ledmagazine 3 2016

ledmagazine editie 12- sept 2016

LED VOOR HET EERST MEEST VERKOCHTE LAMP

DE STaaT Van OlED

SinT En KERST in aanTOChT

43.000 lEDS WOOnSTaD R’Dam

‘LEF EN DESIGN BEPALEN HET SUCCES VAN OLED’

LED OVERWINT IN PROFESSIONELE SFEERVERLICHTING

VERVANGING GEHEEL BETAALD DOOR CORPORATIE

ledmagazine editie 12 - sept 2016

05 07 14 18 20 22 24 25

• LED PANELS

• HIGH BAYS

• DOWNLIGHTS

• INTERIOR LIGHTING

PRIMAlighting levert alleen aan resellers en installateurs. Levering uit eigen voorraad, verzending met GLS, afhalen is mogelijk na bestelling vooraf. Stuur voor toegang tot de online Business-shop uw kvk inschrijving naar info@primalighting.nl prijzen excl. BTW, per stuk af magazijn en onder voorbehoud. Afbeeldingen kunnen afwijken. Alle genoemde merknamen zijn eigendom van hun respectievelijk eigenaren. Primalighting is een handelsnaam van Primacom b.v. kvk 31044270

www.primalighting.nl

033 - 299 61 31

info@primalighting.nl

Dieselweg 1, 3752 LB Bunschoten-Spakenburg

VOORWOORD

Een (voor u toch niet?) niet zo’n geheim geheim…

NIEUWS

Meest geklikt, elders in de wereld en ledflitsen COVERSTORY

‘Niet normen, maar handhaving van normen zijn het probleem’ Sint en Kerstman in aantocht

Wielsma ziet led overwinnen in sfeerverlichting De staat van oled

‘Lef en design bepalen het succes van oled-verlichting’ 43.000 led-lampen Woonstad Rotterdam

‘Vervangingsoperatie geheel voor rekening van de corporatie’ COLUMN

Met gekleurde led meer variatie in de openbare ruimte?

Nederland bereikt mijlpaal

Led voor het eerst meest verkochte lichttechniek

27 30 32 33 34 36 40 41

NLA gaat op in Fedet

‘Lichtbranche-overleg intensiveert relatie met UNETO-VNI en NSVV’ Tweede editie op komst

In november presentatie LED Trend- rapport 2017 UITGELICHT

Circulaire led voor Schiphol 19e AH-winkel met led Jan Bun 5,4 kilometer led voor CoolBlue Bedrijven investeren

Kwart meer aanvragen voor led via EIA PRODUCT REVIEW

De nieuwste led-producten in woord en beeld Lichtontwerper Robert Jan Vos

‘Een motor van 6 pk aan een mammoettanker’ LED-JARGON

Lichtexperts praten geen abracadabra...

INTERNATIONAAL

LiFi metro Parijs, 1 miljoen led’s Deutsche Bahn

VOORWOORD

EEN (VOOR U TOCH NIET?) NIET zO’N GEHEIM GEHEIM… Een non-disclosure agreement (NDA) heeft u er vast nooit voor hoeven ondertekenen, maar voor gek werd u ongetwijfeld verklaard toen u vele jaren geleden aankondigde led-verlichting te gaan ontwikkelen, produceren, verkopen of installeren…

NIEUWE Modellen Track Spots COB

Het is net als bij iedere professional die actief is in de duurzaamheidshoek. Of het nu om led-verlichting, zonnepanelen of elektrische auto’s (ook al laat het tipping point in de automobielindustrie nog even op zich wachten) gaat, vroeg of laat is er ‘no way back’ en wil iedereen het. Voor elektrische auto’s geldt dat zij nog niet zonder overheidsstimulering kunnen, en de Nederlandse overheid lijkt op het punt te staan om de elektrische auto tot het zwarte schaap van de familie te verklaren. Zonnepanelen zijn inmiddels bij iedere installateur op iedere hoek van de straat te koop en zelfs bij de bouwmarkt!

Ook voor led-verlichting geldt dat het in de winkel allang geen uitzondering meer is. Iedere consument heeft wel eens een led-lamp gezien of gekocht, of dat nu in de supermarkt of de doe-het-zelf-zaak was.

24° beam Met optionele anti-glare reflector

Krachtige lichtbronnen voor efficiënte verlichting o.a. in retail en horeca.

Tronix, partner van groothandel en installateur met een ruim assortiment kwaliteits LED verlichting.

Uit voorraad leverbaar.

Bekijk ons volledige assortiment LED verlichting op www.tronixlighting.nl

CRI >80/90 3000K

Maar de weg hiernaartoe was niet eenvoudig. Ongetwijfeld heeft u alle vooroordelen over led-verlichting de afgelopen jaren langs horen komen. Niet alleen bij klanten, maar ook op verjaardagsfeestjes. Ik som de belangrijkste vooroordelen die ik zelf regelmatig hoor nog even voor u op: led-verlichting geeft ‘koud’ en wit licht, led-lampen kun je niet dimmen, ledlampen passen niet in de fitting van mijn armaturen, led-lampen gaan snel kapot en led-lampen geven niet genoeg licht.

Voor u als kenner is het allang duidelijk dat led-lampen deze kinderziektes hebben overwonnen. Maar voor het eerst in de geschiedenis heeft u nu ook de statistieken die in uw voordeel werken. Nederland heeft naar enkele weken geleden bekend is geworden in het kalenderjaar 2015 een belangrijke mijlpaal bereikt: voor het eerst is de led-lamp de meest verkochte lichttechniek. In totaal werden er 16,7 miljoen led-lampen verkocht.

Overigens deed led-verlichting het in meerdere jaarverslagen goed. Zo werd enkele weken geleden duidelijk dat led-verlichting ook bij de nationale fiscale regeling Energie-investeringsaftrek (EIA) de dans leidt. Niet alleen vroeg een kwart van de Nederlandse bedrijven (afgelopen jaar in totaal 4.080 keer) EIA aan voor led-verlichting, maar nam led-verlichting ook de koppositie van zonnepanelen over. Het toont eens te meer de potentie van deze lichttechniek aan… maar ook dat is voor u ongetwijfeld een niet zo’n geheim geheim!

Edwin van Gastel Hoofdredacteur LED Magazine

24°/36°/60° beam

agEnDa

Beide modellen verkrijgbaar in de kleuren:

Wij adviseren u graag | E sales@tronix.nl | T +31 (0)413 33 03 80

OLEDs Summit | 20-22 september 2016 www.oledsworldsummit.com

Strategies in Light Europe 23-24 november 2016 | sileurope.com

LED Event (NL) | 1 december 2016 www.ledapplicatie.nl

Licht 2016 | 26-28 september 2016 www.licht2016.org

LuxLive 2016 | 23-24 november 2016 luxlive.co.uk

NSVV Lichtcongres Outdoor 26 januari 2017 | www.nsvv.nl

Energievakbeurs | 4-6 oktober 2016 www.energievakbeurs.nl

LED Event (BE) | 30 november 2016 | www.ledapplicatie.nl

LED Expo | 8-9 februari 2017 www.ledexpo.nl

6

ledmagazine

ledmagazine

Supermarktketen Aldi stapt ook in Nederland over op led-verlichting De Duitse supermarktketen gaat alle nieuwe winkels in Nederland voorzien van led-verlichting. Voor alle bestaande filialen wordt een overstap in de komende periode onderzocht. Het Aldi-concern bestaat uit twee zelfstandige bedrijven, Aldi Nord en Aldi Süd. In Nederland en België opereert Aldi Nord. Uit het duurzaamheidsverslag dat Aldi Nord voor het

eerst gepubliceerd heeft is onder meer te lezen dat het supermarktconcern ledverlichting gaat aanbrengen in alle nieuwe filialen (binnen- en buitenverlichting) en dat zij gaat beoordelen of bestaande filialen en distributiecentra naar led-verlichting omgezet kunnen worden. Dit proces zal tot en met het kalenderjaar 2019 duren.

Aldi schrijft verder in het duurzaamheids-

verslag: ‘Led-verlichting verbruikt tot 50 procent minder elektriciteit dan onze bestaande verlichting. Wij gebruiken led nu al op grote schaal voor buitenverlichting en reclameobjecten. Vanaf 2016 voorzien wij nieuwe filialen van led-binnenverlichting.

Wij beoordelen of we de komende jaren de verlichting in bestaande filialen en distributiecentra ook naar led kunnen omzetten.’

Romar wordt divisie van Livingprojects

Ziekenhuis AMC over op led-verlichting

Romar is per direct een label dat binnen Livingprojects zal opereren. Het Barendrechtse bedrijf Romar voegt zich onder het bedrijf Livingprojects, gevestigd in Breda.

Romar werd half juli failliet verklaard. De ondernemers melden met hulp van ervaren adviseurs, een vernieuwde strategie / businessplan te hebben gemaakt. Het vergroten van kennis, expertise en innovatie, het versterken van belevingsconcepten en vooral het nog breder kunnen voldoen aan de vraag van de markt heeft hen deze keuze doen maken. Waar Livingprojects zich blijft richten op de projecten uit de entertainment- en architectuurmarkt, blijft Romar totaalconcepten creëren op het gebied van technische beleving.

Met het indraaien van een buislamp markeerde Maas Jan Heineman – lid van de Raad van Bestuur – een gedenkwaardig moment: de 100.000ste vierkante meter AMC kreeg led-verlichting. ‘Tot nu toe hebben we zo’n 15.000 lichtbronnen vervangen’, zegt Wim Landwehr Johan, die het led-project als beheerder Elektrotechniek onder zijn hoede heeft. ‘Alle lampen in onder andere liften en trappenhuizen, maar ook die in collegezalen en op de technische tussenvloeren.’ Uiteindelijk moeten overal in het gebouw en de directe omgeving daarvan led-lampen branden.

Ook in de nieuwe operatiekamers hangen led-lampen. Eind 2018 zullen nagenoeg alle lampen door led zijn vervangen.

RGB-LED Lighting Technologies waarschuwt voor ‘led-piraten’ RGB-LED Lighting Technologies meldt dat ‘reeds vele jaren Chinese goedkope namaakproducten de verlichtingsmarkt in België verzieken’. Nu steeds meer bedrijven de overstap overwegen naar led-verlichting vind RGB-LED Lighting Technologies het belangrijk om de alarmbel te luiden. ‘Deze onethische praktijken

moeten stoppen’, stelt Sam Peys. ‘Onjuiste informatie zorgt voor een incorrecte voorstelling van de besparing én heeft invloed op de levensduur. Er wordt te veel informatie overgenomen van Chinese handelaren zonder deze te controleren.

Daarnaast is het ook belangrijk dat de regering verantwoordelijkheid neemt.’

Op de cover: Led voor Waterfront Harderwijk

Samenwerking Acclaim Lighting en Output Output Professional Audio, Video & Lighting is per direct de exclusieve en officiële distributeur van Acclaim Lighting in Nederland. In Los Angeles, waar het hoofdkantoor van Acclaim is gevestigd, is Acclaim al ruim 10 jaar marktleider met een portfolio van innovatieve en geavanceerde led-lichttechniek. Inmiddels is Acclaim wereldwijd actief en een belangrijke leverancier voor

architecturale en stedelijke verlichting, uiteenlopend van hotels en musea tot theaters en cruiseschepen. ‘Acclaim heeft een aantal prachtige projecten op haar naam staan waarmee zij steeds weer een unieke ambiance weten te creëren’, aldus Hans van den Bergh, directeur bij Output.

‘Wij zijn dan ook trots op de toevoeging van Acclaim aan ons portfolio.’

Het Zuidereiland in de woonwijk Waterfront te Harderwijk heeft de primeur met de CityCharm Cordoba; een nieuw led-armatuur van Philips.

Het Waterfront-project met 1.400 woningen geeft de kustlijn van de voormalige Hanzestad een nieuw aanzien. Doel is de bijzondere beleving van de historische stad aan het water nieuw leven in te blazen.

MEEST GEKLIKT in de LEDFLITS

01

ProRail gaat 50 procent

energie besparen met led

ProRail gaat een groot deel van de verlichting op stations van led-lichtbronnen voorzien. In 2020 is zelfs alle verouderde verlichting vervangen door led-verlichting. De verlichting op de perrons is goed voor 7 procent van het energieverbruik van ProRail. De komende jaren brengt de organisatie op zoveel mogelijk stations led-verlichting aan.

02

Belgische Hoge Gezond heidsraad: led-licht kan

gezondheid schaden De Belgische Hoge Gezondheidsraad heeft een lijst met aanbevelingen gepubliceerd omdat volgens het orgaan led-licht de gezondheid van de Vlaamse bevolking kan schaden.

Fabrikanten zouden onder meer de fractie blauw led-licht zoveel mogelijk moeten beperken, in het bijzonder in schermen, nachtlampen en slaapkamerverlichting. Verder zouden enkel led-lampen van risicocategorie 0 en 1 (zie Europese Norm EN 62471) voor het algemene publiek in de handel verkrijgbaar mogen zijn.

03 InventDesign maakt led-jurk voor concerttour André Rieu InventDesign heeft een bruidsjurk met led-verlichting omgetoverd tot een regenboogjurk voor de nieuwe concertreeks van André Rieu, die de afgelopen periode op het Maastrichtse Vrijthof plaatsvond. Zangeres Mirusia Louwerse, die de jurk droeg, veranderde tijdens het nummer ‘Over the Rainbow’ van een witte naar een kleurrijke verschijning.

In samenwerking met de kleermaker en Maurice Verbeek, lichtontwerper bij André Rieu, onderzocht InventDesign waar in de jurk de led’s gepositioneerd moesten worden om een egaal maar helder kleurbeeld te maken. ‘De led’s moesten zowel horizontaal, verticaal als diagonaal een regenboogeffect kunnen vertonen’, aldus Verbeek.

7

60.000 led-lampen in openbare

ruimte Suriname teruggefloten

Nog geen 48 uur na de aankondiging van Energiebedrijven Suriname (EBS) dat het bedrijf 60.000 led-lampen wil plaatsen in de openbare ruimte, is de organisatie alweer teruggefloten door minister Dodson.

Regilio Dodson, minister van Natuurlijke Hulpbronnen, heeft aangegeven dat er voorlopig ‘geen grote projecten uitgevoerd zullen worden’ door EBS. Volgens Dodson heeft EBS andere prioriteiten. Tegenover het Starnieuws meldt de minister dat het belangrijker is te werken aan bepaalde gebieden waar voorzieningen moeten komen.

Wilt u zich abonneren op de wekelijkse nieuwsbrief van LED Magazine?

Surf naar www.ledmagazine.nl/ledflits en vul het aanmeldformulier in!

