MART 2011 Sayý 66 Qiymäti 1.60
Uþaqlarda doyumsuzluq
problemi
Alüminium haqqýnda nä bilirsiniz?.. Hansý xästäliyä, hansý müräbbä.. Ata kimi “ata”, ana kimi “ana”..
06 0 2
Aradabir yoldaþ olun!.. Monoton häyat hämiþä cansýxýcýdýr. Bir-birinizi nä qädär çox sevsäniz dä, bir-birinizä nä qädär hörmät etsäniz dä, här gün eyni mänzärä ilä Aydýn Ucal qarþýlaþmaq istär-istämäz nä vaxtsa bayaðýlaþýr, a.ucal@zaman.az monotonlaþýr. Atanýn televizor qarþýsýnda yorðunluðunu “üstündän atmasý”, uþaqlarýn otaqlarýnda därs hazýrlamasý, ananýn mätbäxdä biþ-düþlä mäþðul olmasý... här þey ävvälki, här þey hämiþäki. Älbättä, bu häyata yeni ränglär qatanda, yeni çalarlar älavä edändä istär-istämäz dincälirsän, yenilänirsän. Arabir här þeyi bir täräfä qoyun vä sähär tezdän evdän çýxýn, özü dä hamýlýqla. Ya bir parka gedin, ya bir sahilä üz tutun vä göz iþlädikcä uzanan üfüqlärä baxýn, göz iþlädikcä uzanan küçäläri addýmlayýn. Äminäm ki, faydasýný göräcäksiniz. Ägär avtomobiliniz varsa, bu, lap gözäl. Heç vaxt itirmäyin, mätbäxdä soðan, kartof, älinizä nä keçBalqabaðýn da sä, götürün. Täbii ki, o mis samovarý da unutmabir sahibi var!.. yýn. Çünki bu cür gäzintilär çaysýz olmaz. Sizin kimi dörd näfärlik ailäyä nä qädär ät gedäcäk ki? Uzaqbaþý ya bir kilo, ya da bir kilo yarým. Olsun! Görünänlär vä Göyärti dä alýn. Þähärin gärginliyindän, yorðunlugörünmäyänlär... ðundan uzaqlaþýn. Bir dað yamacýnda vä ya bir bulaq baþýnda yerinizi rahatlayýn. O köhnä palazý yerä särib häm oturmaða yer düzäldin, häm dä Tärxun ärzaqlarý yerbäyer edin. Bu dediklärimizdä mäqsädimiz nädir, bilirsinizmi? - Onu deyirik ki, bir evin içindä hämiþä ata-oðul, Uþaðýnýz ona aid bacý-qardaþ kimi davranmaq bäzän sizi sýxa bilär, olmayan þeyläri bir az da yoldaþ olun, bir az da bir-birinizä kömäk evä gätirirsä... edin, çýrpý toplayýn, ocaq qalayýn, su gätirin, qabqaþýq yuyun. Täbii ki, xanýmlar burada istirahät edäcäklär, äsas yük atanýn vä oðulun üzärinä dü”Bir saatlýq” þäcäk. Ana onsuz da oturduðu yerdä boþ durmaölüm... yacaq, ya salat düzäldäcäk, ya äti þiþä düzäcäk, ya da süfräni bäzäyäcäk. Bu cür gäzintilär ailä daxilindä sevgini, sämimiyAna sevgisi yäti daha da artýrýr. Här käs fädakar olmaða, “yübahar täraväti kü” öz üzärinä götürmäyä çalýþýr. Bulaqdan su gätirmäk lazýmdýr, elämi? - oðul dura-dura ata getmäyäcäk ki. Qab-qaþýðý yumaq lazýmdýr, elämi? Ýnsan qýz dura-dura ana etmäyäcäk ki. Ancaq ata da, Ayda mäskän ana da buna razý olmur. Ata suya özü getmäk istäyir, ana qab-qaþýðý özü yumaq istäyir. Bilirsinizmi salýr?.. niyä? - Nä ata oðluna qýyýr, nä ana qýzýna qýyýr... Televizorsuz, telefonsuz, qäzetsiz bir gün yaþayýrBir az da xäyal sýnýz. Heç kimin diqqäti känara yayýlmýr, här käs gücünüzä bir-biri ilä maraqlanýr. Siz burada bir ata-ana, bir bacý-qardaþ olmaqla yanaþý, häm dä bir dostsuinanýn... nuz, bir yoldaþsýnýz. Bir-birinizä arxa durursunuz, bir-birinizin qädrini bilirsiniz vä gözäl bir gün yaþayýrsýnýz. Heç olmasa, ildä bir neçä däfä bu cür gäzinti ilä häyatýnýzý täzäläyin, ämin olun ki, bu gäzintinin sizä verdiyi güc, enerji, sämimiyyät siz düþündüyünüzdän dä qat-qat çox olacaq. Haydý, Allah amanýnda!..
Redaktordan
18
ÝÇÝNDÄKÝLÄR
05
25
08
31
12 19 22
TÄSÝSÇÝ “ZAMAN-AZÄR” MMC Firmasý Baþ direktor Süleyman ÜNAL s.unal@zaman.az Baþ direktor müavini Osman UÇAK o.ucak@zaman.az Redaktor Aydýn Ucal a.ucal@zaman.az REDAKSÝYA HEYÄTÝ: Äli ÇŠrkŠzoðlu, Nicat Ýntiqam, YeganŠ MŠmmŠdova, MŠftun Salmanov DÝZAYNERLÄR Abdurrahman Levent, Aydýn ÄsgŠrov REKLAM Arif Ýbiþ MARKETÝNQ Mehmet Þimþek TÄMSÝLÇÝLÝKLÄR Naxçývan: (136) 452430 GŠncŠ: (22) 560194 Aðdaþ: (193) 55131 Quba: (169) 53810 LŠnkŠran: (171) 52057 Mingäçevir: (147) 45896 Þirvan: (197) 51292 Zaqatala: (174) 54055 ÞŠki: (177) 46083 Sumqayýt: (055) 7881777 Ünvanýmýz: Baký, Tbilisi prospekti. 1058-ci mähällä, ev 34. Tel - Fax: 530 85 81 (82, 83) (Älyazmalar geri qaytarýlmýr AbunŠ ilŠ ŠlaqŠdar þikayŠtlŠrinizi redaksiyaya bildirmŠyinizi xahiþ edirik.) RŠy vŠ tŠkliflŠriniz üçün: ailem@zaman.az a.ucal@zaman.az
25 26 31
Abunä xätti (+994 12) 530 85 81
AiLÄ 02 AiLÄM MART 2011
Häyat yoldaþý ilä eyni iþ yerindä iþläyänlär üçün... Ýþ häyatýnda täräflärin bäzän bir-biriläri ilä “üz-üzä gälmäsi” dä istisna deyil. Täbii ki, belä hallar täräflärdä qarþýlýqlý problemlärä säbäb olur vä bu, bäzän evdäki münasibätlärä dä öz täsirini göstärir. Digär täräfdän, iþ häyatýnda täräflärin bir-birilärini “näzarätdä saxlamasý” vä täbii olaraq, bir-birilärinä mähdudiyyätlär qoymasý da täräflär arasýnda münasibätlärin pozulmasýna gätirib çýxara bilär... Häyat yoldaþý ilä eyni iþ yerindä iþlämäk bäzi ailälärdä heç bir problemä säbäb olmasa da, bäzilärindä ciddi problemlärä säbäb olur. Äslindä, än yaxþýsý, ailädä täräflärin eyni iþ yerindä iþlämämäsidir. Çünki belä olduqda “ailä rolu” ilä “iþ rolunu” ayýrmaq çätin olur. Bu isä çox vaxt täräflär arasýnda anlaþýlmazlýqlara gätirib çýxarýr. Belä ki, täräflär þäraitdän asýlý olmayaraq, bir-birilärindän diqqät gözläyirlär. Halbuki iþ þäraiti ev þäraiti ilä müqayisädä daha mücärräddir. Ýþ häyatýnda täräflärin bäzän bir-biriläri ilä “üz-üzä gälmäsi” dä istisna deyil. Täbii ki, belä hallar täräflärdä qarþýlýqlý problemlärä säbäb olur vä bu, bäzän
evdäki münasibätlärä dä öz täsirini göstärir. Digär täräfdän, iþ häyatýnda täräflärin bir-birilärini “näzarätdä saxlamasý” vä täbii olaraq, bir-birilärinä mähdudiyyätlär qoymasý da täräflär arasýnda münasibätlärin pozulmasýna gätirib çýxara bilär. Häyat yoldaþlarýnýn eyni iþ yerindä iþlämäsinin baþqa bir mänfi cähäti dä täräflär arasýnda “häsrät” hissinin olmamasýdýr. Çünki täräflär äsasän sähärlär bir-birilärindän ayrýlýr, axþamlar vä ya iþ rejimindän asýlý olaraq günün baþqa saatlarýnda bir-biriläri ilä görüþürlär. Bu isä onlarda häyat yoldaþýna qarþý “häsrät” hissinin formalaþmasýna säbäb olur. Ancaq eyni iþ yerindä iþläyän täräflär
bu hissdän mährum qalýrlar. Elä isä bütün bunlarýn qarþýsýný almaq üçün nä etmäk olar? ü Här þeydän ävväl istär evdä, istär iþdä rollarýnýzý düzgün bölüþmälisiniz. ü Evdä iþlä baðlý, iþdä evlä baðlý mäsälälärdän danýþmamalýsýnýz. ü Ýþdäki problemläri evdä, evdäki problemläri iþdä “hiss etdirmämälisiniz”. ü Ýþdä iþdäki väzifälärinizi, evdä evdäki väzifälärinizi yerinä yetirmälisiniz. ü Ýþ yoldaþý vä ya häyat yoldaþý olduðunuzu unutmadýðýnýz kimi, ata vä ya ana olduðunuzu da unutmamalýsýnýz. Bir sözlä, unutmayýn ki, evä girändä yeni bir dünya baþlayýr vä bu dünyaya här ikinizin ehtiyacý var.
AiLÄ 03 AiLÄM MART 2011
Ýki oðlumla täkbaþýna qaldým... B. N. - Mänim 38 yaþým var. 5 il ävväl häyat yoldaþýmý itirdim. Vä iki oðlumla täkbaþýna qaldým. Bööyük oðlum da, kiçik oðlum da orta mäktäbdä oxuyurlar. Mänim äsas problemim uþaqlarýmýn tärbiyäsindä çätinlik çäkmäyimdir. Üstälik, uþaqlarýmýn ikisi dä yetkinlik dövründädir. Böyük oðlum isä gah “Siziin atanýz mänäm”, gah da “Sizin atanýz män deyiläm” deyir. Bälkä dä, bu iþin mäsuliyyätindän qorxur. Doðrusu, nä edäcäyimi bilmiräm. Cavabýnýzý gözläyiräm... - Hörmätli B. N! Häyat yoldaþýnýzý 5 il ävväl itirdiyinizi vä uþaqlarýnýzýn tärbiyäsindä çätinlik çäkdiyinizi deyirsiniz. Älbättä ki, belä bir väziyyätdä (hälä üstälik belä bir vaxtda) uþaq tärbiyä etmäk o qädär dä asan deyil. Ancaq, nä olursa-olsun, uþaqlardan här hansý biri “atalýq rolunu” öz üzärinä götürmämälidir. Çünki, onlarýn heç birinin häyatda nä bir ata qädär biliyi, nä dä bir ata qädär täcrübäsi yoxdur. Ancaq bu heç dä uþaqlarýn bütün mäsuliyyätlärdän azad olmasý vä ananýn bütün mäsuliyyätläri öz üzärinä götürmäsi demäk deyil. Digär täräfdän, ägär uþaqlarýnýzý yaxþý tärbiyä etmäk istäyirsinizsä, ilk növbädä, özünüzü “yaxþý tärbiyä etmälisiniz”. Bunun üçün isä iþä sizdä olan vä uþaqlarýnýzý razý salmayan, hämçinin onlarda olan vä sizi razý salmayan cähätlärinizi bir-birinizlä bölüþmäklä baþlaya bilärsiniz. Äks halda, här iki täräfdä zaman keçdikcä aqressivliklär müþahidä oluna vä bu aqressivliklär münasibätlärinizä mänfi täsir göstärä bilär. Üstälik, ägär
uþaqlar yetkinlik dövründädirlärsä, xüsusilä, diqqätli olmaq lazýmdýr. Digär täräfdän, unutmayaq ki, analýðýn mäsuliyyäti atalýðýn mäsuliyyätindän çoxdur. Buna görä dä, ana ävvälcä bunu qäbul etmäli, sonra da buna hazýr olmalýdýr. Baþqa bir mäsälä isä, sizin uþaqlarýnýzýn mänfi häräkätlärini çox tänqid etmämäyiniz, müsbät häräkätlärini isä äksinä çox “tärif etmäyinizdir”. Än äsas mäsälälärdän biri dä uþaqlarýnýzýn sizi “güclü bir ana” kimi qäbul etmäsidir. Þübhäsiz ki, bütün bu mäsälälärdä qonþularýn vä qohumlarýn mövqeyi dä çox vacibdir. Baþqa sözlä, istär qonþularýn, istär qohumlarýn mänävi dästäyi häm ana vä häm dä uþaqlar üçün böyük ruh mänbäyidir. Yeri gälmiþkän, “atalýq rolundan” söhbät gedirsä, bu “atalýq rolunu” uþaqlarýnýzýn yaxýn qohumlarýndan biri (indiki halda ämisi vä ya dayýsý) öz üzärinä götürä bilär. Vä beläliklä, uþaqlarýnýz häm dä real “ata modeli” ilä tanýþ olmuþ olarlar.
iBRÄT 04 AiLÄM MART 2011
Az danýþan adam
Nähayät, mähkämänin keçiriläcäyi gün çatdý. Vä väkil Uid täqribän iki saat davam edän alovlu bir çýxýþ etdi. Çýxýþ qurtaran kimi salondakýlar ayaða qalxdýlar vä bu alovlu çýxýþý däqiqälärlä alqýþladýlar. Nähayät, söz çýxýþ etmäk üçün Rok Aylend þirkätinin väkilinä çatdý. Vä väkil çýxýþ etmäk üçün ayaða qalxdý. Ancaq hamý onun “täslim olacaðýný” düþünürdü. Çünki bu alovlu çýxýþdan sonra çätin ki, nä isä etmäk mümkün idi... illärin ortalarý idi. Rok Aylend dämiryolu 1800 -cü þirkäti Rok Aylendlä Davenport arasýnda bir körpü tikmäyi qärara almýþdý. O vaxtlar gämi þirkätläri çay näqliyyatýndan kifayät qädär pul qazanýrdýlar vä dämiryolu þirkätinin bu körpünü tikmäsinin iþlärini azaldacaðýný düþünürdülär. Näticädä, gämi sahibläri bu layihäyä mane olmaða baþladýlar vä nähayät, “iþi” mähkämäyä qädär aparýb çýxardýlar. Väkil kimi isä gämi sahibläri özlärinä o dövr üçün çox mäþhur olan väkil Uidi tutmuþdular... Nähayät, mähkämänin keçiriläcäyi gün çatdý. Vä väkil Uid täqribän iki saat davam edän alovlu bir çýxýþ etdi. Çýxýþ qurtaran kimi salondakýlar ayaða qalxdýlar vä bu alovlu çýxýþý däqiqälärlä alqýþladýlar. Nähayät, söz çýxýþ etmäk üçün Rok Aylend þirkätinin väkilinä çatdý. Vä väkil çýxýþ etmäk üçün ayaða qalxdý. Ancaq hamý onun “täslim olacaðýný” düþünürdü. Çünki bu alovlu çýxýþdan sonra çätin ki, nä isä etmäk mümkün idi...
Ancaq bu gänc väkil Uid kimi iki saat çýxýþ etmädi. Hätta bu çýxýþ beþ däqiqä belä davam etmädi. Dedikläri isä äsasän bunlardan ibarät idi: ”Ýlk növbädä äziz hämkarýmý belä gözäl bir çýxýþ üçün täbrik ediräm. Çünki häyatýmda ilk däfä idi ki, belä gözäl bir çýxýþ eþidirdim. Ancaq mähkämä heyätinin diqqätini onun äsas mäsäläyä o qädär dä toxunmadýðýna cälb etmäk istäyiräm. Mäncä mähkämä heyäti ädalätli qärar vermäk üçün, ilk növbädä, bu suala cavab tapmalýdýr: Bir insanýn än çox näyä haqqý var? Bir çayýn üzärindä aþaðý-yuxarý üzmäyä, yoxsa bir çayý keçmäyä?..” Näticädä, mähkämä heyäti bu sualý näzärä aldý vä gänc väkilin lehinä qärar verdi... Sonradan mäþhur olan bu väkilin adý Avraam, soyadý isä Linkoln idi. Ancaq bir neçä il keçäcäk vä hamý onu prezident Avraam Linkoln kimi tanýyacaqdý. Häm dä Amerikanýn 16-cý prezidenti Avraam Linkoln kimi...
iBRÄT 05 AiLÄM MART 2011
Quldurbaþý birbaþa därviþin yanýna gälir vä baþýnýn qýrxýlmýþ hissäsinä bir þillä vuraraq: “Qalx göräk, balqabaq, qalx biz dä iþimizi göräk”, - deyir. Ancaq därviþlik därviþlikdir. Därviþlik isä, söyänä dilsiz, vurana älsiz olmaqdýr. Därviþ burada da qaydaný pozmur vä “sässiz-sözsüz” yerindän qalxýr. Quldurbaþý yerindä oturur, bärbär isä saçýný qýrxmaða baþlayýr. Ancaq quldurbaþý burada da “boþ durmur” vä: “Balqabaq elä, balqabaq belä...” deyä därviþi älä salýr...
Balqabaðýn da bir sahibi var!..
ir vaxtlar bir därviþ näfslä mübarizä mäqamýnýn sonuna gälir. Qaydaya görä, o, bundan sonra här cür bäzäkdän, här cür däbdäbädän imtina etmälidir. Ancaq iþ täkcä qýzýlla, gümüþlä, daþ-qaþla bitmir. Bir sözlä, saç, saqqal, býð... nä varsa, här þeydän dä imtina etmäk lazýmdýr. Därviþ dä bu qaydaya uyðun häräkät edir vä “näfäsini bir bärbärdä därir”. Bärbär ävvälcä iþä därviþin saçlarýndan baþlayýr. Bärbär därviþin baþýnýn sað hissäsini qýrxýr. Baþýnýn sol hissäsini qýrxmaq istäyändä içäri bir quldurbaþý girir. Quldurbaþý birbaþa därviþin yanýna
B
gälir vä baþýnýn qýrxýlmýþ hissäsinä bir þillä vuraraq: - Qalx göräk, balqabaq, qalx biz dä iþimizi göräk, - deyir... Ancaq därviþlik därviþlikdir. Därviþlik isä, söyänä dilsiz, vurana älsiz olmaqdýr. Därviþ burada da qaydaný pozmur vä “sässiz-sözsüz” yerindän qalxýr. Quldurbaþý yerindä oturur, bärbär isä saçýný qýrxmaða baþlayýr. Ancaq quldurbaþý burada da “boþ durmur” vä: “Balqabaq elä, balqabaq belä...” - deyä därviþi älä salýr. Nähayät “iþ” qurtarýr vä quldurbaþý bärbärxanadan çýxýr. Elä bir neçä addým getmämiþ, cilovundan çýxan bir at arabasý yoxuþdan aþaðý sürät-
lä üzärinä gälir. Quldurbaþý yolun ortasýnda donub qalýr vä iki atýn ortasýndaký uzun sivri dämir qarnýna batýr. Vä quldurbaþý yerindäcä qalýr. Här täräfdän färyad qalxýr. Bärbär bir o mänzäräyä, bir o därviþä baxýr vä qeyri-ixtiyari: - Bir az aðýr olmadý mý, Därviþ baba? - deyä soruþur. Därviþ isä häm kädärli, häm dä fikirli cavab verir: - Allah þahiddir ki, ondan incimädim. Hätta haqqýmý da halal etdim. Ancaq gäl gör ki, balqabaðýn da bir sahibi var!.. Ömrünüz, gününüz gözäl olsun...
Ana piþik Bir suyun känarýnda yaþayan, ancaq suyu sevmäyän bir piþik var idi. Bir gün bu piþiyin balalarý oldu. Ancaq bu balalar analarýndan färqli olaraq, suyu çox sevirdilär. Här gün suya girir, suda oynayýrdýlar. Bir azdan ana piþik dä balalarý ilä suya girmäyä vä suda oynamaða baþladý. Bir gün bunu görän baþqa bir piþik tääccübländi vä ana piþikdän: - Sän heç vaxt suyu sevmirdin, ancaq indi sudan çýxmýrsan, bunun säbäbi nädir? - deyä soruþdu. Ana piþik cavab verdi: - Düzdür, män indi dä suyu sevm m iräm, ancaq balalarýmý seviräm...
Hansý daha möcüzädir? Müällim þagirdlärä “Dünyanýn yeddi möcü zäsi”ni yazmaðý tapþýrmýþdý. Siyahýlar müx tälif olsa da, än çox adý çäkilänlär bunlar idi: 1) Misir Piramidalarý, 2) Tac Mahal, 3) Böyük Kanyon, 4) Panam m a Kanalý, 5) Empayr St eyt B in as ý, 6) Müqäddäs Pyotr Sarayý, 7) Vä Çin Säddi... Müällim cavablarý yýðanda bir qýzýn täräd düd etdiyini gördü. Ona yaxýnlaþýb bir çä tinliyi olub-olmadýðýný soruþdu. Qýz: “Äslin dä elä bir çätinliyim yoxdur, ancaq siyahý ya salmaq üçün o qädär þey var ki, heç cür qärar verä bilmiräm”, - dedi. Müällim: “Elä
isä de görüm, siyahýya hansý yerläri salmaq istäyirsän? Bälkä biz sänä kömäk edä bilärik”, - deyä täklif etdi. Qýz ävvälcä du ruxdu, sonra yazdýðý siyahýný oxumaða baþladý: 1) Görmäk, 2) Eþitmäk, 3) Toxunmaq, 4) Dadmaq, 5) Hiss etmäk, 6) Gülmäk,, 7) Vä sevmäk... Sinifä därin bir sässizlik çökdü... P. S. Äslindä häyatda “möcüzä” dediyimiz þeylär bizä qeyri-adi yox, adi görünän þey lärdir. Üstälik, onlarý nä almaq, nä dä sat maq olar...
HiKMÄT DAMLALARI 07 AiLÄM MART 2011
Ýstäk Mäþhur Amerika filosofu vä pedaqoqu Con Dyui häyät dä kiçik oðlu ilä oynayýrdý. Su ilä oynadýqlarý üçün iki si dä ayaqyalýn palçýðýn içärisindä qalmýþdý. Onlarý bu väziyyätdä görän yaxýn bir dostu: - Con, uþaðý sudan çýxar, yoxsa xästä olacaq, - dedi... Dyuinin cavabý isä çox maraqlý idi: - Biliräm, biliräm... Ancaq äsas mäsälä mänim onun palçýqdan çýxmasýný istämäyim deyil, onun özünün pal çýqdan çýxmasýný istämäyidir.
Qäribä “texnika” Bir küçädä alma satan iki uþaq var idi. Ýkisi dä sähär tezdän yer lärr indän qalxýr vä almalarýný gö türäräk, eyni küçädäki eyni yer lärinä gedirdilär. Üstälik, ikisi dää eyni almalarý eyni qiymätä satýr dýlar. Ancaq yenä dä almalarý is tädikläri kimi sata bilmirdilärr ... Bir gün uþaqlardan birinin aðlý -
na belä bir fikir gäldi. Bu “fikrä” görä, uþaqlardan biri almalarý o birinä görä daha ucuz satacaq, beläcä, alma almaq istäyänlär eyni cür almanýn daha ucuz sa tý l d ý ð ý n ý g ö r ä r ä k , “ a l m a q m ä c b u riyyätindä qalacaqdýlar”. Ucuz satýlan almalar qurtaranda isä baha satýlan almalardan ora qo -
yacaqdýlar. Ta ki, bütün almalar qurtarana qädär... Bu fikir o qädär “uðurlu” oldu ki, günün axýrýnda ucuz alma satan uþaðýn älindä bir dänä dä alma qalmadý. Älbättä ki, baha alma satan uþaðýn arabir yediyi “yaðlý tänbehläri” näzärä almasaq...
Än asan ölüm Bir gün bir adam (häm dä krala yaxýn bir adam) bir cinayät edir vä ölüm cäzasýna mähkum olur. Ancaq kral ona “ölüm formasýný” özü seçmäyi täklif edir vä: “Ägär istäsän, säni asaraq, istäsän, zähärläyäräk, ya da, istäsän, boynunu vuraraq öl dürä biläräm. Bir sözlä, hansý “ölüm formasýný”
seçsän, o “ölüm formasý” ilä dä öldürüläcäksän”, deyir. Bu sözlärdän sonra adam bir qädär düþü nür vä...: “Mäncä insan üçün än asan “ölüm for masý” qocalaraq ölmäkdir. Män qocalaraq ölmäyi seçiräm”, - deyir. Kral sözünä ämäl edir vä adamý “qocalaraq ölänä qädär” azad edir...
HiKMÄT DAMLALARI 08 AiLÄM MART 2011
Qarða vä sähäng Bir gün bir qarða susuzluqdan haldan düþmüþdü. Aðacdanaðaca uçurdu ki, birdän yerdä bir su sähängi gördü. Böyük bir ümidlä sähängin üstünä qondu. Ancaq su sähängin di bindä idi vä qarðanýn dimdiyi heç cür suya çatmýrdý. Elä sä hängdän uzaqlaþmaq istäyirdi ki, birdän aðlýna bir fikir gäldi. Yerdän bir daþ götüräräk sähängin içinä atdý. Sonra bu daþýn arxasýnca o biri daþlar da gäldi. Qarða daþlarý sähän gin içinä atdýqca, sähängin içindäki su da qalxýrdý. Nähayät, su sähängin aðzýna qädär çatdý. Artýq sähängdän istädiyi qädär su içä bilärdi...
Görünänlär vä görünmäyänlär... Mäþhur italyan rässamý Domenikino (1581-1641) bir räsm sifariþ almýþdý. Ancaq aradan xeyli vaxt keçmäsinä baxmayaraq, sifariþi yerinä yetirmämiþdi. Nähayät, sifa riþin sahibi rässamýn yanýna gäldi vä sifariþi nä üçün ye rinä yetirmädiyini soruþdu. Domenikinonun cavabý isä çox maraqlý idi: - Män onu hälä beynimdä çäkiräm...
Doðrudan da, Domenikino ona sifariþ verilän bu räsmi aylarla “çäkdi”. Hätta häyatý nýn o märhäläsindä nä baþ qa bir iþä, nä dä baþqa bir mäþðuliyyätä yer qoydu. Bü tün bu uzun hazýrlýqlardan sonra isä boyasýný vä fýrçasýný älinä götürdü vä o räs mi qýsa bir vaxtda bitirdi. Häm dä aðla sýðmayacaq qädär qýsa birr va xtda...
Färq Fransa-Prussiya Müharibäsinin än qýzðýn vaxtlarýndan biri idi. Jül Favr (1809—1880) Bismarkla (1815-1898) gö rüþlärindän birindä ona prussiyalýlarýn fransýzlarýn xästäxanalarýný bombardýman etmäsindän vä xästä adamlarýný öldürmäsindän þikayät etdi. Bismarkýn cavabý isä qäribä idi: - Olsun! Siz dä bizim saðlam adamlarýmýzý öl dürürsünüz!..
Ballý qayðanaq )
(4
lik fär
nä
Lazým olan ärzaq: 4 ädäd yumurta, 50 qr kärä yaðý, 80 qr bal, duz.
Hazýrlanma qaydasý:
Ävvälcä kärä yaðýný tavada qaynadýn vä qaynayan yaða duzla yaxþýca çalýnmýþ yumurta älavä edin. Yumurta biþändän sonra oddan götürün vä üzärinä bal älavä edin. Bal tam äriyändän vä yumurtaya keçändän sonra qayðanaðý süfräyä verin.
Yemäk biþirmä üsullarý (8) Mayedä biþirmä
Bu üsuldan daha çox yumurta kimi ärzaqlarla yanaþý, balýq vä toyuq kimi ärzaqlar üçün dä istifadä edirlär. Buna säbäb isä bu ärzaqlarýn bundan ävvälki biþirmä üsullarý kimi aðýr biþirmä üsullarýna qarþý “davamsýz” olmasýdýr. Mayedä biþirmä üsulunun özü dä äsasän üç üsuldan ibarätdir... 1. Az mayedä biþirmä: Balýq, toyuq kimi ärzaqlarý az maye ilä (bu maye su, süd vä s. ola bilär) biþirirlär. Bu üsulda mayenin qaynamasýna imkan verilmämäli vä temperaturun mümkün qädär qaynama temperaturuna yaxýn temperaturda qalmasýna diqqät yetirilmälidir. 2. Çox mayedä biþirmä: Bu üsulla balýq vä toyuq kimi bütün ärzaqlarý biþirmäk olar. Bu üsulla yemäk biþirärkän mayeni ya ävväl, ya da sonra qaynatmalýsýnýz. Maye qaynadýqdan sonra isä “orta odda biþirmä” üsuluna keçmälisiniz
(täqribän 90-95 däräcä). 3. “Ben mari” (”bain marie”) üsulu ilä biþirmä: Bu üsulla yemäk biþirmäk üçün içindä su olan böyük bir qabýn vä ya qazanýn içärisinä kiçik bir qab vä ya qazan yerläþdirirlär. Sonra böyük qabý vä ya qazaný ocaðýn üzärinä qoyurlar vä kiçik qabýn vä ya qazanýn içärisinä lazým olan ärzaðý vä ya ärzaqlarý qoyurlar. Bu üsulla yemäk biþirärkän äsas mäsälä bu üsula uyðun qabdan vä ya qazandan istifadä etmäkdir. Äks halda, biþirmä müddäti uzana bilär. Buna görä dä, “ben mari” üsulu ilä yemäk biþirärkän därin qabdan vä ya qazandan istifadä etmäyin. Ägär qabýnýz vä ya qazanýnýz därindirsä, dibinä älavä qab (mäsälän, boþqab kimi) qoyun. Yeri gälmiþkän deyäk ki, bir çox þirniyyatlarý biþirmäk üçün dä än yaxþý üsul “ben mari” üsuludur.
Mayedä biþirmä üsulu ilä yemäk biþirärkän äsasän aþaðýdakýlara diqqät yetirmäk lazýmdýr: ü Mayenin miqdarý äsasän bu mayedä biþiriläcäk ärzaqdan “bir-iki barmaq” çox olmalýdýr (täbii ki, ägär yemäk çox mayedä biþiriläcäksä). ü Mayedä yemäk biþirärkän ävvälcä yuxarý odda biþirin. Mayeni bir däfä qaynatdýqdan sonra isä aþaðý oda keçin. ü Unutmayýn ki, maye qaynayana qädär qabýn vä ya qazanýn aðzý baðlý olmalýdýr. Bu, enerjiyä vä vaxta qänaät etmäk üçün dä çox vacibdir. ü Ägär yemäyinizä duz vä ya istiot kimi “älavälär” edäcäksinizsä, ärzaqlarý qaba qoymazdan ävväl edin. ü Ärzaqlarý suya mümkün qädär aþaðý mäsafädän atýn. Çünki yuxarý mäsafädän atsanýz, ärzaqlar suda daðýla bilärlär.
SiZiN MARAQ DüNYANIZ 10 AiLÄM MART 2011
Daþlarýn “qara tarixi”: qara kähräba Digär adý: Liqnit daþý Kimyävi qrupu: üzvi material (vä ya qazýntý halýnda tapýlan þam qatraný) Aid olduðu qrup: kähräba Kristal sistemi: amorf Kimyävi düsturu: C, H, O, N (C12H20O) (däyiþkän olmaq þärti ilä) Tärkibindäki elementlär: liqnit, pirit, karbon, hidrogen, silisium, oksigen, azot vä s. Särtliyi: 3 Sýxlýðý: 1,5 qr/sm3 Xüsusi çäkisi: 1,25 qr/sm3 Rängi: äsasän qara (çox az hallarda qähväyi, bozumtul, yaþýlýmtýl vä s.) Cizgi rängi: að Parlaqlýðý: qatran parýltýsý Þäffaflýðý: qeyri-þäffaf Oxþar daþlar: oniks Çýxarýldýðý baþlýca ölkälär: Türkiyä. Qara kähräbaný baþqa cür däyiþikliyä märuz qalmýþ liqnit dä adlandýrmaq olar. Qara kähräbanýn da adi kähräba kimi qazýntý halýnda tapýlan þam qatranýndan ämälä gäldiyini qäbul edirlär. Qara kähräbanýn dörddä üçü karbondan ibarätdir. Havasýz þäraitdä çox yumþaq, havalý þäraitdä isä çox bärk olur. Bälkä dä bu xüsusiyyätinä görä çox asan emal olunur. Rängi äsasän qara, çox az hallarda isä qähväyi, bozumtul vä ya yaþýlýmtýldýr. Särtliyi 3, sýxlýðý 1,5 qr/sm3, xüsusi çäkisi isä 1,25 qr/sm3-dir.
Täbii qara kähräbaný süni qara kähräbadan necä ayýrmaq olar? Süni qara kähräbaný çox asan äldä et-
mäk mümkün olsa da, täbii qara kähräbaný süni qara kähräbadan çox asanlýqla ayýrmaq olar. Täbii qara kähräbaný süni qara kähräbadan ayýrmaq üçün isä äsas “xüsusiyyätlär” bunlardýr: ü Ýynänin ucunu yaxþýca qýzdýrýn vä qara kähräbaya batýrýn. Ägär batsa, süni, batmasa, täbiidir. ü Täbii qara kähräbaný býçaqla yonduqda qähväyi toz buraxýr. ü Täbii qara kähräba sürtünmä näticäsindä elektriklänir vä kiçik toz zärräciklärini özünä çäkir (adi täbii kähräbada olduðu kimi). ü Täbii qara kähräbanýn süni qara kähräbadan färqli olaraq özünämäxsus “tutqun” bir säsi var. ü Täbii qara kähräba süni qara kähräbadan färqli olaraq istifadä olunduqca parlaqlýðý artýr vä s...
Faydalarý Faydalarý Qara kähräbanýn aþaðýdaký faydalarýnýn olduðunu qäbul edirlär: ü Boðaz vä qalxanabänzär väzi infeksiyalarýna qarþý faydalýdýr. ü Boðaz urunun qarþýsýný alýr, ägär varsa, aradan qaldýrýr. ü Böyräyi, sidik kisäsini, dalaðý tämizläyir, fäaliyyätini nizamlayýr. ü Allergiyalara qarþý faydalýdýr. ü Astma vä bronxit kimi tänäffüs yolu xästälikärinin qarþýsýný alýr, ägär varsa, aradan qaldýrýr. ü Häzmi asanlaþdýrýr. ü Mädä-baðýrsaq sisteminin fäaliyyätini nizamlayýr. ü Yuxusuzluðu aradan qaldýrýr. ü Än yaxþý aðrýkäsicidir. ü Qulaq aðrýlarýný azaldýr. ü Sümük ärimäsinin qarþýsýný alýr. ü Däri xästäliklärinä qarþý faydalýdýr. ü Ýnfeksiyaný aradan qaldýrýr. ü Saç tökülmäsinin qarþýsýný alýr. ü Sinir sistemini gücländirir. ü Depressiyanýn qarþýsýný alýr. ü Yaddaþý möhkämländirir. ü Mänfi enerjini müsbät enerjiyä cevirir. ü Özünäinamý artýrýr. ü Düzgün qärar qäbul etmäkdä kömäk edir vä s...
SiZiN MARAQ DüNYANIZ 11 AiLÄM MART 2011 Alüminiumun käþfi ilä baðlý axtarýþlar 19-cu äsrin ävvällärinä täsadüf edir. Nisbätän saf alüminiumu ilk däfä 1825-ci ildä Danimarka alimi Hans Kristian Ersted almýþdýr. Sonra bu iþi 1854-cü ildä Almaniyada Robert Vilhelm Bunzen, Fransada isä Anri SenKler Devill häyata keçirmiþdir. 1886-cý ildä isä Amerikada 24 yaþlý amerikalý täläbä Çarlz Holl, Avropada isä 23 yaþlý fransalý täläbä Pol Eru bir-birilärindän xäbärsiz alüminiumu elektroliz üsulu ilä boksit mineralýndan äldä etmiþlär. Vä bu käþf alüminiumun kütlävi istehsalý tarixindä çox älamätdar hadisälärdän biri olmuþdur...
Alüminium haqqýnda nä bilirsiniz?..
üasir dövrümüzdä än çox istifadä edilän metallardan biri dä alüminiumdur. Alüminium elementlärin dövri sisteminin 3-cü qrupundadýr. Atom nömräsi 13, atom kütläsi 26,9815-dir. Alüminium täbiätdä än çox yayýlan kimyävi elementlär arasýnda üçüncü (oksigen vä silisiumdan sonra), täbiätdä än çox yayýlan metallar arasýnda isä birinci yeri tutur. Yer qabýðýnda kütläcä miqdarý 8,80 %-dir. Alüminium täbiätdä ancaq birläþmälär þäklindä tapýlýr. Alüminiumun än qädim vä än mäþhur birläþmäsi isä alumendir. Belä ki, alumen hälä eramýzdan 500 il ävväl yunanlar vä romalýlar täräfindän parça boyamaq üçün istifadä edilmiþdir. Äslindä, “alüminium” sözünün özü dä elä latýn dilindä olan bu “alumen” sözündän götürülmüþdür. Alüminium gümüþü rängli yüngül vä yumþaq metaldýr. Äsasän, oksidläþmäyä qarþý müqavimäti ilä tanýnýr. Bu müqavimätin äsasýný isä alüminiumun passivasiya xüsusiyyäti täþkil edir. Digär täräfdän, alüminium istiliyi yaxþý keçirmäklä yanaþý, elektriki dä yaxþý keçirir. Hämçinin, alüminium korroziyaya qarþý
M
da än davamlý metaldýr.
Qýsa bir tarixçä Alüminiumun käþfi ilä baðlý axtarýþlar 19-cu äsrin ävvällärinä täsadüf edir. Nisbätän saf alüminiumu ilk däfä 1825-ci ildä Danimarka alimi Hans Kristian Ersted almýþdýr. Sonra bu iþi 1854-cü ildä Almaniyada Robert Vilhelm Bunzen, Fransada isä Anri SenKler Devill häyata keçirmiþdir. 1886-cý ildä isä Amerikada 24 yaþlý amerikalý täläbä Çarlz Holl, Avropada isä 23 yaþlý fransalý täläbä Pol Eru bir-birilärindän xäbärsiz alüminiumu elektroliz üsulu ilä boksit mineralýndan äldä etmiþlär. Vä bu käþf alüminiumun kütlävi istehsalý tarixindä çox älamätdar hadisälärdän biri olmuþdur (Yeri gälmiþkän deyäk ki, “Holl-Eru prosesi” adý ilä mäþhur olan bu üsul (täbii ki, här iki alimin þäräfinä) bu gün dä alüminium istehsalýnda äsas üsullardan biridir). Hazýrda isä alüminium istehsalýnda täkcä boksit mineralýndan yox, alunit mineralýndan da istifadä olunur.
Tärxun
LÄZZÄT 12 AiLÄM MART 2011
ärxun müräkkäbçiçäklilär fäsiläsindän çoxillik bitki cinsidir. Äsas vätäni Sibir (xüsusilä dä Þärqi Sibir) vä Monqolustandýr. Ancaq Qärbi vä Þärqi Avropada, Kiçik vä Orta Asiyada, Cänubi vä Þimali Amerikada, hämçinin Çindä vä Hindistanda da geniþ yayýlmýþdýr. Hündürlüyü bäzän 40 sm-dän 120 smä qädär, bäzän isä 40 sm-dän 150 sm-ä qädär çatýr. Soyuða davamlýdýr vä 10° C temperaturda belä normal inkiþaf edir. Äkildiyi yerdä 8-10 il vä ya daha çox mähsul verir. Ancaq täräväz bitkisi kimi tärxunu 4-5 ildän artýq eyni sahädä saxlamaq mäslähät görülmür. Yetiþdiyi yerdän asýlý olaraq avqust-sentyabr aylarýnda çiçäk, sentyabr-oktyabr aylarýnda isä meyvä verir.
T
Tärxunun häm budaqlarý, häm dä yarpaqlarý efir yaðý ilä zängindir. Mäsälän, täzä tärxunda 0,1-0,5 %, qurudulmuþ tärxunda isä 0,25-0,8 % efir yaðý mövcuddur. Bundan baþqa, tärxunun tärkibindä 70 mq % C vitamini, 6-8 % dämir vä 170 mq % rutin var. Tärxundan häm täzä, häm dä qurudulmuþ þäkildä istifadä olunur. Tärxundan yeyinti sänayesi ilä yanaþý, qännadý sänayesindä dä geniþ istifadä edilir. Bundan baþqa, tärxun särinläþdirici içki kimi dä mäþhurdur. Tärxunun geniþ istifadä olunduðu sahälärdän biri dä täbii ki, tibbdir. P. S. Yeri gälmiþkän deyäk ki, bitkinin tärkibindäki efir yaðýnýn miqdarý yetiþdiyi yerdän asýlý olaraq däyiþä bilär.
Faydalarý ü Ýþtahaný artýrýr. ü Häzmi asanlaþdýrýr. ü Mädä-baðýrsaq problemlärinä qarþý faydalýdýr. ü Ýmmunitet sistemini gücländirir. ü Sidikqovucu vä qazqovucudur. ü Güclü antiseptik täsirä malikdir. ü Qan azlýðýnda qarþý faydalýdýr. ü Baðýrsaq qurdlarýný salýr. ü Depressiyaný aradan qaldýrýr. ü Än yaxþý sakitläþdiricidir. ü Orqanizmdän artýq sularý vä duzlarý çýxarýr. ü Sancýlarý aradan qaldýrýr. ü Avitaminoza qarþý faydalýdýr. ü Menstruasiya fäaliyyätini nizamlayýr. ü Oynaqlardaký kiräclänmälärin qarþýsýný alýr. ü Aðýz boþluðu xästäliklärinin müalicäsinä kömäk edir. ü Hýçqýrýða qarþý faydalýdýr. ü Orqanizmdäki zähärlänmäläri aradan qaldýrýr. ü Xärçängä qarþý täsirlidir. ü Tonuslaþdýrýcý täsirä malikdir vä s..
Diþimizin 10 dostu 1. Pendir: Pendirin diþlärimiz üçün birdän çox faydasý var. Ýlk növbädä, pendir aðzýmýzýn PH balansýný nizamlayýr. Eyni zamanda çürüklärä qarþý qoruyaraq, yeni çürüklär ämälä gälmäsinin qarþýsýný alýr. Þäkärli qida qäbul etdikdän sonra bir parça pendir yemäk þäkärin diþläri çürütmäk ehtimalýný azaltmaq baxýmýndan son däräcä vacibdir. 2. Qatýq: Kalsium baxýmýndan zängin olan qatýðýn diþlärä olan faydalarýný saymaqla qurtarmaz. Ýlk növbädä, qatýq periodontal xästäliklär näticäsindä meydana gälän zäif vä boþ diþläri saðaltmaða kömäk edir. Hämçinin, qatýq periodontal xästäliklär näticäsindä meydana gälän diþ kökü iltihabý ehtimalýný azaldýr. Qatýq “diþ itkisinin” qarþýsýný almaqda da äväzsizdir. Ägär siz dä diþinizin saðlamlýðýný düþünürsünüzsä, kalsium baxýmýndan zängin olan qidalara (o cümlädän dä qatýða) üstünlük verin. 3. Alma: Almaný qabýðý ilä yedikdä bir täräfdän diþläri möhkämländirir, bir täräfdän dä diþläri tämizläyir. 4. Çiyäläk: Çiyäläk häm diþlär üçün, häm dä diþ ätläri üçün faydalýdýr. Eyni zamanda çiyäläk diþ daþlarýndan täbii yolla xilas olmaq üçün dä äväzsizdir. Buna säbäb isä çiyäläyin tärkibindä olan müxtälif turþulardýr. Bu turþular diþ daþlarýný “äritmäklä” yanaþý, diþ daþlarýnýn ämälä gälmäsinin dä qarþýsýný alýr. 5. Kivi: C vitamini çatýþmazlýðý diþ ätlärini hässaslaþdýrýr, bakteriyalara qarþý davamsýzlaþdýrýr. Bu isä
birbaþa diþlärdä periodontal xästäliklär demäkdir. Buna görä dä, belä hallarla qarþýlaþmamaq üçün kifayät qädär C vitamini qäbul etmäk lazýmdýr. Bunun üçün isä, ilk növbädä, kivini seçä bilärsiniz. Çünki kivinin tärkibindä digär meyvälärlä müqayisädä daha çox C vitamini var. 6. Meyvä qurusu (vä ya meyvä qurularý): Meyvä qurusunun tärkibindä diþi täbii yolla “örtän” vä bakteriyalara qarþý täbii yolla qoruyan yaðlar var. Bu yaðlarýn diþ minasýnýn möhkämlänmäsindä dä rolu böyükdür. Meyvä qurusunun çäyirdäkläri isä kalsiumla zängindir. 7. Balýq: Balýðýn tärkibindä olan fosfor maddäsi sümüyü möhkämländirän äsas maddälärdän biridir. Möhkäm sümük isä möhkäm diþ demäkdir. Buna görä dä, diþlärinizin möhkäm olmasýný istäyirsinizsä, häftädä bir däfä balýq yemäk mäslähätdir. 8. Yaþýl çay: Yaþýl çayda olan katexin maddäsi häm aðýzdaký bakteriyalara, häm dä aðýzdaký xärçängä qarþý täsirlidir. Bu maddä, hämçinin, halitoza säbäb olan bakteriyalarýn aðýzdan “uzaqlaþmasýnda” da äväzsizdir. 9. Cäfäri: Haliltoza säbäb olan qidalarý qäbul etdikdän sonra bir az cäfäri çeynämäk halitozu neytrallaþdýrmaq baxýmýndan faydalýdýr. 10. Käräviz: Käräviz diþlärimizi iki yolla qoruyur. Birincisi, tüpürcäk ifrazatýný artýrýr vä çürüklärä säbäb olan bakteriyalarý zärärsizläþdirir. Ýkincisi, diþ ätlärini masaj edir vä diþ aralarýný tämizläyir.
SAÐLAMLIQ 14 AiLÄM MART 2011
Hansý xästäliyä, hansý müräbbä... Täbii ki, burada müräbbälärin faydalarý ilä yanaþý, bu mür ä b b ä l ä r i n tärkibindäki meyvälärin faydalarýný da ön plana çýxarmaq olar. Müräbbälärin faydalarýna gälincä, müräbbälärin tärkibindäki meyvälär adi meyvälärlä müqaiysädä daha tez täsir göstärir. Ýndi isä müräbbälär vä faydalarý haqqýnda...
Qoz (xüsusilä dä yaþýl qoz) müräbbäsinin faydalarý: ü Sümük ärimäsi-
nin qarþýsýný alýr. ü Boðaz uruna qar-
þý faydalýdýr. ü Häm ishala, häm dä qäbizliyä
qarþý qoruyur. ü Häzmsizliyi aradan qaldýrýr. ü Xolesterolu aþaðý salýr. ü Yorðunluðu aradan qaldýrýr. ü Enerji verir. ü Yaddaþý möhkämländirir. ü Orqanizmdän zärärli maddälärin ifraz olunmasýna kömäk edir. ü Qanazlýðýný aradan qaldýrýr.
Qaragilä müräbbäsinin faydalarý: ü Göz yorðunluðunu aradan
qaldýrýr. ü Revmatizmaya qarþý faydalýdýr. ü Ýshalýn qarþýsýný alýr. ü Þäkär säviyyäsini aþaðý salýr. ü Ýnfarkt ehtimalýný azaldýr. ü Arteriosklerozun qarþýsýný alýr. ü Yeni birläþdirici toxumalarýn vä kapilyar damarlarýn ämälä gälmäsinä kömäk edir. ü Qaný tämizläyir. ü Qan dövranýný nizamlayýr. ü Varikoza qarþý faydalýdýr.
ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü
Müqavimäti artýrýr. Xolesterol säviyyäsini aþaðý salýr. Antikanserogen täsirä malikdir. Qanaxmalarýn qarþýsýný alýr. Maddälär mübadiläsini nizamlayýr. Damar xästälikläri üçün faydalýdýr. Gecä korluðunu aradan qaldýrýr. Babasilä qarþý faydalýdýr. Antiseptik täsirä malikdir. Än yaxþý antioksidantdýr.
Heyva müräbbäsinin faydalarý: ü Mädä-baðýrsaq sistemini gücländirir. ü Süd väzisi xästäliklärinä qarþý faydalý-
dýr. ü Qaný tämizläyir. ü Aritmiyaný aradan qaldýrýr. ü Aðciyär xästäliklärinä qarþý faydalýdýr. ü Ösküräyi käsir. ü Sümüklärin inkiþafýna kömäk edir. ü Ýshalýn qarþýsýný alýr. ü Qaraciyärin fäaliyyätini artýrýr. ü Stresi aradan qaldýrýr.
Ananas müräbbäsinin faydalarý: ü ü ü ü
Ýnfarkt ehtimalýný azaldýr. Yüksäk täzyiqi aþaðý salýr. Mädä-baðýrsaq sistemini gücländirir. Ýltihablara qarþý qoruyur (xüsusilä dä, boðaz, qulaq, badamcýq väzisi, oynaq vä s. iltihablarýna qarþý). ü Häzmsizliyi aradan qaldýrýr. ü Müqavimäti artýrýr. ü Qripä vä zökämä qarþý faydalýdýr. ü Enerji verir. ü Xärçäng ehtimalýný azaldýr. ü Artýq çäkini aradan qaldýrýr. ü Qan dövranýný artýrýr. ü Yaralarýn saðalmasýný sürätländirir. ü Äzälä aðrýlarýný aradan qaldýrýr. ü Temperaturu aþaðý salýr. ü Ösküräyi käsir.
Alma müräbbäsinin faydalarý: ü ü ü ü ü ü
Häzmi asanlaþdýrýr. Böyräkläri tämizläyir. Baþaðrýsýna qarþý faydalýdýr. Xolesterol säviyyäsini aþaðý salýr. Þäkär säviyyäsini nizamlayýr. Yorðunluðu aradan qaldýrýr.
SAÐLAMLIQ 15 AiLÄM MART 2011 ü Müqavimäti artýrýr. ü Baðýrsaqlardaký qurdlarýn tökülmäsinä
kömäk edir. ü Revmatizmaya qarþý faydalýdýr. ü Yüksäk täzyiqi aþaðý salýr. ü Yuxusuzluðu aradan qaldýrýr. ü Üräk-damar xästäliklärinä qarþý faydalýdýr. ü Qäbizliyi aradan qaldýrýr. ü Sakitläþdirici täsirä malikdir. ü Arterioskleroza qarþý faydalýdýr.
Äncir müräbbäsinin faydalarý: ü ü ü ü
Häzmi asanlaþdýrýr. Qäbizliyi aradan qaldýrýr. Enerji verir. Yorðunluðu aradan qaldýrýr (xüsusilä dä beyin yorðunluðunu). ü Halsýzlýða qarþý faydalýdýr. ü Yaddaþý möhkämländirir. ü Ösküräyi käsir. ü Boðaz aðrýlarýna qarþý faydalýdýr. ü Bälðämgätirici täsirä malikdir. ü Xolesterol säviyyäsini aþaðý salýr. ü Üräk-damar xästäliklärinä qarþý faydalýdýr. ü Xärçängä qarþý qoruyur. ü Babasilä qarþý faydalýdýr. ü Müqavimäti artýrýr. ü Zökämä vä qripä qarþý faydalýdýr.
Qarpýz müräbbäsinin faydalarý: ü Böyräkläri tämizläyir. ü Än yaxþý sidikqovucudur. ü Qan täzyiqini nizamlayýr. ü Üräk-damar xästäliklärinä qarþý faydalýdýr. ü Ýnfarkt ehtimalýný azaldýr. ü Qan dövranýný artýrýr. ü Qaný tämizläyir. ü Sümüklärin inkiþafýna kömäk edir. ü Zärärli maddälärin orqanizmdän ifraz
olunmasýna kömäk edir. ü Soyuqdäymäyä qarþý faydalýdýr.
Þabalýd müräbbäsinin faydalarý: ü Enerji verir. ü Yorðunluðu aradan qaldýrýr (xüsusilä
dä beyin yorðunluðunu). ü Yaralarýn saðalmasýna kömäk edir. ü Qandaký xolesterol miqadarýný aþaðý salýr. ü Qan dövranýný nizamlayýr. ü Varikoz vä babasil þikayätlärini azaldýr. ü Qaraciyär xästäliklärinä qarþý faydalýdýr. ü Mädä-baðýrsaq sistemini gücländirir. ü Ýshalý käsir. ü Sakitläþdirici täsirä malikdir.
Badýmcan müräbbäsinin faydalarý: ü Sakitläþdirici täsirä malikdir. ü Gärginliyi aradan qaldýrýr. ü Qan täzyiqini nizamlayýr. ü Aritmiyaný aradan qaldýrýr. ü Än yaxþý sidikqovucudur. ü Qan dövranýný nizamlayýr. ü Qandaký xolesterol miqdarýný aþaðý salýr. ü Baðýrsaqlarý yumþaldýr. ü Damar tutulmalarýna qarþý faydalýdýr. ü Qanazlýðýný aradan qaldýrýr. ü Qaraciyärin fäaliyyätini nizamlayýr. ü Mädäaltý väzinin fäaliyyätini nizamlayýr. ü Böyräk aðrýlarýný azaldýr. ü Babasilä qarþý faydalýdýr. ü Artýq çäkidän xilas olmaða kömäk edir.
Portaðal müräbbäsinin faydalarý: ü Enerji verir. ü Damar tutulmalarýnýn qarþýsýný alýr. ü Müqavimäti artýrýr. ü Qanýn tämizlänmäsinä kömäk edir. ü Häzmi asanlaþdýrýr. ü Qaraciyärin fäaliyyätini nizamlayýr. ü Ýnfarkt ehtimalýný azaldýr. ü Qripä vä zökämä qarþý faydalýdýr. ü Sakitläþdirici täsirä malikdir. ü Ýflic ehtimalýný azaldýr. ü Yüksäk täzyiqi aþaðý salýr. ü Yorðunluðu aradan qaldýrýr. ü Qandaký xolesterol miqdarýný aþaðý salýr. ü Yaralarýn saðalmasýný sürätländirir. ü Damar tutulmasýna vä arterioskleroza
qarþý faydalýdýr.
Albalý müräbbäsinin faydalarý: ü Müqavimäti artýrýr. ü Mädänin vä qaraciyärin fäaliyyätini ni-
zamlayýr. ü Häzm sistemini gücländirir. ü Än yaxþý mikroböldürücüdür. ü Üräk-damar xästäliklärinä qarþý qoru-
yur. Arterioskleroza qarþý faydalýdýr. Xärçäng ehtimalýný azaldýr. Äzälä aðrýlarýný azaldýr. Qan täzyiqini nizamlayýr. Temperaturu aþaðý salýr. Än yaxþý aðrýkäsicidir.
ü ü ü ü ü ü
Armud müräbbäsinin faydalarý: ü Mädä-baðýrsaq sistemini gücländirir. ü Häzmi asanlaþdýrýr.
ü Böyräklärin fäaliyyätini nizamlayýr. ü Böyräk daþlarýnýn vä qumlarýnýn tökül-
mäsinä kömäk edir. Sidikqovucudur. Qaný tämizläyir. Qanazlýðýna qarþý faydalýdýr. Sakitläþdirici täsirä malikdir. Yüksäk täzyiqi aþaðý salýr. Yorðunluðu aradan qaldýrýr (xüsusilä dä beyin yorðunluðunu).
ü ü ü ü ü ü
Çiyäläk müräbbäsinin faydalarý: ü Enerji verir. ü Qandaký xolesterol miqdarýný aþaðý salýr. ü Damar tutulmalarýna qarþý faydalýdýr. ü Än yaxþý antioksidantdýr. ü Ýmmunitet sistemini gücländirir. ü Xärçängä qarþý qoruyur. ü Mädä-baðýrsaq sistemini nizamlayýr. ü Baðýrsaq qurdlarýný salýr. ü Sidikqovucudur. ü Orqanizmdäki zärärli maddälärin ifraz
olunmasýna kömäk edir. Qaný tämizläyir. Diþ ätlärini gücländirir. Sakitläþdirici täsirä malikdir. Stresi azaldýr. Temperaturu aþaðý salýr.
ü ü ü ü ü
Ärik müräbbäsinin faydalarý: ü Ýþtahaaçýcýdýr. ü Enerji verir. ü Yorðunluðu aradan qaldýrýr (xüsusilä
dä beyin yorðunluðunu). Xärçängä qarþý qoruyucudur. Miqrenä qarþý faydalýdýr. Qanazlýðýna qarþý faydalýdýr. Orqanizmdäki zärärli maddälärin ifraz olunmasýna kömäk edir. ü Därini nämländirir, yumþaldýr, qidalandýrýr. ü Yaralarýn saðalmasýný sürätländirir. ü Yuxusuzluðu aradan qaldýrýr. ü ü ü ü
Gül müräbbäsinin faydalarý: ü Enerji verir. ü Ýshalý käsir. ü Badamcýq väzisi iltihabýný aradan qaldýrýr. ü Boðaz iltihabýna qarþý faydalýdýr. ü Än yaxþý mikroböldürücüdür. ü Mädä-baðýrsaq sistemini nizamlayýr. ü Aðýz boþluðu xästäliklärinä qarþý fay-
dalýdýr. ü Därini nämländirir, yumþaldýr, qidalandýrýr. ü Göz iltihabýný aradan qaldýrýr. ü Sakitläþdirici täsirä malikdir.
UÞAÐIM VÄ MÄN 18 AiLÄM MART 2011
Ata kimi “ata”, ana kimi “ana”... Ägär täbii ailä modelinä näzär salsaq, ata “ata”, ana isä “ana” olmalýdýr. Äslindä, elä uþaq üçün dä äsas mäsälä ataný “ata” kimi, ananý “ana” kimi görmäkdir. Täbii ailä modelindä ana “þäfqäti”, ata isä “nüfuzu” tämsil etmälidir. Ancaq bäzän ata-analarýn ailä daxilindäki bu rollarý däyiþir vä bu da ailä daxilindä tarazlýðýn pozulmasýna gätirib çýxarýr... Bir çox ata-analar uþaqlarý ilä olan münasibätlärinin “ideal” olduðunu düþünürlär. Bälkä dä bunu o ataya vä ya o anaya görä normal saymaq olar. Ancaq bäs o uþaða görä necä normal saymaq olarmý? Täbii ki, bu mäsälädä bir däfä yox, iki däfä düþünmäyä ehtiyac var. Ägär täbii ailä modelinä näzär salsaq, ata “ata”, ana isä “ana” olmalýdýr. Äslindä, elä uþaq üçün dä äsas mäsälä ataný “ata” kimi, ananý isä “ana” kimi görmäkdir. Täbii ailä modelindä ana “þäfqäti”, ata isä “nüfuzu” tämsil etmälidir. Ancaq bäzän ata-analarýn ailä daxilindäki bu rollarý däyiþir vä bu da ailä daxilindä tarazlýðýn pozulmasýna säbäb olur.
Ata ailädä “nüfuzun” tämsilçisi kimi... Ata ailädä “nüfuzu” tämsil etsä dä, bu “nüfuz” mäcburi þäkildä olmamalýdýr. Baþqa sözlä, bu “nüfuz” ataya ailä täräfindän
könüllü þäkildä verilmälidir. Mäcburi þäkildä äldä edilän “nüfuz” ailä daxilindä tarazlýðýn pozulmasý demäkdir. Digär täräfdän, bu “nüfuz” zorakýlýq kimi dä qäbul edilmämälidir.
Ana ailädä “þäfqätin” tämsilçisi kimi... Täbii ailä modelindä ana ailä daxilindä “þäfqätin” tämsilçisidir. Ancaq täässüf ki, bäzi hallarda ananýn bu rolda çýxýþ etmäsi passivlik kimi qiymätländirilir. Bu isä ananýn bu rolunu yerinä yetirmäsindä psixoloji maneäyä säbäb olur. Beläliklä, ana “þäfqät” rolunu bir känara qoyur vä äslindä atanýn rolu olan “nüfuz” roluna üstünlük verir. Sonra isä bu, zaman keçdikcä, täbii olaraq, ailädä tarazlýðýn pozulmasýna säbäb olur. Buna görä dä, istär ata, istärsä dä ana, nä olursa-olsun, öz rolundan känara çýxmamalýdýr. Unutmayýn, uþaqlarýnýzýn ata kimi “atalara”, ana kimi “analara” ehtiyaclarý var...
UÞAÐIM VÄ MÄN 19 AiLÄM MART 2011
Uþaðýnýzýn 6-dan çox yaþý var vä o hälä dä ona aid olmayan þeyläri evä gätirir? Halbuki bu yaþda uþaqlarda mülkiyyät hissi inkiþaf edir vä uþaq götürdüyü þeyin ona aid olmadýðýný bilir. Ägär uþaðýnýzda belä hallar varsa, bunun qarþýsýný därhal almaq lazýmdýr. Äks täqdirdä problem daha da böyüyä vä gäläcäkdä “kleptomaniya” (oðurluq xästäliyi) adlandýrýlan xästäliyä säbäb ola bilär...
Uþaðýnýz ona aid olmayan þeyläri evä gätirirsä... Uþaðýnýzýn 6-dan çox yaþý var, ancaq o hälä dä ona aid olmayan þeyläri evä gätirir. Halbuki bu yaþda uþaqlarda mülkiyyät hissi inkiþaf edir vä uþaq götürdüyü þeyin ona aid olmadýðýný bilir. Ägär uþaðýnýzda belä hallar varsa, bunun qarþýsýný därhal almaq lazýmdýr. Äks täqdirdä problem daha da böyüyä vä gäläcäkdä “kleptomaniya” (oðurluq xästäliyi) adlandýrýlan xästäliyä säbäb ola bilär. Elä isä kleptomaniyanýn säbäbläri nädir?.. ü Uþaqda mülkiyyät hissinin tam inkiþaf etmämäsi. Baþqa sözlä, uþaðýn bir äþyanýn ona vä baþqasýna aid olduðunu ayýra bilmämäsi. ü Ata-ananýn tärbiyädä yol verdiyi sähvlär (mäsälän, ifrat avtoritarlýq, ifrat xäsislik, evdä mütämadi olaraq cäzaya märuz qalma, evdä mütämadi olaraq zorakýlýða märuz qalma vä s.). ü Uþaða kifayät qädär xärclik verilmämäsi. ü Uþaqda “färqlänmäk” hissi. Belä olduqda uþaq oðurladýðý äþ-
yalarýn onu baþqalarýndan “färqländiräcäyini” düþünür. ü Bäzi uþaqlar “diqqäti cälb etmäk” üçün dä oðurluq edirlär. ü Belä problemlärin özünä inamý olmayan uþaqlarda müþahidä edilmäsi dä täbiidir. O, bu häräkäti “özünüifadä vasitäsi” kimi seçir vä bu þäkildä ätrafýndakýlara “nümunä olmaða” çalýþýr. ü Bäzän valideyn täräfindän kifayät qädär sevgi vä qayðýnýn olmamasý da uþaðý oðurluða sövq edir. Bu þäkildä uþaq adi yolla äldä edä bilmädiyi sevgi vä qayðýný äldä edäcäyinä inanýr. ü Bundan baþqa, ailä daxilindä olan problemlär dä oðurluða säbäb ola bilär. ü Bäzän þüuraltýnda valideynlärinä qarþý intiqam hissi olan uþaqlar da oðurluða meyl edirlär. Belä uþaqlar bu þäkildä valideynlärindän intiqam almaqdan zövq alýrlar. ü Uþaðýn oðurluq edän bir adamdan nümunä götürmäsini dä oðurluq säbäblärindän biri saymaq olar.
AKTUAL 20
Uþaqlarda q u l z u s m u y o d problemi
Äksär valideynlärin problemidir: uþaðýn xätrinä däymämäk üçün här sözünä “hä” demäk, här täläbini ödämäk, här istäyini yerinä yetirmäk... Araþdýrmalar göstärir ki, valideynlärinä “qarþý çýxan” uþaqlarýn äksäriyyäti uþaq ikän “yox” cavabý almayanlardýr. Yäni, valideyn uþaðýnýn här istäyini ödädikcä, här täläbini yerinä yetirdikcä äslindä onu häyatýn reallýðýndan uzaqlaþdýrýr. Här yaþda yaþamalý olduðu qayðýlardan, görmäli olduðu iþlärdän “azad olaraq” böyüyän uþaq sonradan rastlaþdýðý än kiçik problem qarþýsýnda belä aciz qalýr. Baþqa sözlä, uþaq ikän istäklärinin ardý-arasý käsilmäyänlär böyüyändän sonra än zäruri ehtiyaclarýný belä ödämäkdä çätinlik çäkirlär. Bundan da dähþätlisi istädiyini istädiyi vaxtda äldä edän uþaqda tädricän doyumsuzluq hissinin yaranmasýdýr.
Zähmät - tärbiyädir Çoxuþaqlý bir ailä tanýyýram. Bu ailädä här käsin öz iþi var. Ata traktorçudur, axþam evä gäländä här þeydän ävväl, uþaqlara verdiyi tapþýrýqlarýn necä yerinä yetirildiyini yoxlayýr. Täsävvür edin ki, ailädä böyüyän doqquz uþaðýn hamýsý axþamdan tapþýrýðýný alýr, sabah hansý iþi yerinä yetiräcäyini bilir. Ailänin sonbeþiyi, üç yaþlý Märyäm dä xýrda-xýrda doðranmýþ samovar odunlarýný iki-iki, üç-üç ätäyinä yýðýb seyvanýn altýna daþýyýr. Bu ailädä zähmät tärbiyä üsuludur. Uþaqlar iþläyäräk, ailänin problemlärinin hällindä valideynlärinä kömäk edäräk böyüyürlär. Beläliklä, onlar real häyata da çätinlik çäkmädän addým atýr, qarþýlaþdýqlarý problemläri dä asanlýqla yoluna qoya bilirlär.
Doyumsuzluq därdi Täässüf ki, här ailädä mänzärä eyni deyil. Ýndi ailälärdä bir vä ya iki uþaq böyüyür. Bu uþaqlar da här täräfdän qayðý ilä, sevgi ilä ähatä olunurlar. Bir þey istäyändä onu äldä etmäk üçün inad göstärirlär. Çünki uþaq da olsalar, bilirlär ki, ata almasa da, ana alacaq, ana almasa da, baba alacaq, baba almasa da, nänä alacaq vä s. Bu düþüncä äslindä uþaðýn tärbiyäsinin pozulmasýnda çox mühüm rol oynayýr. Halbuki tärbiyä äslindä kompleks þäkildä olmalýdýr vä hamý uþaða qarþý necä davranmalý olduðunu bilmälidir. Yäni, ägär ata vä ya ana hansýsa bir mäsälädä uþaða “yox” deyibsä, baba vä ya nänä “hä” deyäräk þüurunda yeni bir “xeyir qapýsý” açmamalýdýr. Bäzän uþaq bir þey istäyir. Ýstädiyini alandan sonra isä ya ähämiyyätsiz bir þey kimi sýndýrýr, ya da ähämiyyätsiz bir þey kimi bir känara atýr. Halbuki bir qädär ävväl onu almaq üçün nä oyunlardan çýxýrdý. Demäli, uþaðýn istäyi o oyuncaðý almaq deyil, sadäcä olaraq, öz istäyini qäbul etdirmäkdir. Zarafat gälmäsin, bäzän uþaqlar valideynlärinin üzärindäki “hökmranlýqlarýný” da bu üsulla yoxlayýrlar.
Här istädiyini almayýn Bäzi mütäxässislär deyirlär ki, uþaqlar heç vaxt valideynlärinin kasýb vä ya zäif olduqlarýný hiss etmämälidirlär. Bälkä dä müäyyän mäqamlar üçün bu deyilänlär doðrudur, ancaq uþaq täkid edändä ona “imkanýmýz yoxdur” vä ya “imkanýmýz çatmýr” demäyi dä bacarmaq lazýmdýr. Bäzän uþaqla bir çox mäsäläni
Araþdýrmalar göstärir ki, valideynlärinä “qarþý çýxan” uþaqlarýn äksäriyyäti uþaq ikän “yox” cavabý almayanlardýr. Yäni, valideyn uþaðýnýn här täläbini ödädikcä, här istäyini yerinä yetirdikcä äslindä onu häyatýn reallýðýndan uzaqlaþdýrýr. Här yaþda yaþamalý olduðu qayðýlardan, görmäli olduðu iþlärdän “azad olaraq” böyüyän uþaq sonradan rastlaþdýðý än kiçik problem qarþýsýnda belä aciz qalýr. Baþqa sözlä, uþaq ikän istäklärinin ardý-arasý käsilmäyänlär böyüyändän sonra än zäruri ehtiyaclarýný belä ödämäkdä çätinlik çäkirlär...
olduðu kimi açýq-aydýn danýþmaq, birlikdä müzakirä etmäk daha yaxþý näticä verir. Ýstädiyi här þeyi valideyndän almaðý bacaran uþaq äslindä öz içindäki iþlämäk, zähmät çäkmäk hissini, düþüncäsini zäiflätmiþ olur. Beläläri här þeyi hazýr aldýqlarý üçün yeniyetmä yaþýna çatanda belä bütün problemlärä görä valideynlärini mäsul bilir vä heç bir yükün altýna girmäk istämirlär. “Bu sizin borcunuzdur”, “Bunu siz almalýsýnýz”, “Buna siz mäcbursunuz” kimi ifadälärlä valideynlärini çätin väziyyätä salan bu uþaqlar real häyata atýlanda isä problemlär içärisindä boðulurlar.
Ehtiyac-täläb uyðun(suz)luðu Bu gün evlänmäk yaþýna gälmiþ çox sayda qýzlarýmýz var ki, süfrä açmaðý bacarmýrlar. Yaþý iyirmi beþi keçmiþ oðlanlar var ki, özlärinä bir stäkan çay süzä bilmirlär. Bütün bu problemlärin hamýsý yuxarýda dediyimiz ifrat “qayðý”, ifrat “nävaziþ”lä baðlýdýr. Uþaðýn istäyindän älavä, bir dä häqiqi ehtiyacý var. Valideyn, ilk növbädä, o ehtiyacý müäyyän etmäli, onun qädärini, däräcäsini däqiqläþdirmäli vä qäbul etdiyi qärar da ona uyðun olmalýdýr. Ard-arda gälän istäklär uþaqlarda doyumsuzluq hissi yaradýr. Doyumsuzluq deyändä mäsälä täkcä yemäklä tamamlanmýr, här sahädä eyni mänzäräyä rast gälmäk mümkündür. Axþam evä gälir vä täzä paltar istäyir. Halbuki geyimi kifayät qädärdir, hätta bälkä dä artýqdýr. Bir qädär araþdýranda görürsünüz ki, onun paltarýndan dostlarýndan vä ya yoldaþlarýndan bir baþqasýnda da var. Demäli, sizin uþaðýnýzýn problemi geyinmäk problemi deyil, färqlänmäk problemidir. O anda ciddi qärarlar qäbul etmäk lazýmdýr, çünki zahirän adi görünsä dä, bu detal sizin uþaðýnýzda xoþagälmäz meyllärin baþladýðýný göstärir.
Täbii ki, mäsälä paltarla da bitmir. Çantasýný da, qälämini dä bänzärsiz görmäk istäyir. Här iþdä ätrafdakýlardan öndä, üstün görünmäyä can atýr. Bu mäqamda ona baþa salmaq lazýmdýr ki, üstünlük geyim-kecimlä, pal-paltarla deyil, elmlä, biliklä, tärbiyä ilädir.
Bäzän uþaða olan sevgi bu mövzuda valideynläri müäyyän qädär loyal davranmaða, güzäþtä getmäyä sövq edir. Ancaq demäk olar ki, äksär hallarda bu cür yanaþma peþmanlýqla näticälänir.
Öz iþini özü görsün
Uþaða istädiyini istädiyi anda vermäk xoþ bir þey deyil. Çünki artýq bu mäsälä onun þüuruna elä häkk olunub ki, nä istäsä, elä o anda qarþýsýnda hazýr olmalýdýr. Tutaq ki, sizdän velosiped istäyir, siz dä razýlaþýrsýnýz. Ancaq bu mäsäläni älüstü häll etmäk tärbiyä metodu baxýmýndan düzgün hesab olunmur. Çünki sizin iþiniz täkcä ona velosiped almaq deyil. Doðrudur, bu da mühüm mäsälädir, ancaq sizin üçün bundan da mühüm mäsälälär var. Mäsälän, razýlaþýn ki, gälän häftänin bazar günü bu iþi häll edäcäksiniz. Qoy uþaðýnýz istädiyini äldä etmäk üçün gözlämäyi, daha doðrusu, istädiyini äldä etmäk üçün säbir etmäyi öyränsin. Bir þey seçändä dä onun özü ilä mäslähätläþmäk lazýmdýr. Bälkä dä bu seçim o qädär dä uðurlu bir seçim olmayacaq, ancaq siz bu davranýþýnýzla onun çiyninä mäsuliyyät qoymuþ olacaqsýnýz. Mäsuliyyät hissi isä insan tärbiyäsindä äväzolunmaz amillärdän biridir. Bir þeyi dä heç vaxt näzärdän qaçýrmaq olmaz: sizin uþaðýnýz täþäkkür etmäyi bacarýrmý? Ägär istädiyi kitabý, paltarý vä ya här näyi isä onun qarþýsýna gätirändä sizä täþäkkür edirmi? Etmirsä, bu boþluðu aradan qaldýrmaq üçün müäyyän yollar axtarmaq lazýmdýr. Täþäkkür þüuru ilä böyüyän uþaq heç vaxt þükürsüz olmaz. Evinizdä uþaqlar böyüyür. Älbättä, här bir valideyn istäyir ki, uþaðý äxlaqda da, davranýþda da, gözällikdä dä birinci olsun. Ämin olun ki, bu istäyin häyata keçmäsi üçün çox þey sizin özünüzdän asýlýdýr. Uþaq tärbiyäsi çox çätin vä çätin olduðu qädär dä mäsuliyyätli mäsälädir. Allah kömäyiniz olsun!..
Uþaðý iþä alýþdýrmaðýn än doðru yolu onun öz iþini özünä gördürmäkdir. Yerini özü yýðsýn, kitab-däftärini özü säliqäyä salsýn, ayaqqabýlarýný özü tämizläsin... Ägär istäsäniz, onun baþýný qatmaq üçün kifayät qädär mäþðuliyyät tapa bilärsiniz. Mäsälän, ana nahardan sonra qablarý yýðýb uþaðýndan xahiþ edä bilär ki, onlarý mätbäxä aparsýn. Bir sözlä, mäsälä täkcä onu iþlätmäkdä deyil, häm dä onu tärbiyä etmäkdädir. Özünüz täsävvür edin: ana iþdän evä gälir vä görür ki, uþaqlar oturub onu gözläyirlär. Ana mätbäxä getmämiþ vä bir þey hazýrlamamýþ hamýsý ac-susuz qalýrlar. Älbättä ki, bu mänzärä ana üçün o qädär dä xoþ deyil. Ýþdän yorðun-arðýn gäläsän vä evä çatan kimi mätbäxä keçäsän. Ägär uþaqlar zähmätä alýþmýþ olsalar, mänzärä tamam baþqa cür olar. Mäsälän, ana evä gälän kimi qarþýsýna çay gälär vä ya ana evä gälän kimi ev-eþiyi tär-tämiz görär vä s. Nä qädär dä xoþ bir mänzärädir, deyilmi? Bu mänada valideyn bu tärbiyäsi ilä häm dä ailädä gäläcäk münasibätläri dä tänzimlämiþ olur.
Tärbiyädä güzäþt yoxdur Hälä kiçik yaþlarýndan bäzi uþaqlar o qädär ärköyün olurlar ki, öz valideynlärinä belä aðýr söz demäkdän çäkinmirlär. Bu mövzuda güzäþt yoxdur, mütläq bu mäsälä öz hällini tapmalýdýr. Ancaq baþa salaraq, izah edäräk vä üstälik, qälbini qýrmadan, üräyini sýndýrmadan. Bir sözlä, onun sähvinä sähvlä cavab vermädän.
Uþaða säbri öyrädin
HÄYAT TÄRZi 23 AiLÄM MART 2011
Gözucu xästänin yaxýnlarýna baxdým. Hamýsýnýn gözläri böyümüþ, rängläri saralmýþdý. Xästänin üzündä isä sanki min illärin qorxusu var idi. Ayaq üstä çox çätinliklä dayansa da, gücünü toplayýb diqqätlä häkimin üzünä baxdý. Häkimin üzündäki ciddiyyäti görändä isä birdän-birä sarsýldý. Sonra da qeyriixtiyari yerä çökdü. Xästänin yaxýnlarý da çaräsizlikdän häräsi bir täräfdä oturdular. Ancaq hälä dä heç kim ümidini itirmämiþdi... növbätçi häkim isä susmaqda davam edirdi. Adätän belä hallarda häkim tibb bacýlarýný çaðýrýr vä xästänin mädäsini yuyurdu. Ancaq görünür bu däfä väziyyät baþqa idi. Nähayät, “sässizliyi” yaþlý atanýn sualý pozdu: - Nä edä bilärik, häkim? Häkim isä soyuqqanlý bir þäkildä: - Heç nä. Artýq gecdir. Älimizdän bir þey gälmäz... Häkimin aðzýndan çýxan bu sözlär sanki güllä kimi xästäyä vä xästänin yaxýnlarýna däydi. Doðrusu, bu cavab mänim üçün dä gözlänilmäz idi. Män gözucu xästänin yaxýnlarýna baxdým. Hamýsýnýn gözläri böyümüþ, rängläri saralmýþdý. Xästänin üzündä isä sanki min illärin qorxusu var idi. Ayaq üstä çox çätinliklä dayansa da, gücünü toplayýb diqqätlä häkimin üzünä baxdý. Häkimin üzündäki ciddiyyäti görändä isä birdänbirä sarsýldý. Sonra da qeyri-ixtiyari yerä çökdü. Xästänin yaxýnlarý da çaräsizlikdän häräsi bir täräfdä oturdular. Ancaq hälä dä heç kim ümidini itirmämiþdi: - Häkim, yäni heç bir ümid yoxdur? Yäni heç bir kömäk etmäk olmaz?.. - Artýq çox gecdir. Täässüf ki, belä hallarda heç nä edä bilmärik. Ägär etsäk dä, bir faydasý olmaz. Yäqin ki, xästänin bir saat vaxtý qalýb. Ancaq yenä dä xästäni näzarät altýnda saxlayacaðýq... Häkimin bu “bir saatlýq” diaqnozu hamýný lärzäyä salmýþdý. Hamý kimi män dä yerimdä donub qalmýþdým. Ýstär-istämäz xästänin gözlärinin içinä baxdým. Ölüm qorxusu, bir dä ümidsizlik sanki iliklärinä qädär iþlämiþdi. Bir anlýq onun indi hansý hissläri keçirdiyini düþündüm. Yäqin ki, ölümä bu qädär yaxýnlaþmaq çox dähþätli bir hiss olmalý idi. Göräsän, indi o, hansý hissläri keçirirdi? Bir dä ki, nä vaxtsa, hamýmýz ölümä bu qädär yaxýnlaþ-
mayacaqdýmý? Ya da, nä vaxtsa, hamýmýz ölümü bu qädär yaxýn hiss etmäyäcäkdimi? Elä isä ölümü özümüzdän bu qädär uzaq görmäk nä üçün idi? Ya da, ölümü özümüzdän bu qädär uzaq hiss etmäk nä üçün idi?.. Ancaq bu gänc oðlanýn väziyyäti baþqa idi. O artýq bir saat sonra öläcäyini bilirdi. Kim bilir, bälkä dä indi dostlarýný, yaxýnlarýný düþünürdü. Ya da, keçmiþini, gäläcäyini (daha doðrusu, bir saat sonra nä olacaðýný) gözlärinin qarþýsýna gätirirdi. Halbuki nä qädär planlarý var idi. Ýndi isä näinki gäläcäk üçün plan qurmaqda, hätta yaxýn bir saat üçün plan qurmaqda aciz idi. Häyat isä davam edirdi. Bir täräfdän, bir xästä xästäxanadan evinä buraxýlýr, bir täräfdän dä, bir xästä evindän xästäxanaya gätirilirdi. Buna bälkä dä “häyatla ölümün üz-üzä gäldiyi an” demäk daha doðru olardý... Xästänin yaxýnlarý çaräsiz oturmaqda davam edirdilär. Nähayät, ata özünü bir daha topladý vä bir daha: - Häkim, yäni heç bir ümid yoxdur? Yäni heç bir kömäk etmäk olmaz? - deyä soruþdu. Ancaq häkim eyni soyuqqanlýlýqla baþýný buladý. Elä bu vaxt onlara baþqa bir häkim yaxýnlaþdý vä qaþ-göz iþaräsi ilä nä baþ verdiyini soruþdu. Birinci häkim: - Növbäti intihar cähdi. Ancaq nä yazýq ki, gecdir. Bundan sonra nä isä etmäyin bir mänasý yoxdur. Xästälik kaðýzýný sonra bir yerdä hazýrlayarýq, - dedi. Häkimin aðzýndan çýxan sözlärä än çox xästänin özü qulaq asýrdý. Görünür, ölümlä üz-üzä gälmäk onu çox qorxutmuþdu. Nähayät, titräk bir säslä häkimä: - Xilas olmaq üçün nä desäniz, hazýram. Nä olar, häkim, mäni xilas edin, ölmäk istämiräm, - dedi. Häkim isä sanki onu eþitmirdi. Kim biÝir,
bälkä dä eþitmäk istämirdi. Män isä ölümä bu qädär yaxýn olan bir adamý ilk däfä idi ki, görürdüm. Üstälik dä, o bu qädär gänc idi... Demäli, bir saat sonra bu canlý bädän cansýz cäsädä çevriläcäk vä yarýlmaq üçün meyitxanaya göndäriläcäkdi. Bu fikirlär o qädär dähþätli idi ki, doðrusu insan düþünmäk belä istämirdi. Ölümün vä häyatýn, yaþamaðýn vä ölmäyin bu qädär yaxýn olduðunu, sanki, o anda därk etdim. Nähayät, häkim oradan uzaqlaþdý vä män dä onun arxasýnca getdim. Bir az getmiþdik ki, bir az da täcrübäsizliyimdän doðan bir ifadä ilä: - Häkim, mägär xästäyä çoxlu maye verä vä qanýný tämizläyä bilmäzdik? - deyä soruþdum. Häkim birdän dayandý vä gözlärimin içinä baxdý: - Mägär, görmürsän? Yaþlý insanlar belä, yaþamaq üçün mübarizä apardýqlarý bir vaxtda bu gänc oðlan 17 yaþýnda intihar etmäk istäyir. Madam ki, ölmäk istäyir, elä isä ona niyä mane olaq? Qoy bir az da öz istäyi ilä baþ-baþa qalsýn. Häyat nädir, ölüm nädir düþünsün. Dünya nädir, insan nädir anlasýn. Vä nähayät xatýrlasýn. Onu Yaradaný, onu Var Edäni xatýrlasýn... Tääccübdän donub qalmýþdým. Ancaq än tääccüblüsü bundan sonra baþ verdi vä häkim qähqähä çäkäräk (häm dä heç gözlämädiyim bir halda): - Yoxsa, sän dä onun öläcäyinä inandýn? - deyä älavä etdi. Män dä qeyri-ixtiyari: - Necä yäni! Ýndi deyirsiniz ki, bu gänc ölmäyäcäk? - deyä soruþdum. Häkim heç bir cavab vermädi vä älindäki därman qutularýný göstärdi. Älindä adi vitamin häblärindän baþqa bir þey yox idi...
”Bir saatlýq” ölüm...
HÄYAT TÄRZi 22 AiLÄM MART 2011
Gecä saat 1 idi. Ýki qadýn 16-17 yaþlarýnda olan bir gäncin qollarýndan tutub xästäxanaya gätirdilär. Onlarýn arxasýnca isä yaþlý bir adam gäldi. O, bir täräfdän näfäsini çatdýrmaða çalýþýr, bir täräfdän dä: “Oðlumu xilas edin! Oðlumu xilas edin!” - deyä yalvarýrdý. Bu mänzäräni görän növbätçi häkim tez yerindän qalxdý. Bir täräfdän dä, tibb bacýlarý yeni gälänläri qarþýlamaða çýxdýlar. Män isä növbätçi häkimin yanýnda dayanmýþdým... Reanimasiya þöbäsindä yeni iþä girmiþdim. Necä deyärlär, “häkim” sözünä yeni alýþmaða çalýþýrdým. Bütün böyük xästäxanalarda olduðu kimi, burada da iþimiz çox aðýr idi. Ancaq täcrübäli häkimlärin yanýnda mänä o qädär dä yük düþmürdü. Män sadäcä olaraq baþ veränlärä känardan tamaþa edir vä täcrübä qazanmaða çalýþýrdým... Gecä saat 1 idi. Ýki qadýn 16-17 yaþlarýnda olan bir gäncin qollarýndan tutub xästäxanaya gätirdilär. Onlarýn arxasýnca isä yaþlý bir adam gäldi. O, bir täräfdän näfäsini çatdýrmaða çalýþýr, bir täräfdän dä: “Oðlumu xilas edin! Oðlumu xilas edin!” - deyä yalvarýrdý. Bu mänzäräni görän növbätçi häkim tez yerindän qalxdý. Bir täräfdän dä, tibb bacýlarý yeni gälänläri qarþýlamaða çýxdýlar. Män növbätçi häkimin yanýnda dayanmýþdým. Yaþlý ata bir
täräfdän yalvarýr, bir täräfdän dä: “Häkim, oðlum intihar etmäk istäyirdi. Ancaq anasý xäbär tutan kimi xästäxanaya gätirdik”, deyirdi. Nähayät, növbätçi häkim: - Oðlunuzun içdiyi därmanlar yanýnýzdadýr? - deyä soruþdu. Yaþlý ata tez pencäyinin cibindäki därman qutularýný çýxardý vä älläri titräyä-titräyä häkimä göstärdi: - Bu häbdän 10-15 dänä, bundan 10 dänä, bundan da 5 dänä... Häkim därman qutularýna diqqätlä baxdý vä sonra: - Därmanlarý nä vaxt içdiyini bilirsiniz? - deyä soruþdu. - Ýki saat olar... Häkim bir daha därman qutularýna baxdý vä baþýný bulayaraq: - Heyif, çox heyif, - dedi. Hamý häyäcan içärisindä növbätçi häkimdän bir söz gözläyir,
AYIN TÄQViMi 24 AiLÄM MART 2011
Täbiät ildä bir däfä, biz isä här ay “ ”layýrýq!.. Sämäd Mälikzadä, “Tumurcuq” qäzetinin redaktoru
A
zärbaycan uþaqlarýnýn sevimli qäzeti “Tumurcuq”un 15 yaþý tamam olur. Bu, kiminçünsä bälkä dä elä bir mühüm hadisä deyil. Ancaq “Tumurcuq” ailäsi, eläcä dä yaxýn dostlarýmýz olan mäktäblilär üçün çox älamätdar tarixdir. Çünki bu 15 ildä “Tumurcuq” qäzeti häqiqätän özünämäxsus bir tarix yazýb, bir ensiklopediya formalaþdýrýb. Bizä elä gälir ki, mart täqvimin än xoþbäxt ayýdýr. Ona görä ki, martýn ilk günlärindän baþlayaraq här yanda bir canlanma, täzälänmä baþlayýr, günlär sürätlä uzanýr. Günäþ dünyamýzý daha çox isidir, täbiät oyanýr, bütün canlýlar yeni häyata baþlayýr - insanlar äkib-becärir, quþlar yuva qurur, aðaclar tumurcuqlayýr, otlar boy atýr... Bir sözlä, dünya sanki yenidän pärväriþ tapýr. 15 yaþý tamam olan “Tumurcuq”un ilk sayý da belä bir xoþ mäqamda iþýq üzü görüb. Yäqin baharda dünyaya gäldiyindän vä belä demäk olarsa, hämiþä uþaq vä yeniyetmälärlä näfäs-näfäsä olduðundan “Tumurcuq” daim bahar täravätli, xoþmäramlýdýr. Amma onu da deyäk ki, täbiät ildä bir däfä, biz isä här ay “Tumurcuq”layýrýq. Ýlk sayýndan balacalarýn qälbinä yol tapdýðý üçün sizlärdän qäzetin ünvanýna qucaq-qucaq mäktublar, teleqramlar gälib. O mäktublarda qälbinizdän, gözünüzün iþýðýndan kaðýza süzülän arzu dolu,
duyðu dolu yazýlarýnýz qäzetin bäzäyinä çevrilib. Tam sämimiyyätlä deyim ki, sizin 15 illik mäktublarýnýzý toplasaydýq, yäqin ki, bir “Tumurcuq” daðý yaranardý. Sizin bizä verdiyiniz dästäk “Tumurcuq”u häm dä Azärbaycan uþaq mätbuatýnýn öncülünä çevirib. Biz bu adla qürur duyur vä qäzetimizin yüksäliþindä bizä kömäk göstärän här käsä täþäkkür edirik! Qäzetimizin saylarýný väräqläyib müxtälif illärdä “Tumurcuq”un ünvanýna deyilän xoþ sözläri oxuduqca köksümüz färählä dolur. Belä xoþ sözläri toplasaq, bälkä dä bir kitab yaranar. Onu da deyäk ki, “Tumurcuq” ölkämizdä latýn qrafikalý ilk qäzet olmaqla yanaþý, müstäqilliyimizin ilk illärindä onun sähifälärindäki yazýlardan mäktäblilär üçün sinifdänxaric oxu materialý kimi istifadä edilib. Eyni zamanda, ötän illär ärzindä “Tumurcuqun kitabxanasý” seriyasýndan ondan çox maraqlý kitab oxuculara hädiyyä olunub. Yenä üräyimiz bahara köklänib. Elimiz-obamýz bahar çärþänbälärini daha gözäl vä yaddaqalan keçirmäyä çalýþýr. Bir azdan yaz dumaný här täräfi bürüyäcäk, günäþin ilýq telläri täbiätä sýðal çäkäcäk, onu oyadacaq. Bir dä göräcäyik ki, här yan aðappaq çiçäyä bürünüb. Onda qälbimiz aþýbdaþacaq. Çünki o gün häm çiçäk, häm dä “Tumurcuq” bayramý olacaq. 15 yaþýn mübaräk, äziz “Tumurcuq”!..
AYIN TÄQViMi 25 AiLÄM MART 2011
Ana sevgisi - bahar täraväti
M
art ayý gäländä istär-istämäz aðlýmýza Qadýnlar Günü vä bir dä Novruz Bayramý gälir. Haradan, hansý tarixi hadisädän baþlanmasý vacib deyil, äsas olan odur ki, täqvimdä bir gün qadýnlarýmýzýn adýna ayrýlýb. Äslindä bütün günlärimiz onlarýndýr. Qadýn häm dä anadýr. Ana isä bizim tämännasýz himayädarýmýz, bizim tämännasýz qayðýkeþimizdir. Min ildir adýna þeirlär yazýlýr, min ildir adýna kitablar baðlanýr. Ancaq nä qädär yazýlsa da, nä qädär deyilsä dä, yenä azdýr. Ana Allahýn seçimidir, bizi anamýza, anamýzý bizä Allah seçir. Ananý sevmäk, häm dä Allahýn seçdiyini sevmäkdir. Ana bizä sevgisini verir. Ana bizä gözünün nurunu verir. Ana bizä yuxusuz gecäsini verir. Ana bizä canýný verir. Vä heç näyini äsirgämir. Ona övlad adýndan deyilän xoþ bir söz, övlad adýndan alýnan xoþ bir hädiyyä dünyalar qädär qiymätlidir. Çoxumuz itirändän sonra qiymätini bilir, yada salýb kädärlänirik. Arxamýzdan bir dað qopur, evimizin bir divarý yýxýlýr sanki onsuz. Ýlin bütün günläri onun adýna olsa, yenä azdýr. Ancaq heç olmasa, bu bir gündä onu ziyarät etmäk, heç olmasa, bu bir
gündä onu yada salmaq (hätta bir güllä dä olsa) ona äsl bayram ovqatý yaþadar. Bu sevgini, bu säadäti ondan äsirgämäyin... Mart häm dä Novruzla, yazýn gäliþi ilä gözälläþir. Yazýn gäliþi isä oyanýþdýr, diriliþdir. Payýzda soyulmuþ aðaclarýn Novruzda yenidän çiçäklänmäsi bir növ ölümdän sonraký diriliþin rämzi kimi çox düþündürücü, çox ibrätlidir. Novruzda þäkärbura, paxlava biþirilär, evlärdän-evlärä pay göndärilär, bir-birinä xoþ söz deyilär. Häyät-baca, ev-eþik tämizlänär, sanki här þey yeni bir mövsümä, yeni bir märhäläyä hazýrlanar. Aðappaq, çährayý, qýrmýzýmtýl çiçäklärlä bäzänmiþ aðaclar göz oxþayar, könül açar. Aðaclarýn dibi bellänär, äkin-biçin hazýrlýðý baþlanar Novruzda. Süfrälär açýlar, qonaqlar gälär, nemätlär düzülär. Novruzun änänävi yemäyi plovdur. Plov da ki, maþallah, çeþidbäçeþid, növbänöv: säbziplov, çýðýrtmaplov, döþämäplov, fisincanplov... Novruz deyändä bir analarý, bir dä baharý düþünürük. Bälkä dä, bu iki mäfhum arasýnda oxþarlýq var. Ýnsan nä qädär qocalýr-qocalsýn, ana ilä yenidän doðulur. Ya da, täbiät nä qädär qocalýr-qocalsýn, baharla yenidän canlanýr... Häyatýnýza ana sevgisi, könlünüzä bahar täraväti arzulayýrýq!..
ARAÞDIRMA 26 AiLÄM MART 2011
Ýnsan Ayda mäskän salýr?.. lm vä texnikanýn sürätlä inkiþaf etmäsi bir vaxtlar fantastika kimi görünän yeni layihälärin häyata keçmäsi üçün geniþ imkanlar açýr. Bu baxýmdan Yer küräsinä än yaxýn olan Ayda süni atmosfer yaradýlmasý vä oradan insanlarýn yaþamasý üçün istifadä edilmäsi bu gün tädqiqatçýlarý än çox mäþðul edän problemlärdändir. Avropa Kosmos Agentliyinin (ESA) xüsusi nümayändäsi Bernar Fua 2003-cü ildä täntänäli þäkildä yaxýn iki onillikdä Ayda ilk insan mäskänlärinin salýnacaðýný bäyan etdi. O bu sözlärinä äsas kimi isä ESA-nýn bu mäqsäd üçün hazýrladýðý xüsusi layihäläri göstärdi. Bu layihälärä görä, ilk märhälädä Aya “Smart-1” zondu göndäriläcäk. Sonra zondda yerläþdirilän infraqýrmýzý kameralarýn kömäyi ilä Ayýn müäyyän hissäläri öyräniläcäk. Daha sonra bu mälumatlar Yerä ötürüläcäk. Sonraký märhälädä isä insanlarýn yaþamasý üçün xüsusi evlärin tikintisinä baþlanacaq. Bütün bunlara baxmayaraq, Aya “Smart1” zondunun göndärilmäsi ancaq 2003cü il sentyabr ayýnýn 27-dä baþ tutdu. O
E
vaxta qädär isä Aya “Smart-1” zondunun göndärilmäsi heç cür baþ tutmurdu. Belä ki, son anda gämidä gözlänilmädän nasazlýq ämälä gälirdi. Bu nasazlýðý aradan qaldýrmaq üçün bäzän bir neçä gün, bäzän isä bir neçä ay lazým olurdu. Mäsälän, bu cür nasazlýqlardan biri 2003-cü il iyun ayýnýn 15-dä, digäri isä 2003-cü il avqust ayýnýn 28-dä baþ vermiþdi. Birinci hadisädä gäminin mühärrikindä, ikinci hadisädä isä gäminin bir detalýnda nasazlýq ämälä gälmiþdi. Halbuki här iki hadisädän ävväl gämi diqqätlä näzärdän keçirilmiþ, baþ verä biläcäk än cüzi ehtimal belä aradan qaldýrýlmýþdý. Ancaq yenä dä son mäqamda gämini iþä salmaq mümkün olmamýþdý. Nähayät, ESA Ayda ilk insan mäskäninin salýnmasý layihäsindän “äl çäkmädi” vä 2003-cü il sentyabr ayýnýn 27-dä “Smart-1” zondunun Aya göndärilmäsi baþ tutdu. ESA-nýn bu layihädän “äl çäkmämäsinin” bir säbäbi dä dünyanýn äksär aparýcý dövlätlärinin onun bu layihäsindä iþtirak etmäsi idi. Täbii ki, Ayýn mäskunlaþdýrýlmasý üçün xüsusi layihälär hazýrlayan dövlätlär arasýnda täkcä ABÞ, Fransa, Almaniya vä
Böyük Britaniya kimi dövlätlär yox, Çin vä Hindistan kimi dövlätlär dä var. Mäsälän, Çin Aya häm xüsusi tädqiqat zondu, häm dä canlý ekspedisiya göndärmäk niyyätindädir. Digär täräfdän, Ayda xüsusi räsädxanalarýn qurulmasý vä günäþ enerjisi ilä qidalanan xüsusi evlärin inþa edilmäsi dä Çinin äsas layihäläri arasýndadýr. ESA-nýn xüsusi nümayändäsi Bernar Fuanýn dediyinä görä, Ayda insanlarýn mäskunlaþdýrýlmasý häyata keçiriländän sonra, Marsda da insanlarýn mäskunlaþdýrýlmasý häyata keçiriläcäk. Ayda insanlarýn mäskunlaþdýrýlmasýnýn gündämä gälmäsini isä Fua Yerdä ähalinin sayýnýn sürätlä artmasý ilä izah edir. O deyir ki, insanlarýn bir hissäsini Aya köçürmäklä Yerdä ortaya çýxan bir çox problemläri häll etmäk mümkün olacaq. Ancaq bäzi alimlär Ayýn mäskunlaþdýrýlmasýnýn çox baha baþa gäläcäyini deyirlär. Onlarýn fikrincä, nüvä silahýna malik dövlätlär Ayý mäskunlaþdýrmaqla än çox özlärinin tählükäsizliklärini tämin etmäk istäyirlär. Belä ki, ägär nüvä müharibäsi tählükäsi meydana gälsä, nüvä silahýna malik dövlätlärin
ARAÞDIRMA 27 AiLÄM MART 2011
Bütün bunlara baxmayaraq, Aya “Smart-1” zondunun göndärilmäsi ancaq 2003-cü il sentyabr ayýnýn 27-dä baþ tutdu. O vaxta qädär isä Aya “Smart-1” zondunun göndärilmäsi heç cür baþ tutmurdu. Belä ki, son anda gämidä gözlänilmädän nasazlýq ämälä gälirdi. Bu nasazlýðý aradan qaldýrmaq üçün bäzän bir neçä gün, bäzän isä bir neçä ay lazým olurdu... yüksäk säviyyäli þäxsläri Ayda sýðýnacaq tapacaq vä oradan Yerdäki müharibäni idarä edäcäklär.
Ay istismar ediläcäk Ayda ilk insan koloniyalarýnýn yaradýlmasýnýn arxasýnda digär “uzaq mänzilli” niyyätlär dä dayanýr. Belä ki, Ay Yer üzündä az-az rast gälinän faydalý qazýntýlarla zängindir. Mendeleyev dövri cädvälindä olan bütün elementlärä Ayda da rast gälmäk olar. Mäsälän, Ayda 10 metr därinliyi vä 100 metr diametri olan ärazidän 40 min ton silisium, 1520 min ton alüminium, 9 min ton titan almaq mümkündür. Üstälik, Ayda adý çäkilän faydalý qazýntýlarýn istehsalý Yerdäkindän 50-60 däfä ucuz vä asan baþa gäläcäk. Ayda çox böyük dämir ehtiyatlarý var. Alimlärin hesablamalarýna görä, Ayýn 2500 kvadratmetr sahäsindän än primitiv yolla 15-17 ton dämir almaq mümkündür. Bundan älavä, Ayda Yerdä nadir rast gälinän helium-3 izotopu var. Bu maddä gäläcäkdä insanlar üçün häyati ähämiyyät daþýyan bir maddäyä çevriläcäk. Belä ki, helium-3 izotopu termonüvä reaktorlarýnýn iþlämäsi üçün äsas yanacaq hesab edilir. Gäläcäkdä atom elektrik stansiyalarýný termonüvä reaktorlarý ilä tächiz edilän baþqa stansiyalar äväz edäcäk. Ancaq helium-3 hazýrda Yerdä tritium elementinin parçalanmasý yolu ilä alýnýr. Tritium hidrogen bombalarýnýn hazýrlanmasýnda sement rolunu oynayýr. Ancaq ägär keçmiþ SSRÝ vä ABÞ-da istehsal edilän bütün hidrogen bombalarýný täkrar istehsala buraxsalar, onda onlardan cämi
500 kq helium-3 almaq olar. Bu da olduqca azdýr. Alimlärin hesablamalarýna görä, Ayda 109 ton helium-3 var. Bu qädär helium-3-lä Yerdä termonüvä reaktorlarýný 5000 il yanacaqla tämin etmäk olar. Helium-3 almaq üçün Aydan götürülmüþ qruntu, sadäcä olaraq, vakuumda qýzdýrmaq kifayätdir. Qruntu qýzdýrmaq üçün isä günäþ batareyalarýndan istifadä etmäk mümkündür. Bundan sonra äldä edilän helium-3-ü Yerä dä göndärmäk olar. Bundan älavä, alimlär Ayda heliumla iþläyän termonüvä reaktorlarý qurmaðý vä alýnan enerjini mikrodalðalý þüalar vasitäsilä yerä ötürmäyi planlaþdýrýrlar. ABÞ fiziki Devid Krisvell Ayda qurulmuþ günäþ batareyalarýndan äldä edilän enerjini dä Yerä göndärmäyi täklif edir. Onun sözlärinä görä, Ayda qurulmuþ günäþ batareyalarýndan äldä edilän enerjinin 1 faizi Yerin bütün enerjiyä olan ehtiyacýnýn ödänilmäsi üçün kifayätdir. Bu isä Yerdäki bütün istilik stansiyalarýnýn baðlanmasý demäkdir. Krisvell Ayda 20-40 enerji tächizatý bazalarý qurmaðý vä onlardan alýnan enerjini Yerä ötürmäyi näzärdä tutan xüsusi layihä “Lunar Solar Power” (LSP) layihäsi hazýrlayýb. Bu layihäyä görä, xüsusi bazalar günäþ enerjisini äldä edäcäk vä mikrodalðalý generatorlara göndäräcäk. Orada onlar xüsusi antennalar vasitäsilä toplanacaq vä yenidän elektrik enerjisinä çevriläcäk. Düzdür, bu vaxt böyük enerji itkisi olacaq, ancaq äldä edilän enerji Yerdäkindän qat-qat ucuz baþa gäläcäk. Digär täräfdän, Krisvell: “XXI yüzilliyin sonunda neft ehtiyatlarý tükänäcäk vä insanlar alternativ
enerji kimi mälum layihädän istifadä edäcäklär”, - deyir. Vä nähayät, Ay digär planetlärä ekspedisiyalar göndärilmäsi üçün “tramplin mäntäqäsi” rolunu oynayacaq. Hazýrda yerdän kosmosa gämi göndärilmäsi üçün külli miqdarda material särf edilir vä atmosferä tonlarla zähärli maddä buraxýlýr. Ägär digär planetlärä kosmik gämi Aydan göndärilsä, onda bu, 4-5 däfä ucuz baþa gäläcäk. Necä deyärlär, Aydan kosmosa buraxýlan kosmik gämi üçün çox cüzi miqdarda xärc çäkmäk kifayät edäcäk. Digär täräfdän, bir fakt da çox maraqlýdýr. Belä ki, Ayý Yerin koloniyasýna çevirmäk istäyänlär oraný turist zonasýna çevirmäyi dä planlaþdýrýrlar. Mäsälän, Aya qädäm qoyan amerikalý astronavt Harrison Þmitt yazýr: “Apollon-17” gämisinin endiyi Ay säthi insanda ecazkar bir täsävvür yaradýr. Sanki insan naðýllar aläminä düþür. Ayda 2100 metr hündürlüyü olan vä günäþ þüalarý altýnda parpar parýldayan daðlar istirahät üçün äväzedilmäz yerdir. Män Ayda rast gäldiyim bu qeyri-adi mänzäräyä dünyanýn heç yerindä rast gälmämiþäm”. Beläliklä, artýq Ayýn insan mäskäninä çevrilmäsi üçün ilkin addýmlar atýlýr. Düzdür, hazýrda Ayýn insan mäskäninä çevrilmäsi üçün mövcud olan layihälärin häyata keçirilmäsi bizä fantastika kimi görünür. Ancaq son yüz ildä fantastika kimi görünän bütün ideyalarýn häyata keçirilmäsi göstärir ki, Ayýn insan mäskäninä çevrilmäsi layihäsinin reallaþmasý da mümkündür. Aydan sonra isä bizi Mars gözläyir. Krisvellin dediyi kimi, biz kainatda özümüzü axtarmaða çýxmýþýq. Göräsän, nä vaxtsa, tapa biläcäyikmi?..
üüü Salam, äziz “Ailäm”in redaksiya heyäti! Män sizin daimi oxucunuzam. Jurnalda än çox diqqätimi cälb edän “Hikmät damlalarý” bölmäsidir. Här damla hikmät mänäviyyatýmýzýn saflaþmasýnda mühüm rol oynayýr. Çox sað olun. Sizä gäläcäk näþrlärinizdä uðurlar arzu ediräm. Hömätlä: Ýsmayýlova Çiçäk, Þäki Araz Kurslarýnýn 11-ci sinif þagirdi
üüü Salam “Ailäm”! Män sizin daimi oxucunuzam. 2009-cu ildän jurnalýnýzý oxuyuram. Jurnalýnýza maraðýmýn artmasýna säbäb qardaþýmýn Gäncä Araz Kurslarýnda oxumasý oldu. Män sizin jurnaldan çox þey öyrändim. Bu jurnala görä sizä minnätdaram. Gözäl vä faydalý mäslähätläriniz biz gänclär üçün çox faydalýdýr. Belä mäslähätläriniz çox olsun. Allah jurnalýnýzda ämäyi olan här käsdän razý olsun.
Hörmätlä: Göygöl þähäri, H. Rüxsarä
üüü Salam “Ailäm”. Män bu jurnalla, yäni “Ailäm”lä 3 ay ävväl tanýþ olmuþam. 3 aydýr “Ailäm”i sevä-sevä oxuyuram. Sizin seçdiyiniz mövzular çox gözäl vä ähatälidir. Sizä uðurlar arzulayýram. Ýimza: Baký Araz Kurslarýnýn þagirdi Nicat Paþazadä
üüü Salam “Ailäm” ailäsi! Män dä “Ailäm” jurnalýný daimi olaraq, häm dä bäyänäräk, oxuyanlardanam. Hätta “Ailäm” jurnalýný oxumadýðým vaxtlar özümdä böyük bir boþluq hiss ediräm. Häqiqätän dä, çox gözäl mövzulara toxunursunuz. Buna görä, bütün “Ailäm” ailäsinä täþäkkürümü bildirir, gäläcäk iþlärindä uðurlar arzulayýram. Sevinc Käirmova
üüü
üüü
Salam “Ailäm” heyäti! Män jurnalýn här sayýný böyük säbirsizliklä gözläyiräm. Çünki jurnalýn här sayýndan yeni bir þey öyräniräm. Xüsusilä dä, “Hikmät damlalarý”, “Ýbrät”, “Häyat” vä “Häyat tärzi” bölmälärini daha çox seviräm. Hamýnýza uðurlar arzulayýram.
Salam “Ailäm” jurnalý! Bu jurnal mänim häyata baxýþýmý däyiþdirdi desäm, yäqin ki, sähv etmäräm. Buna görä dä, jurnalýnýzýn bütün saylarýnýn kolleksiyasýný yýðýram. Belä gözäl bir jurnal ärsäyä gätirdiyiniz üçün här birinizä sonsuz täþäkkürlärimi bildiriräm. Çox sað olun.
Hörmätlä: Fuad Axundov Hörmätlä: Yaqub Mämmädov
BiLGi 30 AiLÄM MART 2011
Näfsinä zülm etmäk nä demäkdir? Näfs - bir çox hallarda elä insanýn özü demäkdir. Näfsinä zülm etmäk elä özünä zülm etmäkdir. Ona görä dä äsasän zülm anlayýþý üzärindä durmaq istäyirik. Zülm - geniþ anlayýþdýr, yäni bütün hallarda müäyyän edilmiþ häddi aþmaq zülmdür. Klassik anlayýþla zülm - baþqalarýna qarþý haqsýzlýq demäkdir. Ancaq bir mäsälä dä var ki, zülm bütün hallarda zülm edänin özünä qayýdýr. Än qýsa þäkildä ifadä etmiþ olsaq, demäliyik ki, kim nä edirsä, özünä edir. Näfsinä zülm etmäk anlayýþý isä Allahýn verdiyi ämanätläri düzgün yerlärdä, düzgün iþlärdä deyil, yanlýþ yerlärdä, yanlýþ iþlärdä särf etmäkdir. Bäri baþdan onu da deyäk ki, “näfsi öldürmäk” ifadäsi doðru deyil, “näfsi tärbiyä etmäk” ifadäsi doðrudur. Quranýn täbiri ilä desäk, insan än gözäl þäkildä yaradýlmýþdýr. Baþqa sözlä, insan - Allahýn qiymät verdiyi, üstün tutduðu bir mäxluqdur. Ýnsan o qädär mükämmäl, o qädär müräkkäb bir varlýqdýr ki, hälä dä tam öyränilmäyib. O qä-
där gözäl imkanlarla, o qädär gözäl qabiliyyätlärlä tächiz olunub ki, saymaqla qurtarmaq mümkün deyil. Ýndi dä fikrimizi açýqlamaq üçün här käsin gördüyü, här käsin bildiyi mövzulardan bähs edäk. Allah (c.c.) bizä dil verib danýþýrýq. Yäni dilin iþi danýþmaqdýr. Onu da unutmayaq ki, Allah bizä dillä yanaþý aðýl da verib, iradä dä verib. Dilin väzifäsi doðrunu doðru yerdä danýþmaqdýr, Haqqý täblið etmäkdir, gözäl þey söylämäkdir, könül almaqdýr, Allah adýný zikr etmäkdir... Täbii ki, bu siyahýný xeyli uzatmaq da olar. Ägär biri bu saydýqlarýmýz haqqýnda düþünmürsä, iþi-peþäsi qeybät etmäkdirsä, yalan danýþmaqdýrsa, bir sözlä, Allahýn sevgisinä deyil, qäzäbinä layiq olan þeylärdirsä, demäli hämin þäxs öz dilinä zülm etmiþ olur. Göz misilsiz nemätdir. Väzifäsi görmäkdir. Täyinatý halalý görmäk, harama baxmamaqdýr. Ägär biri gözünün nurunu zärärli yerlärä särf edirsä, harama baxýrsa, Allahýn verdiyi bu nemätin iþýðý ilä Allahýn ämrlärinä uyðun olmayan iþ-
lär görürsä, demäli öz gözünä zülm edir. Heç älinizi qarþýnýza qoyub düþünmüsünüzmü? Elm-texnika nä qädär inkiþaf edir-etsin, bu cür mükämmäl bir cihaz düzäldä bilmäz. Älimizdäki duyma qabiliyyäti, barmaðýmýzýn ucundaký täkrarsýz naxýþlar, bir-birinä än etibarlý þäkildä baðlanmýþ buðumlar... bir sözlä, här þey mükämmäldir. Bu ällär bizä verilib ki, xeyir iþlärdä iþlädäk. O ällärlä imkansýza kömäk edäk, yetimin saçýný oxþayaq, äyiläni düzäldäk, yýxýlaný qaldýraq, gözäl iþlär göräk, gözäl yazýlar yazaq... Aðlýmýz, iradämiz, qäzäbimiz, sevgimiz belä Allahýn verdiyi ämanätlärdir vä bu mükämmäl cihazlar da doðru täräfä, döðru istiqamätä yönäldikdä zülmdän qurtarýr. Bir sözlä, näfsä zülm etmäk ämanätä xäyanät etmäkdir. Vä Uca Kitabýmýz Qurani-Kärim bir gün bütün ämällärimizä görä hesaba çäkiläcäyimizi dönä-dönä bäyan edir. Ýnanan inansýn, inanmayaný da Allah inandýrsýn. Vässalam...
N. Ý. - 19 yaþým var. Ailänin kiçik oðluyam. Ýki ildir ki, universtetä imtahan veriräm. Ancaq här däfä dä, “uðursuzluða” märuz qalýram. Bäzän dä öz-özümä: “Bälkä sän heç täläbä olmaða layiq deyilsän”, - deyiräm. Bir täräfdän uðursuzluqdan, bir täräfdän dä ümidsizlikdän äziyyät çäkiräm. Cavaabýnýzý gözläyiräm... - Hörmätli N. Ý! Luiziana þtatýnýn Yeni Orlean þähärindä mäþhur bir milyonçu var idi. O, yaþadýðý þähärdä bir mäktäbi himayäsinä götürmäk istäyirdi. Uzun axtarýþlardan sonra, nähayät, þähärin känarýnda yerläþän vä “tärketmä” faizi 84 faiz olan bir mäktäbi himayäsinä götürmäyi qärara aldý. Belä ki, bu mäktäbä gedän uþaqlarýn 84 faizi mäzun olmamýþ mäktäbdän ayrýlýrdý. Milyonçu, hämçinin, därslärdä iþtirak edän vä yaxþý qiymätlär alan þagirdlärin universitet xärclärini dä öz üzärinä götüräcäyinä söz verdi. Ýnsanlarýn beynindä “þimþäk çaxdýrmaqda” mahir olan bu milyonçu uþaqlara täkcä söz vermäklä qalmadý. Üstälik, onlara universitet täläbäsi necä olur onun xäyalýný qurdurdu. Bunun üçün þagirdlär yaxýnlýqda yerläþän bir universitetä getdilär vä här biri bir universitet täläbäsi ilä bir gün bu universitetdä qaldýlar. Þagirdlär yanlarýnda qaldýqlarý täläbälärlä täkcä därslärdä iþtirak etmädilär, häm idman salonunda oyun oynadýlar, häm yemäkxanada yemäk yedilär, häm dä kitabxanada kitab oxudular. Günün sonunda isä artýq hamýsý beyinlärindä bir universitet täläbäsinin tam xäyalýný qurmuþdular. Bir sözlä, indi onlar özlärini orada çox asanlýqla “görä bilirdilär”. Halbuki bu “säyahätdän” ävväl beyinlärindä tam bir xäyal yox idi vä bu xäyal olmadýðý üçün dä (täbii olaraq) täxäyyül güclärindän tam istifadä edä bilmirdilär. Növbäti illärdä isä här sähär müällimlär þagirdlärä gözlärini yumdurdular vä bir universitet täläbäsi olmaðý xäyal etdirdilär. Bu, o þagirdlärdäki täxäyyül gücünü daha da “alovlandýrdý”. Bu uþaqlar mäktäbi qurtaranda isä artýq o mäktäbdäki “tärketmä” faizi 20 faizdän dä aþaðý düþmüþdü... Yäqin ki, älavä þärhä ehtiyac yoxdur. Uðurlar!..
Bir az da xäyal gücünüzä inanýn...
HÄKiMiNiZ DEYiR Ki 31
HÄR ÞEY SiZiN ÜÇÜN 32 AiLÄM MART 2011
1 Bir sinifdäki þagirdläri üç-üç qruplaþdýrsaq, 1 þagird, dörd-dörd qruplaþdýrsaq, 2 þagird, beþ-beþ qruplaþdýrsaq, 3 þagird, altý-altý qruplaþdýrsaq, 4 þagird känarda qalýr. Bu þärtläri näzärä alsaq, sinifdä neçä þagird var?
10 353 12621 1215121 1311?1131
2 Sual iþaräsinin yerindä hansý räqäm olmalýdýr?
SUALLAR
3 12 “qýrmýzý topu” aþaðýdaký kvadratlara elä yerläþdirin ki, bütün istiqamätlärdä 2-dän çox “top” olmasýn.
CAVABLAR 1 1 1 8 24
4 24
1 6
Beläliklä, usta vä þagird eyni iþi birlikdä 6 günä görä bilärlär.
2 100 metr uzunluðunda 100 metr/saniyä sürätlä häräkät edän bir qatar 100 metr uzunluðunda bir tuneli 2 saniyäyä keçär
3 Çaþ baxsan, çaþacaqsan ölçülü
Bu þäklä diqqätlä baxýn. Þäklin därinliyindä sizi valeh edäcäk mänzärä ilä qarþýlaþacaqsýnýz. Görmäk üçün diqqätinizi bir nöqtäyä cämläyin vä näzärlärinizi ayýrmadan baxmaða çalýþýn. Keçän sayýmýzdaký üçölçülü þäklin cavabý: Skripka