აივანი

გასეირნება თბილისში..........................8 დრო და არქიტექტურა........................34 უფლება ქალაქზე...............................43 მითიური იანუსი..................................50 მრავალფეროვანი ტფილისი .............62 გამქრალი ეკლესიები........................78 მიწისქვეშა ქალაქი............................84 ძველი სადარბაზოები......................102 თბილისური ეზოები..........................116

miyvars Tbilisi! irakliviT mudam mSfoTari! da msurs aq movkvde, rom misi mze swvavdes Cems kubos, an msurs mtkvris talRam orTaWalis xrams damagubos (miyvars Tbilisi!... irkliviT mudam mSfoTari!). da me ar minda sxva anderZi araviTari; axliCeT mwvadi... sTqviT leqsebi... aJRereT Tari... i. griSaSvili

ფოტოგასეირნება თბილისში

რეპორტაჟის ფოტოები ლიანა მარქარიანის

‘‘saqarTvelo

beWedia

bajaRlo

da

Tbilisi

-

Sig

Casmuli

badaxSi... i.

griSaSvili

ე

ს თბილისია – ქალაქი, რომელსაც თავისი მელოდია, ფერი და სიმბოლოები აქვს. თბილისი თითოეული ადამიანისთვის სხვადასხვანაირია, რადგან საქართველოს დედაქალაქი ყველას თავისებურად უყვარს. ძველ თბილისში არ არსებობს „უსულო“ საგანი ან უბრალოდ შენობა, აქ ყველაფერს თავისი ისტორია აქვს და ყოველი გასერნებისას ვიწრო ქუჩებში და თბილისურ აივნებზე ძველი ვოდევილებივით ცოცხლდება ისტორია. ჩვენი ჟურნალიც, რომლის ფურცლებზეც ახლა ერთად ვიმოგზაურებთ, ერთგვარი გასეირნებაა თბილისში. შესაძლოა, ჩვენთან ერთად, თქვენთვის ახალი დეტალიც აღმოაჩინოთ, რომელსაც თქვენი წარმოსახვის მოზაიკის ფართო პანოს დაამატებთ და თბილისის კიდევ ერთ ხედს, სხვა კუთხით დაინახავთ. ალბათ, იმაზეც გიფიქრიათ, თუ რა არის თქვენთვის თბილისი? რა ასოცირდება საქართველოს დედაქალაქთან და საერთოდ, რა არის თქვენი თბილისის სიმბოლო? მოდით თბილისში ერთად გავისეირნოთ, თავიდან აღმოვაჩინოთ ჩვენი ქალაქი და სიმბოლოების ფოტოალბომი შევქმნათ.

11

მთაწმინდა და ფუნიკულორი“ ოტოგასეირნებას თბილისის ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი ფ წერტილიდან - მთაწმინდიდან ვიწყებთ. მე და ჩემი ერთგული ფოტოაპარატი ვცდილობთ, მის პატარა ობიექტივში თბილისის მთელი ხედი მოვაქციოთ, თუმცა უშედეგოდ - მთაწმინდიდან თბილისის ხედს ბოლომდე თვალიც კი ვერ სწვდება. გარდა უსასრულო პანორამისა, ამ ადგილს ბევრი საინტერესო ისტორიაც აქვს. აქ მხოლოდ ერთი კი არა, თბილისის სიმბოლოების მთელი კომპლექსია და ზუსტად ეს ხდის ამ ადგილს დედაქალაქის ერთერთ ღირსშესანიშნაობად. სიმბოლოების კომპლექსში გაერთიანდა ფუნიკულორი, მისი ზედა სადგურის უნიკალური შენობა, ტელეანძა და მისი ერთგული მეგზური „ეშმაკის ბორბალი“. ზედა თბილისის გაშენების იდეა მეოცე საუკუნის დასაწყისში გაჩნდა, რაც, რა თქმა უნდა, იმას ნიშნავდა, რომ ის მთაწმინდის პლატოზე უნდა ყოფილიყო. ანუ იქ, სადაც ახლა ჩვენ ვიმყოფებით. მაშინ გაჩნდა მთავარი კითხვა: როგორ უნდა დაკავშირებოდა „ქვედა თბილისი“ „ზე­და თბილისს“? ამ კითხვას ბელგიელმა ინჟინერმა ალფონს რობინსმა უპასუხა - „ახალი თბილისი“ ძველს ფუნიკულორით ანუ სამთო ტრამვაით უნდა შეერთებოდა. ის, რაც აქამდე შეუძლებლად ითვლებოდა, 1905 წლის 27 მარტს შესაძლებელი გახდა და ამ დღეს სამთო ტრამვაიმ პირველ მგზავრებს უმასპინძლა. ფუნიკულორს რეკონსტრუქცია რამდენჯერმე ჩაუტარდა. აქედან ერთერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი 1938 წელს ზედა სადგურის შეცვლა აღმოჩნდა. დღეს უკვე თბილისის სავიზიტო ბარატად ქცეული შენობის არქიტექტორები ზაქარია და ნადეჟდა ქურდიანები არიან, მათთან ერთად მუშაობდა ა. ვალაბუევიც. აშენების დღიდან ეს შენობა არქიტექტურულ ღირსშესანიშნაობას წარმოადგენს. თუ გაგი­მართლებთ, დღეს უკვე რესტორნად ქცეულ შენობაში შეხვალთ და დააკვირდებით, აღმო­აჩ ­ ენთ, რომ აქ გადაიღეს ყველასთვის ცნობილი ქართული ფილები: „აბეზარა“, „დღე უკანასკნელი, დღე პირველი”, „შეხვედრა მთაში”.

12

ტელეანძა და ეშმაკის ბორბალი“

14

ერთად თბილისის კიდევ ერთ სიმბოლოდ ფიქცაუნიკულორთან ტელეანძა და მის მუდმივი მეგზური „ეშმაკის ბორბალი“. ახალი ანძა 1972 წელს გაჩნდა მთაწმინდაზე, მანამდე, 1955 წლიდან, ფუნქციონირებდა საკომუნიკაციო ანძა, რომელიც შემდგომში გორთან გადაიტანეს. რა თქმა უნდა, „ეშმაკის ბორბალიც“ მრავალჯერ შეიცვალა, ბოლო და ყველაზე დიდი 2018 წელს დამონტაჟდა.

16

თბილისური მთავარი სიმბოლო – აივნები მთაწმინდიდან, რა თქმა უნდა, ფეხით ჩამოვდივართ - აბა, სხვაგვარად რა ფოტოგასეირნება გამოგვივა? ოქროსფერ ფოთლებთან თამაშში თბილისის ერთ-ერთ ძველ უბნამდეც მოვაღწიეთ და სოლოლაკში კოტეტიშვილის ვიწრო ქუჩაზე მოვხვდით. ეს ადგილი ალბათ ყველას „ვერის უბნის მელოდიებს“ გაგახსენებთ. აივანს თუ დააკვირდებით და ქალაქის ხმაურს მიაყურებთ, გაიგონებთ მრეცხავი ვარდოს ღიღინს, რომელიც კალათით ხელში ჩაგივლით და აივანზე მდგომ ქალბატონს თეთრ პერანგს მიაწოდებს. თუმცა, ბევრი თქვენგანი „არასერიოზულ კაცსაც“ გაიხსენებს, რადგან ეს ცნობილი აივანი ამ ფილმის კადრებშიც მოხვდა. სხვათაშორის, ამ სახლში ილია ჭავჭავაძის მეუღლე, ოლღა გურამიშვილი ცხოვრობდა.

17

ტ

18

ისევ ვუბრუნდებით რეალობას, რომელშიც ფოტოაპარატი უარს ამბობს გადაღებაზე. მოგზაურობა ახლა დავიწყეთ, თუმცა, ფოტოაპარატის მეხსიერებამ უკვე იმაზე მიგვანიშნა, რომ 500 კადრს გადავაცილეთ. დროა, მეხსიერების ბარათი შევცვალოთ. აქედან გადავდივართ ინგოროყვას ქუჩაზე, ეს ის გზაა, რომელიც, ალბათ, ღვთისმშობლის ტაძართან მიგიყვანთ. ზუსტად აქ გადაიღეს ფილმ «მონანიების» ბოლო ეპიზოდი, რომელშიც ვერიკო ანჯაფარიძე ყველაზე მნიშვნელოვან ფრაზას ამბობს: „რის მაქნისია გზა, თუ ტაძართან არ მიმიყვანს?

19

ტ

აძართან ვერ მივედით, თუმცა ვერისა და სოლოლაკის უბნებში სეირნობისას, გზა აგვერა. მთავრი ისაა, რომ თბილისის ეს ნაწილი მდიდარია განსხვავებული არქიტექტურით, რაც, გინდა თუ არა, მაინც აგირევს გზა-კვალს. ყველაფერი გაინტერესებს და ცდილობ, ყველა ქუჩას და კუთხეს მიწვდეს შენი ობიექტივი. ერთ-ერთი ორნამენტის გადაღებისას წარწერა შევამჩნიეთ: „ი. მაჩაბლის ქუჩა“ და მივხვდით, რომ სასურველი მიმართულებით ვსეირნობთ. აქ სხვა უნიკალური სახლებისგან ნამდვილად გამოირჩევა მწერალთა სახლი, რომლის ეზოშიც შევისვენეთ. ფოტოსურათების თვალიერების დროს ვამჩნევთ, რომ თბილისს განსაკუთრებულ იერს ზუსტად აივნები სძენს და სადაც არ აუნდა გაიხედო, თბილისის ერთი ასეთი დეტალი (აივნის სახით) აუცილებლად დაგხვდება. გამონაკლისი არ არის მწერალთა სახლიც, ვილეროი და ბოხის მოზაიკის თავზე ულამაზესი თბილისური აივანი დაგვხვდა. აივნების შექმნის აუცილებლობა ჯერ კიდევ საუკუნეების წინ გაჩნდა, თუმცა თბილისს თუ დააკვირდებით, მიხვდებით, რომ აქ აივანი მხოლოდ საყოფაცხოვრებო საჭიროებისთვის აუცილებელი დეტალი არაა. ქართველი მშენებელი აივნის მხოლოდ სახლის გეგმაში ჩამატებით არ დაკმაყოფილდა და შექმნა თბილისისთვის დამახასიათებელი მხატვრული ხუროთმოძღვრული ელემენტი. ზუსტად ეს დეტალი ქმნის ნამდვილ ტფილისს: რუხ ქუჩებზე ჩამოლაგებული და კლდეებზე ჩამოკიდებული ხის აივნები დღემდე გამორჩეულ შნოს აძლევს ქალაქს. შესვენების დრო მცირეა, რადგან შემოდგომის წვიმამ და ნისლმა შეიძლება კადრი გაგვიფუჭოს, ამიტომ გზას ვაგრძელებთ.

20

აჩაბლის ქუჩის ბოლოს იწყე მლადო ასათიანის ქუჩა. აქაც

ერთი ლეგენდარული აივანი გვხვდება. ფეოლა გახსოვთ? დიახ, ეს ის აივანია, სადაც ბესიკის ეძახის. ხოლო, ამ ქუჩ თუ ბოლომდე გაყვებით და ბეთლემის ქუჩასთან მოუხვევთ აღმოჩნდებით გომის ქუჩაზე. აქ უკვე მიზანმიმართულად მივდივართ, რადგან კიდევ ერთ ლეგენდარულ აივანს ვეძებთ, გვინდა მივიდეთ იქ, საიდანაც მხატვრისთვის თბილისის განსაკუთრებული ხედი იშლება და ზუსტად იქ, სადაც პაპუნა ოქრომჭედელიც ცხოვრობს. „მზე შემოდგომის გაგახსენდათ ალბათ? ჩვენც ზუსტად ამ აივანზე ვიმყოფები – ფოტო გადავიღეთ და ხედიც ზუსტად ისეთია, როგორსაც ფილმში გვიჩვენებენ ფოტოალბომი მდიდრდება.

22

ება

ჩას

თ,

ც სა“

ით ც

24

აქ თუ ისევ წამიერად მოწყდებით რეალობას, გაიგონებთ ზიმზიმოვის და „ფეფელ ჯან“-ის ნამღერ კოკობო ვარდოს, მეორე აივნიდან კი აკოფ დარდიმანდიანციც გამოჩნდება და დაიძახებს: „ხანუმ ჯან“. მოკლედ, აქ ყველა ჩვენს საყვარელ პერსონაჟს ვიპოვით, შესაძლოა, კინტოც კი გამოჩნდეს ან დიასახლისი, რომელიც აივანზე ჩამოკიდებულ ხალიჩას ბერტყავს. აივნები იგივეა, ხედიც, თუმცა თბილისური ჟრიამული ნამდვილად დააკლდა ამ ყველაფერს.

Ca u q s i l

15.10.20

20

i

v S i t e t ko

020

15.10.2

nis

Tia a s a o ad

l

15.10.20

20

ახლა, ბევ რ ადგილ ას მოწით ნაცვლად ალო ხალ აივნებსა იჩების დ ა კედლებს ან შემოდ გომის ფე ხავსი ალ ამაზებს რებში ჩას აივნებს, თ მული სურ ითქოსდა ო, რომელ , მარტო ა ცივ საღამ იც რ ტოვებს ოს ათბობ დ ა შ ს ე . მოდგომის უცებ, „მივ გალაკტიო არდნილ ნის ლექს აივანზე“ ი გაგვახს ენდა:

maxsovs mivardnil aivnis Wrel-Wreli mandil-sakabe. axlac xandaxan gaivlis Cveni kneina-kakabi.

quCa

galaktioni

ქართლის დედა ფოლორცში კნეინა კაკაბის ან ხანუმას გამოჩენის მოლოდინში გამახსენდა, რომ ეს ქუჩა სურბ გევორქის სომხურ სამოციქულო ეკლესიასთან ჩაგვიყვანს, რომელიც სინაგოგასა და მეჩეთს შორის მდებარებოს. ასეთი თანაცხოვრება მხოლოდ ჩვენი დედაქალის მრავალფეროვნებისთვისაა დამახასიათებელი. ტოლერანტობა რომ მატერიალური ყოფილიყო, ნამდვილად აღვბეჭდავდით და სიმბოლოების ფოტოალბომში ჩავამატებდით, რადგან თბილისი სწორედ თავისი ეთნიკური და რელიგიური მრავალფეროვნებითაა გამორჩეული. სურბ გევორქის მხრიდან კი თითქოს უსასრულო კიბეებს ნარიყალაზე მივყავართ, ქართლის დედასთან - თბილისის კიდევ ერთ გამორჩეულ სიმბოლოსთან, რომელიც დედაქალაქს 1958 წლიდან მფარველობს. ეს ის მასპინძელია, რომელიც მტერს ხანჯლით დახვდება, მოყვასს კი- ღვინით სავსე ფიალით. თავდაპირველად, ქანდაკება ხის იყო და 1958 წელს აღიმართა - დედაქალაქის 1500 წლისთავთან დაკავშირებით. იგი დროებითი უნდა ყოფილიყო, მაგრამ მოგვიანებით მისი დატოვება გადაწყდა და ამიტომ, 1963 წელს, ალუმინით დაიფარა. ხოლო, 1997 წელს ქანდაკება ახლით შეიცვალა. „ქართლის დედის“ ავტორი, ქართველი მოქანდაკე ელგუჯა ამაშუკელია, რომელსაც ამ ქანდაკების გამო შოთა რუსთაველის სახელობის სახელმწიფო პრემია მიენიჭა.

მშვიდობის ხიდი აქედან საბაგიროთი ჩავდივართ რიყის პარკში. ერთადერთი პრობლემა ისევ ფოტოაპარატის უძლურებაა, რადგან ამ ხედში, რომელიც „მინის კუბის“ ყველა მხრიდან ჩანს, თითქოს თბილისის ყველა სიმბოლო გაერთიანდა: ჭრელა-ჭრულა აივნები, მთაწმინდა და ფუნიკულორი, ქართლის დედა, მტკვარი და მშვიდობის ხიდი – ხიდი, რომელიც აერთიანებს ძველს და ახალს, თანამედროვეს და არქაულს. მიუხედავად იმისა, რომ ეს თბილისის ყველაზე „ახალგაზრდა“ სიმბოლოა, მან მალევე, 2010-11 წლიდან, დაიმკვიდრა ადგილი დედაქალაქის სავიზიტო ბარათებს შორის, ზუსტად ამიტომ ჩვენს ფოტოალბომშიც შევიტანეთ.

28

მეტეხის ტაძარი და ვახტანგ გორგასლის ძეგლი

30

სახეზე გატყობთ კმაყოფილობას, ვიწყებთ მეორე განყოფილებას...რიყის პარკიდან უკან ვბრუნდებით... აღმოვჩნდით თბილისის მთავარ სიმბოლოსთან: მეტეხის ღვთისმშობლის შობის ტაძარი და ვახტანგ გორგასლის ძეგლი, რომელსაც, სამწუხაროდ, ჩვენი ფოტოგასეირნების ფარგლებში ბოლომდე ვერ გავიცნობთ, მნიშვნელოვანია ის, რომ ამ ადგილთან და ტაძართან ბევრი ისტორია თუ ლეგენდაა დაკავშირებული. შეგვიძლია ჩავთვალოთ, რომ ეს არის ადგილი, საიდანაც იწყება თბილისის ისტორია. ეგნატე იოსელიანის კატალოგში წერია: „აღშენებული ვახტანგ გურგასლანისაგან 480-სა წელსა“. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ ტაძარი მეხუთე საუკუნეშიც არსებობდა. თბილისის დაარსების ლეგენდა ხომ ყველას გახსოვთ? სავსებით შესაძლებელია, „ტფილ“ წყლებში დაფუფქული ხოხობი ვახტანგ გორგასალმა ახლო-მახლო აღმოაჩინა. ბევრისთვის, ცალ-ცალკე, ზოგისთვის კი მეტეხის ტაძარი და გორგასლის ძეგლი ერთიანად არის თბილისის სიმბოლო. აქედან ხედი იშლება მეიდანზე-თბილისურ აივნებზე, რომლებიც ერთმანეთს გამორჩეულობასა და სილამაზეში ეჯიბრებიან. აქ გადავიღებთ ბოლო ფოტოს, რადგან ნამდვილ თბილისს ამ ადგილზე უკეთ არაფერი აჩვენებს. გასეირნების ბოლოს ხვდები, რომ შეუსრულებელი ამოცანის წინაშე დგახარ, რადგან ცდილობ, თბილისი ერთი ჟურნალით ან სტატიით ამოწურო, რაც, ალბათ, არასდროს და არავის გამოუვა. ბევრისთვის თბილისის სიმბოლო სამების საკათედრო ტაძარია, თავისუფლების ან გმირთა მოედანი, ზოგი ბავშვობას თბილისის ცირკის შენობას უკავშირებს და ერთ-ერთ სიმბოლოდ აღიარებს, სხვა უპირველს სიმბოლოდ მტკვარს მიჩნევს. მოკლედ, თბილისი ყველასთვის სხვადასხვანაირია - ერთადერთი, ამიტომ ყველას აქვს თავისი თბილისი. ეს ხომ ქალაქია, რომელიც თოთოეულ დეტალში იმალება და რომელსაც ბოლომდე ვერასდროს გაიცნობ. ეს თბილისია... აქ დარაბებს მიღმა ბევრი ისტორია იმალება... აქ თბილისურ აივნებზე ძველი ვოდევილებივით თბილისური ყოფა ცოცხლდება...

ლიანა მარქარიანი

‘‘

me TiTqmis yvelaferi vnaxe TbilisSi qarTul samoTxeSi da mTeli cxovrebis manZilze ise nayofierad arsad mimuSavnia, rogorc TbilisSi. frangi mwerali aleqsandre diuma

‘‘

Tbilisi erT-erTi ulamazesi qalaqia, saucxoo da magari kedliTaa SemozRuduli. TbilisSi ramdenime lamazi sakrebulo Senobaa, bazrebi, e.i. savaWro adgilebi; gareubnebs mravali salaRobo saxli da saucxoo baRi amSvenebs. frangi mogzauri Jan Sardeni

dro da arqiteqtura

"

arqiteqturam unda mogvces SesaZlebloba, SevigrZnoT Cveni warmoSveba iustus dahindeni, arqiteqtori

34

მეოცე საუკუნის თბილისის არქიტექტურის, განაშენიანებისა თუ დაგეგმარების პრინციპები, დროის მსვლელობასა და პოლიტიკური კონტექსტის ცვლილებასთან ერთად, იცვლებოდა. საუკუნის დასაწყისისთვის დამახასიათებელი იყო მოდერნის გავლენა ქართული არქიტექტურული სტილის მიმართ ინტერესის უკან ეროვნულგანმათავისუფლებელი იდეები იდგა. ქართული “ხელწერა” გვხვდება არტისტული საზოგადოების თეატრის (1901), ქართული გიმნაზიის (1906), ქაშვეთის ეკლესიისა (1910) და საადგილმამულო ბანკის (1916) სახით. უნდა აღინიშნოს, რომ მეოცე საუკუნის პირველ ათწლეულში თბილისის ბურჟუაზიული ტიპის ქალაქად ჩამოყალიბების ტენდენციები ნათლად იკვეთებოდა - ცენტრალური უბნები უფრო მეტად იყო კეთილმოწყობილი, ვიდრე განაპირა, “მუშათა” დასახლებები ხასიათდებოდა მრავალსართულიანი საცხოვრებელი კორპუსებით. საბჭოთა ხელისუფლების დამყარებამ კვალი დაამჩნია თბილისის დაგეგმარებასაც. ხაზგასასმელია, რომ თბილისის ისტორიაში პირველი გენგეგმა სწორედ ამ პერიოდს (1932-1934) ეკუთვნის და მის შექმნაში მონაწილეობას იღებდნენ როგორც ქართველი, ასევე რუსი არქიტექტორები. 30-იანი წლებიდან განსაკუთრებით ინტენსიურ ხასიათს იღებს გეგმიანი სარეკონსტრუქციო-კეთილმოწყობითი სამუშაოები. ფეოდალური თბილისის ვიწრო სავაჭრო რიგის გარდა, ყურადღება მახვილდებოდა მუშათა გარეუბნებზეც. სოციალურმა ყოფამ განაპირობა ახალი ტიპის შენობების გაჩენა თბილისის არქიტექტურაში: დიდი საცხოვრებელი სახლები, მუშათა კლუბები, საბავშვო ბაგაბაღები, რეკრეაციული პარკები და სხვა. საინტერესოა ის ფაქტი, რომ მეოცე საუკუნის 20-30-იანი წლები ხასიათდებოდა ისტორიული არქიტექტურის მოტივების გამოყენების მცდელობით (საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის ფასადის აღდგენა (1929), ფუნიკულიორის ზედა სადგური (1938), “დინამოს” სტადიონი (1937) ), რაც წარმოადგენდა პოპულისტურ ნაბიჯს იმის ხაზგასასმელად, თითქოს ადგილობრივი თვითმყოფადობის შენარჩუნება კომუნისტური ხელისუფლებისათვის მნიშვნელოვანი იყო. აღნიშნული პერიოდისათვის ასევე დამახასიათებელი იყო კონსტრუქტივიზმის გავლენა: საქართველოს სსრ კპ ცკ-ის შენობა (1930), გაზეთ “ზარია ვოსტოკას” რედაქციის შენობა (1938) და სხვა. კლასიკური სტილი ჩანს ისეთი დიდი ობიექტების არქიტექტურაში, როგორიც არის: ცირკის შენობა (1940), თსუ-ის მეორე კორპუსი (1940), საქართველოს მთავრობის სახლის ზედა კორპუსი (1938) და სხვ.

30-იანი წლების მეორე ნახევარში თბილისის არქიტექტურაში თავს იჩენს მონუმენტალობით, მორთულობით გატაცება (სტალინისტური არქიტექტურა), რაც 40-იანი და 50-იანი წლების თბილისის არქიტექტურაშიც აქტიურად აისახა. აღსანიშნავია, რომ მეოცე საუკუნის თბილისში მრავლად გვხვდება როგორც ქართველი, ასევე რუსი პოეტებისა თუ საზოგადო მოღვაწეების ძეგლები და მონუმენტები, რაშიც ასევე ჩანს პოლიტიკური კონტექსტის გავლენა: გოგოლის (1904), აკაკი წერეთლის (1922), კიროვის (1936), შოთა რუსთაველის (1942), ივანე ჯავახიშვილის (1953), ვლადიმერ ლენინის (1956), გრიბოედოვის (1961) და ა.შ.

50-იანი წლები, არქიტექტურული თვალსაზრისით, შინაარსისგან დაცლილი იყო. მეორე მსოფლიო ომის შედეგად შექმნილმა საბინაო კრიზისმა მსხვილი საცხოვრებელი მასივების შექმნის საჭიროება გამოიწვია. საბჭოთა ქალაქებში აშენდა მრავალი საცხოვრებელი რაიონი დაგეგმარებული, ტიპური, “უფერული” შენობებით, რომლებსაც არ ჰქონდათ ესთეტიკური ღირებულება და მათი უმთავრესი მიზანი პრობლემის რაც შეიძლება სწრაფად მოგვარება იყო. ეს მშენებლობები მოკლევადიან სარგებელზე, 30-40 წელზე იყო გათვლილი. თბილისში პირველი მსხვილი საცხოვრებელი მასივებიც (საბურთალო, დიღომი და მესამე მასივი) სწორედ ამ პერიოდს მიეკუთვნება.

36

90-იანი წლები არა მხოლოდ თბილისის, არამედ საქართველოს არქიტექტურულ სფეროში საკმაოდ პრობლემური პერიოდი იყო. ერთ-ერთი პრობლემა უშუალოდ დაკავშირებული იყო XX საუკუნის 90-იან წლებში ქვეყნის სოციალ-ეკონომიკური ძვრების ფონზე განვითარებულ მოვლენებთან პოლიტიკური ფორმაციის ცვლილებამ ურბანულ მიწაზე დაამყარა კერძო საკუთრების ფორმა, რის გამოც გაუქმდა სამშენებლო ნორმატივები და უკონტროლო სიტუაცია წარმოიქმნა არქიტექტურასა და მშენებლობაში. არქიტექტორები ხელმძღვანელობდნენ ნორმებით, რომლებიც შემოღებული იყო მოსკოვის მიერ და ამ ნორმების გათვალისწინება სავალდებულო იყო კავშირში შემავალი რესპუბლიკებისათვის. რთული არ არის იმის მიხვედრა, რომ ეს ნორმები ბოლომდე ვერ პასუხობდა ადგილობრივ მოთხოვნებს, რადგან მრავალი სუბიექტის თავისებურებათა გათვალისწინება და ყველასთვის მისაღები მოდელის შექმნა თითქმის შეუძლებელი იყო. ეს კი მეტყველებს იმაზე, რომ იმ პერიოდისთვის არ იყო გათვალისწინებული ის არქიტექტურული პრინციპები, რომლებიც სხვადასხვა დროს უდიდესი მნიშვნელობის მქონე იყო არქიტექტურაში. რიჩარდ ინგლანდის აზრით,

"

არქიტექტურა დაკავშირებული უნდა იყოს „ადგილის სულთან“, უნდა ჩაისახოს მის წიაღში, უნდა იყოს ნამდვილად ადგილობრივი და ამავდროულად, ნამდვილად თანამედროვე“.

ზემოთქმული პრობლემის გარდა, რომლის წინაშეც იდგნენ სხვა საბჭოთა რესპუბლიკები, საქართველოში 1990-იანი წლების სამოქალაქო ომის ეიფორიამ, სხვა ყველაფერთან ერთად, არქიტექტურული პროცესებიც უკან დახია. ამის ნათელი მაგალითია თავისუფლების მოედანი და მისი მიმდებარე ტერიტორია, სადაც განადგურდა ნაგებობების უმეტესი ნაწილი, ომის შემდგომმა რეკონსტრუქციამ კი მნიშვნელოვანი ცვლილებები შეიტანა ამ ტერიტორიის სივრცით–მოცულობით სტრუქტურასა და არქიტექტურულ-მხატვრულ ღირებულებაში.

37

XXI საუკუნის არქიტექტურაზე საუბრისას

უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ეპოქისთვის, ზოგადად, დამახასიათებელია სამშენებლო აგრესია, გამონაკლისი არც თბილისია. ურბანიზაციის პროცესის ზრდამ თავისი კვალი დაამჩნია ქალაქების შენობათა ანსამბლს - მიმდინარეობს კონვერსია საცხოვრებელ ზონად გადაქცევის მიზნით. მაგალითად, გასული საუკუნის 50-60იანი წლებში ვაკის რაიონის სხვადასხვა ტერიტორიაზე განხორციელდა კვარტალური განაშენიანება, სადაც შიგა სივრცეებს რეკრეაციული ფუნქცია ჰქონდათ, თუმცა, როგორც საბჭოთა, ისე პოსტსაბჭოთა პერიოდებში, გაიზარდა განაშენიანების სიმჭიდროვე, რამაც პოსტსაბჭოთა პერიოდში მიიღო არნახული მასშტაბი და ტერიტორიის არქიტექტურული ტრანსფორმაცია განაპირობა. ასევე, მე20 ს-ის მეორე ნახევარში, თავისუფლების მოედნის ტერიტორიაზე განაშენიანების დაბალი სართულიანობა ხელს უწყობდა მოედნის ლოკალური სივრცის პანორამულ გახსნას, შემდგომში განხორციელებულმა მშენებლობებმა დაარღვია ეს კომპოზიცია და გავლენა იქონია მოედნის განაშენიანების ხასიათზე. ზემოაღნიშნულმა მიზეზებმა თბილისურ არქრიტექტურაში ტრადიციის უკანა პლანზე გადაწევა გამოიწვია. ძველი შენობები, რომლებიც უნდა მოიაზრებოდეს, როგორც გასული საუკუნის არქიტექტურის მნიშვნელოვანი კულტურული მემკვიდრეობა, ან ფუნქციადაკარგულია, ან დანგრეული.

სოფო ფალიანი

38

ფოტოები: ეროვნული ბიბლიოთეკა

‘‘

viyavi mama daviTis monasterSi, aq dakrZalulia griboedovi.aqedan Tbilisis momxiblavi xedi iSleba... qalaqi saocrad lamazia.baRebSi Tavs gawonebT yvavilTa jari, mTavar quCebze sicocxle duRs. mdidruli maRaziebi erovnuli surneliT gaTrobs.qalaqi Zalzed saintereso da originaluria.saerTod Tbilisze pirveli STabeWdileba uaRresad sasiamovnoa. rusi kompozitori petre Caikovski

‘‘

es qveyana arc erT sxva qveyanas ar hgavs, romelsac me vicnob da im grZnobiT var Sepyrobili, rom mTeli sicocxle siamovnebiT vicxovrebdi aq... male Cven am qveyanas davtovebT, magram mudam meqneba ukan dabrunebis natvra, me xom mtkvris wyali damilevia. norvegieli mwerali knut hamsuni

ufleba qalaqze ''ra aris qalaqi, Tu ara xalxi'' uiliam Seqspiri ქალაქი სხვადასხვა სოციალური თუ კულტურული ჯგუფის თანაარსებობის არეალია. აქ შეხვდებით ადამიანებს განსხვავებული ინტერესებით, გემოვნებით და, რაც მთავარია, განსხვავებული საჭიროებებით. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ ქალაქის გაშენებას და მის დაგეგმვას დიდი ძალისხმევა და ყურადღება სჭირდება. ქალაქდაგეგმარება, როგორც დისციპლინა, პირველივე ქალაქების დაარსების დღიდან ჩნდება. ბუნებრივია, ქალაქების განვითარებასთან ერთად, ეს დარგიც იცვლებოდა, ვითარდებოდა და უფრო კომპლექსური ხდებოდა. ქალაქების დაგეგმარების შესახებ წერდნენ მოგზაურები, სწავლულები, ზოგჯერ მეომრებიც. ამიტომ, თამამად შეიძლება ითქვას, რომ ქალაქს დაგეგმვა ოდითგანვე სჭირდებოდა და სჭირდება დღესაც. არც ჩვენი დედაქალაქია ამ მხრივ გამონაკლისი. თბილისს, ქალაქდაგეგმარების თვალსაზრისით, გრძელი და საინტერესო ისტორია აქვს. თუმცა, თვალშისაცემი ცვლილებები მაინც რუსეთის იმპერიასთან მიერთების შემდეგ იწყება. ქალაქის ტერიტორია საგრძნობლად გაიზარდა, გაჩნდა ახალი უბნები, როგორიცაა: სოლოლაკი, რუსთაველის გამზირი, ვერე, ნავთლუღი, დიდუბე და აღმაშენებლის გამზირის ახლანდელი ტერიტორია. იწყება რკინიგზის სადგურების, ფაბრიკების, ბაღების, საგანმანათლებლო, სამეცნიერო და კულტურული დაწესებულებების მშენებლობა.

43

T

bilisis iersaxe icvleba, quCaSi gamosul mosaxleobas gansxvavebuli garemo xvdeba. me-19 saukunis Tbilisi Zalian emsgavseba ruseTisa da evropis qalaqebs. es bunebrivicaa, radgan am periodis qalaqis mSeneblobaSi aqtiurad swored evropeli arqiteqtorebi erTvebian. da mainc, vin iyvnen is adamianebi, romlebic qalaqs gegmavdnen da mis beds wyvetdnen? me-19 saukunis Tbilisis naxazebi ruseTis imperiis dedaqalaqSi, peterburgSi iqmneboda, iqve ixazeboda imperiis sxva qalaqis gegmebic da amas xelmZRvanelobda adamianTa garkveuli jgufi, romelic erTpirovnulad iRebda nebismieri

bi im epoqis ideis naTeli gamoxatulebaa. sistema, romelic individs sruliad ugulebelyofda, bunebrivia, arc gansxvavebuli da mravalferovani arqiteqturiT gaanebivrebda moqalaqeebs, magram cvlilebebi SeiniSneboda.

Seiqmna axali quCebi, mowesrigda satransporto sistema, daiwyo sacxovrebeli saxlebis da mikroraionebis mSenebloba. rac mTavaria, Seiqmna qalaqis pirveli generaluri gegma. Tumca, qalaqis dagegmvis Sesaxeb gadawyvetilebebi skkp centraluri komitetisa da ssrk ministrTa sabWos TaTbirebze kvlav erTpirovnulad miiReboda, mosaxleobis CarTulobis gareSe. samwux-

saxis gadawyvetilebas. arod, am mxriv, verc Tanamedrove Tbilisi gavyveT qronologias da gadavideT daikvexnis. moqalaqe dResac mowyvetilia sabWoTa TbilisSi. erTmaneTis msgavsi, sakuTari qalaqis dagegmarebis process. ,,mosawyeni“ korpusebi da mikroraione-

ra xdeba damoukideblobis miRebis Semdeg? omebisgan damZimebuli saxelmwifo kidev erTxel iwyebs gardaqmnas. aqtiurad iwyeba saubari demokratiul Rirebulebebze, icvleba kanonmdebloba da adgilobrivi TviTmmarTvelobebis gaZlierebaze zrunva. Tumca, qalaqdagegmareba, rogorc qalaqis fizikuri da socialuri garemos Sesaxeb gadawyvetilebis miRebis procesi, kvlav moqalaqeebisgan gancalkevebiT mimdinareobda. qalaqdagegmarebis procesSi moqalaqeTa CarTulobis sakiTxis ganxilva me-20 saukunis 30-ian wlebSi daiwyo, Tumca es procesi Cvengan Sors, evropis ganviTarebul qalaqebsa da aSS-Si mimdinareobda. sakiTxi gansakuTrebiT aqtualuri gaxda 70-ian wlebSi. swored am periodSi gaCnda termini ,,samarTliani dagegmareba“ da daisva SekiTxvebi imasTan dakavSirebiT, Tu rogor SeZlebdnen sajaro moxeleebi konkretul ubnebSi mcxovrebi adamianebis saWiroebebis gaTvaliswinebas, Tuki swored es adamianebi ar iqnebodnen CarTuli am procesSi da ar gaaJRerebdnen TavianT interesebs. kritikam da moqalaqeTa Tu profesionalTa protestma Sedegi gamoiRo. aSS-sa da dasavleT evropis qveynebSi dRes ukve moqalaqeTa CarTulobis mravali meqanizmia SemuSavebuli da umetes maTganSi gaTvaliswinebulia TiToeuli ubnis Taviseburebebi, konkretul quCebze mcxovrebi adamianis saWiroebebi, maTi socialuri Tu ekonomikuri mdgomareoba, kultura da tradiciebi. swored amaze saubrobdnen aTwleulebis win is adamianebi, romlebic ,,samarTlian dagegmarebas“ iTxovdnen. gvian, Tumca maTi moTxovnebi dakmayofilda. warmatebuli da samarTliani dagegmarebis erT-erTi saukeTeso magaliTia avstriis dedaqalaqi, sadac qalaquri sivrceebi genderuli jgufebis moTxovnilebebis gaTvaliswinebiTaa dagegmili. genderuli meinstrimingi - ase uwodeben venaSi midgomas, romelic iTvaliswinebs yvela dainteresebuli piris CarTvas, rogorc gadawyvetilebis miRebis procesSi, aseve misi ganxorcielebis dros. ase daigegma qalaq venaSi erT-erTi sacxovrebeli ubani Woman-Work-City (Frauen-Werk-Stadt), romelic warmoadgens mwvane sivrceebiT, afTiaqebiT, sabavSvo baRebiT, skolebiT, klinikebiTa da safexmavlo bilikebiT dakompleqtebul sivrces.

45

ra mdgomareobaa am kuTxiT Cvens dedaqalaqSi?

ფოტოები: ეროვნული ბიბლიოთეკა

kvlevebi aCvenebs, rom, moqalaqeTa CarTulobis TvalsazrisiT, TbilisSi seriozuli problemebia. gadawyvetilebis miRebis procesTan mosaxleobas aranairi kavSiri ar aqvs. xSir SemTxvevaSi, maT arc ki ician, rom aqvT ufleba, aqtiurad iyvnen CarTuli TavianTi qalaqis dagegmarebis procesSi. maT, rogorc wesi, ar ician, rogor unda daisvas problema, vis unda mimarTon an ra etapebze SeuZliaT procesebSi CarTva. sxva SemTxvevaSi, aqvT informacia TavianTi uflebebis Sesaxeb, Tumca sakuTari Tu sxvisi gamocdilebidan gamomdinare, ar aqvT ndoba, rom gadawyvetilebis mimRebi pirebi maT azrs gaiTvaliswineben. yovelive es mosaxleobaSi nihilistur damokidebulebas aCens da problemas kidev ufro aRrmavebs. ekonomikuri TanamSromlobis da ganviTarebis organizaciis rekomendaciis mixedviT, romelic saqarTvelosac exeba, sazogadoebisTvis xelmisawvdomi unda iyos nebismieri saxis informacia, maT unda hqondeT ufleba da, rac mTavaria, SesaZlebloba, Riad gamoxaton TavianTi azri, kritika. mTavroba valdebulia, upasuxos sazogadoebis moTxovnebs. dro da vadebi Tavidanve mkafiod unda iyos gawerili, raTa moqalaqeebma politikis SemuSavebis adreul etapebzeve SeZlon procesebSi CarTva. aucilebelia adekvaturi finansuri, adamianuri da teqnikur-materialuri resursebis gamoyofa TanamonawileebisTvis. aseve gasaTvaliswinebelia, rom qalaqis dagegmarebis procesSi moqalaqeTa monawileobis dabali done, rogorc wesi, miuTiTebs ara mosaxleobis mxridan intersis arqonaze, aramed im faqtze, rom mTavrobis mxridan ar xdeba zemoT CamoTvlili rekomendaciebis gaTvaliswineba. G-PAC-is erTi-erTi kvlevis Tanaxmad, gamokiTxulTa 35% gamoxatavs survils, CaerTon sazogadoebisTvis mniSvnelovani sakiTxebis gadaWris procesSi, Tumca, maT amis SesaZlebloba ar eZlevaT.

ase rom, SesaZloa arsebobdes interesi, monawileoba miiRo sakuTari qalaqis bedis gadawyvetaSi, magram saxelmwifo ar/ver gTavazobdes CarTulobis adekvatur da moqalaqeze morgebul meqanizms.

"

ufleba SevqmnaT an gardavqmnaT Cveni qalaqebi da sakuTari Tavi, adamianis uflebaTagan erTerTi faseuli, da amave dros, yvelaze ugulebelyofili uflebaa` devid harvi, anTropologi-geografi

iqidan gamomdinare, rom qalaqis dagegmarebis procesSi moqalaqeTa CarTulobis efeqturi meqanizmebi ar arsebobs da gadawyvetilebis miRebis procesSi ar xdeba xalxis interesebis gaTvaliswineba, moqalaqeebi mxolod ideis ganxorcielebis dros iwyeben ukmayofilebis gamoxatvas, rac xSirad seriozul protestSi gadaizrdeba xolme. ar aris saWiro kvlevebis moSvelieba, nebismier Cvengans gaaxsendeba minimum erTi protesti, romelic qalaqur sivrceebTan dakavSirebiT moqalaqeTa ukmayofilebas gamoxatavs. ,,me vicav vakis parks“, ,,gadaarCine anas baRi“, ,,daicavi diRmis parki“ - mcire CamonaTvalia im lozungebisa, romlebic araerTxel gaJRerebula. dasacavi ki TbilisSi bevria.

"

,,zogjer protestis xma aRwevs Cvenamde, zogjer ikargeba da verc ki vigebT, ise vkargavT Cvens sajaro sivrceebs", - naTia kekenaZe, mkvlevari

sazogadoebis protestis miRma arc i podromis teritoriaze parkis gaSenebis idea darCenila. zogadad, centraluri parkis daarsebis idea mniSvnelovani iniciativaa adamianebis rekreaciisa da gajansaRebis kuTxiT. gadaWarbebuli iqneba imis Tqma, rom 36 ha (swored amdeni heqtaria parkis teritoria, romelic qalaqs saCuqrad gadaecema) garemoze mniSvnelovan dadebiT zegavlenas moaxdens, magram sagulisxmoa is faqti, rom Tbilisi erT sul mosaxleze mwvane safaris raodenobiT evropaSi erT-erT ukanasknel adgils ikavebs. aqedan gamomdinare, mwvane safaris gazrda da adamianebisTvis gamajansaRebeli sivrcis Seqmna SeiZleba dadebiTad Sefasdes.

Tbilisis centralur parks aqvs potenciali, gaxdes qalaqisTvis mTavari mwvane zona yovelgvari damatebiTi atraqciebisa da gasarTobi sivrceebis gareSe.

"

Tu gvsurs miviRoT Tanamedrove evropuli an amerikuli urbanuli kulturisTvis damaxasiaTebeli centraluri parki, aucilebelia gaTvaliswinebuli iyos im adamianebis interesebi, romlebic ipodromis arsebul an mimdebare teritorias garkveuli socialuri servisis miRebis mizniT iyeneben", - vako TevdoraZe, garemosdacviTi politikisa da menejmentis magistri

uSualod garemosdacviTi TvalsazrisiT, aRniSnuli teritoriis centralur parkad gardaqmna iqneba precedenti, rac didi albaTobiT sazogadoebis moTxovniT momavalSi msgavsi sivrceebis gazrdas gamoiwvevs. did urbanul dasaxlebebSi centraluri parkebis mTavari daniSnuleba sazogadoebis rekreaciul-gamajansaRebeli servisiT uzrunvelyofaa. msgavs sivrceebSi adamianebs saSualeba aqvT daisvenon da damRleli, urbanuli sazogadoebisTvis damaxasiaTebeli stresisgan gaTavisufldnen. amisTvis aucilebel pirobas warmoadgens didi, mwvane safariT ganaSenianebuli teritoriis arseboba, romelic, xSir SemTxvevaSi, Tavisufalia dekoratiuli gaformebebisa da infrastruqturuli Senobebisagan an minimumamdea dayvanili. swored am ukanaskneli punqtis gauTvaliswinebloba iwvevs sazogadoebis protests. amasTan, sagulisxmoa, rom investori sazogadoebas am teritorias ukve ganaSenianebul mdgomareobaSi gadascems, rac dagegmvis procesSi moqalaqeTa CarTulobas isev da isev gamoricxavs. arqiteqtori da urbanisti lado vardosaniZec dadebiTad afasebs i podromis teritoriaze parkis gaSenebis ideas, Tumca aRniSnavs, rom am SemTxvevaSic da nebismier dros, moqalaqeTa interesebi gaTvaliswinebuli da inte-

grirebuli unda iyos, rac, rogorc wesi, ar xdeba. da mainc, ra unda gaakeTos moqalaqem, romelic dainteresebulia qalaqis bediT da surs misi dagegmvis procesSi monawileoba? aseT dros, moqalaqem Semdegi princi piT unda imoqmedos: ,,roca mTa ar midis muhamedTan, muhamedi midis mTasTan“. moqalaqes aqvs ufleba, mivides gamgeobaSi da ganacxados, rom mas surs dagegmarebis procesSi CarTuloba, ris Semdegac yoveli sajaro ganxilvis win, dainteresebulma moqalaqem unda miiRos Setyobineba, raTa SeZlos sajaro diskusiebSi monawileoba. iqidan gamomdinare, rom Cvens realobaSi, mTa arasdros midis muhamedTan, muhamedmac unda Sewyvitos lodini da iniciativa sakuTar Tavze aiRos. swored amis magaliTia pekinis 23 nomerSi mcxovrebi samezoblo. wlebis win maTi interesebis gaTvaliswineba azrad aravis mosvlia da erT-erTma macxovrebelma SemTxveviT Seityo imis Sesaxeb, rom maT ezoSi baRisa da xeebis adgilas mravalsarTuliani sacxovrebeli korpusis mSenebloba igegmeboda. swored am dRidan daiwyo brZola, romelic ori weli gagrZelda. nino WotaSvili, samezoblos erT-erTi lideri aRniSnavs, rom am ori wlis ganmavlobaSi uamravi adamianuri da finansuri resursi dasWirdaT imisaTvis, rom saqme moegoT. es iyo dauRalavi brZolis Sedegi. kviraSi orjer imarTeboda sasamarTlo sxdomebi, mezoblebi morigeobiT enacvlebodnen erTmaneTs da Rames aTenebdnen baRisa da xeebis sadarajoze, Sexvdnen araerT sajaro moxeles, Tanamdebobis pirebs, yvelas, vis xelSic iyo realurad qalaqis bedi. saqme moiges, xeebis moWrisa da baRis ganadgurebis ufleba aravis misces, sakuTari xelebiT daicves garemo, romelSic cxovrobdnen, magram es mxolod erTi samezobloa, mxolod erTi mogebuli saqmea, rac sakmarisi ar aris. amasTan, es ar aris gadawyvetilebis miRebis procesSi moqalaqeTa CarTulobis magaliTi, es aris gadawyvtilebis miRebis Semdeg gabrazebuli moqalaqeebis protesti, rac erTi da igive ar aris. moqalaqeTa monawileobis instituciuri meqanizmebis Seqmna ar unda aRviqvaT xelisuflebis keTil nebad. es aris xalxis ufleba, ,,ufleba qalaqze“, rac gulisxmobs, rom moqalaqe CarTuli unda iyos im garemos dagegmvasa da CamoyalibebaSi, romelSic cxovrobs. qalaqi unda moergos moqalaqes da ara moqalaqe - qalaqs. es aris ,,samarTliani dagegmareba“, es aris demokratiuli Rirebulebebi. sxva SemTxvevaSi, yovelTvis iqneba mogebuli da wagebuli saqmeebi, magram ar iqneba garemo, sadac gadawyvetilebebi Tavidanve moqalaqis interesebisa da saWiroebebis gaTvaliswinebiT miiReba.

ინგა ღოღობერიძე masala momzadda Semdeg interviuebze da wyaroebze dayrdnobiT: naTia kekenaZe, Tsu-s urbanistikis sadoqtoro programis doqtoranti; interviu vako TevdoraZe, garemosdacviTi politikisa da menejmentis magistri; interviu lado vardosaniZe, arqiteqtori-urbanisti; interviu nino WotaSvili, pekinis 23 nomris movlenebis erTerTi lideri; interviu moqalaqeTa CarTuloba q. Tbilisis urbanul dagegmarebaSi - samoqalaqo mrCevelTa sabWos praqtikis analizi : 2016-2018 wlebi; naTia kekenaZe

თბილისი

’’ ’’ ’’’’ ’’ ’’

აი, ბავშვ შემოსასვ გული სა და ქალა კიდევ ზა მოხალულ ტროლეი კიბეები, ბაზრის მ ასეთია ჩ და გემო

ქალაქი,

თბილისი

უცებ წარ ადამიანი მქონდეს დავფიქრ ულამაზე

თბილისი რამადან შემდეგ კ სურნელი

თბილისი მოსიყვარ

არის:

ვობაში, სამთვიანი გურული ზაფხულის შემდეგ, გვიან ღამით, დიღმის ვლეთან დედა რომ გამაღვიძებდა - თბილისში შემოვედითო, მე რომ აძილე არტერიასთან ფეთქვას მიწყებდა, ფანჯარაში ცხვირს გავყოფდი აქურ ცხელ მტვერს და ბუღს შევისუნქავდი, ჩემთვის ეს არის თბილისი. აფხულის საღამოები, «მესემიჩკე» სონიას სახლიდან გამოპარული ლი მზესუმზირის სუნი, «ფრანციაში› ნაყიდ[ი ნამცხვრების გემო, 6 ნომერი იბუსით ბებიასთან ერთად მოვლილი ქალაქი, ფუნიკულიორის წრიული , ოპერის კაფეს ვარდისფერ «გლაზურიანი» გალეტი, საბურთალოს მეეზოვე, თბილისური თოვლიანი მყუდრო ზამთარი დაგუდული ხმით – ჩემთვის თბილისი... ჩემნაირი, ჩემთან ერთად გაზრდილი, ჩემი ფერის ოს თბილისი - კატო ოცხელი

, სადაც ჩემი ოჯახის ისტორია იქმნებოდა - ნატალი ანდრონიკაშვილი

ი, ეს ჭრელი ხალიჩაა - ნინა გორდაძე

რმოვიდგინე ჩემი თავი თბილისის გარეშე და შემეშინდა. სამწუხაროდ, ი ვერ ირჩევს ბევრ რამეს, მათ შორის დაბადების ადგილს. რომ ს/მქონოდა არჩევანის საშუალება, ისევ თბილისს ავირჩევდი, არც კი რდებოდი, ოღონდ ისეთს, როგორიც იყო ადრე – სუფთა, მწვანე, ფართო, ესი – მარი თავაძე

ი არის ქალაქი დღესასწაული. ბავშვობის დღეებიდან მახსოვს, ჯერ ნი იყო, მერე სუბ-სარქისი, აღდგომა.. ამას მოყვებოდა კათოლიკური, კი მართლმადიდებლური შობა. ჩემი ბავშვობის ტფილისი შემოდგომის ია... - ალვინა ბადალიანი

ი ხან დინჯი, ხან კი თავქარიანი მეგობარია. თუმცა, ყოველთვის ერთგული, რულე და ჰუმანური - დუდუ რაჭველი

მითიური იანუსი თბილისის ორბუნებოვანი არქიტექტურა TaRedebi, svetebi, sarkmelebi - meore mxriv ki, iranuli Seisruli TaRebi, gumbaTebi, geometriuli ornamentebiT uxvad morTuli fasadebi, ferTa siWrele da moCuqurTmebuli aivnebi - arqiteqturis yvela am detals Tbilisuri Senobebi itevs. amdenad, erTdroulad, SesaZloa, Tavi romelime aziur qalaqSic warmoidginoT da Tan evropuli arqiteqturis SesaniSnavi nimuSebis momswrec gaxdeT. istoriuli ubnebi cxadyofen, rom dedaqalaqSi ganaSenianebis dRidan sruliad gansxvavebuli xasiaTis mravali arqiteqturuli stili Tanaarsebobda. TbilisSi aqtiuri aRmSeneblobis periodi XIX saukunidan iwyeba. manamde ki qveyana iranul gavlenas ganicdida, ramac mosaxleobis yofasa da qalaqis iersaxeze mniSvnelovani kvali datova. XIX saukunidan moyolebuli, Tbilisis evropeizaciis procesi iwyeba, Tumca, miuxedavad amisa, aRmosavlur kulturas sakuTari gavlena ar daukargavs. Zvelma ubnebma aRmosavluri elferi SeinarCuna, gansakuTrebiT ki es igrZnoba kalaubanSi, romelic erT-erTi yvelaze Zvelia Tbilisur ubnebs Soris. aq dResac Cans Sua sakuneebis saxasiaTo urbanuli elementebi. zogadad, saqarTvelo, Tavisi adgilmdebareobidan gamomdinare, yovelTvis iyo erTgvarad siaxleebis gamtari da amasTan, aRmoaCnda yvela am siaxlis SeTvisebis unari. gare samyarosadmi gaxsnili iyo qarTuli kulturac, romelmac siaxleebi yvela sferoSi aiTvisa, rac qalaqis urbanul saxezec aisaxa. TbilisSi yovelTvis mravali erovnebisa da konfensiis warmomdgeneli cxovrobda da maTi yofa da yvela is piroba, rasac isini sacxovreblad iqmnidnen, rasakvirvelia, qalaqis arqiteqturul iersaxezec axdenda gavlenas. amis naTeli dadasturebaa meCeTebi, romlebic Tbilisis Zvel ubneSi dResac funqcionirebs da amasTan, sacxovrebeli saxlebi, romlebic CuqurTmebiani aivnebiTa da pastelur ferTa siWreliT, sparsuli gavleniTaa Seqmnili.

Tbilisis arqiteqturul mravalferovnebaze gamocema National Geographic wers: „Tbilisi aris abreSumis gzis gzajvaredini, sadac arabulma, osmalurma, monRolurma da rusulma saimperatoro Zalebma sakuTari gamorCeuli kulturuli kvali datova. Zveli qalaqis gulSi moCuqurTmebul aivnebze gadmofenili sparsuli xaliCebi, meore mxriv ki marTlmadidebeli sasuliero pirebi es xom damajerebeli fantaziaa?!“ ucxoeli mogzaurebi xSirad rCebian aRfrTovanebulebi Tbilisis arqiteqturiT. saqarTvelos dedaqalaqi gamxdara STagonebis wyaro reJisorebisTis, mwerlebisTvis, mxatvrebisTvis. ucxoeli fotografebis obieqtivSic araerTxel gvinaxavs. britaneli fotografi jeims kervini saqarTveloSi ramdenjerme imyofeboda. is Tbilisis Sesaxeb wers: „Tbilisis arqiteqtura me18 da me-19 saukuneebSi gamogzaurebT. aq SexvdebiT rogorc sabWoTa drois Senobebis aivnebs, aseve Tanamedrove xidebsa da caTambjenebs. sxva qalaqebisgan gansxvavebiT, romlebic wlebTan erTad ganaxldnen da bunebrioba dakarges, Tbiliss siZvele ar daukargavs. gansakuTrebiT Zveli Tbilisis nawilSi“. me-20 saukunidan Tbilisis arqiteqturis mniSvnelovani maxasiaTebeli - aivnebi, Sida ezoebis mxares gadavida, fasadebi ki evropuli stilis mixedviT Sendeboda. bolo saukuneebis Tbilisuri Senobebis umravlesoba ZiriTadad klasicistur, modernis da kontruqtivizmis stilSia agebuli. modernis stili TbilisSi mravalferovani da mravalfunqciuri Senobebis simravliT gamoirCeoda. aRsaniSnavia, rom Tbilisur arqiteqturaSi modernma ise moikida fexi, rom maT Soris im SenobebSic, romelic modernis stilSi araa agebuli, mainc gvxdeba am stilisTvis damaxasiaTebeli niSnebi - aivnebi, karebi, moajirebi, sarkmelebi.

51

52

ფოტოები ლიკა რუაძის

s

aqarTvelos mecnierebaTa akademiis Senobis da yofili sabagiro gzis qveda sadguris ukan, rusTavelis #54-Si mdebareobs 1897 wels arqiteqtor korneli tatiSCevis proeqtiT agebuli sacxovrebeli saxli, romelic iuristsa da komersants vasil gabaSvilis ekuTvnoda. es Senoba barokosa da rokokos elementebiTaa agebuli da SeiZleba iTqvas, Tbilisuri sacxovrebeli saxlebis arqiteqturis ti pur nimuSs warmoadgens aqvs aivani, moxatuli sadarbazo, Sida ezo. albaT, erT-erTi mTavari, riTac is mnaxvelis yuradRebas mii pyrobs Wviruli aivania. sxvadasxva wyaroebis mixedviT cnobilia, rom komunistur wlebSi, rodesac am Senobis dangreva igegmeboda, saxlis imJamindelma mepatronem, vasil gabaSvilis siZem, cnobilma Terapevtma nikoloz yifSiZem, romelic ioseb stalinis piradi eqimi iyo, am saxlis foto stalins aCvena da misi gadarCena sTxova. arsebobs varaudi, rom swored am Senobis silamazem imoqmeda stalinze ise, rom Senoba dangrevas gadaurCa. dResac, „maqmanebian saxlSi“ vasil gabaSvilis STamomavloba cxovrobs.

Tbiliss dRes nawilobriv aqvs SenarCunebuli gasuli saukuneebis ieri, rac metad igrZnoba Zvel ubnebSi, Tumca Sendeba sxvadasxva daniSnulebisa da arqiteqturuli stilis axali nagebobebic. amis gamo xSiradaa kamaTi imis Taobaze, rom qalaqma Cveuli iersaxe dakarga. mSeneblobis procesi, rasakvirvelia, gardauvalia, Tumca, gamomdinare iqidan, rom Tbiliss aqvs mkveTrad gamoxatuli saxasiaTo arqiteqturuli iersaxe, riTic adgilobrivebi amayoben, ucxoelebi ki ixiblebian, nebismieri saxis Careva Tbilisur arqiteqturaSi frTxil da zomier midgomas saWiroebs.

meliq azariancis saxli

m odernis stilis nagebobebidan erT-erTia rusTavelis gamzirze mdebare meliq azariancis saSemosavlo saxli.

Senoba 1912 – 1915 wlebSi aigo poloneli warmoSobis arqiteqtoris nikoloz obolenskis mier. rac Seexeba Senobis arqiteqturul maxasiaTeblebs, saxli gancalkevebiT dgas da oTxive mxridan gars gza uvlis. reliefidan gamomdinare, es Senoba ramdenime doniania. miwis qvemoT aqvs Rrma sardafebi da gvirabebi. saxli agebulia gamomwvari aguriT. am saxls modernis stilisTvis damaxasiaTebeli TiTqmis yvela niSani aqvs - aRsaniSnavia, rom modernis stilis Senobebi gzebis gasayarze momrgvalebulia, igive princi ps vxvdebiT azariancis saxlSic. amasTan, Senobis fasadebi uxvadaa morTuli girlandebiTa da wnulebiT, fasadebze gamoyenebulia figuratiuli gamosaxulebebi. gadaxurva sakmaod orginaluria, iq, sadac Senoba momrgvalebulia, saxlis saxuravi gumbaTiTaa dagvirgvinebuli.

ეროვნული ბიბლიოთეკა

55

meeqvse saavtoro skola meeqvse saavtoro skolis Senoba 1893 wels aleqsandre ozerovis mier aSenda da is sololakSi, asaTianis da dadianis quCebis kveTaze mdebareobs. Senoba Tavidanve gansazRvruli iyo rogorc saganmanaTleblo dawesebuleba, Tumca saxeli bevrjer gamoicvala. Tavdapirvelad SenobaSi mdebareobda qalTa me-3 gimnazia. sabWoTa kavSiris periodSi aq funqcionirebda rusulenovani skola, aseve mogvianebiT am SenobaSi iyo iuridiuli saswavlebelic, 2007 wels ki 58-e qarTuli skola. meeqvse saavtoro skola aRniSnul SenobaSi 2011 wlis oqtomberSi gaixsna. skolis Senoba restavrirebulia, Tumca SenarCunebuli aqvs pirvandeli saxe. aRdgenilia 180 m² farTobis RonisZiebaTa darbazi, romelic itevs 200 adamians da maspinZlobs sxvadasxva RonisZiebas — koncertebs, konferenciebs, gamofenebs, filmebis Cvenebs. didi goTikuri arqiteqturis am Senobas xSirad moixsenieben, rogorc „hogvards“, radgan arqiteqturuli stilis gamo, mogvagonebs jadoqrebis skola «hogvards», filmidan «hari poteri».

Senobas saqarTvelos kulturuli memkvidreobis Zeglis statusi aqvs.

Tibisi bankis Senoba yofili oficerTa ekonomiuri sazogadoebis saxli aris kidev erTi sazogadoebrivi daniSnulebis Senoba TbilisSi, romlis avtori TbilisSi moRvawe poloneli arqiteqtori aleqsandre stanislavis Ze rogoiskia. es Senoba dResac funqcionirebs da iq kompania „Tibisis“ saTao ofisi mdebareobs, manamde ki aq ganTavsebuli iyo centraluri univermaRi. es Senoba mdebareobs marjaniSvilisa da uznaZis quCebis gadakveTaze. aqac Senobis kuTxe momrgvalebulia da aqcentirebulia masiuri aivnebiT meore da mesame sarTulis doneze. gadaxurulia gumbaTiT, romlis orive mxares TiTo - TiTo SedarebiT patara gumbaTia ganTavsebuli. fasadebi Semkulia qalis Tavis horeliefuri gamosaxulebebiT. aseve, fasadze vxvdebiT hermesis or gamosaxulebas da oTx adgilze gamosaxulia hermesis mudmivi atributi - gvelebSemoxveul kverTxi.

ეროვნული ბიბლიოთეკა

57

sastumro biltmori (yofili imelis Senoba)ა

imelis Senoba, romelic rusTavelis gamzirze mdebareobs, sabWoTa arqiteqtoris, moskovSi leninis mavzoleumis avtoris a.

SCusevis proeqtiT 1938 wels aigo. Senobis Tavdapirveli binadari marqs-engelsleninis institutis Tbilisis filiali iyo. Senobas swored maTi inicialebis gamo ewoda imeli. 1992-95 wlebSi aq ganTavsebuli iyo saqarTvelos parlamenti, 1995 wlidan ki saqarTvelos sakonstitucio sasamarTlo. 2007 wlidan Senoba privatizebulia.

2007 wels imelis Senoba kulturis memkvidreobis ZeglTa siidan amoiRes da aqedan erT kviraSi kompania „kapital investze“ gaiyida.

Senoba sakmaod dazianebuli iyo da ukve saxuravgadaxdili, gaZarcvuli, naxevrad dangreuli Senoba 2008 wels axali mflobelis, „dabi jgufis“ xelSi gadavida.

2011 wels, Tbilisis meriis nebarTviT, Senobis ukan daiwyo 34-sarTuliani caTambjenis mSenebloba, ris gamoc daiwyo imelis Senobis reabilitacia. 2016 wels dasrulda caTambjenis mSenebloba da amis Semdeg SenobaSi ganTavsebulia mileniumis sastumro „bilTmor Tbilisi“. rac Seexeba Senobis arqiteqturas, rusTavelis gamzirze gamomavali fasadi gluvi zedapiris kedlebs Soris moqceuli Sewyvilebuli burjebiTaa gadawyvetili. amavdroulad, kedeli da burjebis zeda are reliefebiT iyo morTuli, romlebic sabWoTa Tematikaze qarTveli moqandakeebis - niko nikolaZisa da Tamar abakelias mieraa Seqmnili.

ეროვნული ბიბლიოთეკა

59

sabagiros yofili sadguri rusTavelis quCa #52-Si funikulioris sabagiros sadguri mdebareobs, romelic dRes ukve mitovebuli Senobebis rigs ganekuTvneba. es Senoba 1958-1960 wlebSi aSenda da arqiteqtorebis - CxikvaZisa da CxeiZis proeqtiT agebuli mecnierebaTa akademiis Senobis ezoSi mdebareobs. sabagiros Senobac am kompleqtis nawilia.

Senobas ovaluri, simetriuli forma aqvs. igi STambeWdavia uzarmazari, Seminuli TaRebis damsaxurebiT. TaRedis rigs zemodan ufro mcire zomis, meore, Ria TaRebis rigi adgas, xolo fasadis mosapirkeTeblad gamoyenebuli bolnisis tufi, romlis feri qvemodan zemoT icvleba, Riavdeba da bolos TiTqmis TeTri feri xdeba.

Seminuli sakmaod didi zomis sarkmlebis meSveobiT Senoba Zalian naTelia. Sida sivrceSi aqvs spiraliseburi kibe, rac, albaT, misi erT-erTi yvelaze damaxasiaTebeli niSania.

ლიკა რუაძე

60

ფოტოები ლიკა რუაძის

ტოლერანტული ძველი ტფილისი თბილისის ქუჩებში სეირნობისას ქრისტიანულის გარდა, სხვა აღმსარებლობის უამრავ სალოცავს შეხვდებით. რისი ბრალია ეს? თბილისური ტოლერანტობის, რომ დროდადრო ქალაქში დასახლებული სხვადასხვა აღმსარებლობის ადამიანებისთვის ღმერთთან საკომუნიკაციო სივრცე მიეცათ თუ უბრალოდ ქალაქის დამპყრობლები აშენებდნენ თავიანთი რელიგიის საკულტო ძეგლებს? ფაქტი ფაქტია - ქალაქი თითქმის სავსეა სხვადასხვა სარწმუნოების სალოცავით. ამ მხრივ ყველაზე საინტერესო ადგილი თბილისის უძველესი უბანი აბანოთუბანია. ის მსოფლიოში ერთადერთია, სადაც ასეთ პატარა სივრცეში ამ რაოდენობის სხვადასხვა რელიგიის საკულტო ძეგლია თავმოყრილი. აბანოთუბანს თავისუფლების მოედანი კოტე აფხაზის (ძველი ლესელიძე) ქუჩით უკავშირდება. ტურისტებს და ხალხმრავლობას მიჩვეული ქუჩა, მსოფლიო პანდემიის დროს დინჯ და მდუმარე არსებას დაემსგავსა, რაც საშუალებას იძლევა, მეტად დააკვირდე და აღიქვა მისი სიძველე თუ სილამაზე.

62

რეპორტაჟის ფოტოები ანი პირველაშვილის

პირველი გაჩერება: გ. აბესაძის #4. ღვთისმშობლის ამაღლების კათოლიკური ეკლესია ღვთისმშობლის ამაღლების კათოლიკური ეკლესია - სალოცავი, რომელიც ხელოვნების ნიმუშადაც კი შეიძლება ჩაითვალოს, განსაკუთრებულია იმით, რომ თბილისის პირველი კათოლიკური ეკლესიაა, რომელიც მე-19 საუკუნის დასაწყისში ძველ ტფილისში აშენდა. ის საქართველოში კათოლიკური ეკლესიის ცენტრალური საკათედრო ტაძარია. სალოცავი, რომლის დიზაინიც იტალიელ არქიტექტორს ეკუთვნის, კათოლიკური ეკლესიებისთვის დამახასიათებელი გოთიკური სტილისაა. ის 1937 წელს გაუქმდა და 1999 წელს რომის მაშინდელი პაპის, იოანე პავლე IIის საქართველოში ვიზიტისას ხელახლა გაიხსნა. სალოცავს ერთი განსაკუთრებული ფაქტი უკავშირდება, მასში და იქ არსებულ სკოლაში ქართული მუსიკის ფუძემდებელი და კომპოზიტორი ზაქარია ფალიაშვილი მოღვაწეობდა.

მეორე გაჩერება: ჩალაუბნის ქუჩის შესახვევი, სურბ ნშანი

Cemi meore gaCereba Calaubnis quCis Sesaxvevia, sadac 1701 wels agebuli somxuri eklesiaa. rogorc adgilobrivebisgan gavige, adre aq marTlmadidebluri eklesia yofila, romlis aSenebis xana ucnobia. surbბnSani, igive wminda niSnis somxuri eklesia, aRa mahmad xanis Semosevis dros dazianebula da 1820-ian wlebSi Tbilisel somex qvelmoqmeds ganuaxlebia, romelic eklesiis CrdiloeT kedelTanaa dakrZaluli. rogorc miTxres, eklesia didi xania Tavis funqcias aRar asrulebs, raRac periodi biblioeTekis sacavad gamoiyenebodao. gansakuTrebiT dasamaxsovrebeli misi gumbaTia, romelic momwvano-mocisfro moWiquli filebiTaa dafaruli.

65

მესამე გაჩერება: კოტე აფხაზის ქუჩა, ნორაშნის წმინდა ღვთისმშობლის ეკლესია კოტე აფხაზის 41 ნომერში სომხური და ქართული თბილისის ჯვრის და ნორაშნის წმინდა ღვთისმშობლის ეკლესიები - ერთ ეზოშია განთავსებული. მოფუსფუსე მონაზვნების დანახვისას, ცალსახაა, რომ ქართული ეკლესია მოქმედია. რაც შეეხება სომხურ სალოცავს, რამდენიმე წლის წინ ჩატარებული რესტავრაციის შემდეგ, ერთი შეხედვით, მშვენივრად გამოიყურება, მაგრამ, როგორც კი მიუახლოვდები და ფანჯრებიდან შეიხედავ, საშინელი სურათი დაგხვდება. ნორაშნი სომხურად ,,ახალ აშენებულს“ ნიშნავს. ეკლესია 1467 წელს აშენდა, რის შემდეგაც მრავალჯერ დაზიანდა და აღდგა. ეკლესიის ინტერიერი ერეკლე მეორეს კარის მხატვარმა - ოვნათან ოვნათანიანმა მოხატა. საბჭოთა პერიოდში ეკლესია ბიბლიოთეკად გადაკეთდა, დღეს კი უფუნქციოდ დარჩა.

67

68

მეოთხე გაჩერება: კოტე აფხაზის #45; სინაგოგა თბილისის დიდი სინაგოგა - ასე უწოდებენ შენობას, რომლის მშენებლობაც 1910 წელს ებრაელთა რაბინი ლევინის და აბრამ გორელაშვილის თაოსნობით დასრულდა. მას ახალციხელი ებრაელების სინაგოგადაც მოიხსენიებენ, რადგან ახალციხელი ებრაელების მიერ იქნა დაარსებული, რომლებიც თბილისში მე-19 საუკუნის ბოლოს დასახლდნენ. როგორც დოკუმენტებიდან ირკვევა, მათ ფინანსურად არავინ დახმარებიათ, მხოლოდ საკუთარი მცირე ფინანსებით შეძლეს სალოცავის აგება. თბილისის ქართველ ებრაელთა სინაგოგა დიასპორის ებრაული საზოგადოებრივი ცხოვრების ტრადიციულ კომპლექსს წარმოადგენს, რომლის შემადგენლობაშიც შედის: “დიდი ლოცვა” (მთავარი შენობა), “პატარა ლოცვა”, მაცისსაცხობი, ფრინველისა და პირუტყვის საკლავი, დაკლული ფრინველის საპუტი, მექვე (რიტუალური განბანვის ოთახი), სამეურნეო სათავსები (ქაშერი ღვინის დასამზადებლად და სხვადასხვა დანიშნულებისათვის). სინაგოგაში ქალები კაცებისგან განცალკევებით ლოცულობენ, რომელსაც “ქალთა გალერეა” ანუ აზარა ეწოდება. მას გარედან დამოუკიდებელი შესასვლელი აქვს. სინაგოგის მთავარი ჭიშკარი დავითის ვარსკვლავითაა დამშვენებული.

მეხუთ ე გ ა ჩ ე რ ებ ა : სამღებ რ ო ს ქ უ ჩ ა # 5 , სუ რ ფ გე ვ ო რ ქ ის ე კლ ე ს ი ა

შუა საუკუნეებში ეს ტერიტორია ციხის უბანს ეკუთვნოდა, რის გამოც ეკლესიას ციხის დიდ საყდარს უწოდებდნენ. პირველი სალოცავი 1251 წელს თბილისელი სომეხი ვაჭრის - უმეკის მიერ აშენდა, 1616 წელს სპარსეთის შაჰმა ეკლესია სპარსულ გარნიზონს გადასცა. მოგვიანებით, 1748 წელს, ერეკლე მეორემ ის სომხებს დაუბრუნა, თუმცა, 1795 წელს, თბილისის დარბევის დროს, სპარსელებმა ეკლესია გადაწვეს. XIX-XX საუკუნეებში შენობა რამდენჯერმე შეაკეთეს. სალოცავში, შესასვლელი მთავარი კარის მარჯვნივ, ცნობილი სომეხი პოეტის - საიათ-ნოვას საფლავია, რომელიც სპარსელთა შემოსევების დროს დაიღუპა. სურფ გევორქის ეკლესია თბილისში ერთ-ერთ ყველაზე ძველ მოქმედ სომხურ ეკლესიად მიიჩნევა.

ეკლესიის ოფიციალური გვერდიდან

ეკლესიის ოფიციალური გვერდიდან

71

მ ე ე ქ ვ ს ე გაჩერება : ბ ოტ ა ნი კ ურ ი ქუჩის #3 2 ; ჯუ მ ა მ ე ჩეთ ი

ჯუმა მეჩეთი - ასე უწოდებენ 1723-35 წლებში ოსმალების შემოსევის დროს აშენებულ წითელ აგურებიან სალოცავს, სადაც სუიტი და შიიტი მორწმუნეები ერთად ლოცულობენ და ერთი იმამის ქადაგებას ისმენენ. 1996 წლამდე ამ ორი მიმდინარეობის მორწმუნეებს შავი ფარდა ჰყოფდათ, დღესდღეობით კი დარბაზი ყველასთვის ღიაა. თბილისის ჯუმა მეჩეთი ასევე იმითაა განსაკუთრებული, რომ მიჰრაბი ანუ სალოცავი ადგილი მუსლიმთა წმინდა ქალაქ ქააბისკენაა მიმართული, იქით, სადაც მლოცველი უნდა იყურებოდეს ლოცვის დროს. მეჩეთს განსაკუთრებულობას სძენს კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტი: მე18 საუკუნით დათარიღებული ხელით გადაწერილი „ყურანი“, რომლის ნახვაც ნებისმიერ მსურველს შეუძლია.

73

მე შ ვ იდე გაჩერ ებ ა : გ ო მ ი ს ქუჩა # 3 ; ა თე შგა

ჩემი ბოლო გაჩერება გომის ქუჩა და ზოროასტრული ტაძარი - ათეშგაა, რაც სპარსულად ცეცხლის ადგილს ნიშნავს. ძველ ქართულ ლიტერატურაში მის აღსანიშნად ტერმინი „ატროშანი/ არტოშანი“ დამკვიდრდა. დღეს ათეშგა ეროვნული მნიშვნელობის ძეგლის სტატუსს ატარებს. სალოცავის წინა ტერიტორია გომის ქუჩის მოსახლეს აქვს შეერთებული, ამიტომ შენობაში შესვლა მხოლოდ კერძო საკუთრების გავლითაა შესაძლებელი. ისტორიკოსების აზრით, ძველ თბილისში ათეშგას აშენება შესაძლოა აქ ზოროასტრული თემის არსებობას უკავშირდებოდეს. ცეცხლის ტაძრებში მუდმივად ენთო ცეცხლი, რომელიც მიწასთან და წყალთან ერთად ზოროასტრიზმის წმინდა სტიქიებია და წარმოადგენს რიტუალური განწმენდის სიმბოლოებს. საუკუნეების განმავლობაში ნაგებობამ სახე იცვალა. გურამ ყიფიანის აზრით, ათეშგა მეჩეთად მე-8 საუკუნეში გადაკეთდა, რაც იმით გამოიხატა, რომ ამშენდა თაღები, აღმოსავლეთის ფასადი გაფორმდა სასანური მხატვრული სტილით და სამხრეთ კედლის თაღში შეიქმნა მიჰრაბი სალოცავი ნიშა მეჩეთებში, რომელიც მიმართულებას აჩვენებს ქააბასკენ. ქართლის ცხოვრებიდან დასტურდება, რომ ათეშგები, თბილისის გარდა, იყო ნეკრესში, მცხეთასა და ნიქოზში. დღეს მხოლოდ თბილისის ათეშგაა შემორჩენილი. ანი პირველაშვილი

75

თბილისი არის:

’’ ’’ ’’ ’’ ’’ ’’

ჩემი თბილისი ჩვენი სახლის წინ ბაბუაჩემის დარგული ჭადარია, რ სიზმარში ვნახულობდი, როცა ქალაქში არ ვიყავი. ზაფხულის მშვე ღია ფანჯრები, საიდანაც მუსიკა ისმოდა, მე კი ქურდულად ამ ფან ვიხედებოდი - ნაირა ძიძიგური

მახსოვს, ერთხელ, პირდაპირ ეთერში გამოკითხვა გვქონდა - რას თბილისელობა? ბევრმა მსმენელმა დარეკა, მაგრამ ერთი პასუხი აი, როცა იცი, რომ ქუჩაზე მარჯვნივ უნდა იარო, ეგაა თბილისელო მარჯვნივ თუ მარცხნივ, აღმა თუ დაღმა მოარულებს ერთმანეთისკ მისალმებისთვის მიბრუნება არ დაეზარებათ, ეგაა თბილისი. უსიყვ სულიერივით ხელში ჩაგაკვდება, ეგაა თბილისი. ბავშვობიდან აუხ რომ მაქვს, ქურთი მეეზოვის ატლასის ლამაზი კაბა ჩამაცვა, აი, ეგ მტკვრისპირა სამოთხეა და გველოდება! – ეკა ტალახაძე

თბილისი ათასი ფერია, ათასი ჰანგია, სულ მონატრებაა და სულ დ მოსავლელი, გასაფრთხილებელი, იმიტომ რომ სიყვარულია...– მა

თბილისი ,,მინი მსოფლიოა“, პატარა მსოფლიოს დიდი ქალაქი, რ არასდროს კარგავს თავის მგზნებარე, ბოჰემურ სულს - მირიან თო

თბილისი სილამაზის, ტკივილისა და სიხარულის ისტორიაა - დავი

თბილისი ჯაზია – ავანგარდული, თავისუფალი, ორკესტრული - მა

რომელსაც მუდამ ენიერი საღამოები, ნჯრებში

ნიშნავს არ მავიწყდება: ობაო. ჰო და, როცა კენ ღიმილიანი ვარულოდ რომ ხდენელი ოცნება გაა თბილისი

დარდია... სულ არიკა დარჩია

რომელიც ოდრია

იდ ბალახაძე

არიკა სადრაძე

sabWoTa xelisuflebis dros gamqrali

„

10 eklesia religia xalxis opiumia. religia sulis arayiviTaa, romelSic kapitalis monebi TavianT adamianur saxes da Rirsebis grZnobas kargaven"

„

karl marqsi

religia aris opiumi xalxisTvis ” lenini

ფოტოები: ეროვნული ბიბლიოთეკა

წითელი არმიის მიერ საქართველოს ოკუპაციისთანავე, კომუნისტური ხელისუფლება ეკლესიებისა და ქართველი ხალხის რელიგიური რწმენის განადგურებას შეუდგა. თუ მანამდე ქვეყანაში უამრავი ეკლესია იყო, გასაბჭოების შემდეგ სულ რაღაც 1500 სალოცავი დარჩა. სალოცავებს, როგორც წესი, სხვა დანიშნულებით იყენებდნენ: საცხოვრებლად, გომურად, უარეს შემთხვევაში კი მიწასთან ასწორებდნენ და მათ ნაცვლად ახალ შენობებს დგამდნენ. საბჭოთა ხელისუფლებას მიაჩნდა, რომ საეკლესიო ორგანიზაციები, განსაკუთრებით კი მართლმადიდებლები, ხალხის მასებს მონათმფლობელებივით ჩაგრავდნენ და მათი იერარქები მონათმფლობელები იყვნენ. შესაბამისად, მიმართეს ყველანაირ ზომას რათა მოსახლეობა მონობისგან „დაეხსნათ“. წარმოგიდგენთ საბჭოთა კავშირის დროს დედაქალაქში გამქრალ 10 მართლმადიდებლურ ეკლესიას.

Tbilisis samxedro taZari tfilisis samxedro taZari, tfilisis aleqsandre nevelis samxedro taZari - ase uwodebdnen rusTavelis gamzirze arsebul marTlmadideblur qristianul sakaTedro taZars, romelic ruseTis kavkasiis omSi CrdiloeT kavkasiis mTiel xalxTan gamarjvebis aRsaniSnad aRimarTa. taZari gegmaSi tolgverda jvars warmoadgenda, romelzec 16 waxnaga gumbaTis yeli idga. betonis da sololakis qvis nazavisgan Camosxmuli hqonda fundamenti, aguris kedlebi ki mopirkeTebuli iyo vardisferi da TeTri qvebiT. taZarSi Sesasvleli kibeebi, religiuri ornamentebi Sesrulda quTaisis qvaSi. jvrebi mooqrovili brinjaosi iyo. taZars irgvliv rkinis jebiri ertya, romelsac sami Sesasvleli hqonda. centraluri Sesasvlelis mopirdapire mxares taZarze aRmarTuli iyo aleqsandre nevelis xati, romlis win

mudam anaTebda samefo gvirgvinis formis, mooqrovili brinjaos kandeli. taZari naTdeboda 81 sarkmeliT da taZris centrSi dakiduli iyo 218 eleqtronaTuriani WaRi, romelsac 1838 sanTlis eqvivalenti sikaSkaSe hqonda. aseve sxvadasxva adgilas ganTavsebuli iyo 56 eleqtronaTura. taZars ganagebda saqarTvelos egzarqati 1917 wlamde, ris Semdegac igi gadaeca avtokefaliaminiWebul saqarTvelos marTlmadidebluri eklesiis sapatriarqos. taZris ezoSi 1921 wlis TebervalSi saqarTveloSi samxedro skolis studentebi (iunkerebi) daasaflaves, romlebic wiTel armiasTan brZolaSi daiRupnen. 1930 wels sabWoTa mmarTvelobam daiwyo taZris demontaJi, raTa saqarTvelos ssr-is mTavrobis saxlis mSeneblobisTvis adgili gaTavisuflebuliyo. amJamad mis adgilas saqarTvelos parlamentis Senoba dgas.

Tbilisis Siituri meCeTi Siituri anu igive cisferi meCeTi mdebareobda avlabris Zveli xidis TavSi, metexis taZris mopirdapire mxares. meidnis samxreTiT mdgari Siitebis meCeTi Tbilisis meCeTebs Soris udidesi iyo, romelic, gadmocemis Tanaxmad, iranis Sahma me-16 saukunis dasawyisSi mis mierve dangreuli eklesiis adgilas aago. mogvianebiT, Sah-abasis Semosevisas, meCeTi gaafarToves da lamazi minareTi daadges, ris gamoc mas Tbilisis mosaxleoba „Sahis meCeTs“ uwodebda. meCeTma 1951 wlis Semodgomamde iarseba, dangrevis mizezi ki qalaqis rekonstruqciaa. brZaneba sabWoTa saqarTvelos mmarTvelma, kandid Carkvianma gasca, romelic mogvianebiT Tavis mogonebebSi werda: „unda gamovtyde, Cven maSin ar migvaCnda, rom es naxevrad miwaSi Cafluli umniSvnelo zomis nageboba, Tavisi myvirala ferebiT, qalaqisTvis did arqiteqturul Rirebulebas warmoadgenda. axal xids farTo misasvlelebi sWirdeboda. misi ganlageba, mdinarisa da adgilis reliefis gamo, zustad iyo fiqsirebuli da gadaweva romelime mimarTulebiT ar SeiZleboda. aman gamoiwvia xidis mimdebare ramdenime Zveli Senobis aReba, maT ricxvSi meCeTic mohyva.“ 1953 wels metexis xidTan, mtkvris marjvena sanapiroze, meCeTis nangrevebis gawmendisas aRmoaCines ganZi. aqedan 411 moneta saqarTvelos saxelmwifo muzeumSi moxvda, sami moskovis ismeCeTidan SemorCenili ornamentebi da warwertoriul muzeumSi, or-ori ki ermitaJsa da puS- ebiani filebi daculia saqarTvelos saxelmwifo kinis saxviTi xelovnebis muzeums gadaeca. muzeumSi.

79

wminda evstaTi mcxeTelis saxelobis eklesia evstaTi mcxeTelis saxelobis qarTuli marTlmadidebluri eklesia me-19 saukunis 70-ian wlebSi Tamar mefis droindeli mcire eklesiis nangrevebze aages. me-19 saukuneSi graf yaramanovis mier aSenebuli taZari bodbis monastris metoqionad iTvleboda, anu misi daqvemdebarebuli taZari iyo. bolSevikebma moxsnes gumbaTi, Senoba gadaRebes da sacxovrebel saxlad gadaakeTes. naeklesiari saxlis pirveli mcxovrebi saxelovani kompozitori meliton balanCivaZe iyo.

Tbilisis wminda petresa da pavles luTeranuli eklesia - `kirxe` evangelur-luTeranuli eklesia 1818 wels Tbilisis SemogarenSi kavkasiaSi Camosaxlebulma germanelebma aages. eklesia 1897 wlis 18 maiss sazeimod akurTxes. eklesias Tbiliselebi „kirxes“ saxeliT moixseniebdnen (Die Kirche germanulad eklesias niSnavs). taZris irgvliv gaCnda germanuli dasaxleba, romelsac aleqsanderdorfi daerqva. soflis mTavari gza dRevandeli aRmaSeneblis gamziri iyo, romelsac germanuli axalSenis saxlebi or mwkrivad gasdevda. rogorc istoriidanaa cnobili, eklesia germanel tyveebs sabWoTa xelisuflebam me-20 saukunis ormocian wlebSi daangrevina. swored maSin moxda marjaniSvilis moednis rekonstruqcia da eklesiis adgilas sacxovrebeli saxlebi aSenda. ramdenime wlis win petresa da pavles evangelur-luTeranuli eklesiis memorialuri dafa marjaniSvilis metros win mdgomi sacxovrebeli saxlis fasadze gaixsna.

sololakis amaRlebis eklesia 1851 wels, amaRlebis quCaze, qarTvelma istorikosma platon ioselianma sakuTari xarjebiT aago amaRlebis eklesia, romelic 1890-ian wlebSi gaafarToves. istorikosi iqve dakrZales, xolo roca eklesia bolSevikebma daangries, ioselianis neSti da saflavis qva didubeSi gadaitanes.

vanqis taZari vanqis RvTismSoblis mamaTa monasteri - yofili somxuri sakaTedro taZari TbilisSi, romelic mdebareobda aTonelis quCaze, orbelianis moedanTan, mtkvris marjvena sanapiroze. Jan Sardenis cnobebiT, eklesia TurqeTidan gamoqceulma somxebma aages. aSenebis TariRi ucnobia. SemorCenili suraTebiT calsaxaa, rom mas sami maRalyeliani gumbaTi amSvenebda da gviani Sua saukuneebis somxuri arqiteqturisTvis damaxasiaTebeli stili hqonda. arsebobs versia, rom taZars xuTi gumbaTi hqonda, Tumca mogvianebiT rekonstruqciebis Sedegad, samgumbaTovani gaxda. aseve cnobili faqtia, rom vanqis taZars 1914 wels TbilisSi stumrad myofi ruseTis imperatori nikoloz meore estumra. vanqis taZris ansambli Sedgeboda: taZris Senobisgan, samreklosgan (dRemde SemorCenilia), episkoposis rezidenciisgan, sacxovrebeli senakebisgan, karibWisgan, galavnisa da ruseT-TurqeTis omis gmiris, general gukasovis sarkofagisgan. vanqis kompleqsi qveynis gasabWoebas Seewira da 1936-38 wlebSi daangries.

81

veris wminda nikolozis taZari veris wm. nikolozis taZari me-19 saukunis da me-20 saukunis pirvel meoTxedSi Tbilisis erT-erTi umniSvnelovanesi eklesia iyo. mas irgvliv veris marTlmadidebelTa sasaflao hqonda. taZaric da sasaflaoc 1930ian wlebSi komunisturi xelisuflebis mier ganadgurda. sasaflaoze bevri gamoCenili pirovneba iyo dakrZaluli, maT Soris wm. gabriel episkoposis meuRle da Svilebi. dRes aq veris baRia.

kaloubnis wm. giorgis eklesia istorikosi platon ioseliani wers, rom ucnobia, vin da rodis aago kaloubnis wm. giorgis saxelobis eklesia. is Tbilisis erT-erTi Zveli taZaria. xuroTmoZRvrebis nimuSi 1850 wels daingra da mis nangrevebze ufro didi Senoba aSenda.

Tbilisis sinodaluri kantoris masalebis mixedviT, kaloubnis eklesia me-16 saukuneSi aSenda. salocavTan arsebobda saeklesio skola, romelic dawyebiT ganaTlebas aZlevda Tbilisel mozardebs. skola 1820 wels daixura. taZris ezoSi arsebul sasaflaoze dakrZaluli iyo cnobili qarTveli dramaturgi da sazogado moRvawe daviT erisTavi, romelic 1930 wels taZris dangrevis da sasaflaos ganadgurebis gamo gadaasvenes mTawmindis panTeonSi. am taZris adgilze dRes kinoTeatri „rusTaveli“ dgas.

wm. aleqsandre nevelis saxelobis samlocvelo aleqsandres baRSi

axlandeli leoniZis baRSi, sadac gogla leoniZis Zegli dgas, adre eklesia idga, aleqsandre nevelis saydari, romelic gasabWoebis Semdgom wlebSi bolSevikebma daangries. eklesia imperatoris ojaxis sarkinigzo katastrofaSi gadarCenis aRsaniSnad aSenda.

82

RvTismSoblis safarvelis saxelobis pirveli misioneruli eklesia

1892 wlis ianvarSi riyis teritoriis siaxloves gaixsna samlocvelo saxli, romelic RvTismSoblis safarvelis saxelobiT ekurTxa da misionerebis pirveli eklesia ewoda. samlocvelo im dros warmoadgenda erT did darbazs, romelic ganaTebuli iyo quCis mxridan xuTi fanjriT, ezodan ki oriT. quCaSi gamavali saxlis aivnis adgilze mowyobili iyo sakurTxeveli. kankelSi Cadgmuli iyo macxovris, RvTismSoblis da sxva xatebi, romlebic eklesias kavkasiaSi marTlmadidebeli qristianobis gamavrcelebelma sazogadoebam Seswira. darbazis SuaSi aRmarTuli iyo bizantiuri stilis grandiozuli gumbaTi, romelsac pilastrebs Soris wagrZelebuli fanjrebi hqonda. vinaidan gumbaTi garedan TeTri rkiniT iyo moWedili. misi danaxva Tbilisis sxvadasxva adgilidan SeiZleboda. eklesia sabWoTa kavSiris dros daingra.

ანი პირველაშვილი

84

მიწისქვეშა ქალაქი თბილისის მეტრო

‘‘

qalaqis miwisqveSeTi hgavs adamianebis dafarul mxares. zedapiris qveS monstrebi ixarSebian'' gilermo del toro

ვერ გეტყვით, თბილისის მიწისქვეშეთს რამდენად აქვს კავშირი მაგიასა და მონსტრებთან, თუმცა მიწის სიღრმეში არსებული სამყარო (მეტრო) ნამდვილად არის უცნობი და საინტერესო დეტალებით სავსე. თუკი შეიძლება, რომელიმე ტრანსპორტი უფრო მეტს იტევდეს თავის თავში, ვიდრე მგზავრთა გადაყვანაა, ეს ნამდვილად იქნება მეტრო. ის საქართველოს ცოცხალი მატიანეა და ისტორიას ნაწილობრივ ხელშეუხებლად გვინახავს. წარსულთან ერთად, მას ჩვენი ყოველდღიურობაც უკავშირდება, დღეში ათასობით ადამიანი შედის მეტროში, ჩაუყვება სიღრმეში გაჭრილ მოძრავ კიბეს, გაივლის რამდენიმე სადგურს და ისევ მიწის ზევით ბრუნდება. ამ გზას გადის ისე, რომ არც იცის, როგორ შეიქმნა არაფრისგან ეს გვირაბები და იქნებ უფრო მეტის თქმა შეუძლია მას, ვიდრე ჩვენ გვესმის.

ფოტოები მარიამ კერესელიძის

„ახმეტელის თეატრი“ იწყება მოძრაობა, თუმცა აზრები ისევ უკან, სადგურში რჩება. თბილისის მეტროს რამდენიმე გაჩერებაზე ვხედავთ ორ ამოსასვლელს, ზოგან - მხოლოდ ერთს. საინტერესოა, რის მიხედვით დაიგეგმა მათი რაოდენობა და იქნებ სხვაგანაც იყო ჩაფიქრებული ამოსასვლელები, რომლებიც ახლა არ ჩანს. სადგური „ახმეტელის თეატრი“ 1989 წლის 7 იანვარს გაიხსნა. მისი სახელწოდების გაშიფვრა დიდ სირთულეს არ წარმოადგენს. იგი უკავშირდება სანდრო ახმეტელს, რომელსაც ძალიან დიდი წვლილი მიუძღვის ქართული თეატრის დაფუძნებასა და განვითარებაში. სადგურს თავდაპირველად ერქვა „გლდანი“. თბილისის მეტროპოლიტენში არაერთი შეჩერებული პროექტია. ზოგი მათგანი მხოლოდ ფურცლებზე არსებობს, ნაწილს კი მცირედი აკლია დასასრულებლად. ასეთი შეჩერებული პროექტია სადგურ „ახმეტელის თეატრის“ მეორე ამოსასვლელი. მისი არსებობა ძალიან საჭიროა დღევანდელ სიტუაციაში, როცა მთლიანი დატვირთვა მიდის მხოლოდ ერთ მხარეს და ხალხის საკმაოდ დიდ ნაკადს ემსახურება. მეორე გვირაბი ჩასულია საპროექტო სიღრმეზე და სადგურთან შესაერთებლად საჭიროებს ქვედა სივრცის ამოღებას. ამჟამად აქ მიმდინარეობს წყლის ამოტუმბვა. ამის შესახებ ინფორმაციას ურბანული ლაბორატორიის დირექტორი გიორგი ბაბუნაშვილი აქვეყნებს. ტერიტორიულად მეორე ამოსასვლელი შეშელიძის ქუჩაზეა და მის გარშემო მიმდინარეობს მშენებლობებიც. წარმოიდგინეთ, ცხოვრობთ კორპუსში და არც კი იცით, რომ შეიძლება თქვენს ეზოში ერთხელაც მეტროს ამოსასვლელი გაკეთდეს. ვნახოთ, როგორ მოხდება ამ პროექტის განვითარება.

კოკა ქარდავა

„სარაჯიშვილი“

86

როგორც ვაგონიდან ჩანს, ეს სადგური მარმარილოთია მოპირკეთებული. ისიც წინა გაჩერების, „ახმეტელის თეატრის“ მსგავსად, 1989 წლის 7 იანვარს გახსნილა. სახელწოდება მასაც შეუცვალეს და “გურამიშვილის” ნაცვლად, “სარაჯიშვილი” ეწოდა. თუ დავაკვირდებით, ეს სადგური ძალიან ახლოსაა დავით სარაჯიშვილის მიერ შექმნილ კონიაკის ქარხანასთან. მეტროსაც მისი სახელი შეურჩიეს. დავით სარაჯიშვილი იყო საზოგადო მოღვაწე, ქიმიისა და ფილოსოფიის მეცნიერებათა დოქტორი. სწორედ მას უკავშირდება ქართული კონიაკის წარმოების დაწყება. მატარებელი წინ მიდის, თუმცა დროში უკან გვაბრუნებს. ვუახლოვდებით სადგურს, რომელიც გავლილ გაჩერებებზე ოთხი წლით „უფროსია“.

„გურამიშვილი“ 1985 წლის 16 ნოემბერს გაიხსნა სადგური „გურამიშვილი“. უფრო სწორად, მისი იმდროინდელი სახელი იყო „თემქა“ და განიმარტება, როგორც „თბილისის ელმავალმშენებელი ქარხანა“. აღნიშნული საწარმო მე-20 საუკუნის 30-იან წლებში დაარსდა და მეტროს ამოსასვლელთან მდებარეობს. სადგურის ახლანდელი სახელწოდება ყველასთვის ნაცნობ ქართველ მწერალს, დავით გურამიშვილს უკავშირდება. ქართულს მწერლობასა და ისტორიაში მას განსაკუთრებული ადგილი აქვს. შეიძლება ითქვას, რომ რუსთაველის შემდეგ პირველი იყო, ვინც თამამი ნაბიჯი გადადგა, სხვისი გავლენის ქვეშ არ მოექცა და ძალიან მნიშვნელოვანი სათქმელი თქვა. მისი პოეტური მემკვიდრეობა „დავითიანის“ სახით გვაქვს შემორჩენილი. მატარებლის ხმა პოეზიიდან ისევ მეტროში მაბრუნებს. ამ სადგურში უფრო მეტი სივრცე ჩანს, რადგან ერთთაღოვანია და სვეტებით არ არის გამოყოფილი. მის მსგავსად არის აგებული მეტრო „ღრმაღელის“ მოსაცდელიც.

ყველა განვლილი სადგურის სახელი რომელიმე ცნობილ მოღვაწეს უკავშირდებოდა, ეს კი ცოტათი უფრო უცნაური ჩანს. გადმოცემის მიხედვით, ღრმაღელის ადგილას ადრე მშრალი ხევი იყო. დიდი წვიმების დროს კი ღელედ იქცეოდა. აქ დასახლება 1920იან წლებში გაჩნდა და შემდგომ მეტროს სახელიც ღრმაღელეს ხევს დაუკავშირდა. სადგურის მოსაცდელ დარბაზში ორ მოპირდაპირე კედელზე არის ჰორელიეფური გამოსახულებები. მათზე მეტროს მშენებლები არიან წარმოდგენილი. „გურამიშვილის“ მსგავსად, ეს გაჩერებაც 1985 წელს შევიდა ექსპლუატაციაში.

“დიდუბე” Cveuli siCqariT miuyveba bnel gvirabs matarebeli. dRes ucnaurad cota xalxia metroSi, albaT gaTenebas elodebian saxlidan gamosasvlelad. cariel vagonSi martivad SemoaRwia TviTonac axladgaRviZebulma mzis sxivma, jer memanqanis kabina gaanaTa, xolo Semdeg nel-nela yvela gamogvafxizla. miwis zeviT gadavinacvleT, Ria sivrceSi Cayolebul kedlebs ramdenime saxis kabeli miuyveba da albaT, swored misi damsaxurebiT muSaobs metro gamarTulad. Tbilisis metropolitenSi arsebuli 23 sadguridan mxolod oria miwiszeda. droSi isev ukan vbrundebiT da amjerad ukve metros gaxsnis welTan aRmovCndiT. 1966 wlis 11 ianvars Tbilisis metropoliteni eqspluataciaSi Sevida, gaixsna pirveli xazi oTxi ubniT, sadgur „didubidan“ „rusTavelamde“. amiT saqarTvelo iqca sabWoTa kavSirSi meoTxe qveynad, romelsac metropoliteni moemsaxureboda. erT dros metros bolo gaCerebis, „didubis“, saxelwodeba ukavSirdeba sityvaTSeTanxmebas „didi ube“ anu dacemuli adgili, didi vake. rogorc cnobebSia moxseniebuli, am midamoebs me-5 saukuneSi ewodeboda „cxenis terfi“. gaCereba namdvilad gansxvavdeba danarCenebisgan. mas wlebis win meore mxaresac hqonda amosasvleli da matareblis karebi orive mxares iReboda, Tumca es mxare axla gauqmebulia. aseve, proeqtis mixedviT, aq unda yofiliyo gadasasvleli mesame xazze da dakavSireboda „rusTaveli“ – „vazisubnis“ xazs, Tumca realobaSi amis sisruleSi moyvana ver moxerxda.

“გოცირიძე” gzas isev miwis zeviT vagrZelebT, gonebas am sadguris Zveli saxelwodeba „eleqtrodepo“ aqvs damaxsovrebuli, Tumca xma maxsenebs, rom axla „gociriZeze“ gaiReba karebi. saxelwodeba sul raRac 8-9 wlis win Seicvala. maSin bevrisTvis damabneveli aRmoCnda es cvlileba, radgan „gociriZe“ adre sxva sadgurs erqva. viqtor gociriZe iTvleba Tbilisis metropolitenis erT-erT damaarseblad. mis saxels ukavSirdeba araerTi sarkinigzo gvirabisa da sagzao proeqtis ganxorcieleba. Tu kargad davakvirdebiT, am sadguridan rkinigzis istoriis danaxva SeiZleba. gvirabSi Sesvlamde baqans miRma moCans Zveli vagonebi, romlebic sxvadasxva mimarTulebiT gadaadgildeboda.

მატარებელში მზის შუქი იკლებს და ქალაქის დაფარულ მხარეში ვბრუნდებით. თბილისის მეტროს თავდაპირველი პროექტი არა მხოლოდ დოკუმენტებში არსებობს, კარგად დაკვირვების შემთხვევაში, მისი შეგრძნება მგზავრსაც შეუძლია. სადგურის მოედნიდან ნაძალადევისკენ მიმავალი მატარებელი მკვეთრად უხვევს მარჯვნივ და აქვეა პატარა ჩიხი ლიანდაგების გარეშეც. როგორც ურბანული ლაბორატორიის მიერ გამოქვეყნებულ მასალაში ვკითხულობთ, სადგურის მოედნის შემდეგ მეტრო მიდიოდა წერეთლის გამზირზე და ეს მოსახვევიც მას უკავშირდება. „ნაძალადევი“- რის გამო უნდა დარქმეოდა გაჩერებას ეს სახელი? მე-19 საუკუნის მიწურულს დიდუბე ორ ნაწილად გაიყო. რკინიგზის ზედა ნაწილზე მუშახელი უნებართვოდ იკავებდა მიწებს და სახლდებოდა. ცნობების მიხედვით, მშენებლობა მხოლოდ ღამის საათებში მიმდინარეობდა და მალევე ეს ადგილი დასახლებად იქცა. ნაძალადევის რაიონი რევოლუციურ კერად იქცა. უბნის და შემდეგ უკვე მეტროს სადგურის სახელწოდებაც აქედან მომდინარეობს, თუმცა მას ადრე „ოქტომბერს“ უწოდებდნენ. თუ ამ გაჩერებაზე ჩამოხვალთ, თქვენს ყურადღებას აუცილებლად მიიქცევს კედელზე შესრულებული მოხატულობა. მასზე გამოსახულია ღამის ქალაქი და მიწის ქვეშ მოსიარულე მატარებლები. რადგან ჩვენ აქ არ ვაპირებთ ჩამოსვლას, გზა სადგურის მოედნისკენ გავაგრძელოთ.

89

„სადგურის მოედანი“, ყოფილი „ვაგზალი“ ორი ნაწილისგან შედგება. პირველ ხაზზე არსებულ გაჩერებას შესასვლელი ორი მხრიდან აქვს და იგი მეტროპოლიტენის ექსპლუატაციაში შესვლის დღიდან ფუნქციონირებს. კიბით ის უკავშირდება მეორე ხაზზე გადასასვლელ სადგურს. მეტროს გახსნიდან 13 წელში, 1979 წლის სექტემბერში ამუშავდა მეორე ხაზი, რომელიც საბურთალოს რაიონს დაუკავშირდა. ის „დელისის“ მეტროსთან სრულდებოდა. ადრინდელ გეგმებში ეს ხაზი კუკიისა და სვანეთის უბნის მიმართულებით უნდა გაგრძელებულიყო, თუმცა სამუშაოები არ დაწყებულა. მდინარე მტკვარს კიდევ ერთხელ კვეთს მეტრო, ამჯერად „წერეთელსა“ და სადგურ „ტექნიკურ უნივერსიტეტს“ შორის. ადრე მას „პოლიტექნიკური ინსტიტუტი“ ერქვა. მოსაცდელი დარბაზი ერთთაღიანია, მოზაიკურ ფონზე შესრულებული ჰორელიეფური გამოსახულებები განსაკუთრებულ ხიბლს სძენს კედლებს. საბურთალოს ხაზზე სამი სადგურია, რომელთა სახელწოდებებიც უნივერსიტეტს უკავშირდება.

„samedicino universitetis“ adrindeli dasaxelebaa „komkavSireli“. vizualurad sadguri aSkarad gansxvavdeba sxvebisgan. mopirkeTebulia wiTeli da TeTri marmariloTi. amosasvleli orive mxares aqvs, Tumca eskalatoris nacvlad, qvis kibiTaa SesaZlebeli metrodan amosvla. jer kidev ramdenime wlis win metro „deliss“ gansxvavebuli funqciebi hqonda. Tanac ise axlo warsulSi, rom Cems mogonebebSic martivad vpoulob kadrebs. sadgur „vaJa-fSavelamde“ misasvlelad saWiro iyo „delisze“ gadajdoma. erTi liandagi orive mxares midioda. xma gvamcnobda, romeli matarebeli midioda „vagzlis moedanze“ da romeli wagviyvanda saburTalos xazis bolo gaCerebasTan. „deliss“ saxelic gansxvavebuli hqonda da Tavdapirvelad „gociriZe“ erqva. saqarTvelos damoukideblobis periodSi mxolod ori sadguri gaixsna. es iyo 2000 wels „vaJa-fSavela“ da 2017 wels - „saxelmwifo universiteti“. misi mSenebloba jer kidev me-20 saukunis 80ian wlebSi iyo dawyebuli, Tumca im periodis politikuri areulobebis gamo proeqti dakonservda. am sadguris gaxsna gansakuTrebiT mniSvnelovani iyo Tbilisis saxelmwifo universitetis studentebisTvis. marTalia, ,,maRlivis“ ,,ganivisa“ da biblioTekis Senobebi SedarebiT moSorebiT mdebareobs, Tumca gadaadgilebis problema mniSvnelovnad moagvara am sadgurma.

sxva did qalaqebSi metros orze bevrad meti xazi aqvs, iqneb CvenTanac aris damatebiTi sadgurebis gaxsna SesaZlebeli an daproeqtebis dros iyo Cafiqrebuli es? namdvilad arsebobda amis gegma da ara mxolod Teoriulad.

1980-iani wlebis bolos daproeqtda metros mesame xazi, romlis arsebobac qalaqisTvis Zalian sasargeblo iqneboda. misi meSveobiT moskovis gamziridan did diRomamde matarebeli gadaiyvanda mgzavrebs da mniSvnelovnad Seamcirebda sxva transportze datvirTvas. dagegmili iyo 14 sadguri Tavisi gadasajdomebiT, romlebic daukavSirdeboda varkeTils, rusTavelsa da sxva sadgurebs. 2000 wlamde unda damTavrebuliyo pirveli 5 sadguris mSenebloba, Tumca me-20 saukunis bolo wlebis movlenebma es proeqti didi xniT SeaCera. metroSi kidev bevri SeCerebuli Tu gauqmebuli proeqtia, romelTa dasrulebac qalaqisTvis didi Sveba iqneba. ukeTesia isev realobaSi, pirvel xazze davbrundeT. rogorc sahaeroze gamosaxuli saxe migvaniSnebs, marjaniSvilis sadgurTan movediT. kedlebi marmariloTia mopirkeTebuli da erTerT maTganze kote marjaniSvilis biustis horeliefuri gamosaxulebaa. sadguris dasaxelebac mas ukavSirdeba. kote marjaniSvilma safuZveli Cauyara Tanamedrove qarTuli Teatris ganviTarebas. misi Seqmnili Teatri niWieri reJisorebis, msaxiobebisa da kompozitorebis Sekrebis adgilad iqca.

ახლა სადგურს მხოლოდ ერთი ამოსასვლელი აქვს, მაგრამ ბევრმა არ იცის, რომ მარჯანიშვილისა და უზნაძის ქუჩის კუთხეში, კორპუსების ეზოში, მდებარეობს მეორე ამოსასვლელიც. რა თქმა უნდა, ის დაუმთავრებელია და არ ფუნქციონირებს, მაგრამ ძირითადი სამუშაოები უკვე შესრულებულია. გვირაბი თითქმის სადგურის კედლამდეა მიყვანილი, თუმცა ბოლომდე არ არის მასთან დაკავშირებული. აქ დამონტაჟებულია ჰერმეტული კარი და დასრულებულია ტექნიკური დანიშნულების მქონე დარბაზი. პროექტის დიდი ნაწილი შესრულებულია, თუმცა დასრულებამდე და ექსპლუატაციაში შესვლამდე ძალიან ბევრი უკლია. ამჟამად უცნობია მოხდება, თუ არა მეორე ამოსასვლელის დასრულება და ვესტიბიულთან შეერთება.

92

ეროვნული ბიბლიოთეკა

ეროვნული ბიბლიოთეკა

„შემდეგი სადგური - რუსთაველი“ როგორც რუკაზე ვხედავ, თბილისის მეტრო მტკვარს სამ ადგილას კვეთს. ახლა სწორედ ეს ადგილი გავიარეთ. გვირაბების გაყვანა რთული პროცესი იქნებოდა მიწისქვეშა წყლებისა და მდინარის გათვალისწინებით. მოულოდნელად წყლის ჩავარდნა რომ თავიდან აეცილებინათ, მტკვარი იკეტებოდა ხოლმე პერიოდულად. სადგური „რუსთაველი“ ყველაზე ღრმაა და დიდი ხნის განმავლობაში ბოლო გაჩერებას წარმოადგენდა. 1966 წლის 11 იანვარს საზეიმოდ გაიხსნა, რომლის ამსახველ კადრებსაც არაერთ დოკუმენტურ ფილმში ვხვდებით. სახელწოდება რის გამო შეურჩიეს, მარტივი მისახვედრია. შოთა რუსთაველის ქვეყანაში მისი სახელობის სადგური რომ არ გვქონოდა, ის უფრო უცნაური იქნებოდა. გაჩერების მოსაცდელი წითელი მარმარილოთია მოპირკეთებული, კედელზე ,,ვეფხისა და მოყმის“ რელიეფურ გამოსახულებასაც ვხედავთ. ეს სადგური ერთ-ერთი პირველი გაიხსნა და საინტერესოა, ზოგადად მეტროს შექმნის იდეა როგორ გაჩნდა. მისი დაარსება ძალიან მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილება იყო და თავდაპირველად სულ სხვა მიზნით მოხდა სამუშაოების დაწყება. ოფიციალურად მიჩნეულია, რომ 1951 წელს საბჭოთა კავშირის მინისტრთა საბჭომ გასცა ბრძანება მეტროპოლიტენის მშენებლობის დასაწყებად. იმ პერიოდის გათვლით, 1970 წლისთვის მოსახლეობას 1 მილიონისთვის უნდა მიეღწია, რაც ამგვარი ტრანსპორტის შექმნის აუცილებლობას წარმოადგენდა. თუმცა, რეალურად ბევრად ადრე, 1937-1940 წლებში გაჩნდა იდეა, რომ თბილისში მეტრო გაეყვანათ. რამდენიმე ადგილას დაიწყო საინჟინრო სამუშაოები და მიწის გათხრა. ეს პუნქტები შემოღობილი იყო მწვანედ შეღებილი ღობეებით და ყველამ იცოდა, რომ ამ ადგილას მალე ახალი ტიპის ტრანსპორტი გაივლიდა. თუმცა, 1941 წელს მეორე მსოფლიო ომის გამო პრიორიტეტები შეიცვალა. როგორც ცნობებში ვხედავთ, მიწისქვეშა სამუშაოები არ შეჩერებულა, თუმცა სხვა მიზნით - თავშესაფრებად გამოიყენეს. წლების შემდეგ, 1966 წელს, მეტროპოლიტენი შევიდა ექსპლუატაციაში.

ეროვნული ბიბლიოთეკა

კოკა ქარდავა

ერთი წლის შემდეგ გაიხსნა სადგური „თავისუფლების მოედანი“ და მისი ესკალატორი ერთ-ერთი ყველაზე გრძელია. სულ რამდენიმე მეტრით ჩამორჩება რუსთაველს. ესკალატორის დაღმართის გაყვანა არც ისე იოლი იყო. აქ მცურავი ქანებია და ამიტომაც გრუნტის გაყინვის მეთოდი გამოიყენეს. აღნიშნულ მეტროშიც უნდა ყოფილიყო მეორე ამოსასვლელი და იგი ამოვიდოდა კოლმეურნეობის მხარეს. იგი დაპროექტდა მგზავრთა დიდი ნაკადის გამო. სადგურ „თავისუფლების მოედანს“ ადრე ლენინის მოედანი ეწოდებოდა. გაჩერების გარე ფასადი ბოლო წლებში რადიკალურად შეიცვალა და სავაჭრო ცენტრის პროექტის ნაწილად იქცა.

მტკვრის ქვეშ გავლა ამ ხაზზე უკვე მეორედ გვიწევს და სპეციფიკური სუნითაც იგრძნობა, რომ სადგურ „ავლაბარს“ ვუახლოვდებით. ისიც წინა სადგურის მსგავსად 1967 წელს გაიხსნა და ეწოდებოდა „26 კომისარი“. ცნობების მიხედვით, ეს სახელი უკავშირდება ბაქოს კომუნის 26 რევოლუციონერს, რომლებიც 1928 წელს დახვრიტეს. უბნის ახლანდელი სახელი „ავლაბარი“ ზოგიერთი ცნობის მიხედვით მე14 საუკუნიდან მოდის. არაბულ ენაზე „ჰავალი“ მიდამოს ნიშნავს, ხოლო „ბირ“ სასახლეს. ამ უბანში მეფის სასახლე მდებარეობდა და შესაძლებელია სახელი სწორედ მას უკავშირდებოდეს.

1967 წლის ჩათვლით ბოლო გაჩერება იყო „300 არაგველი“. სახელი კრწანისის ველზე ბრძოლაში გმირულად დაღუპული 300 არაგველი მებრძოლის პატივსაცემად შეირჩა. მართალია კედელზე მათი რელიეფური გამოსახულებაა, თუმცა ამჟამად საუკეთესო მდგომარეობაში არ არის და თვალისთვის რთულად აღსაქმელია. კედლები თეთრი მარმარილოთია მოპირკეთებული. პირველი ხაზის დასრულებამდე სამი სადგურიღა დარჩა. წარსულიდან ნელ-ნელა ისევ უკან ვბრუნდებით. სადგურები „ისანი“ და „სამგორი“ 1971 წლის მაისში გაიხსნა. მეტრო სადგურ „ისანს“ ამოსასვლელი მხოლოდ ერთი მხრიდან აქვს. სახელწოდება არაბულიდან მომდინარეობს და გამაგრებულ ადგილს, ციხეს ნიშნავს. ამჟამად რთულია ისნის ციხის დაგეგმარებისა და ძველებური იერის ზუსტი აღდგენა. ისანი მიუდგომელი ციხესიმაგრე ყოფილა და მას განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა ქალაქისთვის. მგზავრობისას მარტივად შესამჩნევი იყო ის ფაქტი, რომ ზოგიერთი სადგურის მშენებლობაზე ბევრად მეტი თანხა დაიხარჯა, ხოლო ზოგის მოწყობა შედარებით ნაკლები დაჯდა. გაჩერებების ნაწილი იაფფასიანი მასალით არის მოპირკეთებული, რასაც ვერ ვიტყვით რამდენიმე სადგურზე. იმ დროისთვის მარმარილოთი მეტროს მოსაცდელის მოპირკეთება არ იყო მარტივი საქმე. რელიეფური ფიგურებიც ყველა გაჩერებაზე არ გვხვდება. ერთერთი ძალიან ლამაზი და საინტერესო სადგურია „სამგორი“, რომლის კედლებსაც ამშვენებს მსგავსი ფიგურები. პირველი ხაზის ბოლო სადგური 1985 წლის ნოემბერში გაიხსნა. ადრე ამ უბანს ეწოდებოდა „ველი კეთილი“ და მეტროს დასახელებაც ასე შეირჩა. 2018 წელს მოსაცდელ ბაქანზე ახლადგარემონტებული ჭერი ჩამოინგრა, რის შედეგადაც 3 ადამიანი დაშავდა და საბედნიეროდ, არავინ დაღუპულა. 2020 წლისთვის კი ჯერ კიდევ არ განახლებულა აღნიშნული ჭერი. ძველი პროექტის მიხედვით, ვარკეთილში მესამე ხაზზე გადასაჯდომი სადგურიც უნდა ყოფილიყო, თუმცა ის არ განხორციელდა და მოგვიწევს ესკალატორს ისევ მიწის ზემოთ ავუყვეთ.

მარიამ კერესელიძე

95

თბილისი

’’ ’’ ’’ ’’ ’’ ’’ ’’

თბილის თბილის

თბილის

თბილის ზღაპრულ თბილის სომხურ აშორებს

თბილის

თბილის

თბილის ყარაჩოღ ბაბუაა -

თბილის ელეგანტ ამოსუნთ ცოცხლო და ვერა ის საკუთ ადრიან

არის:

სი ხვითოა, ნატვრისთვალია, ქართველთა რომია - ყველა გზა სამდე მიდის - რუსიკო ყიფიანი

სი სამშობლოა სამშობლოში - ნატა ჟვანია

სი პირველი სიყვარულია, ფიროსმანია, იეთიმ გურჯია. თბილისი ლი ქალაქია, სადაც ყოველი კუთხე-კუნჭული მშობლიურია. სი უძველესი და მარად ახალგაზრდა ქალაქია, სადაც სიონს, ეკლესიას, სინაგოგასა და მეჩეთს სულ რამდენიმე ათეული მეტრი ს - ეთერი იაკობაშვილი კოკიელოვა

სი არეული, მაგრამ თბილი სახლია - თეა დარჩია

სი ხმაური და მოძრაობაა - დეა დევიძე

სი ბებია-ბაბუას მოყოლილი ამბებია. მტკვარი მოაჯირების გარეშე, ღელთა ქალაქი. თბილისი ტრამვაია. თბილისი ჩემი მეთევზე დიდი ეკა ბუკია

სი არის ყველა შენი სიყვარულისა და სიძულვილის შეჯახება. ის ტური, ლამაზი და მარადიულია, მაშინ როდესაც მისი შემდეგი თქვა უღირსი, მრისხანე და პირქუში შეიძლება იყოს. თბილისი ობს, სუნთქავს და არავის სჯის. ის არის თავისუფლება ყველაფერში ასოდეს ექნება საკმარისი. მას გემოვნება აქვს და იცის კიდეც ეს. თარი რიტმით მოძრაობს და მას სრულიად ვერასოდეს შევიცნობ – სკოფჰემი

‘‘

gamarjoba, Cemo Tbilis qalaqo, dakarguli Seni Svili movedi, saqarTvelos miwa-wyalo, alago, Tormeti wlis gatanjuli movedi. mTao wmindav, mama daviTisao, Sen, darajo qalaq Tbilisisao, wminda miwav, ukvdav mwerlebisao, maT saflavze salocavad movedi. ieTim gurji

‘‘

mSvenieria parizi, magram Tbilisi saswaulia elene axvlediani

თბილისის ხიბლი კოლორიტული სადარბაზოები Tbilisis dekoratiuli sadarbazoebis Sesaxeb bevri dauweriaT da momavalSic bevrs daweren, magram am statiaSi minda gavixsenoT Zveli Tbilisuri sadarbazoebi, romlebic saintereso istoriebs inaxavs. dedaqalaqis quCebs Tu gauyvebiT, mecxramete-meoce saukunis istorias yvelaze axlos miuaxlovdebiT. Zveli Tbilisis quCis saxelebi mogiyvebaT, rom aq gamoCenili adamianebi cxovrobdnen da qveynis kulturas qmnidnen. am gzebze seirnobisas geuflebaT gancda, rom Senobebi Tavad gesaubrebaT. Zveli Senobebis sadarbazoebi, saukuneebis winandel arqiteqturul saxelovnebo miRwevebs daufaravad gadmoscemen. sadarbazoebSi Sesvlisas, gimZafrdebaT SegrZneba, rom me-19 saukunis burJuaziul qalaqSi moxvdiT. istoriuli wyaroebidan vgebulobT, rom saqarTveloSi sazogadoebrivi Senobebis da sacxovrebeli saxlebis moxatvis tendencia didi xnis win gaCnda. mxatvar abel kalatoziSvils jer kidev 1776 wels mouxatavs givi amilaxvris sasaxle. frangi mogzauris - Jan Sardenis naambobidan, TbilisSi, me-17 saukuneSi agebuli mefe rostomis sasaxlis interieri, sparsuli kulturis zegavleniT, mozaikiT da xaliCebiT yofila morTuli. me-18 saukunis miwuruls ki - dedaqalaqSi darbazebis gasalamazeblad Spalersac iyenebdnen. «Spaleri, Tumca didad kargebi da Zvirfasi aris» - wers ter-Smonovi manuCar TumaniSvils 1800 wels. sadarbazo, rogorc arqiteqturis nawili, me-19 saukunis meore naxevarSi gamoCnda da aivniani Sesasvleli Caanacvla. sazeimo sadarbazoebi, romlebzec im periodis cnobili mxatvrebi muSaobdnen, saxlis mepatronis warmosadegobas warmoaCenda. am ti pis saxlebs moxatuli da moCuqurTmebuli Sesasvleli hqondaT. xis masiuri karebis Seminuli nawili ki - liTonis maqmaniseburi an Weduri gamWvirvale ornamentebiT iyo gaformebuli. dekoratiulad morTuli saxelurebi karis dizains srul saxes aZlevda. sadarbazos holSi, sadac WaRi iyo CamoSvebuli, kibesTan, dgamdnen kandelabrs, romelsac naTura agvirgvinebda. sadarbazos iataki sxvadasxva ilustraciiT, yvavilebiT da varskvlavebiT iyo mopirkeTebuli da xaliCis efeqts qmnida. Sesasvlelis kibeze ki - namdvili xaliCa iyo gafenili.

TbilisSi, amgvar koloritul sadarbazoebs sololakSi, veris ubnebSi da mTawmindaze SexvdebodiT. xelovnebaTmcodne cira kilaZe Tavis naSromSi wers, rom amJamad dedaqalaqSi SemorCenilia ramdenime aTeuli istoriuli sadarbazo, romelic epoqis atmosferos gadmoscems, gvamcnobs saxlis mSeneblebsa da mcxovreblebze. mSobliuri qalaqis fufunebiT mowyobili sadarbazoebis aRmoCenas daviT aRmaSeneblis quCidan viwyeb. aq TiTqos sxvadasxva saukune da amavdroulad sxvadasxva stili Tanaarsebobs. evropuli fasadebis miRma myudro, Cveneburi ezoebi imaleba. Tumca axla mTavari mizani Tbilisuri sadarbazoebis aRmoCenaa, romlebic me-19 saukunis bolodan saxlis evropul stilze migvaniSnebda. marTlac, me-19 saukunidan Tbilisis istoriaSi axali epoqa iwyeba. evopuli cxovrebis wes-Cveulebebis SemosvlasTan erTad icvleba sacxovrebeli garemos ieri da mkvidrdeba axali arqiteqturuli elementebi, romlebic Tbilisis savizito baraTad iqceva.

რეპორტაჟის ფოტოები მონიკა ქანთარიასი

103

ა

RmaSeneblis 93 nomerSi, samsarTulian moCuqurTmebul saxls mivadeqiT.

fasadi uxvad SeumkiaT dekoriT, yvavilebis girliandebiT da angelozebis qandakovani reliefebiT, Tumca, Tu am saxlis did kars SeaRebT, aucileblad gaocdebiT. Senoba im periodis burJuaziuli Tbilisis saukeTeso nimuSs warmoadgens. Tu sadarbazos kedelze namuSevrebs kargad daakvirdebiT, sxvadasxva qveynisTvis damaxasiaTebeli arqiteqturisa Tu peizaJis fonze adamianebis yofa-cxovrebis amsaxvel siuJetebs dainaxavT. kedelze erTmaneTs azia, afrika, avstralia, amerika da evropa enacvleba. sxva Tbilisuri saxlebis msgavsad, sabWoTa wyobilebis damyarebis Semdeg esec komunalur sacxovreblad gadaaqcies da erTis nacvlad aq mraval ojaxs daadebines bina. ase Seicvala sadarbazo e.w. «padiezdiT».

105

ბ

ევრ შენობას უფრო ნაკლებად გაუმართლა, აქ კომუნისტებმა უფრო ბევრი გადაღებეს და უფრო ცოტა დაგვიტოვეს სანახავად. ასეთია ქალაქის ერთ-ერთი გამორჩეული სადარბაზო, რომელიც წინამძღვრიშვილის 39 ნომერში დაგხვდებათ. ეს არის ჯაგეტიანების ცნობილი ტყუპი-სახლი. სომეხმა ვაჭარმა, რომელსაც ორი ძე ჰყავდა, შვილებს აუშენა იდენტური სახლები, რომლებიც ერთმანეთთან როგორც აივნებით, ასევე შიდა ნაწილით არის გადაბმული. სადარბაზო საგამოფენო სივრცეს ჰგავს, კედლებზე გაშლილი უზარმაზარი ნამუშევრებით. პირველ ნახატზე გამოსახული პატარა ბიჭი თავადი ჯაგეტიანი ყოფილა, რომელსაც ცხოვრება სიღარიბეში დაუწყია. ნამუშევრებს თუ კარგად დააკვირდებით, ამოიკითხავთ მის ისტორიას, სიღარიბიდან გამდიდრებამდე... თბილისის სილამაზე რომ დეტალებშია, ამ სადარბაზოში კიდევ ერთხელ ვრწმუნდებით. ყოველ სართულზე სხვადასხვა სტილის ნამუშევარი გვხვდება. მოხატულია კიბის ქვედა ნაწილიც. თბილისური არქიტექტურის ინდივიდუალურობა იმაშიც ვლინდება, რომ ზოგჯერ სახლის გარეგნული სახე სრულიად კონტრასტულ, მოულოდნელ შიდა სივრცეს მალავს. მოკრძალებულ ფასადებს მიღმა გასაოცრად მასშტაბური, მონუმენტური და რთული ინტერიერი გვხვდება.

მ

მოხატულობა გიორგი ათონელის 31-ში თითქმის აღარ არის შემორჩენილი. ყოფილი სასტუმრო „ლონდონია“/“HOTEL DE LONDRES“, 1875 წელს თბილისელმა არქიტექტორმა ააგო. სასტუმროს მმართველმა კატერინა ხიხტერმა დაწესებულებაში მაღალი დასავლური სტანდარტები დაამკვიდრა. ისტორიული ცნობებით, ეს პატარა სასტუმრო ხშირად მასპინძლობდა ისეთ გამოჩენილ ადამიანებს, როგორებიც იყვნენ: პეტრე ჩაიკოვსკი, კნუტ ჰამსუნი, ჯორჯ კერზონი და სხვები. დღეს ყოფილი სასტუმრო საცხოვრებელი სახლია, თუმცა მიუხედავად ამისა, მას უსიცოცხლობის და მოუვლელობის კვალი ატყვია. საბედნიეროდ, დაუდევრობას და მტვერს ჯერ ბოლომდე არ წაუშლია მისი ბრწყინვალება. ერთ დროს დიდებული, ახლა გვარიანად დაზიანებული და გაპარტახებული სადარბაზო, მაინც დიდ შთაბეჭდილებას ახდენს სტუმრებზე.

107

1908

წლის ერთ-ერთ საღამოს სოლოლაკში, მაჩაბლის 17 ნომერში, ახალაშენებულ სახლში კალანტაროვების ოჯახი ახალსახლობას აღნიშნავდა. კედლების მოხატულობა, მარმარილოს კიბეები და მოაჯირები, ტუკოს ტექნიკით შესრულებული ჭერის დეტალები სტუმრების აღტაცებას დღესაც იწვევს. ამ სივრცეში ბუნებრივი განათება ჭერის ფერადი ვიტრაჟიდან აღწევს. ჭერი, ისევე როგორც კედლები, ბაროკოროკოკოს და რენესასნსის სტილშია შესრულებული. საცხოვრებელი სახლის ყველა ოთახი განსხვავებულია, მდიდრულად და ლამაზად მოწყობილი. სახლის მესაკუთრე და მისი მეუღლე სიამაყით მასპინლობდნენ სტუმრებს. „ეს ულამაზესი ორნამენტებით მორთული სარკე ვენეციიდან ჩამოვიტანეთ“,- პასუხობდა მეპატრონე გაოცებული სტუმრების შეკითხვებს. ნამდვილად არ შეცდა მეწარმე კალანტაროვი, რომ სახლის მშენებლობა მეორე გილდიის ვაჭარს, პეტერბურგის სამოქალაქო ინჟინერთა ინსტიტუტის კურსდამთავრებულ არქიტექტორ გაზაროზ სარქისიანს მიანდო. ნიკოლოზ კალანტაროვის დავალება მისი სახლის ქუჩის მშვენებად ქცევა იყო და სარქისიანმა ეს დაკვეთა ბრწყინვალედ შეასრულა. დღეს თბილისის ეს ფერადი, მავრიტანული სტილის სახლი კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლია. დღეს ურბანული ძეგლების ნაწილი ნელ-ნელა იშლება და ნადგურდება. კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის სააგენტოს ცნობით, დედაქალაქში 200-მდე ისტორიული სახლია, რომელსაც „კულტურული მემკვიდრეობის შესახებ“ კანონი იცავს. ამ სადარბაზოების მდგომარეობა დღეს მძიმეა. ბევრგან უცნობი თუ ნაცნობი მხატვრების შემოქმედება შენობებთან ერთად გაქრა. ზოგან წვიმამ კედლები ჩამორეცხა, ბევრიც ადამიანის დაუდევრობამ შეიწირა.

შ

ალვა დადიანის 18 ნომერში უფრო მკაფიოდ იგრძნობთ, რომ ქალაქის გული იკარგება, ქრება კონტრასტი ახალსა და ძველს შორის. როგორც დედაქალაქის ძველი სახლების უმეტესობა, ეს სადარბაზოც ნელი ნგრევისთვისაა განწირული. ძველ ქალაქში ბევრია ისეთი სადარბაზო, რომელსაც უცნაური აურა აქვს, მძიმე და იდუმალი... კედლების შემყურეს გაფიქრებინებთ, რომ მისმა მხატვრებმა აშკარად იცოდნენ, როგორ შეერწყათ სილამაზე და კონცეფცია ერთმანეთში. სადარბაზოს კედლებზე ალეგორიული შინაარსის ქალის ფიგურებია გამოსახული, რომლებიც წელიწადის სხვადასხვა დროს განასახიერებენ. ამ სახლის ბედიც საბჭოთა კავშირმა განსაზღვრა. შენობა მესაკუთრეს ჩამოერთვა და კომუნალურ ბინებად დაიშალა. სოლოლაკში ეს ნაგებობა წლების განმავლობაში იძარცვებოდა, სახლის შემოსასვლელში დეკორაცია, პრაქტიკულად, აღარ დარჩა, მძიმეა თავად შენობის მდგომარეობა. ბზარებს შენიშნავთ როგორც შიდა კედლებზე, ისე გარე ფასადზე.

ბ

ეთლემის ქ. 3 . მე -19 საუკუნის ძველი სახლი, ხასხასა და ფერადი ვიტრაჟებით. სხვადასხვა გეომეტრიული ფიგურების ალათებში ჩასმული ფერადშუშებიანი ვიტრაჟი სახლის ყველაზე გამორჩეული და ლამაზი ნაწილია. არქიტექტორის სახელი არაა ცნობილი.თავდაპირველად ქალთა პანსიონი ყოფილა,სადაც ფრანგულ ენას,მუსიკას,ცეკვას,ჭრაკერვას ასწავლიდნენ.ახლა ის საცხოვრებელი სახლი და ტურისტული ცენტრია.

გ.

tabiZis 18-Si, garedan TiTqos umniSvnelo saxli did saganZurs inaxavs.. pompezur sadarbazoSi SesvlisTanave vxvdebiT warweras, romelic gvauwyebs saxlis mflobelTa vinaobas „Бр. Сейлановы.“ sakmaod didi zomis sacxovrebeli saxli, sxvadasxva periods moicavs. istoriuli wyaroebis Tanaxmad saxlis marjvena fligeli XIX saukuni 80-ian wlebs unda ganekuTvnebodes, xolo meore nawili 1911 wliT TariRdeba. Senobis mepatrone Tambaqos mwarmoebeli, Zmebi seilanovebi iyvnen, romlebic pirveli gildiis vaWrebi da amave saxelwodebis (Zmebi seilanovebis Tambaqos fabrika) kompaniis mflobelebi gaxldnen. sacxovrebeli saxli, arqiteqturiT da interieris mxatvruli gadawyvetiT mSeneblobis periodisTvis damaxasiaTebel yvela mniSvnelovan detals aerTianebs. gansakuTrebiT aRsaniSnavia sadarbazos interierieris morTuloba da mxatvroba, romelic TbilisSi moRvawe xelosan-mxatvrebis erT-erT gamorCeul namuSevars warmoadgens. sadarbazos kedlebze alegoriuli da ornamentuli kompoziciebia warmodgenili. sadarbazos pirveli sarTulis kedlis mxatvroba zeTis saRebavebiTaa Sesrulebuli da gamosaxavs kontinenTebs. danarCen sivrceSi tiuli mxatvrobiT dafarul ivtiriul Spaliers vxvdebiT. seilanovebis sadarbazos kedlis mxatvrad im periodSi saxelganTqmuli ebrauli warmoSobis italieli mxatvari beno telingateri moisazreba, Tumca erTerT kompoziciaze Cans ucnobi avtorebis xelwerac. saxli kulturuli memkvidreobis Zeglia da sruliadaa restavrirebuli...

113

აღმაშენებლის 36-ში მდებარე მდიდრული მორთულობით და მხატვრობით გამორჩეული შენობა ცნობილმა ქართველმა მეწარმემ და პირველი გილდიის ვაჭარმა - ერასტი ჭავჭანიძემ 1903 წელს საკუთარი ოჯახისთვის ააშენა. შთამომავლების გადმოცემით, საცხოვრებელი სახლის ასაშენებლად სახლის მფლობელმა არქიტექტორები უცხოეთიდან მოიწვია. არსებობს ვარაუდიც, რომ სახლის სადარბაზო ფლორენციელი მხატვრების მიერ მოიხატა. სადარბაზოს ინტერიერი შემკულია დეკორატიული მოტივებითა და მონუმენტური კომპოზიციებით. დეკორების შესრულების სტილი დაზგური და მონუმენტური ფერწერის ტექნიკებსა და მასალათა მრავალფეროვნებას აერთიანებს. აქ ვხვდებით: ქაღალდზე, წყლის ბაბაზე დამზადებული საღებავებით შესრულებულ დეკორატიულ მხატვრობას, ტილოს და ქაღალდის საფუძველზე შესრულებულ ჭერის დეკორს და ზეთის საღებავით შესრულებულ კომპოზიციებს. გარდა ტექნიკური შესრულების მრავალფეროვნებისა, დეკორი მდიდარია კომპოზიციური მოტივებით. სადარბაზოს კედელზე შემორჩენილია ვეფხისტყაოსნის ორი სცენა. მათგან ერთ-ერთი „ნახეს უცხო მოყმე ვინმე“.

2016 წელს, პროექტ „ახალი ტფილისის“ ფარგლებში, შესრულდა სადარბაზოს ინტერიერის სარესტავრაციო სამუშაოები, სრულად გაიწმინდა და გამაგრდა დეკორი, აღდგა მხატვრობის დაკარგული მონაკვეთები.

114

70 წლიანმა ოკუპაციამ თბილისური არტნუვოს სტილის ფერად ქალაქზე თავისი კვალი დატოვა. ძველ სახლებში სადღაც ნაწილობრივ, სადღაც კი სრულიად განადგურდა მოდერნი, ბოროკოს და როკოკოს სტილის ეს ნიმუშები. კომუნისტები ხალისით ემშვიდობებოდნენ ძველს, ნაირფერად მოხატულ კედლებს ერთტონიანი ფერებით ფარავდნენ. სამწუხაროა, მიუხედავად იმისა, რომ კანონი უნიკალური ფასადებისა და სადარბაზოების დაცვის შესახებ, ძალაში მხოლოდ 2007 წელს შევიდა. დღეს, იღბლიანი შენობების გარდა, ეს ისტორიული ძეგლები ისევ ნადგურდება. ძველი ქალაქის სადარბაზოები დედაქალაქის კულტურის ერთ-ერთი განუყოფელი ნაწილია. დღეს სადარბაზოების სურათი არაპოზიტიურია, მათი უმრავლესობა უმძიმეს მდგომარეობაშია: კიბის მოაჯირები მორყეულია, ქანდაკებები და კარნიზები დამტვრეული ან სულაც გამქრალი. კედლები, რომლებიც ძველი ქალაქის იერ-სახეს ინახავენ, დაბზარულია. ამ შესასვლელებში ჯერ კიდევ ცოცხლობს ნამდვილი თბილისი, რომელიც შენარჩუნებას საჭიროებს. კონტრასტი, ძველისა და ახლის კავშირი ისაა, რაშიც დედაქალაქის კოლორიტი იმალება და ის შველას ითხოვს. ძველი თბილისი, რომელშიც სხვადასხვა საუკუნე თანაარსებობს, დღეს ახალი სიცოცხლის მოლოდინშია.

მონიკა ქანთარია

თუ თბილისურ ეზოში ცხოვრობ, მარტო არასოდეს ხარ

116

Tbilisur ezoebze fiqrisas, albaT, umravlesobas Tvalwin didi aivnebi, feradi saxlebi, moCuqurTmebuli karebi, sarecxis Tokebze gafenili tansacmeli da ezosTvis damaxasiaTebeli Sinauri garemo warmoudgeba. adgili, sadac mezoblebi, faqtobrivad, ojaxis wevrebi arian. sanam Tbilisur ezoebze weras daviwyebdi, mec vfiqrobdi, ra iyo is erTi, rasTanac CemTvis es ezoebi asocirdeba. pirveli, ramac gonebaSi gamielva, esaa simwvane - WiSkrebze gadmofenili mcenareebi da ukve daZvelebul, mzisgan gaxunebul aivnebze dadgmuli qoTnebi. simwvanis paralelurad, gonebaSi Cndebodnen elene axvledianis naxatebi, sadac CemTvis Tbilisi erTdroulad Tan feradia, Tan mxiaruli da Tan sevdiani.

ლიანა მარქარიანი

გ

ამოსახულებასთან ერთად, თანდათან ხმაც იკვეთება - დაძველებული კიბეებისა და იატაკის ჭრაჭუნი. უცებ, საიდანღაც შიშიც მოდის ვაითუ სახლმა დატვირთვას ვერ გაუძლოს. იმას თუ გავითვალისწინებთ, რომ თბილისური ეზოების ნაწილი რესტავრაციას საჭიროებს, ჩემი შიში უსაფუძვლო სულაც არ მოგეჩვენებათ. ყველაზე მთავარი კი, რაც ასეთი ეზოებისთვის დამახასიათებელი მგონია, ხალხია. სხვადასხვა თაობის, შეხედულებებისა და ეთნიკური წარმომავლობის ადამიანები, რომლებიც, უამრავი განსხვავების მიუხედავად, თითქოს, ერთ დიდ ოჯახად ცხოვრობენ და ერთმანეთზე ბევრი რამ იციან. თბილისური ეზოების სრულფასოვან შემფასებლად ნამდვილად ვერ გამოვდგები, რადგან იქ არასოდეს მიცხოვრია. მე მხოლოდ იმაზე შემიძლია ვისაუბრო, რაც გარედან ჩანს. გარედან კი ჩემთვის სიმშვიდე მოსჩანს. მიუხედავად ადამიანების თუ შინაური ცხოველების ხმაურისა, ჩემთვის ეზოები მაინც სიმშვიდესთან ასოცირდება, რადგან მგონია, რომ სიმშვიდე ყოველთვის სიჩუმეს არ ნიშნავს. და მაინც, როგორია თბილისურ ეზოებში ცხოვრება, რამდენად რთული ან მარტივია, ამას ჩემი რესპონდენტები მიყვებიან. მეგი აქ გაიზარდა, ხოლო ზაკი სკოლის დამთავრების შემდეგ გადმოვიდა. „თუ თბილისურ ეზოში ცხოვრობ, მარტო არასოდეს ხარ“, - მეუბნება მეგი. ის 23 წლისაა, თბილისის ძველ უბანში ცხოვრობს. ამბობს, რომ მისი ბედნიერი ბავშვობის ერთ-ერთი მთავარი განმაპირობებელი ფაქტორი სწორედ ის შინაურული გარემო იყო, რომელიც ეზოებშია. პირველი, რაც თბილისურ ეზოებზე ახსენდება, მარტივი, უშუალო ურთიერთობებია, მეზობლები დილით ყავასთან ერთად ახალ და უკვე დავიწყებულ ამბებსაც რომ ერთმანეთს უზიარებენ. „საერთაშორისო პოლიტიკით დაწყებული, ქვეყნის შიდა პრობლემებით გაგრძელებული და პირადი საკითხებით დამთავრებული, ყველაფერი განიხილება. მაგალითად, დღეს ერთმა მეზობელმა მეორეს აივნიდან ხმამაღლა გადასძახა:

-რამაზ, აშშ-ში მართლა ბაიდენმა გაიმარჯვა?

- კი, კი, ბაიდენმა. წავიდა ტრამპი, წავიდა.

- ანუ, ჩვენ „დაგვერხა“ თუ არა?

- არა, არაფერი გვიჭირს. აი, ასეთი დიალოგები ჩვენი ყოველდღიურობაა“,- მეუბნება მეგი. ყველაზე მთავარი კი, რასაც ეზოში აფასებს ისაა, რომ თუ დახმარება დაგჭირდება, მარტო არასოდეს ხარ და შეგიძლია იმ ადამიანების იმედი გქონდეს, ვის გვერდითაც ცხოვრობ. მეგისთვის ყველაზე დასამახსოვრებელი, რაც ამ ეზოში მომხდარა, ბავშვობის მოგონებაა. იხსენებს ეზოში დადგმულ სპექტაკლებს, შესრულებულ როლებსა და გაყიდული ბილეთებიდან მიღებულ ჰონორარს. წარმოდგენაზე დასასწრები ბილეთის ღირებულება 20 თეთრი იყო, ფორმებს კი მათზე რამდენიმე წლით უფროსი ბავშვი უკერავდათ. თურმე, დღეს ის წარმატებული დიზაინერია და საზღვარგარეთ ცხოვრობს.

118

ლიანა მარქარიანი

თ

უმცა, თბილისურ ეზოებში ცხოვრებასაც ახლავს სირთულეები. მაგალითად, ეს შეიძლება იყოს ავარიული სახლები. მეგის ეზოში სახლები 2002 წელს მიწისძვრის შემდეგ დაიბზარა. როგორც მეგი ამბობს, საცხოვრებლად საშიში არ არის, თუმცა მიწისძვრის კვალი დღემდე ეტყობა. კიდევ ერთი სირთულე ხმაურია. „ბუნებრივია, შეიძლება დილით ვინმემ ნორმაზე მეტად იხმაუროს, მაგრამ ჩემთვის არსებითი მნიშვნელობა არ აქვს, კორპუსში ფანჯრიდან შემოსული მანქანების ხმაური შემაწუხებს თუ მეზობლის «ქოთქოთი”. როდესაც ქალაქში ცხოვრობ, მსგავსი ხმაურის მიმართ, ალბათ, იმუნიტეტიც გაქვს“,- ამბობს მეგი. მისგან განსხვავებით, ხმაური ჯერ კიდევ აწუხებს ზაკს. იგი თბილისურ ეზოში ოთხი წლის წინ, სკოლის დამთავრების შემდეგ დასახლდა. დედაქალაქში ჩამოსვლამდე სოფელში ცხოვრობდა. მეუბნება, რომ მისთვის პირველი შთაბეჭდილება ხმაური იყო. „დღესდღეობით შეიცვალა ის, რომ შევეჩვიე იმ მინუსებს, რაც აქ ცხოვრებას ახლავს თან“,- ამბობს ზაკი. მიუხედავად იმ დისკომფორტისა, რასაც ხმაური უქმნის, ფიქრობს, რომ მისთვის ბევრად უფრო რთული კორპუსში ცხოვრება იქნებოდა. იმ სახლური გარემოს გამო, რაც თბილისურ ეზოებშია, ადაპტაცია, ფაქტობრივად, საერთოდ არ დასჭირვებია. „ჩემი მეგობრებისგან ვიცი, რეგიონიდან რომ ჩამოდიან და პირდაპირ კორპუსებში გადადიან, ადაპტაცია უჭირთ, რადგან დახურული სივრცეა. ამ მხრივ, ჩემთვის მარტივი იყო - ეზოში ღია სივრცეა და ვფიქრობდი, რომ ისევ ჩემს სახლში, სოფელში ვიყავი“, - მეუბნება ზაკი. მისი თქმით, თბილისური ეზოებისთვის დამახასიათებელი ნიშანი მრავალფეროვნებაა. სამეზობლოში სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენლები ცხოვრობენ და ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირი აქვთ. „ჩემ გარშემო ბევრი ადამიანი ცხოვრობს, თითქმის ყველას ვიცნობ“,- ამბობს ზაკი. კიდევ ერთი რამ, რაც, მისი აზრით, მსგავს ეზოებს გამოარჩევს, პრობლემების საერთო ძალისხმევით გადაჭრაა. ცოტა ხნის წინ, სამეზობლოს, ხის ძველი კიბე, რომელიც წვიმაში სველდებოდა და ფუჭდებოდა, ერთად გადაუხურავს. მეგის მსგავსად, ზაკსაც ვკითხე, რა იყო მისთვის ყველაზე დასამახსოვრებელი, რაც თბილისურ ეზოს უკავშირდებოდა. მისი ამბავი სევდიანი აღმოჩნდა. მოპირდაპირე აივანზე მოხუცი ქალი ძაღლთან ერთად მარტო ცხოვრობდა. მისი გარდაცვალების შემდეგ ძაღლი არავინ წაიყვანა, რადგან მოხუცებულს არც არავინ ჰყოლია. რაღაც პერიოდი კი ძაღლი იქაურობას არ შორდებოდა და ეზოში ცხოვრობდა. ორივე რესპონდენტი, მეგიც და ზაკიც, ამბობს, რომ თბილისური ეზოსთვის აქტიური პერიოდი ზაფხულია. ამ დროს ყველა ეზოშია, კონტაქტიც უფრო გახშირებულია და საღამოებიც სასიამოვნოდ გადის.

თამარ ონიანი

da marT ezoSi cxo xar mart

ლიანა მარქარიანი

Tlac, Tbilisur ovrebisas, odesme to?

121

‘‘

dedis gulsa hgavs Cveni Tbilisi, dedis guliviT alal-marTali ioseb noneSvili

‘‘

yvela xevsuri da yvela svani, qarTveli qali Tvalebmayvala, Cemi Tbilisi da firosmani, ar vici, ase ram Semayvara!

qarTuli zeca, qarTuli zvari, mtkvari mRvrie da mtkvari ankara Cemi Tbilisi da firosmani, ar vici, ase ram Semayvara! lado asaTiani

რედაქცია ხელმძღვანელი ასოცირებული პროფესორი მაია ტორაძე მთავარი რედაქტორი ლიანა მარქარიანი ნომრის რედაქტორი ინგა ღოღობერიძე ტექნიკური რედაქტორი მონიკა ქანთარია დამკაბადონებელი ლიანა მარქარიანი ჟურნალისტები მარიამ კერესელიძე ანი პირველაშვილი თამარ ონიანი ლიკა რუაძე სოფო ფალიანი კარების ფოტოები რედაქციის ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სოციალურ და პოლიტიკურ მეცნიერებათა ფაკულტეტის მედია და ახალი ტექნოლოგიების სამაგისტრო პროგრამის სასწავლო სტუდენტური ჟურნალი

2020