8

ledmagazine

ledmagazine

Circulaire led HTC Eindhoven

NEN 1891 voor het meten van licht gepubliceerd

Philips Lighting gaat de komende 10 jaar de parkeergarages van de High Tech Campus Eindhoven voorzien van led-verlichting. De nieuw verlichte parkeergarages zijn in september klaar. De verlichting wordt als een service aangeboden, waarbij Philips verantwoordelijk blijft voor de kwaliteit van de armaturen en voor het optimaal (her)gebruiken van producten en grondstoffen.

De herziene norm voor lichtmetingen is gepubliceerd. Het eerste exemplaar van NEN 1891 is overhandigd door Annet van der Horn, secretaris van de NEN-normcommissie ‘Verlichting’, aan Rob Metz (NSVV). De nieuwe NEN 1891 vervangt de verouderde versie uit 1994 en is uitgebreid met een stuk over buitenverlichting voor werkplekken. NEN 1891 ‘Licht en verlichting – Meten van verlichtingsprestaties’ is een basisnorm voor iedereen die lichtmetingen uitvoert. De norm is mede voorbereid door het Kernteam Indoor van de NSVV. De herziene NEN 1891 geeft bovendien eisen voor de meetopdracht en het meetrapport. Daarnaast zijn er procedures toegevoegd omtrent: diffuse-reflectie-

Schréder levert led aan Rio de Janeiro rond Olympische Spelen Schréder heeft in de periode voorafgaand aan de Olympische Spelen langs de belangrijkste bezienswaardigheden van Rio de Janeiro led-verlichting geïnstalleerd. Schréder heeft verlichting geleverd voor onder meer de Maracanã Arena, het Olympisch Park en de Porto Maravilha.

Op Maracanã Arena vond de openingsceremonie van de Olympische Spelen plaats. Schréder heeft led-verlichtingsoplossingen geleverd om het gebied rond de arena te verbeteren en te zorgen voor het hoogste niveau van veiligheid voor de vele bezoekers die de arena betreden en verlaten. De Akila Olympic (red. het Olympisch Park) is volgens Schréder ‘zonder twijfel de ster onder de verlichting van het Olympische Park’. De ontwerper Indio da Costa heeft het Akila-

armatuur herontworpen, om een iconisch armatuur te creëren voor dit prestigieuze evenement. Meer dan 1.000 Akila Olympics die een helder wit licht verspreiden zijn geïnstalleerd door de hele stad. Het oude havengebied Porto Maravilha wordt verlicht door het Yoa armatuur. Meer dan 1.400 Yoa armaturen zijn geïnstalleerd in het hele gebied, in verschillende configuraties (paaltop, enkele uithouder en dubbele uithouder), om te voldoen aan de verlichtingseisen voor de verschillende gebieden en te zorgen voor esthetische harmonie. Verder heeft Schréder ook led-verlichtingsoplossingen geleverd voor de luchthaven Galeão en verschillende tunnels in de stad, waaronder de Martim de Sá Tunnel, om het reizen in en uit de stad eenvoudiger te maken.

factoren van oppervlakken; lichtstroom; rendement; kleurweergave; gelijkmatigheid; luminantieverhoudingen; rekenraster; en behoudfactor. De NEN normcommissie ‘Verlichting’ is verantwoordelijk voor publicatie van de norm.

Door bundeling van deze krachten is een volledig naslagwerk tot stand gekomen voor het meten van binnenverlichting en van verlichting op werkplekken buiten.

Philips Lighting gaat 20.000 led-lampen aan Aruba leveren Philips Lighting gaat samenwerken met de Arubaanse overheid om het energieverbruik van het eiland met meer dan de helft te verminderen. Dit gebeurt door de levering van bijna 20.000 led-lampen. In vier fases, waarvan de eerste nog dit jaar zal starten, wordt de huidige verlichtingsinfrastructuur vervangen door led. Het betreft onder meer de binnenverlichting van openbare gebouwen en een aantal prominente openbare ruimtes op Aruba.

In 2020 wil het eiland overigens voor 100 procent over zijn op duurzame energie.

De eerste fase van het project omvat onder meer de installatie van 17.000 ledlampen in 35 overheidsgebouwen.

DB Schenker plaatst 2.300 led-lampen In het distributiecentrum in het Vlaamse Willebroek plaatst DB Schenker 2.300 led-lampen. De led-verlichting dient ter vervanging van 898 kwikdamplampen.

DB Schenker laat led-lijnverlichting van VEKO Lightsystems plaatsen. Hiertoe heeft het bedrijf eerst een studie uitgevoerd en verschillende leveranciers een testverlichting laten plaatsen. De nieuwe magazijnverlichting is HACCPgekeurd en voldoet aan de BREEAM/ EIA-eisen en aan de International Food Standard 6. DB Schenker wil de investering binnen 2 jaar terugverdiend hebben. Het jaarlijkse energieverbruik wordt verlaagd van 409 kilowattuur naar 160 kilowattuur. De 4 magazijnunits kennen een oppervlakte van 65.000 vierkante meter.

Amsterdam ArenA krijgt led van Philips Lighting De Amsterdam ArenA gaat de huidige conventionele verlichting vervangen door led-stadionverlichting van Philips. Hierbij wordt ook kleurvariatie toegevoegd om het entertainmentniveau te verhogen. De Amsterdam ArenA heeft Philips Lighting hiertoe aangesteld als ‘innovatiepartner’.

De Amsterdam ArenA en Philips Lighting werken de komende jaren en in aanloop naar het EK2020 (red. dat plaatsvindt in 13 verschillende landen waaronder Nederland) aan nog meer innoverende lichtprojecten. De led-veldverlichting wordt eind 2016 in gebruik genomen.

Etap Lighting schrapt 67 van de 341 Belgische banen Lichtfabrikant Etap Lighting schrapt in Malle 67 van de 341 banen. Etap, opgericht in 1948, produceert verlichtingssystemen voor de professionele markt. ‘Sinds 2012 voelen wij de crisis harder dan we zelf hadden verwacht’, aldus Chris van Belleghem van Etap tegenover de Vlaamse krant De Standaard. Led-verlichting – die bij Etap Lighting 70 procent van de omzet voor haar rekening neemt – is door de prijsdalingen een van de pijnpunten.

Led voor 25 De Beren Haco Lichtreclame voorziet dit jaar alle 25 restaurants van horecaketen De Beren van led-lichtreclame. Dit jaar worden alle bestaande vestigingen van De Beren omgebouwd naar een nieuwe huisstijl. Wat ooit begonnen is met een eetcafé in Rotterdam is uitgegroeid tot een grote horecaketen met 25 vestigingen.

9

ELDERS IN DE WERELD...

Langste brug van Afrika verlicht met led Buiten de Marokkaanse hoofdstad Rabat wordt de woestijn verlicht door de Mohammed VI-brug, gebouwd ter ere van de Marokkaanse koning. De langste brug van Afrika wordt verlicht met led van Philips. De onlangs geopende verkeersbrug is een technologisch hoogstandje: 950 meter lang, zes rijstroken en gedragen door 160 kabels (tuien) die aan twee torens van 200 meter hoog zijn opgehangen.

Recordaantal bezoekers voor Chinees zusje Light+Building De Guangzhou International Lighting Exhibition 2016 heeft een recordaantal van ruim 145.000 bezoekers getrokken.

De 21ste editie trok bezoekers uit 137 verschillende landen en regio’s. Daarmee nam het bezoekersaantal met ruim 6 procent – meer dan 10.000 personen – toe. Verder waren er op de beurs – georganiseerd door de Frankfurter Messe en een zusje van de Europese Light+Building – 2.399 exposanten.

LIA over Brexit: ‘Snel in rustig vaarwater’ De Britse Lighting Industry Association (LIA) roept de Britse regering op om het land weer zo snel mogelijk in rustig vaarwater te brengen nu het land besloten heeft uit de EU te stappen. LIA stelt in een persverklaring naar aanleiding van de Brexit het volgende: ‘Wij zullen samen met ambtenaren van het Verenigd Koninkrijk en andere handelsverenigingen alsook met onze Europese collega’s bekijken welke directe invloed de Brexit op LIA-leden zal hebben. Ondertussen roepen wij de Britse overheid op alles in het werk te stellen om zodat het land weer in rustiger vaarwater te laten komen en alles te doen om een einde te maken aan de onzekerheid.’

PG&E gaat 150.000 led-armaturen plaatsen in Californië Het Amerikaanse nutsbedrijf Pacific Gas & Electric (PG&E) gaat in NoordCalifornië 150.000 conventionele lampen vervangen door led-lampen. Het spits is afgebeten in de plaats Clovis.

In Clovis, gelegen in de county Fresno, zijn in de zomer al 7.600 led-lampen geplaatst. PG&E is een particulier

nutsbedrijf dat zorgt voor de levering van aardgas en elektriciteit in Californië. Het nutsbedrijf heeft ongeveer 16 miljoen klanten in het midden en noorden van Californië.

Befaamde hamburgerketen Krystal voorziet winkels van led De in Amerika befaamde hamburgerketen Krystal gaat in de toekomst al zijn winkels van led-verlichting voorzien.

Krystal telt 6.500 medewerkers en is vooral beroemd om de hamburger-eetwedstrijden die regelmatig op de meer dan 350 locaties worden georganiseerd.

Het bedrijf heeft 9 restaurants opnieuw ingericht en verregaand verduurzaamd.

De nieuwe restaurant vormen de ‘standaard’ voor alle winkels die in de toekomst gerenoveerd worden.

Metro van Mumbai uitgerust met led Mumbai, met bijna 12 miljoen inwoners de grootste stad van India, gaat zijn metrolijn Mumbai Metro One volledig met led-verlichting uitrusten. Bovendien worden er zonnepanelen geplaatst op de metrostations. Metro One is een 11,4 kilometer lang traject dat uit 12 stations bestaat. De led-verlichting zal geplaatst worden in alle stations, depots en andere gebouwen van het bedrijf. De zonnepanelen worden op 4 gebouwen geplaatst.

Grootste nutsbedrijf ter wereld uit China neemt aandeel in Eandis State Grid International Development Limited (SGID) , het grootste nutsbedrijf ter wereld, heeft een aandeel van 14 procent genomen in de Vlaamse netbeheerder Eandis.Vorig jaar werd nog bekend dat Eandis (red. dat in Vlaanderen voor 234 steden en gemeenten 840.000 lichtpunten beheert) bij de aanleg van nieuwe openbare verlichting voortaan bijna uitsluitend led-verlichting plaatst.

Rwanda: ‘In 2017 70 procent plattelandshuizen led’ Rwanda wil tot en met 2017 ten minste 70 procent van de huizen op het platteland voorzien van stroom. Bovendien moeten in de komende twee jaar 1,1 miljoen huizen een led-lamp op zonneenergie krijgen.

lichtflitsen kort nieuws

Op 21 oktober 1879 brandde de originele Edison gloeilamp maar liefst 13,5 uur. Dit was het begin van een grote doorbraak op lichtgebied. Het was een van de uitvindingen die het leven daadwerkelijk veranderd heeft.

137 jaar later introduceert Bailey de spiraled, de LED versie van het origineel. Zeker niet zo revolutionair als toen maar op deze vinding, die qua sfeer, uitstraling en warmte (2200k) het dichtst bij het origineel komt, zou Edison zeker trots zijn geweest.

Er zijn 5 spiraled vormen; de Thomas, de Alva, de Leslie, de Marion en de Estelle. Met een levensduur van 15.000 uur en een wattage van 2,7W en 4W kunnen hiermee eindelijk de originele gloeilampen die sfeer brengen in menige ruimte, duurzaam vervangen worden.

www.bailey.nl

4W

Thomas

40W

4W

40W

Alva

4W

40W

Leslie

4W

Marion

40W

2.7W

Estelle

25W

Led-verlichting kan de stress bij gespeende biggen verminderen. Dit blijkt uit onderzoek van Coppens, HAS Hogeschool en Rofianda Agri. Volgens de betrokkenen kunnen biggen bij led-verlichting beter hun soortgenoten herkennen en hun voederbak eerder vinden. De conclusies worden getrokken naar aanleiding van metingen van de cortisolwaarden.

Voor de nieuwbouw van een volledig nieuw entertainmentcentrum in Harderwijk heeft Johan Kok gekozen voor led-verlichting van Saled. In de ‘Kok Experience’ zijn ruim 350 led-lampen geplaatst. Naast een groot speelparadijs voor kinderen bevinden er zich een Lasergame-arena, een restaurant en meerdere bioscoopzalen, inclusief bioscoopcafé.

Steinel introduceert de IR Quattro SLIM: een aanwezigheidsmelder met een vierkant registratiegebied van 4 bij 4 meter, met een opbouwhoogte van 4 millimeter.

De melder hangt vlak tegen het plafond waardoor deze bijna onzichtbaar is.

TRILUX biedt per direct een reeks waterdichte armaturen verlichtingsoplossingen aan die gebundeld zijn in de X-Range: Nextrema G3, Araxeon, Olexeon en Duroxo. De reeks armaturen is bestand tegen koude, hitte, schokken, stoten, trillingen, vuil, stof en opspattend water.

In de nieuwsstudio in het gebouwencomplex RTL City in Luxemburg zal SIGHT 2 led-schermen met hoge resolutie plaatsen en onderhouden. Het grote scherm van 12,8 bij 1,8 meter zal de grote decorwand invullen, waarbij een kleiner scherm van 2 bij 1,2 meter ter ondersteuning van speciale nieuwsitems wordt toegevoegd in het decor.

In samenwerking met adviesbureau Deerns heeft Helvar een lichtmanagementsysteem ontworpen voor het nieuwe Ommelander Ziekenhuis Groningen (OZG) in Scheemda. Het nieuwe ziekenhuis wordt in 2018 opgeleverd. Het OZG krijgt 60 poliklinische spreek- en onderzoekskamers en 260 bedden en zal begin 2018 opgeleverd worden.

Intelligente LED verlichting Hoogwaardige kwaliteit Toepasbaar in extreme omstandigheden www.reveb.eu • info@reveb.eu • T 0111 453248

Lysno heeft een geheel nieuwe range led-lichtlijnen uitgebracht. De lijnverlichting is ontwikkeld en geassembleerd in Nederland en kan volgens het bedrijf met allerlei opties vervaardigd worden.

De basis van het systeem bestaat uit een aluminium hoofddraagprofiel met een standaardlengte van 4.800 millimeter en is 60 millimeter breed.

Philips introduceert de nieuwe led-reeks Philips SceneSwitch. Deze reeks biedt diverse lichtinstellingen en speelt in op de veranderende behoeften van consumenten. SceneSwitch verschaft de mogelijkheid om voor iedere activiteit de juiste lichtscène te creëren; via de bestaande lichtschakelaar met keuze uit helder, natuurlijk en warmzacht licht.

Om te zorgen voor een veiligere en gezondere werkomgeving binnen datacenters, brengt Minkels – onderdeel van het beursgenoteerde Legrand– led-tubes op de markt. De led-tubes zijn geoptimaliseerd voor ‘aisle containment’-infrastructuren.

De hoge lichtsterkte van de led-tubes is bedoeld voor verbeterd zicht en daarmee hogere veiligheid in datacenters.

De gemeente Breda stelt vanaf 1 september het Klimaatfonds open. Het Klimaatfonds verstrekt leningen tegen een lage rente aan bedrijven, maatschappelijke organisaties, bewonersinitiatieven en kennisinstellingen. De leningen kunnen ingezet worden voor projecten op het gebied van energiebesparing (red. zoals led-verlichting) en energieopwekking.

Dankzij het sportbedrijf Waalwijk is hockeyclub KMHC Waalwijk de eerste sportclub van de gemeente met led-verlichting. De verlichting is mede geïnstalleerd omdat de oude veldverlichting aan vervanging toe was.

Sporthal Helden heeft een energieprestatiecontract met Manesco gesloten. In het 15-jarig contract draagt Manesco zorg voor realisatie, financiering en instandhouding van led-verlichting en solar.

Bijman Audiovisueel heeft 248 Robe Robin ParFect 100 RGBW led-armaturen geïnstalleerd in De Fabrique in Utrecht.

De Fabrique kent 21 subzalen en 10.000 vierkante meter ruimte voor beurzen, exposities of roadshows.

Modernista heeft 2 opdrachten ontvangen voor het leveren van armaturen en masten voor Maasvlakte 2 in Rotterdam. Eén opdracht betreft de omgeving rondom het bedrijventerrein van SIF group. De andere opdracht is de omgeving van de Rijks Inspectie Terminal. Hier vindt de controle op binnenkomende goederen plaats.

De elektrotechnische groothandel Technische Unie neemt de armaturen van Pracht op in het assortiment. Het uit Duitsland afkomstige merk wordt door Licht NL aan de Technische Unie geleverd.

DMLUX introduceert op de Nederlandse markt de led-buis SOLTube. De SOLTube LED-buis is volgens het bedrijf een volwaardige vervanger van de traditionele TL-buizen van 58 Watt. De SOLTube heeft een Dekra meetrapport LM79-08 van 160 lumen per watt met opaal afscherming.

Derek Mc. Millan is aangesteld als de nieuwe chief executive officer van LEDVANCE Benelux. LEDVANCE is de voormalige business unit Lamps van OSRAM. LEDVANCE kondigde eerder al 60 nieuwe armaturen en 8 productiefamilies aan.

Unica heeft de tl-verlichting in sporthal Craneveld voorzien van led-verlichting. De Venlose sporthal bestaat uit een gymnastiekzaal, wedstrijdhal met tribunes en aanverwante ruimten voor fitness en horeca.

Fagerhult heeft voor de volledige lichttechnische engineering gezorgd van de nieuwe megabioscoop in Utrecht, het nieuwe vlaggenschip en hoofdkantoor van Kinepolis in Nederland. De bioscoop heeft 14 zalen. De 3 grootste zalen hebben doeken van 265, 170 en 168 vierkante meter.

Ruim 200 bestaande armaturen met een totaal opgenomen vermogen van 15.000 watt zijn bij Jansen Totaal Wonen recent vervangen door 160 Emerald L 6 serie downlighters van CLS LED.

Museum Elburg en DAGVIER licht en interieur uit Elburg hebben de laatste hand gelegd aan een omvangrijk project om de verlichting in het historische museumgebouw te vernieuwen: 80 procent is nu led.

ledmagazine 13

www.lightingsolutions.osram.com

DE OPENBARE RUIMTE: HET NIEUWS IN CIJFERS

21

Amsterdam heeft bij Modernista de armaturen afgeroepen voor het tweede deel van ‘De Rode Loper’; de verlichting voor de herinrichting van het Rokin. Modernista levert voor overspanningsverlichting het ‘Rode Loper’-armatuur en aan de spanmasten het armatuur ‘21e eeuw’.

52 led-verlichting voor Erasmusbrug De gemeente Rotterdam meldt dat de Erasmusbrug rond de jaarwisseling led-verlichting krijgt. Met de verlichting gaat het energieverbruik circa 75 procent omlaag. De Erasmusbrug is 20 jaar geleden ontworpen door Ben van Berkel van UNStudio. De huidige verlichting is onderdeel van het ontwerp.

De architect is betrokken bij het vervangen van de verlichting. Het lichtbeeld

van de brug met de led-verlichting moet zoveel mogelijk overeenkomen met het oorspronkelijke lichtplan. Niet alleen de verlichting van de tuien, die de brug van veraf zichtbaar maakt, wordt vernieuwd.

Ook de lampen boven de rijbanen en de sierverlichting aan de onderkant van de brug worden vervangen. De nieuwe verlichting is straks op afstand te bedienen via telemanagement.

primeur voor Vlaams halle: inwoners kunnen aandeel in led-verlichting kopen

Licht is flexibel OSRAM Essentials Hoge kwaliteitsarmaturen en state-of-the-art technologie voor professionals.

Voor elke applicatie. Voor elke montage. Vertrouw op expertise.

Vertrouw op OSRAM. Licht is OSRAM

Onze merken

De Vlaamse plaats Halle heeft een primeur. Inwoners krijgen de kans om groene aandelen te kopen voor de financiering van de openbare verlichting, bestaande uit led-armaturen. Halle wil 445 conventionele armaturen langs de gewestwegen vervangen. Het prijskaartje aan de nieuwe led-verlichting – 225.000 euro en leidend tot een jaarlijkse besparing van 45.000 euro – is vooralsnog te hoog. Schepen van Financiën Dieuwertje Poté (CD&V) over het plan: ‘Wanneer 900 Hallenaren bereid zijn een bedrag van 250 euro te investeren, komen we rond. Op die manier worden onze burgers maximaal betrokken en vloeien de opbrengsten terug naar de Halse gemeenschap.’

Het type financiering is in Vlaanderen al regelmatig toegepast voor windmolens, maar nog niet voor openbare verlichting.

minister: richtlijnen openbare verlichting hoeven niet aangepast De conclusie dat de Richtlijn voor Openbare Verlichting 2011 (ROVL-2011) lichtreductie in de openbare ruimte en verdere energiebesparing niet in de weg hoeft te staan, is door de Tweede Kamer overgenomen. Minister Schultz van Haegen heeft aangegeven geen aanleiding te zien om de richtlijnen aan te passen. Uit het onderliggende onderzoek Minder Licht?! van de

Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV) blijkt dat er weinig actueel onderzoek is gedaan naar veiligheidsbeleving. De NSVV gaat samen met OVLNL nadenken over het doen van een brederbelevingsonderzoek. Onderdeel van het onderzoek zal de oproep aan gemeenten, wegbeheerders en belanghebbenden zijn om samen aan de slag te gaan met pilots.

Het oude Maasdorpje Hedikhuizen, gelegen in de Brabantse gemeente Heusden, is door Innolumis voorzien van led-straatverlichting. In totaal zijn in juli 52 lichtmasten geplaatst met led-armaturen in het dorp, dat al bestaat sinds 1000 na Christus.

100

Na 2 winters en 1 zomer laat het digitale informatiebord in het centrum van Musselkanaal het voor het eerst zien: de openbare verlichting is 100 procent energieneutraal. Vanaf nu wordt zelfs meer energie opgewekt dan verbruikt.

4.445

Enkel een veto van de gemeenteraad kan nog voorkomen dat Son en Breugel massaal led-verlichting gaat installeren. Het college van Burgemeester en Wethouders stelt voor om 4.445 led-armaturen te installeren. Begin oktober stemt de gemeenteraad.

16.786

Energiedistributiebedrijf Eandis heeft een afgewerkt ‘regiomasterplan voor openbare verlichting’ overhandigd aan 8 West-Vlaamse steden en gemeenten uit de regio ‘Noord-LeieSchelde’. In het plan zijn de beleidskeuzes vastgelegd voor in totaal 16.786 lichtpunten.

250

De gemeente Grootegast laat 250 lichtmasten vervangen. Deze werkzaamheden worden uitgevoerd door het bedrijf Ziut, dat alle nieuwe masten van led voorziet.

324

De inspanningen om energiebesparing te realiseren wordt door inwoners van Leek goed gewaardeerd en onderschreven. Dit blijkt uit onderzoek van de gemeente naar de pilot in 8 straten waar 324 lichtmasten voorzien zijn van dynamisch led.

14 ledmagazine

ledmagazine 15

SChaDElijK VOOR DE gEZOnDhEiD?

‘NIET NORMEN, MAAR HANDHAVING zIJN HET PROBLEEM’ Led-lampen zijn schadelijk voor de gezondheid.

True or false? Een eenduidig antwoord lijken leveranciers en diverse belangenbehartigers vooralsnog niet te kunnen geven. De redactie van LED Magazine ging op onderzoek uit…

‘Eerste aantoonbare leed met led-schade aan de ogen is reeds gemeld en toch blijven we doorgaan op dezelfde voet’

I

nmiddels wordt er alweer enkele jaren gediscussieerd over de gezondheidsrisico’s van led-verlichting. Zo was het de Nederlandse Gezondheidsraad die in januari 2015 onderzoek eiste naar de gezondheidsrisico’s van led-verlichting. ‘De technologie kan gezondheidsrisico’s met zich meebrengen voor de biologische klok en de ogen, consumenten moeten hierop gewezen worden’, aldus de raad destijds. ‘We weten dat het blauwe licht in led zit, potentieel schadelijk is voor de ogen, maar het is onduidelijk of de mate waarin we eraan blootgesteld worden schadelijk is. Steeds meer mensen kijken er steeds langer naar.

Waar ligt de grens en gaan we daar niet met zijn allen overheen?’

Biologische klok Op haar beurt nuanceert de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV) de ophef al snel met 3 argumenten: witte leds zijn niet per definitie rijker aan blauw licht, de effecten van leds op de biologische klok zijn minder sterk dan door de gezondheidsraad gesuggereerd en led-lampen zijn voorzien van lenzen, diffusoren en reflectoren om het licht te sturen waardoor men in normale gebruikssituaties nooit direct in de lamp kijkt en zo oogbeschadigingen voorkomen worden.

Recent laaide de discussie weer op toen de Belgische Hoge Gezondheidsraad een lijst met aanbevelingen publiceerde omdat volgens het orgaan led-licht de gezondheid van de Vlaamse bevolking kan schaden. Zo zouden fabrikanten de fractie blauw led-licht zoveel mogelijk moeten beperken, in het bijzonder in schermen, nachtlampen en slaapkamerverlichting. Verder zouden enkel led-lampen van risicocategorie 0 en 1 voor het algemene publiek in de winkels verkrijgbaar mogen zijn. Een van de andere aanbevelingen is dat elke led-lamp voorzien hoort te zijn van een etiket met informatie over het aanbevolen gebruik, de risicogroepen en de eventuele contra-indicaties.

Bekommernis Het Laboratorium voor Lichttechnologie van KU Leuven verschaft al snel meer duidelijkheid: ‘Het aandeel “blauw licht” is praktisch hetzelfde voor elk warmwit en neutraalwit kunstlicht (CCT 2700 – 4000 Kelvin) en is dus vergelijkbaar voor halogeen, fluorescentie en led-lichtbronnen bij eenzelfde hoeveelheid licht. De aanbevelingen van de Hoge Gezondheidsraad betreffende de blootstelling van de bevolking aan licht zijn dus van toepassing voor alle lichtbronnen’, aldus de KU Leuven in een reactie.

Peter Bracke van het Laboratorium voor Lichttechnologie van KU Leuven vertelt er het volgende over: ‘Voor de schadelijke gevolgen van led-verlichting is er vooral bekommernis rond 2 aspecten:

de optische veiligheid en de verstoring van het dag-nachtritme.

Soms wordt er gesuggereerd dat de piek in het blauwe gebied van het spectrum bij veel led-lichtbronnen een beduidend verschil zouden kennen bij deze aspecten. Onze metingen en vertalingen naar bestaande normen en nieuwe onderzoeksresultaten (red. de focusactiviteiten van het laboratorium van de KU Leuven) tonen echter aan dat dit niet het geval is.’

De volgens Bracke onterechte aandacht voor de blauwe piek zorgt ervoor dat in zijn optiek ‘echt belangrijke aspecten voor de gezondheid’ te weinig aan bod komen. ‘Voor de optische veiligheid is dit vooral de zichtbare luminantie van de lichtbron.

Met leds achter een diffusor – de meest toegepaste led-techniek voor retrofit- en kantoorverlichting – is er weinig risico. De risico’s kunnen echter veel hoger zijn bij toepassingen waar een bron met hoge luminantie rechtstreeks zichtbaar is op korte afstand en achter een transparante cover. Dit geldt eveneens voor halogeen- en xenonlichtbronnen. Voor de verstoring van het dag-nachtritme en de daaruit voortvloeiende slaapproblemen is de volledige lichtcyclus van belang. Vereenvoudigd gesteld wordt dit risico vermeden door veel licht in de voormiddag en kort voor het slapengaan weinig licht. De onderzoeksresultaten suggereren dat veel licht in de voormiddag belangrijker is dan weinig licht kort voor het slapengaan. Overigens kunnen ook flikkeren en snellere lichtvariaties storend en een gezondheidsrisico zijn.’

Europees onderzoek en normen ‘Voor de optische veiligheid van led-verlichting is er voldoende onderzoek gedaan naar de risico’s’, vervolgt Bracke. ‘Er mag echter meer aandacht besteed worden aan hoe men dient om te gaan met producten met een matig risico en bij twijfel zou men zaken vaker moeten verifiëren via metingen. Verder is naar de gevolgen van verlichting voor het dag-nachtritme nog extra onderzoek vereist. Vooral omdat de afgelijnde laboratoriumcondities in de bestaande onderzoeken sterk afwijken van de complexe lichtcyclus buiten het onderzoekslaboratorium.’

Bracke weet bovendien te melden dat de Europese Unie het innovatieproject SSL-erate financieel ondersteunt. Onder meer de Europese koepelvereniging Lighting Europe participeert. Het project wordt geleid door de Nederlandse kennisinstelling TNO, maar ook een groot aantal universiteiten participeert, waaronder de universiteiten van Groningen, Oxford, München, Basel, Londen en Leuven. Het project doet onderzoek naar de positieve en negatieve effecten van solid state lighting (red. zoals led-verlichting) op het dag-nachtritme, de concentratie, dementie en tal van andere zaken. Bracke: ‘In dit project proberen Europese specialisten

ledmagazine 17

bestaande onderzoeksresultaten naast elkaar te leggen om tot een gevalideerd overzicht en besluit te komen. Er is echter nog extra onderzoek nodig en een vertaalslag naar praktische richtlijnen voordat er een duidelijke uitspraak gedaan kan worden. Hoogstwaarschijnlijk zal dit het resultaat zijn in de vorm van een norm van de Internationale Verlichtingscommissie (Commission Internationale de l’Éclairage, CIE).’

SLV. DESIGNING LIGHT. LICHT VORMGEVEN. VOOR U. Al meer dan 35 jaar zorgen wij ervoor dat licht zich continu ontwikkelt - met innovatieve lichtoplossingen voor binnen en buiten. Ontwikkeld in Duitsland, ontworpen in Europa. Gefocust op design- en technologietrends. 98% van onze 3.500 artikelen is uit voorraad leverbaar, met een evenwichtige verhouding tussen prijs en kwaliteit.

Onze nieuwste catalogus toont inspirerende verlichting voor horeca, winkels en kantoren. Vraag hem aan via onze website.

www.slv.nl SLV Nederland Noorderpoort 28 5916 PJ Venlo Nederland T +31 77 3204343

Golflengte van 441 nanometer ‘Bij het bespreken van de gezondheidsrisico’s die ontstaan door het toegenomen gebruik van led-lampen is er te weinig aandacht voor de definitie van het probleem’, stelde NENafgevaardigde Ronald Gronsveld enige tijd geleden al in LED Magazine. ‘Het gaat niet over sec het blauwe licht, maar over de hoeveelheid blauw licht op een golflengte van 441 nanometer’, duidt Gronsveld nog maar eens. Gronsveld is onder meer lid van de NEN-commissie Verlichting en Europees afgevaardigde op het gebied van de veiligheid van led-verlichting voor de Europese normcommissie CEN/TC. ‘Door individuen te veel bloot te stellen aan een hoge dosis blauw licht verschuift het bioritme van deze individuen’, legt Gronsveld uit. ‘Blauw licht in de golflengte van 400 tot 500 nanometer zorgt voor de productie van cortisol; dit noemen ze het activerings- of stresshormoon. Als men teveel van dit blauwe licht krijgt toegediend, kan dit zorgen voor een verstoord dag-nachtritme waardoor het organisme zichzelf uit balans brengt. Dit risico geldt dus voor alle lichtbronnen die een verhoogde concentratie blauw licht hebben. Daar de standaard led-verlichting geproduceerd wordt vanuit blauwe leds is de concentratie van blauw licht daar altijd hoger dan bij andere lichtbronnen, ook als je een warmwitte led gebruikt.

Door een verhoogd gebruik van leds in allerlei toepassingen komt dit probleem dus veel vaker naar voren.’

Brandvlek ‘Een ander probleem dat mogelijk veel groter is maar veel minder aandacht krijgt is het risico van de 440-441 nanometer golflengte straling’, vervolgt Gronsveld. ‘Bij een te hoge concentratie van deze straling – en bij gebruik van led is er nu eenmaal de hoogste concentratie blauw licht bij deze golflengte – is er een grote kans op blijvende schade aan de retina (red. het netvlies) of zelfs een brandvlek op de oogzenuw, met

mogelijk blindheid tot gevolg. Dit probleem doet zich alleen voor bij led-verlichting. Andere lichtbronnen hebben wel blauw licht maar niet in het genoemde gebied. Overigens geldt dit voor het gebruik van alle professionele led-systemen, ook voor systemen met bijvoorbeeld lensafschermingen. Hierdoor lijkt er geen risico aanwezig, maar door gebruik van lenzen wordt het licht nog meer geconcentreerd.’

Voor Europa moet handhaving volgens Gronsveld eindelijk prioriteit gaan krijgen. ‘Voor het risico van de 440-441 nanometer golflengte straling is er een norm (red. NEN-EN-IEC 62471).

Alle normen die over verlichting gaan verwijzen hiernaar, bijvoorbeeld de binnen- en buitenverlichtingsnormen. Het grote probleem is alleen dat er geen handhaving is en dat er geen noodzaak is tot het bijvoorbeeld verplichten van een klassevermelding op het armatuur. Zelfs de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) verwijst binnen de regelgeving voor de regeling Energie-investeringsaftrek (EIA) naar lichtnormen.

Zij wenst echter geen verwijzing te maken of controle in te voeren naar deze grote risicofactor. Hierdoor lopen veel mensen – zoals installateurs en technische diensten – onnodige risico’s die groot leed kunnen veroorzaken. Zeker als wordt bedacht dat bijna 80 procent van de straatverlichting en 100 procent van de huidige sportveldverlichting valt onder klasse 2 – en dus met vergroot risico – van de genoemde norm. Het eerste aantoonbare leed met led-schade aan de ogen is reeds gemeld en toch blijven we doorgaan op dezelfde voet. De led-verlichting als ook producenten van led-verlichting hebben geen kennis van dit probleem en het wordt hoog tijd dat deze specialisten hun verantwoordelijkheid hierin nemen. Oftewel, Europees zijn er al afspraken gemaakt en normen geschreven die dit onderbouwen, nu moet de handhaving nog prioriteit krijgen.’

Europese koepel ziet geen gevaar Diederik Stoppelaar laat, namens de Europese koepelvereniging voor de lichtindustrie LightingEurope, weten dat zijn organisatie ‘geen gevaar ziet in de toepassing van led-verlichting’. ‘Wij zijn momenteel bezig met het opstellen van antwoorden op veelgestelde vragen over vermeende effecten op de gezondheid van led-verlichting. Wij willen deze zogenaamde faq in september presenteren. Wij zien dan ook geen reden om bijvoorbeeld de Europese Unie een standpunt over deze kwestie in te laten nemen.’

18 ledmagazine

Sint en Kerstman in aantocht

Wielsma ziet led overwinnen in professionele sfeerverlichting Met de eerste pepernoten die alweer in de winkel liggen, begint het hoogseizoen voor één van Nederlands grootste producenten van feest, sier- en kerstverlichting. De Groningse ondernemer Arrien Venema van Wielsma Verlichting gaat drukke tijden tegemoet…

ledmagazine 19

D

e projecten die bij Wielsma Verlichting de revue passeren zijn ongekend divers. Van 45.000 lampjes in een ruim 200 jaar oude Kastanjeboom in Weesp tot led-feestverlichting in Groningen, Heerenveen, Wageningen, Soest, Utrecht, Emmeloord, Kampen, Veenendaal e.a. en in Delfzijl zelfs op een gelijkspanningsnet (red. zie kader). Wielsma Verlichting is al tientallen jaren actief in de feestverlichting branche. Het was oprichter Piet Wielsma die in 1977 als bestuurslid vanuit de ondernemersvereniging besloot zelf een feestverlichting armatuur te ontwerpen voor de Tolberterstraat. In de jaren die volgden groeide het bedrijf uit tot een specialist in feestverlichting. Ik heb het bedrijf van Piet overgenomen en sinds 2000 is energiebesparende verlichting een van onze speerpunten, vertelt Venema.

Zo besloot Wielsma Verlichting vanaf 2000 gloeilampen met lagere wattages te gaan gebruiken. Venema: ‘Door gloeilampen van 7 á 8 watt in plaats van 15 watt te gebruiken hebben wij de energiekosten destijds al met 50 procent weten te verminderen. In 2005 zijn we gestart met het gebruik van led-verlichting. Aanvankelijk met de eerste led - lampen van Philips, later hebben we in samenwerking met een Belgisch bedrijf een “eigen” led-lamp ontwikkeld.

Vandaag de dag laten wij onze armaturen bijna volledig in Griekenland en Bulgarije produceren. De eindassemblage – zoals de bekabeling – vindt nog altijd in Leek plaats.’ De overstap naar led is volgens Venema niet zo eenvoudig als het lijkt. ‘In de beginjaren was het vooral een uitdaging om bijvoorbeeld de juiste warmwitte kleur te verkrijgen. Vandaag de dag is dat absoluut geen moeilijkheid meer en is led de standaard. Wij kennen nog maar één project waar ouderwetse gloeilampen hangen.’

Alle andere klanten kiezen dus voor led-verlichting en volgens Venema gaat het daarbij meestal om unieke armaturen. ‘Onze brochure met honderden voorbeeldarmaturen laten wij zo lang mogelijk in onze koffer zitten bij nieuwe klanten. Wij proberen altijd een gevoel en beeld bij het dorp of de stad te krijgen. Wij willen weten waar bijvoorbeeld Woerden, Utrecht, Annen, Winschoten, Terherne of Heerenveen voor staat om zo een specifiek armatuur te kunnen ontwerpen en produceren. Op die manier zorg je er onder andere ook voor dat het winkelend publiek zichzelf en de plaats herkent in het armatuur. Zo heeft Heerenveen een armatuur dat afgeleid is van het Pompeblêd (red. het bekende rode blad in de Friese vlag).’

De keuze is vervolgens aan de ondernemersvereniging, het centrummanagement of de gemeente om de armaturen te kopen of te huren. ‘Veel partijen kiezen er vandaag de dag voor om de armaturen te kopen en daarbij voor een periode van 5 jaar een fullservicecontract af te sluiten. Voordeel voor de partijen die hiervoor kiezen is onder meer dat de verlichting jaarlijks wordt gecontroleerd. Ook de montage, demontage, opslag, service, onderhoud en logistiek worden dan jaarlijks door ons verzorgd. Bovendien worden storingen binnen 24 uur verholpen.’

En de piekbelasting voor Wielsma Verlichting? Venema: ‘De extreem drukke tijd is van half september tot en met eind februari.

Wij moeten in 5 maanden tijd ons brood verdienen. In die maanden is het 7 dagen per week spitsuur. Buiten het seizoen zijn wij druk met alle voorbereidingen, van het werven van nieuwe klanten tot het stuk voor stuk nalopen van alle armaturen op eventuele defecten om weer klaar te zijn voor de feestdagen.’

Wielsma Verlichting & gelijkspanning Wielsma Verlichting heeft dit jaar een wereldprimeur in handen: led-feestverlichting op een gelijkspanningsnet. Delfzijl is de gemeente die de eer van de primeur krijgt. In het Noord-Groningse dorp worden diverse lantaarnpalen met ‘specials’ voorzien van een feestarmatuur van het bedrijf.

Waar gelijkspanning wordt gebruikt in combinatie met led is volgens Venema een energiebesparing van 75 procent mogelijk ten opzichte van traditionele verlichting.

‘Door gelijkspanning te combineren met led-verlichting zijn nu al tal van toepassingen bedacht, zoals die van ons met de speciale feestverlichting op een lantaarnpaal. Wij hebben hiertoe een brede samenwerking opgetuigd met CityTec – hoofdaannemer van de gemeente en gespecialiseerd in gelijkspanning – een lichtarchitect, de netbeheerder, een driverproducent en natuurlijk de gemeente Delfzijl. Afgelopen mei is het een en ander uitgebreid en naar welbevinden getest. Feestverlichting kan normaliter op 230 of 24 en 36 volt functioneren. Bij gelijkspanning wordt 60 volt in Delfzijl gevraagd. Om het speciaal voor Delfzijl ontworpen feestarmatuur te kunnen laten branden is daarom iedere lantaarnpaal (red. 70 stuks in totaal) van een noviteit voorzien die ervoor zorgt dat de feestverlichting deze winter voor het eerst zal branden op gelijkspanning.’

20 ledmagazine

ledmagazine 21

DE OLED-TIJDLIJN In 1987 presenteerden Ching Tang en Steven Van Slyke van Kodak een eerste oled-toepassing. Wat gebeurde er in de afgelopen 2 jaar?

April 2015: het Amerikaanse OLEDWorks kondigt aan 73,6 miljoen dollar in een nieuwe productielijn te investeren en neemt bovendien de kern van Philips’ oled-activiteiten over.

Augustus 2015: Audi presenteert een concept car van de Q6 die voorzien is van oled-verlichting. De auto moet in 2018 op de markt komen.

November 2015: persbureau Bloomberg meldt dat LG Display een volgende stap zet op weg naar massaproductie van oled-panelen. Het bedrijf investeert 8,7 miljard dollar.

DE STaaT Van OlED

Maart 2016: LG Display meldt in een persbericht een nieuwe productielijn te bouwen voor de massaproductie van flexibele oled-verlichting.

De fabriek moet vanaf halverwege 2017 vijfde generatie oled-panelen opleveren.

‘LEF EN DESIGN BEPALEN HET SUCCES VAN OLED’

April 2016: IDTechEx voorspelt dat de waarde van de oled-verlichtingsmarkt in 2025 1,8 miljard zal bedragen op paneelniveau. De kostprijs daalt die tot en met 2025 tenminste een factor 3.

In zijn meest recente rapport over oled-verlichting dicht marktconsultancybureau IDTechEx de oled-

Mei 2016: Audi kondigt de eerste productie-auto aan die gebruikmaakt van oled-verlichting. Het gaat om de TT RS met een oled-achterlicht.

verlichtingsmarkt over 10 jaar een waarde van 2,2 miljard dollar toe. Tot de periode 2019-2020 zal de markt volgens IDTechEx ‘zeer langzaam groeien’.

De redactie van LED Magazine maakt de tussenbalans op. Wat is de staat van oled?

O

leds zijn tot op heden bij consumenten verreweg het bekendst in de vorm van kleine beeldschermen en displays. Zij vormen daarmee vandaag de dag zelfs een serieuze concurrent voor traditionele lcd-schermen, zeker nu de eerste laptops er mee worden uitgerust.

LG bracht recentelijk een oled-televisiescherm van 55 inch (red. 139 centimeter) op de markt dat slechts zo dik als een 2 euromuntstuk. Een tweede belangrijke toepassing van oled is verlichting.

Transparant en flexibel ‘Oled-verlichting moet in de komende 10 jaar zijn daadwerkelijke doorbraak beleven’, stelt Peter Visser van de Brabantse Ontwikkelings Maatschappij (BOM). Visser, die jarenlang actief was als manager

open innovation voor Philips Lighting, houdt zich bij de BOM onder meer bezig met het IP-valorisatieprogramma van het Holst Centre. De BOM probeert de innovatieve octrooien van het kennisinstituut richting het midden- en kleinbedrijf te vermarkten. Het gaat onder meer om patenten op het gebied van oled. ‘Het Holst Centre is een van de partijen die samen met de industrie bewezen heeft dat het mogelijk is om flexibele oleds te vervaardigen’, duidt Visser. ‘Flexibiliteit is mijns inziens een van de aspecten die oled bestaansrecht geeft. Een vierkant object dat een lichtrandje moet krijgen, voorzie je wel van een “gewone” ledstrip. Wil je echter transparantie en in elke gewenste vorm kunnen opereren, dan kom je bij oled terecht.’

Mijlpalen van formaat Visser beseft dat oled-verlichting nog niet en masse toegepast wordt door ontwerpers en eindgebruikers. ‘En dat is ook niet vreemd. Een lichttechnologie heeft over het algemeen 25 jaar nodig om door te breken. Led is daar het meest recente voorbeeld van. Shuji Nakamura vond in 1992 de blauwe led uit (red. de basis voor witte leds) en ledverlichting is pas recentelijk definitief doorgebroken. Trek je die lijn door naar oled-verlichting, dan kun je stellen dat er sinds het jaar 2000 serieus aan deze technologie gewerkt wordt. Dit betekent dat de oled de komende 10 jaar gaat doorbreken in de verlichtingsindustrie.’

En de eerste producten zijn op de markt.

Visser: ‘Zo blijft OSRAM investeren in

oled voor de automobielmarkt. Dat werpt inmiddels zijn vruchten af nu de eerste auto’s met oled-verlichting productieklaar zijn (red. zie kader). Na Samsung komen dadelijk ook de eerste iPhones met oled-displays op de markt.

Dat zijn mijlpalen van formaat.’

Experimenteren bij PI-SCALE Een van de projecten waar Visser zelf bij betrokken is en dat erop gericht is toepassing van oled-verlichting te stimuleren, is PI-SCALE. Dit Europese project onder leiding van Holst Centre is gericht op het creëren van een pilotlijn waar bedrijven de productie van hun flexibele oled-producten kunnen uittesten. De Europese Commissie ondersteunt het project met 14

miljoen euro. Naast onderzoeksinstellingen is Audi een van de bedrijven die deelneemt. ‘De eerste productierun is inmiddels op de pilotlijn gedraaid’, licht Visser toe. ‘Het project kan daadwerkelijk een doorbraak realiseren. Het grootste probleem is dat vrijwel iedereen bij de toepassing van verlichting van een puntlichtbron uitgaat, zoals een led-, halogeen- of gloeilamp. Oled is echter een oppervlaktebron die al dan niet gebogen of vlak is. Als je dat vlak “customised” kan laten oplichten, moet je je ontwerpgeest ongekend verbreden. Er zijn nog maar zeer weinig designers die zich hieraan gewaagd hebben. PI-SCALE maakt het mogelijk om vroegtijdig te experimenteren met flexibele oled zonder dat bedrijven een

fabriek van 100 miljoen euro neer hoeven te zetten, want de productieapparatuur is al beschikbaar.’

‘Design is de overbruggende factor voor de “valley of death” van oled’, vervolgt Visser. ‘De adoptie van oled valt tot nu toe tegen en goede ontwerpers kunnen het adoptieproces versnellen. Het eerlijke verhaal over led-verlichting?

Ja, technisch kan het allemaal, ook qua levensduur, kosten, flexibiliteit en transparantie Ja, de flexibiliteit van oled-verlichting kan geborgd worden.

En nee, ik weet niet hoe het in de markt gaat lopen. Dat zal sterk van lef en design afhankelijk zijn. Het is om die reden cruciaal om juist nu experimenten te ondersteunen en mogelijk te maken.’

22 ledmagazine

ledmagazine 23

43.000 led-lampen Woonstad Rotterdam:

‘Vervangingsoperatie geheel voor rekening van de corporatie’ Het is de grootste order ooit voor led-verlichting van een Nederlandse woningcorporatie: de 43.000 led-lampen die in de komende 2 jaar geïnstalleerd worden in de algemene ruimtes van nagenoeg alle appartementencomplexen en andere vormen van hoogbouw van Woonstad Rotterdam. Een gesprek met Caroline Lemmen en Ger Moeken van Woonstad Rotterdam.

H

et project is primair ingegeven vanuit CO2-reductie doelstellingen, maar aangevuld met het besef dat led-verlichting een positieve bijdrage levert aan de reductie van woonlasten, onderhoudslasten en veiligheidsaspecten’, opent Lemmen het gesprek over het led-project waarvan de uitrol in volle gang is. ‘De bewoners reageren enthousiast en bijna iedereen vindt de nieuwe verlichting echt een verbetering.’

Van proefopstelling naar voorschrijven Zo’n 4 jaar geleden kwam led-verlichting voor het eerst op grotere schaal op de radar van Woonstad Rotterdam. ‘Er is en was ook destijds enorm veel kaf onder het koren’, memoreert projectleider Moeken. ‘Sindsdien heeft led-verlichting een enorme technologische sprong voorwaarts gemaakt. Daarmee kwam ook ons doel steeds dichterbij: een ledarmatuur met 10 jaar garantie, op zowel het product als op de prestaties. Nu wij dat voor elkaar hebben weten te krijgen, kunnen wij veilig de overstap maken naar led-verlichting.’

Om die stap te maken schakelde de woningcorporatie Deerns als lichtadviseur in. Lemmen: ‘Samen met Deerns is allereerst het volledige lichtarsenaal geïnventariseerd. De complexen zijn ingedeeld op basis van gelijkenissen, het

aanwezige type verlichting is vastgesteld en per situatie is bekeken wat voor licht nodig is. Vervolgens is het programma van eisen opgesteld en zijn de armatuurtypes en de eisen waaraan de armaturen moeten voldoen beschreven.’

Tal van keuzes passeerden de revue, van dimmogelijkheden tot bewegingssensoren en garanties. Bovendien werden er een aantal proefopstellingen geplaatst.

‘En zo hebben wij onze armatuurkeuze gemaakt’, vertelt Lemmen. ‘Dat de 4 verschillende armaturen die wij gekozen hebben alle van Lightronics zijn, is overigens toevallig. Onze lichtadviseur heeft voor ons het kaf van het koren gescheiden en in de praktijk bleken deze 4 armaturen het beste aan te sluiten bij onze wensen. Deze zijn in de aanbesteding voorgeschreven aan de partijen die meegedongen hebben naar de opdracht.

Daar creëer je weliswaar voor de fabrikant een monopolypositie mee, maar wij hebben wel de vrijheid bij de aanbesteder gelaten om te onderhandelen. Uiteindelijk hebben wij zo als Woonstad Rotterdam ons doel bereikt om tot de meest efficiënte verlichting te komen.’

2 keer 500 per week De 2 bedrijven Beers en Meerbouw Rotterdam zijn na een uitgebreid selectieproces en aanbesteding gekozen als leveran-

ciers. Zij zijn deze zomer gestart met het installeren van de eerste led-lampen van de Waalwijkse producent Lightronics. De trappenhuizen, de portieken, de bergingsgangen en andere algemene ruimten van wooncomplexen zullen in de komende 2 jaar van led-lampen worden voorzien.

Gemiddeld worden er door ieder van hen zo’n 500 lampen per week aangebracht.

‘1 juli is men gestart en binnen 2 jaar is het hele traject afgerond’, duidt Moeken.

‘Wij beschikken straks in meer dan 95 procent van onze appartementencomplexen over led-verlichting.’

Vanwege de omvang van het project heeft de woningcorporatie er doelbewust voor gekozen niet de lichtplannen aan te passen. Daar waar nodig is er wel extra licht gecreëerd. Tot op heden hebben volgens Lemmen en Moeken de bewoners dan ook enkel enthousiast gereageerd. ‘Iedereen is ontzettend blij. De onheuse en donkere plekken die er waren, hebben nu ook een goede lichtopbrengst. Wat men ook als heel prettig ervaart, is dat men niet meer hoeft te bellen dat een lamp stuk is, want ze blijven het simpelweg doen.’

Financieringsmodel Woonstad Rotterdam investeert in totaal 6 miljoen euro in het led-project.

Bijzonder aan het project is dat de energiebesparing door gebruik van led-

verlichting in wooncomplexen voor 100 procent ten goede komt aan bewoners via een verlaging van de elektrakosten in de servicekosten. Woonstad Rotterdam laat de bewoners voor de investering niet betalen via servicekosten. De grote uitdaging voor woningcorporaties zit volgens Lemmen en Moeken namelijk in het financieringsmodel. ‘De grote vraag is of je de kosten wilt doorberekenen aan de huurders of niet? Als je dat als woningcorporatie wilt, dan loop je tegen regelgeving aan en moet je toestemming verkrijgen van de huurders. Wij hebben besloten dat niet te doen en de

vervangingsoperatie geheel te financieren vanuit het duurzaamheidsprogramma. De energiebesparing voor bewoners wordt voornamelijk gerealiseerd doordat de led-armaturen minder energie vragen, maar bovenal door de terugdimfunctie en bewegingsdetectie die op bijna alle led-lampen aanwezig is. Bovendien is de led-verlichting voor Woonstad ook interessant doordat de onderhoudskosten omlaaggaan. De aannemers moeten immers 10 jaar volledig onderhoud en service verlenen. Samen met de fabrikant staan zij 10 jaar garant voor alle verlichting.’

‘De grote vraag is of je de kosten wilt doorberekenen aan de huurders of niet? Als je dat wilt, dan loop je tegen regelgeving aan en moet je toestemming verkrijgen van huurders’

ledmagazine 25

COlUmn

MET GEKLEURDE LED MEER VARIATIE OPENBARE RUIMTE?

nEDERlanD bEREiKT mijlpaal

LED VOOR HET EERST MEEST VERKOCHTE LICHTTECHNIEK

Met de opkomst van led-straatverlichting wordt er in toenemende mate gewerkt met kleuren. Naast het gebruikelijke wit zien we steeds vaker groen, amber, blauw, goudoranje en nagebootst maanlicht verschijnen in het straatbeeld. Waarom wordt dit door de markt aangeboden en hoe zinvol is dit?

Nederland heeft een belangrijke mijlpaal Rijd op een gemiddelde winteravond door een gemiddeld Hollands (stads)landschap en kijk goed om je heen naar de inmiddels alom aanwezige led-straatverlichting. Groen in het buitengebied en in parken, ineens een straat of weg met amber, dan weer een doorgaande weg met goudoranje gekleurde wegverlichting, blauwe verlichting langs het water en in de woonwijk op maanlicht lijkende verlichting naast de bestaande fluorescentieverlichting. Er ontstaat hierdoor een gevarieerder lichtbeeld en steeds meer inwoners vragen zich af wat het nut hiervan is. En dat is goed, want over het algemeen maakt het de burger niet veel uit welke kleur er toegepast is, als het licht maar brandt en men zich veilig voelt.

Steeds mondiger burgers, gezonde burgerparticipatie en een gemeente die steeds meer door de Rijksoverheid op de vingers wordt gekeken om iets te doen aan energiebesparing en het verminderen van CO2-uitstoot.

En dit kan steeds vaker door het toepassen van energiezuinige led-verlichting in steeds meer beschikbare lichtkleuren. Maar waarom wordt dit nou gedaan? In de wetenschap en lichtwereld wordt er steeds meer onderzoek verricht naar de effecten van kunstlicht op onze leefwereld maar zeker ook op die van ons omringende flora en fauna. Want flora en fauna hebben steeds meer te maken met kunstlicht. En dat levert inmiddels aardige resultaten op waar de markt gretig op inspeelt.

Hoewel vele onderzoeken nog steeds lopen zijn er inmiddels vele gemeenten, provincies maar ook Rijkswaterstaat die gekleurde rgb led-verlichting voorschrijven in nieuwe verlichtings-

plannen. Deze zogenaamde rgb-verlichting bestaat uit bepaalde combinaties van verschillende kleuren leds waarmee de juiste lichtspectra gemaakt kunnen worden die minder of niet schadelijk zijn voor flora en fauna, waardoor er minder hinder optreedt voor de ons omringende (natuurlijke) omgeving.

Zo is er inmiddels blauwgroene vogelvriendelijke verlichting beschikbaar met een zeer laag percentage rood in de lichtbron, waardoor volgens onderzoek trekvogels weinig tot geen hinder meer ondervinden van dit type verlichting.

Ook amberkleurige verlichting, opgebouwd uit een zeer smal deel van het lichtspectrum, wordt ingezet als vleermuisvriendelijke verlichting op tal van plaatsen in Nederland waar vleermuizen hun leefgebied hebben. En dan hebben we het nog niet eens gehad over de vele discussies die er jaren geleden ontstonden met de introductie van groene straatverlichting in Nederland.

Feit blijft wel dat met het voortschrijden van de led-techniek er steeds meer mogelijk wordt en straatverlichting steeds beter af te stemmen is op de omringende omgeving, waardoor de leefbaarheid in de avond en nacht voor zowel mens als dier steeds verder verbetert.

Arthur Kruijtzer

Arthur Kruijtzer Innolumis Public Lighting

bereikt: voor het eerst is de led-lamp de meest verkochte lichttechniek. In totaal werden er afgelopen kalenderjaar 16,7 miljoen ledlampen verkocht. Dit is op te maken uit het jaarverslag van LightRec.

V

orig jaar zomer werd al bekend dat er in 2014 voor het eerst meer led- dan spaarlampen verkocht werden, maar nu is de led-lamp ook de absolute marktleider. De verkoop van led-lampen is sinds 2010 in Nederland meer dan vertienvoudigd. In 2015 zagen de leveranciers van led-verlichting het aantal verkochte led-lampen met bijna 50 procent (red. 49,1 procent) stijgen. Het animo voor tl-buizen en spaarlampen is daarentegen in het afgelopen kalenderjaar gedaald. Zo werd er 11,5 procent minder tl verkocht en daalde de spaarlampenverkoop met 1,6 procent.

Herstel Voor het eerst sinds jaren steeg volgens LightRec het aantal verkochte lampen fors, te weten van 3,68 miljoen kilo naar 4,59 miljoen kilo. Dit alles zeer waarschijnlijk onder invloed van het doorzetten van het herstel van de economie. De stijging is grotendeels te danken aan de snelle groei van het aantal verkochte led-lampen: van 1,04 miljoen kilo in 2014 naar 1,96 miljoen kilo in 2015, oftewel bijna een verdubbeling.

De stijging bij de led-armaturen (red. ledinaires) is nog veel spectaculairder. Daar steeg de hoeveelheid ‘put on market’ van 1,73 miljoen kilo in 2014 naar 4,99 miljoen kilo in 2015. Hieruit kan worden opgemaakt dat er in de lichtmarkt niet alleen sprake is van een verschuiving van conventionele lampen naar led-lampen, maar ook een verschuiving van retrofit-lampen naar lichtsystemen. De hoeveelheid verkochte overige armaturen bleef nagenoeg gelijk.

In totaal steeg de hoeveelheid op de markt van 7,9 miljoen kilo naar 11,01 miljoen kilo.

Blijven investeren Uit het LightRec jaarverslag over het kalenderjaar 2015 blijkt dat consumenten en professionele gebruikers afgelopen jaar gezamenlijk 3.600 ton aan lampen en verlichtingsarmaturen ingeleverd hebben voor recycling. De inzamelresultaten zijn hiermee te vergelijken met het jaar ervoor.

‘Hiermee blijft het inzamelpercentage rond de 35 procent hangen’, stelt Martin de Jager, voorzitter van Stichting LightRec. ‘De oorzaken zijn inmiddels bekend:

lampen zijn klein en licht en verdwijnen gemakkelijk in de vuilnisbak. In de professionele sector geldt dat ze bij onderhoud of renovatie gemakkelijk met armatuur en al in de container met bouw- en sloopafval of oud ijzer terechtkomen. Daardoor kan uitvoeringsorganisatie Wecycle slechts ongeveer de helft van alle afgedankte spaarlampen en tl-buizen en een op de vijf armaturen verantwoorden. We kunnen dus niet achterover gaan leunen. Het is zelfs alle reden om over de hele linie in alle marktsegmenten te blijven investeren in het bewustzijn over en de aandacht voor gescheiden inzameling.’

In 2015 zijn er iets meer lampen ingezameld dan in 2014. Met name de inzameling van tl-buizen steeg (red. van 1,26 miljoen kilo naar 1,34 miljoen kilo). Ook het ingezameld volume spaarlampen steeg licht (red. van 2,8 naar 2,9 miljoen kilo). De categorie ‘overige lampen’ daalde met 50.000 kilo tot 110.000 kilo. Net als in de voorgaande jaren zijn de hoeveelheden ingezamelde led-lampen door de lange levensduur van deze lampen nog verwaarloosbaar.

(foto: Vincent Knoops)

ledmagazine 27

nla gaaT Op in FEDET

‘BRANCHEOVERLEG INTENSIVEERT RELATIE MET UNETO-VNI’ Net voor het zomerreces kwam het bericht naar buiten dat de Nederlandse Licht Associatie (NLA) heeft besloten om als sectie toe te treden tot de Federatie Elektrotechniek (Fedet).

Dé B2B verlichtings beurs van de Benelux

4e EDITIE EN GROTER DAN OOIT! 140+ exposanten, 40+ workshops en 2 exposities

MEER WETEN?

www.ledexpo.nl info@ledexpo.nl 072 - 572 97 94

D

e geschiedenis van de NLA in een notendop: de vereniging ontstond in 2004 uit een fusie van de Vereniging Prolicht (VPL) en de Vereniging Licht. Vandaag de verenigt zij bijna 30 fabrikanten en leveranciers van professionele lichtarmaturen, lichtbronnen en voorschakelapparatuur in Nederland. Internationaal onderhoudt NLA nauwe lidmaatschapscontacten met LightingEurope, dé Europese organisatie voor de verlichtingsbranche met een sterke belangenbehartiging ten aanzien van de Europese wet- en regelgeving op haar werkgebied en een stevige lobby binnen het Europese krachtenveld.

Eigen agenda Maar waar komt dan de keuze of de noodzaak vandaan om toe te treden tot de Fedet? ‘Een wereld waar veiligheid, digitalisering, meer oog voor het milieu en duurzaamheid, integratie van technologieën en veranderende regelgeving van steeds groter belang worden, vraagt om andere organisatie en marktmodellen’, stelt NLA-voorzitter Frank van der Vloed. ‘Ook de NLA heeft zichzelf de vraag gesteld of de inzet en doelen van het collectief voldoende aansluiten op deze veranderende wereld. De afgelopen periode zijn er gesprekken gevoerd met verschillende partijen waarmee de lichtbranche optimaal bediend en ondersteund kan worden. Hier is onze keuze uit voortgevloeid om samen te gaan met de Fedet. Als collectief van bijna 200 bedrijven en zelfstandige brancheverenigingen die in Nederland actief zijn in de (elektro-)technische sector biedt de Fedet alle ondersteuning aan en verbinding met een brede groep bedrijven. Daarbij is er ruimte voor een eigen agenda met betrekking tot verlichting. De NLA zal binnen de Fedet dus als sectie blijven bestaan, met een eigen identiteit en agenda voor inzet ten behoeve van de verlichtingsbranche.’

Lichtbranche-overleg Van der Vloed meldt dat NLA-leden door de toetreding gebruik kunnen maken van de bestaande collectieve diensten en activiteiten van de Fedet. Voorbeelden hiervan zijn volgens de voorman het Fedet Business Intelligence Trend Report, rondetafeldiscussies en het gezamenlijk werken aan een agenda ter vergroting van de instroom van technisch opgeleide medewerkers. ‘Tegelijkertijd kunnen door behoud van onze eigen identiteit specifieke lichtonderwerpen en -thema’s via een krachtig platform geadresseerd én uitgewerkt worden. Verder zal de samenwerking met stakeholders als NSVV en UNETO-VNI geïntensiveerd worden door middel van het lichtbranche-overleg.

Met het al aanwezige lidmaatschap van LightingEurope hebben leden bovendien direct toegang tot de ontwikkelingen in de Europese Commissie. Hierbij kunnen de leden gebruikmaken van de krachtige lobby van FME.’ In de komende periode zal de buitenwacht de eerste veranderingen aan den lijve gaan ondervinden. ‘Te beginnen met de zichtbaarheid van de sectie’, aldus Van der Vloed. ‘Verder zal de NLA gesprekspartner zijn voor de verschillende stakeholders, waarbij de communicatie via het Fedetbureau verloopt. Gezamenlijk met FME zal de positie van de elektrotechnieksector –en specifiek de verlichting – richting de nationale overheid en professionele eindgebruikers ingenomen worden. Dit houdt onder meer een betere afstemming tussen de verlichtingsindustrie en gerelateerde elektrotechnische industrieën in, zoals een vereenvoudiging en versnelling van de integratie van gebouwgebonden systemen met de mogelijkheden van Internet of Things, maar ook een betere samenwerking om de digitalisering in de bouw zoals het Bouw Informatie Model (BIM) gezamenlijk te adresseren.’

28 ledmagazine

ledmagazine 29

TWEEDE EDiTiE Op KOmST

IN NOVEMBER PRESENTATIE LED TRENDRAPPORT 2017 Led-verlichting wordt enkel nog maar intelligenter en de kwaliteit van ledverlichtingsinstallaties is de afgelopen 2 jaar fors toegenomen. Het zijn 2 van de voorlopige resultaten van de enquête die ten grondslag ligt aan het LED Trendrapport 2017.

L

ED Expo en LED Magazine presenteren in het najaar van 2016 het ‘Nationaal LED Trendrapport Nederland 2017’. In samenwerking met UNETOVNI, Dekra, stichting LightRec en OVLNL wordt het rapport uitgebracht. De eerste editie van het marktonderzoek verscheen 2 jaar geleden. Een van de belangrijkste uitkomsten was destijds de alom aanwezige zorg over de kwaliteit van led-verlichting.

Eind 2014 werd via het LED Trendrapport namelijk duidelijk dat installateurs zich gemiddeld meer zorgen maken over de kwaliteit van led-verlichting dan de led-sector als geheel. Ten aanzien van het kwaliteitsvraagstuk gaven ontwerpers en dienstverleners op hun beurt aan behoefte te hebben aan een eenduidige kwaliteitsaanduiding of een keurmerk voor led-verlichting. Daarnaast was er veel vraag naar (betere) vergelijkingsmogelijkheden en -instrumenten tussen producten. Ook het kennisniveau van professionals binnen de branche kon volgens de ontwerpers en dienstverleners nog verder omhoog en zodoende bijdragen aan betere kwaliteit. Uit de voorlopige enquêteresultaten voor het LED Trendrapport 2017 blijkt dat driekwart van de ondervraagden van mening is dat de gemiddelde kwaliteit van led-verlichting ten opzichte van 2 jaar geleden (veel) beter is.

Minder dan 10 procent van de geënquêteerden is van mening dat de kwaliteit van led-verlichting achteruit is gegaan.

Intelligentie Uit de voorlopige resultaten van de onderliggende enquête van het LED Trendrapport is een andere conclusie eveneens klip en klaar: vrijwel alle deelnemers verwachten dat de intelligentie van led-verlichting de komende jaren alleen maar toeneemt. Of zoals een van de geënquêteerden – weliswaar het intrappen van een open deur – het formuleert: ‘Meer integratie van intelligentie in lichtsystemen voor een verbeterd energieverbruik en meer comfort.’ Een definitieve doorbraak van oled en het internet of things wordt daarbij ook door velen genoemd als een te verwachten trend. ‘Led maakt van de verlichtingssector daadwerkelijk een high tech-sector’ en ‘de toekomst is morgen, de ontwikkeling gaat zo snel dat het niet te zeggen is wat de belangrijkste ontwikkeling is’, zijn twee andere opvallende opmerkingen.

Technische doorbraken ‘De verlichtingsmarkt verandert momenteel in hoog tempo en het is meer dan ooit belangrijk om zicht te hebben op de laatste ontwikkelingen’, duidt Jacob Nuesink, global accountmanager / business development bij DEKRA Certification, het belang van het LED Trendrapport. ‘Wat zijn trends, welke technische doorbraken zijn er, welke kennis moet opgebouwd worden. Dat zijn relevante vragen voor iedereen, maar voor elke onderneming zullen deze vragen anders beantwoord,

afhankelijk van het type bedrijf. Daarvoor is het wel van belang dat je het juiste referentiekader hebt. Het LED Trendrapport levert hieraan een grote bijdrage.

Als DEKRA ondersteunen we bedrijven bij het naar de markt brengen van innovaties. In ons werkveld “testen en certificeren” zien we de enorme impact van nieuwe technologische ontwikkelingen op de business van onze klanten. Wij dragen om die reden graag bij aan het rapport om door beter inzicht in de markt te helpen de industrie te versterken.’

‘Alles draait om informatie’, vult Arthur Klink, voorzitter van het InterGemeentelijk-overleg Openbare Verlichting (IGOV) en initiatiefnemer van OVLNL aan. ‘Inzicht in de ontwikkelingen in het vakgebied op basis van informatie uit de praktijk is cruciaal voor het uitzetten van beleid, strategieën en programma’s. Het publiceren van deze informatie is een stimulans voor productoptimalisatie en geeft een versnelling aan het toepassen ervan. OVLNL draagt hier graag aan bij.’

Bewustwording ‘Led-verlichting heeft de afgelopen jaren een ongekende vlucht genomen en heeft inmiddels een volwassen aandeel in de verlichtingsindustrie’, duidt Gied van Hoorn, directeur van de stichting LightRec. ‘Sterker nog, led was in 2015 zelfs al de meest verkochte lichttechnologie, zo blijkt uit de put-on-marketcijfers van onze deelnemers. Een trend die wij

uiteraard nauwlettend volgen, zodat wij kunnen voorsorteren op de verlichting die in de toekomst zal worden afgedankt.

Ook led-verlichting moet apart worden ingeleverd en kan uitstekend worden gerecycled. Het LED Trendrapport voorziet ons daarbij van actuele en waardevolle inzichten. Juist in een sterk groeiende markt, zoals de led-markt, is de behoefte aan gedegen informatie groot.

Nog niet alle betrokken partijen zijn op de hoogte van de laatste ontwikkelingen, maar ook niet van de bijbehorende (branche)verenigingen en de wet- en regelgeving. Het rapport draagt bij aan deze bewustwording en daarmee aan het volwassen worden van de markt.’

‘Wij ondersteunen installateurs die actief zijn op diverse vlakken van verlichting’, vult Terry Heemskerk, programmamanager Techniek & Markt bij UNETO-VNI. ‘Het LED Trendrapport is een goed middel om in samenwerking met andere partijen te kunnen bepalen welke ontwikkelingen er zijn. Daarmee voorziet UNETO-VNI haar leden van kwalitatief goede informatie die zowel door bedrijven individueel als collectief via de brancheorganisatie kan worden benut.’

Het volledige LED Trendrapport wordt eind november via de websites van de betrokken partijen beschikbaar gesteld. Meer informatie over het LED Trendrapport 2017 is verkrijgbaar bij de redactie van LED Magazine redactie@ledmagazine.nl.

19E AH-WINKEL MET LED VOOR JAN BUN Franchisenemer Jan Bun heeft zijn negentiende Albert Heijnwinkel geopend. De winkel in het Columbuskwartier in Almere is volledig van led voorzien. Naast het volgens het bedrijf ‘bijzonder brede assortiment’ is de winkel op

CIRCULAIRE LED VOOR SCHIPHOL Philips Lighting heeft ‘circulair licht’

vele vlakken duurzaam. Zo heeft de supermarkt een groen dak, dat goed is voor het opvangen van water en het filteren van CO2 uit de lucht. Verder wordt de warmte van de koelingen hergebruikt voor het verwarmen van het gebouw.

geleverd voor de nieuwe Lounge 2 op Schiphol. Speciaal voor Lounge 2 – en in samenwerking met Philips Lighting Design – zijn led-armaturen ontwikkeld met een levensduur die 75 procent langer is dan gebruikelijk.

Onderdelen van de armaturen kunnen afzonderlijk worden vervangen.

Hierdoor worden onderhoudskosten gereduceerd en hoeft niet een

5,4 KILOMETER LED-LICHTLIJN DC COOLBLUE

compleet armatuur te worden gerecycled. Bovendien blijft Philips

Prologis is recent gestart met de

eigenaar van de apparatuur.

uitbreiding van het Prologis Park in Tilburg. Voor online retailer Coolblue wordt 36.000 vierkante meter aan het huidige distributiecentrum gebouwd.

Veko produceert en monteert – in samenwerking met Barth Installatietechniek – de benodigde 5,4 kilometer led-lichtlijn. In totaal gaat het om het ophangen van 1.500 led-armaturen. In 2014 heeft Veko al 3,6 km led-lichtlijnen met 1.000 ledarmaturen geleverd en gemonteerd.

Na uitbreiding beslaat Coolblue’s warehouse 60.000 vierkante meter.

32 ledmagazine

ledmagazine 33

Bedrijven investeren

Kwart meer aanvragen voor led via EIA 2015 heeft, naar in de zomer bekend is geworden, 26 procent meer aanvragen voor led-verlichting opgeleverd bij de regeling Energie-investeringsaftrek (EIA).

Nederlandse bedrijven vroegen afgelopen jaar in totaal 4.080 keer EIA aan voor led-verlichting.

W

Nederlandse bedrijven investeerden in 2015 samen voor bijna 1,4 miljard euro in energiezuinige maatregelen en 3,3 miljard euro in milieuvriendelijke technieken. Dit blijkt uit de gepubliceerde jaarverslagen van de Energie-investeringsaftrek (EIA) en de Milieu-investeringsaftrek\Willekeurige afschrijving milieu-investeringen (MIA\Vamil). De EIA kreeg in 2015 in totaal 14.234 aanvragen binnen voor energiezuinige maatregelen. Voor de MIA\Vamil kwamen in 2015 in totaal 25.580 aanvragen voor milieuvriendelijke technieken binnen.

De investeringen uit deze twee regelingen vallen samen meer dan 1 miljard euro hoger uit dan een jaar eerder.

Terugval Flevoland Waar zonnepanelen vorig jaar de ‘EIA’-dans leidden, doet led-verlichting dit nu met 4.080 aanvragen. Led-verlichting is goed voor bijna 29 procent van het aantal meldingen. Voor zonnepanelen zijn in 2015 1.013 aanvragen gedaan. Met de 4.080 aanvragen voor led-verlichting is overigens een EIAbudget van 137 miljoen euro gemoeid.

Net als in 2014 werden afgelopen jaar de meeste investeringen gemeld door bedrijven in de provincies Zuid-Holland, Noord-Brabant en Noord-Holland. Opvallend is de zeer grote afname aan investeringen in Flevoland (red. -81 procent), volgens de Rijksdienst voor Ondernemers Nederland (RVO.nl) ongetwijfeld mede veroorzaakt door het veel kleinere aantal gemelde windturbines.

Alle supermarkten Extra aandacht heeft RVO.nl in zijn rapportage over de EIA-regeling voor de supermarkten, met Ahold – moederbedrijf van onder meer Albert Heijn, Bol.com, Etos en Gall & Gall – in het bijzonder. In 2015 zijn er volgens RVO.nl door Ahold veel EIA-aanvragen ingediend voor energiebesparende maatregelen. Mathijs Scheele, manager Grants bij Ahold hierover: ‘Led-verlichting sluit aan bij onze langetermijndoelstelling op het gebied van CO2-reductie en vermindering

van elektriciteitsverbruik. We hebben veel verlichting in onze supermarkten. Bij iedere verbouwing wordt de verlichting aangepast naar led. Bij reeds bestaande winkels waar geen verbouwing staat gepland, stappen we ook over op led-verlichting. Hiervoor maken we gebruik van de EIA. Bijkomend voordeel van led-verlichting is dat het minder onderhoud vraagt. Dat is mooi meegenomen.’

Hoger aftrekpercentage Aan het begin van het kalenderjaar maakte RVO.nl bekend dat de EIA voor ondernemers per 1 januari 2016 is verhoogd van 41,5 procent naar 58 procent. Hierdoor ontstaat er voor aanvragers een nettovoordeel van ongeveer 14 procent. De EIA is zoals bekend een fiscale aftrekregeling. Naast de afschrijving mag men van deze investeringen een extra bedrag aftrekken van de winst. Voor de winst over 2014 en 2015 was dit bedrag 41,5 procent van de investering (aanschaf- en voortbrengingskosten); voor de winst over 2016 is het bedrag dus 58 procent.

Het budget van de EIA is verder verhoogd van 106 miljoen euro in 2015 naar 161 miljoen euro in 2016.

Het besluit van de Tweede Kamer om het aftrekpercentage van de EIA vanaf 2016 te verhogen heeft volgens Scheele geen invloed gehad op de investeringsplannen van Ahold.

‘Het heeft niet echt invloed op ons beleid, omdat we ons vanuit onze langetermijndoelstelling al volledig inzetten voor vermindering van onze carbon footprint. Het heeft natuurlijk wel een positief effect op de terugverdientijd. Die wordt verkort. Het heeft dus zeker voordelen, maar het is niet doorslaggevend voor ons beleid.’

De eisen voor de lichtopbrengst (lumen) van led zijn in de EIA voor 2016 overigens aangescherpt om de technische ontwikkeling op dit gebied bij te houden. Scheele: ‘Wij kijken op dit moment naar de nieuwe eisen. Het winkelbeeld in onze supermarkten willen we graag intact houden, het is dus belangrijk dat de lampen daarin passen.’

34 ledmagazine

ledmagazine 35

1

inTRO en OniCO | Zumtobel

Zumtobel heeft 2 nieuwe series led-lampen gelanceerd: de INTRO en ONICO. Lampen uit de serie ONICO zijn doorlopende verlichtingsoplossingen voor shop en retail. De armatuurreeks ONICO is een modulair systeem met een inbouwarmatuur, stroomrailspot en pendelarmatuur. Zo biedt ONICO volgens het bedrijf een oplossing voor alle relevante verlichtingsvereisten: accentuering, algemene verlichting, enscenering van etalage of extra verlichting van kassazone. Het modulaire led-verlichtingssysteem INTRO biedt volgens Zumtobel voor elke winkelzone het juiste licht en is opgebouwd uit 4 armatuurtypes: INTRO M en INTRO S voor licht dat accentueert. INTRO PANOS infinity voor ruimteverlichting.

1

5

Spiraled | bailey

Bailey introduceert via de elektrotechnische groothandel de Spiraled, door het bedrijf omschreven als ‘een led-versie van de originele Edison-gloeilamp’. Op 21 oktober 1879 brandde de originele Edison-gloeilamp maar liefst 13,5 uur. 137 jaar later introduceert Bailey de spiraled, zeker niet zo revolutionair als toen maar op deze vinding – die volgens Bailey qua sfeer, uitstraling en warmte (2200 Kelvin) het dichtst bij het origineel komt – zou Edison in de optiek van het bedrijf ‘zeker trots zijn geweest’. Er zijn 5 vormen; de Thomas, de Alva, de Leslie, de Marion en de Estelle. Ze kennen een levensduur van 15.000 uur en een wattage van 2,7 en 4 watt.

2 3 2

LED REVIEW

SceneSwitch | philips lighting

Philips introduceert de nieuwe led-reeks Philips SceneSwitch.

Deze reeks biedt diverse lichtinstellingen en speelt in op de veranderende behoeften van consumenten. Consumenten willen volgens het bedrijf hun woningen meer en meer gebruiken als multifunctionele ruimtes. SceneSwitch verschaft de mogelijkheid om voor iedere activiteit de juiste lichtscène te creëren; via de bestaande lichtschakelaar. SceneSwitch heeft een geheugenfunctie en bevat drie verschillende lichtinstellingen: helder licht met 2700 Kelvin/ 800 lumen, natuurlijk licht met 2500 Kelvin / 320 lumen en zacht, warm licht met 2200 Kelvin / 80 lumen.

In de rubriek LED Review zet de redactie van LED Magazine de belangrijke productinnovaties uit het afgelopen kwartaal op een rij. Uw nieuweproductie in deze rubriek? Mail de redactie via het e-mailadres redactie@ledmagazine.nl

3

4

5

6

7

lUD-040S | inventronics/Telerex

Telerex komt in Nederland op de markt met een slanke Inventronics-driver voor led-panelen. Het gaat om de LUD-040S serie met programmeerbare led-driver voor indoor toepassingen.

Wanneer je led-panelen of lineaire lichtstraten wilt voorzien van een led-driver, is één factor van groot belang: het formaat van de driver’, aldus Telerex. De driver wordt om die reden gehuld in een slanke metalen behuizing, geschikt voor Klasse I- en IIarmaturen. Ze werken met een ingangsspanning van 90 tot 305 VAC en komen in 2 modellen, die beide full power leveren over een brede, regelbare output stroomsterkte.

4

Oled-displays | SighT

SIGHT lanceert transparante oled-displays. Met de displays is het mogelijk om content te tonen terwijl men ook nog steeds door het scherm heen kan kijken. Dankzij de ‘LookThru’-technologie kan dynamische of interactieve informatie getoond worden op een transparant glasoppervlak. Deze transparante schermen zijn volgens het bedrijf een doorbraak in displayland. Het was niet eerder mogelijk om zowel door het scherm te kunnen blijven kijken als content te tonen. De content - zoals tekst, video’s en foto’s- kan als het ware als een extra overlay over het feitelijke product gelegd worden. Het 55’ full HD oled-scherm is ook in een touch-variant te krijgen, waarmee interactieve content getoond kan worden.

6

Occhio air | Occhio

Met Occhio air breidt Occhio zijn gamma modulaire verlichtingssystemen verder uit met een nieuwe bedieningsmogelijkheid.

Vanaf nu kan men armaturen intuïtief via Bluetooth bedienen met een app of afstandsbediening. Hierdoor kan men met één druk op de knop alle lichten in de kamer dimmen. De nieuwe Bluetooth is, onafhankelijk van de eventueel aanwezige domotica, meteen geïntegreerd in de lichtknoppen van de Occhio-klassieker Sento. Voor alle andere Ochhio-modellen beschikt men over in- of opbouwmodules. Occhio air is technologisch gebaseerd op het Casambisysteem dat ook door andere fabrikanten wordt gebruikt.

7

8 nieuwe productfamilies | lEDVanCE

LEDVANCE – sinds 1 juli de naam van de business units Lamps van OSRAM – heeft de naam van 8 nieuwe productfamilies bekendgemaakt: Downlight, Spot, Damp Proof, Linear, High Bay, Panel, Surface en Floodlight. De 8 productfamilies bevatten 60 nieuwe led-armaturen. LEDVANCE biedt, afhankelijk van de productfamilie, tot 5 jaar garantie. De downlights zijn het alternatief voor CFL downlights, de inbouwspots met IP44 en IP65 zijn een alternatief voor halogeenspots en de Panel-inbouwarmaturen zijn de vervanging voor traditionele T8-inbouwarmaturen. Linear zijn de lijnarmaturen.

(foto: ProRail, bouwplaats station Harderwijk

ledmagazine 37

ledmagazine editie 12- sept 2016

PARTNER OF AMBASSADEUR WORDEN? Als Partner betaalt u 5.070 euro ex. btw en ontvangt u: • 4 x hele pagina advertentie (waarde 6.760 euro) • 2 x full size banner in nieuwsbrief (waarde 380 euro) • 4 x per jaar vermelding in LED Industry Register in LED Magazine (waarde 500 euro) • plaatsing logo in colofon LED Magazine

LED VOOR HET EERST MEEST VERKOCHTE LAMP

DE STAAT VAN OLED

SINT EN KERST IN AANTOCHT

43.000 LEDS WOONSTAD R’DAM

‘LEF EN DESIGN BEPALEN HET SUCCES VAN OLED’

LED OVERWINT IN PROFESSIONELE SFEERVERLICHTING

VERVANGING GEHEEL BETAALD DOOR CORPORATIE

Als Ambassadeur betaalt u 3.040 euro ex. btw en ontvangt u: • 4 x hele pagina advertentie (waarde 6.760 euro) • 2 x full size banner in nieuwsbrief (waarde 380 euro) • 4 x per jaar vermelding in LED Industry Register in LED Magazine (waarde 500 euro) • plaatsing logo in colofon LED Magazine

liChTOnTWERpER VOS:

‘EEN MOTOR VAN 6 PK AAN EEN MAMMOETTANKER’ ‘Een vergrote maatschappelijke aandacht voor licht zal op tal van zaken een positieve uitwerking hebben: op de gezondheid en het welzijn van de mens, maar ook op het milieu. Licht is niet een handelscomponent, maar hoort bij het maatschappelijk denken.’

Aan het woord is lichtontwerper Robert Jan Vos.

R

obert Jan Vos is al bijna 30 jaar actief als lichtontwerper en -adviseur. Inmiddels heeft hij als productonafhankelijk ontwerper een aantal aansprekende binnen- en buitenverlichtingsprojecten gerealiseerd. Maar Vos is ook lid van het NSVV kernteam Opleidingen & Onderzoek en het kernteam Marketing.

Van richtlijn naar handreiking Een van de grote professionele opdrachtgevers waar Vos al vele jaren voor werkt is de Nederlandse spoorbeheerder ProRail. Nederland heeft het drukst bereden spoornet van Europa. In 2015 werden er ruim 3,3 miljoen treinritten gemaakt over het Nederlandse spoor.

Gemiddeld maken reizigers elke dag 1,1 miljoen treinreizen. ProRail beheert 7.021 kilometer spoor, voorzien van 2.589 overwegen, 7.071 wissels en 12.036 seinen. Er zijn 404 stations in Nederland, alle voorzien van verlichting.

Het herzien van het lichtbeleid is dan ook geen sinecure heeft Vos de afgelopen 7 jaar aan den lijve ondervonden.

‘In 2009 ben ik voor ProRail gestart om een effectieve aanpak voor verlichting te creëren waarbij de kwaliteit en de doelstellingen op een andere manier geborgd worden. Dit is begonnen met het wijzigen van de richtlijn – die inmiddels meermaals is aangescherpt – waarna een handreiking volgde. Inmiddels vertalen de richtlijn en de handreiking zich naar actuele praktijkoplossingen.’

Want, legt Vos uit, het opstellen van een richtlijn vergt veel tijd. Al is het bijvoorbeeld maar om aan alle verschillende internationale normeringen en eisen van de Europese Unie te voldoen. ‘Het

eindresultaat mag er daardoor ook zijn.

De lichtvisie van ProRail rust nu op een drietal pijlers. Het gaat allereerst om verlichting die leidt tot mooiere stations, waarbij alles beter en logischer zichtbaar is en een betere sfeer ademt.

Je werkt niet vanuit technische verlichting, maar kijkt eerst wat je terugziet in de praktijk – waar je direct ook de toegankelijkheid mee borgt – en bekijkt vervolgens hoe dit op een heel effectieve en energie-efficiënte manier te verlichten. Die effectiviteit, de tweede pijler, leidt weer tot zo min mogelijk verblinding en lichthinder, een goede lichtverdeling en goede lichtbronnen.

De derde pijler – onderhoud en beheer – wordt als gevolg van de eerdere uitgangspunten fors in kosten gereduceerd. De lichtbronnen zijn niet alleen gemakkelijk te vervangen, het zijn ook uitwisselbare systemen.’

Op afstand ProRail heeft inmiddels de eerste grote tender uitgeschreven. In het kader van het ‘Landelijk Programma Verlichting’ startte ProRail enige tijd geleden een zogenaamde onderhavige aanbesteding voor de levering van led-armaturen en dimmers. Doel van de onderhavige aanbesteding was om te komen tot één landelijke raamovereenkomst voor de levering van armaturen bij één leverancier per perceel. In totaal waren er 4 percelen waarvoor alle led-verlichting uitgevraagd is. SPIE gaat 2 van de 4 percelen uitvoeren, goed voor een opdrachtsom van bijna 2 miljoen euro.

‘De stationsverlichting wordt in grote brokken bij verschillende leveranciers neergelegd zodat je straks maar een

38 ledmagazine

paar toeleveranciers hebt’, duidt Vos. ‘En natuurlijk is de verlichting op afstand te monitoren. Overigens behoort ook de aankondiging van led-verlichting op de perrons tot de eerste grote brokken die aanbesteed worden.’

Mammoettanker Het doet Vos naar eigen zeggen deugd om te zien dat ProRail in beweging is.

‘Ik was de afgelopen jaren een motor van 6 pk aan een mammoettanker. Voor mij was het niet de vraag óf deze tanker van koers zou wijzigen, maar wanneer.

Steeds meer mensen zijn overtuigd geraakt van de nieuwe aanpak. Deze leidt simpelweg tot betere resultaten voor minder geld. En ja, het heeft een tijd geduurd voor partijen überhaupt wilden praten. Er zijn gedwongen huwelijken ontstaan. Inmiddels zien mensen resultaten en worden ze ontzettend enthousiast. Het brengt in die optiek ook een sociaalpsychologisch effect teweeg dat minstens zo belangrijk is om de doelen te behalen.’

Een van de voorbeelden waar volgens Vos inmiddels succes geboekt is, is de fietsenstalling. Langs het Nederlandse spoor staat grofweg zo’n 7,5 kilometer aan fietsenstallingen opgesteld. ‘Deze zijn alle voorzien van een dakje waaraan het uiteinde een lichtprofiel gemonteerd is. Visueel een fraaie oplossing voor een gewenst spoorbeeld. Voorheen bevatte dit standaard een 18 watt tl-lamp. Het was simpelweg de goedkoopste oplossing die je kon bedenken. Ondanks dat ProRail de lichtkappen aan de buitenzijde zeer goed schoonmaakte – wat uiteraard tot substantiële onderhoudskosten leidde – bleef de lichtopbrengst tegenvallen doordat de binnenzijde ernstig vervuilde.

Ik heb dit lichtproduct daarom volledig “gepeld”. Daarbij zijn vragen beantwoord als welke lichtbron is het meest geschikt, hoe ga je het licht naar buiten sturen, hoe ga je de verlichting aansturen en wat zijn de praktijkgevolgen van de lichtoplossing die je kiest. Uiteindelijk is er gekozen voor een led-product, wat resulteert in een energiebesparing van

70 procent. Dit terwijl tl-lampen toch echt een van de meest efficiënte conventionele lichtbronnen is. Er is ook gekeken naar het servicecomponent. Een van de bijzonderheden aan het led-product is dat het technisch ontwerp dusdanig is dat de lichtbron en het armatuur 20 jaar meegaan. Dat is weer exact de levensduur van een fietsenstalling. En mocht er tussentijds toch iets kapot gaan, dan is alles 1 op 1 vervangbaar.’

Maatschappelijke aandacht De ProRail-opdracht ziet Vos overigens niet als zijn levenswerk, meer ziet hij het als zijn missie om de maatschappelijke aandacht die aan verlichting wordt besteed te vergroten. Het ProRail-project is daar slechts een uitvloeisel van. Vos: ‘Een vergrote maatschappelijke aandacht voor licht zal namelijk op tal van vlakken een positieve uitwerking hebben: op de gezondheid en het welzijn van mensen, maar bijvoorbeeld ook op het milieu. Licht is niet een handelscomponent, maar hoort bij het maatschappelijk denken.’

(foto: ProRail, lichtkunstwerk ‘Rainbow Station’ in Amsterdam door Studio Roosegaarde)

(foto: ProRail, het dit jaar geopende en vernieuwde station Den Haag Centraal)

ledmagazine 39

Vos ziet in dit kader een positieve en negatieve kant aan de opkomst van de led-technologie. ‘Vanwege de grote economische belangen van led – lees: het aandeelhoudersbelang dat in de industrie gediend wordt – wordt led op alle mogelijke manieren aan de man gebracht. Dat is een oneigenlijke werking, want de behoefte aan led-technologie komt immers niet bij de mensen zelf vandaan. Anderzijds zorgt de opmars van de led-technologie voor een volledige transitie, een unicum voor de lichtindustrie. De opkomst van halogeen- en spaarlampen leverde destijds bijvoorbeeld extra marktsegmenten op, maar zorgde niet voor de volledige vervanging van alle andere lichttechnieken.’

De snelheid van de transitie zorgt er volgens Vos ook voor dat er nog altijd veel gebrek aan kennis is. ‘Het vraagt veel meer aandacht aan de voorkant’, duidt Vos. ‘Ik zie bij opdrachtgevers een verschuiving. Zij willen weten wat het (economische) effect is van led-verlichting, omdat ze ook substantieel meer moe-

ten investeren. Als de prijs van led- en conventionele verlichting in de komende jaren nivelleert, zullen er ongetwijfeld nog meer producten toegepast worden die niet bijdragen aan betere verlichting. In die optiek doe ik nu al een appèl aan om de bewustwording vast te houden. Ik zie dat ook voor mijzelf als een uitdaging om het bij alle projecten onder de aandacht te brengen van mijn opdrachtgevers, want als we praten over het realiseren en beleven van licht gaat hier altijd een fase van bewustwording aan vooraf. Keer op keer breng ik naar voren dat verlichtingssterktes enkel een maat zijn om gemiddeld voorkomende gevallen te kunnen vergelijken en niets zeggen over wat men in de praktijk terugziet. Verlichtingssterktes worden gebruikt in contracten en zijn niet meer dan een handset voor lichtontwerpers om de vertaalslag naar een optimale waarneming in de praktijk te kunnen maken. In beginsel componeer je als lichtontwerper voor de waarnemer en opdrachtgever optimale kleur- en helderheidscontrasten tegen aannemelijke kosten.’

‘Er zijn gedwongen huwelijken ontstaan.

Inmiddels zien mensen resultaten en worden ze enthousiast. Het brengt in die optiek ook een sociaalpsychologisch effect teweeg dat minstens zo belangrijk is om de doelen te behalen’

40 ledmagazine

ledmagazine 41

inTERnaTiOnaal

lED jaRgOn

LIFI METRO PARIJS, 1 MILJOEN LED’S DEUTSCHE BAHN

LICHTEXPERTS PRATEN GEEN ABRACADABRA...

De Deutsche Bahn gaat 1 miljoen led-lampen

Mensen die in de verlichting werken praten

installeren. De Régie Autonome des Transports

geen abracadabra! Dit is wat ze bedoelen...

Parisiens (RATP, red. de exploitant van de Parijse metro) gaat op 66 metrostations via led-lampen en LiFi-technologie internet beschikbaar stellen.

OOggEVOElig hEiDSCURVE

De fysische beschrijving van de ooggevoeligheid voor licht. Deze curve geeft een goede voorstelling van de gevoeligheid van het menselijk oog en is geschikt als basis voor onderzoeksdoeleinden. Hij is als standaardfunctie vastgesteld door de Internationale Verlichtingscommissie (Commission Internationale de l’Éclairage, CIE).

bUnDEl SpREiDing (DE)CEnTRalE nOODVERliChTing

De hoek in het vlak door de bundelas waarover de lichtsterkte afneemt tot een gegeven percentage – bijvoorbeeld 50 procent – van zijn pieksterkte.

Decentraal gevoede noodverlichting bestaat uit armaturen met een ingebouwde batterij en een lader, die in alle ruimten rechtstreeks worden aangesloten op de constante voeding van een eindgroep voor de verlichting. De decentraal gevoede installatie is bij stroomuitval door de ingebouwde batterij niet afhankelijk van de kabelinfrastructuur. Centraal gevoede noodverlichting

bestaat uit armaturen, die niet zijn voorzien van een eigen voedingsbron en lader. De armaturen worden direct vanuit de centrale voor noodstroom gevoed. Dat maakt de noodverlichtingsinstallatie bij spanningsuitval afhankelijk van de kabelinfrastructuur.

FilamEnT KWaDRaTiSCh

Filament. Een gloeidraad of -spiraal die in een gloei- of halogeenlamp zit.

De verlichtingssterkte neemt kwadratisch af. Dit geldt alleen bij een puntvormige lichtbron zoals een led-lamp.

SpiEgEl REFlECTOR

Een spiegelreflector kan het licht nauwkeurig bundelen in de gewenste richting. Dit is meestal een geanodiseerd edel-aluminium met een reflectiefactor van 85 tot 95 procent. Deze kwaliteit garandeert een reflectie die gedurende haar leven niet verandert. Het oppervlak van een spiegelreflector kan gebogen of gefacetteerd zijn. Voor de lichtopbrengst en lichtverdeling maakt dat meestal geen verschil.

B

innen Europa is het spoorvervoer (red. van trein tot metro en tram) na de (vracht)auto de grootste transportvorm. Ruim 45 procent van het vervoer vindt plaats over de weg en 11 procent per spoor. In het goederenvervoer betekent dit op jaarbasis meer dan 500 miljard afgelegde kilometers, in het personenvervoer ook nog eens ruim 500 miljard kilometer. In een door de Europese Unie gestimuleerde energietransitie maken de Europese vervoersbedrijven niet geheel verrassend meer en meer stappen richting duurzaam openbaar vervoer. De uitrol van led-verlichting kadert dan ook in deze transitie.

Deutsche Bahn gaat de led-lampen die een investering van 5 miljard euro vragen via een 15 jaar durend vervangingsprogramma installeren. Via de operatie zullen alle huidige conventionele lampen – fluorescerende, kwik- en

natrium-lampen – vervangen worden.

Het gaat in totaal om 5.400 spoorwegstations, 4.700 spoorwerven en 50 onderhoudsdepots. Bij iedere locatie die momenteel vernieuwd wordt, wordt dan ook direct led-verlichting geplaatst.

Waar 400 leveranciers meedongen naar het contract, heeft Deutsche Bahn 5 ‘preferred suppliers’ geselecteerd.

Naast Philips Lighting zijn dit Hellux, Norka, Pracht en Schmidt.Oledcomm is in de zomerperiode door het Franse RATP ondertussen geselecteerd om LiFi-systemen voor 66 metrostations te gaan leveren. Met de systemen kunnen straks 2 miljoen Parijzenaren dagelijks via led-lampen internetten. LiFi werkt via een chip die een led-lamp laat knipperen, maar zo snel dat men het met het blote oog niet ziet. Door het knipperen kan informatie worden verzonden zoals dat ook met WiFi kan.

Het voordeel is dat licht niet door muren kan en dus veilig ‘binnenshuis’ blijft. De Parijse metro, de Métropolitain die na die van Londen de drukste metro van Europa is, startte eerder al een eerste kleinschalige pilot met LiFi. De Métropolitain beleefde overigens eind 2013 al een wereldprimeur met de aankondiging voor 100 procent over te stappen op led. Nog dit jaar wordt het prestigieuze LiFi-project opgeleverd. In totaal plaatst Philips samen met het Franse installatiebedrijf Step 250.000 led-lichtpunten in de 302 metrostations. Een van die stations, La Défense, is voor de pilot al uitgerust met LiFi-technologie. ProRail geeft overigens in Nederland inmiddels het voorbeeld door led-lampen op zijn perrons te gaan plaatsen. Maar wanneer volgt de Amsterdamse tram of de Rotterdamse metro? En wanneer stappen zij allen over op led, of zelfs op LiFi...?

42 ledmagazine

led industry register

COLOFON

Door uw bedrijf en bedrijfsactiviteiten op te laten nemen in het LED Industry Register wordt u voor slechts 500 euro per jaar ieder kwartaal onder de aandacht gebracht bij duizenden licht professionals, van fabrikanten, tot installateurs, overheidsfunctionarissen, commerciële eindgebruikers, lichtontwerpers, onderzoekers en investeerders. Vul het ‘LED Industry Register’ formulier digitaal in via www.ledmagazine.nl/industrieregister N.V. Brabantse Ontwikkelings Maatschappij

N.V. BOM

Ontwikkelingsmaatschappij van de provincie Noord-Brabant Goirleseweg 15, 5026 PB Tilburg T. + 31 88 83 111 20 I. www.bom.nl

Output

FHI LED Cluster

Nederlandse brancheorganisatie voor Industriële Elektronica Postbus 366, 3830 AK Leusden T. + 31 33 465 75 07 I. www.fhi.nl

Uitgever & Hoofdredacteur Edwin van Gastel (EG Media) (E). edwin@ledmagazine.nl

De Meerheuvel 10 5221 EA ‘s-Hertogenbosch Tel: +31 (0)73 639 2600 Fax: +31 (0)73 639 2601 info@outputnl.com

Distributeur van professionele audio, video en lichtapparatuur Postbus 2414, 5202 CK Den Bosch T. +31 73 639 26 00 I. www.outputnl.com

PRIMA L

Jaargang 4 - nr. 3 september 2016 LED Magazine is het leidinggevende Nederlandstalige multimediale platform voor eenieder die professioneel betrokken is bij (led-)verlichting in Vlaanderen en Nederland. LED Magazine kent een online nieuwsportal, e-mailnieuwsbrief en vakblad. Het vakblad verschijnt vier keer per jaar in een oplage van 10.000 exemplaren.

ghting

PRIMALighting

Europees distributeur van Sheenly LED Lighting Dieselweg 1, 3752LB Bunschoten T. +31 33 299 61 31 I. www.primalighting.nl

Brabanthallen Den Bosch 4, 5 & 6 oktober 2016

Energie-investeringsaftrek (EIA) voor led gewijzigd Ondernemen met energie!

Eindredactie Els Stultiens (EG Media) Vormgeving Bette van Loenen (EG Media) Thijmen van Loenen (FloenID) Coverfoto Waterfront, Harderwijk (Philips Lighting) Abonnementen & Advertenties info@ledmagazine.nl Redactionele klankbordgroep M. Weeda (BOM) H. Wijsman (FHI) R.J. Vos (NSVV)

Registreer direct voor gratis toegang via www.vakbeursenergie.nl.

Vakbeurs Energie is uitsluitend toegankelijk voor professionals.

NSVV

Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde Postbus 539, 6710 BM EDE T. +31 218 69 53 94 I. www.nsvv.nl

SLV Nederland

Gespecialiseerde congressen, lezingen en workshops, o.a.: • Seminar Platform Duurzame Huisvesting; Split Incentive • Energy Storage Day • Windcongres • Congres Energie & ICT • KIEN Technodag • Gas in transitie

Toegang is gratis bij voorregistratie

More than light BIG WHITE verlichting Noorderpoort 28, 5916 PJ Venlo T. +31 77 320 43 43 I. www.slv.nl | E. info@slv.nl

t/m 3 oktober 2016.

Awards:

Registratie en toegang tijdens de

• Energie Professional 2016 • Energie Talent 2016

beursdagen kost € 25,- excl BTW.

Co-locatie • Energie & Industrie • Ecomobiel, vakbeurs voor duurzame innovatie in mobiliteit

© EG Media 2016 - Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever. Redactie en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te

Ontmoet bijna 400 toonaangevende exposanten en partners!

verzorgen. Niettemin kunnen zij geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventueel voorkomende onjuistheden.

Samenwerkende partners o.a.:

www.vakbeursenergie.nl

YOUR SOURCE FOR ADVANCED LED LIGHTING SOLUTIONS Uw distributeur: