Literature.gr Το μεγάλο στοίχημα για τη διάδοση της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό ΜΑΪΟΣ 2019 by Literature.gr

Literature.gr ISSN: 2654-0231

Λογοτεχνικό περιοδικό για την ποίηση και την πεζογραφία

ΜΑΪΟΣ 2019 l ΘΕΜΑΤΙΚΟ ΤΕΥΧΟΣ Νο1

ΝΤΊΝΑ ΣΑΡΑΚΗΝΟΎ Editorial: Συνεντεύξεις από 25 ελληνιστές και μεταφραστές από 22 χώρες ΕΡΙΦΎΛΗ ΜΑΡΩΝΊΤΗΦΟΊΒΟΣ ΣΑΚΑΛΉΣ Η Αθήνα 2018 ΠΠΒ και η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό ΤΈΣΥ ΜΠΆΙΛΑ Η λογοτεχνία ανεκτίμητος φορέας της ελληνικής σκέψης ΓΙΏΡΓΟΣ ΧΟΥΛΙΆΡΑΣ H ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό ΜΑΝΏΛΗΣ ΠΙΜΠΛΉΣ Χρειάζεται σχέδιο, σοβαρότητα και επιμονή ΑΙΜΊΛΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΎ Ο ζήλος και η αγάπη των μεταφραστών για την ελληνική λογοτεχνία

Το μεγάλο

στοίχημα

ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΆΔΟΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΉΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΊΑΣ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΌ

ΜΕ ΤΗ ΣΤΉΡΙΞΗ

ΤΗΣ ΑΘΉΝΑ 2018 ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Editorial

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

THΣ: Ντίνας Σαρακηνού

Το μεγάλο στοίχημα της διάδοσης της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό Το online λογοτεχνικό περιοδικό Literature.gr ιδρύθηκε το 2013 και από την πρώτη στιγμή της δημιουργίας μας δεχτήκαμε και συνεχίζουμε να δεχόμαστε αιτήματα από συγγραφείς οι οποίοι, όπως και εμείς, επιθυμούν να συμβάλουν στην προώθηση της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό. Στις συναντήσεις των στελεχών του περιοδικού το ζήτημα των μεταφράσεων έχει πολλές φορές τεθεί σε προτεραιότητα. Το 2016, με πρωταρχικό σκοπό μια πιλοτική διερεύνηση της κατάστασης, συνεργαστήκαμε με τρεις εκδότες για την προώθηση συγκεκριμένων τίτλων, αλλά δυστυχώς το αποτέλεσμα υπήρξε απογοητευτικό. Το 2017 ξεκίνησε στο Literature.gr ο φάκελος για την ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό, με μια σειρά συνεντεύξεων ελληνιστών και μεταφραστών σε επιμέλεια του κ. Αιμίλιου Σολωμού. Σε όλους έγιναν τα ίδια κρίσιμα ερωτήματα προκειμένου να μπορέσουμε να έχουμε συγκρίσιμα στοιχεία και «ασφαλή» συμπεράσματα. Η ημερίδα «Το παρόν και το μέλλον της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό» βασίστηκε κατά κύριο λόγο στην έρευνα του κ. Αιμίλιου Σολωμού. Οφείλουμε εδώ να αναγνωρίσουμε πως η υλοποίηση της ημερίδας θα ήταν ανέφικτη χωρίς την ουσιαστική και αναμφίβολα σημαντική συμβολή της διοργάνωσης Αθήνα 2018 – Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου του δήμου Αθηναίων, καθώς και η εκτύπωση του συγκεκριμένου τεύχους. âΣυνέχεια στην επόμενη σελίδα

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] EDITORIAL

Literature.gr

ια πρώτη φορά στο πλαίσιο μιας ημερίδας, επικεντρωμένης στην προαναφερθείσα θεματική, συμμετείχαν εικοσιπέντε μεταφραστές και ελληνιστές, οι οποίοι προέρχονταν από είκοσι δύο χώρες. Η κατάσταση χαρτογραφήθηκε μέσα από τις καίριες επισημάνσεις τους, αλλά και πάλι τα συμπεράσματα υπήρξαν αποκαρδιωτικά. Πέρα από τους προφανείς λόγους για να μεταφραστεί ένα βιβλίο - η απόσπαση ενός βραβείου ή η επίτευξη σημαντικού αριθμού πωλήσεων εντός Ελλάδας (τα οποία δεν συμβαδίζουν στην ελληνική εκδοτική παραγωγή, καθώς ένα αξιόλογο και βραβευμένο βιβλίο δεν έχει πάντα την ανάλογη εκδοτική επιτυχία) - αναδείχτηκαν και οι ανασταλτικοί παράγοντες διάδοσης που αντιμετωπίζει ένα βιβλίο, ακόμα και αν έχει εκδοθεί στο εξωτερικό. Επίσης, τα συμπεράσματα είναι αποκαλυπτικά για την ανύπαρκτη στρατηγική προώθησης της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό, αλλά προσωπικά θα ήθελα να σταθώ στον ρόλο των Ελλήνων εκδοτών και συγγραφέων. Ο προβληματισμός που εκφράστηκε για τον βαθμό δραστηριοποίησης των εκδοτών στη διάδοση του μεταφρασμένου ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό, συντείνει σε ένα δυσάρεστο ερώτημα: Δεν πιστεύει τελικά ο Έλληνας εκδότης στον Έλληνα συγγραφέα του; Πέρα από τη μηδαμινή πλέον ενίσχυση από κρατικούς φορείς για τις μεταφράσεις, οι εκδοτικοί οίκοι ως νομικά πρόσωπα, τα οποία διαχειρίζονται τα πνευματικά δικαιώματα των δημιουργών, φαίνεται πως αδιαφορούν για την πορεία των τίτλων τους στο εξωτερικό και δεν στηρίζουν εμπράκτως τους συγγραφείς. Ως εκ τούτου, έχω τη γνώμη ότι δεν υπάρχει κανένας λόγος ένας εκδοτικός οίκος, ο οποίος δραστηριοποιείται στην Ελλάδα, να έχει δικαιώματα στα συμβόλαια από πωλήσεις βιβλίων των συγγραφέων του στο εξωτερικό,

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017EDITORIAL 2019] από τη στιγμή που δεν υποστηρίζει οικονομικά τη μετάφραση, την έκδοση και την προώθησή τους. Από το άλλο μέρος, αξίζει να σημειωθεί πως οι συγγραφείς, οι οποίοι παραμένουν οι κύριοι κάτοχοι των δικαιωμάτων τους, δεν παρευρέθηκαν στην ημερίδα. Θα περίμενε κανείς ότι αν πραγματικά επιθυμούσαν το έργο τους να διαδοθεί εκτός συνόρων, θα επωφελούνταν από την ευκαιρία της συνάντησής τους με ελληνιστές και μεταφραστές, οι οποίοι είναι οι άνθρωποι - κλειδιά, καθώς με τις αξιόλογες προσπάθειές τους συμβάλλουν στη διάκριση και τη μετάφραση έργων που έχουν τη δυνατότητα να ακουστούν σε ένα πλατύτερο κοινό. Θα ήθελα να απευθύνω θερμές ευχαριστίες στον κ. Γιώργο Χουλιάρα, Πρόεδρο της Εταιρείας Συγγραφέων, για την τιμή που μας έκανε να απευθύνει τον χαιρετισμό της ημερίδας και στον κ. Μανώλη Πιμπλή για τον άψογο συντονισμό των συ-

Δεν πιστεύει τελικά ο Έλληνας εκδότης στον Έλληνα συγγραφέα του; Πέρα από τη μηδαμινή πλέον ενίσχυση από κρατικούς φορείς για τις μεταφράσεις, οι εκδοτικοί οίκοι ως νομικά πρόσωπα, τα οποία διαχειρίζονται τα πνευματικά δικαιώματα των δημιουργών, φαίνεται πως αδιαφορούν για την πορεία των τίτλων τους στο εξωτερικό και δεν στηρίζουν εμπράκτως τους συγγραφείς

ζητήσεων. Τους συγγραφείς Χρήστο Οικονόμου, Αιμίλιο Σολωμού, Αλέξη Σταμάτη, Δημήτρη Σωτάκη, Έρση Σωτηροπούλου και Φωτεινή Τσαλίκογλου για τις ενδιαφέρουσες τοποθετήσεις τους, τον κ. Μιχάλη Καλαμαρά και την κ. Κατερίνα Φράγκου για τις οξυδερκείς εισηγήσεις τους, καθώς και την κ. Τέσυ Μπάιλα την αρχισυντάκτρια του Literature. gr για τη γενικότερη επιμέλεια. Ευχαριστώ θερμά για τις παρεμβάσεις τους τον κ. Βασίλη Βασιλειάδη, τον κ. Θάνο Ψυχογιό και τον κ. Σωκράτη Καμπουρόπουλο. Επίσης όλους τους ελληνιστές και μεταφραστές, τους κύριους πρωταγωνιστές της ημερίδας, οι οποίοι αποδέχτηκαν την πρόσκλησή μας και τοποθετήθηκαν με ευστοχία και ειλικρινές ενδιαφέρον για αυτό τόσο σημαντικό θέμα για την ελληνική λογοτεχνία. Η συμβολή της διοργάνωσης «Αθήνα Παγκόσμια Πρωτεύουσα του Βιβλίου 2018», με τη πραγματοποίηση της ημερίδας μας έδωσε την ευκαιρία να ενταχθούμε σε αυτό τον τόσο σημαντικό πολιτισμικό θεσμό. Θερμές ευχαριστίες στην κα Εριφύλη Μαρωνίτη, στον κ. Φοίβο Σακαλή, την κα Άννα Ρούτση, την κα Ελίνα Πεχλιναβανίδη, την κα Μαρία Λαμπρή, την κα Πανίνα Καρύδη και τον κ. Διονύση Ποτσολάκη. Το πρόγραμμα Αθήνα 2018 – Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου του δήμου Αθηναίων στήριξε και ενίσχυσε την πολιτική διασποράς του πολιτισμού στις γειτονιές της Αθήνας, έδωσε βήμα σε δημιουργικές ομάδες με τον πιο παραγωγικό τρόπο, σε πολιτιστικούς οργανισμούς και προγράμματα του Δήμου Αθηναίων. Κατά τη διάρκεια της επιτυχημένης θητείας του πέτυχε τη μείζονα στόχευση για την Αθήνα Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου 2018: την ανάπτυξη του διαλόγου ανάμεσα στους πολίτες της Αθήνας έτσι ώστε να τους κάνει κοινωνούς ποικιλόμορφων πολιτισμικών αγαθών. Το Literature.gr θα βρίσκεται πάντοτε στη διάθεση των πολιτισμικών φορέων για συνεργασίες σε οποιονδήποτε τομέα αφορά τη λογοτεχνία.

ΦΑΚΕΛΟΣ:για AΠΟΨΕΙΣ Η ελληνική τη διάδοσηλογοτεχνία της ελληνικής στο εξωτερικό λογοτεχνίας [2017στο 2019] εξωτερικό

Literature.gr

AΠΟΨΕΙΣ ΦΑΚΕΛΟΣ: για τηΗδιάδοση ελληνική τηςλογοτεχνία ελληνικήςστο λογοτεχνίας εξωτερικόστο [2017εξωτερικό 2019]

ΜΙΑ ΣΥΝΟΜΙΛΊΑ

ΕΡΙΦΥΛΗ ΜΑΡΩΝΙΤΗ ΦΟΙΒΟΣ ΣΑΚΑΛΗΣ

Η Αθήνα 2018 Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου και η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό ΕΡΙΦΥΛΗ ΜΑΡΩΝΙΤΗ Ο τίτλος της ημερίδας «Το παρόν κ το μέλλον της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό» εμπεριέχει την πραγματικότητα και την επιθυμία, τον σχεδιασμό και την έλλειψη, την απουσία μιας συντεταγμένης και οργανωμένης αντιμετώπισης του ζητήματος, στο πλαίσιο μιας συνεκτικής πολιτικής για τον πολιτισμό της σύγχρονης Ελλάδας καθώς και για την προβολή του στο εξωτερικό.

Τι φταίει και η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία – όπως άλλωστε και τα περισσότερα πολιτιστικά προϊόντα σύγχρονου πολιτισμού της χώρας – δεν προβάλλονται στο εξωτερικό; Φταίει η γλώσσα που την μιλούν λίγοι στη σύγχρονη εποχή; Φταίει το περιεχόμενο ή το θέμα των έργων, όσο μπορεί αυτά τα δύο να αποσπασθούν το ένα από το άλλο και τα δυο από τη γλώσσα. Φταίει η κουλτούρα, ένα σημαινόμενο που όταν αποκλίνει από το φολκλόρ – λίγος Ζορμπάς, λίγη λεβεντιά, λίγη θάλασσα – δεν βρίσκει απόκριση και αποδέκτες; Φαντάζομαι ότι το

Πρόκειται για μια τιμητική διάκριση από την UNESCO που διαρκεί 12 μήνες, αφορά πόλεις και δήμους, και προϋποθέτει ότι η πόλη που την κερδίζει θα μπορέσει να φέρει εις πέρας ένα πρόγραμμα πολυδιάστατο που να εξυπηρετεί μια πληθώρα στόχων. Δε συνοδεύεται επίσης από χρηματοδότηση!

ερώτημα δεν επιδέχεται μία αλλά πολλαπλές και διαφορετικές απαντήσεις. Η εμπειρία πάντως της διοργάνωσης «Αθήνα 2018 – Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου» υπήρξε συχνά αποκαλυπτική και προς αυτήν την κατεύθυνση. Ανεπάντεχα επιδραστική για το πώς μας βλέπουν οι άλλοι, αλλά και ποιες μπορεί να είναι πλέον και οι δικές μας αφετηρίες. Με τον Φοίβο Σακαλή είμαστε οι συντονιστές, οι άνθρωποι που δημιουργήσαμε πριν από δυόμιση χρόνια το Δίκτυο Πολιτισμού του δήμου Αθηναίων – Athens Culture Net. Κληθήκαμε σε στενά χρονικά όρια να αναλάβουμε τον συντονισμό, την υλοποίηση και στη συμπλήρωση του σχεδιασμού του προγράμματος της διοργάνωσης. Μια διοργάνωση που δε συνοδεύεται από χρήματα, αλλά από εξωστρέφεια και διεθνές κύρος. Συνδέει την Αθήνα και τη χώρα με το διεθνές περιβάλλον πολιτισμού. Οι όροι δεν είναι εύκολοι. Πρόκειται για μια τιμητική διάκριση από την UNESCO που διαρκεί 12 μήνες, αφορά πόλεις και δήμους, και προϋποθέτει ότι η πόλη που

την κερδίζει θα μπορέσει να φέρει εις πέρας ένα πρόγραμμα πολυδιάστατο που να εξυπηρετεί μια πληθώρα στόχων. Δε συνοδεύεται επίσης από χρηματοδότηση! ΦΟΙΒΟΣ ΣΑΚΑΛΗΣ Σε αυτό το πλαίσιο, σταθερή στόχευση του Δικτύου Πολιτισμού, των μελών μας αλλά και των άλλων συνεργατών μας, υπήρξαν οι συνεργασίες, η διασπορά των εκδηλώσεων, των δράσεων πολιτισμού, η ενεργοποίηση των δημιουργικών ομάδων στις τοπικές κοινωνίες, η ανάδειξη του δημόσιου χώρου σε πεδίο δημιουργικής έκφρασης, όχι μόνο στο κέντρο της Αθήνας, αλλά και στις γειτονιές της μητροπολιτικής Αθήνας. Επίσης σε μικρότερη κλίμακα και στο εξωτερικό. Ενδεικτικά παραδείγματα, ήταν η συμμετοχή μας στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης, αλλά και ένα διήμερο εκδηλώσε-

Με δυο λόγια: η εξωστρέφεια, ο διάλογος, η διαδραστικότητα, η δικτύωση, οι συνέργειες. Ο πολιτισμός που πηγαίνει στον πολίτη. Δυναμικός, πολυδιάστατος. Η δημιουργικότητα που δίνει κι ενισχύει την δυνατότητα να γνωρίσουμε καλύτερα τον εαυτό μας, να μας γνωρίσουν και να γνωρίσουμε τους άλλους

ων σε συνεργασία με τον δήμο του Ντίσελντορφ. Με δυο λόγια: η εξωστρέφεια, ο διάλογος, η διαδραστικότητα, η δικτύωση, οι συνέργειες. Ο πολιτισμός που πηγαίνει στον πολίτη. Δυναμικός, πολυδιάστατος. Η δημιουργικότητα που δίνει κι ενισχύει την δυνατότητα να γνωρίσουμε καλύτερα τον εαυτό μας, να μας γνωρίσουν και να γνωρίσουμε τους άλλους. Με αυτό το σκεπτικό εντάξαμε περισσότερες από 600 δράσεις και εκδηλώσεις που σχεδιάσαμε και υλοποιήσαμε, με τη βοήθεια πολλών φορέων - περισσότεροι από 200- προσπαθώντας να κάνουμε πράξη την συνεργασία και τις συνέργειες. Δίχως αυτές τις προϋποθέσεις, η εξωστρέφεια θα παραμένει ανέφικτη. Η Αθήνα, 18η Πρωτεύουσα Βιβλίου, ξεκίνησε στις 23 Απριλίου του 2018, Παγκόσμια Μέρα Βιβλίου και Πνευματικών Δικαιωμά-

Literature.gr

AΠΟΨΕΙΣ ΦΑΚΕΛΟΣ: για τηΗδιάδοση ελληνική τηςλογοτεχνία ελληνικήςστο λογοτεχνίας εξωτερικόστο [2017εξωτερικό 2019] των, με την τελετή έναρξης στο Μουσείο της Ακρόπολης, με τους εκπροσώπους όλων των εμπλεκόμενων φορέων, εγχώριων και διεθνών, όπως ήταν η IBBY, η UNESCO, η Διεθνής Ένωση Εκδοτών και η Διεθνής Ένωση Βιβλιοθηκών, παρουσία της πολιτικής ηγεσίας. Την έναρξη κήρυξε ο πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας. Ολοκληρώθηκε στις 21 Απριλίου 2019, όταν και παραδώσαμε τη σκυτάλη στη Σάρτζα.

Πώς χτίζεται ένα τέτοιο το πρόγραμμα; Πού επικεντρώνεται; Τί επιδιώκει; Ξεκινήσαμε με ένα αρχικό πρόγραμμα, και θεματικές που τηρήσαμε έως το τέλος και οι οποίες άρχισαν να υλοποιούνται και στην πορεία να διαμορφώνονται πιο συγκεκριμένα και στοχευμένα, μετά από έγκριση από την Unesco. Στη συνέχεια, κι ενώ η υλοποίηση είχε ήδη ξεκινήσει, λειτούργησε μαζί με την ευρύτερη καμπάνια επικοινωνίας, ως πομπός προβολής. Συνέχισαν δηλαδή να έρχονται προτάσεις , με αποτέλεσμα να διαμορφωθεί μια ανοιχτή διαδικασία, μια διαρκής ανοικτή πρόσκληση, όπως θα λέγαμε. Στόχος σταθερός, οι συμπράξεις, οι συνέργειες και η διασπορά στις γειτονιές. Συνεργασία με εκδοτικούς οίκους, θεσμούς του βιβλίου, πολιτιστικούς φορείς, μεταφραστές, καλλιτεχνικές ομάδες, μικρότερες ομάδες της πόλης και καλλιτέχνες. Βασικός στόχος της διοργάνωσης ήταν να είναι καινοτόμος, να εξασφαλίζει σε όλα τα κοινωνικά στρώματα την πρόσβαση, ανεξαρτήτως καταγωγής, φύλου, θρησκείας. Θελήσαμε να πάμε σε κάθε γειτονιά της πόλης και να αντιμετωπίσουμε την Αθήνα ως μια μητροπολιτική πρωτεύουσα. Ως Δίκτυο Πολιτισμού φέραμε μέσα στο διάλογο και τη διαδικασία, τους φορείς με τους οποίους συνεργαζόμαστε ούτως ή άλλως.

Επιδίωξή μας ήταν να πάμε στον πολίτη. Όχι να περιμένουμε να έρθει ο πολίτης σε εμάς. Είτε με την Κινητή Βιβλιοθήκη του ΟΠΑΝΔΑ, είτε με την Πλανόδια Βιβλιοθήκη του Δικτύου για τα Δικαιώματα του Παιδιού, είτε με την ΠΥΡΝΑ - Βιβλία σε Ρόδες για πολύ μικρούς αναγνώστες, είτε με τον Κινητήρα είτε με δρώμενα. Γειτονιές αλλά και ανοιχτός δημόσιος χώρος ΕΡΙΦΥΛΗ ΜΑΡΩΝΙΤΗ Για τις εκατοντάδες δράσεις, η μέθοδος έμοιαζε μονόδρομος: χαμηλά κόστη, συνέργειες, συγχρηματοδοτήσεις, αυτοχρηματοδοτήσεις. Επιδίωξη να διασφαλιστεί η διασπορά, η εξωστρέφεια αλλά μια συνεχής υπόμνηση της Μεγάλης Γιορτής της Ανάγνωσης στην Αθήνα. Στην αντίθετη περίπτωση απορροφούνται όλοι οι πόροι, για λίγες – εντυπωσιακές ενδεχομένως εκδηλώσεις- αλλά κινδυνεύει η βιωσιμότητα και η απήχηση, η οποία στη διοργάνωση έφτασε και ξεπέρασε τους 450 000 επισκέπτες.

Οι βασικοί πυλώνες του προγράμματος ήταν: Η Μεγάλη Γιορτή της Ανάγνωσης, Το Βιβλίο και οι Τέχνες, Εκπαιδευτικές Δράσεις, Ανοιχτές Συλλογές,

Ένας Κόσμος Συγγραφείς, Αθηναϊκές Διαδρομές, Μεγάλες Αφηγήσεις. Εκείνο που αναζητήσαμε στη διαμόρφωση του προγράμματος ήταν να βρούμε τον κοινό παρονομαστή ανάμεσα στη Λογοτεχνία και τις άλλες Τέχνες, ακριβώς για να διευρύνουμε το κοινό στο οποίο απευθυνόμαστε. Άρα η αφήγηση, η διήγηση, ήταν ο παρονομαστής, ο συνδετικός κρίκος, και όχι μόνον το βιβλίο αυτό καθαυτό ως αντικείμενο. Επίσης, υπογραμμίζουμε και πάλι, ότι επιδίωξή μας ήταν να πάμε στον πολίτη. Όχι να περιμένουμε να έρθει ο πολίτης σε εμάς. Είτε με την Κινητή Βιβλιοθήκη του ΟΠΑΝΔΑ, είτε με την Πλανόδια Βιβλιοθήκη του Δικτύου για τα Δικαιώματα του Παιδιού, είτε με την ΠΥΡΝΑ - Βιβλία σε Ρόδες για πολύ μικρούς αναγνώστες, είτε με τον Κινητήρα είτε με δρώμενα. Γειτονιές αλλά και ανοιχτός δημόσιος χώρος. Συζεύξεις μεταξύ φορέων διοργάνωσης και φορέων πολιτισμού, αλλά και με καφέ ή και μπαρ της πόλης. Επιλογές και στόχευση που υπήρξαν ένα από τα πολλά μαθήματα της διεθνούς κύρους εικαστικής έκθεσης documenta14, που συν- φιλοξένησε ο δήμος και η πόλη της Αθήνας το 2017. ΦΟΙΒΟΣ ΣΑΚΑΛΗΣ Μια θεματική την οποία δουλέψαμε πολύ ήταν το «Βιβλίο και οι Τέχνες». Εκεί υπήρξαν συνέργειες με μεγάλους αλλά και μικρότερους πολιτιστικούς φορείς. Θελήσαμε να αναδείξουμε τη σχέση του βιβλίου με τις άλλες Τέχνες. Παραδείγματος χάριν στην έκθεση στο νεοσύστατο AnnexM, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, «Μετά τη Βαβέλ», που επιμελήθηκε η Άννα Καφέτση, ( β’ τμήμα μιας εξαιρετικής τριλογίας) διερευνώνται όλες τις πτυχές του βιβλίου, όπως είναι τα artist books, η εικονογραφία, τα comics, αλλά και η μουσική, οι παρτιτούρες, το βίντεο. Προ-

σπαθήσαμε να αναδείξουμε και τη σχέση που είναι βέβαια περισσότερο προφανής με το Θέατρο και το Κινηματογράφο και μέσα σε όλο αυτό το διάστημα είχαμε αρωγούς όλα τα πολιτιστικά ιδρύματα της Αθήνας αλλά και μικρότερες ομάδες. Ενδεικτικά αναφέρουμε την έκθεση «Οι Ιστορίες του Αλέξη Ακριθάκη» σε συνεργασία με τον ΟΠΑΝΔΑ,που πραγματοποιήθηκε στο Κέντρο Τεχνών του δήμου Αθηναίων, στο Πάρκο Ελευθερίας, το Νίκο Χατζηκυριάκο Γκίκα ο οποίος έχει εικονογραφήσει πολλά βιβλία σπουδαίων ποιητών, στην Πινακοθήκη Γκίκα του Μουσείου Μπενάκη, αλλά και την έκθεση «Η Ιαπωνία και το Βιβλίο» στη Δημοτική Πινακοθήκη δήμου Αθηναίων. Παράλληλα υλοποιήσαμε εκατοντάδες εκπαιδευτικές δράσεις, κα-

Καλέσαμε Ξένους Συγγραφείς, που μας τίμησαν με την παρουσία τους. Βραβευμένοι και διεθνούς ακτινοβολίας δημιουργοί, λογοτέχνες αλλά και σπουδαίοι επιστήμονες, επισκέφθηκαν την Αθήνα, ανοίγοντας διάλογο με το κοινό, για ζητήματα λόγου αλλά και τα σύγχρονα προβλήματα

θώς και δράσεις για όλη την οικογένεια, ενεργοποιώντας δομές του δήμου της Αθήνας, όπως το Σεράφειο ή Οικία Θεοτοκοπούλου, οργανισμούς όπως ο ΟΠΑΝΔΑ, ή Τεχνόπολη, προγράμματα όπως τα Ανοιχτά Σχολεία. Οι συνέργειες με τις ξένες πρεσβείες, τα ινστιτούτα και τις αρχαιολογικές σχολές αποτέλεσε γενική και προγραμματική στόχευση, και διαχέεται σε όλες τις θεματικές της «Αθήνα 2018 – Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου». Σημαντική υπήρξε – για παράδειγμα- η βοήθεια της Αμερικάνικης Πρεσβείας που ανέλαβε να βοηθήσει την ομάδα «Διαβάζω για τους Άλλους», οι οποίοι δημιουργούν ηχητικά αρχεία και στηρίζουν ανθρώπους με προβλήματα όρασης. Ή της Γερμανικής στη συνεργασία μας με μι-

Literature.gr

AΠΟΨΕΙΣ ΦΑΚΕΛΟΣ: για τηΗδιάδοση ελληνική τηςλογοτεχνία ελληνικήςστο λογοτεχνίας εξωτερικόστο [2017εξωτερικό 2019] κρότερες ομάδες, όπως για παράδειγμα το Δίκτυο για τα Δικαιώματα του Παιδιού. ΕΡΙΦΥΛΗ ΜΑΡΩΝΙΤΗ Οι Ανοιχτές Συλλογές ήταν επίσης μια πρωτοβουλία που υλοποιεί τη δικτύωση και τη διασπορά. Συνεργαστήκαμε με πολλούς φορείς για να αναδείξουμε θεματικές και αρχεία που υπάρχουν στην πόλη, κρυμμένους θησαυρούς, απρόσιτους έως τότε στο κοινό. Το Ινστιτούτο Γκαίτε, το Ωδείο Αθηνών, η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και δεκάδες άλλοι φορείς ή οργανισμοί, κάθε περίπου 15 μέρες, παρουσίαζαν στο κοινό τους θησαυρούς του, σε ορισμένες περιπτώσεις και μέσα από ειδικές ξεναγήσεις. Η απροσδόκητη επιτυχία, όπως στο Ίδρυμα «Γιάννη Τσαρούχη» και στις Βιβλιοθήκες του Πανεπιστημίου Αθηνών παρέτεινε την διάρκεια των εκθέσεων μετά το πέρας του 15νθήνμερου. Καλέσαμε Ξένους Συγγραφείς, που μας τίμησαν με την παρουσία τους. Βραβευμένοι και διεθνούς ακτινοβολίας δημιουργοί, λογοτέχνες αλλά και σπουδαίοι επιστήμονες, επισκέφθηκαν την Αθήνα, ανοίγοντας διάλογο με το κοινό, για ζητήματα λόγου αλλά και τα σύγχρονα προβλήματα. Η βραβευμένη με Νόμπελ Χέρτα Μύλερ, οι τιμημένοι με Booker Ίαν ΜακΓιούαν και Τζορτζ Σόντερς, με Πούλιτζερ ο Jeffrey Eugenides και πολλοί άλλοι. Μιλώντας λοιπόν για συνάφειες, εξωστρέφεια, ανοιχτό διάλογο και προώθηση της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό, προκύπτει καλόπιστα το ερώτημα, γιατί σε αυτές τις εκδηλώσεις η παρουσία των Ελλήνων συγγραφέων υπήρξε τόσο μικρή και περιορισμένη; Επιζητώντας τη διασύνδεση της ελληνικής με την ξένη λογοτεχνία, η απουσία των Ελλήνων λογοτεχνών και συγγραφέων από τις εκδηλώσεις με τους Ξένους

Σε μια πολύτιμη συνεργασία με το αεροδρόμιο, στις πύλες εξόδου προς τα αεροπλάνα τοποθετήθηκαν βιβλία ελληνικής λογοτεχνίας, στη γλώσσα μας αλλά και μεταφρασμένα. Επιλέξαμε τους δύο νομπελίστες ποιητές μας, πολύ γνωστούς Έλληνες συγγραφείς και έγκυρες μεταφράσεις , ώστε τόσο οι Έλληνες όσο και οι ξένοι να μπορούν να έρθουν σε επαφή με την ελληνική λογοτεχνία. Συγγραφείς στην Αθήνα αποτέλεσε σχεδόν ένα παράδοξο! Υπήρξαν βεβαίως εξαιρέσεις, αλλά κατά κανόνα ο διάλογος αυτός κ μάλιστα μπροστά στους αναγνώστες, σε ένα κοινό στο οποίο σε αρκετές περιπτώσεις συμπεριλαμβάνονταν και ξένοι επισκέπτες της πόλης δεν έγινε! Η συνεργασία μας με τους Έλληνες συγγραφείς και εκδότες είχε τις καλές και παραγωγικές της στιγμές, αλλά είχε και αρνήσεις! ΦΟΙΒΟΣ ΣΑΚΑΛΗΣ Η Σκυταλοδρομία Λόγου ήταν μια πρωτοβουλία που και ευοδώθηκε και στέφθηκε με επιτυχία. Μία από τις δράσεις που φιλοδοξούμε να αφήσουμε παρακαταθήκη. Η σκέ-

ψη ήταν: συγγραφείς επιλέγουν ένα βιβλίο και δίνουν τη σκυτάλη σε ένα διαφορετικό – κάθε φορά - κειμενικό είδος, σε ένα ανοιχτό δημόσιο διάλογο με το κοινό, με τη βοήθεια έγκριτων συντονιστών. Στον ίδιο κύκλο των Ελλήνων Συγγραφέων εντάσσονται και οι «Αθηναϊκές Διαδρομές» Βιβλίου» που επίσης φιλοδοξούμε να συνεχίσουν και μετά την Πρωτεύουσα. Αναγνώστες ακολουθούν ένα συγγραφέα είτε σε περιοχές της πόλης που έγιναν σκηνικό για τις ιστορίες τους, είτε εκεί όπου για κάποιο λόγο επέχουν μια σημαντική θέση στις αναμνήσεις και στα δικά του βιώματα. Προσπαθούμε να υλοποιήσουμε συνεχώς τους στόχους μας. Αυξάνοντας τις παρεμβάσεις και τις κινητές δράσεις στις γειτονιές. Χρησιμοποιώντας κάθε δυνατή ομάδα, ή και μεμονωμένα άτομα. Απευθυνόμενοι και σε πρόσφυγες ή μετανάστες. Δίπλα στη μουσική, χρησιμοποιούμε και τις συνταγές για να αναδείξουμε το βιβλίο, την αφήγηση, για να διασυνδέσουμε ανθρώπους μεταξύ τους. Προσπαθούμε να προσελκύσουμε και τους ξένους επισκέπτες. Σε μια πολύτιμη συνεργασία με το αεροδρόμιο, στις πύλες εξόδου προς τα αεροπλάνα τοποθετήθηκαν βιβλία ελληνικής λογοτεχνίας, στη γλώσσα μας αλλά και μεταφρασμένα. Επιλέξαμε τους δύο νομπελίστες ποιητές μας, πολύ γνωστούς Έλληνες συγγραφείς και έγκυρες μεταφράσεις , ώστε τόσο οι Έλληνες όσο και οι ξένοι να μπορούν να έρθουν σε επαφή με την ελληνική λογοτεχνία. Με δυο λόγια: ο στόχος προβολής και επικοινωνίας του ελληνικού πολιτιστικού προϊόντος στο διεθνές περιβάλλον προϋποθέτει, συνέργειες, συνεργασίες, δικτύωση, διαφορετικά εργαλεία προσέγγισης που λειτουργούν παράλληλα, συνέχεια, καινοτομία, ένα πλαίσιο συνεκτικής στρατηγικής, πόρους, βούληση κι ανοικτό μυαλό!

ΤΕΣΥ ΜΠΑΪΛΑ

Η λογοτεχνία ανεκτίμητος φορέας της ελληνικής σκέψης 12

Literature.gr

πό την πρώτη στιγμή της ίδρυσής του, τον Σεπτέμβριο του 2013, το Literature.gr έθεσε ως πρωταρχικό του στόχο την ανάδειξη και την προώθηση της λογοτεχνίας και των δημιουργών της. Για τον λόγο αυτό, πολύ σύντομα και συγκεκριμένα τον Δεκέμβριο του 2015, θέσπισε τα Βραβεία Λογοτεχνικές Φράσεις της χρονιάς, τα οποία απονέμονται κάθε χρόνο με μεγάλη επιτυχία, στο βιβλίο ενός Έλληνα και ενός συγγραφέα του εξωτερικού με αφορμή μια διακριθείσα φράση. Κορυφαίοι δημιουργοί, τόσο Έλληνες όσο και ξένοι, τιμήθηκαν τα επόμενα χρόνια και ο θεσμός μετατράπηκε σε μια ετήσια γιορτή για το βιβλίο, για τη λογοτεχνία αλλά και για το ίδιο το Literature.gr Ωστόσο, από πολύ νωρίς όλοι όσο συνεργαζόμαστε στο Literature.gr καταλάβαμε πως η ελληνική λογοτεχνία αντιμετωπίζει αρκετά προβλήματα και αναντίλεκτα, ένα από τα σημαντικότερα θέματα τα οποία απασχολούν τους Έλληνες δημιουργούς είναι ασφαλώς το πρόβλημα της εξωστρέφειας της Ελληνικής λογοτεχνίας. Το 2017 το Literature.gr, συναισθανόμενο την ανάγκη της προώθησης του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό, αποφάσισε να ερευνήσει σε βάθος την κατάσταση, ανοίγοντας τον Φάκελο: «Η Ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό», στον οποίο φιλοξένησε τις απόψεις των κορυφαίων Ελληνιστών και μεταφραστών ελληνικής λογοτεχνίας - δίνοντας τους ένα σημαντικό βήμα για να ακουστεί η δική τους φωνή - σε επιμέλεια του συγγραφέα κ. Αιμίλιου Σολωμού. Παράλληλα, τον Μάρτη του 2019 διοργάνωσε Ημερίδα για «Το παρόν και το μέλλον της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό», η οποία επιτεύχθηκε χάρη στη στήριξη της διοργάνωσης Αθήνα 2018 - Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου του δήμου Αθηναίων. Για πρώτη φορά σε Ημερίδα για την ελληνική λογοτεχνία πήραν μέρος, άλλοι σε συνεχείς ζωντανές συνδέσεις και άλλοι με τη φυσική τους παρουσία, 25 Ελληνιστές και μεταφραστές από 22 χώρες

AΠΟΨΕΙΣ ΦΑΚΕΛΟΣ: για τηΗδιάδοση ελληνική τηςλογοτεχνία ελληνικήςστο λογοτεχνίας εξωτερικόστο [2017εξωτερικό 2019] και εξέφρασαν τις απόψεις τους για το θέμα συζητώντας τα προβλήματα αλλά και τους τρόπους επίλυσής τους για τη διάδοση της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό επισημαίνοντας παράλληλα τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι ίδιο αλλά και οι εκδοτικές αγορές του εξωτερικού την ελληνική λογοτεχνία. Τα συγκριτικά αποτελέσματα ήταν δυσοίωνα και αντικατοπτρίζουν τα γενικότερα προβλήματα της ελληνικής νοοτροπίας. Οι μεταφραστές μίλησαν διεξοδικά για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν από τη μετάφραση έως και την έκδοση του ελληνικού βιβλίου. Όλοι συμφώνησαν πως η μετάφραση Ελλήνων συγγραφέων συχνά είναι αποτέλεσμα εθελοντικής πρωτοβουλίας εκ μέρους των μεταφραστών και η ανύπαρκτη κρατική πολιτική για το βιβλίο αποτελεί το προπύργιο της αποτυχίας. Το Literature.gr συνεχίζει την έρευνα του. Στο πλαίσιο αυτό διευρύνει το ενδιαφέρον του και επεκτείνεται στον τομέα της φιλαναγνωσίας, ώστε να μπορεί να συνεκτιμηθεί σφαιρικά η εικόνα του ελληνικού βιβλίου αλλά και των κυκλωμάτων προώθησής του, τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και στο εξωτερικό. Θεωρώντας διάττορη την ανάγκη η φιλαναγνωσία να επεκταθεί συνολικά ως ένα μέσο που μπορεί να προάγει τη γλωσσική, επικοινωνιακή και κοινωνική ευαισθησία του αναγνώστη λειτουργώντας ως προμαχώνας της συστηματικής παιδείας και καλλιέργειας ενός λαού το Literature φιλοδοξεί να εξετάσει

Η λογοτεχνία μπορεί να οδηγήσει τον ελληνικό πολιτισμό και τη σκέψη που τον διαμόρφωσε παντού

σε βάθος τον τρόπο λειτουργίας των προγραμμάτων φιλαναγνωσίας, των Λεσχών Ανάγνωσης, αλλά και τον ρόλο τόσο των συγγραφέων όσο και των εκδοτικών οίκων στο θέμα αυτό. Ευελπιστεί τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής να ρίξουν φως σε όλα όσα ταλανίζουν τον χώρο αλλά και να αναδείξουν μεθόδους οι οποίες θα επαναπροωθήσουν τη φιλαναγνωσία σε έναν κόσμο στον οποίο σήμερα, περισσότερο από ποτέ, υπάρχει ανάγκη της συναισθηματικής και ποιητικής ευφορίας που μπορεί να προσφέρει το διάβασμα. Παράλληλα, στον φάκελο Ελληνική Ποίηση που έχει ανοίξει ήδη από το 2018 συγκεντρώνει τις απόψεις των μεγαλύτερων Ελλήνων ποιητών για το μέλλον της ποίησης και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει το είδος αυτό της λογοτεχνίας. Κορυφαίοι Έλληνες ποιητές δέχτηκαν με χαρά να συμμετάσχουν στον φάκελο αυτό καταθέτοντας με ειλικρίνεια τις απόψεις τους για την ελληνική ποίηση, για το μέλλον της στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό, για τον τρόπο με τον οποίο οι ίδιοι προσέγγισαν την ποίηση, για την πορεία τους μέσα στον χρόνο αλλά και για τις προσωπικές τους αγωνίες σε σχέση μια τέχνη που γεννήθηκε στον τόπο αυτόν από την αρχαιότητα και εξακολουθεί ως τις μέρες μας. Στοχεύοντας παράλληλα στην ανάδειξη και στην προώθηση της σύγχρονης ελληνικής ποίησης και τη γνωριμία των Ελλήνων ποιητών, πέρα των Βραβείων Νόμπελ, του Ρίτσου και του Καβάφη, στο εξωτερικό ένα από τα επόμενα βήματά του Literature.gr θα είναι η προώθηση του φακέλου αυτού σε ανθρώπους του λογοτεχνικού στερεώματος σε όλο τον κόσμο. Για όλους εμάς στο Literature.gr η ελληνική λογοτεχνία αποτελεί έναν ενιαίο πολιτισμικό φορέα. Όλα τα είδη της είναι εξίσου σημαντικά και μεταφέρουν τον ελληνικό στοχασμό στον σύγχρονο κόσμο. Είναι ένα όχημα το οποίο μπορεί να οδηγήσει τον ελληνικό πολιτισμό και τη σκέψη που τον διαμόρφωσε παντού και με αυτό ως γνώμονα συνεχίζουμε.

Literature.gr

ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ

H ελληνική λογοτεχνία στo εξωτερικό

θέση της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό, η προσβασιμότητά της από ξένους αναγνώστες και εξωστρεφείς κατευθύνσεις και εμπόδια, όπου προσκρούει η διάδοση έργων που γράφονται στα ελληνικά, συνιστούν κρίσιμο ζήτημα όχι μόνο για όσους εμπλέκονται, όχι μόνο για συγγραφείς με την εύλογη φιλοδοξία να διαβαστεί η δουλειά τους, όχι μόνο για Έλληνες και ξένους δημιουργούς – όπως είναι οι μεταφραστές – με την εύλογη φιλοδοξία να διαδοθούν οι προσπάθειές τους, αλλά για όλους εκείνους που προβληματίζονται για τη θέση των ελληνικών γραμμάτων και της Ελλάδας στο σύγχρονο πολιτιστικό γίγνεσθαι. Υπάρχουν ιδιαίτερες εμπειρίες τόσο από την Ελλάδα όσο και από το εξωτερικό. Έχοντας ζήσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μου στη Νέα Υόρκη, έχοντας διδάξει σε αμερικανικά πανεπιστήμια και αφιερώσει χρόνο σε εκδόσεις ελληνικών και αγγλόγλωσσων λογοτεχνικών και επιστημονικών περιοδικών και βιβλίων και έχοντας απασχοληθεί με την προβολή της λογοτεχνίας και του πολιτισμού από θέσεις Συμβούλου Επικοινωνίας ελληνικών Πρεσβειών και συνεργάτη διεθνών πολιτιστικών φορέων, οι παρατηρήσεις που ακολουθούν θα μπορούσαν να έχουν τον τίτλο: Στο ράφι της λογοτεχνίας ή η λο-

γοτεχνία στο ράφι; Με άλλα λόγια, καταφέρνει η ελληνική λογοτεχνία να βρει μια θέση στα ράφια ξένων βιβλιοπωλείων ή παραμένει «στο ράφι», κατά την παροιμιώδη φράση που παρωδεί άλλες εποχές, όπου όμως ανήκει το μιξοπάρθενο παρελθόν της νεοελληνικής γραμματείας; Το ερώτημα επιχειρεί να συμπυκνώσει τη διάσταση μεταξύ επιθυμίας και πραγματικότητας, που αποτελεί κοινή διαπίστωση. Έλληνες και ξένοι που ασχολούνται με τα ελληνικά γράμματα εκτιμούν

Έλληνες και ξένοι που ασχολούνται με τα ελληνικά γράμματα εκτιμούν ότι στον διεθνή καταμερισμό αξίζει καλύτερη θέση στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία, σύμφωνα με τους τρόπους και τις ποιότητες που τη χαρακτηρίζουν

ότι στον διεθνή καταμερισμό αξίζει καλύτερη θέση στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία, σύμφωνα με τους τρόπους και τις ποιότητες που τη χαρακτηρίζουν. Πρόκειται όμως για επιθυμία που ως πραγματικότητα δεν υφίσταται. Η πραγματικότητα αφίσταται της επιθυμίας, με αποτέλεσμα η λογοτεχνία αυτή να μένει μακριά από αναγνώστες που δεν γνωρίζουν ελληνικά. Εκείνο που χρειάζεται να συγκρατηθεί είναι ότι παραδοχές που περικλείονται σε παρόμοιες διατυπώσεις καθιστούν αναπάντητες τις ερωτήσεις για το τι φταίει και τι μπορεί να γίνει χωρίς συνεκτίμηση γενικότερων εξελίξεων σε μια συγκριτική προοπτική. Μια διερεύνηση της θέσης της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό χρειάζεται να πάρει υπόψη της προβληματισμούς για τη θέση της λογοτεχνίας γενικά. Διαβάζεται σήμερα περισσότερη ή λιγότερη λογοτεχνία, τόσο διεθνώς όσο και στην Ελλάδα, καθώς η απήχηση των βιβλίων στη χώρα όπου εκδίδονται επηρεάζει την πορεία τους στο εξωτερικό; Επικρατούν συνθήκες φιλαναγνωσίας ή, ας επαναλάβω τη λέξη, εχθραναγνωσίας; Κάθε συρρίκνωση συνεπάγεται ότι η ελληνική λογοτεχνία διεκδικεί τμήμα σε μερίδιο που μειώνεται. Πρόκειται για συζητήσεις που συνδέονται, χωρίς να ταυτίζονται, με συζητήσεις για τις συνέπειες της ηλεκτρονικής εποχής στο βιβλίο και την ανάγνωση. Πρόκειται για συνέπειες που δια-

ΦΑΚΕΛΟΣ:για AΠΟΨΕΙΣ Η ελληνική τη διάδοσηλογοτεχνία της ελληνικής στο εξωτερικό λογοτεχνίας [2017στο 2019] εξωτερικό φέρουν σε διαφορετικές χώρες, με το ηλεκτρονικό βιβλίο στην Ελλάδα, φερ' ειπείν, να έχει περιορισμένη συμμετοχή, κρίνοντας από το ενδιαφέρον των εκδοτών. Ιδιαίτερα σημαντικό είναι να λαμβάνεται υπόψη το μερίδιο των μεταφράσεων γενικά και το μερίδιο των λογοτεχνικών μεταφράσεων ειδικότερα στην εκδοτική παραγωγή μιας χώρας και γλώσσας. Λόγου χάριν, σε ποσοστό της τάξεως μόλις του 3% υπολογίζονται οι μεταφράσεις από άλλες γλώσσες, καταρχάς γαλλικά, στο σύνολο των εκδόσεων στις ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία, έστω και αν μεταφράσεις αντιστοιχούσαν σε ένα 13% στον κατάλογο των 100 πιο αξιοπρόσεκτων βιβλίων το 2015 της εφημερίδας The New York Times. ΗΠΑ και Εσθονία εκδίδουν σχεδόν ισάριθμες μεταφράσεις. Σε αυτό το 3% μεταφράσεων από άλλες γλώσσες στην αγγλόσφαιρα, ούτε 1% δεν αποτελούν οι λογοτεχνικές μεταφράσεις – κυρίως πεζογραφίας, καθώς κατ' εξοχήν σε περιοδικά διαβάζεται η ποίηση που μεταφράζεται, παρά τον εύλογο ναρκισσισμό των δημιουργών να δουν τη δουλειά της τυπωμένη σε βιβλία. Πρόκειται για γεγονός που αποτυπώνει μια διεθνή πολιτισμική ασυμμετρία, αντίστοιχη της ασυμμετρίας των γεωπολιτικών σχέσεων. Όπως κοινή γλώσσα ήταν κάποτε τα ελληνικά, lingua franca σήμερα είναι τα αγγλικά, ενώ οι λιγότερες συγκριτικά μεταφράσεις προς τα αγγλικά συνεχίζουν εντούτοις να προσδιορίζουν έναν διεθνή κανόνα της λογοτεχνίας, όπου με δυσκολία εντάσσονται λογοτεχνικά κείμενα από γλώσσες και περιοχές με μικρή πρόσβαση στη διεθνή εκδοτική αγορά. Το να τοποθετηθεί ελληνική λογοτεχνία σε μετάφραση στα ράφια ξένων βιβλιοπωλείων είναι δύσκολο, όπως δύσκολο είναι να τοποθετηθεί ελληνικό λάδι, κρασί ή άλλα επίλεκτα προϊόντα στα ράφια ξένων υπεραγορών, όσο και αν η σύγκριση κινητοποιεί τα ευε-

ρέθιστα αντανακλαστικά δημιουργών. Πρόκειται για εμπόδια που δεν μπορούν να υπερπηδηθούν μέσω αυτόνομων εκδόσεων, π.χ., μέσω εκδόσεων στα αγγλικά και άλλες γλώσσες από Έλληνες εκδότες ή άλλους φορείς, καθώς δεν έχουν πρόσβαση στο ξένο σύστημα διανομής βιβλίων και αυτού του τύπου εκδοτικές πρωτοβουλίες έχουν την τύχη αυτο-εκδόσεων που δεν φτάνουν σε αναγνώστες, που δεν τις βρίσκουν σε τρισδιάστατα ή ηλεκτρονικά βιβλιοπωλεία. Η εμπλοκή δεν σημειώνεται στο πεδίο της παραγωγής μιας έκδοσης, αλλά στο πεδίο της κυκλοφορίας. Γι' αυτό πιο αποτελεσματική φαίνεται η στήριξη μεταφράσεων και εκδόσεων από

Η διαπίστωση ότι η θέση της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό δεν είναι εκείνη που θα έπρεπε ή θα μπορούσε να είναι δεν αρκεί για να διαπιστωθεί «τις πταίει». Τρεις είναι οι στερεότυπες απαντήσεις: α) το κράτος ή γενικά δημόσιοι φορείς, β) οι ιδιώτες σε διάφορες εκδοχές τους ως φορείς του ιδιωτικού τομέα ή της κοινωνίας των πολιτών και γ) οι ίδιοι οι δημιουργοί

καθιερωμένους εκδοτικούς οίκους στην εκάστοτε χώρα υποδοχής. Θα πρόσθετα ότι όλοι λίγο πολύ είναι γνωστοί στο χωριό τους. Η διαφορά είναι ότι κάποιοι είναι γνωστοί στο παγκόσμιο χωριό, εκείνο που συγκροτείται από ασύμμετρες σχέσεις ισχύος. Αυτοί γίνονται γνωστοί παντού. Δεν τίθεται θέμα ποιότητας, καθώς οι υποψήφιοι ηθοποιοί για έναν καλό ρόλο είναι περισσότεροι από τους καλούς ρόλους. Αυτός είναι βασικός λόγος που εξωλογοτεχνικοί παράγοντες επηρεάζουν τη διάδοση της λογοτεχνίας. Ευκαιρίες για διεθνή καθιέρωση έργων και δημιουργών πολλαπλασιάζονται όταν η χώρα ή το περιβάλλον τους απασχολούν τη διεθνή επικαιρότητα. Στο πνεύμα αυτό άλλωστε είχα πει παλαιότερα ότι η ιδανική σχέση συγγραφέα με κράτος και κοινωνία είναι να διώκεται ανεπιτυχώς. Οι προσεγγίσεις στις οποίες αναφέρομαι ισχύουν σε μεγάλο βαθμό όχι μόνο για την ελληνική περίπτωση, αλλά και για άλλες λογοτεχνίες που γράφονται σε γλώσσες με περιορισμένο αριθμό αναγνωστών. Στοιχείο που σταθερά χρειάζεται να αναδεικνύεται παραμένει η σημασία των μεταφραστών. Η λογοτεχνία είναι μια επαρχιακή υπόθεση, καθώς κάθε γλώσσα είναι μια επαρχία στην παγκόσμια Βαβέλ του λόγου. Δεν υφίσταται παγκόσμια λογοτεχνία χωρίς μετάφραση. Υπάρχει κάτι επιπλέον βέβαια στην περίπτωση της Ελλάδας, με όνομα που συνιστά ισχυρότατη επωνυμία (brand name), στον βαθμό που έχει παίξει τον ρόλο μιας αρχής στη φαντασιακή θέσπιση της Ευρώπης και του Δυτικού πολιτισμού. Δεν θα αναφερθώ στην αμφίθυμη πολλαπλότητα, από προγονοπληξία έως προγονοκτονία, των αντιδράσεων των Ελλήνων στην εξέλιξη αυτή, που τους καθιστά υποδειγματικού ενδιαφέροντος για τη μελέτη του πολιτισμού, ο οποίος αρθρώνεται γύρω από τη σχέση που μελλοντοστραφή όντα έχουν

