ledmagazine 2 2015

LED MAGAZINE NR. 7 - JUNI 2015

slechts 0,5% supermarkten gebruikt led

Woningcorporaties herbergen 1,5 miljoen armaturen die klaar zijn voor led-verlichting

esco-markt in beeld: grote groeibriljant voor de lichtsector

texel voorziet als eerste nederlandse gemeente openbare ruimte van energieneutrale led

Voorwoord IP65 LED HIGH BAYS 100 Lumen/W

Power:

100w/160w/200w/230w

Beam: 60°/90°/120° Color: Black/White 1-10V dimmable Special heat sink 5 years Guarantee PF up to 0.99 Efficiency up to 93%

Sheenly LED Space Lighting

—

Lily

Applications

De redactie van LED Magazine voorspelde het al in haar maarteditie: de Europese Commissie was voornemens om het verbod op de halogeenlamp uit te stellen. En zo gezegd zo gedaan.

De EU heeft in april besloten het verbod op de halogeenlamp daadwerkelijk uit te stellen tot 2018. Of het de uitrol van ledverlichting zal afremmen moet nog blijken, maar het heeft de discussie in de sector over de (ontbrekende) kwaliteiten van led-verlichting aangezwengeld.

Twee van de belangrijkste artikelen in deze editie van LED Magazine zijn gewijd aan twee markten die in de komende jaren in een versnelling terecht zullen komen. Allereerst die van de retail, de supermarkten om precies te zijn. Waar nu slechts een half procent van de Nederlandse supermarkten zelf gebruikmaakt van led-verlichting, zal dit gaan groeien tot 30 à 35 procent in 2020 (zie het artikel op pagina 12 en volgende). Een andere groeimarkt is die van de sociale woningbouw. Nederland telt 1,2 meergezinswoningen waar in collectieve ruimtes 1,5 miljoen armaturen aanwezig zijn. Slechts een zeer gering percentage hiervan is voorzien van led als lichtbron. De eerste woningcorporaties presenteren echter plannen om versneld hun verlichting te verduurzamen (zie het artikel op pagina 16 en volgende).

Ondertussen is het in de verlichtingsindustrie zelf allerminst stil.

Nu de markt voor led-verlichting groeit en het aantal spelers in de afgelopen jaren is enorm toegenomen, lijkt een nieuwe consolidatiegolf zich aan te kondigen. De giganten Philips en Osram zijn ondertussen met een heroriëntatie bezig. Philips heeft van haar aandeelhouders groen licht om het bedrijf in tweeën te splitsen en Osram is voornemens haar conventionele lichtactiviteiten in een apart bedrijf onder te brengen. Ondertussen nam de Nordeon Group recent Griven over en bouwt zij haar imperium snel uit nadat de afgelopen jaren al Hess en Vulkan opgekocht werden.

Ook Aura Light kondigde onlangs een acquisitie aan, te weten die van de Zweedse lichtfabrikant Zobra. Al deze ontwikkelingen in ogenschouw nemende zal de tweede helft van 2015 ongetwijfeld net zo interessant worden als de eerste zes maanden.

Edwin van Gastel | Hoofdredacteur LED Magazine

Hall ways Theatres Shopping malls Receptions Open offices Home

PRIMAlighting levert alleen aan resellers en installateurs. Levering uit eigen voorraad, verzending met GLS, afhalen is mogelijk na bestelling vooraf. Stuur voor toegang tot de online Business-shop uw kvk inschrijving naar info@primalighting.nl prijzen excl. BTW, per stuk af magazijn en onder voorbehoud. Afbeeldingen kunnen afwijken. Alle genoemde merknamen zijn eigendom van hun respectievelijk eigenaren. Primalighting is een handelsnaam van Primacom b.v. kvk 31044270

www.primalighting.nl

033 - 299 61 31

info@primalighting.nl

12

Uitstel, overnames en versnelling

22 38

32

Inhoud

‘30 tot 35 procent Nederlandse supermarkten gebruikt in 2020 led’

12

Nederlandse woningcorporaties herbergen 1,5 miljoen armaturen die klaar zijn voor led

17

Led-verlichting verdringt de kleurweergave-index

20

Uitgelicht (projecten in beeld) - Munsterhuis, Frigolanda en Weeze-Düsseldorf Airport

21

Led-jargon

25

Waddeneiland kiest als eerste gemeente voor honderd procent led-verlichting

26

Vakbeurs Elektrotechniek 2.0 in teken van licht

29

ESCo-markt potentiële groeibriljant lichtsector

30

‘Lichtontwerp begint bij context en niet bij armatuur of de lux-niveaus’

32

EU stelt verbod halogeenlamp voorlopig uit tot 2018

35

Led-review

36

Kaal Masten boekt snel progressie bij wereldwijde uitrol led-mast op zonne-energie

38

Led’s connect

39

LED MAGAZINE JUNI • 3

Meest geklikt in onze nieuwsbrief 1 Kamp: per 1 januari 2016 subsidieregeling voor led-verlichting bij sportverenigingen Een motie uit december 2012 leidt er momenteel toe dat het kabinet drukdoende is om per 1 januari 2016 een subsidieregeling voor energiebesparing en duurzame energie – waaronder led-verlichting en zonnepanelen – bij sportverenigingen in het leven te roepen. Minister Henk Kamp: ‘Ik stel momenteel samen met de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport een subsidieregeling op die per 1 januari 2016 effectief zal worden. Onder deze regeling zal een specifieke lijst van maatregelen voor energiebesparing en duurzame energie worden opgenomen, waarvoor subsidie kan worden verstrekt.’

2 Edy ten Berge: ‘Led-lamp nog lang niet klaar om positie halogeenlamp over te nemen’ In reactie op het artikel ‘Led-lamp klaar om positie halogeenlamp over te nemen’ in de maart-editie van LED Magazine, heeft Edy ten Berge (fysicus en ontwerper lichtarmaturen) de redactie van LED Magazine een ingezonden brief gestuurd, de voornaamste passage: ‘Naar mijn mening moeten we het uitfaseren van halogeen juist wel uitstellen.

Uitstel van de uitfasering is goed voor de consument en het milieu. De consument heeft belang bij een vrije keuze. Als ze daarbij kan kiezen tussen een halogeenlamp en een ledlamp, die zelfs 90 procent zuiniger is, dan zie ik maar één reden, waarom men de halogeenlamp verboden wil hebben: omdat de niet te evenaren lichtkwaliteit van halogeen in de weg zit. Als de consument een halogeenlamp koopt, dan krijgt hij altijd dezelfde excellente lichtkwaliteit. Als hij een ledlamp koopt moet hij nog maar afwachten welke verrassing hij nu weer heeft gekocht.’

3 EU overweegt verbod op halogeenlamp tot tenminste 2018 uit te stellen Per 1 september 2016 wordt de halogeenlamp verboden in de Europese Unie (EU), tenminste als het verbod niet uitgesteld wordt door de Europese Commissie. De EU wil dat alle lampen die niet in energielabel A of B vallen volledig in de ban worden gedaan. Mede op aandringen van LightingEurope overweegt de Europese Commissie het verbod echter uit te stellen tot 2018 of zelfs 2020.

4 EU stelt verbod op halogeenlamp uit tot 2018 De EU-lidstaten hebben besloten het verbod op halogeenlampen uit te stellen tot 2018. Het uitstel vindt mede plaats als gevolg van het werk van lobbyisten (waaronder LightingEurope) die stellen dat de led-lamp nog niet klaar is om de massamarkt van halogeenlampen over te nemen.

5 Innolumis opent assemblagelijn voor led-armaturen Innolumis heeft een nieuwe assemblagelijn voor led-armaturen geopend. De assemblagelijn is ingericht bij Metafors in Amersfoort. Metafors is op haar beurt weer onderdeel van de grotere Amfors Groep. Amfors is als schakel actief tussen mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt, regionale werkgevers en lokale overheden. De officiële opening is verricht door de Amersfoortse wethouder Tiggelaar.

4 • LED MAGAZINE JUNI

Oproep Bouwend Nederland: ‘Maak laag btw-tarief permanent, extra verkoop led’

Red Dot Award voor nordeon, trilux en Lagusski

FloraZON Vastgoed bespaart 6 megawatt door overstap naar led FloraZON Vastgoed bespaart 6 megawatt door in haar logistieke distributiecentrum volledig over te stappen naar ledverlichting. Het bedrijf, gevestigd op Flora Trade Parc Venlo, heeft haar 50.000 vierkante meter grote complex de afgelopen jaren vergaand verduurzaamd. Werd eerder onder meer al een systeem voor warmte- en koudeopslag (WKO) in gebruik genomen, nu beschikt het bedrijf dus ook over led-verlichting.

Seaborough Research meldt Bouwend Nederland-voorzitter Maxime Verhagen wil dat alle verbouwingen en renovaties aan woningen permanent onder het lage btw-tarief van 6 procent vallen. Op 1 juli loopt de tijdelijke verlaging van de btw van 21 naar 6 procent. De tijdelijke verlaging heeft er volgens de organisatie onder meer voor gezorgd dat er extra led-verlichting is verkocht. Verhagen hierover: ‘Bestaande woningen worden door consumenten nu gemakkelijker energiezuiniger en duurzamer gemaakt. Mensen nemen de isolatie en de led-verlichting mee in de grote verbouwing.’ De tijdelijke verlaging heeft er volgens de Bouwend Nederland-voorman al met al voor gezorgd dat 8.000 banen in de bouw behouden zijn gebleven. ‘

Uw nieuws in het tijdschrift, de e-mailnieuwsbrief of op de website van LeD Magazine?

Mail uw persbericht naar redactie@ledmagazine.nl Milieucertificaat led-verlichting Katwijkse parkeergarage Boulevard Zeezijde Parkeergarage Boulevard Zeezijde is de eerste parkeergarage in Nederland met een milieucertificaat voor haar led-verlichtingssysteem. Chiel Bekker, sales director van BB-Lightconcepts heeft het milieucertificaat aan wethouder Willem van Duijn overhandigd. ‘Het systeem van gebruikte led lightpipes is het enige volledig recyclebare verlichtingssysteem op basis van led-verlichting ter wereld dat dit certificaat mag voeren’, legt Chiel Bekker uit. Het led-verlichtingssysteem is geleverd met de mogelijkheid om in de toekomst Park Assist te gebruiken. Park Assist vindt geparkeerde auto’s door middel van camera’s, leest de kentekens en helpt mensen om hun auto terug te vinden.

Door de combinatie van licht met een parkeergeleidingssysteem kan op de montagekosten worden bespaard.

‘baanbrekende led-tl-innovatie’ Het Baldur led-lichtlijnsysteem van Nordeon heeft een Red Dot award 2015 gewonnen. In de categorie ‘productontwerp’ heeft een panel van juryleden, bestaande uit experts op het gebied van design, de prijs voor hoge designkwaliteit toegekend aan het Baldur lichtlijnsysteem met Skadi led-spots. In totaal zijn 4.929 producten uit 56 verschillende landen gepresenteerd.

Vanuit Nederland wonnen ook Lagusski en Trilux met

een led-product een award.

Lagusski, gespecialiseerd in verlichting van trapleuningen en gevestigd in Wijchen, won de prijs met haar product Illunox: een trapleuning die verlicht wordt door leds. Trilux won met de Lateralo Ring led.

Het armatuur gaat volgens TRILUX gemakkelijk op in alle architectonische interieurs. De complete Lateralo familie is ontwikkeld in samenwerking met bekroond designer Hartmut Engel.

LightRec: aantal ingezamelde lampen ook in 2014 gestegen In 2014 hebben consumenten en professionele gebruikers meer lampen en armaturen ingeleverd voor recycling. Nederlanders leverden via Wecycle gezamenlijk 3,7 miljoen kilo aan lampen en verlichtingsarmaturen in. Dit is een stijging van 4,5 procent. Het aandeel ingezamelde lampen steeg met 2,6 procent, het aandeel ingezamelde armaturen maakte een stijging door van 6,2 procent. Het bestuur van LightRec is content met deze stijging. De categorie armaturen groeide de afgelopen jaren gestaag, in 2014 werden er weer meer armaturen ingeleverd voor recycling. Deze stijging is naar alle waarschijnlijkheid te danken aan een beginnend herstel in de bouwsector na de economische crisis.

Opnieuw meldt er zich een nieuwe speler voor de al relatief volle markt van led-tl. Het Amsterdamse Seaborough Research stelt een baanbrekende innovatie te presenteren.

‘Dit is de heilige graal voor de tl-markt: een led-versie die op alle infrastructuur werkt’, aldus chairman Martijn van Rheenen over de oplossing van het Nederlandse bedrijf waarmee iedere tl-buis zonder problemen vervangen zou kunnen worden door een buis met led-lampjes. ‘Dat zal een disruptie gaan veroorzaken waar sommige partijen gebruik van zullen maken en waar andere door worden getroffen.’ Een stukje technologie in de uiteindes van Seaborough’s led-tl-buis ‘voelt’ om welk type ballast het gaat en past zich daar op aan.

Osram wil nadruk leggen op led, traditionele divisie afgesplitst Verlichtingsfabrikant Osram wil haar divisie voor ‘gewone’ lampen onder gaan brengen in een apart bedrijf. Dit om de nadruk te kunnen leggen op led-verlichting. Door de traditionele verlichting af te splitsen, kan het bedrijf op dat gebied samenwerkingsverbanden aangaan met andere partijen en wordt een verkoop van die activiteiten volgens Osram mogelijk gemaakt. De ‘gewone’ lampen zijn goed voor ongeveer 40 procent van de totale omzet.

LED MAGAZINE JUNI • 5

Milaan eerste grote Italiaanse stad die led tot standaard maakt Milaan is de eerste grote Italiaanse stad die beslist om ledverlichting in de openbare ruimte tot de standaard te maken. Er worden 140.000 led- armaturen geplaatst. De nieuwe verlichting halveert het energieverbruik. De verlichting wordt gemaakt door de Italiaanse armaturenfabrikant AEC Illuminazione.

New York gaat verlichting uitschakelen om vogelsterfte terug te dringen Zowel de stad als de staat New York gaat ‘s avonds een belangrijk deel van de verlichting uitschakelen om de vogelsterfte in de Verenigde Staten vergaand terug te dringen. Tijdens piekmomenten in het migratieseizoen, in de lente en de herfst, leggen miljoenen trekvogels de zogenoemde Atlantic Flyway-route af.

Northeast Group: ‘Steden investeren tot 2025 64 miljard dollar in led-verlichting’

Na Chelsea krijgt ook PSV led-stadionverlichting van Philips

In Tiel heeft kledingketen H&M een nieuw distributiecentrum geopend om haar 124 Nederlandse winkels in 79 gemeenten te gaan bevoorraden. Het duurzame logistieke centrum is volledig voorzien van led-verlichting. Het nieuwe complex heeft een oppervlakte van ruim 24.000 vierkante meter en de ingebruikname ervan zorgt voor meer dan 130 nieuwe banen. Het distributiecentrum van H&M keert overigens terug in Nederland na ruim 4 jaar weggeweest te zijn. H&M sloot haar Nederlandse distributiecentrum in Leiden in 2010 en vertrok naar Hamburg in Duitsland. Naast led-verlichting zijn er bewegingssensoren geplaatst en is een klimaatinstallatie gebouwd.

Het aantal straatlantaarns zal tot 2025 groeien van 304 miljoen naar 352 miljoen stuks. Daarbij zullen steden wereldwijd 64 miljard dollar investeren in led-verlichting. Dit voorspelt de Northeast Group op basis van eigen onderzoek.

Indiase bedrijven voelen in eigen land hete adem van Chinese concurrenten Waar de Indiase overheid afgelopen oktober een grootschalig led-retrofit project aankondigde voor het vervangen van 750 miljoen conventionele lampen, blijken deze orders nu niet per definitie naar de binnenlandse industrie te gaan. Waar veel marktexperts en ook de bedrijven zelf hierop hadden gerekend, blijken Chinese bedrijven nu orders ter waarde van 3,78 dollar miljard te hebben binnengehaald.

Musco Lighting gaat led-verlichting leveren aan Arsenals Emirates Stadium Terwijl voetbalclub Chelsea vorig jaar besloot voor ledverlichting van Philips te kiezen in haar stadion Stamford Bridge, heeft een van de grootste concurrenten van de voetbalclub gekozen voor Musco Lighting. Arsenal gaat in haar Emirates Stadium vanaf komend seizoen onder ledverlichting spelen.

Airport Weeze-Düsseldorf kiest voor Innolumis led-verlichting Airport Weeze-Düsseldorf heeft definitief gekozen voor Innolumis om haar wegen en parkeerterreinen van led-verlichting te voorzien. De luchthaven verwerkte bijna 2 miljoen passagiers in 2014 waarvan circa veertig procent van de reizigers uit Nederland afkomstig was.

Brits county Northumberland gaat 17.000 led-lampen plaatsen tot 2018 Via een investering van vijfentwintig miljoen pond gaat het Britse county Northumberland 29.000 conventionele lampen in de openbare ruimte vervangen door 17.000 led-lampen. Het omvangrijke renovatieproject moet in 2018 afgerond zijn en leiden tot een jaarlijkse kostenbesparing van 300.000 pond op de energierekening.

Italiaanse stad Turijn gaat 45.000 led-armaturen plaatsen De Italiaanse stad Turijn gaat vijfenvijftig procent van haar openbare verlichting voorzien van led, het gaat om 45.000 armaturen. Ze worden gemaakt door de Italiaanse producent AEC. De stad Turijn hoopt met de keuze een wit voetje te halen bij de Europese Unie en opgenomen te worden als een van de ‘smart cities’ in het Horizon 2020-programma.

Adolescenten gevoeliger voor blauw led-licht van tablets Uitvinder Dyson-stofzuiger gaat led-bedrijf van Dyson Junior overkopen Sir James Dyson, de uitvinder van de zakloze stofzuiger Dyson, gaat het led-bedrijf van zijn zoon Jake, Dyson Light, overkopen. Tegenover de Financial Times verklaart Sir James Dyson dat door de integratie van de twee technologiebedrijven Jake klaargestoomd kan worden om hem op te volgen.

Michelin kiest voor Nordeon’s led high-bay armatuur Thor Nordeon heeft voor de productielocatie van Michelin ‘Michelin Blanzy’ te Saône et Loire in Frankrijk haar led high-bay armatuur Thor geleverd. Sinds de afgelopen twee jaar worden veel investeringen gedaan en deze staan gepland tot 2019. Met als doel modernisering, uitbreiding van de locatie en introductie van nieuw materiaal om kleinschalige producties voor Research & Development mogelijk te maken.

6 • LED MAGAZINE JUNI

H&M keert terug in Nederland: nieuw distributiecentrum met led-verlichting

Nieuw onderzoek van het Lighting Research Center (LRC) van het Rensselaer Polytechnic Institute toont dat adolescenten – personen tussen de 15 en 20 jaar – gevoeliger zijn voor blauw led-licht van tablets en laptops dan andere leeftijdsgroepen. De resultaten tonen aan dat de blootstelling van 1 uur aan het licht de productie van het slaaphormoon melatonine met 23 procent onderdrukt. De blootstelling van 2 uur drukt de productie met 38 procent.

‘Led-verlichting zonder blauw licht inzetten bij bestrijding malaria en knokkelkoorts’ Uit onderzoek van Philips en de Universiteit van Californië blijkt dat arthropods (insecten, spinnen en kreeftachtigen) een voorkeur hebben voor blauw licht. Door de hoeveelheid ultraviolet en blauw licht bij led-verlichting te reduceren, of zelfs te kiezen voor leds zonder blauw licht, kunnen ziektes als malaria en knokkelkoorts bestreden worden.

Chelsea had weliswaar de internationale primeur met ledveldverlichting van Philips, maar PSV heeft de Nederlandse primeur. Met de nieuwe verlichting voor het PSV-stadion is het volgens Philips mogelijk om specifieke delen van het veld uit te lichten tijdens voetbalwedstrijden of andere evenementen in het stadion. De uitvoering van het project is verzorgd door Heijmans en de constructiewerkzaamheden zijn uitgevoerd door Hesta Eindhoven. Heijmans is tevens betrokken geweest bij het installatieontwerp voor het stadion. Frank van der Vloed, general manager Philips Lighting Benelux: ‘Hiermee zal de kijkervaring in het stadion dynamischer en beter worden.

De lichtkwaliteit zal verhoogd worden en voldoet aan de strengste eisen van de Europese tv-zenders.’

Output plukt vruchten distribiteurschap Sharp led: vraag stijgt exponentieel Output Professional Audio, Video & Lighting verwierf enige tijd geleden het dealerschap voor de led-lichtlijn van de Japanse elektronicafabrikant Sharp. Het Bossche bedrijf ziet de vraag inmiddels snel stijgen. ‘Met ruim 45 jaar ervaring op het gebied van led-technologie is Sharp met recht een expert op het gebied van zowel individuele componenten als complete armaturen te noemen’, vertelt Output-directeur Hans van den Bergh.

‘Wij zijn dan ook erg blij dat wij de exclusieve distributeur zijn van alle Sharp led-producten in de Benelux, zeker nu de vraag en daarmee ook de uitlevering van product snel toeneemt. Op dit moment heeft Sharp verschillende productreeksen op de Nederlandse markt. De modellen in deze vijf series lopen uiteen van spots tot buitenlampen en paneellichten voor onder andere winkels, industriële ruimtes en magazijnen.’

ProRail gaat 1.500 nieuwe Zwitserse stationsklokken met led plaatsen

ProRail gaat de komende jaren alle 1.500 stationsklokken op de Nederlandse perrons vervangen. Alle nieuwe klokken zijn straks voorzien van led-verlichting. Nu worden alle stationsklokken in Nederland aangestuurd door een atoomklok in Utrecht. Die stuurt iedere minuut via een koperdraad een signaal naar de aangesloten ‘slaven’, waardoor op alle 408 stations gelijktijdig de minutenwijzer opschuift. De nieuwe modellen worden aangesloten op glasvezel en gemaakt door het Zwitserse bedrijf Mobatime.

Philips verkoopt Automotive Lighting en Lumileds voor 2,8 miljard dollar Philips heeft de lichtonderdelen Lumileds en Automotive Lighting voor 2,8 miljard dollar verkocht. Philips verkoopt een belang van 80,1 procent in Lumileds en Automotive Lighting aan investeerder Go Scale Capital. Het concern houdt zelf het resterende belang van 19,9 procent. Het geld wordt cash ontvangen.

LED MAGAZINE JUNI • 7

De Van Mossel Groep heeft met hulp van TRILUX het ultra-witte moduleconcept van Volkswagen geïntegreerd in de recent verbouwde dealershowrooms in Tilburg en Weert. ‘Open, helder en transparant is het geworden’, vertelt Directeur Inkoop, Kwaliteit & Projecten John de Jong. De Van Mossel Groep is met ruim 30 vestigingen een van de grootste dealerbedrijven van Nederland.

Met de lancering van Ledlichtstore.nl is het Utrechtse KommaGo toe aan zijn twintigste specialistische online shop.

Het bedrijf kiest met de uitbouw van zijn arsenaal online shops steeds meer voor oplossingsgerichte websites.

Zeeland Refinery, de voormalige raffinaderij van het Franse Total in Nieuwdorp bij Vlissingen, neemt meer en meer ledverlichting in gebruik. Vier jaar geleden startte het bedrijf met het vervangen van sterk verouderde terreinverlichting door led-armaturen van Innolumis. Steeds worden plukjes verlichting vervangen en er is al een groot gedeelte vervangen.

Prolumia heeft het Amsterdams Eye filmmuseum van led-verlichting voorzien. Op basis van de wensen van het museum heeft Prolumia de led-tracklight toegepast. Dit armatuur vormt door de goede kleurweergave, lage vermogen, lage onderhoudskosten en grote veelzijdigheid een aantrekkelijke optie voor de winkel.

Atomis heeft haar led-catalogus 2015 gepresenteerd van de in haar eigen studio ontwikkelde reeks Atomis-armaturen.

Het programma bestaat nu uit led-inbouwspots, richtbare spots, opbouw- en pendelarmaturen tot de nieuwe reeks Fusion modulaire led-modules.

Opple Lighting betreedt de Belgische verlichtingsmarkt vanuit de Europese hoofdvestiging in Nederland. Bert van Cauteren is als general manager verantwoordelijk om deze operatie te leiden.

Alle busabri’s in de gemeente Wijchen worden per direct verlicht met led-verlichting. Wethouder Agnes Schaap heeft de laatste led-tl-buis achter de negenentwintigste en laatste abri geplaatst. In het verleden brandden reclames in de abri’s de hele nacht; nu branden ze ’s avonds op zeventig procent.

8 • LED MAGAZINE JUNI

Twee jaar geleden voorzag de NS het eerste perron van station ‘s-Hertogenbosch van led-lichtbakken die de drukte in de treinen weergaven. De enkele jaren geleden verwijderde lichtbakken komen nu terug boven het vierde perron waar ze aangeven waar het begin- en eindpunt van de trein is en waar de deuren zitten.

Projectontwikkelaar Dok Vast is op de voormalige markante Betonson-locatie in Son gestart met de bouw van een duurzaam distributiecentrum dat volledig voorzien wordt van led en zonnepanelen.

Romar gaat samenwerken met Invisua Lighting. Met deze samenwerking vult Romar haar productportfolio aan met producten op het gebied van musea- en retailverlichting. Invisua Lighting heeft core business in retail-, musea- en horecaverlichting.

Licht

Havé-Digitap introduceert het HD Energie Consult. Het doel is door middel van het uitvoeren van een meting ter plekke de mensen inzicht te geven in hun energieverbruik én in de plaatsen binnen de organisatie waar het energieverbruik eventueel teruggedrongen kan worden.

Havé-Digitap introduceert een lichtsterktemeter voor led-verlichting: de Sonel LXP-10. Het apparaat meet de lichtsterkte zowel in Lux als in Foot candles (Fc). Er zijn twee uitvoeringen van de LXP-10, namelijk de LXP-10A met een meetbereik van 0,001 lx (0,0001 fc) en de LXP-10B met een meetbereik van 0.01 lx (0.001 fc).

flitsen!

De gloednieuwe Modewinkel Cuplé opende half april haar deuren in Breda. Dankzij het paskamerverlichtingsconcept Fitto van Lightwell kan de klant van de modewinkel haar aankopen beoordelen in drie soorten verlichting; kaars-, studio- en daglicht.

Lagotronics heeft led-verlichting geleverd voor bakkersketen Van Heeswijk. Recent heeft de vestiging Valkenswaard een nieuwe locatie betrokken, die is voorzien van led-verlichting. Via Van Lotringen Lighting, klant van Lagotronics, kwam de vraag voor het maken van een lichtplan en productadvies.

Led-armaturen vragen om steeds compactere oplossingen voor connectoren.

Tegelijkertijd wordt led-verlichting ook steeds complexer en worden de eisen die gesteld worden aan een geschikte connectoroplossing alsmaar hoger. Het combineren van beide in één connectoroplossing is volgens A&C Solutions de sleutel tot succes. Daarom introduceert het bedrijf de 5-polige IP68 connector.

De werkzaamheden aan de nieuwe parkeerplaats voor de Airbus A380 toestellen van de verschillende maatschappijen die op Schiphol vliegen zijn in volle gang. In de komende periode levert AAA-LUX de led-verlichting. Om de toestellen die overnachten op Schiphol veilig te kunnen stallen, heeft de luchthaven besloten het aantal parkeerplaatsen voor de Airbus A380 uit te breiden. AAA-LUX partner Rofianda is gevraagd de verlichting te verzorgen. Zij zullen daarbij gebruik maken van hoogvermogen led-armaturen van AAA-LUX.

Boskalis gaat bij haar vestiging Papendrecht de terreininrichting verbeteren en heeft gekozen voor de verlichtingsproducten van Modernista. Het ontwerp is gemaakt door Deltavormgroep. Op het terrein worden 5 hoge masten geplaatst, voorzien van 4 schijnwerpers (Shot LED van Lamp Lighting).

De Gsus winkel in Maastricht is sinds kort van led-verlichting voorzien. In februari opende de vernieuwde winkel haar deuren. In de nieuwe winkel is onder meer gekozen voor led-verlichting van Nordeon. De winkel is voorzien van het Baldur led-lichtlijnsysteem met Skadi accentverlichtingspots van Nordeon.

Van led en zonnepanelen voorzien OV-knooppunt Schiphol geopend

Lumosa voorziet eerste softbalveld van Europa van led-verlichting

Gied van Hoorn is tijdelijk aangesteld als manager van LightRec. Van Hoorn, die ook managing director bij ERCO Lighting is, zal voor een nog onbekende periode leidinggeven aan LightRec. LightRec is een initiatief van de producenten en importeurs van energiezuinige verlichting.

Philips onderzoekt of de armaturenfabriek in Emmen kan worden overgedragen aan een nieuwe eigenaar. Dan zou gedwongen sluiting mogelijk voorkomen kunnen worden. Het concern is in gesprek met meerdere overnamekandidaten.

LuxImprove heeft recent voor Tuincentrum Overvecht in Zuidoostbeemster de binnen- en buitenverlichting vervangen door led-verlichting. Tuincentrum Overvecht wilde volgens het bedrijf niet alleen besparen op de energie- en vervangingskosten, maar tegelijkertijd via betere verlichting de sfeerbeleving voor de klant verhogen.

AAA-LUX plaatst led-verlichting op Schiphol-parkeerplaats Airbus A380

Lumosa LED heeft begin mei het eerste softbalveld van Europa van ledverlichting voorzien. Bij honk- en softbalvereniging Blue Hawks in Zwolle is de Lumosa CS860 toegepast. De verlichting voldoet aan de normering van de Nederlandse sportbond voor honk- en softbal KNBSB. Het binnenveld kent een

verlichtingsniveau van 500 lux, het buitenveld van 300 lux en het zogenaamde ‘backstop’-gebied van 200 lux. Lumosa is sinds 2006 actief in de led-markt en levert onder meer sportveldverlichting, indoor (sport) verlichting, (industriële) terreinverlichting en straatverlichting. Het bedrijf is veelal actief in Europa en Azië.

Aandeelhouders Philips stemmen in met afsplitsing lichtbedrijf De aandeelhouders van Philips hebben in grote meerderheid ingestemd met de splitsingsplannen om de lichtdivisie te verzelfstandigen. Met de verkoop komt een einde aan een tijdperk.

Philips werd in 1891 opgericht als producent van gloeilampen.

Dat de aandeelhouders van Philips meegaan in de keuze van de leiding van het bedrijf, is volgens marktanalisten geen verrassing. Twee gespecialiseerde bedrijven zijn op de financiële markten meer waard dan één groot conglomeraat waarvan de activiteiten ver uiteen liggen. Het verlichtingsbedrijf wordt in Nederland gevestigd en krijgt een hoofdkantoor in Eindhoven.

Staatssecretaris Mansveld van Infrastructuur en Milieu heeft het nieuwe busstation ‘knooppunt Schiphol-Noord’ geopend dat is gebouwd door Heijmans. Het busstation heeft acht haltes, verknoopt de verschillende buslijnen in de Schipholregio en biedt reizigers overstapmogelijkheden in alle richtingen. Het station heeft een bijzondere overkapping waar een vliegtuighangar uit de Tweede Wereldoorlog voor is hergebruikt. Bovendien is het voorzien van led-binnen- en buitenverlichting en zonnepanelen. 22 clusters van 20 zonnepanelen zijn op het dak aangebracht. Deze zorgen voor de stroomvoorzieningen ten behoeve van het busperron voor onder meer de led-verlichting.

Nieuwe branchevereniging voor openbare verlichting in de maak: OVLNL.nl OVLNL.nl is de naam van de nieuwe (branche)organisatie die opgestart wordt door Arthur Klink, voorzitter van het Inter Gemeentelijk-overleg Openbare Verlichting (IGOV). Zoals bekend heeft het IGOV het primaire doel om onder gemeenten beleidsmatige- en technische kennis te delen en uit te wisselen over (beheer-) ervaringen op het vakgebied openbare verlichting (OVL). OVLNL. nl moet een nieuwe transparantie organisatie worden waarbinnen alle organisaties binnen de branche zijn vertegenwoordigd. Klink zal onder meer zijn eigen platforms het IGOV en het IGOV Innovatieplatform inbrengen in OVLNL.nl. Een belangrijk onderdeel van OVLNL.nl moet een fonds worden, waar nieuwe projecten mee worden opgestart. Bij het fonds kunnen partijen een projectaanvraag indienen om via innovatie de openbare verlichting een kwaliteitsimpuls te geven. Klink wil de komende maanden de plannen voor OVLNL.nl verder uitwerken.

LED MAGAZINE JUNI • 9

Leeuwarden laat bewoners zelf kleur van verlichting kiezen

NIEUW

Industrial LED Light Bars Indoor & Outdoor

Voor een groot bereik aan industriële toepassingen

Inwoners van Leeuwarden kunnen binnenkort via een app de kleur van de straatverlichting kiezen. Na de zomer wordt een plan van HetEnergieBureau (HEB) uitgevoerd rond het station van Leeuwarden. In het kader van de aanpak van het Stationsgebied Leeuwarden voert HetEnergieBureau het projectmanagement voor de transformatie van de openbare verlichting.

IP20

twee Rotterdamse bruggen krijgen led-verlichting

IP65

Tronix, hét kwaliteitsmerk in LED en uw partner in professionele lichtoplossingen.

De Willemsbrug en De Hef in Rotterdam worden binnenkort voorzien van ledverlichting. De Willemsbrug krijgt rode led-verlichting en ook De Hef krijgt gekleurde

led-verlichting. Bij De Hef wil men de illusie wekken dat er een trein passeert. De led-verlichting op de Willemsbrug wordt nog voor het einde van het jaar geplaatst.

Venlo maakt inventarisatie: 26 procent areaal voorzien van led In 2013 is de gemeente Venlo gestart met het vervangen van verouderde straatverlichting. Dit gebeurt door een groot gedeelte, maar liefst 70 procent, van de openbare verlichting te vervangen door dimbare led-verlichting. In 2016 moeten er circa 16.000 armaturen vervangen zijn door led, nu is 26 procent van het areaal al voorzien van het energiezuinige alternatief.

Almere krijgt met flexOVL nieuw systeem straatverlichting

DRIVERS

Telerex Nederland B.V. BREDA +31 76 578 20 00 || Telerex N.V. ANTWERPEN +32 3 326 40 00

www.telerex-europe.com

In de straat Overhorst in Helmond staan sinds kort 35 Friso Kramer-straatlantaarns. Overhorst is de eerste woonstraat in Helmond waar dit type verlichting is aangebracht.

De gemeente Diemen heeft bij een aantal oversteekplaatsen led-verlichting op zonne-energie laten plaatsen. Het gaat om de oversteekplaatsen bij het Diemerplein. Er waren veel klachten over het slecht zichtbaar zijn van de oversteeklocaties.

De gemeente Hengelo investeert niet alleen in led-verlichting, maar kiest er ook voor om overbodige verlichting weg te halen. De gemeente heeft bekendgemaakt voornemens te zijn om 271 straatlantaarns te verwijderen.

Kijk voor meer info en onze webshop op www.tronixlighting.nl

LED

Avri plaatst in de gemeente Neerijnen 300 led-armaturen in het buitengebied. De gemeente bespaart hierlijk jaarlijks ruim 20.000 euro. De bestaande lichtmasten worden voor dit project zoveel mogelijk hergebruikt.

De gemeenteraad van Assen heeft unaniem ingestemd met een onderzoek naar de mogelijkheid om de gehele openbare verlichting in de Drenthse stad van led te voorzien.

Outdoor versie ook beschikbaar met noodverlichtingsfunctie

Wij adviseren u graag | E sales@tronix.nl | T +31 (0)413 33 03 80

De gemeente Tubbergen heeft besloten de openbare verlichting langs de Ootmarsumseweg in de bebouwde kom van Albergen zo snel mogelijk te voorzien van led-verlichting. De kosten bedragen ongeveer 88.000 euro.

Het komende halfjaar gaat de gemeente Almere ervaring opdoen met een nieuw schakelsysteem voor de openbare verlichting. Met het nieuwe systeem, FlexOVL, kan de gemeente zelf bepalen hoe laat de verlichting in een wijk aan- en uitgaat. Zo kan de straatverlichting eerder aan als dat bijvoorbeeld de veiligheid ten goede komt.

Innolumis, de fabrikant van openbare verlichting die recent een productielijn in Nederland opende, gaat 300 Nicole ledarmaturen leveren aan de gemeente Lochem. De armaturen worden geleverd in de lichtkleur 730, oftewel 3.000 Kelvin.

DE NOOD International (DNI) heeft de eerste exemplaren van haar led-armatuur MontMartre aan de gemeente Den Haag geleverd. DNI heeft een samenwerkingsverband met de producent van openbare verlichting Lenzi uit Frankrijk.

De gemeente Lingewaard heeft in haar buitengebied de plaatsing van led-verlichting afgerond. In het hele gebied zijn 349 lichtmasten vervangen door groene led-verlichting.

In mei is de start gemaakt met de vernieuwing van de verlichting van het stadscentrum van het Vlaamse Ninove. Het hart van deze stad met 38.000 inwoners krijgt ongeveer 150 nieuwe led-armaturen van Philips.

De gemeente Uden start na de zomervakantie met het vervangen van HPLN-verlichting door led. Afgelopen jaar werd in samenwerking met adviesbureau Nobra een plan ontwikkeld om ongeveer 400 van de nog resterende HPLN-verlichting in 2015 te vervangen door led.

De gemeente Den Bosch is dusdanig tevreden over een pilot met led-verlichting dat naar alle waarschijnlijkheid de hele binnenstad ermee uitgerust gaat worden. In de pilot zijn twee pendelarmaturen getest en deze ontwerpen zullen nu ter beoordeling worden voorgelegd aan de politiek en bewoners.

De gemeente Oss start een aanbesteding voor het plaatsen van led-verlichting in de openbare ruimte. In totaal gaat het om circa 9.000 armaturen waar de gemeente om vraagt.

LED MAGAZINE JUNI • 11

Slechts 0,5 procent Nederlandse supermarkten gebruikt led als hoofdverlichting:

‘30 tot 35 procent nederlandse supermarkten gebruikt in 2020 led’ Nederland telt 4.300 supermarkten met circa 300.000 werknemers.

Elke dag doen 4 miljoen mensen hun boodschappen in een supermarkt. Deze markt vormt voor de lichtindustrie dan ook een gigantisch potentieel voor de afzet van led, maar hoe staat het eigenlijk met de toepassing van led-verlichting in de Nederlandse supermarkten? De redactie van LED Magazine ging op onderzoek uit. Een gesprek met het Centraal Bureau Levensmiddelenhandel, Energy Services Verhoef, supermarktdeskundige Gerard Rutte en een ‘gevecht’ om actuele data met de hoofdkantoren.

Albert Heijn, Jumbo, Aldi, Lidl, Spar en Plus zijn wat aantal winkels betreft de grootste supermarktbedrijven van Nederland. Volgens Nederlands bekendste supermarktdeskundige Gerard Rutte blinken de Nederlandse supermarktbedrijven daarbij nog uit in duurzaamheid. ‘Zo ken ik een specifiek voorbeeld van een franchiseondernemer van Albert Heijn die graag zijn winkel van led-verlichting wilde voorzien. Daarbij werd hij echter tegengewerkt door het hoofdkantoor van Albert Heijn. Ze wilden hem letterlijk dwarsbomen uit angst dat

12 • LED MAGAZINE JUNI

met led-verlichting de producten niet goed gepresenteerd zouden worden.

Iets wat voor een service-supermarkt als Albert Heijn van cruciaal belang is.

Uiteindelijk heeft de ondernemer vanwege de besparing en voordelen die ledverlichting hem biedt, toch zijn winkel ervan voorzien. Bij de hoofdkantoren van de Nederlandse supermarkten regeert echter “Koning Korte Termijn”.

Zij zien led-verlichting veelal enkel als een instrument om het imago positief te beïnvloeden. Het is goed om te beseffen dat de inrichting van een complete

supermarkt in vijf jaar wordt afgeschreven.

Dan gaat er een bulldozer in en wordt de winkel volledig vernieuwd. Een investering die een terugverdientijd heeft van meer dan twee jaar wordt daarmee simpelweg door supermarktbedrijven als niet geschikt gezien.’

winkelcentrum De Hoef. Opvallend is dat moederbedrijf Ahold in haar Responsible Retailing Report 2014 meldt met succes een proef met led-verlichting te hebben uitgevoerd. Die proef zou voor Ahold reden zijn om voor Albert Heijn led tot de standaard te maken.

Eco-tl

Duitse supermarkten

Navraag van de redactie van LED Magazine bij het hoofdkantoor van Albert Heijn ten aanzien van het beleid rond led-verlichting levert geen bevredigend antwoord op. Een woordvoerder laat weten dat het verzoek van de redactie ‘niet voldoet aan een aantal criteria, zoals het onderwerp en de doelgroep die wij graag willen bereiken’.

Enkel de officiële publicaties van Albert Heijn kunnen uitkomst bieden. Op de website valt te lezen ‘in de winkels hebben we alle tl-lampen vervangen door eco-tl en daar waar mogelijk ledverlichting wordt toegepast, bijvoorbeeld in de gevelverlichting, diepvrieskasten en koelingen’. De eerste Albert Heijnwinkel die enkel en alleen uitgerust is met led-verlichting werd door franchisenemer Kees Cats in februari 2014 gerealiseerd in

Supermarktdeskundige Rutte heeft ondertussen een warmer gevoel bij de Duitse supermarkten die op de Nederlandse markt actief zijn. Zij zijn in het verleden weliswaar beschimpt vanwege de arbeidsomstandigheden, maar presteren een stuk beter op het duurzaamheidsvlak. ‘Waar de Nederlandse winkelbedrijven duurzaamheid beetpakken als het toevallig voorbijkomt – zo noemen ze voedselbesparing voor het gemak ook duurzaamheid – is het grappige dat discounters als Lidl en Aldi er volop mee bezig zijn. Recent heeft Lidl bijvoorbeeld een elektrische vrachtwagen in gebruik genomen voor de stadsdistributie in Amsterdam en eerder al is het distributiecentrum in Heerenveen vergaand verduurzaamd.’

En de zaken die Rutte noemt zijn slechts enkele voorbeelden. Lidl is momenteel misschien wel het beste jongetje van de klas als het om duurzaamheid gaat.

Voor in feite iedere nieuwe winkel die Lidl opent of bestaande winkel die grondig wordt gerenoveerd, kiest het bedrijf voor toepassing van led-verlichting. In Stein en Dongen werden bovendien in het afgelopen jaar winkels geopend met het energielabel A++++. De winkels zijn niet alleen volledig met led-verlichting uitgerust – van winkel- tot nood- koelen vriesverlichting – maar er zijn ook zonnepanelen op de daken geplaatst.

Ook de in aanbouw zijnde Lidl in Tilburg, die tot de grootste Lidl-winkels van Nederland gaat behoren, zal enkel ledverlichting krijgen en een energielabel A++++ behalen.

Jumbo Overigens laat ook Jumbo – Albert Heijns grootste concurrent op de Nederlandse markt – die inmiddels meer dan 500 winkels telt, opvallend weinig van zich horen als het om led-verlichting gaat. Twee filialen – de foodmarkt in Breda en een winkel in Maastricht – zijn

weliswaar van led-verlichting voorzien, maar meer is niet bekend. Verder heeft het familiebedrijf wel op acht winkels zonnepanelen geplaatst. Over de toepassing van energiezuinige verlichting maakt Jumbo echter publiekelijk niets bekend. Navraag bij het hoofdkantoor levert een vrijwel gelijk antwoord op als bij Albert Heijn. ‘Op korte termijn zijn wij niet in staat een interview over dit onderwerp te geven’, aldus de Jumbowoordvoerder van het hoofdkantoor.

Een ander verhaal is het bij Plus, dat in handen is van Sperwer. Vijf jaar geleden introduceerde het bedrijf een nieuw formuleconcept: Plus Briljant. Een formule met een betere margemix, vooral door het toevoegen van vers. Recent werd de 170e winkel volgens dit concept omgebouwd.

Gedurende de ombouwoperatie heeft er de nodige doorontwikkeling plaatsgevonden, waardoor onder meer led-verlichting in het laatste jaar de standaard is geworden. Dit jaar bouwt Plus 55 winkels om naar Briljant, die dus enkel van led zullen worden voorzien. De laatste winkels volgen in 2016.

>>>

LED MAGAZINE JUNI • 13

>>> Klimaatplan

Het buitenland als voorbeeld Waar de Nederlandse supermarkten nog niet al te hard van stapel lopen als het aankomt op led-verlichting, is het bij vele buitenlandse supermarktketens de standaard. Zo kondigde het Amerikaanse Walmart vorig jaar aan alle 8.500 wereldwijde winkels volledig van led-verlichting te gaan voorzien, te beginnen met 200 stuks. In 2014 werden al 141 winkels van led voorzien.

De Britse supermarktketen Sainsbury, de op een na grootste keten van het Verenigd Koninkrijk en goed voor ruim 1.100 winkels, maakt eveneens veel vaart.

Vijf nieuw gebouwde winkels zijn in het afgelopen jaar van led voorzien en voor nog eens honderd bestaande winkels is een renovatie uitgevoerd met led. Eind 2015 zal het bedrijf de grens van 100.000 geïnstalleerde led-lampen passeren.

In Frankrijk is Carrefour marktleider, met wereldwijd meer dan 15.000 vestigingen qua omvang de nummer 2 na Walmart.

Standaard kiest Carrefour sinds enige tijd voor led-verlichting bij nieuwbouw en renovaties. Maar meer nog tot de ver-

14 • LED MAGAZINE JUNI

beelding spreekt de keuze voor Philipsconcept visible light communication (VLC).

De led-armaturen in het plafond van een winkel in Lille zijn gekoppeld aan speciale software die de led-lamp een unieke lichtpuls laat uitzenden. De camera van een smartphone die de consument bij zich heeft herkent de signalen en kan de klant als het ware van lamp naar lamp door de winkel begeleiden en bijvoorbeeld de weg wijzen naar aanbiedingen. Onderzoek wijst overigens uit dat 68 procent van de klanten nu al aangeeft een mobiele telefoon te gebruiken om rond te snuffelen, aankopen te doen of productinformatie te vinden als ze in winkels rondlopen. Voor Carrefour reden om in deze proef met de Philips-technologie te investeren.

Supermarktdeskundige Gerard Rutte hierover: ‘Een extra functionaliteit van led-verlichting zoals Carrefour die gevonden heeft, is natuurlijk een groot pluspunt. Dit zal ongetwijfeld tot een versnelde uitrol van led-verlichting kunnen leiden. Het helpt natuurlijk het proces te versnellen als je met het product meer kunt dan enkel verlichten.’

Vanwege het uitblijven van openheid van zaken van de meeste supermarkten zelf, moet navraag bij het Centraal Bureau Levensmiddelenhandel (CBL) tot meer duidelijkheid leiden. Liselotte Hamelink is manager duurzaamheid bij het CBL. Het CBL maakte namens de supermarktbranche het CBL-Klimaatplan waarin ambities zijn vastgelegd op het gebied van energiebesparing en het tegengaan van voedselverspilling.

De supermarkten hebben de ambitie uitgesproken om in 2020 20 procent energieverbetering te realiseren ten opzichte van 2010. De afgelopen jaren is de jaarlijkse 2 procent verbetering die daarvoor nodig is ruimschoots gehaald.

Achtereenvolgens werd 2,2 procent in 2011, 2,8 procent in 2012 en 3,0 procent in 2013 bespaard. ‘En ook in 2014 is bijna 3 procent bespaard’, stelt Hamelink tevreden vast. ‘Een van de manieren om energie te besparen is het plaatsen van led-verlichting. Samen met koeling en verwarming behoort verlichting namelijk tot de grootste energieverbruikers.’

Hamelink legt uit dat de supermarktbranche over een lange lijst van maatregelen beschikt waarmee energie bespaard kan worden. ‘Maar uiteindelijk gaat het om het doel en niet zozeer het middel. Per supermarkt(keten) kunnen maatregelen immers een ander effect hebben. Daar het ook om concurrentiegevoelige informatie gaat wordt die informatie die wij via jaarlijkse monitoring vergaren ook niet gedeeld tussen de supermarkten. Het algemene beeld wordt uiteraard wel bekendgemaakt en goede ervaringen worden zodoende gedeeld. Het is immers nog altijd een forse ambitie om de 20 procent besparing te behalen. Dat haal je niet op je sloffen.

Zeker niet in de wetenschap dat de quick wins in de eerste jaren uitgevoerd worden en grotendeels al zijn uitgevoerd.’

Mocht de ambitie niet gehaald worden, dan verwacht Hamelink niet dat het een en ander vanaf hogerhand verplicht zal worden (red. zoals in de supermarktbranche in het verleden het

monteren van deuren voor de vries- en koelmeubelen verplicht werd). ‘Wij zijn ook geen voorstander van het verplichten van algemene maatregelen vanuit de overheid. De supermarktbranche is innovatief genoeg om per individuele supermarkt de juiste maatregelen te treffen voor energiebesparing.’

Monitoring Energy Services Verhoef is het bedrijf dat namens het CBL jaarlijks de energieprestaties van de supermarktbranche inzichtelijk maakt.

Directeur-eigenaar Marc Damming: ‘Wij monitoren en bewaken fulltime het energiegebruik van circa 700 supermarkten . De energieanalyse vindt plaats op basis van een speciaal voor de supermarktsector ontwikkelde monitoringsmethodiek (GRoEN) waarin onder andere de energie, installatie en winkelgegevens worden meegenomen. Bovendien wordt van alle 4.300 supermarkten jaarlijks de energieprestatie vastgesteld met behulp van dezelfde GRoEN-methodiek.’

En uit die monitoring blijkt volgens Damming dat het momenteel hard gaat met de verduurzaming van het supermarktlandschap.

Eind 2014 zat de sector volgens Damming op een voorlopige energie-efficiëntieindex (EEI) van 69,5 procent ten opzichte van de Meerjarenafspraken met de Rijksoverheid uit 1995 (red. dit is een voorlopig resultaat dat nog definitief moet worden vastgesteld door het CBL). Die meerjarenafspraken energie-efficiëntie zijn overeenkomsten tussen de overheid en bedrijven, instellingen en gemeenten.

De Rijksoverheid stimuleert met deze afspraken het effectiever en efficiënter inzetten van energie. De diensten-, vervoers- en industriële sectoren en voedings- en genotmiddelenindustrie hebben dergelijke afspraken gemaakt.

Daarmee doen op dit moment in totaal 1.111 bedrijven uit 40 sectoren mee. Damming: ‘De nieuwe generatie supermarkten wordt inmiddels met

een EEI gebouwd van onder de 40. Ter illustratie: een supermarkt met een EEI van 40 gebruikt minder dan de helft van de energie die dezelfde supermarkt in 1995 zou hebben gebruikt.’

Hoofdverlichting Terug naar de rol van led-verlichting.

Volgens Damming neemt het gebruik van led-spots in supermarkten relatief gezien snel toe. ‘Ze worden bijvoorbeeld gebruikt ter vervanging van de gasontladingslampen SDW-T. Een voorzichtige schatting op basis van onze eigen continue monitoring – bij de eerder genoemde circa 700 winkels – is dat op dit moment circa 5 procent van de Nederlandse supermarkten gebruikmaakt van led-spots.’

In tegenstelling tot bij led-spots, wil het bij led-lijnverlichting – de hoofdverlichting van supermarkten – nog niet zo’n vaart lopen. Damming: ‘Wij zien dat dit momenteel nog maar beperkt wordt toegepast. Wel is een groot aantal supermarkten aan het experimenteren. Onder

meer om te bezien of led-verlichting qua kleur ook voldoet. Daarnaast is de elektriciteitsbesparing van ledhoofdverlichting ten opzichte van de huidige hoogfrequente TL5- verlichting (HF-TL5) met spiegeloptiek maar beperkt is als dezelfde lichthoeveelheid in lumen wordt geïnstalleerd. Op basis van onze gegevens zien wij dat momenteel circa 0,5 procent van de supermarkten voorzien is van led als hoofdverlichting.’

Toch is Damming voor de nabije toekomst optimistisch gestemd. ‘Onze verwachting is dat in de komende jaren meer wordt overgegaan op led als hoofdverlichting. Dat zal in de eerste jaren vooral zijn vanuit het oogpunt van de energiezuinige uitstraling van ledverlichting. Aspecten als onderhoud, levensduur en veroudering spelen ook een belangrijke rol. Wij verwachten op basis van de huidige ontwikkelingen bij supermarktorganisaties dat in 2020 circa 30 tot 35 procent van de Nederlandse supermarkten gebruikmaakt van ledverlichting. Daarbij gaat het om zowel hoofd- als spotverlichting.’

LED MAGAZINE JUNI • 15

Openbare verlichting op gelijkspanning?

Luminext doet ’t.

In Haarlemmermeer zijn de eerste resultaten van ons gelijkspanningsproject bekend: • • • •

75% energiebesparing aangetoond veilig optimaal dynamisch SMART door het systeem Luminizer • betrouwbaar met automatische storingsmelding Gelijkspanning bij nieuwe aanleg geeft: • 60% koperbesparing in de kabel • 50% minder voedingkasten

www.luminext.eu

Bedrijventerrein De Liede, Haarlemmermeer

Gelijkspanning werkt! Meer info? Neem contact met Luminext, Wilfred Akerboom; tel.nr.: 06-53764660 of mail: wilfred.akerboom@luminext.eu

CT_0007_Adv_Luminext.indd 1

nederlandse woningcorporaties herbergen 1,5 miljoen armaturen die klaar zijn voor led Nederland telt ruim 7,4 miljoen woningen (peildatum: 2013). Bijna tweederde deel van het areaal bestaat uit eengezinswoningen, eenderde deel uit meergezinswoningen (appartementen). Van de 3,3 miljoen huurwoningen die ons land rijk is, wordt 70 procent verhuurd door woningcorporaties. In 396 van de 408 gemeenten hebben zij dan ook meer dan de helft van de huurwoningen in bezit, in totaal zo’n 2,3 miljoen woningen. Woningcorporaties beschikken relatief gezien over meer meergezinswoningen. Veel van 1,5 miljoen armaturen in de 1,2 miljoen meergezinswoningen van woningcorporaties zijn niet duurzaam.

Een ommekeer is echter gaande...

30-04-15 08:01

€ 78,10 LED schijnwerper met sensor - type 2 • • • • • •

1,2 miljoen meersgezinswoningen bevatten collectieve armaturen

Detectiehoek 180º Lampvermogen 25Watt (10 LED / 1540Lm) 10 seconde tot 15 minuten instelbaar IP44 Lichtkleur wit (4000K) Sensor bereik 12 mtr

€ 28,51 Wandarmatuur met sensor - type 1 • E27 fitting • Max 60W spaarlamp vermogen • Sensor is in te stellen op brandduur 10s - 5min, gevoeligheid & LUX waarde • Detectie afstand van de sensor is 9 mtr.

• IP44 & IK10

6% extra korting actiecode: LED-MAGAZINE

Eind vorig jaar publiceerden 14 woningcorporaties onder leiding van Maarten Corpeleijn, onafhankelijk adviseur van Huur & Energie Consult, het rapport ‘Flat op led’. Hierin concludeert Corpeleijn met zijn mede-onderzoekers dat woningcorporaties flink kunnen besparen op energie- en onderhoudskosten door de collectieve verlichting van flats te vervangen door led-verlichting. De 14 deelnemers agenderen direct de uitrol van led-verlichting binnen hun eigen bezit, te weten 250.000 appartementen.

Raamovereenkomst

€ 36,78 LED plafonniere met bewegingsmelder - type 3+ • Verkrijgbaar in lichtkleur 4000K • 16W / 1200Lumen • Sensor is in te stellen op brandduur 6s - 12min, gevoeligheid & LUX waarde • Detectie afstand van de sensor is 1 - 8 mtr.

• IP44 & IK10

€ 36,78 LED plafonniere met bewegingsmelder - type 7+ • Verkrijgbaar in lichtkleur 3000K & 4000K • 16W / 1200Lumen • Sensor is in te stellen op brandduur 6s - 12min, gevoeligheid & LUX waarde • Detectie afstand van de sensor is 1 - 8 mtr.

• IP54 & IK10

Adresgegevens Lichtpartner.nl Wijkermeerweg 6 1948 NW Beverwijk T. 0251 - 212643 E. info@lichtpartner.nl I. www.lichtpartner.nl Alle genoemde prijzen zijn excl. BTW

Voortvloeiend uit het rapport heeft inmiddels een van de 14 woningcorporaties de daad bij het woord gevoegd. Woonbron, een van de grotere woningcorporaties van Nederland met 46.000 woningen, gaat samen met Eneco de verouderde verlichting van de gemeenschappelijke ruimtes van huurflats vervangen. In een raamovereenkomst is vastgelegd dat meer dan 2.000 armaturen in de entreehallen, trappenhuizen en galerijen van woongebouwen in de regio Rotterdam vervangen worden.

>>>

(foto: Lightronics)

LED MAGAZINE JUNI • 17

Statistieken woningen woningcorporaties Bouwvorm Woningen Armaturen met licht vermogen gemiddeld 11 watt (bijvoorbeeld in galerijen, trappenhuizen, bergingen en als achterpadverlichting) Armaturen met zwaar vermogen, gemiddeld 50 watt (bijvoorbeeld bij entree en in parkeergarage)

Eengezins (met achterpadverlichting)

Meergezins

Overig onzelfstandig

980.116

1.195.122

134.994

0,2

1,5

1,0

0

0,5

0

kilowattuur in het verschiet, oftewel 50.000 euro per jaar voor de bewoners.

Binnen haar budget heeft deltaWonen ieder jaar ongeveer 100.000 euro per jaar beschikbaar voor led-verlichting of een ander energiezuinig verlichtingsproduct. Daarbij kiest de corporatie ervoor om eerst de verlichting te verduurzamen op die plekken waar de lampen 24 uur per dag branden en complexen waar nog oude, niet zuinige armaturen

hangen. Een ander voorbeeld is Wonen Zuid. In Limburg heeft Wonen Zuid bijna 4 jaar geleden voor het eerst op kleine schaal led-verlichting toegepast. Op dit moment zit led in een versnelling. Binnen 7 complexen en 20 clusters wordt nu led gebruikt.

Investeringsklimaat Ondanks de positieve voorbeelden werd tijdens de presentatie van de 2015-edi-

>>> (foto: Lightronics) Dat de 14 woningcorporaties bereid zijn over te stappen op led-verlichting is niet vreemd. De geschatte jaarlijkse kosten voor het vervangen van lampen en armaturen bedragen 59 miljoen euro. Daar komt nog eens 56 miljoen euro bij aan energiekosten voor bewoners. De besparing door de aanschaf van led-verlichting zit dan ook in energie en onderhoud. De energiebesparing is logischerwijs voor de huurders en de besparing op de onderhoudskosten kunnen de corporaties gebruiken als dekking voor de investering. Dit is logischerwijs afhankelijk van hoe de corporatie in een specifieke flat precies de onderhoudskosten verrekent met huurders.

Variëteit De woningcorporaties beschikken over een grote variëteit aan collectieve verlichting. Van buitenaanlichting voor gevels tot verlichting voor parkeerplaatsen, toegangsdeuren, achterpaden, hoofdingangen, entreegebieden na de hoofdingang, bergingen, binnen- en buitengalerijen en trappenhuizen.

Een van de woningcorporaties die al enkele jaren investeert in led-verlichting voor al deze toepassingsgebieden is het Zwolse deltaWonen. deltaWonen heeft in haar bestand in totaal 10.000 meergezinswoningen waar zo’n 9.000 tl-lampen aanwezig zijn. Zouden al deze tl-lampen vervangen worden door led-verlichting dan ligt een besparing van bijna 350.000 18 • LED MAGAZINE JUNI

tie van de Sociale Huursector Audit en Evaluatie van Resultaten Energiebesparing (SHAERE) – de officiële monitor van het Convenant Energiebesparing Huursector en opgesteld door koepelorganisatie Aedes –eind maart nog maar eens gepleit voor het sneller verduurzamen van de woningvoorraad. In SHAERE staan de energieprestatiegegevens van bijna 2 miljoen sociale huurwoningen.

De monitor geeft inzicht in onder andere het totale energieverbruik, CO2-uitstoot, de gemiddelde Energie-Index en het gemiddelde label van de deelnemende woningcorporaties. Bij de presentatie van de nieuwste editie werd duidelijk dat woningcorporaties weliswaar voorlopen op de particuliere sector als het gaat om verduurzaming van woningen, maar toch moet het beter. Zo stelde René Scherpenisse, directeur-bestuurder bij de Tilburgse woningcorporatie Tiwos, dat ‘het investeringsklimaat voor corporaties niet gunstig is en dat de aandacht van corporaties de laatste jaren erg uitgegaan is naar reorganisaties en bezuinigingen op de bedrijfslasten’. Ook de nieuwe regels voor het ‘passend toewijzen’ van woningen legt een rem op investeringen, omdat energiemaatregelen de woningen beter en dus duurder maken. ‘Dat maakt het niet gemakkelijker. Maar het moet ook geen smoes worden. Ondanks alle ontwikkelingen kunnen we nog genoeg doen op het gebied van verduurzaming van de bestaande woningvoorraad.’

Tijdens de SHAERE-bijeenkomst werden de twee woningcorporaties die in 2014 de beste energieprestaties leverden in het zonnetje gezet; Wonen Zuidwest Friesland en Woningstichting Voerendaal. De Friese corporatie heeft voor het tweede jaar op rij met 1,25 de beste energie-index. Voerendaal zette met twee labelsprongen de grootste stappen.

LED MAGAZINE JUNI • 19

Race over opvolger van Color Rendering Index nog niet gelopen

Led-verlichting verdringt de kleurweergave-index Wanneer kleuren natuurgetrouw moeten worden weergegeven, geldt sinds tientallen jaren dat de kleurweergave-index (Color Rendering Index, CRI) de standaard is. Deze parameter geeft in een getal van maximaal 100 weer hoe natuurgetrouw het licht van een lamp kleuren kan weergeven. Met de komst van de led-lampen is een hoge CRI te behalen, maar geen aantrekkelijk kleurenbeeld. Dit heeft verschillende redenen en het is volgens de lichtsector dan ook tijd voor een opvolger van de CRI. OliNo heeft gekozen om additioneel de Color Quality Scale (CQS) te vermelden bij het doormeten van lampen. De meetorganisatie stelt tegelijkertijd dat de race nog niet gelopen is. Een bijdrage van Jeroen van Agt (OliNo.org) over CRI versus CQS.

De 8 testkleuren voor de CRI-bepaling

De 15 testkleuren van de CQS

De CRI is een parameter die is bedacht ten tijde van de tl-buis. Men keek naar hoe natuurgetrouw een set van 8 kleuren worden weergegeven door het licht van de testlamp te vergelijken met een referentielichtbron. Hoe groter de verschillen in kleur, des te lager de CRI-waarde geldig voor het licht van de testlamp. De waarde kan maximaal 100 zijn, wanneer de 8 testkleuren exact zo worden weergegeven als de testlamp dat zou doen.

Men heeft onder andere in de norm ‘EN 12464-1 Lighting of work places’ bepaald dat een CRI van 80 of meer nodig is voor ruimtes waar mensen de gehele dag aanwezig zijn en/of werken. Dit om een goede (natuurgetrouwe) kleurherkenning te garanderen.

Nadelen CRI Met de komst van de led-verlichting is gebleken dat deze parameter een aantal gebreken heeft. Met led-lampen kan men, door specifiek ledkleuren te mengen of door fosforen goed te kiezen, goed die referentiewaarde van 80 behalen; dan wil dat echter nog niet zeggen dat een weergegeven scene mooi en 20 • LED MAGAZINE JUNI

natuurgetrouw verlicht wordt. Zo kan men led-lampen hebben met een lage CRI en een beter kleurbeeld. Beter in dit geval betekent dan licht met een goed resultaat op een combinatie van natuurgetrouwheid, preferentie en kleurdiscriminatie.

Een situatie met CRI 82 (boven) en een situatie met CRI 71 (onder) Als men naar deze twee plaatjes kijkt, dan is de bovenste afbeelding fletser dan de onderste afbeelding. Toch kan dit samengaan met een goede CRI-waarde.

Dit omdat de CRI-waarde alleen let op niet-gesatureerde (red. niet-verzadigde) kleuren en de weergave hiervan. Een felle kleur rood zit niet in het gamma van de CRI-testkleuren en dus kan een situatie zoals op de afbeelding ontstaan.

De rechterafbeelding heeft immers meer levendigheid. De kleuren zijn niet zo flets of misschien zijn ze zelfs wat versterkt.

De CRI zal enige overdrijving van kleuren echter meteen afstraffen, omdat het niet natuurgetrouw is, oftewel niet gelijk aan de referentielichtbron. Voor de mens is het licht versterken van kleuren bij kunstlicht echter gewenst. Dit omdat daarmee

het kleurbeeld meer overeenkomt met hoe de mens de kleuren in het buitenlicht zou zien. Veel licht buiten zorgt namelijk voor meer versterking van kleuren.

Verouderingsaspecten Een opsomming van de bekende aspecten van de CRI die het tot een verouderde kleurweergave-index maken: • slechts 8 referentiekleuren, dit is zeer summier; • de kleur rood (nummer 9) kan men meenemen, hierbij geldt dan echter een andere eis dan voor 80; dit omdat de kleurevaluatie erg inhomogeen is (voor rood is een waarde groter dan 0 al acceptabel en een waarde groter dan 50 is erg goed); • de referentiekleuren zijn niet gesatureerd, terwijl uit vele simulaties is gebleken dat het goed weergeven van gesatureerde kleuren automatisch inhoudt dat de niet-gesatureerde kleuren ook goed worden weergegeven; • enkel letten op natuurgetrouwheid is niet in lijn met praktische kleurervaring.

Men mist de preferentie. Vooral het afstraffen van het licht versterken van kleuren door de CRI-parameter staat tegen de praktische kleurervaring; • een slechte score (grote afwijking) op een van de testkleuren kan worden gecompenseerd door een goede score op de 7 andere testkleuren. Dit komt omdat de CRI een gemiddelde is van de kleurprestaties van de 8 kleuren.

Men kan zo een goede CRI hebben en toch slecht scoren op één of zelfs twee van de testkleuren; • kleuradaptatie wordt gedaan met een verouderd rekenmodel. Het menselijk oog kan kleine kleurafwijkingen wegcorrigeren. De Von Kries methode die voor de CRI wordt gebruikt is verouderd en er zijn betere modellen beschikbaar om dit effect mee te nemen; • de CRI kan waardes onder de 0 heb-

ben, wat verwarrend kan werken voor praktische verbeelding ervan.

Het antwoord?

De bovengenoemde nadelen zijn aangepakt met de CQS. Deze heeft 15 kleurensamples die allen meer gesatureerd zijn.

Bij CQS wordt de berekening van de afwijking gedaan in een kleurruimte die veel homogener is en de referentiewaarde van 80 daardoor geldig is voor alle testkleuren. Ook is de kleuradaptatie meegenomen met een up-to-date kleurmodel. De berekening van de CQS parameter is niet meer een gemiddelde maar een Root Mean Square-waarde (RMS-waarde). Bij de statistische methode worden verschillen gekwadrateerd, vervolgens opgeteld en uiteindelijk wordt hiervan de wortel getrokken. Via deze methode blijft een hoge afwijking veel meer meewegen in het eindresultaat.

Beschikbaarheid CQS Het is zo dat de CQS een van de voorgestelde en verbeterde kleurparameters is als opvolger van de CRI. Er zijn er echter meer en er is nog geen algemene consensus over welke van de voorstellen nu de opvolger van de CRI is of zou moeten worden.

OliNo heeft de overtuiging dat het goed zou zijn om de CQS-resultaten zodanig beschikbaar te maken dat men meer ervaring gaat opdoen met deze parameter en deze te vergelijken valt met de CRI-waarde. Dit omdat daarmee de genoemde verbeteringen voor iedereen beschikbaar worden. De meest recente meetverslagen van OliNo zijn al voorzien van de CQS-resultaten (red. zie hiervoor de categorie ‘Lampmetingen’ op website OliNo). Dat een erg hoge CRI kan samengaan met een hoge CQS blijkt uit de meting van de Civilight van Vezalux (red. zie iturl.nl/snuOJ) die dit jaar op LED Expo de Innovation Award 2015 won.

Marcel van der Steen die namens OliNo een lezing geeft op LED Expo

LED MAGAZINE JUNI • 21

GeLicht

Uit

In de rubriek UITGELICHT toont LED Magazine ieder kwartaal in woord en beeld bijzondere projecten waarin led-verlichting is toegepast.

De projecten zijn stuk voor stuk uniek.

Soms vanwege de omvang, een andere keer door nieuwe technologie.

Airport Weeze-Düsseldorf (Duitsland) Airport Weeze-Düsseldorf heeft definitief gekozen voor Innolumis om haar wegen en parkeerterreinen van led-verlichting te voorzien. De luchthaven verwerkte bijna 2 miljoen passagiers in 2014, waarvan circa veertig procent van de reizigers uit Nederland afkomstig was. Weeze-Düsseldorf is na Schiphol de tweede Europese internationale luchthaven die overstapt op Innolumis led-verlichting.

Langparkeerterrein P2 wordt voorzien van White Moonlight 56 watt led-verlichting. Gevolgd door de toegangswegen tot de luchthaven; deze worden voorzien van Nicole led-armaturen in de nieuwe lichtkleur Golden Orange. Na een geslaagde pilot met deze lichtkleur is definitief gekozen om ook de rest van de verkeerswegen op de luchthaven te verlichten met deze bijzondere lichtkleur.

Deze vertoont een sterke gelijkenis met de bekende natriumverlichting maar dan in een led-uitvoering en met een hoge mate van kleurherkenning.

22 • LED MAGAZINE JUNI

Munsterhuis sportscars (hengelo) Fagerhult heeft de showroom van Munsterhuis Sportscars voorzien van led-verlichting. Munsterhuis Sportscars is dealer van de Italiaanse merken Ferrari en Maserati.

Als gevolg van een nieuwe corporate identity van Ferrari/Maserati wilde men de showroom opnieuw inrichten.

Fagerhult werd geselecteerd als de verlichtingsfabrikant die de complete led-lichtoplossing mocht leveren. Het interieurconcept is specifiek ont-

worpen voor de doelgroep van Ferrari en Maserati, met een knipoog naar het verleden. Er is bewust gekozen voor armaturen met 3.000 Kelvin als kleurtemperatuur. Een andere bewuste keuze was het volgens Fagerhult om elke auto zijn eigen ‘lichtpodium’ te geven, door middel van spanplafonds met geïntegreerd led-omgevingslicht die de positie van iedere auto markeren. Om de architectonische belijning te accentueren zijn ledstrips geïntegreerd. Een lineaire power

led-module (Notor LED) is gekozen voor de lounge en de kantoren. Alle accentspots zijn Zone Evo inbouw, met specifiek geselecteerde 3.000 Kelvin led-modules en reflectoren. Alle verlichting wordt tenslotte aangestuurd via DALI.

Distributiecentra frigolanda (Brabant) Reveb heeft de distributiecentra diepvries van Frigolanda in Dongen en Oosterhout van led voorzien.

Frigolanda heeft een diepvriesopslagcapaciteit van 75.000 palletplaatsen in Nederland, België, Oost-Duitsland en Polen. In het distributiecentrum in Dongen zijn 211 conventionele armaturen vervangen door 88 ledarmaturen. Het aantal armaturen is daarmee afgenomen met een factor 2,4. Reveb koos in het project voor de toepassing van de armaturenserie Lucie en een kleurniveau van 4.000 Kelvin. Is Oosterhout werd een factor 1,47 minder armaturen toegepast.

LED MAGAZINE JUNI • 23

ElektroTechniek ’15 Ik maak het mogelijk!

JARGOn

VOOR WONING, INDUSTRIE, UTILITEIT, INFRA & ENERGIE

LeD

Mensen die in de verlichting werken praten geen abracadabra! Dit is wat ze bedoelen...

ORnAMent Een apparaat dat is ingericht voor het decoratief gebruik van een lamp. Sfeer, decoratie en versiering zijn hier belangrijker dan lichtopbrengst en bestendigheid tegen natuurgeweld of fysiek geweld.

iPcODeRinG

JAARBEURS | UTRECHT 29 SEPT. T/M 2 OKT. 2015 Vraag nu uw gratis toegangsbadge aan

via elektrotechniek-online.nl

ElektroTechniek 365

Het verschijnsel dat kleuren die er in een bepaalde lichtomgeving gelijk uitzien, onder andere lichtomstandigheden wel heel verschillend blijken te zijn. De verklaring kan gezocht worden in een mogelijke asymmetrische grafiek van het spectrum, het ontbreken van een bepaalde kleur in het spectrum, maar ook in verschuiving in de weergave als gevolg van fluorescentie.

VERVUILING De verhoogde helderheid van de nachtelijke omgeving door de aanwezigheid van kunstlicht.

Armatuur rendement Een getal tussen 0 en 1 of tussen 0 en 100 procent. Dit getal drukt de efficiëntie van het armatuur uit.

Hierin zijn verwerkt: het type lamp plus de afmetingen en de armatuurdimensies met specificatie.

Een tweecijferige veiligheidsaanduiding. Het eerste cijfer (minimaal 0 en maximaal 6) informeert over de bescherming tegen aanraking van stroomvoerende onderdelen en het binnendringen van voorwerpen en stof. Het tweede cijfer (minimaal 0 en maximaal 8) informeert over de bescherming tegen water.

METAMERIE

LICHT

DMX ZIGBEE Dit wordt gebruikt als seriële communicatiebus tussen verschillende apparaten in de theater- en discotheeklichttechniek. Vaak is het sturende apparaat een lichttafel met enkele dimmerpacks of andere meer ingewikkelde armaturen. Elk apparaat heeft een ingang en een uitgang zodat de bus doorgelust kan worden.

De naam voor een standaard voor draadloze verbindingen tussen apparaten op korte afstand.

Het is bedoeld als aanvulling op Bluetooth en wifi. ZigBee gaat bijvoorbeeld van afstandsbedieningen tot de communicatie tussen machines in een fabriek, maar wordt ook gebruikt bij verlichting.

LED MAGAZINE JUNI • 25

Waddeneiland kiest als eerste gemeente voor honderd procent led-verlichting

‘Wij steken als texel onze nek uit en worden een referentieproject’ Slim verlicht. Het is de titel van het verlichtingsproject dat Texel een nationale primeur bezorgt. Als eerste gemeente van Nederland heeft Texel op 1 december 2015 volledig energieneutrale led-verlichting.

De besparing op het huidige energieverbruik? Tweederde. Voor de resterende eenderde energie die verbruikt wordt gaat Texel zonnestroom opwekken. Als het mogelijk blijkt middels op het water drijvende zonnepanelen. Een gesprek met Stephan Kikkert, manager van de openbare verlichting bij de gemeente Texel.

We moeten terug naar het jaar 2008 toen Texel voor het eerst experimenteerde met led-verlichting. ‘Destijds hebben wij enkele straten met de eerste-generatie-led’s uitgerust’, memoreert Kikkert. ‘Al vrij snel werd duidelijk dat een goed lichtontwerp essentieel is. In de beginperiode hebben wij overigens ook met behoorlijk wat uitval te maken gehad. Vanaf 2012 hebben wij echter geconstateerd dat de led-technologie sterk verbeterd is en om die reden durven wij nu ook volledig over te stappen op led-verlichting.’

Innovatieve aanbesteding ‘Slim verlicht’ is onderdeel van ‘Texel geeft energie’. Dit is weer de titel van het programma waarmee Texel gestalte geeft aan haar ambitie om in 2020 volledig energieneutraal te zijn. Kikkert: ‘Met de keuze voor energieneutrale verlichting laten wij onze bevolking zien dat het ons menens is. Het is voor het eerst dat zij in het straatbeeld geconfronteerd zal worden met de uitvoering van onze ambitie.’ Slim verlicht wordt mede mogelijk gemaakt door financiële bijdragen van de provincie Noord-Holland en het Waddenfonds. ‘De eerlijkheid gebiedt zelfs te zeggen dat het zonder hun bijdrage – van circa 50 procent – niet mogelijk was om het project nu al te realiseren’, aldus Kikkert.

26 • LED MAGAZINE JUNI

Als het aan Texel gelegen had, was het eiland overigens vorig jaar al volledig van led-verlichting voorzien. De complexiteit van het aanbestedingstraject zorgde echter voor een langere doorlooptijd. ‘In samenwerking met ingenieursbureau Tauw hebben wij dan ook voor een zeer innovatief aanbestedingsmodel gekozen’, vertelt Kikkert.

‘Doelbewust niet voor het conventionele RAW-model, maar voor een UAV-GCcontract, specifiek E,C&M (engineering, construct and maintain), oftewel ontwerpen, aanleggen en onderhouden.

Wij steken als Texel met dit grote project onze nek uit. Bij het doorlopen van het aanbestedingsproject merk je dat het ook voor de markt soms lastig is om goed in te schrijven. De markt is ook nog zoekende. Daardoor waren grote kwaliteitsverschillen zichtbaar tussen de verschillende inschrijvingen. Logisch want wij zijn de eerste gemeente die de openbare verlichting op deze wijze in de markt zet. Tot op heden heeft enkel Rijkswaterstaat dit type aanbesteding toegepast. Met Imtech hebben wij in ieder geval een grote partij in huis gehaald die in staat is gebleken om een passende aanbieding te doen en de onderhoudsverplichting ook voor 15 jaar aan kan gaan.’

Drijvende zonnepanelen In overleg met een groot aantal stakeholders, waaronder dorpscommissies, ondernemers, Staatsbosbeheer, Veilig Verkeer Nederland afdeling Texel en belangengroepen zijn inmiddels alle te verlichten locaties onder de loep genomen.

Gezamenlijk zijn plekken geïdentificeerd waar de veiligheid vergroot moet worden; deze worden straks beter verlicht. Daar waar geen of minder verlichting nodig is, wordt er minder verlicht. Dit op basis van het principe licht op. Kikkert: ‘In de proefperiodes is er onder de bevolking uitgebreid geënquêteerd. Ten aanzien van het doven van de verlichting tussen 1 uur ’s nachts en 5 uur ’s ochtends heeft 75 procent van de ondervraagden aangegeven niets gemerkt te hebben.’

De enquêtes overtuigen Kikkert en de gemeente dan ook om op volle kracht vooruit te gaan. Het uitroltraject staat op het punt van beginnen. De laatste voorbereidingen worden in de zomerperiode getroffen en vanaf 1 september zullen de led-armaturen geplaatst worden. Op 1 december 2015 moet de verlichting volledig vervangen zijn. Te zijner tijd moet op het terrein van het hoogheemraadschap ook een drijvend zonnepanelenpark gerealiseerd zijn. De mogelijkheden hiervoor worden momenteel onderzocht.

‘Eind 2015 is het aantal armaturen teruggebracht van 3.500 naar ca. 2.800 stuks.

700 lantaarns worden verwijderd en ter vervanging wordt op de wegen actieve (red. duurzame led-verlichting in de wegen op zonne-energie) en passieve markering aangebracht.’

Dimregimes Kikkert legt uit dat een aantal gebieden op het Waddeneiland, zoals de uitgaanscentra, gedimd worden tot 50 procent en op het moment van beweging opgeschaald kunnen worden tot 100 procent. ‘Door middel van sensortechniek (van leverancier TVilight) kan zo bij het passeren van het uitgaanspubliek de verlichting weer op volle sterkte gaan branden. Ook de ontsluitingswegen zullen wij tussen 11 uur ’s avonds en 5 uur ’s ochtends dimmen naar 50 procent. In woonwijken zal tussen 1 uur en 5 uur de verlichting zelfs volledig gedoofd worden.

Er zijn dus vaste dimregimes die wij indien gewenst kunnen aanpassen.’

Als armatuur gaat Imtech grotendeels 1 familiearmatuur leveren van Vulkan dat onderdeel is van de Nordeon Group.

Kikkert: ‘Het Vulkan-armatuur wordt op alle gewone wegen toegepast. Het is een armatuur dat je door middel van het bijplaatsen van optieken of led-strips kunt uitbreiden. Zo kan ons “licht op maat”-

principe toegepast worden. In de centra van de dorpen zullen enkele specials worden toegepast van Lightronics, afgestemd op de beleving van de dorpen.’

Imtech levert op Texel ook haar innovatieve ict-systeem ImCity. Dit systeem heeft verbinding met alle 2.800 lichtpunten. Ieder punt is voorzien van een eigen ‘adres’, hierdoor kunnen er allerlei scenario’s worden geïmplementeerd.

Zo kan er worden ingespeeld op de vraag naar verlichting op een bepaald moment bij bijvoorbeeld evenementen.

Daarnaast brengt ImCity het beheer in kaart. Per lichtpunt kan er op afstand een storingsmelding plaatsvinden. Kikkert: ‘Tot op heden is dit ALiS-gecertificeerde systeem – de AliS standaard maakt het mogelijk om systemen van verschillende leveranciers vanuit één beheeromgeving te monitoren en aan te sturen – enkel in Engeland toegepast. Ook dat is dus een Nederlandse primeur. Het is een systeem waarmee Imtech hoge ogen wil gooien en Texel is als het ware een ‘referentieproject. Het ict-systeem van Imtech wordt gekoppeld aan ons eigen beheersysteem. Wij gebruik Moon van Montad waarmee burgers onder andere klachten en meldingen via de website kunnen doen. Daardoor worden deze direct aan Imtech teruggekoppeld.’

LED MAGAZINE JUNI • 27

Inmiddels hebben enkele tientallen (led-) verlichtingsbedrijven zich ingeschreven om te exposeren op de beursvloer. Bij de afgelopen editie – die in 2013 het toneel was van de lancering van het multimediale platform LED Magazine – waren er ruim 50 lichtbedrijven die acte de présence gaven. De beurs trok in totaal 23.242 bezoekers. Een aantal dat de beursorganisatie dit jaar uiteraard hoopt te overtreffen.

The new wave in LED.

Vakbeurs Elektrotechniek 2.0 in het teken van licht:‘Verlichting in alle toepassingsruimten werkend te zien’

Lichttunnel

Philips SMD3535 LEDs Kleurweergave CRI >90 Bescherming IP44 Nano coating

Philips plug & play driver Verblindingsfactor UGR <19 “Deep recessed” ontwerp 45.000 branduren

Zoals gezegd vormt (led-)verlichting een belangrijk onderwerp op Elektrotechniek 2015. Verlichting komt immers overal voor; in de woningbouw, utiliteit, industrie en infra. Daarom is verlichting in alle toepassingsruimten van de vakbeurs ook werkend terug te zien. Marktmanager Cas Wegman: ‘Juist omdat verlichting zo belangrijk is, en er zoveel partijen op het event zijn die actief zijn op dit gebied, is er een programma ontwikkeld voor iedere bezoeker die geïnteresseerd is in het onderwerp verlichting. Of dat nu led is of armaturen, drivers of producten op maat.

Design of bulk.’

De beleving begint volgens Wegman bij de entree waar de bezoeker door een lichttunnel(projectie) de beursvloer oploopt. Vervolgens kan men de toepassingsruimten in en kijken naar de state-ofthe-art oplossingen. Exposanten in deze toepassingsruimten dingen ook mee naar de ETOP Awards. In 2013 waren er maar liefst vier (led-)lichtproducten genomi-

Warm wit 3000°K Lichtbundel 75° “Wave” koeling 100 lumen/watt

LEDS & DRIVER

Bezoek ons op:

Hal 12

B.055

Lagotronics BV • Noorderpoort 28 • 5916 PJ • Venlo www.lagotronics.nl

De Jaarbeurs Utrecht is van 29 september tot en met 2 oktober het toneel van de vakbeurs Elektrotechniek 2.0. Mede vanwege de teruglopende bezoekersaantallen van de afgelopen edities besloten de beursorganisatie en haar partners de beurs in een geheel nieuw jasje te steken. Het nieuwe concept is opgebouwd langs de lijnen van vier toepassingsgebieden: woning, industrie, infra & energie en utiliteit. Logischerwijs speelt (led-)verlichting in dit alles een belangrijke rol.

neerd: Norton Ledization (Spaapen Handelmaatschappij), Megaman TECOH CFx (Megaman), Ledotron (Osram Benelux) en Organic Response (Jacs. Koopman).

Uiteindelijk ging Osram met de juryprijs aan de haal voor Ledotron. Deze open industriële standaard ontwikkelde het bedrijf in samenwerking met Gira, Jung en Schneider Electric.

Lichtcongres Een onderdeel van de vakbeurs Elektrotechniek dat eveneens terugkeert, is het Lichtcongres. Dit organiseert de beursorganisatie in samenwerking met de NLA Nederlandse Licht Associatie (NLA).

Verder zijn er bij ieder toepassingsgebied theaters waar relevante lezingen gegeven worden. ‘Dus bijvoorbeeld over verlichting in de utiliteit of openbare verlichting in de infra. Deze lezingen organiseren wij met vooraanstaande partijen en brancheverenigingen’, aldus Wegman.

Een laatste speciale lichtactiviteit die plaatsvindt op de beursvloer is een rondvlucht onder leiding van een piloot.

Inchecken voor deze ‘Light Flights Tours’ kan bij de aanwezige stewardess. De exposanten die bezocht worden geven in een 1-minute-pitch een update van hun nieuwe producten en oplossingen.

Bij voldoende belangstelling worden er meerdere tours per dag georganiseerd.

Vroegboeken is niet nodig, ‘inchecken’ kan last minute.

LED MAGAZINE JUNI • 29

esco-markt potentiële groeibriljant voor lichtsector 33 organisaties zetten recent hun handtekening onder de Europese Gedragscode voor Energieprestatiecontracten (EPC). Alle zijn zij actief in de markt van Energy Service Companies (ESCo’s), de uitvoerders van de EPC-contracten. ‘Het ondertekenen van de overeenkomst is een volgende stap in de professionalisering van de ESCo-markt’, aldus Willem Dammers (algemeen directeur TRILUX Benelux) en Jeroen Nollet (voorzitter Manesco).

TRILUX is een van de oprichters van Manesco, een coöperatieve ESCo. Het bedrijf sloeg ruim twee jaar geleden de handen ineen met Unica, Saint-Gobain, de Nathan Group, Remeha en Escoplan om via ManESCo gebouweigenaren een integrale aanpak te bieden voor zowel de gebouwschil als de installatie. Zelf heeft TRILUX, waarvan het hoofdkantoor is gevestigd in het Duitse Arnsberg, inmiddels ruim 5.500 werknemers en is het daarmee uitgegroeid tot een van Europa’s grootste leveranciers van binnen- en buitenverlichtingssystemen.

In de wetenschap dat de afzetmarkt voor ESCo’s in de komende jaren fors zal groeien, stapte het bedrijf dan ook in Manesco.

ESCo’s zullen in de komende jaren, waarin

energiebesparing en -opwekking van toenemend belang worden, steeds verder oprukken. Het vastleggen van gegarandeerde energiebesparing zal door veel gebouweigenaren gebeuren in een energieprestatiecontract. In zo’n contract worden energiediensten beschreven die de uitvoerende partij op zich gaat nemen. Die uitvoerende partij is de ESCo. ‘Daarmee zijn ESCo’s voor ons een uitstekende mogelijkheid om met de eindklanten in contact te komen’, duidt Dammers. ‘Als individuele leverancier lukt je dat lang niet altijd, maar als collectief dat een totaaloplossing biedt kan dat wel.’

Nollet stelt tevreden vast dat vrijwel alle partijen die hij op het oog had binnen ManESCo de handen ineen hebben geslagen. ‘Zeker op fabrikantniveau zijn wij vrijwel compleet. Eén niveau lager, het distributiekanaal van installateurs, is nog wel uitbreiding mogelijk. In feite is Unica momenteel de enige installerende partij en het kan in de toekomst wenselijk zijn om in goed overleg een extra uitvoerende partij lid te laten worden.’

Internationale achterstand Manesco is volgens Nollet dan ook goed geëquipeerd om in de ESCo-markt een integrale oplossing te bieden voor de verduurzaming van gebouwen. ‘En niet alleen voor de aanwezige installaties, maar ook voor de gebouwschil. Wat dat laatste betreft is Nederland aan een internationale inhaalslag bezig. De ESCo-markt is vooral vanuit de warmtekant op gang gebracht en wij nemen daar nu als een van de eersten de gehele gebouwschil integraal bij mee.

Mijns inziens is de internationale achterstand van Nederland overigens mede ontstaan doordat de overheid niet het initiatief heeft genomen om de markt te stimuleren via bijvoorbeeld het opzetten van een bran30 • LED MAGAZINE JUNI

esco in het kort ESCo staat voor Energy Service Company. Eigenaar en gebruiker van een gebouw besteden de energie efficiency verbetering en – indien van toepassing - energievoorziening, en het management daarvan via een energieprestatiecontract uit aan een externe partij, de ESCo. Er is niet een vaste vorm voor een ESCo. De exacte architectuur van installaties en invulling van andere afspraken zoals financiering en looptijden zullen afhangen van het type project/gebouw en de wensen van de eigenaar/gebruiker. Enkele voorbeelden van ESCo’s zijn: • ESCo-light: deze richt zich primair op de invoering van energiemanagement (monitoring) om vervolgens op basis van verkregen meetgegevens energiebesparingen te realiseren.

• Product-ESCo: deze richt zich op één specifieke maatregel (bijvoorbeeld het zuiniger maken van de verlichting).

• Installatie-ESCo: deze richt zich op meer ingrijpende energiebesparende maatregelen (zoals de klimaatinstallaties van het gebouw).

• Gebouw-ESCo: deze richt zich, naast bovenstaande, ook op maatregelen in de schil van een gebouw.

Berekeningen tonen volgens Nollet aan dat er in de komende jaren enkel door basisscholen al 1 miljard euro geïnvesteerd moet worden voor aanpassingen aan de gebouwschil en installaties om een significante stap voorwaarts te kunnen zetten wat energielabels betreft. ‘Dat bedrag gaat puur over energiebesparing en dan hebben wij het nog niet over luchtbehandeling of comfortverbetering. Voor de gehele utiliteitsmarkt heb je in de komende jaren te maken met investeringen van 3 à 4 miljard euro. En dan gaat het sec over producten, niet over aanpalende dienstverlening.’

Een van de oplossingen die TRILUX presenteert binnen Manesco is Light As A Managed Service, kortweg LAAMS. ‘Met LAAMS dragen wij de investering voor de verlichting, garanderen en monitoren de lichtprestatie , dragen zorg voor de basisinstallatie, de montage, het onderhoud en – bij langetermijnovereenkomsten – ook voor een eventueel tussentijdse vervanging door een nieuwe installatie’, duidt Dammers.

‘Voor deze volledige ontzorging betaalt de eindgebruiker een periodieke vergoeding.

Daarmee worden CAPEX voortaan OPEX, oftewel investeringsuitgaven worden operationele kosten. De eindgebruiker koopt de functionaliteit licht in plaats van armaturen.’

Drempels chevereniging. In het buitenland zijn dat soort zaken wél opgepakt.’

Licht als service In feite komt de Nederlandse ESCo-markt volgens Nollet dan ook nu pas op gang. ‘En de doorlooptijden om tot een project te komen zijn relatief lang. Momenteel zitten wij als Manesco in een aantal veelbelovende trajecten met scholen, gemeenten en de zorg. Deze zijn niet gericht op nieuwbouw, maar op renovatie. Wij zijn in het basis- en voortgezet onderwijs op dit terrein zeer actief. We zijn daarbij in het voordeel omdat wij een propositie hebben die verder gaat dan energiebesparing. Sec een energiebesparing is voor een school niet interessant genoeg. Het gaat hen juist om comfortverbetering en een frisse en gezonde school.’

Een oplossing als LAAMS is in de visie van Nollet weer belangrijk voor de verdere professionalisering van de ESCo-markt.

‘Inmiddels worden er serieuze stappen gezet. Niet enkel in de vorm van de gedragscode en een branchevereniging, want er zijn nog meer marktbelemmeringen. Het gebrek aan kennis, regie, durfkapitaal en schaalgrootte om projecten te financieren zijn drempels. Maar ook gepercipieerde technische risico’s. Deze moeten zowel aan de vraag- als aanbodzijde weggenomen worden. Een van de abstracte belemmeringen is vertrouwen. Vergelijk het maar met de it-markt. Waar tien à vijftien jaar geleden multinationals de it niet durfden uit te besteden is het nu de standaard.

Een dergelijke ontwikkeling moet ook in de bouw-, installatie- en energiesector gaan

plaatsvinden, want de opkomst van ESCo’s is een onomkeerbare ontwikkeling.’ Dammers vult aan: ‘De omzet uit ESCo’s zal een steeds groter deel gaan uitmaken van de lichtmarkt. De nieuwbouwmarkt ligt voor de bouw- en installatiesector immers nog altijd op zijn gat en tegelijkertijd ontstaan er heel veel renovatiemarkten. En juist in een renovatiemarkt biedt een ESCo zoals Manesco heel veel synergievoordelen. Tegelijkertijd moet je als deelnemend bedrijf beseffen – en dat doen wij – dat je niet van vandaag op morgen meer omzet hebt. Een ESCo is op dit moment nu eenmaal pionierswerk.

Het gaat er allereerst om dat onze klanten tevreden zijn met onze dienstverlening.’

Sneeuwbaleffect Over de ambities voor de komende vijf jaar zijn zowel Dammers als Nollet duidelijk. ‘Als TRILUX mogen wij tevreden zijn als wij een referentieportfolio met ESCo-projecten hebben opgebouwd met projecten in verschillende applicaties, van industrie tot scholen en ziekenhuizen’, aldus Dammers. ‘Als de markt te zijner tijd gewend is aan dit soort oplossingen zal het sneeuwbaleffect vanzelf ontstaan.

ESCo’s zullen dan een hoge vlucht nemen. Dat is in de buitenlandse markten al gebleken.’ Nollet vult aan: ‘Ook voor Manesco geldt dat het in de komende jaren in de verschillende sectoren – van gemeenten tot scholen en woningcorporaties – met succes de eerste projecten tot uitvoering wil brengen. Logischerwijs opteren wij hierbij voor integrale projecten waarin alle oplossingen – van isolatie tot licht en opwek – verwerkt zijn.’

‘Al met al vindt TRILUX het belangrijk om er vanaf het eerste moment bij te zijn’, besluit Dammers. ‘Grote omzetten genereren met ESCo’s is iets van de lange termijn en juist om daarop voor te sorteren zijn wij nu al ingestapt.’ Nollet tenslotte: ‘In tegenstelling tot bij traditionele verkoopen distributieactiviteiten, ben je hier bezig met het aanbieden van complete oplossingen. Het beschikken over het juiste team en de benodigde vaardigheden is de sleutel tot succes.’

LED MAGAZINE JUNI • 31

Juliette Nielsen en Sjoerd van Beers:

‘Lichtontwerp begint bij context en niet bij armatuur of de lux-niveaus’ ‘Licht gaat niet alleen over luxniveaus of over lampen, maar over mensen.

Je moet er zorgvuldig over nadenken.’ Het is een gevleugelde uitspraak van Juliette Nielsen en Sjoerd van Beers. Beide ondernemers startten ruim drie jaar geleden gezamenlijk een lichtontwerpbureau. Samen hebben zij inmiddels een imposant portfolio opgebouwd met projecten waarvoor zij het lichtontwerp verzorgden. Van het Rijksmuseum tot het Kröller-Müller Museum en het Maritiem Museum, maar ook voor winkelcentra zoals Central Plaza in Rotterdam en het atrium in het hoofdkantoor van TNT.

Nielsen studeerde interieurarchitectuur aan de Kunstacademie in Rotterdam en kwam via docent Rogier van der Heide in aanraking met het vak van lichtontwerpen.

Na haar studie werkte zij vijf jaar voor het lichtontwerpbureau Hollands Licht van Van der Heide. Na een korte omzwerving in de interieurwereld kruisten de wegen van Nielsen en Van Beers zich in het najaar van 2006. Van Beers, afgestudeerd industrieel ontwerper, kwam in 2004 bij toeval in ‘het lichtontwerpen’ terecht en was in 2005 medeoprichter en eigenaar van Atelier LEK. In 2012 besloot hij om samen met Juliette Nielsen als partner een nieuwe uitdaging aan te gaan en samen het lichtontwerpbureau beersnielsen lichtontwerpers op te starten. ‘En sindsdien werken we met nieuw enthousiasme en nieuwe energie samen aan projecten waarin we onze passie en fascinatie voor licht delen’, duidt Van Beers. ‘Onder meer de museumwereld is voor ons opengegaan en daar hebben wij fantastische lichtplannen mogen realiseren en tentoonstellingen mogen uitlichten. Mede daardoor zijn er nu dagen in de week dat er met zes personen in onze studio gewerkt wordt aan alle projecten.’

Late Rembrandt

(foto: Vincent Mentzel)

32 • LED MAGAZINE JUNI

Zo tekende beersnielsen onder meer voor een deel van het lichtadvies voor de Philipsvleugel van het Amsterdamse Rijksmuseum. In de twaalf zalen van de Philipsvleugel vinden ongeveer zeven keer per jaar wisselende tentoonstellingen plaats. Grote daklichten, met zowel daglicht als kunstlicht, zorgen voor diffuus licht in de zalen, aangevuld met accentverlichting vanaf rails. De combinatie van deze twee belichtingsprincipes zorgt ervoor dat de zalen kunnen transformeren van ‘lichte zalen met een daglichtsfeer’ tot meer intieme ruimtes met contrastrijke verlichting, afhankelijk van het type tentoonstelling. ‘Wij hebben tijdens de renovatie advies gegeven met betrekking tot de locaties voor de rails’, duidt Van Beers. Nielsen: ‘Bovendien zijn wij

verantwoordelijk voor de belichting van de individuele tentoonstellingen.’

En dat laatste zal door velen met recht als een droomopdracht bestempeld worden.

De tentoonstelling Late Rembrandt trok namelijk een recordaantal bezoekers.

Ruim een half miljoen mensen bezocht de expositie in het Rijksmuseum. Om exact te zijn: 520.698 bezoekers in drie maanden.

Dat zijn er 60.000 meer dan het vorige record, bij de Rembrandt-tentoonstelling in 1969. Op de tentoonstelling Late Rembrandt waren honderd werken uit de laatste twintig jaar van de 17de-eeuwse meester te zien. De tentoonstelling zal ongetwijfeld een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan verkiezing van het Rijksmuseum tot beste museum van Europa. In Glasgow kreeg de directie recent de European Museum of the Year Award toegekend. ‘Het is dan ook een eer om voor een dergelijke tentoonstelling de belichting te mogen verzorgen’, aldus Nielsen.

Combinatie van factoren Zowel Van Beers als Nielsen zijn van mening dat lichtontwerpers voor musea vandaag de dag zeer goed uit de voeten kunnen met led-verlichting. Nielsen: ‘Natuurlijk zijn er onderlinge verschillen tussen led-modules.

Zo heeft de Xicato module ook een goede kleurweergave van pastelkleuren, maar komen bij de led-module in de Philips museumspot weer de vollere kleuren en wit beter tot hun recht. Het is echter uiteindelijk een combinatie van meerdere factoren – en niet sec alleen de led-module – die de kwaliteit van de belichting en flexibiliteit van het armatuur bepaalt.’

‘Juist om die reden gaan wij bij projecten waar wij voor gevraagd worden een proces aan’, vervolgt Van Beers. ‘Bij dat proces hoort bijvoorbeeld een proefopstelling om te laten zien wat er allemaal mogelijk is en het best passend is bij het betreffende museum. De armaturen zijn daarbij een belangrijke “tool”, want zoals gezegd kun je met de armaturen als tools elke tentoonstelling weer anders belichten.

>>>

LED MAGAZINE JUNI • 33

De EU-lidstaten hebben besloten het verbod op halogeenlampen uit te stellen tot 2018. Het uitstel vindt mede plaats als gevolg van het werk van lobbyisten (waaronder LightingEurope) die stellen dat de led-lamp nog niet klaar is om de massamarkt van halogeenlampen over te nemen.

>>> Iedere tentoonstelling vraagt ook om een ander type licht. Een zorgvuldig ontwerpproces waarbij de verschillende opties inzichtelijk gemaakt worden leiden tot passend oplossing.’

Renovatie Een voorbeeldproject in dit kader is volgens Van Beers het Rotterdamse winkelcentrum Central Plaza. ‘In 2008 werden we gevraagd om een nieuw lichtontwerp te maken. Daarop hebben we destijds geantwoord om in dit project vooral niet te beginnen met het licht, maar om de oplossing voor het gebrek aan sfeer en doorloop in de eerste plaats te zoeken in het maken van een logische routing en het “opruimen” van de atria. Enkele jaren later , toen Group A architecten, de opdracht gegund werd voor de complete renovatie van het winkelcentrum zijn wij weer in beeld gekomen om als integraal onderdeel van die renovatie het lichtontwerp te verzorgen.’

34 • LED MAGAZINE JUNI

Nielsen: ‘Hieruit blijkt dat verlichting dus bij de context begint en niet bij het armatuur of de lux-niveaus. Het gaat erom dat je samen iets wilt veranderen en daar een passende oplossing voor wilt. Wat dat betreft is het voor de lichtindustrie nog een uitdaging om uit te vinden hoe zij met een nieuwe technologie – in dit geval led – buiten de traditionele koker waar licht vroeger uit kwam kan geraken. De komst van led heeft immers de totale sector op zijn kop gezet.’ Van Beers: ‘Daarbij wil ik opmerken dat het toepassen van led niet per definitie duurzaam is. Het gaat om de zinvolheid van je project, want ook met led kun je een onduurzaam project realiseren.’

Openbare ruimte En de ambitie voor de toekomst?

Nielsen: ‘Het eerlijke antwoord is dat wij eigenlijk alles leuk vinden aan het vak van lichtontwerpen. Vooral het onderzoeken en zaken uitproberen. Dat kan dan uiteenlopen

van het perfect uitlichten van een schilderij tot het via reflecties verlichten van de openbare ruimte.’ Van Beers vult aan: ‘Wij zijn daarbij natuurlijk geen lichtkunstenaars en ook geen installateurs. Wij zullen te allen tijde als eerste de vraag stellen of het nodig is om een specifiek object of ruimte te verlichten of aan te lichten.’ Nielsen vervolgt: ‘Een voorbeeld daarvan is ons werk voor diverse gemeenten. Daarbij moet ons inziens eerst bepaald worden wat je wel wilt zien en wat niet. Als lichtontwerper ben je immers de regisseur van de nacht.

Dan moet je niet alles klakkeloos in het licht willen zetten maar nadenken over wat zinvol is voor de stad.’

Van Beers: ‘Het lastige van de openbare ruimte is dat er ongekend veel partijen een rol hebben. Ter illustratie: je kunt de openbare verlichting wel aanpassen maar als de straat en de groenvoorzieningen niet op orde zijn, blijft het met welke verlichting dan ook een rommeltje.’

Nielsen besluit: ‘Bovendien moet je in de openbare ruimte ook verantwoorden waarom je met publiek geld private gebouwen aan wilt lichten. Dat is een genuanceerd verhaal. In dat kader heeft onder andere de gemeente Rotterdam een lichtvisie opgesteld. Ook daar gaat het om langdurige trajecten die uiteindelijk tien jaar in beslag nemen. De ontwerpuitdaging is om, met een dergelijke visie als basis, voor concrete projectvragen een passend lichtontwerp te maken en uitgevoerd te krijgen , daarvoor moet je dus ook geduld en een lange adem hebben om het eindresultaat te kunnen aanschouwen.’

Het verbod op de halogeenlamp zou komend jaar, per 1 september 2016, in de Europese Unie ingaan. De EU wil namelijk dat alle lampen die niet in energielabel A of B vallen volledig in de ban worden gedaan. De redactie van LED Magazine sprak voor haar maart-editie over de kwestie nog met LightingEurope, de NLA, Osram, InRetail en Nordeon.

In dat artikel stelde Pierre van Lamsweerde – directeur van de Nordeon-Group waaronder de merken Nordeon, Vulkan, Hess en Griven vallen –verbaasd te zijn over een mogelijke verschuiving van het verbod en hij liet een krachtig tegengeluid horen. ‘Ik zie geen enkele reden om het uit te stellen, behalve de belangen van gevestigde partijen. Noch de consument, noch zakelijke klanten hebben baat bij een uitstel. De halogeenlamp is na de gloeilamp de meest verkwistende lamp. Led biedt tot negentig procent energiebesparing, is gemakkelijk te retrofitten en heeft vandaag de dag een prachtige lichtkwaliteit.’

Kleurweergavekwaliteit De mening van Van Lamsweerde leverde een pittige reactie op van Edy ten Berge (fysicus en ontwerper lichtarmaturen), die de redactie van LED Magazine een ingezonden brief stuurde naar aanleiding van het artikel in de maart-editie. De voornaamste passage hieruit: ‘Naar mijn mening moeten we het uitfaseren van halogeen juist wel uitstellen. Uitstel van de uitfasering is goed voor de consument en het milieu. De consument heeft belang bij

een vrije keuze. Als ze daarbij kan kiezen tussen een halogeenlamp en een ledlamp, die zelfs 90 procent zuiniger is, dan zie ik maar één reden, waarom men de halogeenlamp verboden wil hebben: omdat de niet te evenaren lichtkwaliteit van halogeen in de weg zit. Als de consument een halogeenlamp koopt, dan krijgt hij altijd dezelfde excellente lichtkwaliteit. Als hij een led-lamp koopt moet hij nog maar afwachten welke verrassing hij nu weer heeft gekocht.‘ Ten Berge vervolgt: ‘Ik definieer zelf kleurweergavekwaliteit als de mate waarin de volledige kleurweergave van halogeen wordt benaderd. En dat zal iedere lichtdeskundige kunnen beamen.

De kleurweergave van halogeenlicht is namelijk 100 procent over de volledige levensduur en voor elke kleur.’

inteRnAtiOnAAL

eU stelt verbod halogeenlamp voorlopig uit tot 2018

Uitfasering Ten Berge lijkt de EU op zijn hand te hebben. Dit ondanks dat de Europese bestuurders niet volledig tegemoet zijn gekomen aan de wensen van industrieassociatie LightingEurope, die zou het verbod graag tot 2020 uitgesteld zien. Het oorspronkelijke verbod per 1 september 2016 werd vastgesteld in 2009. Volgens Europakenners is het de eerste keer dat de Europese Unie op de invoering van een dergelijk verbod (tijdelijk) terugkomt.

De Europese Commissie laat middels een persverklaring weten: ‘Het uitstellen van de uitfasering zorgt ervoor dat er efficientere producten op de markt komen en het geeft consumenten de mogelijkheid om de best presterende lampen voor hun toepassing te kopen.’

LED MAGAZINE JUNI • 35

hue Go – Philips

Fabian led – Fagerhult

Philips presenteert een draagbare variant van het verlichtingsproduct hue dat de gebruiker overal mee naartoe kan nemen.

De Philips hue Go is een draagbare en draadloze lamp met alle slimme eigenschappen van Philips hue en wist recent zowel een iF DESIGN AWARD 2015 als Red Dot Award 2015 in de wacht te slepen. Volledig opgeladen kan de Philips hue Go drie uur lang branden en verplaatst worden van de tuin naar de woonkamer naar de slaapkamer. Via de bedieningsknop op de lamp kan gemakkelijk het licht zelf aangepast worden als smartphone of tablet niet bij de hand zijn.

Fagerhult viert haar 70-jarig jubileum en hervat daarom de productie van een Zweedse klassieker: de Fabian, een icoon uit de jaren ’70 en nu uitgerust met led. Het kleine, bolle armatuur – in eerste instantie bedoeld voor de slaapkamer, maar later een complete collectie van vloer-, pendel- en tafelarmaturen – was veel te zien in Zweedse woningen in de jaren ’70 en ’80. In totaal zijn vier miljoen Fabian armaturen verkocht. De nieuwe Fabian is ontworpen voor publieke omgevingen en de kunststof kap is vervangen door opaal glas of gelakt staal.

Borderless led – Osram

SLOTLIGHT infinity – Zumtobel

Sharp led panel light - Output

Osram breidt het Duris productportfolio uit met een compacte versie. De Duris S2 kent een efficiency van 160 lumen per watt. Dankzij de compacte footprint van 2 bij 1,6 millimeter is de ruimtebesparende led volgens het bedrijf uitermate geschikt voor lineaire lichtoplossingen. De lamp is leverbaar in 3.000, 3.500, 4.000 en 5.000 Kelvin. Vanaf de zomer van 2015 worden additionele versies met kleurtemperaturen van 2.700 tot 6.500 Kelvin verwacht.

Zumtobel presenteert de led-productreeks SLOTLIGHT II. Met SLOTLIGHT infinity stelt het bedrijf dit voorjaar naar eigen zeggen de eerste doorlopende led-lichtlijn ter wereld voor – om zo heel nieuwe inrichtingsmogelijkheden te creëren. De in een hoek van 90 graden geïnstalleerde verbindingselementen maken deel uit van het armatuur en laten geen storende schaduwen zien, noch aan de naden, noch in de hoeken. Zo moeten ze met de nagenoeg doorlopende verlichting in niets onderdoen voor de kaarsrechte lichtlijnen en worden de hoeken via het systeem beter belicht. Zoals haar voorganger is SLOTLIGHT infinity als opbouw-, inbouw- en pendelarmatuur verkrijgbaar.

Output introduceert als distribiteur op de Nederlandse markt het Sharp led panel light. Het lichtpaneel is de vervanger voor de bekende tl-verlichting in het plafond, voorzien van een ultraslank design en dimbaar. De lichtpanelen zijn toepasbaar in een groot aantal ruimtes, van kantoor tot winkel, ziekenhuis en bedrijfshal.

Dit mede doordat het product verkrijgbaar is in verschillende maten en voldoet aan de strengste eisen in de markt vanwege de zeer lage UGR-waarde van <19. Het lichtpaneel wordt bovendien geleverd met vijf jaar garantie.

Famostar – FamoFlight

ReVieW

LeD

In de rubriek LED Review zet de redactie van LED Magazine de belangrijke productinnovaties uit het afgelopen kwartaal op een rij. Uw nieuwe productie in deze rubriek? Mail de redactie via het e-mailadres redactie@ledmagazine.nl

Baldur softlight – Nordeon

Nordeon brengt een softlight-uitvoering van haar prijswinnende led-lichtlijnsysteem Baldur op de markt. De nieuwe Baldur soft light verschaft volgens het bedrijf nieuwe mogelijkheden voor karakteristieke concepten voor interieurverlichting met een bijzondere (licht-)sfeer. Met de softlight-variant wordt het toepassingsgebied van de Baldur-familie verder uitgebreid. De nieuwe opale afdekking schermt de led af zodat verblinding voorkomen wordt. Met het speciaal ontwikkelde vastkliksysteem kan de lichtlijn eenvoudig in de trunking gefixeerd worden en aangepast aan iedere situatie.

36 • LED MAGAZINE JUNI

Famostar introduceert het noodverlichtingsproduct FamoFlight.

Op basis van wetenschappelijk onderzoek werd het Famostar duidelijk dat veel mensen hun vaste route kiezen om een gebouw te verlaten, ook al is het niet de juiste vluchtroute. FamoFlight is een extra hulpmiddel dat iedereen bij een ontruiming altijd de juiste kant op wijst. Na jarenlange ontwikkeling is volgens het bedrijf de geavanceerde iView-technologie tot stand gekomen. Hiermee beschikt FamoFlight over een eigen intelligentie om zijn hele omgeving in zich op te nemen. Een andere feature is spraakgestuurd wegwijzen. Door de voorgeprogrammeerde commando’s verloopt een ontruiming soepeler.

LED MAGAZINE JUNI • 37

Kaal Masten boekt snel progressie bij wereldwijde uitrol led-mast op zonne-energie:

‘Verenigde Arabische emiraten met Dubai en Abu Dhabi onze showroom’ Spirit. Het is de naam van het product voor openbare verlichting dat Kaal Masten uit Oss twee jaar geleden een wereldprimeur bezorgde. Het bedrijf ontwikkelde als eerste een verlichtingsmast op zonne-energie die geen gebruikmaakt van het elektriciteitsnetwerk en verkrijgbaar is in een lengte van 6 tot 18 meter. Een gesprek met Jos van den Hurk (chief executive officer, zie foto) en Koen de Louw (sales executive global) over de successen, nog te nemen drempels en ambities voor de nabij toekomst.

Toen Jos van den Hurk zestien jaar geleden voor het eerst in aanraking kwam met led, wist hij het zeker; het is dé toekomst voor openbare verlichting. Als producent van masten haalt Kaal Masten al sinds jaar en dag een belangrijk aandeel van haar omzet in de markt van openbare verlichting. Na de eerste kennismaking met led besloot Van den Hurk dan ook om fors te gaan investeren. ‘De eerste grote uitgave in dit kader was de aanschaf van een 3D-lasermachine. Het idee was om met deze machine stalen masten direct van een geïntegreerde led te gaan voorzien.

Helaas waren wij onze tijd in die periode te ver vooruit. Armatuurfabrikanten hadden immers een belang om losse armaturen te verkopen daar dit voor hen een omvangrijke vervangingsmarkt betreft.’

Abu Dhabi Toch bleef Van den Hurk geloven in zijn plannen. Uiteindelijk stuitte hij in 2008 op een Weens zonne-energiebedrijf dat een zonnecel kon integreren in een glazen buis. Met wederzijdse kennis werd zo een eerste solar led-lantaarn ontwikkeld waarvan ‘enkele containers’ in Abu Dhabi (red. de hoofdstad van de Verenigde Arabische Emiraten) werden verkocht. Omdat een massale uitrol uitbleef – mede door het afwijkende formaat van de zonnecellen was 38 • LED MAGAZINE JUNI

de kostprijs van het product relatief hoog – besloot Van den Hurk op eigen initiatief het product verder door te ontwikkelen.

‘Wij hebben vervolgens gekozen voor de standaard zonnecel met een formaat van 6 inch en zijn die gaan integreren in de lichtmast. Deze heeft een batterij voor de opslag van de opgewekte zonnestroom en kan voorzien worden van een willekeurig led-armatuur.’

De Spirit die het bedrijf zo’n twee jaar geleden presenteerde aan het grote publiek kan in een lengte van 6 tot 18 meter geleverd worden. Het aantal zonnepanelen kan navenant aangepast worden, evenals de batterijcapaciteit. Dit door de modulaire opbouw van het product. Concurrenten zijn er overigens nauwelijks. Tot een lengte van 14 meter zijn er meerdere concullega’s, maar een mast langer dan 14 meter kan niemand maken. ‘En dat biedt ons een groot voordeel’, weet De Louw. ‘Want op de Nederlandse en Europese snelwegen wordt bijvoorbeeld standaard met een lengte van 18 meter gewerkt.’ Van den Hurk: ‘Bovendien lanceren wij binnenkort een productreeks van 3 tot 6 meter, speciaal voor het “parksegment”. Deze units kunnen in parken worden geplaatst en worden aangewend voor tal van andere toepassingen.

Evenaar Net als in Nederland gaat men ook in het Midden-Oosten volgens De Louw niet over één nacht ijs bij het selecteren van een partij voor de uitrol van openbare verlichting. ‘Ook hier gaat het over lange trajecten. Dat is niet vreemd want je praat direct over tientallen tot honderden kilometers weg die van verlichting moeten worden voorzien, al dan niet stand-alone.

Het zijn trajecten van anderhalf tot twee jaar voor je een go of no-go krijgt.’

>>> LED MAGAZINE JUNI • 39

’s connect 15 juni 2015 Workshop monitoring OVL-VRi energieakkoord

>>> De Louw, maar ook Van den Hurk zijn echter vol vertrouwen dat de eerste grote projecten voor de Spirit in de komende periode gaan komen. ‘Want hoe dichter bij de evenaar, hoe beter ons product presteert. Het Midden-Oosten is in dat opzicht de ideale locatie voor de Spirit. Daar is het circa twaalf uur licht en twaalf uur donker.’

Batterijprijs Sinds de lancering van de Spirit zo’n twee jaar geleden is er technisch niet veel veranderd aan het product. Er is op een ander gebied wel belangrijke terreinwinst geboekt. ‘De kostprijs van het product is bijna gehalveerd’, stelt De Louw. ‘De batterijprijs, die met tweederde verlaagd is, speelt daarin een belangrijk rol.’

Van den Hurk vult aan: ‘Deze kostprijsverlaging zorgt ervoor dat de Spirit van een “duur leuk speeltje” geworden is tot een serieuze optie. Op locaties waar anders kabels getrokken moeten worden om de straatverlichting van stroom te voorzien, is ons product al snel een interessant alternatief. Zo zijn recent twee exemplaren geplaatst in de Port of Rotterdam op een plek waar pleziervaartboten te water kunnen. De keuze was eenvoudig: 200 meter kabel aanleggen of kiezen voor standalone verlichting.’

Verboden Wat velen niet weten is dat er in feite al een massamarkt voor stand alone-verlichting is. De Louw en Van den Hurk refereren aan Afrika. Op het continent worden jaarlijks diverse tenders vergeven voor de plaatsing van 40.000 à 50.000 stuks. ‘Het grote verschil? Een dergelijke stand alone unit mag vrijwel niets kosten. Het is niet meer dan een steigerpijp met een armatuur en een zonnepaneel dat erbovenop 40 • LED MAGAZINE JUNI

geschroefd is. Van een mooie oplossing kun je dus niet spreken.’

Het is volgens De Louw en Van den Hurk dan ook niet voor niets dat in de Verenigde Arabische Emiraten het verboden is om een los zonnepaneel op een lichtmast te schroeven. ‘Zij willen esthetisch mooie oplossingen omdat zij in de nabije toekomst veel stand alone-verlichting gaan plaatsen. Daarom schrijven zij het sinds 1 januari voor dat het zonnepaneel verticaal in de lichtmast geïntegreerd moet worden. Al met al zijn de Verenigde Arabische Emiraten voor ons met steden als Dubai en Abu Dhabi een showroom. Verder is er inmiddels interesse vanuit de gehele wereld. Van een land als Guinea in Afrika, Jordanië tot Oman, Qatar – waar het WK gaat plaatsvinden en daardoor veel investeringen worden gedaan – en zelfs de Verenigde Staten. Ik ben ervan overtuigd dat over vijf tot tien jaar overal ter wereld bij het aanbrengen van openbare verlichting de vraag gesteld wordt of dit stand alone dient te gebeuren of via een aansluiting op het elektriciteitsnet.’

En de toekomstige technische ontwikkeling van de Spirit? Terreinwinst is volgens Van den Hurk vooral te boeken bij de besturing. Kaal Masten heeft zelf het intelligente besturingssysteem ontwikkeld dat ervoor zorgt dat de energie efficiënt wordt opgeslagen en ingezet. Daarbij wordt rekening gehouden met alle relevante (omgevings) factoren: van de locatie van de mast en het bijbehorende dag-nachtritme tot en met de hoeveelheid opgewekte en benodigde energie op elk willekeurig tijdstip. ‘Er wordt drukgewerkt aan uitgebreidere faciliteiten binnen het besturingssysteem zoals monitoring op afstand en storingsmeldingen. Die worden in de komende jaren geïmplementeerd in ons besturingssysteem.’

Rijkswaterstaat en Ziut Advies organiseren een workshop over de monitoring van openbare verlichting (OVL) en verkeersregelinstallaties (VRI) voor het Energieakkoord. Deze workshop is alleen voor adviesbureaus en bedrijven die openbare verlichting beheren voor gemeenten, provincies en waterschappen. www.rwsleefomgeving.nl/ onderwerpen/ovl/agenda/agendaopenbare/workshop-monitoring/

16 juni tot en met 18 juni 2015 LeD Lighting taiwan De toegevoegde waarde van de Taiwanese led-industrie zal volgens binnenlandse experts in de komende jaren groeien naar een omvang van vijf miljard Amerikaanse dollar.

Voor de driedaagse internationale vakbeurs Taiwan LED Lighting zullen (inter)nationale exposanten uit de gehele keten – van materiaal tot productieapparatuur, led-chips en -modules tot led-verlichtingsproducten – zich presenteren. Taiwan wil op de beurs haar one-stop-shopping platform in de volle breedte tonen. www.optotaiwan.com/ledlighting

17 juni 2015 Vakdag Lichtreclame

29 september tot en met 2 oktober 2015 elektrotechniek

Uneto-VNI organiseert 17 juni 2015 de Vakdag Lichtreclame. De nadruk zal dit jaar liggen op Led Display Centers.

Daarnaast zal er wederom aandacht zijn voor het duurzaamheidsonderzoek gericht op led-systemen. De resultaten van het meetmoment in februari 2015 worden op deze dag gepresenteerd door Pre Consultants. www.uneto-vni.nl

De vakbeurs Elektrotechniek is in 2015 door de organiserende Jaarbeurs Utrecht in een nieuw jasje gestoken.

Natuurlijk is er nog veel aandacht voor (led-)verlichting, maar de beurs is voor het eerst georganiseerd naar toepassingsgebied: woning, industrie, utiliteit en infra & energie.

De focus ligt daardoor niet meer op losse producten en componenten, maar op het eindproduct zoals dit in de dagelijkse praktijk daadwerkelijk wordt toegepast. LED Magazine zal in de september-editie als officiële beurspartner een redactionele special over Elektrotechniek vervaardigen. www.elektrotechniek-online.nl

23 tot en met 26 juni 2015 LeD expo Korea Driehonderdvijftig bedrijven zullen acte de présence geven tijdens de internationale vakbeurs LED Expo Korea. De gehele led-keten zal vertegenwoordigd zijn. Naast Koreaanse stakeholders hebben ook de buitenlandse Japan LED Association, de China Association of Lighting Industry en de Photonics Industry & Technology Development Association zich inhoudelijk aan het evenement verbonden. www.ledexpo.com

24-25 juni 2015 smart city Lighting event The future of light, it’s up to you! Dat is het motto van het Smart City Lighting Event in Eindhoven. Tijdens het Smart City Lighting Event (georganiseerd door de gemeente Eindhoven in samenwerking met onder andere LUCI) krijgen bezoekers inzicht in de nieuwste trends, maar staat kennis delen en uitwisselen, het samen creëren van nieuwe projecten en netwerken ook centraal. www.smartcitylightingevent.com

6 tot en met 8 oktober 2015 energie 2015 De vakbeurs Energie 2015 vindt ook dit jaar plaats in de Bossche Brabanthallen. Door de samenwerking met diverse stakeholders wordt naast een uitgebreid exposantenaanbod een inhoudelijk kennisprogramma mogelijk gemaakt. Led-verlichting zal daarbij op de beursvloer ook dit jaar een belangrijke rol spelen. www.energievakbeurs.nl

LED MAGAZINE JUNI • 41

LeD industry Register Door uw bedrijf en bedrijfsactiviteiten op te laten nemen in het LED Industry Register wordt u voor slechts 500 euro per jaar ieder kwartaal onder de aandacht gebracht bij duizenden licht professionals, van fabrikanten, tot installateurs, overheidsfunctionarissen, commerciële eindgebruikers, lichtontwerpers, onderzoekers en investeerders. Vul het ‘LED Industry Register’ formulier digitaal in via www.ledmagazine.nl/industrieregister

COLOFON Jaargang 3 - nr. 2 JUNI ’15 LED Magazine is het leidinggevende Nederlandstalige multimediale platform voor eenieder die professioneel betrokken is bij (led-)verlichting in Vlaanderen en Nederland. LED Magazine kent een online nieuwsportal, e-mailnieuwsbrief en vakblad. Het vakblad verschijnt vier keer per jaar in een oplage van 10.000 exemplaren.

& gebouw Platform voor duurzame energieopwekking en energiebesparing in de gebouwde omgeving

6, 7 & 8 oktober 2015, Brabanthallen ’s-Hertogenbosch

Energie 2015 biedt u volop kansen. Kom als exposant in contact met ruim 11.000 vakbezoekers en netwerk met uw mede exposanten. Of kom langs als bezoeker en zie in 1 dag alle innovaties.

Uitgever & Hoofdredacteur N.V. BOM

NSVV

Ontwikkelingsmaatschappij van de provincie Noord-Brabant Goirleseweg 15, 5026 PB Tilburg T. + 31 88 83 111 20 I. www.bom.nl

Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde Postbus 539, 6710 BM EDE T. +31 218 69 53 94 I. www.nsvv.nl

Edwin van Gastel (EG Media) (E). edwin@ledmagazine.nl

Eindredactie Els Stultiens (EG Media)

Op de beurs tonen exposanten diverse oplossingen om te besparen op energiekosten, zoals slimme inkoop van energie toepassingen van duurzame energie, energiebeheer en elektrische vervoer.

Vormgeving Bette van Loenen (EG Media) Thijmen van Loenen (FloenID)

Coverfoto Jumbo Foodmarkt Breda (Philips Lighting)

FHI LED Cluster

Output

Nederlandse brancheorganisatie voor Industriële Elektronica Postbus 366, 3830 AK Leusden T. + 31 33 465 75 07 I. www.fhi.nl

Distributeur van professionele audio, video en lichtapparatuur Postbus 2414, 5202 CK Den Bosch T. +31 73 639 26 00 I. www.outputnl.com

IGOV Innovatieplatform

PRIMALighting

Innovatieplatform voor de Openbare Verlichting E. info@igov.nl I. www.igov.nl/innovatieplatform

Europees distributeur van Sheenly LED Lighting Dieselweg 1, 3752LB Bunschoten T. +31 33 299 61 31 I. www.primalighting.nl

Abonnementen & Advertenties

Facts & Figures Energie 2014 • 10.777 B2B bezoekers

info@ledmagazine.nl

• 300+ exposanten

Redactionele klankbordgroep

• 29% Installatiebedrijf en (technisch) adviesbureau

M. Weeda (BOM) H. Wijsman (FHI) R.J. Vos (NSVV)

U neemt al deel in de sector Verlichting met een volledig verzorgde stand vanaf €2.967,-.

Deze aanbieding is geldig tot 1 juli.

• 54% beslissende rol

• 28% interesse in verbruikbesparende maatregelen

Nieuw in 2015 • Praktijktheaters met best practices en cases per thema o.a.: Licht, Solar, Binnenklimaat, Smart Grids, Metering & Data • Energie & Opslag congres • Energie & Stad congres Uw stand boeken? Neem contact op met Rein Bosma via 0294 – 74 50 72 of mail naar rein@54events.nl.

In co-locatie met:

© EG Media 2015 - Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever. Redactie en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventueel voorkomende onjuistheden.

42 • LED MAGAZINE JUNI

Hoofdmediapartners:

Partner:

In samenwerking met o.a.:

Mediapartners:

Energie & gebouw is onderdeel van: