“เครื่องรักเมืองเชียงใหม่: ภูมิปัญญาจากอดีตสู่ปัจจุบัน"

Chiang Mai Lacquer Crafts: Wisdom from the Past and Present

(ภาพบน) ขันโอฮายลาย (ที่มา: จักริน สานุวัตร์), (ภาพล่าง) ขันโตกไม้กลึงทางยางรักและหางแดง

Chiang Mai Lacquer Crafts: Wisdom from the Past and Present

Chiang Mai Lacquer Crafts: Wisdom from the Past and Present”

ประเทศไทย (Thailand Academy of Social Sciences, Humanities and Arts: TASSHA)

แต่เนื่องจากยุคสังคมไทยในปัจจุบันเริ่มมีการเปลี่ยนแปลงไปตาม

อันจะเป็นที่น่าเสียดายยิ่งนักที่จะเห็นงานช่างแขนงนี้จะต้องเสี่ยงต่อการสูญหายและถูกขโมยลิขสิทธิ์

เครื่องรักล้านนา ภายใต้โครงการสืบสาน พัฒนา ต่อยอดองค์ความรู้เดิม สู่องค์ความรู้ใหม่เครื่องรักล้านนา เขตพื้นที่จังหวัดเชียงใหม่ โดยเฉพาะให้ความสาคัญในการดาเนินการจัดพิมพ์เป็นหนังสือเพื่อเผยแพร่องค์ความรู้

ฟื้นฟู ศิลปหัตถกรรมภูมิปัญญางานศิลปกรรมของชาติไทยให้คงอยู่สืบไปตราบนานเท่านานศูนย์ส่งเสริม

งานเครื่องรักเมืองเชียงใหม่ให้เป็นที่รู้จักมากยิ่งขึ้น และหวังเป็นอย่างยิ่งว่าผลงานที่ปรากฏ จะเป็นส่วนหนึ่งในการ ผลักดัน

อุตสาหกรรมภาค

มีพันธกิจสนับสนุนด้านการผลิตผลงานวิจัยที่เป็นการสร้างและประยุกต์ใช้องค์ความรู้

Mai Lacquer Crafts: Wisdom from the Past and Present”

และประเทศชาติ โดยได้รับความร่วมมือระหว่างสถาบันช่างศิลป์ ท้องถิ่น

Chiang Mai Lacquer Crafts: Wisdom from the Past and Present

ภายใต้โครงการดังกล่าวนับว่าหนังสือเล่มนี้จะสร้างประโยชน์ได้ในหลายมิติ

ขอขอบคุณสถาบันช่างศิลป์ท้องถิ่นสานักบริหาร

วิทยสถานสังคมศาสตร์ มนุษยศาสตร์และศิลปกรรมศาสตร์แห่งประเทศไทย (ธัชชา)

วิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม

นอกจากที่กล่าวมาแล้วข้างต้นเนื้อหาในหนังสือเล่มนี้ยังแสดงสาระข้อมูลและรูปภาพประกอบสาคัญ

การส่งเสริมและการสร้างสรรค์งานช่างศิลป์เครื่องรักล้านนา

ยอดตามรอยครูภูมิปัญญาสู่การอนุรักษ์ และสร้างสรรค์งานเครื่องรักล้านนาอันเป็นมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม

Lacquer Crafts: Wisdom from the Past and Present”

พอเข้าสู่ยุคทางประวัติศาสตร์การใช้ยางรักก็ยังคงมีสืบเนื่องและยิ่งแสดงพัฒนาการรวมถึง

บทที่ ๓ ชุมชนแหล่งผลิตงานเครื่องรักเมืองเชียงใหม่ กล่าวถึงแหล่งผลิตงานหัตถกรรมเครื่องรักเมือง เชียงใหม่ที่กระจายตัวโดยรอบและในปัจจุบันยังมีผู้สืบทอดและสร้างสรรค์อยู่ บทที่ ๔ เทคนิคการประดับตกแต่ง และรูปแบบลักษณะงานครูช่างเครื่องรักเมืองเชียงใหม่ เป็นการแสดงรูปแบบและเทคนิคทางเชิงช่างที่สามารถ

สร้างสรรค์ได้อย่างหลากหลายและมีความสวยงามเป็นเอกลักษณ์ บทที่ ๕ บริบทที่ปรับเปลี่ยนของงานเครื่องรัก

เป็นการแสดงจุดเปลี่ยนของงานเครื่องรักที่ต้องปรับเปลี่ยนไปตามสภาพของสังคมและความนิยมที่

กลุ่มครูช่างเครื่องรักเมืองเชียงใหม่ในปัจจุบัน เป็นการรวบรวมครูช่างเครื่องรักของเมือง

๗ ตามรอยครูสู่การสร้างสรรค์ เป็นการนาเสนอผลงานช่างเครื่องรักรุ่นใหม่ที่ได้รับการศึกษาอบรมและเรียนรู้

จากครูช่างผู้เชี่ยวชาญ สามารถผลิตได้ตามแนวคิดของตน นอกจากนี้ยังเปิดโอกาสให้กลุ่มช่างรุ่นใหม่ได้พัฒนา ผลงานต่อยอดเป็นงานเครื่องรักที่สร้างสรรค์ได้อย่างหลากหลายรูปแบบ

ลักษณะเฉพาะ เป็นสื่อข้อมูลที่จะช่วยสร้างแรงบันดาลใจให้กับคนรุ่นใหม่ได้ศึกษาเรียนรู้และช่วยในการสืบสาน

พัฒนา ต่อยอดองค์ความรู้เดิมสู่องค์ความรู้ใหม่เกี่ยวกับงานเครื่องรักเมืองเชียงใหม่ ให้สามารถยืนหยัดและ

Chiang Mai Lacquer Crafts: Wisdom from the Past and Present

ๆ จนเป็นที่ยอมรับและมีประวัติศาสตร์การใช้ยางรักเป็นส่วนเคลือบผิวและการตกแต่ง ให้เกิดความสวยงามมาอย่างยาวนานนับพันปี

ภาคเหนือตอนบนของประเทศไทยในอดีตมีการตั้งถิ่นฐานบ้านเมืองที่ก่อรูปเป็นอณาจักรอันยิ่งใหญ่เกิดขึ้น

งานเครื่องรักที่ปรากฏในดินแดนล้านนาที่มีความโดดเด่นและเป็นเอกลักษณ์ค่อนข้างชัดเจนและถือเป็น

เชียงใหม่ก็ปรากฏลักษณะงานเครื่องรักที่มีการผลิตเพื่อใช้สอยในชีวิตประจาวันของกลุ่มคนในชุมชนแหล่งนั้นอีก

รูปแบบและลักษณะทางเทคนิคในการประดับตกแต่งลวดลายของงานเครื่องรักเมืองเชียงใหม่มีอยู่อย่าง

และท่านเหล่านี้ยังสามารถถ่ายทอดความรู้และภูมิปัญญาให้กับคนรุ่นใหม่ที่มีความสนใจ

และมีพัฒนาการมาเป็น ลาดับ ถือได้ว่ามนุษย์เป็นผู้สร้างนวัตกรรมที่สามารถตอบสนองความต้องการของเพื่อนมนุษย์

การเรียนรู้ การลองผิดลองถูกที่มีมาช้านานก่อให้เกิดเป็นองค์ความรู้ที่ตกผลึก

http://sure.su.ac.th/xmlui/handle/123456789/3172?attempt=2

แต่ด้วยระยะเวลาที่ยาวนานจนทาให้วัสดุดังกล่าวผุพังไปตามกาลเวลาจนไม่เหลือหลักฐานปรากฏให้เห็นได้

ลักษณะการทายางรักที่จงใจสร้างให้เกิดเป็นลวดลายช่องตารางสี่เหลี่ยมที่ทาปิดส่วนมุมของช่องสี่เหลี่ยมทุกช่อง ท้าให้เกิดพืนที่ของเนือไม้เป็นรูปแปดเหลี่ยม

(ที่มา: httpswww.matichon.co.thregionnews_570133) การใช้ยางรักคงมีมาก่อนยุคสมัยประวัติศาสตร์นานแล้วแต่การเรียก งานเครื่องรัก หรือเครื่องเขิน เป็นคาเรียกในยุคสมัยหลังที่คนส่วนใหญ่เข้าใจกัน

มักถูกเรียกชื่อตามรูปทรงและหน้าที่ใช้ สอยของสิ่ง ๆ นั้นซึ่งยังไม่มีการเรียกชื่อเฉพาะดังปรากฏในปัจจุบัน

งของ

เครื่องใช้โดยใช้ยางรักเคลือบผิวหรือเป็นส่วนประกอบหลักจนเป็นที่รู้จักและเรียกว่าเครื่องเขินในเวลาต่อมา (ดู รายละเอียดได้ใน

สถาปัตยกรรมที่มีการทาเคลือบผิวโครงสร้างด้วยยางรัก นอกจากนี้การประดับตกแต่งเพิ่มเติมเพื่อให้เกิดความ

เช่นขันดอก

ขันโอ หีบไม้ หีบผ้าไหม รวมไปถึงสิ่งปลูกสร้างทาง

จะเห็นได้ว่ายางรักมีบทบาทอย่างสาคัญในวิถีชีวิตและวัฒนธรรมของคนล้านนาในอดีตรวมถึงแหล่ง

ก็ยังคงสานต่อวิธีการเหล่านี้และมีผู้สนใจเรียนรู้สร้างสรรค์งานเครื่องรักด้วยวิธีการแบบดั้งเดิมและวิธีการสมัยใหม่

อย่างหลากหลายมากขึ้นถึงแม้จะลดความนิยมลงไปไม่มากก็น้อยในยุคปัจจุบัน อย่างไรก็ตามยังมีกลุ่มคนจานวน

หนึ่งที่หลงใหลเสน่ห์ความงามของงานเครื่องรักและยังคงเก็บสะสมไว้ศึกษา หรือใช้เป็นสินค้าแลกเปลี่ยนเฉพาะ กลุ่ม นอกจากนี้งานเครื่องรักหรือเครื่องเขินยังมีการศึกษาค้นคว้าวิจัยในสถาบันการศึกษาแหล่งต่าง ๆ หรือองค์กร

ทางภาครัฐและเอกชนที่คอยสนับสนุนเพื่อเป็นการอนุรักษ์

และสามารถใช้เป็นสินค้าทางวัฒนธรรมเพื่อใช้แข่งขันในระดับสากลหรือที่เรียกว่า Soft Power

Tokyo National Museum. (๒๕๔๑). A Mysterious World of Ancient Designs Lacquer ware from the Tombs of Hubei, China.

http://sure.su.ac.th/xmlui/handle/123456789/3172?attempt=2

https://th.m.wikipedia.org/wiki/

และตกแต่งลวดลายด้วยการเขียนสีแดงจากชาด

นอกจากนี้คาเรียกชื่องานเครื่องรักเมืองเชียงใหม่โดยกลุ่มคนต่างพื้นที่อย่างเช่นชาวพม่าจะเรียกงาน

พ.ศ. ๒๑๐๐๕ ช่างเครื่องรักของเชียงใหม่คงมีส่วนเกี่ยวข้องในการพัฒนางานช่างเครื่องรักของ

กรมการศึกษานอกโรงเรียน. (ม.ป.ป.). เครื่องเขิน.

ที่แตกต่างกันจึงมีการตั้งข้อสังเกตต่อไปอีกว่า

และข้อคิดเห็นนี้ได้รับการสนับสนุนจากคาในภาษาเวียดนามที่ชาวพม่าใช้กัน

๖ ได้เสนอข้อมูลสาคัญ กล่าวโดยสรุปคือ งานเครื่องรักพม่าได้รับเทคนิควิธีการผ่านจากเมืองพุกามและคง ได้รับความรู้มาจากจีนอีกทอดหนึ่ง แต่มีข้อคิดเห็นแตกต่างคือ ในแคว้นยูนนานซึ่งอยู่ใกล้กับพม่าแต่ปรากฏรูปแบบ

หรือกรุงเทพฯ๘ เป็นรสนิยมใหม่ที่เกิดขึ้นอย่างแพร่หลายทาให้งานแบบดั้งเดิมถูกลดบทบาทลง

แต่อย่างไรก็ตามงานในแบบดั้งเดิมที่ใช้สอยกันทั่วไปในชีวิตประจาวันของกลุ่มชาวพื้นเมืองก็ยังคงมีการ ผลิตอยู่จนกว่าจะมีการปรับเปลี่ยนไปตามความนิยมที่เรียกว่าร่วมสมัยมากยิ่งขึ้น

ภาพถ่ายอดีตแสดงถึงการให้ความสาคัญของงานเครื่องรักที่เจ้าของมักจะนิยมนามาวางประกอบร่วมในฉากเพื่อบันทึกภาพ ทั้งนี้ อาจเกี่ยวข้องกับอิทธิพลตะวันตกที่นิยมถ่ายภาพร่วมกับเครื่องใช้ต่าง ๆ ที่แสดงถึงสถานภาพทางสังคม (ที่มา: นเรศ บุญเที่ยง) นอกจากนี้ในระยะต่อมากลุ่มช่างดั้งเดิม (ชาวไทเขิน) ที่สร้างสรรค์งานเครื่องรักได้มีการสืบทอดให้แก่รุ่น

ทรงกระบอกแล้วเคลือบผิวด้วยยางรัก เสนห์ของงานเครื่องรักกลุ่มดังกล่าวยังนิยมเคลือบผิวยางรักแบบไม่หนามาก

ตะโด๊ะ (แอ็บหมาก) ต๋าง (ภาชนะใช้ตวงข้าว) โตก (ใช้ใสข้าวและอาหารเพื่อ รับประทาน) แปม (คล้ายกระเป๋าเป้สะพายหลัง) ปิ่นโต

Than Htun. (๒๐๑๓). Lacquerware Journeys The Untold Story of Burmese Lacquer. Bangkok: River Books.

http://sure.su.ac.th/xmlui/handle/123456789/3172?attempt=2

บ้านเมืองจึงมีการกาหนดให้ตั้งแหล่งที่อยู่อาศัยภายในเขตกาแพงเมืองชั้นนอกทางด้านทิศใต้ของ เมืองเชียงใหม่ และในปัจจุบันก็ยังคงมีการสืบทอดงานช่างเครื่องรักอยู่ถึงแม้ว่าความนิยมจะลด น้อยลงไปก็ตาม หรือบางชุมชนก็ลดบทบาทลงจนเลิกผลิตไปนานแล้ว

ในสมัยพระเจ้ากาวิละผู้ครองตาแหน่งเจ้าเมืองเชียงใหม่ใน

ขณะนั้น กลุ่มชาวไทเขินกลุ่มนี้มีความรู้ความสามารถทางเชิงช่างหลากหลายโดยเฉพาะอย่างยิ่งงานที่เกี่ยวข้องกับ

งดงามคมชัด ถือเป็นเสนห์และเอกลักษณ์ของงานเครื่องรักเมืองเชียงใหม่ในที่สุด

ที่สาคัญชุมชนนันทารามยังเป็นแหล่งรวบรวมกลุ่มช่างเครื่องรักที่ได้ ศึกษาเรียนรู้ฝึกทักษะจนมีความชานาญและได้ขยายสายงานดังกล่าวไปสู่แหล่งชุมชนอื่น

งานช่างที่ผลิตสร้างกันอย่างเป็นระบบหรือเรียกได้ว่าเป็นแบบกึ่งอุตสาหกรรมระหว่างเครือข่ายชุมชนต่าง ๆ ทาให้ เกิดการหมุนเวียนในระบบเศรษฐกิจ อนึ่งในปัจจุบันนี้ก็ยังใช้ระบบเครือข่ายงานช่างเครื่องรักในแบบอดีตอยู่ และ นอกจากนี้ชุมชนนันทารามยังเป็นแหล่งงานหัตถกรรมที่สาคัญของเมืองเชียงใหม่

เกิดเป็นงานตกแต่งลายสีแดงบนพื้นสีดา สีแดงมีความสว่างกว่าสีดาทาให้เกิดเป็นลวดลายที่

งานในลักษณะที่เรียกได้ว่าร่วม

สมัยในยุคนั้นก็เกิดขึ้น ณ ชุมชนแห่งนี้ด้วย

เงา ในการเคลือบผิวแต่ละชั้นนั้นหลังจากที่รักแห้งสนิทแล้วจะต้องมีการขัดผิวให้เรียบและเก็บรายละเอียดให้ได้

เริ่มตั้งแต่เคลือบหยาบไปจนถึงขั้นตอนเคลือบรัก

รูปทรงที่สวยงามทุกครั้ง

นอกจากแหล่งชุมชนสาคัญที่กล่าวมาทั้งหมดนี้แล้วยังมีแหล่งผลิตงานเครื่องรักกระจายตัวอยู่โดยทั่วไปใน เขตพื้นที่ของเมืองเชียงใหม่และพื้นที่ใกล้เคียงอีก เช่น

งานเครื่องรักรุ่นเก่าอยู่ในการครอบครองของกลุ่มนักสะสมที่หลงใหลเสนห์งานเครื่องรักสกุลช่างบ้านต้นแหน

http://sure.su.ac.th/xmlui/handle/123456789/3172?attempt=2

และรูปแบบ

การใช้เครื่องมือและ อุปกรณ์เฉพาะในการผลิตย่อมแสดงถึงพัฒนาการทางเชิงช่างที่มีการปรับประยุกต์ใช้ให้เกิด

เริ่มตั้งแต่ขั้นตอนการเลือกสรรต้นรักที่พร้อมใช้ในการกรีด

รวมไปถึงการเก็บรักษายางรักให้สามารถนามาใช้ในคราว

ส่วนผสมอื่นประกอบเพื่อให้น้ายางรักที่ผสมหางมีความข้นของเนื้อสีที่เหมาะกับการนามาวาดเป็นลวดลาย หาก ผสมมากเกินไปในสัดส่วนที่ไม่พอเหมาะอาจทาให้เนื้อเหลวเวลาวาดไม่เป็นรูปร่างที่ต้องการ โดยการสร้างสรรค์

ลวดลายนั้นจะเกิดจากการใช้พู่กันจุ่มสีแดงวาดบนพื้นสีดา การกดปลายพู่กันลงจะทาให้เกิดเส้นที่หนาส่วนการยก

การเขียนเว้นเป็นช่องวงกลมตรงกลางทาให้ลวดลายเกิดช่องไฟเป็นจังหวะแบบไม่ทึบตัน ในทางกลับกันหากปิด

ทองคาเปลวก็จะทาให้ลวดลายมีส่วนเน้นที่งดงามคล้ายกัน

ชุมชนขึ้น โดยกลุ่มคนเหล่านี้มีความรู้ความสามารถทางด้านหัตถกรรมเครื่องรักอยู่แล้วจึงมีการสืบทอดจนมี

ซึ่งเป็นกลุ่มคนชาวไทเขินที่อพยบมาตั้งถิ่นฐานและสร้าง

กฏเกณฑ์นี้ลงไปทาให้เกิดงานเครื่องรักที่มีการประดับด้วยทองคาเปลวในกลุ่มช่างพื้นบ้านมากขึ้น

จะต้องมีทักษะสูงและมีลวดลายในจินตนาการหรือมีแม่แบบลวดลายค่อนข้างมากจึงจะสามารถขูดลวดลายได้อย่าง

ขั้นตอนและการสร้างสรรค์เทคนิคลายรดน้าจะเริ่มจากการเตรียมพื้นผิวของภาชนะเครื่องรักให้เรียบเนียน

จากนั้นใช้ผงหรดาลที่บดละเอียดมาผสมน้าฝักส้มป่อยรวมกับยางกาวกระถิน บดให้เข้ากันในโกร่ง

ช่างต้องคิดเป็นภาพกลับ (Negative)

หลังจากเขียนลายเส้นและถมพื้นเสร็จเรียบร้อยแล้วจะใช้ยางรักที่กรองจนละเอียดเช็ดรักบนพื้นที่เขียนลายไว้

(ดูภาพ 00 ประกอบ) หลังจากรักสมุกแห้งสนิทแล้วมักนิยมตกแต่งด้วยการทายางรักผสมหางปิด ด้วยทองคาเปลว หรือบางแบบก็ทายางรักเคลือบธรรมดา

จะปรากฏการฝังประดับกระจกสี (แก้วจืน, แก้วอังวะ) ประดับฝังหอยเบี้ยไว้ส่วนฐานหรือตีนขัน และกลุ่มงาน

เครื่องรักชาวเขาในเขตพื้นที่จังหวัดเชียงใหม่ที่นิยมการฝังประดับด้วยเส้นผิวไม้ไผ่ ในการฝังด้วยเทคนิคดังกล่าว

จะต้องมีการวางแผนหรือออกแบบให้ลงตัวกับขนาดพื้นที่ที่ติดฝังประดับ โดยเฉพาะการติดฝังด้วยกระจกสีที่ต้อง

เทคนิคและวิธีการทั้งหมดที่กล่าวมานี้ช่างผู้สร้างสรรค์งานเครื่องรักสามารถเลือกใช้ได้อย่างหลากหลาย

ซึ่งสิ่งของที่กล่าวมานี้คือสิ่งที่ใช้อยู่ในวิถีชีวิตของ

นอกจากนี้ยังผลิตเพื่อใช้เป็นเครื่องประกอบในพิธีกรรมความเชื่อดั้งเดิมและความเชื่อทางพุทธ

ร่วมกับพิธีกรรมความเชื่อในวัฒนธรรมล้านนา

โดยเฉพาะ เทคนิคฮายลายฮายดอกโดยใช้เหล็ก

ที่ปรากฏเช่นกัน หลังจากนั้นในระยะต่อมาเกิดกลุ่มงานช่างเครื่องรักที่ยังคงสืบทอดจากช่างชาวไทเขินที่อพยพเข้า

แต่กลับผลิตเพื่อส่งขายให้กับกลุ่มคนทางภาค กลางรวมถึงแหล่งอื่น ๆ มีการปรับเปลี่ยนรูปทรงโครงสร้างของภาชนะให้สอดคล้องกับบริบทและเทคนิคลวดลาย

รวมถึงกลุ่มคนในพื้นที่ใกล้เคียงก็ปรับเปลี่ยนมาใช้งานเครื่องรักในรูปแบบอิทธิพลภาคกลางร่วมด้วยเช่นกันทาให้ เกิดการผสมผสานทางวัฒนธรรมการใช้งานเครื่องรักที่หลากหลายมากยิ่งขึ้น

ผู้คนก็เริ่มหมด ความสาคัญลง ทาให้รูปแบบและลักษณะของกลุ่มงานเครื่องรักในระยะหลังนี้ไม่ได้รับการพัฒนาต่อ

เอกชนมากยิ่งขึ้น จึงเกิดการศึกษางานเครื่องรักขึ้นอย่างเป็นระบบ

ในขณะเดียวกันคนพื้นถิ่นในเมืองเชียงใหม่เอง

องค์ความรู้ในการผลิตงานเครื่องรักเป็นต้นทุนเดิมอยู่แล้วจากรุ่นปู่ย่าที่อพยพย้ายถิ่นฐานเข้ามาในเมืองเชียงใหม่

ดังนั้นในการผลิตแต่ละขั้นตอนจึงสามารถทาได้อย่างเชี่ยวชาญ ในช่วงที่มีการเปลี่ยนผ่านจากการผลิตใช้ใน

ทาให้เกิดการปรับตัวของกลุ่มช่างเครื่องรักเมืองเชียงใหม่ขึ้น โดย การจัดแบ่งหน้าที่ในการผลิตแต่ละส่วนตามความเชี่ยวชาญ

วัว ที่เป็นสัตว์เลี้ยง แต่เป็นสาเนียงท้องถิ่นแต่เดิมของชาวไทเขินที่เรียกภาชนะเครื่องใช้ต่าง ๆ ที่อ่านออกเสียงตามสาเนียงว่า “โค”

ชุมชนดังกล่าวล้วนมีพื้นฐาน

คือ การเปลี่ยนแปลงทางการเมืองที่เกิดขึ้นในช่วงที่ล้านนาหรือเชียงใหม่ถูกผนวกเข้าให้เป็นส่วนหนึ่งของรัฐสยาม

และเป็นสิ่งข้องที่ใช้ประดับตกแต่งโดยไม่นิยมนามาใช้งานจริง คงมี เจตนาเพื่อแสดงถึงสถานภาพทางสังคม อีกทั้งยังบ่งบอกค่านิยมและรสนิยมของผู้ที่เป็นเจ้าของได้อีกด้วย

ปรับเปลี่ยนหน้าที่ใช้สอยและบางแบบอาจมีการสร้างลวดลายบนงานเครื่องรักที่มีลักษณะพิเศษเฉพาะ

แต่ถูก

แต่กลับเป็นช่างเครื่องรักของเชียงใหม่

นอกจากรูปทรงของภาชนะที่ดูแปลกตาจากคนในท้องถิ่นแล้วลวดลายในการประดับก็ มีการปรับประยุกต์เพื่อให้สอดคล้องกับความนิยมของคนทางภาคกลางด้วยเช่นกัน

คุ้นเคยนักจึงทาให้ลักษณะลายไทยที่ปรากฏดูไม่ลงตัวหากเทียบกับลวดลายต้นแบบ แต่อย่างไรก็ตามถือได้ว่าเป็น จุดเปลี่ยนครั้งสาคัญและเป็นการปรับตัวของช่างเครื่องรักเมืองเชียงใหม่ให้ตามยุคตามสมัยและสังคมที่บริโภค นอกจากขันน้าพานรองแล้วยังปรากฏภาชนะรูปทรงอื่น

จึงทา

ให้งานเครื่องรักเมืองเชียงใหม่ต้องพยายามปรับเปลี่ยนเทคนิควิธีการต่าง ๆ โดยเฉพาะเทคนิคใหม่ที่ได้รับอิทธิพล

เจ้านายชนชั้นสูง จะเห็นได้ว่าเครื่องใช้สาหรับบุคคลชั้นสูงเหล่านี้ล้วนมีการประดับด้วยทองคาเปลวแทบทั้งสิ้น ๖ เนื่องด้วยระเบียบต่าง ๆ เริ่มคลี่คลายลงจึงทาให้งานที่ประดับด้วยทองคาเปลวมีปรากฏมากยิ่งขึ้นในกลุ่มบุคคล ทั่วไปไม่เฉพาะแต่ชนชั้นสูงเท่านั้น ด้วยความสวยงามดูหรูหรามีรสนิยมจึงทาให้งานเครื่องรักลายทองมีความนิยม

นี่จึงเป็นจุดเปลี่ยนแปลงครั้งสาคัญของงานเครื่องรักเมืองเชียงใหม่ในช่วงเวลาต่อมา กล่าวคือ มีการ

จึงทาให้เกิดกลุ่มผู้ผลิตจานวนมากและเกิดการสร้างงานสร้างรายได้ให้แก่ชาวบ้านที่แต่เดิมไม่ได้เป็นช่างเครื่องรัก

เริ่มมีจานวนลดน้อยลงอย่างมาก จึงทาให้ส่วนกลางทางภาครัฐเล็งเห็นความสาคัญและได้จัดตั้งศูนย์ส่งเสริม

พ.ศ. ๒๔๖๙๗ เพื่อเพิ่มศักยภาพและพัฒนาทักษะรวมถึงคุณภาพงานเครื่อง รักเมืองเชียงใหม่ให้ดียิ่งขึ้น ขณะเดียวกันถือเป็นการส่งเสริมสนับสนุนกลุ่มงานช่างเครื่องรักให้สามารถเรียนรู้และ ปรับประยุกต์เทคนิควิธีการใหม่ ๆ ได้ จนเกิดกลุ่มช่างที่สามารถพัฒนาสินค้าของตนเองให้มีเอกลักษณ์ที่แตกต่าง

ถึงแม้ความนิยมงานเครื่องรักในปัจจุบันเริ่มลดลงด้วยกระแสความเปลี่ยนแปลง ความทันสมัยทางด้าน

เทคโนโลยีและความนิยมวัสดุสมัยใหม่เริ่มเข้ามามีบทบาทแทนที่อย่างมากในสังคม จึงทาให้งานเครื่องรักเริ่มซบ

เซาลง แต่ถึงอย่างไรก็ตามการผลิตงานเครื่องรักเมืองเชียงใหม่ก็ยังคงดาเนินอยู่ต่อไป

ผู้บริโภคที่มีความชื่นชอบและหลงไหลในความงดงามของงานเครื่องรักแบบดั้งเดิม

นอกจากนี้ยังมีการสร้างสรรค์ให้เป็นผลงานเครื่องรักที่เรียกว่าเครื่อง รักร่วมสมัยอีกด้วย จะเห็นได้ว่าบริบทของงานเครื่องรักเมืองเชียงใหม่ที่ถูกปรับเปลี่ยนมาในแต่ละช่วงที่กล่าวมาแล้วนั้น

๕

I หนังสือภาษาไทย วิถี พานิชพันธ์. (๒๕๕๘). เครื่องเขินในเอเชียอาคเนย์ Lacquerware in Southeast Asia. เชียงใหม่: กลุ่ม

หน่อศิลป์.

__________. (๒๕๖๑). เครื่องเขินในวัฒนธรรมล้านนา. เชียงใหม่: สานักส่งเสริมศิลปวัฒนธรรม

บทที่ ๖

กลุ่มครูช่างเครื่องรักเมืองเชียงใหม่ในปัจจุบัน

จากอดีตที่กลุ่มช่างได้อพยพย้ายถิ่นฐานเข้ามาอาศัยอยู่ที่เมืองเชียงใหม่รวมถึงอาศัยตามแหล่งพื้นที่

ใกล้เคียง ในยุคที่มีการฟื้นฟูบ้านเมืองอีกครั้ง

โดยเฉพาะด้านงานเครื่องรักจนได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์จากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

ได้ดาเนินการบูรณะปฏิสังขรณ์พระวิหารวัดพระธาตุดอยสุเทพโดยมอบหมายให้หนานซาว

เนื่องด้วยเป็นผู้ที่ได้ทาของวิเศษอันไม่สามารถ

“เครื่องเขิน”เป็นที่มาจากชื่อกลุ่มคนที่มาอาศัยอยู่คือชาวไทเขิน

เป็นได้๗ (?) อีกประการหนึ่งในสมัยอดีตบุคคลที่จะได้ถูกบันทึกด้วยภาพถ่ายเอาไว้คงต้องเป็นบุคคลที่มีความสาคัญ

ในระยะเวลาต่อเนื่องกันนี้งานเครื่องรักของเมืองเชียงใหม่คงเป็นที่นิยมในสังคมค่อนข้างสูง

ประเด็นนี้ผู้เขียนได้ตั้งข้อสังเกตและเปรียบเทียบบุคลิกลักษณะจากรูปภาพดังกล่าวกับภาพถ่ายอีกภาพหนึ่งที่มีการระบุข้อมูลว่า คือหนานซาว และได้ตรวจสอบเทียบเคียงช่วงอายุเวลาที่ภาพถูกถ่ายกับช่วงอายุของบุคคลในภาพ

ม.ป.ท. ๒๕๖.) ราวปี พ.ศ. ๒๕๐๐ เป็นต้นมาเกิดการก่อตั้งกลุ่มเครือข่ายงานช่างเครื่องรักเมืองเชียงใหม่ขึ้นในแหล่ง

ช่างที่ผลิตงานเครื่องรักได้รับการฝึกฝนฝีมืออย่างต่อเนื่องจนเกิดทักษะเฉพาะตนที่เป็นเอกลักษณ์จนนามาสู่การ

เครื่องรักให้แก่บุคคลโดยทั่วไปรวมถึงแหล่งสถาบันทางการศึกษาโดยเฉพาะระดับอุดมศึกษาที่บางสถาบันจัดให้มี

นอกจากนี้ยังร่วมถ่ายทอดองค์ความรู้งาน

ดวงกมล ใจคาปัน

วัน เดือน ปีเกิด: ๔ กันยายน ๒๔๙๒ อายุ ๗๓ ปี

ที่อยู่ปัจจุบัน: ๑๖/๖ ถ.นันทาราม ซ.๕ก ต.หายยา

อ.เมือง จ.เชียงใหม่

เบอร์โทรศัพท์: ๐๘๔-๕๐๓๗๕๔๙

ID Line: ๐๘๔-๕๐๓๗๕๔๙

อาชีพปัจจุบัน:

พ.ศ. ๒๕๕๒ ร่วมแสดงผลงานในนิทรรศการศิลปกรรมสล่าล้านนา

แล้วนายางรัก ที่ผสมกับสีชาดถมลงไปในร่องที่กรีดไว้

๗. พ.ศ. ๒๕๕๙

๘ พ.ศ. ๒๕๖๑

๙ พ.ศ. ๒๕๖๑

๑๐. พ.ศ.๒๕๖๒ ชนะเลิศอันดับ

๑๑ พ.ศ.๒๕๖๓

ประทิน ศรีบุญเรือง

วัน เดือน ปีเกิด: ๑๐ สิงหาคม ๒๕๐๓ อายุ ๖๒ ปี

ที่อยู่ปัจจุบัน: ๑๐๑ ถนนนันทาราม ต.หายยา

อ.เมืองเชียงใหม่ จ.เชียงใหม่ ๕๐๑๐๐

เบอร์โทรศัพท์: ๐๙๘-๗๙๖๙๘๔๙

E-mail: prathin๐๙๘๗๙๖๙๘๔๙@gmail.com อาชีพปัจจุบัน: ค้าขาย

E-mail: Sasitron_mk@hotmail.com

ID Line: Pai๗๙๗๑

ภาพผลงานของครู

พัชรา ศิริจันทร์ชื่น

วัน เดือน ปีเกิด: ๑๓ กันยายน ๒๕๔๙

ที่อยู่ปัจจุบัน: ๘๖ ถ.นันทาราม ต.หายยา อ.เมือง จ.เชียงใหม่

เบอร์โทรศัพท์: ๐๘๖-๙๑๖๑๔๒๔

อาชีพปัจจุบัน: เจ้าของกิจการวิชัยกุล

ภาพผลงานของครู

วงศ์น้อย

วัน เดือน ปีเกิด: ๗ พฤศจิกายน ๒๕๐๕

เบอร์โทรศัพท์: ๐๕๓ -๒๕๕๒๗๑

อาชีพปัจจุบัน: ช่างทาเครื่องเขิน

ภาพผลงานของครู

ตามรอยครูสู่การสร้างสรรค์

และ

เนื่องด้วยงานเครื่องรักจะต้องใช้เวลามากในการผลิตดังนั้นในทุกขั้นตอนจึงมีความสาคัญ

และนอกจากนี้ยังเป็นการเสริมสร้างให้คนรุ่นใหม่ได้ใช้ต้นทุนทางวัฒนธรรมภูมิ

ตามรอยครูสู่การสร้างสรรค์จึงเป็นอีกหนึ่งแนวทางในการช่วยให้องค์ความรู้เรื่องงานเครื่องรักของเมือง เชียงใหม่ได้ถูกท่ายทอดต่อไปยังคนรุ่นใหม่หรือช่างรุ่นใหม่ เพื่อสืบสาน พัฒนา ต่อยอด และอาจส่งผลลัพธ์ที่ดีใน

จึงได้ดาเนินการจัดกิจกรรมการอบรมให้ความรู้และการฝึกทักษะทางเชิงช่างเครื่องรักให้แก่คนรุ่นใหม่ โดยมีครูภูมิปัญญาเครื่องรักของเมืองเชียงใหม่มาให้ความรู้และฝึกทักษะงานเครื่องรักตามกระบวนวิธีการที่ครูภูมิ ปัญญาแต่ละท่านเชี่ยวชาญหรือมีความโดดเด่นเฉพาะ นอกจากนี้ยังเปิดโอกาสให้กลุ่มช่างรุ่นใหม่ได้ทดลอง

สร้างสรรค์ตามแนวความคิดและจินตนาการของตนอย่างอิสระโดยใช้พื้นฐานจากการฝึกอบรม การสร้างสรรค์งาน เครื่องรักในรูปแบบใหม่นี้ช่วยเปิดช่องทางให้เกิดการรับรู้และเข้าถึงงานเครื่องรักจากอดีตสู่ปัจจุบันได้อย่างง่ายมาก

คือส่วนที่ผู้เข้าร่วมอบรมจะได้ฝึกทักษะตามแบบแผนงานช่างที่ครูภูมิปัญญาแต่ละท่านมี

เป็นการเปิดโอกาสให้ผู้เข้าร่วมอบรมได้แสดงแนวความคิด

ผลงานทั้งสองรูปแบบนี้เป็นการสืบทอดและการสร้างสรรค์ให้งานเครื่องรักของเมืองเชียงใหม่กลับมี บทบาทขึ้นอีกครั้งในยุคสมัยปัจจุบัน

สนใจ รวมถึงสร้างให้เห็นคุณค่าของภูมิปัญญาท้องถิ่นที่ครูช่างทั้งหลายได้ส่งต่อให้กับคนรุ่นใหม่

วัสดุ เทคนิควิธีการในทุกขั้นตอน รวมถึงรูปร่างรูปทรงของผลงานที่ยังคงเอกลักษณ์ของเครื่องรักเมืองเชียงใหม่

และนอกจากนั้นเทคนิคการประดับลวดลายตกแต่งบนขันหมากแปดเหลี่ยม

ซึ่งเป็นเทคนิคที่ได้รับอิทธิพลจากทางภาคกลางที่งานช่างเครื่องรักของล้านนาได้รับมาในช่วงระยะหลังและ

เป็นการปรับประยุกต์ลวดลายให้เหมาะสมกับพื้นที่และสัดส่วนของภาชนะ และ ที่สาคัญอีกประการหนึ่งคือ พิจักษณ์ยังคงรักษาแบบแผนงานเครื่องรักของล้านนาเอาไว้โดยการติดเปลือกหอยเบี้ย

แม่ครูประทินท่านได้เรียนรู้ฝึกฝนและได้รับประสบการณ์ตรงจากบิดา

มีความเชี่ยวชาญเทคนิควิธีการผลิตเครื่องรักแบบโบราณโดยเฉพาะ ถือได้ว่าเป็นการสืบทอดงานช่างภายใน ครอบครัว นอกจากนี้แม่ครูประทินยังสามารถใช้องค์ความรู้แบบโบราณนามาปรับประยุกต์ขึ้นใหม่ในกลุ่มงาน

มารดา และพี่สาวที่เป็นครูช่างงานเครื่องรัก

คือ แม่ครูดวงกมล ใจคาปัน (แม่น้อย) ซึ่งท่านได้รับการถ่ายทอดวิธีการทาเครื่องรักจากบรรพบุรุษตั้งแต่สมัยเป็นเด็ก ได้เห็นวิธีการทุกขั้นตอน ตั้งแต่เป็นท่อนไม้ไผ่จนสาเร็จเป็นผลงานเครื่องรักที่สวยงาม

อย่างมากในกลุ่มผู้บริโภคจากทางภาคกลางที่ช่างของเมืองเชียงใหม่เป็นผู้ผลิตส่งไปจาหน่ายทางภาคกลางหรือ

ด้วยสีทองและลวดลายที่มีความสวยงามทาให้เกิดค่านิยมที่ในอดีต

ยุคสมัยและค่านิยมเปลี่ยนไปจึงทาให้งานเครื่องรักในรูปแบบดังกล่าวนี้เป็นที่

ได้เกิดความสนใจในการทาลายรดน้าบนเครื่องเขิน จึงได้จัดทาผลงานชิ้นนี้ขึ้นมาเพื่อ

แหล่งต่าง ๆ ซึ่งมักจะเรียกว่าเครื่องเขินลายทอง

นั้นมีใช้เฉพาะบุคคลชั้นสูงเท่านั้น

ซึ่งทาให้เกิดงานที่มีความน่าสนใจมากขึ้นจากการนารักมาใช้ แนวความคิด

โดยได้รับแรงบันดาลใจมาจากผลงานสร้างสรรค์ของพ่อครู มานพชิ้นที่ติดเปลือกไข่เป็นรูปเลขาคณิตต่าง

ซึ่งเป็นสัญลักษณ์พื้นที่ส่วนตัวของเจ้าของบ้าน นั่นคือห้องนอน

โดยในงานนั้นกระผมได้ออกแบบลวดลายของหายนต์และใช้สัญลักษณ์ดอกหน้าวัวสีขาวคือความบริสุทธิ์ของเพศ

แต่ผลงานของแม่ครูท่านนี้ก็มีลักษณะ

เป็นเทคนิคใหม่โดยการนามาสร้างสรรค์เป็นผลงานจิตรกรรมรูปแบบส่วนตน

สีดาโดยมีการใช้เทคนิคบีบนูนภายในงานเพื่อให้เกิดพื้นผิวที่แสดงให้เห็นถึงความมันวาวของยางรัก ผลงาน สร้างสรรค์ของปุณยาพรเป็นการปรับประยุกต์ เรียกได้ว่าเป็นลักษณะงานจิตรกรรมสื่อผสมโดยใช้คุณสมบัติของสี

ด้วยกระบวนการที่เกี่ยวข้องกับยางรักที่แม่ครูเชี่ยวชาญอย่างมากจึงทาให้ปุณยาพรได้เกิดความคิดในการปรับ ประยุกต์เทคนิค โดยเฉพาะการนายางรักมาผสมกับดินสอพองซึ่งเป็นกระบวนการแบบโบราณที่ใช้ในการทารอง พื้นบนผิวโครงสร้างภาชนะ แต่ก็สามารถนามาปรับประยุกต์ให้เกิดพื้นผิวในงานจิตรกรรมได้ซึ่งเป็นเสน่ห์และเกิด ความพิเศษในผลงาน

จากยางรักรวมถึงพื้นผิวลักษณะต่าง

ข้าพเจ้าจึงได้เกิดความคิดที่จะสร้างสรรค์งานในรูปแบบของรอยพระพุทธบาทที่เปรียบ

หรือสามารถนั่งบนสเก็ตบอร์ดได้ขณะเคลื่อนที่บนทาง

เคลื่อนที่ได้โดยการ ผลักด้วยเท้าขณะที่เท้าอีกข้างควบคุมบอร์ดไว้ หรือการดีดขึ้นบนราว หรือ ทางครึ่งวงกลม

เห็นถึงการเลือนหายของค่านิยมในการใช้รักแท้ ผลงานชิ้นนี้มีความน่าสนใจตรงแนวความคิดที่ต้องการถ่ายทอด

ทาให้งานช่างที่เกี่ยวข้องในเรื่องนี้ปรับเปลี่ยนวัตถุดิบหลักอย่างยางรักไปใช้วัสดุทดแทนเป็นส่วนมาก

ดังนั้นผู้สร้างสรรค์จึงตั้งใจสื่อให้

ซึ่งเป็นการกลับค่าของวัตถุดิบที่ใช้ และในการพิมพ์แต่ละ

จึงอยากจะนาเสนอแง่ดีและคุณค่าของคนหัวโบราณโดยแสดงออกผ่านตัวละครที่หน้าตามี

รอยยิ้มที่มีชีวิตชีวา

จากการได้ศึกษาและได้ลงมือทาลายรดน้าบนเครื่องเขิน จึงได้เกิดความสนใจในการนาศิลปะบนเฟรมผ้าใบมา

จนเกิดเป็นผลงานพระศรีอริยเมตไตรยขึ้นมาเพื่อนางานตามรอยครูสู่การ

ผลงานอีกจานวนหนึ่งที่ไม่ได้รับรางวัลในหัวข้อนี้ ส่วนใหญ่ก็มีการปรับประยุกต์เทคนิคที่ได้เรียนรู้จากครู

วิถี พานิชพันธ์. (๒๕๔๕). เครื่องเขินในเอเชียอาคเนย์. ม.ป.ท.: เอกสารอัดสาเนา.

. (๒๕๖๑). เครื่องเขินในวัฒนธรรมล้านนา. เชียงใหม่: สานักส่งเสริมศิลปวัฒนธรรม

มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.

. (๒๕๕๘). เครื่องเขินในเอเชียอาคเนย์ Lacquerware in Southeast Asia. เชียงใหม่: กลุ่ม หน่อศิลป์.

E0%B8%B0

https://th.m.wikipedia.org/wiki/

Than Htun. (๒๐๑๓). Lacquerware Journeys The Untold Story of Burmese Lacquer. Bangkok:

River Books.

Tokyo National Museum. (๒๕๔๑). A Mysterious World of Ancient Designs Lacquer ware from the Tombs of Hubei, China.