afgiftekantoor: hasselt 1 - 3de afdeling - p3a9010
BelgiÍ–Belgique
driemaandelijks tijdschrift oktober-november-december 2009
p.b. hasselt 1 12/675
26 | herfst
+
in dit nummer o.a.
+
Zwarte els Exploitaties evalueren Zaad met pit!
voorwoord Dit najaar staan enkele bijzondere activiteiten op stapel: zoals elk jaar wordt het Vlaamse bos in de kijker gezet, en op de eerste Vlaamse Bosgroependag wordt de privéboseigenaar centraal geplaatst. Tijdens de Week van het Bos wordt de Vlaamse Koepel van Bosgroepen opgericht: een instrument om beter op Vlaams niveau samen te werken en om nog duidelijker de stem van de boseigenaar door te laten klinken. Met bijna 7 000 Vlaamse Bosgroepleden wordt die stem stilaan erg luid! De Bosgroepen worden steeds met nieuwe evoluties geconfronteerd. Je maakte wellicht reeds kennis met de voorbereiding van de instandhoudingsdoelstellingen door de Vlaamse overheid. Klinkt dit je nog vreemd in de oren? Geen probleem, in deze editie verneem je er meer over. In dit kader zullen in Limburg alvast enkele mooie beheerwerken in privébossen worden gerealiseerd. Uiteraard blijven bomen en bosbeheer de grootste bekommernis van onze Bosgroepen. In deze editie leer je de zwarte els beter kennen. Hij werd - ten onrechte lange tijd ondergewaardeerd. Wij vragen ook jouw speciale aandacht voor het relaas van onze stagestudent van het afgelopen jaar, Frederik Bollen uit Bilzen. Hij behaalde niet alleen hoge resultaten met zijn werk aan het Katholieke Hogeschool Kempen; hij bezorgde de Bosgroepen ook een terreinfiche en evaluatiesysteem voor de beoordeling van exploitaties. Het is zonder twijfel een nuttig instrument, zeker als je zelf hout verkoopt. Als toetje verklapt één van onze leden hoe hij al jaren zeer lekkere shiitakepaddenstoelen kweekt. Wie weet … dit wordt misschien ook jouw passie! Veel leesplezier! Frank Smeets gedeputeerde van Leefmilieu en Natuur
2 | ‘t Limburgs Bosbelang | 26 | herfst
soort in de kijker
Zwarte els Nat elzenbos (Foto’s: Karolien Van Diest) De zwarte els is een van de meest wijd verspreide bomen ter wereld. Van Japan tot WestEuropa zorgt de ranke boom voor beschutting langs vochtige valleitjes, en enkele duizenden jaren geleden stonden de grote riviervalleien en beekdalen van Vlaanderen en Nederland er nog vol mee. Vandaag bestaat in België nog maar één procent van het bos uit elzenbroekbos. Een portret van een kranige doorbijter.
Natte voeten De zwarte els gedijt bijna overal waar de bodem vochtig of nat is. Of de boom goed groeit, hangt dan ook meer af van de nabijheid van water dan van de hoeveelheid voedsel in de bodem. Een moeras, een rivier- of beekvalleitje, een lager gelegen broek: de zwarte els voelt er zich als een vis in het water. In een typisch elzenbroekbos vind je dan ook veel typische moerasplanten zoals moerasspirea, gele lis en gewone dotterbloem. De zwarte els is een snelle groeier; enkel de populier schiet sneller op. Die groeispurt is het resultaat van stikstoffixerende wortelknolletjes waarmee de els samenleeft. Deze knolletjes zitten vol bacteriën die ervoor zorgen dat de zwarte els via zijn wortels stikstof kan opnemen, wat geen enkele andere boom hem nadoet in natte bodems.
Een resem voordelen De zwarte els zorgt op verschillende manieren voor een gezond bos: zijn goed afbreekbaar strooisel en de wortelknolletjes verrijken de bodem met voedingsstoffen waar ook andere soorten mee van profiteren. Door zijn groei met zevenmijlslaarzen ziet een aanplanting met zwarte els er snel uit als een echt bos, maar tegelijkertijd laat de kroon ook voldoende licht door om andere boomsoorten tot ontwikkeling te laten komen. Een ander voordeel van zijn groeispurt is dat de zwarte els weinig concurrentie ondervindt van kruidvegetatie. Zijn uitgebreide wortelstelsel verankert de boom stevig in de bodem, zodat hij zelfs bij hevige rukwinden overeind blijft en erosie geen kans krijgt. En last but not least: reeën zijn niet tuk op elzenknoppen, waardoor de jonge boompjes nauwelijks wildbescherming nodig hebben.
Meer dan brandhout alleen De zwarte els wordt in Vlaanderen vooral geëxploiteerd als typische hakhoutsoort, in een struikachtige vorm met verschillende stammetjes op één stobbe. Op heel natte en moeilijk toegankelijke percelen is dit ook veruit het verstandigste. Doorgaande bomen (bomen die niet als hakhout worden afgezaagd) kunnen onvoldoende wortels in de natte grond vormen om zich te verankeren en de exploitatie is vaak onmogelijk of veel te duur. Maar elzenhout is ook zacht, taai en matig sterk. Het is wat stug bij het zagen, maar het laat zich vlot gladschaven. Elzenhout is gemakkelijk te verwerken, maar enkel onder water is het echt duurzaam (een groot deel van de gebouwen in Venetië is opgetrokken op palen van elzenhout). Het hout is door zijn eigenschappen voor talrijke doeleinden geschikt: het heeft wat weg van kersenhout en wordt soms als dusdanig verkocht. Heel af en toe wordt het door zijn regelmatige structuur zelfs als fineer verkocht, een zeer hoogwaardige toepassing. Vroeger was elzenhout ook populair omdat het algemeen beschikbaar was. Vandaag is het aanbod van mooie stammen daarvoor te klein, maar toch vind je in Vlaanderen nog steeds firma’s die maatkeukens in vol elzenhout aanbieden.
‘t Limburgs Bosbelang | 26 | herfst | 3
week van het bos De zwarte els in beeld De boom is makkelijker herkenbaar in de winter. Alnus glutinosa is de Latijnse naam. De zwarte els heeft een goede rechte stam. De kroon is ijl maar de katjes en de elzenpropjes die er 's winters in hangen, geven de boom in de winter een typisch ‘zwart’ silhouet, waardoor de els al van ver herkenbaar is. In onze streken kan de boom 25 meter hoog (bereikt op 50 jaar) en 100 tot 120 jaar oud worden.
Elzen bloeien, op de hazelaar na, het vroegst van al onze boomsoorten, nog lang vóór het uitlopen van de bladeren. Mannelijke en vrouwelijke bloeiwijzen staan broederlijk naast elkaar op de boom. Op de foto onderaan zijn de lange mannelijke katjes duidelijk zichtbaar. Daarboven zijn de kleinere vrouwelijke bloeiwijzen te zien.
Ideale maten Elzenhout wordt tegenwoordig vooral als bijopbrengst beschouwd en enkel gebruikt voor minderwaardige toepassingen als energie- of vezelhout. Momenteel is de prijs dan ook vrij laag in Vlaanderen (tot ¤ 25 per kubieke meter). In Duitsland bestaat daarentegen wel een groot aanbod van kwaliteitsvolle stammen, aangezien enkele zagerijen er zich specialiseerden hebben in het verwerken van elzenhout tot snijfineer. De loten halen daar nu prijzen tot ¤ 100 per kubieke meter. De grootste economische meerwaarde kan dus verkregen worden door mooie kwaliteitsvolle stammen te produceren die geschikt zijn als geriefhout. De ideale zwarte els hiervoor is tussen de vijftig en tachtig jaar oud, heeft een stamomtrek van 150 centimeter en een perfect rechte en gave onderstam van zes tot acht meter hoog. Om dat te bereiken is een goed beheer nodig dat inspeelt op de grote behoefte aan licht van de boom. Alles begint met minimum 2 000 stuks plantsoen per hectare met een goede bosbouwkundige herkomst. Van zodra de elzen ongeveer zes meter takvrije stam verkregen hebben, loont het om 80 tot 100 toekomstbomen met een perfecte onderstam te selecteren. Hun naaste concurrenten moeten vervolgens weggedund worden in regelmatige cycli van zes tot acht jaar.
Zaad met pit Vlaanderen koestert oorspronkelijke bomen en struiken Het voorbije decennium is heel Vlaanderen nageplozen op bomen en struiken waarvan de genen terugvoeren tot de prehistorie. Sindsdien wordt van deze autochtone soorten zaad verzameld, opgekweekt en aangeplant in onze bossen, houtkanten en kleine landschapselementen. Onze fauna heeft zich op deze oorspronkelijke bomen en struiken afgestemd en ze zijn op hun beurt het best aangepast aan de groeicondities in Vlaanderen. (Foto: René Van Loon)
. (foto: Karolien Van Diest)
Op foto onderaan zijn de ’elzenpropjes’ rechts open en is het zaad er al lang uitgevallen
. (foto: Karolien Van Diest)
Voor wie in Vlaanderen bebost of herbebost met zwarte els, voorziet het Vlaamse Gewest een subsidie van ¤ 2 000 per hectare. Als daar nog een bosrand of onderetage bijkomt (geplant of via spontane verjonging), kan dit oplopen tot ¤ 2 500 per hectare.
De knoppen van de zwarte els zijn knotsvormig en paars en staan steeds op een steeltje. Je kan ze daardoor moeilijk verwarren met de knoppen van andere bomen.
Wees waakzaam Het blad van de zwarte els is altijd afgerond en meestal zelfs wat ingesneden, ‘uitgerand’. De rand van het donkergroene blad is dubbel gezaagd. De nerven zijn goed zichtbaar.
Ondanks de grote vitaliteit van zwarte els en het gemak waarmee je de soort kan aanplanten en verzorgen, bestaat er ook een elzenziekte die lokaal veel schade kan berokkenen. Bij enkele leden van Bosgroep Zuid-Limburg is een flink deel van hun jonge zwarte elzen afgestorven. Navraag bij het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) doet vermoeden dat het om een infectie door de elzenverwelkingsziekte gaat. Aangezien dit voor het publiceren van deze editie niet kon bevestigd worden, zullen we hier in het volgende nummer nog op terugkomen, met een overzicht van de beheermaatregelen. Met dank aan Marijke Steenackers en Arthur De Haeck (INBO).
. (foto: Karolien Van Diest)
. (foto: Annemie Hannosset)
Dit artikel is gebaseerd op een tekst uit de Bosbode (jaargang 2009, jaargang 5, nr.1, p.4 ).
4 | ‘t Limburgs Bosbelang | 26 | herfst
landen lopen daarom ook inventarisatieprojecten. De Vlaamse overheid is druk aan het inventariseren gegaan. In opdracht van het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) speuren biologen alle hoeken en kanten van het Vlaamse land af op zoek naar boskernen, houtkanten en hagen waar nog autochtone bomen en struiken bewaard gebleven zijn. Zeker in de lage landen is dat nodig, omdat in het verleden veel bossen en houtkanten verdwenen door verstedelijking en door de intensiteit en de schaalvergroting in de landbouw. Ook de resterende bossen werden in de vorige eeuw dikwijls sterk geëxploiteerd en beheerd in functie van houtproductie. Vlaanderen is ondertussen volledig geïnventariseerd en het speurwerk heeft geleid tot digitale kaarten en een enorm databestand met informatie over houtige genenbronnen, hun groeiplaatsen, vegetatie- en bodemtypen en indicatieve kruidensoorten. De verspreidingsgegevens van meer dan 100 soorten, ondersoorten, hybriden (kruisingen tussen 100 autochtone soorten in kaart twee verschillende inteeltlijnen van hetzelfde gebracht Sinds het Verdrag over de Biodiversiteit (Rio gewas) en variëteiten zijn nu heel eenvoudig de Janeiro, 1992) groeide in vele landen het op te zoeken. besef dat groene ’genetische bronnen’ belangrijk zijn. Maar om concrete maatrege- Invasie len te kunnen nemen, moet je eerst weten De autochtone bomen en struiken van Vlaanwat je in huis hebt. In heel wat Europese deren zijn niet per se allemaal op eigen Oma’s aan de top Autochtoon plantenmateriaal: eigenlijk gaat het gewoon over de ’wilde’ bomen en struiken die vanaf de laatste ijstijd in Vlaanderen groeiden en er op eigen kracht terechtkwamen. Autochtone bomen en struiken zijn om allerlei redenen waardevol. Als genetisch erfgoed zijn ze het resultaat van een eeuwenlange natuurlijke selectie. Daardoor zouden deze ‘oudjes’ wel eens van onschatbare waarde kunnen zijn bij de op til zijnde klimaatveranderingen. De oude wintereikenstoven van de Klaverberg bij Hasselt hebben bijvoorbeeld de kleine ijstijd overleefd, maar ook de warmere middeleeuwse periode. Beter aangepaste planten reageren nu eenmaal gunstiger op extremen en dat is al voldoende reden om er zuinig op te zijn. Maar ook door hun ouderdom, omvang en grilligheid valt aan zulke bomen heel wat te beleven. Voor wetenschappers zijn het geliefkoosde studieonderwerpen.
kracht ergens terechtgekomen. In het verleden werden deze ook door de mens aangeplant. Omdat boeren voor hun eigen houtkanten autochtone zaailingen uitspitten uit nabije bossen, bleven de authentieke genen behouden. Het bosplantsoen van inheemse boom- en struiksoorten dat je tegenwoordig kan kopen, is meestal opgekweekt uit zaad dat afkomstig is uit het buitenland. Het zijn bomen en struiken die als soort in Vlaanderen wel inheems zijn, maar door hun buitenlandse afkomst bezitten ze andere genen dan de autochtone Vlaamse bomen en struiken. Zaad uit Oost- en Zuid-Europa is vaak goedkoper. We beplanten onze bossen, houtkanten en hagen dus met plantsoen dat in oorsprong uit het buitenland afkomstig is. Deze bomen en struiken zijn aangepast aan groeicondities die verschillen van die in Vlaanderen. En omdat zulke eigenschappen overgeërfd worden door de jongere generaties, kan dit er op langere termijn voor zorgen dat de bomen die hier groeien minder goed aangepast zijn aan onze bodems, of minder bestand tegen ziekten en plagen en de grillen van ons klimaat. Eigen kweek Op dit moment is nog minder dan 5 % van de Vlaamse bossen autochtoon. Ongeveer de helft van de soorten waarvan autochtone
‘t Limburgs Bosbelang | 26 | herfst | 5
bosbeleid populaties waargenomen werden, is bovendien bedreigd in zijn voortbestaan. In heel Vlaanderen bestaat het bosplantsoen tegenwoordig gelukkig steeds meer uit het ‘goede’ materiaal. Het ANB oogst sinds tien jaar zaden en bessen van de autochtone populaties. De planten worden grotendeels opgekweekt in de eigen boomkwekerijen van het ANB, maar er zijn ook oogstprogramma’s bij de Regionale Landschappen. De zaden komen via contractteelten in de reguliere kwekerijen terecht, en de Regionale Landschappen gebruiken het plantsoen in lokale projecten. Een heel beperkt aantal geïnventariseerde locaties is officieel erkend als ‘zaadbron’ of ‘zaadbestand’: hier kunnen privékwekers zelf oogsten en later het plantsoen op de markt brengen met een herkomstcertificaat. Omdat zaadoogst op geïnventariseerde autochtone genenbronnen zeer tijdrovend en dus duur is, legt het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) zaadboomgaarden aan. Die zijn te vergelijken met fruitboomgaarden: de bedoeling is dat ze zoveel mogelijk vruchten produceren. Het verschil is dat het in de zaadboomgaard niet gaat om het consumeren van de vruchten, maar om het produceren van zaad (dat in de vruchten huist) en het opkweken ervan tot jonge boompjes en struikjes. Een overzicht van de stand van zaken staat in Tabel 1. Waakzaam blijven Toch blijft waakzaamheid aangewezen: autochtone genenbronnen verdwijnen nog jaarlijks. Heel wat bronnen liggen versnipperd in het landschap of bevinden zich op privégronden: ook medewerking van de bevolking is dus nodig. Daarom organiseert het INBO al sinds jaar en dag samen met het ANB educatieve acties om de ’autochtone boodschap’ over te brengen, zowel aan de burger als aan de aanplantende organisaties. Dit jaar staat de Week van het Bos helemaal in het teken van autochtone bomen en struiken, met als thema ‘Zaad met pit’. Hopelijk helpt dit om onze groene genenbronnen naar waarde te schatten.
Tabel 1. Autochtone zaadboomgaarden in Vlaanderen
Herkomstgebied Brabants District West Brabants District Oost Vlaamse Zandstreek Kempen Volledig Vlaanderen
Aantal soorten 30 5 10 8 11
Op 18 locaties in Vlaanderen vind je in totaal 64 zaadtuinen van 23 verschillende soorten of soortencomplexen: Gelderse roos, rode kornoelje, sleedoorn, bosroos, vogelkers, hazelaar, wilde mispel, wilde kardinaalsmuts, hondsroos (menging hondsroos, heggenroos en beklierde heggenroos), wilde lijsterbes, Spaanse aak, es, eenstijlige meidoorn, haagbeuk, boomvormende wilgen (schietwilg en bindwilg), sporkehout, zomereik, wintereik, zomerlinde, winterlinde, fladderiep, wilde appel, zoete kers, ratelpopulier, wegedoorn.
Natura 2000: Europese pareltjes in Vlaanderen (Foto: Karolien Van Diest)
Een handvol geoogste wilde appeltjes (Foto: Bert Maes)
Met dank aan Kristine Vander Mijnsbrugge en Bert Maes voor deze bijdrage.
Deze reusachtige eikenstoof van wintereik heeft een omtrek van maar liefst 26 meter; hij is te vinden op de Klaverberg in Opglabbeek/As. (Foto: Bert Maes)
6 | ‘t Limburgs Bosbelang | 26 | herfst
In Vlaanderen wordt, net zoals in de rest van Europa, hard gewerkt aan een internationaal netwerk van natuurgebieden: Natura 2000. Het doel is de biodiversiteit in heel Europa versterken. Waar willen we met Natura 2000 naartoe in Vlaanderen? Hoe geven we de natuur in Vlaanderen nieuwe kansen? Deze vragen wil het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) samen met de gebruikers van deze gebieden beantwoorden: landbouwers, jagers, natuurverenigingen, de bedrijfswereld, overheden … en de bos- en landeigenaars natuurlijk
Roerdomp en co Weinig mensen beseffen het, maar Vlaanderen herbergt nog steeds echte natuurpareltjes. Denk maar aan de purperen heide in de Kempen, de Oost-Vlaamse en Brabantse beukenbossen met uitbundige voorjaarsflora, grasland met orchideeën of de duinen aan onze kust. Deze gebieden vormen habitats: leefgebieden met typische kenmerken die de voorkeur genieten van sommige planten of dieren, of die zelfs noodzakelijk zijn voor hun voortbestaan. Zo is de roerdomp voor zijn broedgebied afhankelijk van moerassen met brede rietkragen. Doordat de oppervlakte van zulke gebieden in Vlaanderen afnam, ging het ook met de roerdomp bergafwaarts. In sommige gevallen zijn deze habitats uniek in Europa, of worden ze in heel het continent bedreigd. In dat geval hebben wij een grote verantwoordelijkheid om ze te beschermen. Deze bescherming wordt best integraal en grensoverschrijdend aangepakt, en dat is precies wat Natura 2000 beoogt.
Grenzeloze ambitie Alle Europese lidstaten kregen de opdracht gebieden aan te duiden ter bescherming van zulke habitats en soorten. Zo creëert Europa met Natura 2000 een grensoverschrijdend netwerk van natuurparels. Dit netwerk bestaat uit zogenaamde speciale beschermingszones: wettelijk afgebakende gebieden waarin deze Europees te beschermen habitats en soorten terug te vinden zijn. Europa gaat ervan uit dat elke lidstaat deze Europees belangrijke natuur beschermt, ongeacht waar deze voorkomt of wie deze beheert. Dit wil zeggen dat zowel de overheden als privéeigenaars en gebruikers hun verantwoordelijkheid moeten opnemen. In Vlaanderen werden zo’n 38 speciale beschermingszones afgebakend op basis van wetenschappelijk onderzoek. Natura 2000 biedt alle partners de kans om de handen in elkaar te slaan om vanuit verschillende invalshoeken zorg te dragen voor de Vlaamse natuur. Hierdoor bouwen we aan duurzame ecosystemen waarvan iedereen kan meeprofiteren. Denk maar aan gezond
en lekker drinkwater, duurzame houtproductie uit onze eigen bossen en lekker vlees van smullende koeien op een grasland, bescherming tegen wateroverlast, groene ruimte om te recreëren, … Instandhoudingsdoelstellingen Habitats en soorten in een Europees netwerk onderbrengen, is een eerste stap. De tweede stap is er voor te zorgen dat deze natuur blijft bestaan en dat de kwaliteit bestendigd blijft: een grote uitdaging voor Vlaanderen, waar we met man en macht voor moeten zorgen. Het ANB bepaalde samen met het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) de minimumkwaliteit voor de Europees beschermde natuur - een wetenschappelijke krachttoer. Dit heeft in eerste instantie geleid tot een aantal gewestelijke instandhoudingsdoelstellingen (IHD’s): hoeveel oppervlakte is nodig voor een duurzaam beukenbos, hoeveel broedparen roerdomp heb je nodig voor een gezonde populatie … telkens op het niveau van Vlaanderen. Deze doelstellingen geven weer welke verplichte bijdrage Vlaan-
‘t Limburgs Bosbelang | 26 | herfst | 7
bosbeheer deren – net als alle andere lidstaten – kan leveren aan het beschermen van de Europese natuur. In een volgende fase worden de IHD’s bepaald voor de speciale beschermingszones. In feite worden in deze specifieke IHD’s de doelstellingen op gewestelijk niveau verdeeld over de verschillende speciale beschermingszones. Zodra men weet waar het met een bepaalde zone naartoe moet, kan een natuurrichtplan opgesteld worden met concrete maatregelen en deadlines. Omdat de Bosgroepen meestal goed op de hoogte zijn van de situatie op het terrein en vele (privé-)eigenaars persoonlijk kennen, kunnen ze een belangrijke bijdrage leveren om van de IHD’s een haalbare kaart te maken. Het ANB en de Bosgroepen zullen de komende maanden samen bekijken hoe ze een aanpak kunnen uitstippelen voor die speciale beschermingszones die hoofdzakelijk uit privébossen bestaan. Eendracht maakt macht Alle beschermde habitats en soorten laten zich niet zomaar samenvatten in een net reservaat, daarvoor is de natuur veel te grillig. De Europees te beschermen natuur in Vlaanderen komt ook voor in gebieden van privé-eigenaars. Gelukkig maar, want het beschermde gebied in Vlaanderen is zo versnipperd dat bijzondere habitats en soorten anders beperkt zouden zijn tot kleine vlekjes op de Vlaamse landkaart. Dat betekent ook dat samenwerking tussen alle partners een noodzaak is. Het ANB ziet de Europese verplichting om IHD’s op te stellen als een uitgelezen kans om de ideeën over samenwerking in de praktijk om te zetten. Alleen door grondig overleg tussen eigenaars, gebruikers, de betrokken overheidsdiensten zoals de Vlaamse Milieumaatschappij en de Vlaamse Landmaatschappij en vele anderen kunnen de IHD’s gerealiseerd worden in de speciale beschermingszones. Alle doelgroepen krijgen via een maandelijks overleg de kans om Natura 2000 in Vlaanderen mee vorm te geven en te sturen. Door op een breed front te overleggen, wordt de betrokkenheid van alle partners vergroot en komt men makkelijker tot oplossingen. Ook het natuurbeleid wint daarbij: Natura 2000 is immers dé basis voor heel de gebiedsgerichte werking en voor het soortenbeleid in Vlaanderen. Om hun engagement te onderstrepen, hebben alle partners én de minister voor Leefmilieu dit voorjaar een intentieverklaring ondertekend. Daarin is een aantal spelregels vastgelegd voor de werkwijze en het verdere traject van het overleg.
Het project SOLABIO (Soorten en Landschappen als dragers voor Biodiversiteit) heeft de toename van de biodiversiteit en het herstel van de waardevolle landschappen in de grensregio Vlaanderen-Nederland als hoofddoel. Door zijn grensoverschrijdende karakter en omdat het gericht is op de instandhouding van soorten, sluit het project naadloos aan bij de Natura 2000-doelstellingen. De Limburgse Bosgroepen wijden een subsidie van de Nationale Loterij aan beheerwerken voor de uitbouw van SOLABIO. Elke Bosgroepcoördinator heeft in samenspraak met een Regionale Landschap mogelijke projectlocaties voor bepaalde doelsoorten in privébos geselecteerd. Hierbij werden verschillende criteria in acht genomen, zoals het bestaande actieplan voor een bepaalde soort en de medewerking van privé-eigenaars. De kosten worden door de Limburgse Bosgroepen gedragen. De werkzaamheden worden voornamelijk uitgevoerd door de sociale werkplaats De Winning. Bosgroep Limburgse Duinen De Bosgroep Limburgse Duinen heeft samen met het Regionaal Landschap Lage Kempen een project uitgewerkt in Hechtel-Eksel, meer bepaald in het boscomplex Vlasmeer. Om de nachtzwaluw meer rust te gunnen tijdens het broeden, gaan de partners enkele bosranden en houtkanten aanleggen. Op twee toekomstige open plekken zal de vogel volledig tot rust kunnen komen. Omdat een deel van het gebied waarin de werkzaamheden zullen plaatsvinden in privéhanden is, overtuigde de Bosgroep ook enkele boseigenaarsom deel te nemen. Dankzij hun enthousiasme kan het project verder uitgewerkt worden. De start van de werken is voorzien voor het najaar, maar ondertussen nam de Bosgroep al enkele voorbereidende administratieve taken voor zijn rekening, zoals het indienen van een kleine uitbreiding van het beheerplan van Vlasmeer en het afsluiten van een overeenkomst tussen de Bosgroep en de privé-eigenaars.
Bosgroep West-Limburg In West-Limburg zullen vier kleine projecten worden uitgevoerd. In Heusden zal een 'golvende' bosrand worden gecreëerd als overgang van bos naar akker. Daarvoor gaat men dennen kappen, de Amerikaanse vogelkers bestrijden, hazelaars deels afzetten als hakWil je meer weten over Natura 2000 en hout, ... Hier en daar komen ook struiken om de instandhoudingsdoelstellingen? Surf vlinders (klein geaderd witje, bont zandoogje, dan naar de website van het ANB: kleine vuurvlinders, ...), libellen, insecten en www.natuurenbos.be vogels aan te trekken. Zowel in Tessenderlo
8 | ‘t Limburgs Bosbelang | 26 | herfst
Hoe kan je exploitaties gestandaardiseerd evalueren?
meer biodiversiteit over de grenzen heen
vervolg op pag. 13
Boomkikker (foto: François Van Bauwel)
Laatstejaarsstudent Biotechniek - Milieubeheer aan de Katholieke Hogeschool Kempen Frederik Bollen heeft eind 2008 vier maanden stage gelopen bij de Limburgse Bosgroepen. In het kader van deze stage schreef hij een eindwerk over hoe bosexploitaties op een gestandaardiseerde manier kunnen geëvalueerd worden.
Rugstreeppad (foto: Peter Engelen)
Het belang van gestandaardiseerd evalueren Elke houtkoper betaalt een exploitatiewaarborg bij de aankoop van een lot op een door de Bosgroepen georganiseerde houtverkoop. Deze waarborg (10 % op de totale koopsom) moet de boseigenaar een zekere garantie geven dat de exploitant de gestelde verkoopsvoorwaarden zal respecteren, en geen vermijdbare schade zal achterlaten in het bos. In het verleden ging de coördinator de werken steeds ter plaatse bekijken om dit te evalueren. In Limburg werden, over vier jaar geza-
menlijke houtverkopen (onderhandse verkopen niet mee gerekend) die goed waren voor 131 loten en meer dan 47 500 m³ hout, in totaal zeven waarborgen ingehouden, waarvan drie volledig. Op vraag van de houtkopers werd werk gemaakt van richtlijnen voor de beoordeling. Frederik ontwierp een objectieve aftoetslijst, die via een beslissingsboom automatisch leidt tot een besluit. Eerst onderzocht hij welke schade exploitaties teweeg kunnen brengen en welke gevolgen ze hebben voor het bos, zowel op korte als op lange termijn.
Al snel werd duidelijk dat een terreinfiche de handigste methode zou zijn om de eventuele schade te evalueren. Deze fiche (zie pag.10 en 11) en de daaraan gekoppelde beoordelingswijze testte hij bij twaalf naaldhout- en negen loofhoutexploitaties, in Limburg en OostVlaanderen. De resultaten van de beoordeling en het beslissingsproces kwamen erg goed overeen met de evaluatie die de lokale coördinator en Frederik gelijktijdig maakten zonder fiche. De komende maanden zullen de Bosgroepen de fiches verder uittesten. Op basis van de resultaten kan de methode indien nodig bijgestuurd worden. Tijd voor uniformiteit Frederiks eindwerk kadert in het project ’Professionalisering Bosgroepwerking via standaardisatie houtverkopen’ van de Coöperatieve van de Limburgse Bosgroepen cvba . In dit project werden zowel de verkoopsvoor-
Bij het kappen en uitslepen van bomen van dit formaat is het de kunst om de exploitatieschade strikt te beperken tot het onvermijdbare. Kleine ijsvogelvlinder (foto: Hölger Groschl, Wikipedia)
(foto: Annemie Hannoset)
Das (foto: Luc Crevecoeur)
Kamsalamander (foto: Benny Odeur)
‘t Limburgs Bosbelang | 26 | herfst | 9
Terreinfiche DATUM LOT LIGGING 1. ALGEMENE INFO Invuller fiche: Aanduider: Koper: Uitvoerder: Aard van kap: Gekapte boomsoorten: Kruinen: Bodemgesteldheid: Onderetage: Onderetage vooraf verwijderd (wie): Verjongingsgroepen: Verkoopsdatum: Exploitatietermijn: Schoontijd: Start exploitatie: Einde exploitatie: Goede markering ja Neen
Goede kubering
Te lichte / te sterke dunning Onduidelijke aanduiding / codes niet gerespecteerd Slechte ruimingspistes (Te smal / Te breed / Te recht Verkeerde percelen aangeduid Andere:
ja Neen: Onder-kubering / Over-kubering
2. CONTROLE ALGEMENE VOORWAARDEN Exploitant heeft min. 2 dagen voor aanvang en max. 7 dagen na beëindiging van exploitatie verwittigd ja Neen Exploitatie tijdig uitgevoerd ja Ja, mits akkoord met de BG voor verlenging van de exploitatietermijn Neen Tijdsstip van exploitatie ivm bodemkwetsbaarheid goed gekozen ja Neen Bomen horizontaal afgezaagd >80% 40 - 80% Bomen < 10cm boven het maaiveld afgezaagd >80% 40 - 80% Bodemschade Geen Onvermijdbaar: Vermijdbaar: Schorsschade Geen / NVT Onvermijdbaar: Vermijdbaar: Schade aan verjongingsgroepen Geen / NVT Onvermijdbaar: Vermijdbaar:
10 | ‘t Limburgs Bosbelang | 26 | herfst
<40% <40%
‘t Limburgs Bosbelang | 26 | herfst | 11
bosbeleid vervolg van pag. 8 aandachtspunten zwaarder doorwegen dan andere, zou een oplossing kunnen bieden. Toch valt zo’n factor op geen enkele wijze wetenschappelijk te verantwoorden, wat opnieuw tot discussies zou leiden. De Coöperatieve van de Limburgse Bosgroepen cvba heeft daarom een kwaliteitssysteem opgesteld dat met categorieën werkt en overeenkomsten vertoont met systemen in andere sectoren, zoals het autorijexamen. Zo’n systeem wordt wel eens het ‘knock-outsysteem’ genoemd: een zware fout op één van de minimumvoorwaarden leidt dan automatisch tot een negatieve eindevaluatie, hoe foutloos de rest van het parcours ook is. Wanneer de exploitant geen zware fouten maakt (en dus aan de drie minimumvoorwaarden voldoet), komt hij in een puntensysteem terecht. Dan wordt berekend aan hoeveel procent van alle vooropgestelde voorwaarden hij voldoet, waarbij elk onderdeel van de checklist wegingsfactor 1 heeft. Afhankelijk van dit percentage kent men aan de exploitatie de categorieën ‘goed’, ‘matig’ of ‘slecht’ toe.
Bij naaldhoutexploitaties wordt tegenwoordig met een harvester gewerkt. (foto: Pascal Vanhees)
waarden als de hele procedure van de houtverkoop herzien en geoptimaliseerd. Dankzij Frederiks werk kunnen de coördinatoren op een meer verantwoorde manier beslissen of een exploitant een deel van de schadewaarborg moet afstaan aan de eigenaar om eventuele schade te vergoeden. Frederik, zelf de zoon van een bosexploitant/houtkoper, kijkt alvast tevreden terug op zijn stage: “Al van in mijn jeugd ben ik sterk vertrouwd met de sector. Het was dan ook zeer boeiend om dit alles eens vanuit een ander perspectief te bekijken. De goede werksfeer en de afwisseling tussen theorie en praktijk zorgden ervoor dat ik elke dag met plezier terugkeerde naar het provinciehuis. Omdat het zo’n leuke ervaring was, zou ik via deze weg dan ook graag alle Bosgroepmedewerkers en medewerkers van de cvba bedanken voor de fijne samenwerking.”
een erg bruikbaar resultaat; we nemen de fiche daarom ook op in dit artikel. De Limburgse Bosgroepen gebruiken de fiche sinds de verkoop van 15 mei 2009 om exploitaties te beoordelen. De methode biedt ook de mogelijkheid om vaste vrijwilligers voor de terreincontrole in te zetten. Ook voor boseigenaars die zelf hun hout verkopen, kan de fiche helpen om de aandachtspunten bij een exploitatie op een rijtje te zetten en de kwaliteit van de exploitatie in te schatten.
Zware fout betekent negatieve eindevaluatie Bosbouw is geen exacte wetenschap. Zo kunnen nog steeds problemen opduiken bij het evalueren van de ingevulde checklist. Het spreekt voor zich dat niet elke verkoopsvoorwaarde of checkpunt evenwaardig is: zware bodemschade heeft bijvoorbeeld ernstigere gevolgen voor het bos dan wanneer men vergeet een affiche op te hangen over de beheerDe evaluatiefiche Het eindwerk van Frederik heeft geleid tot werken. Een wegingsfactor, waarbij sommige
12 | ‘t Limburgs Bosbelang | 26 | herfst
Welke minimumvoorwaarden? Op basis van literatuurgegevens en eigen ervaring hebben de Limburgse Bosgroepen bodemschade, schade aan verjongingsgroepen en schade aan toekomstbomen weerhouden als minimumvereisten. Deze schadevormen kunnen immers - in tegenstelling tot de meeste andere beschadigingen - een jarenlange impact hebben op de ontwikkeling van het bos. Zij kunnen de exploitatie de grootste ecologische en economische schade toebrengen. Doorgaans blijkt uit de controle van de minimumvoorwaarden dat de exploitatie niet door en door slecht is. In principe zijn de ‘knock-outcriteria’ dan ook gewoon een stok achter de deur om de uitzonderlijk slechte gevallen eruit te filteren. In de meeste gevallen gebeurt de echte besluitvorming pas daarna, wanneer men het percentage berekent dat bepaalt of het om een goede, matige of slechte exploitatie gaat. Dit cijfer verkrijgt men door het aantal voorwaarden waaraan is voldaan, te delen door het totaal aantal voorwaarden. Om de eenvormigheid van de beoordelingen te garanderen, is het belangrijk het uniform referentiekader te gebruiken waarvoor Frederik een handleiding uitwerkte. De handleiding per criterium kan je aanvragen bij Pascal Vanhees van de Coöperatieve van de Limburgse Bosgroepen cvba: pascal.vanhees@bosgroep.be.
als in Beringen zal de Bosgroep de oevers van een poel vrijmaken om de habitat van talloze salamanders, kikkers en padden, libellen, waterjuffers en vlinders te herstellen. In een vierde project zal een houtwal worden vrijgemaakt op de overgang van pad naar bos, en een corridor naar het achterliggende bos: allemaal inspanningen om het de kleine ijsvogelvlinder en andere vlinder- en insectensoorten beter naar hun zin te maken. Een bosrand en open plekken moeten nieuwe kansen geven aan de waardplant kamperfoelie en aan de zeldzame sterzegge. Bosgroep Hoge Kempen Het uitgebreide bosbeheerplan van DilsenStokkem werd goedgekeurd en wordt nu concreet. Het stadsbestuur, het ANB, het Regionaal Landschap Kempen en Maasland en de Bosgroep overleggen om privéboseigenaars te helpen bij het uitvoeren van soortgerichte maatregelen. In Zutendaal werken het gemeentebestuur, het ANB en heel wat privéboseigenaars samen aan de uitvoering van een landschapsbeheerplan aan de Hesselsberg. Iedereen steekt een handje toe om het Mariabeeld weer van achter de begroeiing te toveren en het open beeklandschap van weleer te herstellen. De grondbezitters willen de uitheem-
se bomen en struiken op hun verboste percelen (laten) verwijderen en waar nodig vervangen door typische planten van de beekvallei. Op sommige plaatsen zal het landschap ook open gemaakt worden door hakhoutbeheer of andere beheermaatregelen. Bosgroep Zuid-Limburg In Tongeren wordt een verwaarloosde poel waarin vroeger kamsalamander zat, opgefrist. Rond de poel wordt een bosrand aangeplant. De maatregelen kaderen in het algemeen beheer van de nieuwe privé-eigenaar die voluit voor een ecologisch en landschappelijk interessant project kiest. Samen met naburige eigenaars (waaronder Natuurpunt vzw) werkt hij zo aan het herstel en het voortbestaan van een erg waardevol stukje Haspengouw. De streek herbergt ook al enkele dassen en eikelmuizen. In Sint-Truiden is het net het tegenovergestelde: daar zit momenteel kamsalamander en ooit werden er dassen en eikelmuizen waargenomen. Door een bosrand aan te planten naast het Provinciaal Domein Nieuwenhoven, hoopt men dat deze dieren terugkeren. In Bilzen zullen drie uitgegroeide knotlindes opnieuw geknot worden. Meer info over Solabio: www.limburg.be/biodiversiteit
Boseigenaars die (rand)bomen willen knotten en praktische tips zoeken, kunnen gratis het ‘Praktisch werkboek knoteiken’ vinden op de website van het Regionaal Landschap Lage Kempen (http://www.rllk.be/user_docs/Knoteik en_handleiding-NEW.pdf) Bosgroep Noordoost-Limburg Els Peusens van het Regionaal Landschap Kempen en Maasland adviseerde de Bosgroep Noordoost-Limburg bij het uitkiezen van een locatie in Kinrooi om een project voor de grote weerschijnvlinder uit te voeren. Met de eigenaar werd overeengekomen om het bos interessanter te maken voor deze vlindersoort en de aanwezige waterpartij geschikt te maken voor allerlei amfibieën. Zo zou de boomkikker, die al in het gebied voorkomt, zich opnieuw kunnen vestigen in het privédomein. De oevers worden zo ingericht dat de zon het wateroppervlak weer kan beschijnen, en ook de bladval in het water zou moeten afnemen. Daarnaast zullen kwijnende populieren en fijnsparren in het bos vervangen worden door inheemse loofbomen zoals de wilg, een boomsoort die de grote weerschijnvlinder overigens nodig heeft om zich te kunnen voortplanten.
Deze oude knotlinde in Bilzen scheurde vorige winter uit. Na het knotten kan de kruin opnieuw uitlopen en blijft de boom langer vitaal. (foto: Karolien Van Diest)
‘t Limburgs Bosbelang | 26 | herfst | 13
tip van een bosliefhebber
nieuws van de bosgroepen Bosgroep West-Limburg
Shiitaketeelt op eikenstammetjes
Bosgroep Noordoost-Limburg
Roland Hülzenbecher kweekt al 20 jaar paddenstoelen. Hij begon met de kweek van oesterzwammen in stro, maar omdat deze methode te omslachtig bleek, stapte hij al snel over op de shiitake. Voor ‘t Limburgs Bosbelang licht hij een tipje van de sluier van zijn speciale kweekmethode.
(Foto’s: An Pierson)
omwille van het hars.” Roland laat het eikenhout minstens zes weken rusten nadat de stammetjes gekapt zijn om het schadelijke looizuur te neutraliseren. Daarna boort hij in elk stamstuk 25 gaten van vier centimeter diep. Daarin klopt hij zijn entpluggen, met sporen verzadigde pluggen die hij bij een professionele firma aankoopt. “Als de pluggen in de stammen zitten, duurt het ongeveer een jaar voor het mycelium, de schimmel die de ‘wortel’ van de paddenstoelen vormt, al het hout doordrongen heeft. Ik probeer de stammen in zo ideaal mogelijke omstandigheden voor de shiitakes te bewaren: ik stapel ze op elkaar, dek ze af met vochtig stro en span er With a little help from my ‘ents’ De meeste eigenaars kweken de shiitake op nog een geperforeerde kunststoffolie over. Zo een ondergrond van zaagsel, houtkrullen, ontstaat een vochtig en warm klimaat van 20 kalk, gips en melasse (een stroopachtig bij- tot 25°C waarin het mycelium goed gedijt.” product van suiker uit suikerriet of suikerbieten). Roland pakt het anders aan: “Ik geef de Zich een hoedje geschrokken voorkeur aan eiken stammetjes, het liefst Als op de uiteinden van de stammetjes een inlandse eik omdat de schors van Ameri- witte schimmel te zien is, begint de oogstfakaanse eik makkelijk van de stam valt. De se van de kweek. Roland doet de ‘grande truschors is namelijk essentieel voor de ontwik- co’ van de shiitakekweker uit de doeken: keling van de paddenstoel. Ook ander loof- “Door het hout 24 uur onder water te domhout, zoals beuk, es, kastanje of berk is pelen, denkt de schimmel dat hij in zijn bruikbaar, maar je vermijdt naaldhout beter voortbestaan bedreigd wordt. Omdat hij zich
dringend wil voortplanten, begint hij vruchtlichamen, de eigenlijke paddenstoelen dus, te produceren. De shiitake heeft zich letterlijk ‘een hoedje geschrokken’! Daarna breng ik de stammen naar een plaats waar de vruchtlichamen beter kunnen groeien en waar ik ze uiteindelijk zal oogsten. Zodra de temperatuur boven de 13-14°C stijgt, ontstaan na een week de eerste paddenstoelen. Deze hebben minstens acht uur per dag licht nodig, maar als je ze in de volle zon plaatst, drogen de vruchtlichamen uit. Nadat ze geoogst zijn, moeten de paddenstoelen zes weken rusten vooraleer het hout weer geactiveerd wordt. In de winter ligt de productie van shiitakes stil, maar het mycelium blijft actief. Zodra de temperatuur gunstig is, groeien er weer paddenstoelen. Zo kan ik verschillende jaren lekkere en gezonde paddenstoelen kweken.”
Populaire paddenstoel De naam shiitake stamt uit het Japans en betekent paddenstoel (= 'take') die op de pasaniaboom (= 'shii') groeit. De paddenstoel heeft een lichtbruine tot donkerbruine hoed, de plaatjes zijn aan de steel gehecht en enigszins aflopend. De steel zit meestal in het midden, maar kan soms ook asymmetrisch groeien. Bij jonge paddenstoelen is de rand van de hoed naar binnen gerold. Het oppervlak van de hoed is meestal licht bevlokt. Shiitake behoort, naast de champignon, tot de meest gekweekte paddenstoelen ter wereld.
14 | ‘t Limburgs Bosbelang | 26 | herfst
Nieuws uit de Raad van Bestuur Op 16 juni kwam de Raad van Bestuur bijeen in Bokrijk. Een van de vaste agendapunten was de goedkeuring van de toetreding van nieuwe leden. De Bosgroep telt momenteel 566 leden. Zij beheren samen een bosoppervlakte van ongeveer 2 200 hectare, zowel in boscom(foto: Annemie Hannoset) plexen als in bos daarbuiten. Deze zomer startte de exploitatie van de OPROEP! loten die op de houtverkoop van mei werden Gwen Claes, hoofdorganisator van jeugdfuif Summersoundz (Heusden-Zolder) wil met de verkocht. Alle loten van de houtverkoop van opbrengst van de fuif ‘een steentje bijdragen aan het milieu’! 2008 zijn ondertussen geëxploiteerd, behalve Met een deel van de winst zal de Bosgroep West-Limburg een uitbreiding van het bosareaal een lot in Tessenderlo. Daar werd, in samenin de gemeente ondersteunen. spraak met de eigenaar, een deel van de Heb jij een perceel in Heusden-Zolder dat je wenst te bebossen? Ken jij iemand die hierexploitatie uitgesteld omwille van de slechte voor een braakliggend terrein ter beschikking wil stellen? weersomstandigheden in het voorjaar. Contacteer zo snel mogelijk de Bosgroep West-Limburg voor gratis advies en ondersteuning! De arbeidersploeg werkte in het voorjaar minder voor de Bosgroep West-Limburg, maar dat werd deze zomer ruimschoots groep mee te besturen en op te volgen, kun- schijnvlinder. Gids van dienst was Frans Vergoedgemaakt. Alle bossen waar de ploeg nen zich nu al kandidaat stellen. Meer info bij straeten van de natuurvereniging Limburgs vorig jaar de Amerikaanse vogelkers heeft de coördinator. Landschap. Deze vereniging beheert al tienbestreden, kregen deze zomer een nabehantallen hectaren in het gebied en de grote deling. Ook werden heel wat nieuwe weerschijnvlinder gedijt er goed. Spijtig opdrachten uitgevoerd, die in overleg met genoeg werd de vlinder die bewuste dag niet het Regionaal Landschap Lage Kempen wergespot. Het gemeentebestuur van Kinrooi den geselecteerd. De Raad van Bestuur keuradopteerde de vlinder als Limburgse soort en de de opdrachten goed die de coördinator sindsdien werden verschillende acties uitgehad uitgekozen in het kader van het project voerd om de kwaliteit van het leefgebied van Grote weerschijnwan‘SOLABIO’. De Raad van Bestuur heeft ook de deze vlindersoort te verbeteren. Ook de Bosdeling in Kinrooi oprichting van de vzw Koepel van de Vlaamse Op 19 juli verzamelden groep gaat hiervoor een project uitvoeren in Bosgroepen besproken. Deze Koepel zal de 19 boseigenaars en sympa- het bos van één van onze Bosgroepleden. Vlaamse Bosgroepen vertegenwoordigen. thisanten aan het WouVolgend jaar zal de Algemene Vergadering tershof in Kinrooi voor een nieuwe Raad van Bestuur verkiezen. een wandeling in het Mensen die interesse hebben om de Bosteken van de grote weer-
Met dank aan Roland Hülzenbecher, sympathiserend lid van Bosgroep Noordoost-Limburg vzw.
Een sfeerbeeld van de grote weerschijnwandeling in Kinrooi. (foto: Pascal Vanhees)
‘t Limburgs Bosbelang | 26 | herfst | 15
Jef Mulders aan het woord over bijzondere parkbomen in Gingelom. (foto’s: Karolien Van Diest)
vandaag een prima uitgangssituatie voor ongelijkvormig hooghout, en precies over deze aspecten kan de Bosgroep de eigenaars Bijzondere parkbomen heel wat raad geven. Deze bosbeheervorm beantwoordt optimaal aan de criteria voor in Haspengouw en duurzaam bosbeheer en is in onze regio ook Voeren In het zomernummer van economisch interessant! 2008 kon je al lezen dat de Bosgroep Zuid-Limburg meewerkt aan het Bosliefhebbers welkom om nieuw bos te project ‘Bijzondere park- planten!! bomen in Haspengouw en Voeren’ van het In het kader van het project ‘Million Trees’ gelijknamige Regionaal Landschap. Nu zijn van de Vereniging voor Bos in Vlaanderen de werken definitief begonnen: in het plant- (VBV) plant de VDAB in elke Vlaamse proseizoen 2008-2009 werd telkens een twaalf- vincie een nieuw bos aan bij een particulier. tal bijzondere bomen geplant op vijf locaties. Hiermee wil ze haar 20-jarig bestaan in de Op één van deze plaatsen, bij één van onze bloemetjes zetten. leden op het kasteel van Gingelom, werd op In Limburg staat dit te gebeuren bij één van 5 juni een informatievergadering gehouden onze leden. Op een mooi gelegen perceel in voor particuliere eigenaars van een historisch Montenaken (Gingelom) worden op zondag 8 park(bos). Tijdens de aansluitende wandeling november tussen 10 en 14 u. inheemse bezochten de deelnemers enkele locaties standplaatsgeschikte boompjes geplant. waar bijzondere parkbomen dit voorjaar Vanaf het Kerkplein is het perceel gemakkelijk te voet bereikbaar. Iedereen is welkom geplant werden. Omdat verboste parken naast Canadapopu- om een boompje te komen planten! lierbossen het tweede belangrijkste bostype Meer info vind je op www.milliontrees.be vormen in onze Bosgroep, werken we actief mee aan het project. Dat wil de volgende drie jaar minimum 500 parkbomen en inheemse Landschapsdoedag in de Week van het bomen op verantwoorde wijze aanplanten in Bos historische kasteelparken in Zuid-Limburg. Dit jaar vindt de Landschapsdoedag plaats in Daar verdwenen de oude, monumentale het kader van de Week van het Bos: een parkbomen immers gestaag omdat ze onvol- mooie combinatie van twee jaarlijkse initiadoende of met onvoldoende kennis werden tieven. De Landschapsdoedag is een jaarlijks initiatief van het Regionaal Landschap herplant. Het project mikt op het duurzaam behoud Haspengouw en Voeren, een organisatie die van historische parken en parkbossen in begaan is met het landschap en de open Limburgs Haspengouw en Voeren. Wanneer ruimte in de streek en hier projecten rond een eigenaar het oorspronkelijke, vaak uitge- uitvoert. De structuur lijkt goed op die van de sproken parkkarakter van zijn bos niet (volle- Bosgroep, die zich meer op (privé)bos toedig) kan of wil herstellen, kan hij bij de Bos- spitst. De centrale markt met infostands groep advies inwinnen. Deze bossen vormen wordt dit jaar opgetrokken op het domein
Bosgroep Zuid-Limburg
16 | ‘t Limburgs Bosbelang | 26 | herfst
Een aangelegde bosexploitatieweg in Dilsen-Stokkem. (foto: Danny Klingeleers)
van het Kasteel van Nieuwenhoven, waarvan Jeanne Hoogenboom, bestuurder van Bosgroep Zuid-Limburg, zich de trotse eigenaar mag noemen. Van hieruit zullen begeleide wandelingen in het privébos en het aangrenzende Provinciaal Domein Nieuwenhoven georganiseerd worden. Het centrale thema van de Week van het Bos is ‘Zaad met pit’, een pleidooi voor meer autochtoon zaad. Meer over dit onderwerp lees je op blz.5. Een volledig overzicht van de Limburgse activiteiten rond de Week van het Bos vind je in onze activiteitenkalender.
Bosgroep Hoge Kempen Landschapsplan Zutendaal Tussen de Kempen en Haspengouw ligt een waardevol overgangsgebied. Om de mooie plekjes aan de steilrand van het Kempens Plateau te bewaren, ging een studiebureau in opdracht van het gemeentebestuur van Zutendaal van start met de opmaak van een landschapsplan. Om dit plan zo toegankelijk mogelijk te houden, worden ook de inwoners van het gebied betrokken bij de opmaak. Een van de eerste concrete acties kan alvast op veel bijval rekenen: het opnieuw zichtbaar maken van het acht meter hoge Mariabeeld op de Hesselsberg. Het project wil het historische landschap herstellen. Het open karakter van de beekvallei herstellen is ook in ecologisch opzicht een verbetering. Het Agentschap voor Natuur en Bos is dan ook volledig voor deze eerste stap in de uitvoering van het landschapsplan te vinden. Het landschaps-
plan wordt een maatschappelijk gedragen plan: het gemeentebestuur werkt niet alleen samen met de Vlaamse overheid maar betrekt ook de eigen inwoners bij de totstandkoming. De Bosgroep Hoge Kempen helpt kleine boseigenaars bij de uitvoering van concrete acties op het terrein. FSC-certificaat in kader van bosbeheerplan Dilsen-Stokkem Dilsen-Stokkem is volop bezig met de uitvoering van het uitgebreide bosbeheerplan. Een van de meest in het oog springende projecten is het aanleggen van exploitatiewegen om het hout op een duurzame manier uit de bossen te krijgen. Andere wegen werden dan weer ingericht als wandelpaden, en ook aan de natuur werd gedacht: enkele poelen werden heraangelegd zodat ook kikkers en amfibieën zich hier thuis blijven voelen. Samen met de Bosgroep werd bovendien in het kader van het bosbeheerplan een FSCcertificaat (Forest Stewardship Counsil) aangevraagd. Een bosbeheerplan vormt de basis voor kwaliteitsvol en multifunctioneel bosbeheer, waardoor het behalen van zo’n label een zeer haalbare kaart wordt. Het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) staat in voor de organisatie en het management van het groepscertificaat. Voor de privéboseigenaars betaalt de Bosgroep de lidmaatschapsbijdrage. Als gecertificeerde boseigenaar kan je tegemoet komen aan de stijgende vraag naar FSC-gelabeld inlands hout. Bovendien bewijst het dat je aan verantwoord bosbeheer doet. Ook het project SOLABIO, waar je elders in dit nummer meer kan over lezen, loopt in Dilsen-Stokkem. De Bosgroep overlegt momenteel met de stad, het ANB en het Regionaal Landschap Kempen en Maasland om privéboseigenaars op een zinvolle manier te helpen met het uitvoeren van maatregelen om soorten te beschermen.
Bosarbeiders en houtexploitanten op de sectordag in Alden Biesen. (foto: Karolien Van Diest)
Bosgroep Limburgse Duinen Beheerplan Vlasmeer Coördinator Jan Mampaey was twee maanden in ouderschapsverlof en de Bosgroep werkte hierdoor op een lager pitje. De dagelijkse werking werd op de voet gevolgd door Ine Houbrechts, bijgestaan door Lise Hendrick, de coördinator van Bosgroep Hoge Kempen. De voorbije maanden werd hun aandacht voornamelijk opgeslorpt door de uitbreiding van het beheerplan van Vlasmeer in het kader van SOLABIO (zie ook blz. 8). Er werden verschillende exploitaties uitgevoerd in Hechtel-Eksel en Houthalen Helchteren en de arbeidersploeg heeft enkele werkopdrachten uitgevoerd, zoals nabehandelingen en bestrijding van de Amerikaanse vogelkers. Momenteel is het beperkt beheerplan voor het boscomplex Vlasmeerheide-Locht in opmaak. Augustus en september werden gereserveerd voor terreinbezoeken. Boseigenaars die alsnog willen deelnemen aan het bosbeheerplan, kunnen de Bosgroep altijd contacteren. De Bosgroep legt de laatste hand aan de opmaak van het beleidsplan voor de periode 2010-2015. Samen met de Raad van Bestuur worden de concrete acties voor 2010 opgesteld. Het beleidsplan wordt vóór 1 oktober 2009 ingediend bij het ANB.
Coöperatieve van de Limburgse Bosgroepen cvba Bosgroepen aanwezig op Sectordag voor Bosexploitanten Naar jaarlijkse gewoonte vond ook dit jaar op 4 juli de sectordag voor bosexploitanten en houtkopers plaats op de Landcommanderij Alden Biesen in Bilzen. Dit initiatief werd voor het eerst georganiseerd in 2007 door Inverde, in samenwerking met de Unie Vlaamse Bosbouw (UVB). Het past in het verplichte vormingstraject van erkende firma’s en is bovendien een unieke gelegenheid om al die bedrijven eens samen te brengen, die meestal afgezonderd en verscholen in het bos werken. In de voormiddag werden allerlei machines uit de bosbouwsector gedemonstreerd en in de namiddag kregen de Limburgse Bosgroepen de gelegenheid hun werking voor te stellen. Karolien van Diest nam de algemene informatie over de Bosgroepwerking voor haar rekening, terwijl Pascal Vanhees dieper inging op de houtverkoop en de exploitatie. Precies deze onderwerpen brengen Bosgroepen regelmatig in contact met de sector. Aangezien bosexploitanten en houtverkopers mee het bosbeeld bepalen en regelmatig in privébos werken, zijn goede onderlinge contacten belangrijk. Ondanks de hitte was het een geslaagde dag, en wat de Limburgse Bosgroepen betreft, voor herhaling vatbaar!
‘t Limburgs Bosbelang | 26 | herfst | 17
activiteitenkalender Colofon
Cursussen
Nieuw postgraduaat Bosbeheer
Week van het Bos
Samen met Inverde organiseren de Limburgse Bosgroepen cursussen voor boseigenaars en –liefhebbers. Ideaal om je theoretische of praktische kennis bij te schaven! Meer info over de werking van Inverde en hun complete cursusaanbod vind je op www.inverde.be Hieronder vind je de cursussen die je dit jaar nog in Limburg kunt volgen, gerangschikt volgens datum. Daarnaast maken we van de gelegenheid gebruik om al enkele cursussen voor begin volgend jaar aan te kondigen. Wil je zeker zijn van een plaatsje, schrijf je dan snel in via de Coöperatieve van de Limburgse Bosgroepen cvba (tel. 011 23 83 63).
Vanaf oktober kan je aan de Provinciale Hogeschool Limburg een nieuw postgraduaat Bosbeheer volgen. De opleiding wordt georganiseerd in samenwerking met het Centrum voor Natuur- en Landschapsbeheer en kan ook erg interessant zijn voor boseigenaars. Meer info: marleen.schepers@phl.be, 0477 54 21 14
De Week van het Bos, een initiatief van het Agentschap voor Natuur en Bos en de Vereniging voor Bos in Vlaanderen, vindt dit jaar plaats van zondag 11 tot en met zondag 18 oktober. De Bosgroepen, maar ook tal van lokale verenigingen, scholen, openbare besturen en particulieren helpen mee om er een groot feest van te maken. Alles staat in het teken van ‘Zaad met pit’ of autochtoon plantenmateriaal, een onderwerp waarover je in dit nummer al heel wat kon lezen (zie blz.5). Het volledige programma vind je op www.weekvanhetbos.be. We zetten hieronder al enkele activiteiten van het Limburgse programma in de kijker.
Kettingzaag – module 1 (beginners) Leer je kettingzaag veilig en ergonomisch hanteren. We gaan dieper in op onderdelen, werking, onderhoud en gebruik. Eenvoudige zaagoefeningen geven je voeling met de machine. Kettingzaag - module 2 Leer de juiste veltechnieken toepassen in praktijksituaties. Veiligheid: schat situaties in op gevaar. Leer juiste materiaalkeuzes maken. Het gebruik van de handlier komt aan bod. Kettingzaag – module 3 Bomen die omgewaaid zijn bij een storm, hebben vaak veel spanning in de stam. Hoe ga je tewerk? Veiligheidsgedrag en preventieve maatregelen zijn essentieel. Leer het niveau van gevaar inschatten en doe zaagoefeningen aan de spanningsbank. Snoeien van bomen Hoe pak je een begeleidingssnoei aan? Inzicht in boombiologie en takaanzet zijn belangrijk. We bespreken de gevolgen van verkeerde of (te) zware snoei. Introductie brandhout Hoe kan je veilig, efficiënt en aangenaam brandhout kappen? Waarop let je als je blok-
Datum
ken of meterhout maakt? Met welk handgereedschap manipuleer je het hout? Praktische info; goed voor je portemonnee én je rug. Dit is géén kettingzaagcursus. Dunnen en toekomstbomen Dunning is een gerichte ingreep, waarmee meestal het vooropgestelde toekomstbeeld bereikt wil worden. We bekijken verschillende methoden: laagdunning, hoogdunning (bv. toekomstboommethode). Tijdens een terreinexcursie kunnen deelnemers zelf dunningen aanduiden. Bosexploitatie We bespreken de meest gebruikte exploitatiemethoden (uitsleeptractoren, aanhangwagens, paarden en harvesters), hun vooren nadelen en impact op het bos. Na uitleg over de voorbereiding van exploitaties (schalmen, ruimingspistes, exploitatieplan, communicatie), doen we een oefening op het terrein. Houten constructies Kan je goed en veilig overweg met een kettingzaag (attest KZ module 1 vereist) en wil je zelf iets in elkaar steken? Theorie: welke houtsoorten komen in aanmerking? Constructietechnieken, werktuigen en onderhoud van verschillende hulpmiddelen en werktuigen komen aan bod. Praktijk: stamstukken tot planken verzagen, verbindingen maken en een echt werkstuk (bv. tafel) maken. Je krijgt een resem tips, maar wordt geen schrijnwerker. Hout We bespreken de opbouw van een boomstam, het onderscheid tussen loofhout en naaldhout en enkele houtgebreken. Je krijgt
inzicht in de relatie tussen de boomstam en het bos en het afgewerkte houten product. Je leert de voornaamste houtsoorten uit de Vlaamse bossen herkennen. Hakhout (nieuw) Tijdens de cursus hakhoutbeheer wordt gepeild naar de verwachtingen en de interesses bij de deelnemers om vervolgens het bos in te trekken. We bekijken praktijkvoorbeelden en krijgen een demonstratie in een bos waar de kapping nog moet gebeuren
Open Ledendag Vlaamse Bosgroepen Op zondag 15 november 2009 vindt de eerste open ledendag van de Vlaamse Bosgroepen plaats in het Provinciaal Domein van Huizingen in Beersel (Vlaams-Brabant). Het wordt een leerrijke dag vol gezellige ontmoetingen, demonstraties en tal van activiteiten. Het programma staat nog niet honderd procent vast. Wel dat de afsluiter een gezellige winterbarbecue zal zijn. Deelname aan de ledendag is gratis, maar een aantal onderdelen is betalend. Iedereen is welkom: uiteraard de duizenden Bosgroepleden, hun families, vrienden en kennissen, maar ook elke geïnteresseerde boseigenaar of sympathisant. Zodra het definitieve programma bekend is ontvangt elk Limburgs bosgroeplid een persoonlijke uitnodiging. Als bosrijkste provincie rekenen we op een indrukwekkende Limburgse opkomst! De Limburgse bosgroepen voorzien busvervoer. Locatie: Provinciaal Domein van Huizingen, Henri Toleylaan in Beersel
Cursus
Organisatie/Regio
Snoeien van bomen Kettingzaag - module 2 Introductie brandhout Dunnen en toekomstbomen Bosexploitatie Houten constructies Kettingzaag – module 3 Kettingzaag – module 1 (beginners) Hout Kettingzaag – module 2 Hakhout
Bosgroep Zuid-Limburg Bosgroep Noordoost-Limburg Bosgroep Hoge Kempen Bosgroep Hoge Kempen Bosgroep Limburgse Duinen Bosgroep Zuid-Limburg Bosgroep Limburgse Duinen Bosgroep Limburgse Duinen Bosgroep West Limburg Bosgroep West Limburg Bosgroep Hoge Kempen
’t Limburgs Bosbelang 25|herfst uitgave De deputatie van de provincieraad van Limburg, Marc Vandeput voorzitter wd., Sylvain Sleypen, Gilbert Van Baelen, Frank Smeets, Hilde Claes, Erika Thijs, gedeputeerden en Renata Camps, provinciegriffier.
hoofdredactie Johan Van den Broek
coördinatie Karolien Van Diest – kvandiest@limburg.be Annemie Hannosset – ahannosset@limburg.be
zaterdag 10 oktober Paddenstoelenwandeling in Lummen. Afspraak om 14 u. op parking Beukenhof.
eindredactie Rita Bogaerts – rbogaerts@limburg.be
redactiesecretariaat zondag 11 oktober • Verhaal over autochtone bomen en struiken op het Plateau van Caestert in Riemst. Afspraak om 14 u. op de parking van de kerk van Kanne, SintHubertusstraat 13. • Opening wandelgebied ‘In den Brand’ in Hechtel-Eksel. Afspraak om 13.30 u. bij ‘In den Brand’ in Bosland, Kamertstraat. • Gedichtenwandeling in Hechtel-Eksel. Afspraak om 14 u. op Resterheide aan de parking Begijnenvijvers, Begijnenstraat.
Annemie Hannosset – ahannosset@limburg.be
• Speelgoed uit het bos in Beringen (Koersel), afspraak om 14 u. in bezoekerscentrum De Watersnip, Grauwe Steenstraat 7/2. • Landschapsdoedag in Sint-Truiden, afspraak om 12.30 u. in Provinciaal Domein Nieuwenhoven, Hasseltsesteenweg z/n. • Publieksevenement voor Limburg. Vanaf 12.30 u. op de Klaverberg in Opglabbeek.
redactieraad Rita Bogaerts, Annemie Hannosset, Johan Van den Broek, Karolien Van Diest
redactie Rita Bogaerts, Benjamine Bufkens, Annemie Hannosset, Lise Hendrick, Ine Houbrechts, An Pierson, Vera Reymen, Karolien Van Diest en Pascal Vanhees
foto cover Annemie Hannosset
donderdag 15 oktober Workshop autochtone bomen en struiken in Lanaken. Afspraak om 20 u. in de raadzaal van het gemeentehuis, Jan Rosierlaan 1.
cartoons Dirk Vercampt
tekstbewerking pantarein publishing
zondag 18 oktober • Herfsttocht met aparte kinderwandeling en paddenstoelenexcursie in Hechtel-Eksel. Afspraak om 14 u. op parking ‘In den Brand’ in Bosland, Kamertstraat.
vormgeving & lay-out Dion Boodts, Chantal Janssens – Grafische Producties, Informatie & Onthaal, Provincie Limburg druk
• Landschapswandeling Dalenberg in Beringen. Afspraak in de namiddag in Paal (exacte gegevens nog niet bekend).
Drukkerij Vaes – Overpelt
postbus Limburgse Bosgroepen p/a provincie Limburg, 3de Directie Afdeling Milieu en Natuur Universiteitslaan 1, B–3500 Hasselt Tel. 011 23 83 20 bosgroepen@limburg.be www.bosgroepen.be
Prijs
oplage vrijdag 25 september 2009 donderdag 1 en vrijdag 2 oktober 2009 zaterdag 24 oktober 2009 zaterdag 7 november 2009 dinsdag 17 november 2009 donderdag 19 en vrijdag 20 november 2009 donderdag 26 en vrijdag 27 november 2009 zaterdag 12 en zaterdag 19 december 2009 zaterdag 6 februari 2010 dinsdag 9 en woensdag 10 maart 2010 zaterdag 20 maart 2010
18 | ‘t Limburgs Bosbelang | 26 | herfst
¤ 30,00 ¤ 60,00 ¤ 20,00 ¤ 20,00 ¤ 20,00 ¤ 60,00 ¤ 60,00 ¤ 60,00 ¤ 20,00 ¤ 60,00 ¤ 30,00
2 500 exemplaren
wettelijk depotnummer D/2008/5857/82
verantwoordelijke uitgever Op 18 oktober verwelkomt Jeanne Hoogenboom, bestuurster bij Bosgroep Zuid-Limburg, je graag op kasteeldomein Nieuwenhoven. Vanaf 12.30 u. kan je deelnemen aan leerrijke workshops en boeiende wandelingen, slenteren langs bos-gerelateerde kraampjes of de infostand van de Limburgse Bosgroepen en proeven van het streekterras. Alle info vind je op www.rlh.be
Johan Van den Broek Universiteitslaan 1, B–3500 Hasselt Deze publicatie werd gedrukt op hout- en chloorvrij kringlooppapier, zonder optische witmakers.
‘t Limburgs Bosbelang | 26 | herfst | 19
26 | herfst | in dit nummer
Nuttige adressen nuttige adressen Bosgroepen P.a. provincie Limburg Universiteitslaan 1 3500 Hasselt www.bosgroepen.be fax 011 23 83 10 Bosgroep Hoge Kempen vzw ondernemingsnummer 874 667 014 Coördinator: ir. Lise Hendrick tel. 011 23 83 23 gsm 0475 46 04 42 bosgroephogekempen@ limburg.be Secretariaat Evi Ghijsens tel. 011 23 73 82 Bosgroep Limburgse Duinen ondernemingsnummer 882 247 464 Coördinator: ir. Jan Mampaey tel. 011 23 83 19 gsm 0478 78 07 21
driemaandelijks tijdschrift | okt.-nov.-dec. juli-augustus-september 2009 2009
bosgroeplimburgse duinen@limburg.be Secretariaat Ine Houbrechts tel. 011 23 83 15
voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 | Voorwoord soort in de kijker | De Vlaamse Zwarte els . . . . . bosbouwsector ..................................2 Door de bomen het bos zien (deel 3) . . . . . . . . . . . . . . . 2 week van het bos | Eikenproject Zaad met pit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Prima boompjes!. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 bosbeleid | Openstelling bos pareltjes in Vlaanderen. . . . . . 7 Natura 2000: Europese Denk erover na… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 bosbeheer | In Hoede kankijker je exploitaties gestandaardiseerd evalueren? . . 9 De tamme kastanje, mooi én nuttig! . . . . . . . . . . . . . . . 6 tip van een bosliefhebber Vliegend hert in de Limburgse bossen. . . . . . . . . . . . . . 8 Shiitaketeelt op eikenstammetjes . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 | Nieuws van de bosgroepen in Limburg nieuws van de bosgroepen Bosgroep West-Limburg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Bosgroep West-Limburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Bosgroep Noordoost-Limburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Bosgroep Noordoost-Limburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Bosgroep Zuid-Limburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Bosgroep Zuid-Limburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Bosgroep Hoge Kempen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Bosgroep Hoge Kempen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 | Week van het Bos 2004 Bosgroep Limburgse Duinen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 In het teken van “Recreatie” . . . Bosgroepen . . . . . . . . . . . .cbva . . . . .. .. 14 Coöperatieve van de Limburgse 17 |activiteitenkalender Bomen en bosbezit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Niet zonder gevaar, maar verzekerbaar . . . . . . . . . . . . 14 nuttige adressen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 | Nuttige adressen
Secretariaat Annemie Hannosset tel. 011 23 83 20
Bosgroep Noordoost-Limburg vzw ondernemingsnummer 459 481 087 Coördinator: ir. An Pierson tel. 011 23 83 24 gsm 0473 88 53 95 bosgroepnoordoost@ limburg.be Secretariaat Patricia Rouffa tel. 011 23 83 30
Agentschap Natuur en Bos, afdeling Limburg Ambtenaar privébos: An Aarts Vlaams Huis Koningin Astridlaan 50/5 3500 Hasselt tel. 011 74 25 00 fax 011 74 25 39 Noodnummer voor de provinciale afdeling Limburg: 7 dagen op 7 bereikbaar tel. 011 74 24 50
Bosgroep West-Limburg vzw ondernemingsnummer 479 742 895 Coördinator: ir. Benjamine Bufkens tel. 011 23 83 29 gsm 0479 40 08 48 bosgroepwest@limburg.be Secretariaat An Olaerts tel. 011 23 73 28
De provincie is opgedeeld in 5 beheerregio’s: Lage Kempen: Dries Gorissen Noordoost-Limburg: Gui Winters Hoge Limburg: Bert Vanholen Zuid-Limburg: Ghislain Mees West- en Midden-Limburg Tom Hoebrechts
Websites Boseigenaars en andere bosliefhebbers vinden ook nuttige informatie op de websites van de volgende instanties: Agentschap Natuur en Bos: www.natuurenbos.be Vereniging voor Bos in Vlaanderen vzw: www.vbv.be Landelijk Vlaanderen vzw: www.landelijkvlaanderen.be Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek: www.inbo.be Inverde vzw: www.inverde.be Unie Vlaamse Bosbouw vzw: www.uvb.be www.bosmarkt.be
Bosgroep Zuid-Limburg vzw ondernemingsnummer 874 670 378 Coördinator: ir. Karolien Van Diest tel. 011 23 83 25 gsm 0473 88 53 94 bosgroepzuid@limburg.be
HamontAchel
Lommel
Waarvoor kan je terecht bij de Bosgroep? Een bos bezitten en beheren, daar komt heel wat bij kijken. Voor vragen of informatie kan je evenwel altijd te rade bij de Bosgroep. We sommen hier even op waarmee de bosgroepmedewerkers je van dienst kunnen zijn: • gratis en onafhankelijk advies over het bos en het beheer ervan (bosbouwtechnische, wettelijke, financiële en administratieve aspecten); • informatie over hoe een duurzaam bosbeheer eruit ziet, wat je wettelijke rechten en plichten zijn als boseigenaar
•
• • •
en wat de mogelijke subsidies zijn waarop je aanspraak kan maken; hulp bij het invullen van kapaanvragen of het opstellen van beheerplannen kaartmateriaal; adressen van houtexploitanten en boomkwekerijen; coördinatie van de samenwerking tussen verschillende boseigenaars.
provincie Limburg Universiteitslaan 1 B–3500 HASSELT limburg.be
N e d e r l a nd
Neerpelt Overpelt Bocholt
A n t we r p e n
K i n ro o i
B re e
HechtelEksel
Peer
Leopoldsburg Ham
Maaseik MeeuwenG r u i t ro d e
Beringen Te s s e n d e r l o HouthalenH e l c h t e re n
Opglabbeek DilsenStokkem
HeusdenZolder
As Zonhoven
Lummen
Genk Herk-De-Stad Halen
Maasmechelen
Hasselt Diepenbeek
Zutendaal Lanaken
Nieuwerkerken A l k e n
Bilzen Ko r t e s s e m
We l l e n
Brabant
Hoeselt S i n t -T r u i d e n Borgloon
Riemst
To n g e re n
Heers
Vo e re n
Gingelom Herstappe
Luik