L'Odyssée des mots Πέμπτη ενότητα: λέξεις για τη δημιουργία ενός παραμυθιού 1. τηλέφωνο Η λέξη τηλέφωνο είναι σύνθετη από το «τηλε» που σημαίνει μακριά και τη λέξη «φωνή». Η λέξη δημιουργήθηκε από τον Γάλλο Jean-François Sudré με λέξεις που δανείστηκε από τα ελληνικά και στη συνέχεια η λέξη πέρασε από τα Γαλλικά στην ελληνική γλώσσα ως αντιδάνειο. 2. αστυνομία Η λέξη police (Αγγλίκά), police (Γαλλικά) και polizia (Ιταλικά), που σημαίνει αστυνομία, προέρχεται από την Ελληνική λέξη «πόλιτεία» που σχετίζεται ετυμολογικά με τη λέξη «πόλις». Ο καθηγητής γλωσσολογίας Γ. Μπαμπινιώτης αναφέρει: «Οι λέξεις έχουν το ταξίδι τους. Παράδειγμα η διαδρομή της λέξης "πολιτεία". Τη μετέφερε στα λατινικά ο Κικέρωνας μιλώντας για το γνωστό έργο του Πλάτωνα και από εκεί την πήραν τον 14ο αιώνα οι Γάλλοι δίνοντάς της τη σημασία "ρύθμιση της τάξης". Κάπως έτσι τον 17ο αιώνα προέκυψε η λέξη "police". Στα ελληνικά δεν τη χρειαστήκαμε αφού η "αστυνομία" είναι αρχαία λέξη. Στους αρχαίους υπήρχαν ήδη αγρονόμοι, αγορανόμοι και αστυνόμοι- οι τελευταίοι με διαφορετικά από σήμερα καθήκοντα, όπως λ.χ. να φροντίζουν να μη ρυπαίνεται το νερό». 3. φωτογραφία Η λέξη φωτογραφία αποτελεί αντιδάνειο που περιέχει δύο ελληνικές λέξεις: - Το συνθετικό φωτο- που προέρχεται από τη λέξη φως (γενική: φωτός) και - το συνθετικό γραφή που παράγεται από το ρήμα γράφω Η ετυμολογία της λέξης φανερώνει και τη σημασία της που είναι η τέχνη της δημιουργίας εικόνων μέσω της αποτύπωσης του φωτός. 4. αίνιγμα Η λέξη αίνιγμα προέρχεται από το αρχαίο ρήμα «αἰνίσσομαι» που σημαίνει «μιλώ με γρίφους, αινιγματικά». 5. άρωμα Η λέξη «ἄρωμα» είναι μία λέξη ελληνική άγνωστης ετυμολογίας. Εμφανίζεται για πρώτη φορά στα Γαλλικά το 12ο αιώνα. 6. εικόνα Η λέξη εικόνα παράγεται από την αρχαία ελληνική λέξη «εἰκών» που με τη σειρά της προέρχεται από το ρήμα «ἔοικα» που σημαίνει μοιάζω. 7. είδωλο Η λέξη είδωλο προκύπτει από τη λέξη «εἶδος», δηλαδή αυτό που φαίνεται, και σημαίνει κάτι που μπορεί να γίνει αισθητό με τις αισθήσεις μας. Στην καθημερινή ζωή, "είδωλο" ονομάζεται η αντανάκλαση ενός αντικειμένου. Όσον αφορά τη θρησκευτική της έννοια, η λέξη αναφέρεται σε ένα αντικείμενο λατρείας, που απεικονίζει κάποια θεότητα.
Λίντα Αλεξοπούλου – Θεόδωρος Τομαράς
Σελίδα 1
L'Odyssée des mots 8. ορφανός Η λέξη ορφανός παράγεται από την αρχαία λέξη «ὄρφος» που σημαίνει στερημένος από πατέρα με την κατάληξη -ανός. 9. μητέρα και πατέρας Οι νεοελληνικές λέξεις πατέρας και μητέρα είναι κληρονομημένες από την αρχαία ελληνική. Στην αρχαία γλώσσα όμως δεν είχαν αυτή τη μορφή, αλλά τη μορφή πατήρ και μήτηρ. Οι αρχαίες λέξεις πατήρ και μήτηρ άλλαξαν και, ήδη από την εποχή του Βυζαντίου, λέγονταν πατέρας και μητέρα, όπως και σήμερα. Επομένως, η ετυμολογία των νεοελληνικών λέξεων πατέρας και μητέρα είναι από τις αρχαίες πατήρ και μήτηρ αντίστοιχα, και τη σημερινή μορφή τους την πήραν κατά την περίοδο που ονομάζουμε «μεσαιωνική ελληνική». 10. κατακλυσμός Η λέξη κατακλυσμός είναι αρχαία ελληνική και παράγεται από το ρήμα κατακλύζω που σημαίνει «σκεπάζω με νερά, πλημμυρίζω». Είναι μία λέξη σύνθετη από την πρόθεση «κατά» και το αρχαίο ρήμα «κλύζω και κλύσω» (= περιβρέχω, πλένω). 11. καταστροφή Η λέξη καταστροφή είναι σύνθετη από την πρόθεση «κατά» και το ρήμα «στρέφω». 12. ωκεανὀς Η λέξη «ὠκεανός» είναι άγνωστης ετυμολογίας. Για χιλιάδες χρόνια, οι άνθρωποι είχαν την πεποίθηση ότι η Γη είναι επίπεδη. Θεωρούσαν ότι ο ωκεανός ήταν ένας τεράστιος κύκλος που περιέβαλε από παντού τη Γη σαν ποτάμι. Θεωρούσαν ακόμη ότι ο κόσμος ήταν ένας επίπεδος δίσκος που επέπλεε μέσα στον ωκεανό. Οι άνθρωποι πίστευαν ότι ο Ωκεανός ήταν εκείνος που με υπόγεια ρεύματα τροφοδοτούσε τους ποταμούς, τις λίμνες, τις θάλασσες και όλες τις πηγές όπου αναβλύζει νερό. 13. ναυτικός Το επίθετο ναυτικός παράγεται από την αρχαία ελληνική λέξη «ναῦς» που σημαίνει πλοίο. 14. όαση Η λέξη όαση προέρχεται από την αντίστοιχη αρχαία ελληνική «ὄασις» αιγυπτιακή ρίζα).
(πιθανόν από
15. δυναμίτης Η λέξη δυναμίτης προέρχεται από το αρχαιοελληνικό ουσιαστικό «δύναμις» με την κατάληξη -ίτης.
Λίντα Αλεξοπούλου – Θεόδωρος Τομαράς
Σελίδα 2
L'Odyssée des mots 16. κρὐσταλλο Η λέξη κρύσταλλο παράγεται από το επίθετο «κρύος». 17. ήρωας Η λέξη ήρωας παράγεται από την αρχαία ελληνική λέξη ἥρως. Στην αρχαιότητα πολλοί ήρωες ήταν ημίθεοι γιατί προήλθαν από την ένωση θεών και ανθρώπων. 18. ιδέα Η λέξη ιδέα παράγεται από το θέμα του ρήματος «ὁρῶ» που σημαίνει βλέπω. Συγκεκριμένα προέρχεται από το θέμα του αορίστου που είναι «εἶδον» (ἰδεῖν) (idein). 19. δράκος Η λέξη δράκος προέρχεται από την αρχαία ελληνική «δράκων» η οποία παράγεται από το ρήμα «δέρκομαι» που σημαίνει «βλέπω, κοιτάζω έντονα». Η λέξη δράκων αποδόθηκε κυρίως στα ερπετά εξαιτίας του βλέμματός τους με το οποίο πολλές φορές παραλύουν το θύμα τους. 20. φίλτρο Η λέξη φίλτρο προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα «φιλῶ» που σημαίνει αγαπώ με την κατάληξη –τρον. 21. άγγελος Η λέξη άγγελος είναι αρχαία ελληνική. Αρχικά σήμαινε αυτόν που φέρνει ειδήσεις, τον αγγελιοφόρο και από τη χριστιανική εποχή και μετά σήμαινε το ον εκείνο που μεταφέρει το θέλημα του Θεού στους ανθρώπους. Είναι λέξη άγνωστης ετυμολογίας. 22. πανοπλία Η λέξη πανοπλία είναι μια λέξη σύνθετη από τη λέξη «πᾶν» που σημαίνει όλος και το ουσιαστικό «ὅπλον» μαζί με την κατάληξη «-ία». 23. λαβύρινθος
Αριάδνη, Θησέας και Μινώταυρος Μεσαίωνας
Η λέξη λαβύρινθος είναι αρχαία ελληνική. Η ετυμολογία της είναι αβέβαιη. Κάποιοι συνδέουν τη λέξη με το καρικό «λάβρυς» που δηλώνει τον διπλό πέλεκυ.. Σύμφωνα με τη μυθολογία ο Λαβύρινθος ήταν μια σύνθετη οικοδομική κατασκευή, στην Κνωσσό. Φτιάχτηκε από τον μηχανικό Δαίδαλο για λογαριασμό του μυθικού βασιλιά της Κρήτης, Μίνωα. Ο λόγος που κατασκευάστηκε ήταν για να απομονώσει τον Μινώταυρο, Λίντα Αλεξοπούλου – Θεόδωρος Τομαράς
Σελίδα 3
L'Odyssée des mots πλάσμα μισός άνθρωπος και μισός ταύρος. Ο ίδιος ο Δαίδαλος, κατασκεύασε τόσο περίτεχνα και πολύπλοκα τον λαβύρινθο, που ακόμη και αυτός κατάφερε με δυσκολία να βρει την έξοδό του, όταν ολοκλήρωσε το έργο. Ο γιος του Μίνωα Ανδρόγεως πήρε μέρος σε αγώνες στα Παναθήναια και απέσπασε κάποιες νίκες, για τις οποίες οι Αθηναίοι τον ζήλεψαν και τον σκότωσαν. Ο Μίνωας για να τιμωρήσει τους Αθηναίους κήρυξε πόλεμο στον οποίο νίκησε. Σαν ποινή των Αθηναίων όρισε κάθε Εννέα χρόνια εφτά νέοι Αθηναίοι και εφτά νέες Αθηναίες να στέλν ονται στην Κρήτη και να κατασπαράζονται από το Μινώταυρο. Μην μπορώντας να ανεχτεί την θυσία αυτή, ο Θησέας, γιος του βασιλιά της Αθήνας Αιγέα, αποφάσισε να είναι και αυτός ένας από τους δεκατέσσερις νέους, με σκοπό να βρεθεί κοντά στο Μινώταυρο ώστε να τον σκοτώσει. Όταν έφτασε στη Κρήτη γνώρισε την κόρη του Μίνωα Αριάδνη η οποία τον ερωτεύτηκε. Θέλοντας να τον βοηθήσει του έδωσε ένα κουβάρι κλωστή, το Μίτο της Αριάδνης και τον συμβούλεψε να δέσει την άκρη του στην είσοδο του λαβύρινθου και να το ξετυλίγει, ώστε να μπορέσει έπειτα, αφού σκοτώσει το Μινώταυρο, να βρει την έξοδο. Ο Θησέας πράγματι σκότωσε το τέρας με το σπαθί του και χρησιμοποιώντας το Μίτο της Αριάδνης, κατάφερε να βγει από το Λαβύρινθο και γύρισε στην Αθήνα. 24. μαγεία - μαγικός Οι λέξεις μαγεία και μαγικός αποτελούν δάνειο από την Ιρανική γλώσσα. 25. άβυσσος Η λέξη άβυσσος είναι σύνθετη από το στερητικό α- και τη λέξη «βυσσός» που είναι ποιητικός τύπος της λέξης βυθός (= χωρίς βυθό) 26. μυστήριο -μυστηριώδης Η λέξη μυστήριο είναι αρχαία ελληνική (μυστήριον). Στην αρχαία Ελλάδα σήμαινε το μυστικό μέρος μιας τελετής ή λατρείας το οποίο δεν έπρεπε να γνωρίζουν όσοι δεν συμμετείχαν σε αυτό. Ήταν κυρίως κρυφές λατρείες, όπου έπρεπε πρώτα κανείς να μυηθεί, δηλαδή να εισαχθεί. Εκείνοι που μυούνται στα μυστήρια, απαγορεύεται να τα ανακοινώσουν σε άλλους μη μυημένους, πρέπει να κλείνουν το στόμα τους. Η λέξη μυστήριο παράγεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα μύω, που σημαίνει κλείνω τα μάτια ή το στόμα για να μην επαναλάβω και να μην αποκαλύψω αυτἀ που βλέπω και ακούω στο χώρο όπου γίνεται η μυστηριακή λατρεία. (πβ. μύωπας, μυωπία) 27. φαντασία - φάντασμα Οι λέξεις φαντασία και φάντασμα παράγονται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα «φαίνω» που σημαίνει φωτίζω, λάμπω, καθώς συνδέεται ετυμολογικά με τη λέξη φως.
Λίντα Αλεξοπούλου – Θεόδωρος Τομαράς
Σελίδα 4
L'Odyssée des mots 28. ακροβάτης Η λέξη ακροβάτης είναι σύνθετη. Παράγεται από τις λέξεις ἄκρον και και –βάτης. Το δεύτερο συνθετικό προέρχεται από το ρήμα «βαίνω» = προχωρώ. 29. σανδάλι Η λέξη σανδάλι παράγεται από την αρχαία ελληνική σανδάλιον < σάνδαλον με την κατάληξη του υποκοριστικού –ιον. Η ετυμολογία της λέξης είναι αβέβαιη, πιθανόν προέρχεται από την Περσική γλώσσα.
Λίντα Αλεξοπούλου – Θεόδωρος Τομαράς
Σελίδα 5