Literature.gr

AΠΟΨΕΙΣ ΦΑΚΕΛΟΣ: για τηΗδιάδοση ελληνική τηςλογοτεχνία ελληνικήςστο λογοτεχνίας εξωτερικόστο [2017εξωτερικό 2019] με το παρελθόν. Χρειάζεται όμως να υπενθυμιστούν συγκεκριμένες επιπτώσεις για τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Στα ράφια του μυαλού ενός ξένου αναγνώστη, ακόμη και αν ποτέ δεν τους έχει διαβάσει, σημαντικό χώρο καταλαμβάνουν αρχαίοι συγγραφείς, από τον Όμηρο, τη Σαπφώ και τους τραγικούς έως τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και άλλους. Στα ράφια αυτά, όπου ο μεσαιωνικός ή βυζαντινός ελληνισμός δεν εκπροσωπείται, υπάρχει ένας νεότερος με ασφαλή θέση στον παγκόσμιο κανόνα, που είναι ο Καβάφης, ενώ η θέση ακόμη και του Καζαντζάκη παραμένει επισφαλής, όπως και των διεθνώς βραβευμένων. Από τη σκοπιά ενός παγκόσμιου καταμερισμού, φαίνονται αρκετές οι θέσεις που ήδη καταλαμβάνουν οι Έλληνες. Επομένως, αποτελεί παρήγορο γεγονός η κινητικότητα, με αφορμή εν μέρει μια μακρόχρονη κρίση, από πλευράς μεταφράσεων λογοτεχνικών κειμένων και βιβλίων που γράφονται στα ελληνικά, κερδίζοντας κάποτε ξένες διακρίσεις, χωρίς αυτό ωστόσο να δικαιολογεί αβελτηρία, απερισκεψία ή σπασμωδικότητα κινήσεων και την εναπόθεση θετικών εξελίξεων σε προσωπικές πρωτοβουλίες. Η διαπίστωση συμπτωμάτων απέχει από ολοκληρωμένη διάγνωση και προτάσεις θεραπείας. Η διαπίστωση ότι η θέση της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό δεν είναι εκείνη που θα έπρεπε ή θα μπορούσε να είναι δεν αρκεί για να διαπιστωθεί «τις πταίει». Τρεις είναι οι στερεότυπες απαντήσεις: α) το κράτος ή γενικά δημόσιοι φορείς, β) οι ιδιώτες σε διάφορες εκδοχές τους ως φορείς του ιδιωτικού τομέα ή της κοινωνίας των πολιτών και γ) οι ίδιοι οι δημιουργοί. Πτυχές αλήθειας ενυπάρχουν σε όλα αυτά, που ωστόσο φαίνονται ανεπαρκή αν από τον προβληματισμό αποκλειστούν διεθνείς διαστάσεις του ζητήματος, με συνέπεια απώλεια πόρων και προσπαθειών

Πρόκειται για γεγονός που αποτυπώνει μια διεθνή πολιτισμική ασυμμετρία, αντίστοιχη της ασυμμετρίας των γεωπολιτικών σχέσεων. Όπως κοινή γλώσσα ήταν κάποτε τα ελληνικά, lingua franca σήμερα είναι τα αγγλικά, ενώ οι λιγότερες συγκριτικά μεταφράσεις προς τα αγγλικά συνεχίζουν εντούτοις να προσδιορίζουν έναν διεθνή κανόνα της λογοτεχνίας, όπου με δυσκολία εντάσσονται λογοτεχνικά κείμενα από γλώσσες και περιοχές με μικρή πρόσβαση στη διεθνή εκδοτική αγορά

χωρίς αποτελέσματα. Ασφαλώς χρειάζεται δημόσιος στρατηγικός σχεδιασμός. Ασφαλώς χρειάζεται συντονισμένη σύμπραξη με ιδιωτικούς όπως και μη κερδοσκοπικούς φορείς. Ασφαλώς χρειάζεται διαρκής διαβούλευση με δημιουργούς και άλλους συντελεστές. Ασφαλώς χρειάζονται μετρήσιμοι στόχοι. Δεν μπορεί όμως να λείψει το πάθος που χαρακτηρίζει την εμπλοκή με τη δημιουργία. Χωρίς το πάθος

των λέξεων, ποιος λογικός άνθρωπος θα επέλεγε να γίνει συγγραφέας; Αντιστρόφως, το γεγονός ότι ο κόπος της δημιουργίας είναι η ανταμοιβή της δεν σημαίνει ότι επιτρέπεται να μην είναι αυτονόητα τα πνευματικά δικαιώματα. Θα προχωρούσα παραπέρα λέγοντας ότι είναι ώριμο το αίτημα για κίνητρα, φορολογικά και άλλα, για Έλληνες συγγραφείς, όπως και ξένους, που αποδεδειγμένα μπορούν και θέλουν να γράψουν, που μπορούν και θέλουν να μεταφράσουν, στην Ελλάδα, για την Ελλάδα.

Το κείμενο είναι ο χαιρετισμός του Γιώργου Χουλιάρα στην Ημερίδα με τίτλο: «Το παρόν και το μέλλον της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό», η οποία πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επιτυχία, στο Σεράφειο του Δήμου Αθηναίων, με τη συμμετοχή 25 Ελληνιστών και μεταφραστών από 22 χώρες από όλο τον κόσμο, την Παρασκευή 8 Μαρτίου 2019. Την Ημερίδα διοργάνωσε η Αθήνα 2018 – Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου του δήμου Αθηναίων, μέγας δωρητής της οποίας είναι το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, μαζί με το λογοτεχνικό περιοδικό Literature.gr. Καθώς η ημερίδα συνέπεσε με τη διεθνή Ημέρα της Γυναίκας (8.3.19), ο χαιρετισμός ξεκίνησε με την υπενθύμιση ότι «χωρίς γυναίκες, χωρίς γυναίκες-συγγραφείς και χωρίς γυναίκες-αναγνώστες, δεν θα υπήρχε λογοτεχνία». Πρώτη δημοσίευση στην εφημερίδα «Η Αυγή», 18 Μαρτίου 2019.

Η διάδοση του βιβλίου στο εξωτερικό δεν είναι κάτι που μπορεί να γίνει αυτόματα. Προϋποθέτει προηγουμένως μια σειρά από άλλα βήματα και, πρώτα απ’ όλα, μια αντίστοιχη πολιτική προώθησης βιβλίου στο εσωτερικό

Literature.gr

ΜΑΝΩΛΗΣ ΠΙΜΠΛΗΣ

Χρειάζεται σχέδιο, σοβαρότητα και επιμονή

ο ζήτημα της διάδοσης του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό απασχολεί πολύ τους Έλληνες συγγραφείς, το κοινό που διαβάζει βιβλία, τους ανθρώπους του βιβλίου γενικότερα, ανάμεσά τους και ορισμένους εκδότες. Ωστόσο σπάνια, στη σχετική συζήτηση, τίθεται στις σωστές του βάσεις. Κατ’ αρχάς, για να διαδοθεί το ελληνικό βιβλίο, θα πρέπει να υπάρχει ελληνικό βιβλίο προς διάδοση. Προς αποφυγή παρεξηγήσεων σπεύδω να πω ότι, ανεξάρτητα από την ποιότητα του παραγόμενου ελληνικού βιβλίου, προϋπόθεση για διάδοση ενός έργου σε άλλο χωρικό και πολιτισμικό πλαίσιο, είναι το έργο αυτό να μπορεί να συνομιλεί με τα ενδιαφέροντα του πλαισίου αυτού. Διαφορετικά, είτε είναι καλό είτε όχι, δεν θα μπορέσει να βρει αποδέκτες. Αυτό δεν σημαίνει παράδοση άνευ όρων σε ξένα γούστα. Σημαίνει απλώς δύο πράγματα: πρώτον ότι οι συγγραφείς, στις προσωπικές τους αναζητήσεις πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους και την ξένη παραγωγή, να έρχονται δηλαδή σε κάποιου είδους επαφή με ξένα ρεύματα και τάσεις, άσχετα εντέλει αν αυτά θα επηρεάσουν ή όχι το έργο τους. Η κατανόηση, αν μη τι άλλο, του τι συμβαίνει σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, που είναι μάλιστα αρκετά περίπλοκο, βάζει τα πράγματα στις σωστές τους διαστάσεις. Τα υπόλοιπα είναι ζητήματα προσωπικών επιλογών. Και δεύ-

τερον, ότι αν τυχόν υπάρχει ένα σημαντικό ρεύμα εγχώριας παραγωγής που κρίνεται εξαγώγιμο, θα πρέπει να υποστηριχθεί ποικιλοτρόπως, πρώτα από την κριτική και τη φιλολογία που θα του προσφέρουν διεθνώς έγκυρα θεωρητικά στηρίγματα και κατόπιν από τους θεσμούς που θα το φέρουν σε επαφή με άλλους χώρους και χώρες και θα δημιουργήσουν τις βάσεις της διάδοσής του. Άρα η διάδοση του βιβλίου στο εξωτερικό δεν είναι κάτι που μπορεί να γίνει αυτόματα, που παίρνει δηλαδή κάτι έτοιμο και εξ ορισμού αξιόλογο και μέσω, λ.χ., μιας διαφημιστικής εκστρατείας, το εξάγει. Προϋποθέτει προηγουμένως μια σειρά από άλλα βήματα και, πρώτα απ’ όλα, μια αντίστοιχη πολιτική προώθησης βιβλίου στο εσωτερικό που να μην προάγει την αυτοαναφορικότητα, τον αυτοθαυμασμό και μια περίκλειστη, «περιούσια» λογοτεχνία, αλλά να φέρνει σε επαφή κοινό και συγγραφείς με ξένα περιβάλλοντα, προκαλώντας ζυμώσεις. Η επαφή αυτή πρέπει να περιλαμβάνει παρουσία Ελλήνων συγγραφέων στο εξωτερικό και ξένων στην Ελλάδα, δημόσιες συνομιλίες Ελλήνων και ξένων συγγραφέων, ημερίδες με συμμετοχή εκδοτών και άλλων ειδικών της εκδοτικής αγοράς από διάφορες χώρες, ανταλλαγές με φιλοξενίες μεταφραστών, συνεργασίες πανεπιστημίων και πολλά άλλα. Είναι μια διαδικασία που χρειάζεται να είναι συνεχής, παίρνει χρόνο και δεν πρέπει να διακόπτεται ποτέ. Με ένα τέτοιο σκεπτικό οργανώσαμε στο Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού το κομμάτι που μας αναλογούσε,

τα τελευταία χρόνια, δηλαδή τις εκθέσεις. Θελήσαμε να πάψουμε να βλέπουμε τη συμμετοχή σε κάθε έκθεση ως κάτι ξέχωρο που θα πρέπει αυτόνομα να διεκπεραιωθεί, όπως γινόταν πολλές φορές στο παρελθόν, αλλά να το δούμε ως κομμάτι μιας συνολικής πολιτικής για το βιβλίο, που μάλιστα συνδέει την «εσωτερική» με την «εξωτερική» πολιτική βιβλίου, άρα και τη Διεθνή Έκθεση της Θεσσαλονίκης με τη συμμετοχή μας σε εκθέσεις του εξωτερικού. Επιγραμματικά σημειώνουμε τα εξής:

ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΚΘΕΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ H Έκθεση της Θεσσαλονίκης ξεκίνησε μια διαδικασία διεθνοποίησης. Στο κομμάτι της παρουσίας ξένων συγγραφέων έχει φτάσει σε υψηλά επίπεδα, το 2019 μάλιστα από τους 300 συγγραφείς που συμμετέχουν στην έκθεση, οι 60 και πλέον έρχονται από το εξωτερικό (από 20 χώρες) – ίσως ο μεγαλύτερος αριθμός στην ιστορία της. Όπως παρατηρεί ο επισκέπτης, πολλές φορές συναντάμε μικτά πάνελ, με Έλληνες και ξένους ομιλητές, που συζητούν είτε για θέματα αμιγώς λογοτεχνικά, όπως τα ποιητικά ρεύματα στα Βαλκάνια, είτε για το πώς γίνεται ο λογοτεχνικός χειρισμός ενός κοινωνικού θέματος, λ.χ. του προσφυγικού, είτε και για αμιγώς πολιτικοκοινωνικά θέματα που απασχολούν τον κόσμο σήμερα, δίνοντας το λόγο, εκεί που συνήθως μιλούν μόνο πολιτικοί, σε συγγραφείς και διανοούμενους. Ταυτόχρονα οργανώνουμε μια ημερίδα για θέματα εκδοτικής αγο-

ΦΑΚΕΛΟΣ:για AΠΟΨΕΙΣ Η ελληνική τη διάδοσηλογοτεχνία της ελληνικής στο εξωτερικό λογοτεχνίας [2017στο 2019] εξωτερικό ράς με τη συμμετοχή μερικών από τους σημαντικότερους ξένους ειδικούς, φιλοξενούμε περίπτερα ξένων χωρών, εγκαινιάζουμε ένα Έτος Ελλάδας-Ρωσίας για τη Λογοτεχνία και τη Γλώσσα, στο πλαίσιο διακρατικής συμφωνίας που και αυτή έχει τη θέση της μέσα σε μια γενικότερη προσπάθεια χάραξης πολιτικής βιβλίου. Η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου της Θεσσαλονίκης, καθώς αναγνωρίζεται πλέον ως σημαντική έκθεση της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, προσελκύει ολοένα και περισσότερους εκδότες, μάλιστα όχι μόνο Έλληνες καθώς και ο αριθμός των ξένων εκδοτών και στελεχών εκδοτικών οίκων που συμμετέχουν βαίνει αυξανόμενος και αυτός, ενώ προκαλεί τεράστια ζήτηση για οργάνωση εκδηλώσεων στο πλαίσιό της.

ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΕ ΞΕΝΕΣ ΕΚΘΕΣΕΙΣ Η διασύνδεση της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης με τις ξένες εκθέσεις στις οποίες συμμετέχουμε γίνεται ποικιλοτρόπως. Τα τελευταία χρόνια εγκαινιάσαμε μια πολιτική εξαγωγής σημαντικών θεματικών αφιερωμάτων και εκδηλώσεων που έχουν πρώτα δοκιμαστεί στο πλαίσιο της ΔΕΒΘ και που ενδιαφέρουν και ξένα περιβάλλοντα. Με αυτό τον τρόπο ενισχύουμε την αξιοπιστία μας απέναντι στους ξένους θεσμούς επιδεικνύοντας σοβαρότητα, επαγγελματισμό, κοινωνική ευαισθησία. Αξιοποιούμε επίσης αμφίδρομα επαφές που καλλιεργούνται είτε στη Θεσσαλονίκη είτε στις εκθέσεις του εξωτερικού. Αυτό σταδιακά δημιουργεί δίκτυα που μεγαλώνουν και βελτιώνονται ποιοτικά χρόνο με το χρόνο. Η Ελλάδα, αυτή τη στιγμή, με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, μετέχει σε πέντε εκθέσεις του εξωτερικού: στη Φρανκφούρτη, που είναι η μεγαλύτερη έκθεση στον κόσμο, στην Μπολόνια, που είναι η μεγάλη διεθνής έκθεση του παιδικού βιβλίου, στο Παρίσι, καθώς υπάρχουν διαχρονικοί δεσμοί με το γαλλικό εκδοτικό χώρο και σε

Μόσχα και Πεκίνο, λόγω διακρατικών συμφωνιών με τη Ρωσία και την Κίνα. Η συμμετοχή στις ξένες αυτές εκθέσεις, κατά τα χρόνια της κρίσης κατά κανόνα στοιχειώδης και χωρίς πυξίδα, λόγω και της κατάργησης του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου που αποδείχθηκε αναμφίβολα καταστροφική. Βρεθήκαμε λοιπόν μπροστά σε ένα πολύ δυσμενές τοπίο: στη Γερμανία και τη Ρωσία δεν έβγαιναν καθόλου σχεδόν ελληνικά βιβλία ενώ και στη Γαλλία, όπου τα πράγματα είναι παραδοσιακά πιο ευνοϊκά, σταμάτησαν να βγαίνουν ελληνικά βιβλία από μεγάλους εκδοτικούς οίκους. Και σε άλλες χώρες, βέβαια, η κατάσταση δεν είναι καλύτερη. Υιοθετήσαμε λοιπόν μια πολιτική επιθετικής παρουσίας στις ξένες εκθέσεις. Οργανώσαμε μεγάλο αριθμό εκδηλώσεων – στη Φρανκφούρτη 4 το 2017, 8 το 2018, στο Παρίσι 2 το 2018, 4 το 2019- από τις οποίες κάποιες εκτός έκθεσης, σε βιβλιοπωλεία της πόλης. Στο Παρίσι, ειδικά, συμμετείχαμε ενεργά στο αφιέρωμα της έκθεσης στην Ευρώπη με αποτέλεσμα οι Έλληνες συγγραφείς που πήραν μέρος να μιλήσουν μπροστά σε πολυπληθές γαλλικό κοινό αλλά και σε μεγάλα τηλεοπτικά

Η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου της Θεσσαλονίκης, καθώς αναγνωρίζεται πλέον ως σημαντική έκθεση της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, προσελκύει ολοένα και περισσότερους εκδότες, μάλιστα όχι μόνο Έλληνες, ενώ προκαλεί τεράστια ζήτηση για οργάνωση εκδηλώσεων στο πλαίσιό της

κανάλια. Η Γερμανία εγκαινίασε νέο μεταφραστικό πρόγραμμα από τα γερμανικά στα ελληνικά ενώ οι οργανωτές της έκθεσης της Φρανκφούρτης πήραν μέρος σε εκδηλώσεις της Έκθεσης της Θεσσαλονίκης. Τα εγκαίνια του Έτους Ελλάδας – Ρωσίας θα δώσουν δε μεγάλη ώθηση στο μεταφραστικό πρόγραμμα που ήδη έχει ξεκινήσει ανάμεσα στις δύο χώρες και το οποίο κινείται και προς τις δύο κατευθύνσεις. Φυσικά, δεν είναι όλα ρόδινα. Η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου της Θεσσαλονίκης έχει πολύ μικρή χρηματοδότηση για τα σημερινά της δεδομένα, ενώ δεν υπάρχει γραφείο στη Θεσσαλονίκη που να υποστηρίζει επί τόπου τη διοργάνωση και όλα οργανώνονται από την Αθήνα. Και οι δύο αυτοί παράγοντες οδηγούν σε πολύ μικρές δυνατότητες να απλωθεί οργανωτικά η έκθεση στην πόλη, με δράσεις όλο το χρόνο. Οι ξένες εκθέσεις έχουν ικανοποιητική αλλά όχι έγκυρη χρηματοδότηση, η οποία θα οδηγούσε σε εξοικονόμηση χρημάτων και καλύτερη οργάνωση. Η οργανωτική ομάδα της ΔΕΒΘ και των ξένων εκθέσεων εργάζεται με εποχιακές συμβάσεις και αντί να δουλεύει σε μόνιμη βάση, όπως χρειάζεται σε μεγάλες διοργανώσεις, μεγάλο μέρος της χρονιάς αδρανοποιείται. Ωστόσο σήμερα βρισκόμαστε σε ένα σημείο που δεν έχει καμία σχέση με το σημείο στο οποίο βρισκόμασταν στο πολύ πρόσφατο παρελθόν. Η δημιουργία νέου φορέα για το βιβλίο δημιουργεί αισιοδοξία και εξαιρετικές προϋποθέσεις χάραξης μιας συνεκτικής και μακρόπνοης πολιτικής για το βιβλίο, και ευχής έργον θα ήταν να υποστηριχθεί από όλους. Έχω την αίσθηση ότι, αν μη τι άλλο, γνωρίζουμε πια όλοι τι είναι αναγκαίο να γίνει, έχουν τεθεί οι βάσεις μιας πολιτικής που μπορεί να πάει τα πράγματα μπροστά, χρειάζεται μόνο επιμονή, σοβαρότητα, ωριμότητα από όλους, σταθερό περιβάλλον. Με αυτές τις προϋποθέσεις, κάποια ευνοϊκά αποτελέσματα που ήδη είναι ορατά, είναι σίγουρο ότι θα πολλαπλασιαστούν.

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

ΗΜΕΡΙΔΑ

«Το παρόν και το μέλλον της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό» EΠΙΜΕΛΕΙΑ: Άννα Ρούτση ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: Βάσω Μαραγκουδάκη

ο μεγάλο στοίχημα για τη διάδοση της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό:Συμπεράσματα από την ημερίδα«Το παρόν και το μέλλον της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό» (8.3.2019). Την ανάγκη συγκροτημένης κρατικής πολιτικής και προώθησης της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό τόνισαν οι συμμετέχοντες στην ημερίδα με τίτλο: «Το παρόν και το μέλλον της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό», η οποία πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επιτυχία την Παρασκευή 8 Μαρτίου 2019 στο Σεράφειο του δήμου Αθηναίων. Για πρώτη φορά στο πλαίσιο μιας ημερίδας με αυτή τη θεματική, συμμετείχαν 25 μεταφραστές και Ελληνιστές που προέρχονται από 22 χώρες από όλο τον κόσμο. Την Ημερίδα διοργάνωσαν το λογοτεχνικό περιοδικό Literature.gr και η Αθήνα 2018 – Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου του δήμου Αθηναίων, μέγας δωρητής της οποίας είναι το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Η διοργάνωση πρόσφερε μια εξαιρετική ευκαιρία σε

Έλληνες συγγραφείς, μεταφραστές της ελληνικής λογοτεχνίας αλλά και σε ελληνιστές του εξωτερικού να συζητήσουν διεξοδικά για τα εμπόδια της προώθησης της ελληνικής λογοτεχνίας και να αναζητήσουν και να προτείνουν τρόπους και πρακτικές που θα προωθήσουν τη διάδοση και την απήχηση της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας διεθνώς. Η ημερίδα στηρίχτηκε σε τρεις άξονες: Στις ομιλίες στελεχών από το χώρο του βιβλίου, στην εμπειρία ήδη μεταφρασμένων Ελλήνων συγγραφέων, έργα των οποίων κυκλοφορούν σε διάφορες χώρες, καθώς και στις αποκαλυπτικές τοποθετήσεις των ελληνιστών και μεταφραστών. Αναζητήθηκαν οι αιτίες για την περιορισμένη παρουσία της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό και τον περιορισμένο αριθμό των αντίστοιχων εκδόσεων. Οι περισσότεροι συμμετέχοντες συμφώνησαν ότι απαιτείται μια συνεκτική και με συνέχεια κεντρική πολιτική στον τομέα του βιβλίου με διορθωτικές και καινοτόμες ενέργειες απαραίτητες για την εξωστρέφεια.

ΦΑΚΕΛΟΣ: Το ΗΜΕΡΙΔΑ: Η ελληνική παρόν καιλογοτεχνία το μέλλον της στο Ελληνικής εξωτερικό [2017λογοτεχνίας 2019]στο εξωτερικό

Βασικά συμπεράσματα της ημερίδας: •

• •

•

O ρόλος του μεταφραστή είναι ο απολύτως ρυθμιστικός παράγοντας, το 90% των μεταφράσεων στο εξωτερικό είναι καρπός εθελοντικής πρωτοβουλίας των μεταφραστών και αφορούν συγγραφείς του παρελθόντος και όχι σημερινούς δημιουργούς. (Κωνσταντίνος Καβάφης και Νίκος Καζαντζάκης οι πιο πολυμεταφρασμένοι) Τα ελληνικά βιβλία εκδίδονται σε μικρούς εκδοτικούς οίκους του εξωτερικού, σε μικρό αριθμό αντιτύπων. Υπάρχουν εκδοτικοί οίκοι που εξειδικεύονται στην ελληνική λογοτεχνία, σε χωρες στις οποίες, λόγω ιστορικών συγκυριών, έχει δημιουργηθεί μια μεγάλη παράδοση μεταφράσεων. Όταν εξαντληθεί ένα μεταφρασμένο βιβλίο δεν επανεκδίδεται. ‘’Εγκληματική’’ η κατάργηση του ΕΚΕΒΙ και του προγράμματος μεταφράσεων ‘ΦΡΑΣΙΣ’ (ανυπαρξία χρηματικής υποστήριξης των μεταφράσεων) Μετά το κλείσιμο του ΕΚΕΒΙ οι περισσότερες μεταφράσεις προκύπτουν είτε μέσω μεμονωμένων προσπαθειών είτε μέσω των προσωπικών γνωριμιών των συγγραφέων. Δεν υπάρχει κάποιο αξιόπιστο πρόγραμμα επιδότησης μεταφράσεων. Το πρόγραμμα εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης νέων μεταφραστών της ελληνικής λογοτεχνίας του ιδρύματος Πέτρου Χάρη, αναβλήθηκε για τη φετινή ακαδημαϊκή χρονιά και εκφράστηκε προβληματισμός ότι αυτή η εξέλιξη θα επιβαρύνει ακόμα περισσότερο τις προσπάθειες διάδοσης της ελληνικής λογοτεχνίας. Οι μισοί από τους συμμετέχοντες συγγραφείς δήλωσαν ότι η υποστήριξη από τους έλληνες εκδότες τους είναι στοιχειώδης. Προβληματισμός εκφράστηκε για το βαθμό δραστηριοποίησης των εκδοτών στη διάδοση του μεταφρασμένου ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό. Η Ελλάδα σε αντίθεση με άλλες χώρες, δεν προσφέρει μια «Εθνική» λογοτεχνία με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Παράλληλα βέβαια τέθηκε και ο προβλη-

ματισμός, ότι κάτι τέτοιο μοιραία θα οδηγούσε σε τυποποίηση των συγγραφέων και θα κατέληγε να είναι γραφικό και φολκλόρ. • Στα δάχτυλα του ενός χεριού μετριούνται οι λογοτεχνικοί πράκτορες εντός Ελλάδας οι οποίοι προωθούν την ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό. • Ζωτικής σημασίας είναι οι συνεργασίες με τα πανεπιστήμια και οι έδρες Νεοελληνικών σπουδών στο εξωτερικό. Οι συμμετέχοντες της Ημερίδας συμφώνησαν ότι χρειάζεται μία οργανωμένη στρατηγική και μακρόπνοη πολιτική για το βιβλίο. Να υπάρχουν επιδοτήσεις μεταφράσεων και να πληρώνονται καλύτερα οι μεταφραστές. Θετικό πρόσημο δόθηκε στις συνεργασίες και ανταλλαγές μεταξύ κρατών όπως με τη Ρωσία και την Κίνα (πρόσφατα προγράμματα) και στην ενίσχυση της χώρας σε διεθνείς εκθέσεις με συμπράξεις υπουργείων. Επίσης προτάθηκε να δημιουργηθεί μία βάση δεδομένων με μεταφράσεις αποσπασμάτων σε αγγλικά και γαλλικά, από την οποία οι μεταφραστές μπορούν να αντλήσουν πληροφορίες.

Η ημερίδα πραγματοποιήθηκε λίγο πριν την ανακοίνωση του Σχεδίου Νόμου με τίτλο «Ίδρυση Οργανισμού Βιβλίου και Πολιτισμού». Σε κάθε περίπτωση τα συμπεράσματά της συμβάλλουν σε έναν απαραίτητο, γόνιμο διάλογο

Literature.gr

ΗΜΕΡΙΔΑ: Το παρόν ΦΑΚΕΛΟΣ: και τοΗμέλλον ελληνική τηςλογοτεχνία Ελληνικήςστο λογοτεχνίας εξωτερικόστο [2017εξωτερικό 2019]

ΣΥΝΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΗΜΕΡΙΔΑΣ

ο χαιρετισμό της ημερίδας απηύθυνε ο κος. Γιώργος Χουλιάρας, Πρόεδρος της Εταιρείας Συγγραφέων, ο οποίος μεταξύ άλλων τόνισε: «Έλληνες και ξένοι που ασχολούνται με τα ελληνικά γράμματα εκτιμούν ότι στον διεθνή καταμερισμό αξίζει καλύτερη θέση στην σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Πρόκειται για κοινή εκτίμηση και επιθυμία, δεν συμβαίνει όμως αυτό». Συγκεκριμένα ανέφερε: «Έξω-λογοτεχνικοί παράγοντες επηρεάζουν τη διάδοση της λογοτεχνίας. Ευκαιρίες για διεθνή καθιέρωση του έργου και του δημιουργού πολλαπλασιάζονται όταν η χώρα και το περιβάλλον της απασχολούν τη διεθνή επικαιρότητα. Ιδανική σχέση του συγγραφέα με το κράτος και την κοινωνία είναι να διώκεται ανεπιτυχώς, αν δε συμβαίνει αυτό δεν υπάρχει το έξω-λογοτεχνικό ενδιαφέρον για το έργο του». Χαιρετισμό εκ μέρους της διοργάνωσης «Αθήνα 2018 – Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου», του Δήμου Αθηναίων, απηύθυνε η κα. Εριφύλη Μαρωνίτη και ο κος. Φοίβος Σακαλής. Η κα. Εριφύλη Μαρωνίτη, δημιουργός και Συντονίστρια του Δικτύου Πολιτισμού του Δήμου Αθηναίων Athens Culture Net, Project Manager της διοργάνωσης «Αθήνα 2018 – Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου» και σύμβουλος σε θέματα πολιτισμού του δημάρχου Αθηναίων, κ. Γ. Καμίνη, μίλησε για τη φιλοδοξία να ανοίξει ένας πολύπλευρος διάλογος για το θέμα των μεταφράσεων, με μια συντεταγμένη και οργανωμένη αντιμετώπιση. Επιπροσθέτως τόνισε: «Προσπαθήσαμε - στο πλαίσιο της Αθήνα 2018 Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου να προσεγγίσουμε τους Έλληνες συγγραφείς. Ορισμένες φορές με πολύ καλά αποτελέσματα και συνεργασίες. Άλλες φορές όμως οι απόπειρές μας δεν ευοδώθηκαν. Είτε γιατί δεν προκρίθηκαν από τις εκδοτικές ενώσεις ή τους εκδοτικούς οίκους οι μεμονωμένες ενέργειες, είτε για λόγους ισορροπιών. Με άλλα λόγια οι δράσεις που τελικά πραγματοποιήθηκαν με Έλληνες συγγραφείς είναι εκείνες που προτάθηκαν κι έγιναν αποδεκτές, αλλά η διοργάνωση θα επιθυμούσε να γίνουν κι άλλες, που τελικά δεν προχώρησαν». Ενώ ο κος. Σακαλής, δημιουργός και Συντονιστής του Δικτύου Πολιτισμού του Δήμου Αθηναίων Athens Culture Net, Συντονιστής Προγράμματος της διοργάνωσης «Αθήνα 2018 Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου δήμου Αθηναίων», συμπλήρωσε ότι αυτήν ακριβώς την συντονισμένη σύμπραξη έχει προσπαθήσει να κάνει με δράσεις η διοργάνωση «Αθήνα 2018 – Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου» και σε αυτό στοχεύει το δίκτυο πολιτισμού του δήμου της Αθήνας. «Μέχρι τώρα έχουν ολοκληρωθεί 489 δράσεις για

όλους, ανεξαρτήτως ηλικίας, καταγωγής, φύλου, γλώσσας, θρησκείας και εκδηλώσεις με συνέργειες και συγχρηματοδοτήσεις». Ο Μανώλης Πιμπλής, δημοσιογράφος, Διευθυντής της Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης, ο οποίος έκανε και τον συντονισμό της ημερίδας, στην ομιλία του αλλά και κατά την διάρκεια των συζητήσεων ανέφερε: «H θέση του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού είναι ότι η Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης και οι ξένες εκθέσεις πρέπει να διασυνδέονται ως μια σύνθεση της ελληνικής παρουσίας στο εξωτερικό με σκοπό ειδικευμένες στοχεύσεις κάθε φορά. Το υπουργείο πολιτισμού έχει αποφασίσει να πηγαίνει η Ελλάδα σε πέντε εκθέσεις του εξωτερικού, στην Μπολόνια, στο Πεκίνο, στη Φρανκφούρτη, στο Παρίσι και τη Μόσχα. Το Παρίσι είναι η πύλη εισόδου της ελληνικής λογοτεχνίας στην Δυτική Ευρώπη, ενώ με την Μόσχα και το Πεκίνο η Ελλάδα έχει συνάψει διακρατικές συμφωνίες. Επίσης το ινστιτούτο Γκαίτε του Βερολίνου έχει εισαγάγει ένα πρόγραμμα επιδότησης μεταφράσεων από τα γερμανικά στα ελληνικά». Για το κλείσιμο του ΕΚΕΒΙ ανέφερε τα ακόλουθα: «Το κλείσιμο του ΕΚΕΒΙ (ένα έγκλημα) και η κρίση, οδήγησε στην εικόνα ενός βομβαρδισμένου τοπίου. Η Έλενα Λαζάρ έχει δηλώσει ότι το ΕΚΕΒΙ αποτέλεσε πρότυπο να ιδρυθούν τέτοιοι οργανισμοί σε Βαλκανικές χώρες. Διαλύθηκε με βάναυσο τρόπο από μια αδαή πολιτική ηγεσία του υπουργείου πολιτισμού εκείνη την εποχή, από γραφειοκράτες που έψαχναν ποιους οργανισμούς θα κλείσουν, λόγω μνημονίων και βρήκαν εύκολο θύμα, από μια μερίδα εκδοτών, η οποία κινήθηκε με βάση συμφεροντολογικά καθαρά κριτήρια και μια μερίδα δημοσιογράφων που ερμήνευσε τουλάχιστον άστοχα τα γεγονότα της εποχής».

Μεταφρασμένοι Έλληνες λογοτέχνες Οι συγγραφείς που συμμετείχαν στην ημερίδα τοποθετήθηκαν για το ζήτημα των μεταφράσεων από την δική τους οπτική γωνία. Αναφέρθηκαν στο πόσα από τα βιβλία τους έχουν μεταφραστεί, πώς ξεκίνησε η πορεία της μετάφρασης των βιβλίων τους, ποια ήταν η αφορμή, ένα βραβείο ή επιτυχία σε πωλήσεις; Ο εκδότης τους τι ρόλο έπαιξε στην πορεία τους, αν αντιπροσωπεύονται από κάποιο λογοτεχνικό ατζέντη, τι είδους κινήσεις έχει κάνει το κράτος, ώστε να στηρίξει την πορεία τους στο εξωτερικό και αν το ΕΚΕΒΙ ήταν αποτελεσματικό στην προώθηση των μεταφράσεων. Τέλος για το αν εισπράττουν δικαιώματα από το μεταφρασμένο έργο τους και γενικότερα τι νομίζουν ότι χρειάζεται για την διάδοση της ελληνικής λογοτεχνίας.

Χρήστος Οικονόμου Ο κος Χρήστος Οικονόμου, συγγραφέας, είπε ότι πρώτο του βιβλίο μεταφράστηκε στα Ιταλικά, χωρίς να γνωρίζει κανέναν μέσα στο ΕΚΕΒΙ. Συνεργάζεται με την λογοτεχνική ατζέντισσα Ευαγγελία Αυλωνίτη και τα βιβλία του έχουν μεταφραστεί από τους Michel Volkovitch, Κaren Εmmerich και Birgit Hildebrand. Επίσης πρόσθεσε: «Με όσους ανθρώπους έχω μιλήσει στο εξωτερικό που ανήκουν στο χώρο του βιβλίου, δεν έχω την αίσθηση ότι υπάρχει τόσο μεγάλο ενδιαφέρον πλέον για εθνικές λογοτεχνίες. Αυτό που τους ενδιαφέρει είναι να βρουν καλά βιβλία. Επίσης, ενδιαφέρονται οι έλληνες συγγραφείς να είναι εξωστρεφείς; Και επιπροσθέτως, τα βιβλία δεν είναι ελιές καλαμών και σταφίδες Κορίνθου, δεν μπορείς να πάρεις τους έλληνες συγγραφείς και να τους πεις ελάτε να κάνουμε εξαγωγή βιβλίου και επίσης είμαστε σε διαφορετικό μήκος κύματος με ένα μεγάλο μέρος του αναγνωστικού κοινού στο εξωτερικό. Έχω ακούσει, σε διαφορετικές εκδοχές: “περιμένουμε τον καινούργιο Ζορμπά” και τους έχω εξηγήσει ότι θα περιμένουνε για πάντα».

Αμίλιος Σολωμού O κος Αιμίλιος Σολωμού, συγγραφέας, μίλησε για την τύχη του να ξεκινήσει με ένα πρόγραμμα του υπουργείου πολιτισμού της Κύπρου, το οποίο δεν υπάρχει πια, και αναφέρθηκε στο ΕΚΕΒΙ. Το βιβλίο του «Το ημερολόγιο μας απιστίας» απέσπασε το Ευρωπαϊκό βραβείο λογοτεχνίας της Κύπρου, βραβείο το οποίο συνοδεύεται με μεταφράσεις από το διεθνή οργανισμό Creative Europe και συμπαρέσυρε και τα υπόλοιπά του βιβλία. Θεωρεί ότι η κρατική πολιτική πρέπει να συνδεθεί με ινστιτούτα πολιτισμού. Επισήμανε: «Το κράτος δίνει 600.000 ευρώ για την συμμετοχή στην Eurovision αλλά δεν διαθέτει 100,000 ευρώ για ένα πρόγραμμα μεταφράσεων».

Literature.gr

Αλέξης Σταμάτης O κος Αλέξης Σταμάτης, συγγραφέας, μίλησε για το πρώτο του βιβλίο με τίτλο: «Ο έβδομος ελέφαντας», μεταφρασμένο στα αγγλικά από τον πατέρα του, το οποίο εκδόθηκε στα αγγλικά από την Arcadia books, από μια μεγάλη τύχη όπως όλα του τα βιβλία. Ένα 80% για τις εκδόσεις του έχει επιτευχθεί μέσα από δικές του ενέργειες και προσωπικές σχέσεις. Πιστεύει ότι αυτό που λείπει είναι ένα είδος κοινού πλαισίου, μια «ομπρέλα», όπως είπε χαρακτηριστικά, για την ελληνική λογοτεχνία αλλά επίσης ότι στην Ελλάδα δεν ‘μοιάζουν’ οι συγγραφείς μεταξύ τους, δεν τίθεται, επομένως, θέμα a, ώστε να μπορέσει να δημιουργηθεί ένα ελληνικό brand. Υπάρχει μια τάση στο εξωτερικό να είναι κολλημένοι σε στερεότυπα του Ζορμπά. O εκδότης Gary Pulsifer τού είχε πει: «Ποιος εγγλέζος θα ενδιαφερθεί για έναν Έλληνα που γράφει υπαρξιακά βιβλία; Πρέπει να γράψεις κάτι exotic». Επίσης πιστοποίησε ότι δεν υπάρχει ενδιαφέρον από τους εκδότες για την προώθηση της λογοτεχνίας στο εξωτερικό.

Δημήτρης Σωτάκης Ο κος Δημήτρης Σωτάκης, συγγραφέας, διαφώνησε με την συνθήκη της τυχαιότητας για την έκδοση των βιβλίων στο εξωτερικό. Το πρώτο του βιβλίο με τίτλο «Παραφωνία» κυκλοφόρησε το 2007 στην Ολλανδία με πρωτοβουλία της μεταφράστριάς του. Εδώ και πέντε χρόνια συνεργάζεται με ένα Ιταλό ατζέντη και έχει μεταφραστεί σε δέκα γλώσσες. Ξεκάθαρα κατέθεσε τα εξής: «Δεν είναι καθόλου αινιγματικό το τοπίο, διαφωνώ με την έννοια της υποτίμησης ως χώρα, μπορούμε όλα να τα εκλογικεύουμε. Οι εκδοτικοί οίκοι δεν έχουν το παραμικρό ενδιαφέρον να πουλήσουν ένα βιβλίο εκτός Ελλάδας, παρά μόνο να αγοράσουν, αυτό είναι μια πραγματικότητα. Όταν τριάντα ετών υπέγραψα το πρώτο μου συμβόλαιο στις εκδόσεις Κέδρος, τους γνωστοποίησα ότι σε ό,τι έχει σχέση με το εξωτερικό, θα έχω εγώ αποκλειστικά τα δικαιώματα, το οποίο δέχτηκαν άμεσα. Σε διάφορα ταξίδια μου συναντώ συγγραφείς από όλο τον κόσμο, οι οποίοι δεν εργάζονται και έχουν έμπρακτη υποστήριξη από το κράτος. Πχ. Το Τουρκικό υπουργείο πολιτισμού δαπανά σημαντικό ποσό για την προώθηση της λογοτεχνίας τους».

Έρση Σωτηρωπούλου Η κα Έρση Σωτηροπούλου, συγγραφέας, τόνισε ότι είναι κακοπληρωμένη η εργασία των μεταφραστών, και είπε ότι οι έλληνες εκδότες δεν πηγαίνουν σε έκθεση στο εξωτερικό με σκοπό να πουλήσουν βιβλία, πηγαίνουν για να αγοράσουν βιβλία. Το πρώτο της βιβλίο μεταφράστηκε το 1991 στα Ιταλικά. Μεταξύ άλλων είπε: «Δεν τους είναι ελκυστική η ελληνική λογοτεχνία, οπωσδήποτε χρειάζεται ένα πρόγραμμα επιχορήγησης μεταφράσεων. Οι ίδιοι οι ξένοι εκδότες περιμένουν ένα βιβλίο το οποίο να είναι αντιπροσωπευτικό της Ελλάδας, να έχει μια Ελληνικότητα, αλλά αυτό είναι καταναγκαστικό. Και αυτό συμβαίνει γιατί το προφίλ που προβάλλει προς τα έξω η Ελλάδα είναι ένα ένδοξο παρελθόν, λίγη θάλασσα και το αγόρι μου».

Φωτεινή Τσαλίκογλου Η κα Φωτεινή Τσαλίκογλου, συγγραφέας, συμφώνησε με τον Αλέξη Σταμάτη, ότι είναι θέμα τύχης και η τύχη έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην μετάφραση του πρώτου της βιβλίου, «Εγώ η Μάρθα Φρόυντ» στην Τουρκία, το οποίο το δέχτηκε ως ένα ανέλπιστο δώρο. Τόνισε: «Η κρίση έπαιξε ένα ρόλο αναζωπύρωσης του ενδιαφέροντος για την Ελλάδα. Στο εξωτερικό περιμένουν από εμάς να είμαστε γραφικοί. Ο Καζαντζάκης καλά κρατεί, δίνει την αρχετυπική εικόνα του εραστή της φύσης της καθημερινότητας, του άτρωτου του δυνατού και συμφωνούμε ότι ναι, θέλουν στο εξωτερικό φολκλόρ και εμείς δεν ενδίδουμε σε αυτό το δέλεαρ, όμως κοντά στην υπεροχή του Καζαντζάκη, υπάρχει και η υπεροχή ενός άλλου συγγραφέα, της ειρωνείας, της αμφισημίας, του ερμητικού λόγου που ακούει στο όνομα Καβάφης».

Literature.gr

Στελέχη από το χώρο του βιβλίου Βασίλης Βασιλειάδης Ο κος Βασίλης Βασιλειάδης, ερευνητής στο Τμήμα Γλώσσας και Λογοτεχνίας του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, αναφέρθηκε στο πρόγραμμα πολλών ετών ελέγχου καταγραφής και μελέτης των μεταφράσεων της ελληνικής λογοτεχνίας σε όλες τις γλώσσες. Η συγκεκριμένη βάση δεδομένων ανανεώνεται συνεχώς με πληροφορίες από την κάθε μετάφραση, με εξώφυλλο και με ένα μικρό απόσπασμα, και δημοσιεύσεις σε περιοδικά. Στο βιβλίο «...γνώριμος και ξένος...», η νεοελληνική λογοτεχνία σε άλλες γλώσσες, σε επιμέλεια του ιδίου, υπάρχουν στοιχεία από μεταφράσεις σε 17 γλώσσες.

Μιχάλης Καλαμαράς Ο κος Μιχάλης Καλαμαράς, ιδρυτής του eAnagnostis.gr και στέλεχος της thinking στους τομείς του ψηφιακού μάρκετινγκ και της ανάπτυξης περιεχομένου, επισήμανε τις δυνατότητες που δίνουν οι ψηφιακές εκδόσεις και τα ηλεκτρονικά βιβλία στην ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό, την προτεραιότητα που πρέπει να δοθεί στην ψηφιακή της προώθηση και τις στρατηγικές που μπορούν να αξιοποιηθούν για αυτόν τον σκοπό. «Οι ψηφιακές εκδόσεις», υπογράμμισε, «μας δίνουν τη δυνατότητα να δοκιμάσουμε τα μεταφρασμένα αποσπάσματα και βιβλία πρώτα ψηφιακά, ενώ λύνουν το πρόβλημα της τοποθέτησης στα βιβλιοπωλεία και ελαχιστοποιούν το κόστος αποθήκευσης και διαχείρισης παραγγελιών». Συμμεριζόμενος την ανάγκη ενός νέου προγράμματος «Φράσις», επισήμανε ότι «στόχος του δε θα πρέπει να είναι μόνο η επιδότηση της μετάφρασης και της προώθησης, αλλά και η ψηφιακή καταγραφή και διάδοση των μεταφρασμένων έργων και των συντελεστών τους και, τελικά, η βήμα βήμα οικοδόμηση ενός κόμβου για την online κοινότητα αναγνωστών μεταφρασμένης ελληνικής λογοτεχνίας».

Σωκράτης Καμπουρόπουλος Ο κος Σωκράτης Καμπουρόπουλος, πρώην στέλεχος του ΕΚΕΒΙ και πρώην σύμβουλος για το βιβλίο του Υπουργού Πολιτισμού, επισήμανε: «Πρέπει να έχουμε ένα πρόγραμμα ενίσχυσης των μεταφράσεων, επίσης να υπάρχει ένας οργανισμός που θα προωθήσει το βιβλίο αφότου εκδοθεί, φιλοξενία των μεταφραστών και εξατομίκευση στην προσέγγιση των διαφόρων αγορών».

Κατερίνα Φράγκου Η κα Κατερίνα Φράγκου, λογοτεχνική ατζέντισσα, ασχολείται κυρίως με τους ξένους τίτλους από το εξωτερικό προς το εσωτερικό. Έχει συνεισφέρει στην αναγνωσιμότητα των Ελλήνων συγγραφέων στο εξωτερικό, καθώς συμβουλεύει τους ξένους εκδότες και αντιπροσωπεύει έλληνες συγγραφείς. Αναφέρθηκε στην αναγκαιότητα μιας πολιτικής βιβλίου το οποίο είναι θέμα διπλωματίας του υπουργείου εξωτερικών και του υπουργείου τουρισμού. Η γλωσσική πύλη είναι οι γαλλικές μεταφράσεις (ολόκληρα τα βιβλία) και αποσπάσματα των βιβλίων στα αγγλικά.

Θάνος Ψυχογιός Ο κος Θάνος Ψυχογιός, εκδότης, απάντησε στις διαπιστώσεις των συγγραφέων για το ότι οι έλληνες εκδότες δεν επιδιώκουν την προώθηση της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό. Συγκεκριμένα είπε: «[..]Οι περισσότερες μεταφράσεις αφορούν συγγραφείς του παρελθόντος, και όχι σημερινούς δημιουργούς και οι μεταφράσεις στηρίζονται στις γνωριμίες των συγγραφέων κυρίως, δεν γίνεται κάτι συστηματικά. Για να γίνει συστηματικά κάτι για την προώθηση της ελληνικής λογοτεχνίας τρείς συντελεστές υπάρχουν: ο κρατικός φορέας, οι λογοτεχνικοί πράκτορες και οι εκδότες. Έχουμε προωθήσει στο εξωτερικό δέκα δικούς μας συγγραφείς. Μια συγγραφέας μας έχει πουλήσει 100,000 αντίτυπα στην αγγλική γλώσσα. Πρέπει να λάβετε υπόψη οι συγγραφείς ότι δεν πρέπει να τρέφετε μεγάλες προσδοκίες. Είχα συγγραφείς με δυσθεώρητες απαιτήσεις […] το πρόβλημα της προωθήσεως της λογοτεχνίας το έχουν και άλλες μεγάλες χώρες, η Γερμανία έχει σε διάφορες πόλεις στην Ευρώπη γραφεία για την προώθηση της λογοτεχνίας της […]».

Literature.gr

Ελληνιστές και μεταφραστές Οι ελληνιστές που συμμετείχαν στην ημερίδα τοποθετήθηκαν, μεταξύ άλλων, σε διάφορα ερωτήματα, όπως το από πού ενημερώνονται για τις νέες ελληνικές εκδόσεις, αν εμπιστεύονται τις κριτικές λογοτεχνίας, πόσο σημαντικό ρόλο παίζει η διάκριση ενός βιβλίου, ποια ελληνικά βραβεία θεωρούν σημαντικά, με ποια κριτήρια αποφασίζουν να μεταφράσουν ένα βιβλίο, αν βοηθούν οι επιδοτήσεις για μεταφράσεις και αν προτείνουν οι ίδιοι στους εκδότες της χώρας τους βιβλία, αν οι εκδοτικοί οίκοι στην χώρα τους είναι ανοιχτοί σε εκδοτικές ανταλλαγές απευθείας με έλληνες έκδοτες ή πρέπει να θεσμοθετείται ένα πλαίσιο δημόσιου φορέα, πόσο καλή θεωρούν την πρόσληψη της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό, ποια είναι η διάθεση των αναγνωστών και των εκδοτικών οίκων στην χώρα τους απέναντι στην ελληνική λογοτεχνία και γιατί δείχνει δύσκολη η διάδοση της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό. Επιπροσθέτως, ερωτήθηκαν αν, επειδή είμαστε μια μικρή γλώσσα που ενδιαφέρει λιγότερο, είναι ταυτισμένη η Ελλάδα μόνο με την αρχαιότητα, μήπως η νέα ελληνική λογοτεχνία δεν αφορά το κοινό της χώρας τους και τελικά όταν βγει ένα βιβλίο πού οφείλεται ότι δεν κάνει επανεκδόσεις. Επίσης, όσοι γνώριζαν μετέφεραν στοιχεία από βιβλία που μεταφράστηκαν στην γλώσσα τους την τελευταία δεκαετία.

ΑΊΓΥΠΤΟΣ / Khaled Raοuf Από την Αίγυπτο συνδέθηκε ο κος. Khaled Raοuf μεταφραστής, ο οποίος είπε ότι: Η Αίγυπτος είναι το πολιτιστικό κέντρο των εκδόσεων του αραβικού κόσμου. Όταν βγει ένα βιβλίο στην Αίγυπτο κυκλοφορεί σε 18 χώρες. Έχουν βγει πολύ σημαντικά βιβλία για τους Ρίτσο, Σεφέρη, Ελύτη. Μετά σταμάτησαν σχεδόν οι μεταφράσεις από το 1990 μέχρι το 2008. Ο κος. Khaled Raοuf εργάζεται στο Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, παράρτημα Αλεξάνδρειας και έχει μεταφράσει είκοσι τίτλους τα τελευταία δέκα χρόνια. Ο Άραβας αναγνώστης ξέρει για την αρχαία γραμματεία και θέλει να γνωρίσει τους σύγχρονους. Δεν υπάρχει έδρα για την διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας στο πανεπιστήμιο· είναι μόνο μάθημα επιλογής. Η ποίηση δεν αποφέρει σε πωλήσεις όσο η πεζογραφία. Ο μεταφραστής προσπαθεί να κάνει την μετάφραση και να βρει εκδότη αλλά και να διαπραγματεύεται τα δικαιώματα.

ΑΛΒΑΝΊΑ / Christo Poula Από την Αλβανία παρευρέθηκε ο κος Χρήστος Πούλας, μεταφραστής. Κάθε Νοέμβριο στα Τίρανα διοργανώνεται μια αξιόλογη έκθεση βιβλίου και είναι καλό ένας αντιπρόσωπος της Ελλάδας να την επισκέπτεται. Τα τελευταία χρόνια έχουν εκδοθεί 35 τίτλοι μόνο από έναν εκδοτικό οίκο. Ο κος Χρήστος Πούλας δήλωσε ότι: «Γι’ αυτήν την προσπάθεια απαιτούνται θεσμοθετημένοι φορείς, που θα επιλέγουν βιβλία και θα έρχονται σε επαφή με μεταφραστές και εκδότες και θα υποστηρίζουν την μετάφραση και την έκδοση».

ΒΟΥΛΓΑΡΊΑ / Zdravka Mihaylova, Ιρένα Αλεξίεβα Από την Βουλγαρία παρευρέθηκε η κα. Zdravka Mihaylova μεταφράστια, (συμμετοχή Ιρένα Αλεξίεβα) Στη Βουλγαρία υπάρχει σοβαρή και μακρόχρονη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας, και εκτός από την τετράδα των ποιητών Καβάφη, Σεφέρη, Ρίτσο, Ελύτη, ο Καζαντζάκης είναι ο πιο γνωστός πολυδιαβασμένος συγγραφέας. Στο γιατί είναι δύσκολη η διάδοση της ελληνικής λογοτεχνίας στην Βουλγαρία η κα. Mihaylova απάντησε: «Στη Βουλγαρία, οι μικρές λογοτεχνίες έχουν να ανταγωνιστούν την τεράστια παραγωγή αγγλόφωνης λογοτεχνίας, η οποία καλύπτει όλα τα λογοτεχνικά είδη που έχουν εμπορική επιτυχία στις ημέρες μας, ευνοείται πολύ περισσότερο από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και προτιμάται από τους εκδότες γιατί εξασφαλίζει πωλήσεις».

ΒΡΑΖΙΛΊΑ / Fernanda Lemos de Lima Από τη Βραζιλία συνδέθηκε η κα Fernanda Lemos de Lima, μεταφράστρια, αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας και θεωρίας της Λογοτεχνίας και διευθύντρια του Ελεύθερου Προγράμματος Νέων Ελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Πολιτείας του Ρίο ντε Τζανέιρο. 56% του λαού της Βραζιλίας διαβάζει τρία βιβλία κάθε χρόνο, εκ των οποίων το ένα είναι η Καινή Διαθήκη. Η εκπαίδευση στη Βραζιλία δεν είναι σε υψηλό επίπεδο. Από την σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία έχουν μεταφραστεί 50 βιβλία και πολύ περισσότερα από τα Αρχαία. Οι μικροί εκδότες ενδιαφέρονται για καλή λογοτεχνία ενώ οι μεγάλοι εκδότες ενδιαφέρονται γενικότερα για το εμπορικό κομμάτι. Οι φοιτητές στο Πανεπιστήμιο έχουν δίψα για τα νέα ελληνικά και είναι αισιόδοξο για την νέα γενιά μεταφραστών. Το πανεπιστήμιο του Ρίο ντε Τζανέιρο εκδίδει το περιοδικό Ελληνικό Βλέμμα.

ΒΡΕΤΑΝΊΑ / Gonda Van Steen Οι συνάδελφοι και οι σπουδαστές μας πληροφορούνται για την ελληνική λογοτεχνία από κάθε δυνατό μέσο. Προσφάτως μέσω των κοινωνικών δικτύων, όπου εμφανίζονται πολλές ανακοινώσεις για εκδόσεις βιβλίων, νέες εκδόσεις και μεταφράσεις σε πεζογραφία και ποίηση. Επίσης απαντούμε σε ερωτήσεις του κοινού σχετικά με το τι είναι νέο και συναρπαστικό στην νέα ελληνική λογοτεχνία και οφείλουμε να τους δίνουμε ενημερωμένες απαντήσεις. Στον τομέα της μετάφρασης δύο πολύ αξιόλογες πρωτοβουλίες που αξίζουν την υποστήριξή μας (μέσω της προώθησης, της ανάγνωσης ή της αγοράς) είναι οι ακόλουθες: Birmingham Modern Greek Translations (Γενικός Εισηγητής: Δημήτρης Τζιόβας), όπου μεταξύ των πολλών προσεκτικά παραγόμενων τόμων είναι οι εξής: Dimitris Hatzis, The End of Our Small Town, trans. David Vere, 1995: Haris Vlavianos, Adieu, trans. David Connolly, 1998: Stratis Doukas, A Prisoner of War’s Story, trans. Petro Alexiou, 1999: Sotiris Dimitriou, May Your Name Be Blessed, trans. Leo Marshall, 2000: Menis Koumandareas, Their Smell Makes Me Want to Cry, trans. Patricia Felisa Barbeito and Vangelis Calotychos, 2004: Kostas Karyotakis, Battered Guitars: Poems and Prose, trans. William W. Reader and Keith Taylor, 2006: Michel Fais, From the Same Glass and Other Stories, trans. Jane Nisselson Assimakopoulos, 2007: Elias Maglinis, The Interrogation, trans. Patricia Felisa Barbeito, 2013: Yannis Skarimbas, Mariambas, trans. Leo Marshall, 2015. Επίσης ο εκδοτικός οίκος Colenso Books, (editor Anthony Hirst), από τον οποίο διατίθενται επιλεκτικές σύγχρονες μεταφράσεις ελληνικών λογοτεχνικών έργων σε λογικές τιμές, προσανατολισμένες στο ευρύτερο κοινό.

ΓΑΛΛΊΑ / Loïc Marcou Από το Παρίσι συνδέθηκε ο κος Loïc Marcou, ερευνητής και μεταφραστής. Επισήμανε ότι: Το γαλλικό κοινό ενδιαφέρεται για την ελληνική λογοτεχνία. Έχουν μεταφραστεί ιδιαίτερα καλοί συγγραφείς. Πρόσφατα μεταφράστηκαν οι Χρήστος Οικονόμου, Χάρης Βλαβιανός και Πέτρος Μάρκαρης. Οι μεταφραστές συνήθως προτείνουν τα βιβλία στους εκδότες και πολύ σημαντικό ρόλο παίζουν οι σχέσεις μεταξύ συγγραφέων, μεταφραστών και εκδοτών. Ο Michel Volkovitch έχει δικό του εκδοτικό οίκο και προωθεί την ελληνική λογοτεχνία. Αυτήν την εποχή ο Γάλλοι έχουν στραφεί προς τον Αγγλοσαξωνισμό.

Literature.gr

ΓΕΡΜΑΝΊΑ / Konstantinos Kosmas Από την Γερμανία παρευρέθηκε ο κος Κωνσταντίνος Κοσμάς, μεταφραστής λογοτεχνίας, συντονιστής του Κέντρου Νέου Ελληνισμού στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Βερολίνου και υπεύθυνος του εκδοτικού προγράμματος Edition Romiosini, ο οποίος τόνισε τα εξής: Η παρουσία των ελληνικών γραμμάτων στη Γερμανία είναι περιορισμένη, όπως όλοι οι υπόλοιποι ελληνικοί τομείς (επιστήμες, αθλητισμός, κλπ). Όπως προτιμούν οι Έλληνες το πολιτισμικά υψηλότερο και δύσκολα θα διαβάσουν συγγραφείς από τη Μάλτα, την Αλβανία ή την Βόρεια Μακεδονία, έτσι και οι Γερμανοί θεωρούν την Ελλάδα μια περιφερειακή γλώσσα και λογοτεχνία. Η οικονομική υποστήριξη των μεταφράσεων είναι πολύ σημαντικός παράγοντας. Ο κος. Κωνσταντίνος Κοσμάς αναφέρθηκε στο κέντρο νέου ελληνισμού και στις εκδόσεις Ρωμιοσύνη, στο πανεπιστήμιο του Δυτικού Βερολίνου, το οποίο στεγάζεται στο τμήμα της έδρας νεοελληνικών σπουδών: «To project ξεκίνησε με μια γενναιόδωρη υποστήριξη του ιδρύματος ‘Σταύρος Νιάρχος’ και του Πανεπιστημίου του Βερολίνου. Στόχος μας είναι η δημιουργία μιας βασικής νεοελληνικής βιβλιοθήκης (όλα τα βιβλία της οποίας είναι διαθέσιμα και online) την οποία χωρίζουμε σε τρείς τομείς: λογοτεχνία, δοκίμιο και επιστημονικό βιβλίο, χωρίς στόχο το κέρδος. Δεν έχουμε την μεγάλη ορατότητα που έχει ένας εμπορικός εκδοτικός οίκος αλλά τα βιβλία μας θα παραμείνουν. Η επισκεψιμότητα είναι πολύ μεγάλη, αλλά οι πωλήσεις των χαρτόδετων βιβλίων είναι περιορισμένες. Προσφέρουμε καλή λογοτεχνία αλλά από άγνωστα ονόματα. Ο Βλαβιανός ή ο Βαλτινός σε εμάς λένε πολλά πράγματα, αλλά στον Γερμανό αναγνώστη όχι».

ΗΠΑ / Stathis Gourgouris Από τις Η.Π.Α. συνδέθηκε ο κος Στάθης Γουργουρής, ποιητής, δοκιμιογράφος, μεταφραστής και καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Κοινωνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια. H αγορά είναι τεράστια στην Αμερική και εξίσου και ο ανταγωνισμός. Πολύ μεγάλη είναι η Ισπανόφωνη λογοτεχνία. Η Ελληνική λογοτεχνία έχει μια σταθερή παρουσία και πεζογράφοι μεταφράζονται τακτικά. Τα βιβλία της Έρσης Σωτηροπούλου μεταφράζονται σταθερά στα αγγλικά. Στην Αμερική είναι πολύ σημαντικός ο μεταφραστής. Η Κάρεν Έμεριχ μια κορυφαία και πολυβραβευμένη μεταφράστρια, με διασυνδέσεις στους εκδοτικούς οίκους, υπήρξε φοιτήτρια του κου. Στάθη Γουργουρή. Εκτός από το βιβλίο της Σωτηροπούλου, η κα Κάρεν Έμεριχ, μετέφρασε ποιήματα της Ελένης Βακαλό. Υπάρχουν ακαδημαϊκά προγράμματα νέας ελληνικής λογοτεχνίας και σίγουρα οι επιδοτήσεις βοηθούν. Δεν υπάρχει συντονισμός μεταξύ της Βρετανίας και ΗΠΑ και σίγουρα εφόσον έχουν το ίδιο αγγλόφωνο κοινό θα βοηθούσε ουσιαστικά.

ΙΣΠΑΝΊΑ / Pedro Olalla Gonzalez Από την Ισπανία παρευρέθηκε ο κος Pedro Olalla Gonzalez de la Vega, συγγραφέας, ελληνιστής. Η Ισπανία κατέχει την 6η θέση σε εκδόσεις αυτήν τη στιγμή αλλά το 38.2% των Ισπανών δεν ανοίγουν ποτέ βιβλίο στην ζωή τους. Ο κος Pedro Olalla Gonzalez de la Vega ανέφερε ότι: «Είναι θλιβερό ότι κάτι τόσο σημαντικό όπως η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό εγκαταλείπεται ή βασίζεται στον ηρωισμό και την ιδιωτική πρωτοβουλία, στην σταυροφορία μεμονωμένων ανθρώπων μεταξύ των οποίων και των μεταφραστών». Υπάρχουν κέντρα νεοελληνικών σπουδών σε διάφορα σημεία της Ισπανίας, όπου γίνεται ουσιαστική δουλειά. Τα τελευταία χρόνια έχουν μεταφραστεί πολλοί Έλληνες συγγραφείς και από μεγάλους εκδοτικούς οίκους. Οι περισσότερες περιπτώσεις έκδοσης στην Ισπανία είναι λόγω της προσωπικής ενασχόλησης των μεταφραστών, ο μεταφραστής είναι και λογοτεχνικός πράκτορας.

ΙΤΑΛΊΑ / Maurizio De Rosa Από την Ιταλία παρευρέθηκε ο κος Maurizio De Rosa, μεταφραστής. Η σύγχρονη ελληνική ποίηση στην Ιταλία είναι γνωστή. Ο Καβάφης είναι ένας πραγματικός μύθος. Στην πεζογραφία ο Μάρκαρης και η Λένα Μαντά έχουν μια πολύ καλή πορεία. Όμως για άλλους συγγραφείς είναι πάρα πολύ δύσκολο. Μεταφράζονται βιβλία από αγγλικά και γαλλικά κυρίως. Για τις μικρές γλώσσες ενδιαφέρονται οι μικροί εκδότες και υποστηρίζονται κατευθείαν από τις χώρες.

ΚΊΝΑ / Jingjing Hu Από την Κίνα συνδέθηκε η κα Jingjing Hu, μεταφράστρια, αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Διεθνών Σπουδών της Σαγκάης και Διευθύντρια της Έδρας Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Διεθνών Σπουδών της Σαγκάης. Στην Κίνα γνωρίζουν τον Καζαντζάκη και από την ποίηση Σεφέρη και Ελύτη, τα δυο μας Νομπέλ. Τρέχει μια διακρατική συμφωνία – θα μεταφραστούν αμοιβαία περίπου 50 βιβλία και η κα. Jingjing Hu δήλωσε ότι θα προτείνει νέους Έλληνες συγγραφείς επειδή δεν τους γνωρίζουν καθόλου στην Κίνα.

Literature.gr

KΡΟΑΤΊΑ / Koraljka Crnkovic Παρατηρείται έλλειψη ενδιαφέροντος για τη Νεοελληνική λογοτεχνία, καθώς και τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό. Οι αιτίες εδράζονται στις πλημμελείς γνώσεις και στην απουσία συντονισμένης προσπάθειας από τους επίσημους κρατικούς φορείς. Έχει εκδοθεί η Ανθολογία ποιημάτων του Κωνσταντίνου Καβάφη (σε 50 μόνο αντίγραφα, που έχουν εξαντληθεί). Αλλά η προσπάθεια να βγει στο φως της δημοσιότητας η ποιητική Ανθολογία του Γιώργου Σεφέρη δεν έχει ευδοκιμήσει. Από τον εκδοτικό οίκο «LATINA ET GRAECA», ο οποίος ιδρύθηκε το 1976 με σκοπό να εκδίδονται έργα Ελλήνων και Ρωμαίων συγγραφέων, έχουν εκδοθεί 56 δίγλωσσες εκδόσεις αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματολογίας. Το 2009 ιδρύθηκε το Ινστιτούτο «Latina et Graeca», στα πλαίσια των δραστηριοτήτων του οποίου διοργανώνουμε συνέδρια και σεμινάρια για τους μαθητές με στόχο να διευρυνθεί το ενδιαφέρον των παιδιών για τη διδασκαλία των κλασικών γλωσσών και να προσφέρει καινούργιες μεθόδους διδασκαλίας τους. Επίσης, από τον εκδοτικό οίκο „Sandorf“ εκδόθηκε το έργο του Καζαντζάκη η «Ασκητική» Ο Καπετάν Μιχάλης», «Οι Αδελφοφάδες» και η «Αναφορά στον Γκρέκο» το 2018 και έπεται και το «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται». Θα συνεχίσουμε με την «Οδύσσεια». Και με τους νέους λογοτέχνες Χρήστο Οικονόμου, Αιμίλιο Σολωμού, Μαρία Ξηλούρη, Κάλλια Παπαδάκη και άλλους.

ΜΕΞΙΚΌ / Natalia Moreleon Από το Μεξικό συνδέθηκε ο κα. Natalia Moreleon, μεταφράστρια, καθηγήτρια νεοελληνικής γλώσσας στο Μεξικό. Ανέφερε μεταξύ άλλων: 6000 φοιτητές μαθαίνουν αρχαία ελληνικά και 50 τον χρόνο νέα ελληνικά. Φέτος εκδόθηκε η ποιητική συλλογή του Τίτου Πατρίκιου σε μετάφραση της κας Μορελεόν. Την ενδιαφέρει η μετάφραση ποίησης. Η Έρση Σωτηροπούλου είναι γνωστή στο Μεξικό και τα βιβλία της έχουν επιτυχία, καθώς επίσης πολύ δημοφιλής είναι και ο Πέτρος Μάρκαρης. Οι μεξικανοί είναι 125 εκατομμύρια και υπάρχει εύφορο έδαφος για την ελληνική λογοτεχνία, λόγω αλληλοσυμπάθειας μεταξύ των λαών. Η κα. Μορελεόν εστίασε στο οικονομικό θέμα αναφέροντας πως υπάρχουν προγράμματα στο Μεξικό, τα οποία υποστηρίζουν τη μετάφραση ξένων εκδόσεων στα Ισπανικά.

ΠΟΛΩΝΊΑ / Ewa Τ. Szyler Από την Πολωνία παρευρέθηκε η κα Ewa Τ. Szyler, δημοσιογράφος, αρθρογράφος και μεταφράστρια. Οι μεγάλοι εκδότες στην Πολωνία ασχολούνται με τις μεγάλες γλώσσες, πράγμα καθόλου παράξενο. Χρειάζεται χρηματική υποστήριξη για τις μεταφράσεις. Ενδιαφέρει η σύγχρονη Ελλάδα, η κρίση, τα κοινωνικά προβλήματα διότι οι λαοί έχουν πολλά κοινά. Η κα. Ewa Τ. Szyler ανέφερε ότι: «Στο πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας, βγαίνει μια σειρά βιβλίων με τα αριστουργήματα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και με υψηλό επίπεδο μεταφράσεων και εκδίδονται επίσης και τα έργα του Παπαδιαμάντη».

ΡΩΣΙΑ - ΜΌΣΧΑ / Eleni Vakali, Dionisis Maroulis, Ksenia Klimova Από το Ελληνικό προξενείο στην Μόσχα, συνδέθηκαν: Η πρόξενος κα Ελένη Βακάλη πληρεξούσια Υπουργός Β’, η κα Ξένια Κλίμοβα, μεταφράστρια και καθηγήτρια του Τμήματος Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ της Μόσχας, μεταφράστρια και ο κος Διονύσης Μαρούλης, επισκέπτης καθηγητής τα τελευταία 7 χρόνια σε ΑΕΙ της Μόσχας στον τομέα για την προώθηση της ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού. Η πρόξενος κα. Βακάλη, επισήμανε την επαφή της με τους Ρώσους φοιτητές οι οποίοι έχουν επιλέξει την Ελληνική γλώσσα ως δεύτερη γλώσσα και έχουν μεγάλο ενδιαφέρον για την Ελληνικό πολιτισμό και την Ελληνική λογοτεχνία. Ο κος. Μαρούλης αναφέρθηκε σε έναν οδηγό για τις Ελληνικές μεταφράσεις στην Ρωσία από το 1934 έως το 2006 (έκδοση της πρεσβείας) και συμπέρανε ότι: όσο υπήρχε Σοβιετική ένωση οι επαφές Ελλάδας και Ρωσίας ήταν πυκνότερες. Σημαντικός σταθμός ήταν η ίδρυση της έδρας Βυζαντινής νεοελληνικής φιλολογίας (Ξένια Κλίμοβα) όπου έγινε η επιμέλεια μιας σειράς μεταφράσεων με τίτλο: Ελληνική βιβλιοθήκη, όπου υπάρχει ολόκληρος ο Καβάφης μεταφρασμένος αλλά και οι Ελύτης, Εμπειρίκος, Σαχτούρης. Ο κος Μαρούλης τόνισε: «Όταν κυκλοφόρησε η Ρωσική Καβαφιάδα, αποτέλεσε το εκδοτικό γεγονός της χρονιάς». Όμως οι σύγχρονες ελληνικές φωνές δεν είναι ιδιαίτερα γνωστές. Πρέπει τα υπουργεία πολιτισμού, παιδείας, εξωτερικών και τουρισμού να συνδράμουν. Η κα. Κλίμοβα ανακοίνωσε ότι μετέφρασε προς έκδοση Επαμεινώνδα Γονατά, ο οποίος ταιριάζει στην Ρωσία (μικρή φόρμα, με το Αντόν Τσέχωφ) και θα έχει ενδιαφέρον για τον Ρωσικό κοινό. Λειτουργεί εθελοντικά ένα εργαστήρι ελληνικής μετάφρασης, με προαιρετική συμμετοχή και επιλέγονται δύσκολα κείμενα. Αυτήν την εποχή μεταφράζονται διηγήματα του Δημοσθένη Παπαμάρκου. Η κα. Κλίμοβα επισήμανε: «Ο Ρώσος αναγνώστης διψάει να μάθει για την σύγχρονη Ελλάδα».

Literature.gr

ΡΩΣΙΑ - ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ / Fatima Eloeva Από την Πετρούπολη συνδέθηκε η κα Fatima Eloeva, καθηγήτρια και πρόεδρος του Τμήματος Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αγίας Πετρούπολης (Ρωσία). Πάνω στο ποίημα «Απιστία» του Καβάφη η κα. Fatima Eloeva διδάσκει γραμματική στους φοιτητές της. Θεωρεί πολύ σημαντικό το πρόγραμμα εκπαίδευσης νέων μεταφραστών της Ακαδημίας Αθηνών. H κα. Fatima Eloeva δήλωσε: «Η μετάφραση που έχει αλλάξει τη ζωή της χώρας είναι η μετάφραση του Καβάφη». Οι μεταφράσεις εξαρτώνται από το αν το βιβλίο αρέσει στους Pώσους διανοούμενους.

ΡΟΥΜΑΝΊΑ / Elena Lazar Από τη Ρουμανία συνδέθηκε η κα Elena Lazar, μεταφράστρια, πρέσβειρα του Ελληνισμού. Η ελληνική λογοτεχνία στην Ρουμανία βρίσκεται στο «σπίτι» της. Οι Ρουμάνοι είναι φιλέλληνες και διαβάζουν νεοελληνική λογοτεχνία. Η κα. Elena Lazar διευθύνει τον εκδοτικό οίκο «Ομόνοια»: «Προσπαθώ να βοηθήσω νέους μεταφραστές, διορθώνουμε τα κείμενα τους, ώστε να έχουμε την ύψιστη ποιότητα». Κυκλοφορούν επίσης 25 δίγλωσσες εκδόσεις.

ΣΕΡΒΊΑ / Tamara Kostic-Pahnoglu Από τη Σερβία συνδέθηκε η κα Tamara Kostic-Pahnoglu, μεταφράστρια, επίκουρη καθηγήτρια στη Φιλοσοφική Σχολή στο Νις Σερβίας. Το μεγαλύτερο πρόβλημα στην Σερβία είναι η έλλειψη ενδιαφέροντος για την λογοτεχνία γενικότερα. Οι Σέρβοι προτιμούν να δουν ένα reality show στην τηλεόραση παρά να διαβάσουν. Όσοι σπουδάζουν τα νέα ελληνικά δεν ενδιαφέρονται για λογοτεχνικές μεταφράσεις παρά μόνο για την διδασκαλία της γλώσσας ή μεταφράσεις στον τομέα της τεχνολογίας και της ιατρικής. Το αγοραστικό κοινό προτιμά τα παιδικά βιβλία και τα ιστορικά βιβλία, τα οποία είχαν εκδοθεί μέσω του ΕΚΕΒΙ και του Ευρωπαϊκού Βραβείου Λογοτεχνίας. Η κα. Tamara Kostic-Pahnoglu ανέφερε περίπτωση εκδότη, ο οποίος προτίμησε να μην χρησιμοποιήσει όλα τα χρήματα της επιχορήγησης για την έκδοση του βιβλίου, παρά μόνο για ελάχιστα αντίτυπα, με σκοπό να διαθέσει το υπόλοιπο χρηματικό ποσό της επιχορήγησης σε άλλες εκδόσεις.

ΣΛΟΒΕΝΊΑ / Klarisa Jovanović Από τη Σλοβενία συνδέθηκε η κα. Klarisa Jovanovi, μεταφράστρια. Στη Σλοβενία δεν υπάρχει έδρα νέων ελληνικών, παρά διδάσκονται τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά. Υπάρχουν περισσότεροι μεταφραστές από Αρχαία Ελληνικά. Οι Σλοβένοι είναι ένας πολύ μικρός λαός, ( 2 εκατ.) και τα βιβλία ήταν πολύ ακριβά. Τα τελευταία 4-5 χρόνια εκδίδονται περισσότερα βιβλία. Υπάρχουν 2 σπουδαίοι εκδοτικοί οίκοι, οι οποίοι όμως δεν έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την νέα ελληνική λογοτεχνία, την επισκιάζει η αρχαία.

ΣΟΥΗΔΊΑ / Rea Ann Margarita Melberg, Jan Henrik Swahn Από την Σουηδία παρευρέθηκαν η κα Rea Ann Margarita Melberg και ο κος Jan Henrik Swahn, μεταφραστές. Η κα Rea Ann Margarita Melberg έχει εργαστεί με τις βιβλιοθήκες και το cultural house της Στοκχόλμης, με τις επιτροπές βραβείων, με πράκτορες λογοτεχνίας, με θεατρικές σκηνές με σκοπό να έρθει όσο το δυνατό περισσότερο κοντά στην ελληνική λογοτεχνία ο Σουηδός αναγνώστης. Αντιμετώπισε δυσκολίες στην προσπάθειά της να έρθει σε επαφή με ελληνικούς φορείς για να μεταφέρει το Σουηδικό κλίμα. Συγκεκριμένα είπε: « […Eκείνο που θέλω να πω, έτσι μου έρχεται στο μυαλό αυθόρμητα, είναι το πόσο δύσκολο ήταν να έρθω σε επαφή με εδώ φορείς για να μιλήσω λίγο για το σουηδικό κλίμα, δηλαδή ποιο είναι το κλίμα στη Σουηδία, τι θέλουν οι Σουηδοί, αυτό που ακούσαμε και λίγο εδώ, ποια λογοτεχνία, τι τους αφορά. Ζήτησα δυο -τρεις φορές να έρθω σε επαφή και με την εταιρεία ελλήνων συγγραφέων για να τους μιλήσω για το βραβείο Νόμπελ, όχι για να τους πω ποιοι θα είναι υποψήφιοι, ποιοι μπορεί να κερδίσουν το βραβείο αλλά για να τους πω για τις προθεσμίες, ποιοι είναι αυτοί που μπορούν να κάνουν πρόταση, προς την επιτροπή Νόμπελ, πότε πρέπει να γίνει αυτή η πρόταση και με ποιο τρόπο, δηλαδή καθαρά πρακτικά. Θα μου πείτε το πρακτικό κομμάτι, δεν είναι τόσο ενδιαφέρον και όμως δηλαδή από εκεί ξεκινάμε, το πλαίσιο, δηλαδή πως θα οργανωθούμε, ποια στρατηγική θα ακολουθήσουμε, για να μπορέσουμε να προβάλλουμε την ελληνική μας λογοτεχνία σε πολλά Φόρουμ…] […Το feedback με την Ελλάδα ήταν πολύ δύσκολο, δεν ξέρω γιατί δεν μας κάλεσε ποτέ κανείς να μιλήσουμε ή να πάρουμε λίγη βοήθεια. Όσο υπήρχε το ΕΚΕΒΙ ναι, φέραμε συγγραφείς με έξοδα του ΕΚΕΒΙ…][ Υπάρχει στη Σουηδία το μεγαλύτερο βραβείο παιδικού βιβλίου το ALMA (Astrid Lindgren Memorial Award..][… Έχω ζητήσει από το ελληνικό IBBY να με φωνάξει, το οποίο κάνει τις προτάσεις για το ALMA, για να τους πω πάλι τα ίδια πράγματα, τα πρακτικά, προθεσμίες, ποιος, τι, ουδέποτε μου απάντησαν σε κανένα email και σε κανένα τηλεφώνημα και αυτό που μου λένε οι Σουηδοί γιατί παρευρισκόμαστε σε αυτές τις τελετές, ως μορφωτική σύμβουλος παρευρέθηκα σε πάρα πολλές τελετές: Θέλουμε περισσότερες υποψηφιότητες, μη μας στέλνετε κάθε χρόνο τα ίδια ονόματα, δύο- τρία ονόματα τα ίδια και τα ίδια, στείλτε και καινούργιους, δεν μπορεί να μην υπάρχουν νέοι συγγραφείς παιδικού βιβλίου..]». Στην Σουηδία έχουν κλείσει τα περισσότερα τμήματα νεοελληνικών σπουδών. Ο κος. Jan Henrik Swahn ανέφερε μια ενδιαφέρουσα δράση της πρεσβείας της Σουηδίας στην Λισσαβόνα (διοργανώθηκε από το υπουργείο εργασίας), κατά την οποία Σουηδοί συγγραφείς και Πορτογάλοι εκδότες προσκλήθηκαν με σκοπό τη συζήτηση για πιθανότητες μετάφρασης. Επίσης πρόσθεσε: «Έκανα μια ανθολογία με σύγχρονη πεζογραφία πριν από δέκα χρόνια, δεν ήθελα να κάνω με τους γνωστούς καλούς συγγραφείς αλλά με καινούργιους που δεν τους ήξερε κανείς. Τώρα είναι γνωστοί, Σταμάτης, Σωτηροπούλου, Μιχαλοπούλου, αλλά, όταν το ακούσανε ότι ήταν για τους νέους, είπαν όχι, αυτό είναι κακό, πολύ κακό, εμείς θέλουμε ακόμα να ταξιδέψουμε, δεν θέλουμε τους νέους να πάρουν τις θέσεις μας…]».

ΤΟΥΡΚΊΑ / Damla Demirözü Από την Τουρκία συνδέθηκε η κα Damla Demirözü, μεταφράστρια καθηγήτρια, στο τμήμα της Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Ιstanbul. Από το 2010 έγινε μια έκρηξη στις μεταφράσεις από τα ελληνικά. Επίσης έχουν αποφοιτήσει από τα πανεπιστήμια πτυχιούχοι ελληνικής λογοτεχνίας, πρόθυμοι να μεταφράσουν λογοτεχνία. Οι μεταφραστές δίνουν στους εκδοτικούς οίκους έτοιμες μεταφράσεις. Η κα. Damla Demirözü μίλησε για τον Τούρκο αναγνώστη: «Υπάρχει συγκεκριμένο κοινό στην Τουρκία – πιο αριστερό, πιο διανοούμενο που ενδιαφέρεται για την ελληνική σκέψη».

Literature.gr

ΤΣΕΧΊΑ Pavlína / Šípová Από την Τσεχία συνδέθηκε η κα Pavlína Šípová, μεταφράστρια, επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου της Πράγας και στο Ινστιτούτο Ελληνικών και Λατινικών Σπουδών. Η κα. Pavlína Šípová υποστηρίζει ότι η ύπαρξη καλών μεταφράσεων εξαρτάται από την ύπαρξη νεοελληνικών σπουδών. Μετά από 150 χρόνια μετάφρασης από την νέα ελληνική στην τσέχικη βρισκόμαστε δυστυχώς στην αρχή, δεν υπάρχουν μεταφραστές. Την τελευταία δεκαετία εκδόθηκαν 14 βιβλία από 10 συγγραφείς από διάφορους εκδότες. Το ζήτημα είναι η επιδότηση της μετάφρασης. Το 2011, εκδόθηκαν τα άπαντα Σεφέρη και Καβάφη. Από τα Κινέζικα γίνονται οι πιο πολλές μεταφράσεις βιβλίων, τα κινέζικα διδάσκονται εδώ και 100 χρόνια στο πανεπιστήμιου του Καρόλου.

ΦΙΝΛΑΝΔΊΑ Riikka / Pulkkinen Από την Φινλανδία παρευρέθηκε η κα Riikka Pulkkinen, μεταφράστρια. Εδώ και δεκαπέντε χρόνια δεν έχει μεταφραστεί κανένα ελληνικό βιβλίο στο φινλανδικά καθώς δεν υπήρχε μεταφραστής. Η κα. Riikka Pulkkinen είπε ότι υπάρχει ενδιαφέρον για την ελληνική λογοτεχνία στη Φινλανδία αλλά οι μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι ασχολούνται με τις μεγάλες γλώσσες. Οι μικροί εκδοτικοί οίκοι ενδιαφέρονται αλλά δεν μπορούν να υποστηρίξουν οικονομικά τις μεταφράσεις. Μόνο στο πανεπιστήμιο του Ελσίνκι υπάρχει μάθημα ελληνικών για Αρχάριους.

Η κα Τέσυ Μπάιλα και ο κος Αιμίλιος Σολωμού, συγγραφείς αναφέρθηκαν στα συμπεράσματα της ημερίδας. Η ημερίδα αποτέλεσε έναν φόρο τιμής στους υπηρέτες της ελληνικής λογοτεχνίας, τους μεταφραστές, Η ανυπαρξία της οικονομικής υποστήριξης και το ότι δεν υπάρχει κάποιο αξιόπιστο πρόγραμμα επιδότησης συντελεί στο να είναι ο ρόλος του μεταφραστή ο απολύτως ρυθμιστικός παράγοντας. Εντούτοις, δεν είναι όλα αποθαρρυντικά. Υπάρχουν χώρες, στις οποίες, λόγω ιστορικών συγκυριών, έχει δημιουργηθεί μια μεγάλη παράδοση μεταφράσεων. Ενθαρρυντικό είναι επίσης το γεγονός ότι σε ορισμένες χώρες υπάρχουν εκδοτικοί οίκοι που εξειδικεύονται στην ελληνική λογοτεχνία. Χρειάζεται μία οργανωμένη στρατηγική και μακρόπνοη πολιτική για το βιβλίο, η επαναλειτουργία ενός φορέα όπως το ΕΚΕΒΙ, να υπάρχουν λογοτεχνικές επιδοτή-

σεις και να πληρώνονται καλύτερα μεταφραστές. Να συνεχιστούν οι συνεργασίες και οι ανταλλαγές μεταξύ κρατών όπως έχει συμβεί τώρα τελευταία με τη Ρωσία και την Κίνα. Επίσης, η συνεργασία με πανεπιστήμια και έδρες Νεοελληνικών σπουδών είναι ζωτικής σημασίας. Να δημιουργηθεί μία βάση δεδομένων με μεταφράσεις αποσπασμάτων σε αγγλικά και γαλλικά, από την οποία οι μεταφραστές μπορούν να αντλήσουν πληροφορίες και να γίνει ενίσχυση της χώρας σε διεθνείς εκθέσεις με συμπράξεις υπουργείων. H κα Ντίνα Σαρακηνού, διευθύντρια Literature.gr, συγγραφέας, σύμβουλος επιχειρήσεων, ευχαρίστησε θερμά όλους τους συμμετέχοντες και δήλωσε ότι το Literature.gr παραμένει στην διάθεση πολιτισμικών φορέων για συνεργασίες σε οποιοδήποτε τομέα αφορά στη λογοτεχνία και στον πολιτισμό.

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Bιογραφικά ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΩΝ Tessy Baila, συγγραφέας Η Τέσυ Μπάιλα σπούδασε Ιστορία του Ελληνικού Πολιτισμού και Μετάφραση Λογοτεχνίας. Εμφανίστηκε στην ελληνική λογοτεχνία το 2009. Ασχολείται με τη φωτογραφία, και ατομικές εκθέσεις της έχουν φιλοξενηθεί στο Πανεπιστήμιο Gakugei της Ιαπωνίας και στην Αθήνα. Διατηρεί στήλες λογοτεχνικής αρθρογραφίας και βιβλιοκριτικής σε έγκριτα διαδικτυακά περιοδικά. Είναι επίσης συντάκτρια του λογοτεχνικού περιοδικού Κλεψύδρα και αρχισυντάκτρια του περιοδικού Literature.gr.

Damla Demirözü, καθηγήτρια Διδάσκει στο τμήμα της Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της İstanbul/ Πόλης. Έχει εργαστεί στο ίδρυμα της Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Ankara/Άγκυρας. Είναι διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών με θέμα «Η Εικόνα του Τούρκου στην Πεζογραφία της Γενιάς του ’30» Έργα της έχουν δημοσιευτεί στα αγγλικά και στα ελληνικά ως εξής. Έχει μεταφράσει την «Λεωνή» του Γ. Θεοτοκά.

Eleni Bakali, Πληρεξούσια Υπουργός Β Σπούδασε στη Νομική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης όπου πραγματοποίησε και τις μεταπτυχιακές σπουδές της στις Διεθνείς Σχέσεις. Φοίτησε και στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης. Ξεκίνησε τη διπλωματική της καριέρα το 1992 υπηρετώντας μεταξύ άλλων στις Βρυξέλλες και την Κύπρο. Από το 2016 υπηρετεί ως Γενική Πρόξενος της Ελλάδος στη Μόσχα.

Fatima Eloeva, καθηγήτρια και πρόεδρος του Τμήματος Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αγίας Πετρούπολης (Ρωσία) Οργάνωσε το Τμήμα το 1985 το οποίο υπήρξε και το πρώτο τέτοιου είδους στην τότε Σοβιετική Ένωση. Τα επιστημονικά της ενδιαφέροντα επικεντρώνονται σε ζητήματα διαμόρφωσης της λογοτεχνικής νόρμας της νεοελληνικής γλώσσας, της ελληνικής διαλεκτολογίας και της συγκριτικής λογοτεχνίας. Καλλιέργησε τη μέθοδο διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας που βασίζεται σε λογοτεχνικά κείμενα.

Yiorgos Chouliaras, ποιητής Σπούδασε στο Όρεγκον (Reed College) και στη Νέα Υόρκη (Graduate Faculty, New School for Social Research). Στο Όρεγκον και τη Νέα Υόρκη έζησε περισσότερο από είκοσι χρόνια δουλεύοντας ως πανεπιστημιακός λέκτορας, σύμβουλος πολιτιστικών φορέων (μεταξύ των οποίων το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Νέας Υόρκης και η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Υπήρξε συνιδρυτής των Ευρώπης), ανταποκριτής και ακόλουθος τύπου, πριν μετακινηθεί στην Οττάβα ως Σύμβουλος Τύπου της ελληνικής Πρεσβείας. περιοδικών Τραμ και Χάρτης, καθώς επίσης επιμελητής του Journal of the Hellenic Diaspora και άλλων λογοτεχνικών & επιστημονικών περιοδικών στις ΗΠΑ. Έχει συνδιοργανώσει πολλές διεθνείς εκδηλώσεις για την ποίηση και τον πολιτισμό. Το 2014 τιμήθηκε με το βραβείο Κώστα και Ελένης Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών για το σύνολο του έργου του. Koraljka Crnkovic, μεταφράστρια Γεννήθηκε το 1970 στο Ζάγκρεμπ. Σπούδασε κλασική φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου του Ζάγκρεμπ. Έλαβε πολλές υποτροφίες (ΙΚΥ, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκης, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Ίδρυμα Ωνάση).Κατέχει πτυχίο διδασκαλίας της Νεοελληνικής ως ξένης γλώσσας (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2012). Διδάσκει Αρχαία και Νέα Ελληνικά και Λατινικά στο Ιδιωτικό Κλασικό Λύκειο του Ζάγκρεμπ. Οργανώνει σεμινάρια για μαθητές και σπουδαστές για τα Αρχαία και Νέα Ελληνικά και έχει λάβει μέρος σε διάφορα σεμινάρια και συνέδρια στην Κροατία, στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες. Έχει μεταφράσει, μεταξύ άλλων, Επιγράμματα του Καλλιμάχου (1999), Ποιος ανακάλυψε την Αμερική, της Χρύσας Σπηλιώτη (2004), Μυθολογικός Άτλας της Ελλάδας, του Πέδρο Ολάγια (2007), Επιλογή ποιημάτων του Χάρη Βλαβιανού (2007), την Ανθολογία της σύγχρονης νεοελληνικής λογοτεχνίας (2013), Κάτι θα γίνει θα δεις του Χρήστου Οικονόμου (2016), Ημερολόγιο μιας απιστίας του Αιμίλιου Σολωμού (2016). Για τον Εκδοτικό Οίκο Sandorf (Ζάγκρεμπ) έχει μεταφράσει μέχρι τώρα τους Αδελφοφάδες (2015) και την Αναφορά στον Γκρέκο (2018) και τώρα μεταφράζει το Ο Χριστός ξανασταυρώνεται. Έγραψε το πρώτο και μοναδικό Λεξικό της Νεοελληνικής γλώσσας (2013).

Katerina Fragou, λογοτεχνική ατζέντισσα Σπούδασε Γαλλική Φιλολογία στην Αθήνα και Συγκριτική Λογοτεχνία (DEA) στη Γαλλία. Έμεινε στο Παρίσι 15 χρόνια και το 1995 ίδρυσε εκεί το Λογοτεχνικό Πρακτορείο Ίρις. Ήταν η πρώτη ατζέντισσα στην Ελλάδα που εκπροσώπησε Έλληνες συγγραφείς στο εξωτερικό. Επέλεξε τον Πέτρο Μάρκαρη και πούλησε τα δυο πρώτα βιβλία του σε 5 χώρες. Από το 2000 έχει επιστρέψει στην Ελλάδα και εκπροσωπεί συγγραφείς και ως primary agent. Έχει ασχοληθεί με την διοργάνωση εκδηλώσεων για το ελληνικό βιβλίο στο εξωτερικό, κάνει μεταφράσεις κι έχει επιμεληθεί συλλογές διηγημάτων. Stathis Gourgouris, ποιητής, δοκιμιογράφος, μεταφραστής και καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Κοινωνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια Στα ελληνικά έχουν εκδοθεί τα βιβλία του Στοχάζεται η λογοτεχνία; (Νεφέλη, 2006), Έθνος Όνειρο (Κριτική, 2007), και πρόσφατα Ενδεχομένως Αταξίες (Νήσος, 2016). Έχει εκδώσει 4 ποιητικές συλλογές, με τελευταία την Εισαγωγή στην Φυσική (Το Μελάνι, 2005). Επίσης συνθέτει και ηχογραφεί ηλεκτρονική μουσική υπό το ψευδώνυμο Count G (παραγωγή Sublamental Records):http://countg. bandcamp.com/ και http://sublamental.com/ artists/count-g Jingjing Hu, Πτυχιούχος του Τμήματος Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Διεθνών Σπουδών της Σπουδών της Σαγκάης Σήμερα είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Διεθνών Σπουδών της Σαγκάης και Διευθύντρια της Έδρας Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Διεθνών Σπουδών της Σαγκάης. Διετέλεσε διερμηνέας των Ελλήνων Πρωθυπουργών (2013, 2017) και άλλων πολιτειακών αξιωματούχων (Υπουργών, Δημάρχων, Αντιδημάρχων) κατά τις επισκέψεις τους στην Κίνα, αλλά και του Κινέζου Προέδρου. Έχει μεταφράσει την Ανθολογία σύγχρονης κινέζικης παιδικής λογοτεχνίας στα ελληνικά το 2010 και στα κινέζικα: Ανθολογία ελληνικής παιδικής λογο-

τεχνίας, 2008, Ανθολογία σύγχρονου ελληνικού διηγήματος, 2008, Μέγας Ιεροεξεταστής του Μπ. Πλαϊτάκη, 2012, Η τελευταία μαύρη γάτα του Ευ. Τριβιζά, 2013. Clarissa Jovanovic, σπούδασε Γαλλική Φιλολογία και Συγκριτική Λογοτεχνία Μεταφράζει κυρίως από τη νεοελληνική γλώσσα, καθώς και από τη σερβική, την κροατική, τη σλαβομακεδονική, την ιταλική και τη γαλλική. Έζησε έναν χρόνο στη Θεσσαλονίκη, όπου παρακολούθησε εντατικά μαθήματα νεοελληνικής γλώσσας, και έχει έρθει στην Ελλάδα αρκετές φορές με υποτροφία για εντατικά θερινά μαθήματα νεοελληνικής γλώσσας και πολιτισμού. Έχει μεταφράσει, Χρήστο Χρυσόπουλο, Ανδρέα Στάικο, Ευγένιο Τριβιζά, Νίκο Παναγιωτόπουλο, Ιωάννα Καρυστιάνη, Ζυράννα Ζατέλη, Αμάντα Μιχαλοπούλου.) και λαϊκά ελληνικά παραμύθια, αποσπάσματα. Το 2004 της απονεμήθηκε στην Αθήνα το Βραβείο της Ελληνικής Εταιρείας Μεταφραστών Λογοτεχνίας για την ανθολογία ελληνικών διηγημάτων (εκδ. Vodnikova založba, 2003) με τίτλο LUČI NA ODPRTNEM MORJU/ΤΑ ΦΩΤΑ ΣΤΟ ΠΕΛΑΓΟΣ (ο τίτλος του ομώνυμου διηγήματος του Πέτρου Χάρη). Michalis Kalamaras, ιδρυτής eAnagnostis.gr, στέλεχος της thinking Ο Μιχάλης Καλαμαράς έχει ιδρύσει από το 2008 την ιστοσελίδα www.eAnagnostis.gr, όπου αρθρογραφεί για τα ηλεκτρονικά βιβλία και τις ψηφιακές εκδόσεις. Έχοντας εργαστεί ως επιμελητής κειμένου σε εκδοτικούς οίκους, από το 2013 είναι υπεύθυνος περιεχομένου και ψηφιακού μάρκετινγκ στην εταιρία thinking, που προσφέρει στον εκδοτικό κλάδο στην Ελλάδα και το εξωτερικό λύσεις και υπηρεσίες στους τομείς της ψηφιακής παραγωγής, του online μάρκετινγκ και του στρατηγικού σχεδιασμού. Konstantinos Kosmas, μεταφραστής Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1971. Σπούδασε ελληνική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Βερολίνου και εργάστηκε στο Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού για δώδεκα χρόνια καθώς και στο Ελληνικό Πρόγραμμα της Δημόσιας Ραδιοφωνίας Βερολίνου-Βραδεμβούργου. Είναι μεταφραστής λογοτεχνίας, συντονιστής του Κέντρου Νέου Ελληνισμού στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Βερολίνου και υπεύθυνος του εκδοτικού προγράμματος Edition Romiosini. Ksenia Klimova, καθηγήτρια του Τμήματος Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ της Μόσχας, μεταφράστρια Τα επιστημονικά της ενδιαφέροντα αφορούν την νεοελληνική γλώσσα, λογοτεχνία, λαογραφία, εθνογλωσσολογία. Tamara Kostic-Pahnoglu, διδάκτωρ της Νεοελληνικής φιλολογίας και πτυχιούχος μηχανικός ηλεκτροτεχνίας Επίκουρη καθηγήτρια στη Φιλοσοφική Σχολή στο Νις Σερβίας. Διδάσκει την Ελληνική ως ξένη γλώσσα σε φοιτητές διάφορων τμημάτων. Ασχολείται με λογοτεχνικές μεταφράσεις από το 1993. Είναι μέλος του Συλλόγου Μεταφραστών λογοτεχνίας

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ στο εξωτερικό ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΩΝ [2017- 2019] από το 2000. Μεταξύ άλλων, έχει μεταφράσει έργα των Β. Βασιλικού, Ευ. Φακίνου, Γ. Σεφέρη, Αλ. Παπαδιαμάντη, Α. Μαραγκόπουλου, Ρ. Γαλανάκη, Αντ. Σαμαράκη, Α. Φραγκιά, Π. Μάτεσι, Κ. Χατζηαντωνίου. Elena Lazar, φοίτησε στη σχολή Κλασικών Γλωσσών του Πανεπιστημίου του Βουκουρεστίου Διετέλεσε επιμελήτρια-συντάκτρια σε διάφορους κρατικούς εκδοτικούς οίκους (1972-1999). Είναι ιδρυτικό μέλος και αντιπρόεδρος της Ρουμανικής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών, μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής της Διεθνής Εταιρείας «Φίλοι του Νίκου Καζαντζάκη». Πρέσβειρα Ελληνισμού (2005). Ιδιοκτήτρια και διευθύντρια του εκδοτικού οίκου Omonia, ο οποίος εκδίδει αποκλειστικά μεταφράσεις νεοελληνικής λογοτεχνίας και πρωτότυπα βιβλία αφιερωμένα στον Ελληνισμό της Ρουμανίας. Έχει τιμηθεί τo 1994 με το Βραβείο της Ελληνικής Εταιρείας Μεταφραστών Λογοτεχνίας (για τη ρουμανική μετάφραση των ποιημάτων του Κ.Π. Καβάφη) και με το Μετάλλιο “Panait Istrati” το 1994 (για τη ρουμανική μετάφραση του μυθιστορήματος Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά του Νίκου Καζαντζάκη). Έχει μεταφράσει 53 βιβλία νεοελληνικής λογοτεχνίας. Έχει δημοσιεύσει στον ρουμανικό φιλολογικό τύπο πάνω από 100 άρθρα αφιερωμένα στα ελληνικά γράμματα. Fernanda Lemos de Lima, μεταφράστρια, αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας και θεωρίας της λογοτεχνίας και διευθύντρια του Ελεύθερου Προγράμματος Νέων Ελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Πολιτείας του Ρίο ντε Τζανέιρο (Universidade do Estado do Rio de Janeiro – UERJ Είναι συγγραφέας των βιβλίων Σκεφτόμαστε Ελληνικά μέθοδος νέων ελληνικών 1 (για τη διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας) και Entre quartos, ruas e cafés: a poesia homoerótica de K.P.Kaváfis με μελέτες για την ερωτική ποίηση του Καβάφη. Το 2017 δημοσίευσε το άρθρο «Ο ελληνικός πολιτισμός ανά γλώσσα: Ένα πανόραμα της διδασκαλίας των Ελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Ρίο ντε Τζανέιρο της Βραζιλίας» στο: Ν. Τσιτσανούδη – Μαλλίδη (επιμ.) Ελληνική Γλώσσα, Πολιτισμός και ΜΜΕ. Από την αρχαιότητα έως σήμερα. Αθήνα: Gutenberg. Έχει παρουσιάσει μελέτες για την Αρχαία και τη Νέα Ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία. Loïc Marcou, Διδάκτωρ Νεοελληνικής Φιλολογίας του πανεπιστημίου της Σορβόννης (Παρίσι) Είναι ερευνητής στην Inalco (Παρίσι). Έχει μεταφράσει στα Γαλλικά έργα της Ρ. Γαλανάκη, του Π. Μάρκαρη, του Π. Νιρβάνα, του Χ. Βλαβιανού, Σ. Γιανναρά, Ν. Μαντή, κλπ. Ως ερευνητής, συνεργάζεται με το ΕΙΕ και με την Γαλλική Σχολή Αθηνών. Dionisis Maroulis, επισκέπτης καθηγητής Τα τελευταία 7 χρόνια σε ΑΕΙ της Μόσχας για την προώθηση της ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού με επιστημονικά ενδιαφέροντα τη θεωρία της λογοτεχνίας και την πρόσληψη της ελληνικής λογοτεχνίας κι ιδιαίτερα της ποίησης στο εξωτερικό. Έχει διδάξει μεταξύ άλλων Τυπολογία της Ποίησης του Κ.Π. Καβάφη, Απαρχές του Μοντερνισμού στη Νεοελληνική Ποίηση, Ιστορία της Νεοελληνικής Γλώσσας. Ασχολείται συστηματικά με δράσεις για τον ελληνικό πολιτισμό στη ρωσική πρωτεύουσα. Erifili Maroniti, Δημιουργός και Συντονίστρια του Δικτύου Πολιτισμού του δήμου Αθηναίων Athens Culture Net, Project Manager της διοργάνωσης «Αθήνα 2018 – Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου» και σύμβουλος σε θέματα πολιτισμού του δημάρχου Αθηναίων, κ. Γ. Καμίνη

Δημοσιογραφεί από το 1987 (BBC External Services- Greek Section, Mega Channel, Βιβλιοδρόμιο- ΤΑ ΝΕΑ, Βιβλιοθήκη – Ελευθεροτυπία, στο ραδιόφωνο ΝΕΤ 105,8 με την πολιτιστική περιεχομένου εκπομπή «Περίπλους», κ.α.). Κριτικός πεζογραφίας και μεταφράστρια έχει τιμηθεί με το βραβείο Μετάφρασης Αγγλόφωνης Λογοτεχνίας 2013 για το βιβλίο του Τ. Ράχμαν, «Τίτλοι Τέλους». Rea Ann Margarita Melberg, μεταφράστρια και Μορφωτική Σύμβουλος στην Ελληνική Πρεσβεία στη Στοκχόλμη Είναι Πτυχιούχος με μεταπτυχιακές σπουδές της Σχολής Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Στοκχόλμης. Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Λουντ (Θέμα: Έλληνες ποιητές της γενιάς του ’70). Δίδαξε ως βοηθός στην έδρα Νεοελληνικών Σπουδών των πανεπιστημίων της Στοκχόλμης και Ουψάλας. Έχει μεταφράσει Καβάφη (σε συνεργασία με τον Σουηδό ποιητή Magnus William-Olsson), Έλληνες ποιητές της γενιάς του ’70 και Κύπριους ποιητές. Βραβεία και Υποτροφίες: Nordenskjöldska, Υποτροφίες Swedenborg 1990, Μεταφραστικό Βραβείο Σουηδικής Ακαδημίας 1991, Βραβείο Εταιρείας Φίλων του Σουηδικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών 1993, Μεταφραστικό Βραβείο Επιτροπής Εταιρείας Συγγραφέων Σουηδίας 1994, Υποτροφία για μεταφράσεις έργων Στρίντμπεργκ. Εταιρεία Σουηδών Συγγραφέων 2010. Βραβείο Sture Linnér 2017. Zdravka Mihaylova, μεταφράστια Είναι απόφοιτος της Σχολής Δημοσιογραφίας και Μέσων μαζικής ενημέρωσης του Πανεπιστημίου της Σόφιας. Έχει ολοκληρώσει μεταπτυχιακές σπουδές στην Ευρωπαϊκή Οργάνωση και Διπλωματία στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έχει κάνει ειδίκευση με θέμα τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και έχει ασχοληθεί με έρευνα του Αρχείου Βάρναλη στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη με ερευνητική χορηγία του Ιδρύματος Andrew Mellon (2001). Από το 1994 εργάζεται στο Υπουργείο Εξωτερικών της Βουλγαρίας, τμήμα «Ελλάδα και Κύπρος», εξακολουθώντας να αρθρογραφεί για θέματα ελληνικής λογοτεχνίας και πολιτιστικής κληρονομιάς. Ασχολείται με τη λογοτεχνική μετάφραση από τα ελληνικά και τα βουλγαρικά, έχει μεταφράσει 45 βιβλία σύγχρονων Ελλήνων και Κύπριων δημιουργών (ποίηση, πεζογραφία, δοκιμιακός και θεατρικός λόγος. Natalia Moreleon, απόφοιτος Κλασικής Φιλολογίας του Εθνικού Αυτόνομου Πανεπιστημίου Μεξικού (UNAM). Έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στην Ελλάδα με υποτροφία του Ελληνικού Κράτους. Δίδασκε από το 1979 Νέα Ελληνική γλώσσα στο Κέντρο Διδασκαλίας Ξένων Γλωσσών και στο Κλασικό Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής του UNAM μέχρι το 2016 που πήρε σύνταξη. Ασχολείται έντονα με τη διάδοση του Ελληνικού Πολιτισμού. Είναι μεταφράστρια ελληνικής ποίησης. Έχει δημοσιεύσει 7 βιβλία του Ελύτη, Σεφέρη, Ρίτσου, Πρατικάκη, Πατρίκου, Μόντη, Κασιμάτη, καθώς επίσης και σε λογοτεχνικά περιοδικά και εφημερίδες έργα του Καβάφη, Σικελιανού και των Κυπρίων Κώστα Μόντη, Κλαίρης Αγγελίδου και Μιχάλη Πιερή, μεταξύ πολλών άλλων. Το 2002 Τιμήθηκε από τον Πρόεδρο του Ελληνικού Κράτους Κωνσταντίνο Στεφανόπουλο με το παράσημο του Χρυσού Σταυρού του Τάγματος της Τιμής και τον ίδιο χρόνο με την τιμητική διάκριση της Πρέσβειρας Ελληνισμού από την κυρία Ελένη Μπεσμπέα, Νομάρχη Αθηνών. Christos Oikonomou, συγγραφέας Ο Χρήστος Οικονόμου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1970. Στην πεζογραφία εμφανίστηκε το 2003 με τη

συλλογή διηγημάτων Η γυναίκα στα κάγκελα (Ελληνικά Γράμματα). Η δεύτερη συλλογή διηγημάτων του, Κάτι θα γίνει, θα δεις (Πόλις, 2010) τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος και το Λογοτεχνικό Βραβείο Νέων Ευρωπαίων (Prix Littéraire des jeunes Européens), ενώ έχει μεταφραστεί στα αγγλικά, στα γαλλικά, στα γερμανικά, στα δανέζικα, στα ισπανικά, στα ιταλικά και στα κροατικά. Το 2014 κυκλοφόρησε η συλλογή διηγημάτων του, Το Καλό θα ‘ρθει από τη θάλασσα (Πόλις), που έχει μεταφραστεί στα αγγλικά, στα γαλλικά και στα ιταλικά. Η γαλλική έκδοση τιμήθηκε με το βραβείο Coup de Coeur του περιοδικού Le Point. Το 2017 εκδόθηκε η τέταρτη συλλογή διηγημάτων του με τίτλο Οι Κόρες του Ηφαιστείου (Πόλις). Διηγήματά του έχουν μεταφραστεί σε δέκα γλώσσες συνολικά, έχουν εμφανιστεί σε ελληνικές και διεθνείς ανθολογίες, όπως το Best European Fiction 2019 (Dalkey Archive Press), και έχουν μεταφερθεί στο θέατρο και στον κινηματογράφο. Christo Poula (Χρήστος Πούλας), μεταφραστής Τελείωσε το Δημοτικό και το Γυμνάσιο στην ελληνική και την αλβανική γλώσσα. Είναι απόφοιτος της Σχολής Φυσικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Τιράνων (1977). Έχει εργαστεί στο Ραδιοτηλεοπτικό Σταθμό Τιράνων – Αλβανίας. Από το καλοκαίρι του 1992 και μέχρι σήμερα υπηρετεί ως μεταφραστής – διερμηνέας στην Ελληνική Πρεσβεία στα Τίρανα, στο Γραφείο της Τύπου και Επικοινωνίας, και διατελεί επίσημος διερμηνέας σε επισκέψεις υψηλού επιπέδου Ελλήνων πολιτικών στην Αλβανία (Προέδρων Δημοκρατίας, Πρωθυπουργών, Υπουργών Εξωτερικών, Άμυνας, Υγείας κ.ά.) και Αλβανών πολιτικών στην Ελλάδα (Προέδρου Δημοκρατίας, Πρωθυπουργού και πολλών Υπουργών). Έχει μεταφράσει, ανάμεσα σε άλλα τα βιβλία: «Το λιοντάρι της Ηπείρου, Αλή Πασάς και Σούλι» του Σπ. Μελά, «Στις φλόγες της Σμύρνης» του Ντ. Κουμπάτη, «Θεανώ, η λύκαινα της Πόλης» της Λένας Μαντά. Manolis Pimplis, δημοσιαγράφος, διευθυντής ΔΕΒΘ Σπούδασε στη Νομική Σχολή Αθηνών, ωστόσο, πολύ σύντομα τον κέρδισε η δημοσιογραφία. Από το 1994 εργάστηκε στην εφημερίδα "Τα Νέα" και από το 1999 έως το 2018 στο πολιτιστικό τμήμα της εφημερίδας, όπου ήταν υπεύθυνος για το ένθετο "Βιβλιοδρόμιο". Διετέλεσε επίσης, συμπαρουσιαστής στην τηλεοπτική εκπομπή της ΕΤ1 "Βιβλία στο κουτί". Από το 1995, οπότε και πρωτοεμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα, με την συλλογή ποιημάτων με τίτλο "Εκποιήματα", παραμένει ενεργός και δραστηριοποιείται στη λογοτεχνική κριτικογραφία και μετάφραση. Διηγήματα του έχουν δημοσιευτεί σε συλλογικούς τόμους, όπως: "Ελληνικά εγκλήματα 2", "Η απουσία του έρωτα", "Ελληνικά εγκλήματα 4". Το χρονικό διάστημα 2010-2014 συνεργάστηκε με τη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών ενώ, από το 2017 έχει αναλάβει καθήκοντα Διευθυντή της Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης. Παρουσιάζει την εκπομπή για το βιβλίο με τίτλο «Bιβλιοβούλιο» στο κανάλι της Βουλής. Riikka Pulkkinen, πτυχιούχος Νεοελληνικής Φιλολογίας με μεταπτυχιακό στη Συγκριτική Λογοτεχνία (Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι, 2010-2016) Κατέχει επίσης πτυχίο στη Φινλανδική Φιλολογία (Πανεπιστήμιο Jyväskylä, 2005-2010). Παρακολούθησε με υποτροφία το Πρόγραμμα Εκπαίδευσης επαγγελματικής κατάρτισης νέων μεταφραστών της Ελληνικής λογοτεχνίας 2017-2018 (Ιδρύματα Κώστα και Ελένης Ουράνη – Πέτρου Χάρη). Στην ιστοσελίδα www.nykykreikkablog.com δημοσιεύει μεταφράσεις της από τη νεοελληνική λογοτεχνία, άρθρα και παρουσιάσεις συγγραφέων.

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΩΝ λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] Khaled Rauf, μεταφραστής Διαθέτει διαδακτορικό στην ιστορία της τέχνης. Ορισμένες από τις μεταφράσεις του είναι οι εξής: Ανθολογία Γιάννη Ρίτσου, Βίος και πολιτεία του Ν. Καζαντζάκη, Πεθαίνω σαν χώρα και Μεταφορά του Δ. Δημητριάδη, Αλούζα, χίλιοι και ένας εραστές του Θ. Γρηγοριάδη, Αριάγνη – Νυχτερίδα του Σ. Τσίρκα, Γεζούλ της Ν. Μαραγκού, Ερόικα του Κ. Πολίτη, Στους δρόμους του Καΐρου, περίπατος με τον Ναγκίμπ Μαχφούζ και Αλεξανδρινές φωνές της Πέρσας Κουμούτση, Ότι μένει από την νύχτα της Έρσης Σωτηροπούλου. Κοάζινος και Αμερική 62 του Πάνου Ιωαννίδη, Η εκδρομή της Εύα Στάμου και Ακυβέρνητη Παροικία του Α. Νταλαχάνη. Maurizio De Rosa, μεταφραστής. Σπούδασε Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία στο Κρατικό Πανεπι¬στή¬μιο του Μιλάνου Από το 1998 ασχολείται συστηματικά με τη μετάφραση στα Ιταλικά της σύγχρονης Ελληνικής λογοτεχνίας. Το 2016 τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης για τη μετά¬φραση στα Ιταλικά του μυθιστορήματος La sorella segreta της Φωτεινής Τσαλίκογλου. Μετέφρασε δεκάδες βιβλία σύγχρονων Ελλήνων λογοτεχνών (π.χ. Γ. Θεοτοκά, Γ. Μαρή, Δ. Σωτάκη, Κ. Μόντη, Ι. Καρυστιάνη, Β. Αλεξάκη, Δ. Χατζή, Π. Μάτεσι, Γ. Ξανθούλη, Αλ. Σταμάτη, Ευγ. Τριβιζά, Στ. Δάνδολου, Δ. Δημητριάδη, Δ. Νόλλα, Δ. Σωτηρίου, Α. Αλεξάνδρου, Γ. Σκούρτη, Αλ. Πανσέληνου, Ζ. Ζατέλη) Dina Sarakinou, συγγραφέας, διευθύντρια Literature.gr H Nτίνα Σαρακηνού σπούδασε Βιοπληροφορική στη Μεγάλη Βρετανία. Το 2003 επέστρεψε στην Ελλάδα όπου και εργάστηκε ως στέλεχος πολυεθνικών εταιρειών. Από το 2011 είναι σύμβουλος επιχειρηματικής στρατηγικής σε καινοτόμες επιχειρήσεις και startups. Ίδρυσε το online λογοτεχνικό περιοδικό Literature.gr τον Σεπτέμβριο του 2013. Διηγήματά της δημοσιεύονται σε έντυπα και ηλεκτρονικά περιοδικά. Fivos Sakalis, Δημιουργός και Συντονιστής του Δικτύου Πολιτισμού του δήμου Αθηναίων Athens Culture Net, συντονιστής Προγράμματος της διοργάνωσης «Αθήνα 2018 Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου δήμου Αθηναίων», δημοσιογράφος (Athens Voice, Γυναίκα, Maison & Decoration, Ευ Ζην, S-magazine, www. elculture.gr κ.α.) Έχει εργαστεί ως Υπεύθυνος Τύπου και Δημοσίων Σχέσεων του Ιδρύματος ΔΕΣΤΕ, Σύμβουλος Επικοινωνίας σημαντικών πολιτιστικών οργανισμών (ΕΜΣΤ, Ίδρυμα Σπυρόπουλου, Gagosian Gallery), Διευθυντής Επικοινωνίας της ARTATHINA, Σύμβουλος Επικοινωνίας της ΕΑΤΑ, Senior Development and Communications Advisor στην Μπιενάλε της Αθήνας, Press Officer, Athens και στη συνέχεια Υπεύθυνος Marketing, Public Relations, Athens στην documenta 14. Pavlína Šípová, επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου της Πράγας και στο Ινστιτούτο Ελληνικών και Λατινικών Σπουδών Τα ακαδημαϊκά ενδιαφέροντά της, μελέτες και οι μεταφράσεις της, καλύπτουν θέματα όπως ο τσέχικος πολιτισμός, το αρχαίο ελληνικό δράμα, η πρώιμη ελληνική γραμματεία και η μεταβυζαντινή λογοτεχνία και η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Κατέχει μεταπτυχιακά διπλώματα στις κλασικές σπουδές, στα Νέα Ελληνικά και στα Αρχαία Ελληνικά και διδακτορικό τίτλο σχετικά με τις θεατρικές σπουδές. Κατά καιρούς έζησε στην Ελλάδα για σπουδές και για έρευνα. Διοργάνωσε αρκετά Συ-

μπόσια και Εργαστήρια κυρίως για το αρχαίο δράμα σε μοντέρνα σκηνή. Μεταξύ άλλων, μετάφρασε: «Κρασοπατέρας», Χορικίου Σοφιστού Γάζης Συνηγορία Μίμων, «Σπανός», συνέντευξη με τον Ιάκωβο Καμπανέλλη «Το θέατρο μού συμβαίνει», Ιάκωβος Καμπανέλλης: «Γράμμα στον Ορέστη», Άγιος Μάρτυρας Πορφύριος, ο «από μίμων», «Κυπριακά Πάθη του Χριστού». Emilios Solomou, συγγραφέας, εκπαιδευτικός Έχει εκδώσει τα μυθιστορήματα Το σκιάχτρο, Ώσπερ στρουθίον τάχος επέτασας, Ένα τσεκούρι στα χέρια σου (Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος-Κύπρος), Ημερολόγιο μιας απιστίας (Βραβείο Λογοτεχνίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης-2013), Το μίσος είναι η μισή εκδίκηση. Επιμελήθηκε τον φάκελο: «H Ελληνική Λογοτεχνία στο εξωτερικό 20172018» για το Literature.gr Alexis Stamatis, συγγραφέας Σπούδασε αρχιτεκτονική στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο κι έκανε μεταπτυχιακά αρχιτεκτονικής και κινηματογράφου στο Λονδίνο. Ποίησή του δημοσιεύθηκε στο βρετανικό λογοτεχνικό περιοδικό "Modern Poetry in Translation". Το πρώτο του μυθιστόρημα, "Ο έβδομος ελέφαντας" εκδόθηκε στη Μεγάλη Βρετανία από τον εκδοτικό οίκο Arcadia Books και στο Μπαγκλαντές. Το δεύτερο "Μπαρ Φλωμπέρ’’ εκδόθηκε στη Γαλλία, την Ιταλία, τη Ρωσία, την Ισπανία, τη Σερβία και (το 2007) στη Μεγάλη Βρετανία. Το μυθιστόρημά του Η "Αμερικάνικη φούγκα" κέρδισε το Διεθνές Βραβείο Λογοτεχνίας του Αμερικανικού Ομοσπονδιακού Ιδρύματος Τεχνών και εκδόθηκε στις ΗΠΑ. Η "Μητέρα στάχτη" (2005) εκδόθηκε στις ΗΠΑ και στην Τουρκία. Gonda Van Steen, καθηγήτρια και κάτοχος της έδρας Κοραή στο King's College London Η ερευνητική της δραστηριότητα επικεντρώνεται γύρω από την αρχαία και σύγχρονη ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία, τη πρόσληψη της ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας σε ελληνικό και διεθνές συγκείμενο, το αρχαίο ελληνικό δράμα και την πρόσληψη του (κριτική, λογοκρισία, κ.α.), τη σύγχρονη ελληνική ιστορία, την αρχαιολογία. Έχει γράψει τα ακόλουθα βιβλία: Venom in Verse: Aristophanes in Modern Greece (2000), Liberating Hellenism from the Ottoman Empire (2010), Theatre of the Condemned: Classical Tragedy on Greek Prison Islands (2011, συμπεριλαμβάνοντας τη μετάφραση της Αντιγόνης του Άρη Αλεξάνδρου) και Stage of Emergency: Theater and Public Performance under the Greek Military Dictatorship of 1967-1974 (2015). Dimitris Sotakis, συγγραφέας Ο Δημήτρης Σωτάκης έχει εκδώσει τα μυθιστορήματα Η πράσινη πόρτα, Η παραφωνία, Ο Άνθρωπος Καλαμπόκι, Το θαύμα της αναπνοής, Ο θάνατος των ανθρώπων, Η ανάσταση του Μάικλ Τζάκσον, Η ιστορία ενός σούπερ μάρκετ, Ο κανίβαλος που έφαγε έναν Ρουμάνο. Το θαύμα της αναπνοής (2009) τιμήθηκε με το βραβείο Athens Prize for Literature και ήταν υποψήφιο για το Ευρωπαϊκό Αριστείο Λογοτεχνίας, καθώς και για το βραβείο Jean Monnet στη Γαλλία. Ersi Sotiropoulos, συγγραφέας Σπούδασε φιλοσοφία και πολιτιστική ανθρωπολογία στη Φλωρεντία και εργάστηκε ως μορφωτική σύμβουλος στην ελληνική πρεσβεία στη Ρώμη. Έχει γράψει ποιήματα, νουβέλες και μυθιστορήματα. Το βιβλίο της "Ζιγκ-ζαγκ στις νεραντζιές", τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος 2000 και με το Βραβείο Μυθιστορήματος του περιοδικού "Διαβάζω". Τιμήθηκε με το Βραβείο "Μεσόγειος" (Prix Mediterranee Etranger 2017) για το βιβλίο της "Τι

μένει από τη νύχτα". Το τελευταίο της μυθιστόρημα "Μπορείς;" τιμήθηκε με το βραβείο του περιοδικού Literature.gr 2017. Έργα της έχουν μεταφραστεί στα γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά, ισπανικά, ιταλικά και σουηδικά. Jan Henrik Swahn, μεταφραστής και συγγραφέας 11 μυθιστορημάτων Έργα του έχουν μεταφραστεί στα ρωσικά, πολωνικά, ελληνικά και εβραϊκά. Διατέλεσε αρχισυντάκτης του Bonniers Litterära Magasin (BLM) (1997-99) και πρόεδρος του Writers in Prison Committee, πρόεδρος του Σουηδικού PEN (1990-92) καθώς και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Σουηδικού PEN (1988-93). Μεταφράζει από τα ελληνικά, τα πολωνικά, τα γαλλικά, τα αραβικά και τα δανέζικα. Μετέφρασε πολλά βιβλία της Πολωνής συγγραφέως Olga Tokarczuk και της Κικής Δημουλά μαζι με την Rea Ann Margarita Melberg.Το 2001 έλαβε το σημαντικό λογοτεχνικό βραβείο της GoteborgsPosten, της τρίτης μεγαλύτερης εφημερίδας στη Σουηδία. Έχει μεταφράσει Μαρία Λαϊνά, Γιάννη Τζανετάκη, επίσης Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, Ευγένιο Τριβιζά. Ewa T. Szyler, δημοσιογράφος, αρθρογράφος και μεταφράστρια αγγλικής και νεοελληνικής πεζογραφίας στα πολωνικά Έχει μεταφράσει πάνω από τριάντα βιβλία, συμπεριλαμβανόμενων δεκαπέντε έργων Ελλήνων λογοτεχνών και περισσότερες από διακόσιες ταινίες ντοκιμαντέρ. Σπούδασε στο Πολυτεχνείο και Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας. Παρακολούθησε προγράμματα της νεοελληνικής γλώσσας για αλλοδαπούς στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Υπήρξε υπότροφος του Ιδρύματος Αλέξανδρου Ωνάση. Δημοσίευε λογοτεχνικές κριτικές και κείμενα για τη σημερινή Ελλάδα σε περιοδικά και εφημερίδες της Πολωνίας. Συνεργάστηκε με την Πολωνική Κρατική Ραδιοφωνία για μερικούς μήνες, ως ανταποκρίτριά της στην Αθήνα. Εργάστηκε στις Πρεσβείες της Ελλάδος και της Κύπρου στη Βαρσοβία. Fotini Tsalikoglou, συγγραφέας, καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Είναι συγγραφέας πολλών επιστημονικών βιβλίων και δοκιμίων καθώς και λογοτεχνικών βιβλίων. Τα βιβλία της έχουν μεταφραστεί σε διάφορες γλώσσες όπως αγγλικά, ιταλικά, γερμανικά, τούρκικα και κυκλοφορούν σε Ευρώπη και Αμερική. Το μυθιστόρημα "8 ώρες και 35 λεπτά" (The Secret Sister), που κυκλοφορεί στην Ευρώπη και την Αμερική, διακρίθηκε από το World Literature Today ως ένα από τα πιο αξιοπρόσεκτα μεταφρασμένα βιβλία του 2015. Η ιταλική του μετάφραση (Sorella segreta) από τον Maurizio de Rosa, τιμήθηκε με το Κρατικό βραβείο μετάφρασης έργου ελληνικής λογοτεχνίας σε ξένη γλώσσα. Pedro Olalla Gonzalez de la Vega, συγγραφέας, ελληνιστής, καθηγητής φιλόλογος, μεταφραστής και φωτογράφος. Εδώ και τριάντα χρόνια διατηρεί μια έντονη σχέση με την Ελλάδα και το 1994 μετοίκησε στην Αθήνα. Η κύρια απασχόλησή του είναι η συγγραφή: περισσότερα από 30 πρωτότυπα έργα λογοτεχνικού και πολιτιστικού περιεχομένου, σε διάφορες γλώσσες, καθώς και μια μακρά σειρά από δημοσιογραφικά άρθρα και μεταφράσεις Ελλήνων και Ισπανών συγγραφέων, με ειδίκευση σε λογοτεχνία, αρχαιολογία, ιστορία και ανθρωπιστικές σπουδές. Στα τελευταία του έργα συγκαταλέγονται ο «Μυθολογικός Άτλας της Ελλάδας» –πόνημα που χορηγήθηκε από το Ίδρυμα Ωνάσης και βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών.

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

ΦΑΚΕΛΟΣ

Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] ΕΠΙΜΈΛΕΙΑ: Αιμίλιος Σολωμού

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

ΑΙΜΙΛΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΥ

Ο ενθουσιασμός, ο ζήλος και η αγάπη των μεταφραστών για την ελληνική λογοτεχνία

ιδέα για τη σειρά των συνεντεύξεων προέκυψε στην Πολωνία, όταν η μεταφράστρια Ewa Szyler μάς εκμυστηρεύτηκε ότι βρισκόταν στα χέρια της μια επιστολή του Κώστα Ταχτσή. Μετέφραζε τότε το Τρίτο στεφάνι και είχε ζητήσει από τον συγγραφέα διευκρινίσεις που αφορούσαν το περιεχόμενο του βιβλίου. Όμως, ο Ταχτσής δολοφονήθηκε τον Αύγουστο του 1988. Η Ewa Szyler πληροφορήθηκε το γεγονός συντετριμμένη, αλλά δυο τρεις μέρες αργότερα έφτασε κοντά της η απάντηση του συγγραφέα. «Ήταν σαν να έφτασε από τον άλλο κόσμο», ήταν τα λόγια της. Αυτή την πρόθεση για τη σειρά των συνεντεύξεων ενίσχυσε έπειτα μια συνομιλία μας με την Michaela Prinzinger (και με άλλους μεταφραστές). Υπήρχε πικρία ότι η δουλειά των μεταφραστών δεν αναγνωρίζεται όσο θα έπρεπε. Είτε από το ελληνικό κράτος, είτε από εκδότες είτε ακόμα και συγγραφείς.

Έτσι, θελήσαμε μέσα από τις συνεντεύξεις να αναδείξουμε, όσο γίνεται, τον ρόλο του μεταφραστή, να καταγράψουμε τη δική του εμπειρία (π.χ. η προσωπική ιστορία, η μεταφραστική πράξη, η σχέση με τους συγγραφείς) και να αποτυπώ-

Μέσα από τις συνεντεύξεις διαφαίνεται ο σημαντικός ρόλος που επιτελούν οι μεταφραστές όχι μόνο για τη μετάφραση ενός βιβλίου, αλλά και για την προώθησή του στις χώρες υποδοχής

σουμε την εικόνα της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό τη δεδομένη χρονική στιγμή. Στον φάκελο που κράτησε έναν και πλέον χρόνο (Σεπτ. 2016-Οκτ. 2017) έλαβαν μέρος περίπου 30 μεταφραστές από 21 χώρες. Σε όλους τέθηκαν, περίπου, τα ίδια ερωτήματα, με σκοπό να υπάρχουν συγκρίσιμα δεδομένα και να εξαχθούν, όσο το δυνατόν, πιο ασφαλή συμπεράσματα. Μέσα από τις συνεντεύξεις διαφαίνεται ο σημαντικός ρόλος που επιτελούν οι μεταφραστές όχι μόνο για τη μετάφραση ενός βιβλίου, αλλά και για την προώθησή του στις χώρες υποδοχής. Μετά το κλείσιμο του Ε.Κ.Ε.Β.Ι. και του προγράμματος ΦΡΑΣΙΣ αφέθηκαν αβοήθητοι να παλεύουν μέσα σε φανερά αντίξοες συνθήκες. Χωρίς πόρους (πολλές φορές χρηματοδοτούν οι ίδιοι την έκδοση του βιβλίου) έχουν να αντιμετωπίσουν ανυπέρβλητες δυσκολίες. Είναι ίσως οι πιο σημαντικοί πολιτιστικοί πρεσβευτές της Ελλάδας στο εξωτερικό. Ό, τι κάνουν το κάνουν από αγάπη για την Ελλάδα, τη γλώσσα και το ελληνικό

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] βιβλίο. Η προσωπική ιστορία της μεταφράστριας-νεοελληνίστριας Tamara Kostic-Pahnioglou είναι ενδεικτική και αντιπροσωπευτική για όλους: «Όταν ήμουν 16 χρονών πήγα διακοπές στους Νέους Πόρους Πιερίας και βλέποντας τη θάλασσα και τον Όλυμπο άκουσα την ψυχή μου να με καλεί. Αγναντεύοντας τον Όλυμπο ένα πρωί έγραψα δύο στίχους: “Ξυπνώντας, το βουνό αναπνέει την ψυχή μου. Ενθουσιασμένη υποφέρω για την χαμένη ελευθερία μου.” Ήξερα ότι πλέον η καρδιά μου ανήκε στην Ελλάδα». Θυμάται πώς έμαθε μόνη της ελληνικά: «…επειδή στην πόλη μου δεν υπήρχε κανένας που δίδασκε ελληνικά. Βρήκα μια παλιά γραμματική της ελληνικής γραμμένη στα αγγλικά και επειδή δεν επιτρεπόταν να τη βγάλω έξω από τη βιβλιοθήκη, πήγαινα κάθε μέρα μετά το σχολείο εκεί και μάθαινα ελληνικά. Είναι αξιοσημείωτο ότι δεν μεσολάβησε ούτε ένα μάθημα ελληνικών, κανένα θερινό σχολείο ή διαμονή στην Ελλάδα, τα έκανα όλα μόνη μου». Η κ. Pahnioglou έφτασε έτσι μέχρι το διδακτορικό της και σήμερα διδάσκει την ελληνική γλώσσα σε πανεπιστήμιο της Σερβίας! Την εικόνα της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό την ξέρουμε μέσα από άλλες έρευνες που έχουν γίνει στο παρελθόν. Μοιράζεται την τύχη των «μικρών» γλωσσών και των περιφερειακών λογοτεχνιών. Δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή. Ωστόσο, η εικόνα αυτή δεν είναι η ίδια παντού. Στη Γαλλία π.χ. υπάρχει ενδιαφέρον, καθώς μεταφράζονται και εκδίδονται κάθε χρόνο αρκετά βιβλία. Στη Ρουμανία, χάρη στις προσπάθειες της Elena Lazar και του εκδοτικού της οίκου ΟΜΟΝΟΙΑ έχουν εκδοθεί από τη δεκαετία του 1990 γύρω στα 200 βιβλία που αφορούν την ελληνική λογοτεχνία ή τις σχέσεις ανάμεσα στις δύο χώρες. Στην Αλβανία (π.χ. Neraida, Toena) και στην Πολωνία (Ksiazkowe Klimaty)

Την εικόνα της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό την ξέρουμε μέσα από άλλες έρευνες που έχουν γίνει στο παρελθόν. Μοιράζεται την τύχη των «μικρών» γλωσσών και των περιφερειακών λογοτεχνιών. Δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή. Ωστόσο, η εικόνα αυτή δεν είναι η ίδια παντού. Στη Γαλλία π.χ. υπάρχει ενδιαφέρον, καθώς μεταφράζονται και εκδίδονται κάθε χρόνο αρκετά βιβλία.

υπάρχουν τα τελευταία χρόνια εκδοτικοί οίκοι που ενδιαφέρονται πολύ για το ελληνικό βιβλίο. Σε άλλες χώρες υπήρξε κατά καιρούς συγκυριακή και περιστασιακή άνθηση των μεταφράσεων (π.χ. Σουηδία, Σοβιετική Ένωση, Τουρκία). Σε ορισμένες άλλες, τα τελευταία χρόνια, η εικόνα της ελληνικής λογοτεχνίας είναι λίγο καλύτερη από ό,τι ίσχυε στο παρελθόν (π.χ. Ισπανία). Εντούτοις, υπάρχουν χώρες όπου η ελληνική λογοτεχνία είναι ολότελα άγνωστη, αν λάβει κανείς υπόψη του πως σε ορισμένες γλώσσες με πολύ μεγάλο πληθυσμό έχουν εκδοθεί μόλις μερικές δεκάδες ελληνικά βιβλία (αραβικές χώρες, πορτογαλικά, κινέζικα).

Προοπτικές σίγουρα υπάρχουν για το ελληνικό βιβλίο. Αλλά τα προβλήματα που παρεμβάλλονται στην όλη διαδικασία, από τη μετάφραση μέχρι την προώθησή του είναι πολλά. Όπως αναφέρουν οι μεταφραστές, πρώτο και κύριο εμπόδιο είναι το κλείσιμο του ΕΚΕΒΙ και του προγράμματος ΦΡΑΣΙΣ, η ανυπαρξία δηλαδή κρατικής υποστήριξης (επισημαίνουν ότι η μετάφραση σήμερα είναι αποτέλεσμα εθελοντικών και μεμονωμένων πρωτοβουλιών) και κυρίως οικονομικής στήριξης. Ανάμεσα σε άλλα, είναι τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν και οι χώρες υποδοχής της ελληνικής λογοτεχνίας, η υπαμειβόμενη μετάφραση, η προβληματική προβολή και προώθηση, η έκδοση των ελληνικών βιβλίων κυρίως από μικρούς εκδοτικούς οίκους, σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων, που ως επί το πλείστον παραμένουν μακριά από τα ράφια των βιβλιοπωλείων και δεν επανεκδίδονται ακόμα κι αν εξαντληθεί μια έκδοση. Απέναντι σ’ αυτά τα προβλήματα, οι μεταφραστές προτείνουν περισσότερες διακρατικές συνεργασίες και ανταλλαγές στους τομείς της έκδοσης, την επαναλειτουργία του ΕΚΕΒΙ και των προγραμμάτων χρηματοδότησης, προγράμματα προβολής, παρουσιάσεις και επισκέψεις συγγραφέων, εργαστήρια μετάφρασης, την ενίσχυση της ελληνικής γλώσσας και της μετάφρασης στις έδρες νεοελληνικών σπουδών. Από τη σειρά αυτών των συνεντεύξεων ίσως το πιο ενθαρρυντικό που πρέπει να κρατήσει κανείς είναι ο ενθουσιασμός, ο ζήλος και η αγάπη των μεταφραστών για την ελληνική λογοτεχνία. Αν αυτό συνδυαστεί με μια οργανωμένη υποστήριξη του ελληνικού βιβλίου από την πλευρά της πολιτείας και άλλων φορέων, τότε μπορεί κανείς να αισιοδοξεί ότι το ελληνικό βιβλίο θα γνωρίσει καλύτερες μέρες στο εξωτερικό.

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η Μικαέλα Πρίντσιγκερ για την ελληνική λογοτεχνία στις γερμανόφωνες χώρες 46

Literature.gr

έρασαν 16 χρόνια από τότε που η Ελλάδα ήταν η τιμώμενη χώρα στην Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης. Παρά την πρόσκαιρη άνθηση των μεταφράσεων της ελληνικής λογοτεχνίας στα γερμανικά (τότε μεταφράστηκαν γύρω στους 40 τίτλους), η ελληνική λογοτεχνία παραμένει εν πολλοίς άγνωστη στους γερμανόφωνους αναγνώστες. Βιβλία σύγχρονων Ελλήνων πεζογράφων έχουν μεταφραστεί αρκετά, ωστόσο, λίγα είναι αυτά που γνώρισαν επιτυχία (π.χ. βιβλία των Π. Μάρκαρη και Χρ. Οικονόμου). Σύμφωνα με τον καθηγητή Κωνσταντίνο Α. Δημάδη, ο οποίος καταγράφει τα στοιχεία της έρευνας που αφορά στον γερμανόφωνο κόσμο (η έρευνα διενεργήθηκε πριν λίγα χρόνια με πρωτοβουλία του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας και αφορά γενικότερα την ελληνική λογοτεχνία σε άλλες γλώσσες), την περίοδο 1920-2002 τα ελληνικά πεζογραφικά έργα που μεταφράστηκαν στα γερμανικά ανέρχονταν σε 194 και τα βιβλία ποίησης σε 110. Στην ποίηση μεταφράστηκαν ως επί το πλείστον ο Ρίτσος, ο Σεφέρης, ο Ελύτης και ο Καβάφης. «Από τους Έλληνες πεζογράφους», παρατηρεί ο καθηγητής Δημάδης, «την πρώτη θέση κατέχει το πεζογραφικό έργο του Νίκου Καζαντζάκη, που μεταφράστηκε σχεδόν στο σύνολό του και γνώρισε μέχρι σήμερα επανειλημμένες εκδόσεις, σε μεγάλο αριθμό αντιτύπων, από διάφορους εκδοτικούς οίκους». Έχουν, επίσης, μεταφραστεί αρκετά έργα της Γενιάς του 30 και «με μεγάλη καθυστέρηση κυκλοφόρησαν αυτοτελείς μεταφράσεις έργων του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη». Η δρ. Μιχαέλα Πρίντσιγκερ είναι γνωστή μεταφράστρια της ελληνικής λογοτεχνίας στα γερμανικά και ιδιαίτερα δραστήρια στην προώθηση των ελληνογερμανικών πολιτιστικών σχέσεων και συνεργασιών. Αποκορύφωμα της δράσης της είναι η δημιουργία της δίγλωσσης διαδικτυακής πολιτιστικής πύλης www.diablog.eu. Η μεταφράστρια μάς μίλησε για τη θέση της ελληνικής λογοτεχνίας στον γερμανόφωνο κόσμο. Επιβεβαίωσε ότι η ελληνική λογοτεχνία είναι σχετικά άγνωστη, ωστόσο, ξεκαθάρισε πως είναι σημαντικό να διαβαστούν οι Έλληνες συγγραφείς, καθώς ανοίγουν νέες

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] εμπειρίες και προοπτικές στον γερμανόφωνο αναγνώστη. Αναφέρθηκε, επίσης, στις δυσκολίες στις οποίες προσκρούει συχνά η ελληνική λογοτεχνία κάθε φορά που θα προταθεί ένα ελληνικό βιβλίο στους Γερμανούς εκδότες και στη δική της δράση και ανέπτυξε τις εισηγήσεις της προκειμένου να βελτιωθεί η κατάσταση. Τέλος, μίλησε για τις ιδιαιτερότητες της μετάφρασης από τα ελληνικά στα γερμανικά και γενικά τον ρόλο του μεταφραστή. Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στα γερμανικά; Αγαπώ τη λογοτεχνία και μου αρέσει να γράφω. Σπούδασα Βυζαντινολογία και Νεοελληνική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης. Ήταν κατά κάποιο τρόπο επόμενο να δοκιμάσω τη μετάφραση λογοτεχνικών έργων. Συστηματικά και επαγγελματικά μεταφράζω από το 2000, όταν στα πρόθυρα της Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου της Φρανκφούρτης 2001 αναζητούσαν μεταφραστές ελληνικής λογοτεχνίας. Είχα τη μεγάλη τύχη να αναλάβω τον Πέτρο Μάρκαρη. Είναι πλέον ο πιο διάσημος σύγχρονος Έλληνας συγγραφέας στον γερμανόφωνο χώρο. Μέχρι τώρα έχω μεταφέρει 14 βιβλία του στα γερμανικά. Είναι γνωστή η ελληνική λογοτεχνία στη χώρα σας; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Η ελληνική γλώσσα είναι, όσον αφορά τα άτομα που την μιλάνε, μια «μικρή» γλώσσα και η λογοτεχνία της ελάχιστα γνωστή στον γερμανόφωνο χώρο. Ξανά και ξανά ακούω από τους εκδότες του γερμανόφωνου χώρου: Μας ενδιαφέρουν τα καλά βιβλία – ανεξάρτητα από το από πού έρχονται. Το πρόβλημα είναι, ότι οι εκδοτικοί οίκοι δεν μπορούν να διαβάσουν τις «ασυνήθεις» γλώσσες στο πρωτότυπο – σε αντίθεση με τα αγγλικά, τα γαλλικά ή τα ισπανικά βιβλία. Αυτό δυσκολεύει την κρίση τους και την απόφαση να αγοράσουν τα δικαιώματα. Επιπλέον, πολλοί γερμανόφωνοι εκδότες φοβούνται τη ριζική επιμέλεια των βιβλίων, που δεν γίνεται όσο θα έπρεπε στη χώρα προέλευσης. Μια τέτοια επένδυση γίνεται λοιπόν μόνο σε –εμπορικά– πολλά υποσχόμενα κείμενα. Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι γερμανόφωνοι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Γιατί;

Μας ενδιαφέρουν τα καλά βιβλία – ανεξάρτητα από το από πού έρχονται. Το πρόβλημα είναι, ότι οι εκδοτικοί οίκοι δεν μπορούν να διαβάσουν τις «ασυνήθεις» γλώσσες στο πρωτότυπο – σε αντίθεση με τα αγγλικά, τα γαλλικά ή τα ισπανικά βιβλία

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Έχουμε υποβάλει στην Αθήνα τις ιδέες και τις προτάσεις μας στο Υπουργείο Πολιτισμού και στο Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού για να υποστηρίξουμε τους συγγραφείς. Θα μπορούσαμε να συντάξουμε φακέλους συγγραφέων και να τους διανείμουμε μέσω των ψηφιακών μας καναλιών στα γερμανόφωνα μέσα ενημέρωσης

Ενδιαφέρον έχει μόνο η ποικιλία, η πολιτισμική «μονοκαλλιέργεια» είναι και βαρετή. Η λογοτεχνία είναι ένας σημαντικός παράγοντας κατανόησης των λαών, αλλά η διάδοσή της είναι κατά πολύ πιο δύσκολη σε σύγκριση με άλλες τέχνες όπως η μουσική, οι καλές τέχνες, το θέατρο και ο κινηματογράφος. Η λογοτεχνία ζει από τον λόγο και τον κόσμο της φαντασίας που δημιουργεί ο κάθε αναγνώστης. Κι αυτό γιατί ο αναγνώστης δημιουργεί στο μυαλό του έναν δικό του κόσμο, αντλώντας από τη φαντασία του, που βέβαια πηγάζει από τα λόγια και την τέχνη του συγγραφέα. Εάν το κείμενο «λειτουργήσει», εξαρτάται απόλυτα από τη μετάφραση. Δεν απευθύνεται παρά στη φαντασία. Στο πνεύμα αυτό είναι σημαντικό να διαβαστούν και οι Έλληνες συγγραφείς, καθώς ανοίγουν με τις εμπειρίες τους στον γερμανόφωνο αναγνώστη νέους ορίζοντες και νέες προοπτικές. Βασιζόμενη στην πείρα σας, τι είναι αυτό που θα μπορούσε να αγγίξει τους γερμανόφωνους αναγνώστες ενός ελληνικού βιβλίου; Μια καλά δομημένη, συναρπαστική ιστορία με ζωντανούς πρωταγωνιστές, γιατί έτσι λειτουργεί στις μέρες μας η λογοτεχνική αγορά στον τομέα της πεζογραφίας. Λιγότερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν ο πειραματισμός και η ποίηση στην αγορά βιβλίου, αλλά «περιθωριακά» ανθίζουν και ευδοκιμούν άριστα. Υπάρχουν πολλοί αναγνώστες που ενδιαφέρονται για τη λογοτεχνική φόρμα και για μια βαθύτερη, φιλοσοφική αξιολόγηση του λόγου και της διαδικασίας γραφής. Βρίσκουν την πνευματική τους τροφή και τη δυνατότητα πνευματικής ανταλλαγής τόσο σε έντυπα όσο και σε ηλεκτρονικά λογοτεχνικά περιοδικά. Εκεί βρίσκονται κατά κάποιο τρόπο μεταξύ τους, εκεί είναι μικρότερη η ανταγωνιστική πίεση που χαρακτηρίζει την εμπορική λογοτεχνία. Στoν γερμανόφωνo χώρo αυτοί οι συγγραφείς προωθούνται με προγράμματα υποστήριξης. Στον ελληνόφωνο χώρο φοβάμαι ότι δεν υποστηρίζονται, αλλά παρατηρώ ότι σε καιρούς κρίσης δημιουργούνται νέες κοινότητες. Αυτό είναι ένα από τα θετικά αποτελέσματα της τρέχουσας κατάστασης. Νομίζω ότι οι «περιθωριακοί» των δύο γλωσσικών χώρων επικοινωνούν καλά μεταξύ τους, δεδομένου ότι αντιμετωπίζουν τα ίδια προβλήματα. Συνιστώ να γίνει μια αρχή με την επικοινωνία των «περιθωρια-

κών» και να μην περιμένουμε τη μεγάλη και άμεση εμπορική επιτυχία που απαιτεί χρόνο και μακρόπνοη δράση. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Στον γερμανόφωνο χώρο ο μεταφραστής των «μικρών» γλωσσών είναι συχνά εκείνος που προτείνει, συστήνει και παρουσιάζει ένα βιβλίο στον εκδότη. Επομένως, είναι σημαντικές οι προσωπικές επαφές, γιατί μόνο μέσω αυτής της οδού μπορεί να πεισθεί ένας εκδότης ή επιμελητής. Αυτή η διατήρηση επαφών είναι, ωστόσο, χρονοβόρα και επίπονη, μια και οι πολλές αρνήσεις και απορρίψεις μπορεί να αποθαρρύνουν τον μεταφραστή. Στις «μεγάλες» γλώσσες τη διαμεσολάβηση την αναλαμβάνει ένα πρακτορείο, αλλά για τις «μικρές» γλώσσες δεν αξίζει η προσπάθεια αυτή, γιατί το κέρδος από τον κάθε συγγραφέα είναι μικρό. Όταν ο οίκος αποφασίσει να αγοράσει τα δικαιώματα για ένα βιβλίο, αναλαμβάνει την όλη ευθύνη για τη δημοσίευση και τη διανομή του. Τότε είναι η σειρά του μεταφραστή να κάνει καλά τη δουλειά του. Όλα τα άλλα –η επιμέλεια, η επιλογή τίτλου, το εξώφυλλο– είναι πια θέμα του εκδοτικού οίκου. Στους μεγάλους οίκους οι επιμελητές συνεργάζονται πολύ στενά με το τμήμα μάρκετινγκ: πρόκειται για τα δέκατα του δευτερολέπτου στα οποία το βλέμμα του δυνητικού αγοραστή εστιάζει στο προϊόν, για το κείμενο του εξωφύλλου και τις πρώτες σειρές που πρέπει να προσελκύσουν το ενδιαφέρον. Ο κυρίαρχος ρόλος των εικόνων στις σύγχρονες κοινωνίες μας δεσπόζει και στον κόσμο του βιβλίου. Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση; Εδώ και τρία χρόνια είμαι αρχισυντάκτρια της διαδικτυακής πολιτιστικής πύλης www. diablog.eu που είναι ταγμένη στον διάλογο μεταξύ του γερμανόφωνου και του ελληνόφωνου χώρου. Στόχος μας είναι να στήσουμε γέφυρες, να μοιραστούμε γνώσεις και να συνδέσουμε ανθρώπους. Καθένας μπορεί να εγγραφεί δωρεάν στο ιστολόγιό μας και να μας ακολουθήσει στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Χρησιμοποιούμε όλες τις δυνατότητες της ψηφιακής επικοινωνίας για τους

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] σκοπούς μας, δηλαδή την προώθηση της πολιτιστικής παιδείας και τη μεταβολή της εικόνας της Ελλάδας. Για τον σκοπό αυτόν ιδρύσαμε –Γερμανοί, Αυστριακοί και Έλληνες– ένα μη κερδοσκοπικό σωματείο στο Βερολίνο, το Diablog Vision e.V., που επιθυμεί να κάνει ακόμη πιο αποτελεσματική και πιο ορατή την ανταλλαγή απόψεων μεταξύ των δύο πολιτιστικών χώρων. Έχουμε υποβάλει στην Αθήνα τις ιδέες και τις προτάσεις μας στο Υπουργείο Πολιτισμού και στο Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού για να υποστηρίξουμε τους συγγραφείς. Θα μπορούσαμε να συντάξουμε φακέλους συγγραφέων και να τους διανείμουμε μέσω των ψηφιακών μας καναλιών στα γερμανόφωνα μέσα ενημέρωσης. Επίσης, αναπτύσσουμε την ιδέα ενός ελληνογερμανικού συμποσίου λογοτεχνίας το 2018 στο Βερολίνο, την οποία θα υποβάλουμε σε μεγάλους χρηματοδότες. Επιπλέον, θα ήταν χρήσιμη και η δημιουργία ενός διακρατικού μεταφραστικού ταμείου όπου θα συγκεντρώνονται οι επιχορηγήσεις για κάθε γλωσσική κατεύθυνση και το οποίο θα δέχεται αιτήσεις μετάφρασης που θα αξιολογεί μια ανεξάρτητη κριτική επιτροπή. Για παράδειγμα, προτείνα-

με σε μια ελληνική αεροπορική εταιρεία το αγγλόφωνο περιοδικό της να συνοδεύεται από μια συλλογή γερμανικών κειμένων του diablog.eu. Ιδέες έχουμε περισσές, τώρα περιμένουμε την ευκαιρία να τις υλοποιήσουμε κιόλας. Από την άλλη, αληθεύει ότι η μάστιγα της κρίσης που έχει πλήξει την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια αποτελεί ενδιαφέρον θέμα για τους εκδοτικούς οίκους του εξωτερικού; Μάλλον όχι όσον αφορά τα λογοτεχνικά κείμενα. «Νικητές της κρίσης» είναι μόνο οι Πέτρος Μάρκαρης και ο Χρήστος Οικονόμου. Αντίθετα, το ενδιαφέρον του γερμανόφωνου χώρου είναι μεγάλο για πολιτικά και οικονομικά εναλλακτικά μοντέλα, τα οποία θα μπορούσαν να προκύψουν από την κρίση. Πρωτοβουλίες και κοινωνικά προγράμματα είναι επίσης δημοφιλή. Τέχνη και πολιτισμός κρίνονται στους καιρούς μας ως «πολυτέλεια», αν και εδραιώνουν την ταυτοποίηση και κάνουν δυνατή την επικοινωνία επί ίσοις όροις. Γιατί όλοι μας ασχολούμαστε όλο με τα ίδια ερωτήματα στα οποία αναζητούμε απαντήσεις – ως πολιτικοί, επιχειρηματίες, υπάλληλοι και εργαζόμενοι στον πολιτιστικό τομέα.

Τέχνη και πολιτισμός κρίνονται στους καιρούς μας ως «πολυτέλεια», αν και εδραιώνουν την ταυτοποίηση και κάνουν δυνατή την επικοινωνία επί ίσοις όροις

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Στα ελληνικά υπάρχει μια αμετάφραστη λέξη η οποία δηλώνει την υποτιμητική χειρονομία της ανοιχτής παλάμης που στοχεύει το πρόσωπο ενός άλλου: η μούντζα. Ως επαναλαμβανόμενο μοτίβο σε μια αφήγηση, αναγκάστηκα να εισάγω τη μούντζα ως νέα λέξη στα γερμανικά. Πιστέψτε με, μια τέτοια διεύρυνση του γερμανικού λεξιλογίου δίνει στον μεταφραστή μια ιδιαίτερη ικανοποίηση!

Ποιες ιδιαιτερότητες υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα γερμανικά; Η μετάφραση κάθε γλώσσας έχει τις ιδιαιτερότητές της που αποτελούν σίγουρα μια πρόκληση. Όσον αφορά την ελληνική λογοτεχνία, έχω διαπιστώσει ότι ο πλούτος των γλωσσικών εικόνων είναι μοναδικός. Οι Έλληνες αγαπούν συγκρίσεις, παραβολές, αλληγορίες, γνωμικά και παροιμίες, καθώς και εκφράσεις και τσιτάτα από τον αστείρευτο θησαυρό της αρχαίας κληρονομιάς. Αυτό υπερβαίνει μερικές φορές τις «αντοχές» του γερμανόφωνου αναγνώστη. Η τροχιά της γερμανικής αφήγησης είναι πιο ευθύγραμμη. Στη μετάφραση δεν μεταφέρω μία προς μία όλες τις γλωσσικές εικόνες. Στα γερμανικά ισχύει το αρχαίο «ουκ εν τω πολλώ το ευ». Είναι καλύτερα να μην πνίξεις τον Γερμανό αναγνώστη με μια πλημμύρα γλωσσικών εικόνων, αλλά να του δίνεις με μέτρο τις μεταφορές, συγκρίσεις και παροιμίες, ώστε αυτές να προβάλλονται καλύτερα. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Ο λογοτεχνικός μεταφραστής είναι, όπως και ο συγγραφέας, δημιουργός ενός πνευματικού προϊόντος. Ως εκ τούτου, η δραστηριότητά του υπερβαίνει εκείνη ενός χειροτέχνη και μια καθαρά διαμεσολαβητική δραστηριότητα, όπως για παράδειγμα είναι η εργασία του εξειδικευμένου μεταφραστή. Γι’ αυτό ο συγγραφέας και ο λογοτεχνικός μεταφραστής είναι ισότιμοι. Για τον πολιτισμικό μεσολαβητή, αποτελεί, ωστόσο, μεγάλο βήμα η χειραφέτηση από τα «δεσμά» του πρωτοτύπου και η εύρεση της αντιστοιχίας στη γλώσσα-στόχο – στο επίπεδο της λέξης, της σύνταξης και του ύφους. Γιατί ο μεταφραστής αισθάνεται πάντα την ευθύνη απέναντι στο πρωτότυπο, που περιορίζει τη δημιουργική του ελευθερία. Μια γερμανόφωνη συλλογή δοκιμίων σχετικά με τη λογοτεχνική μετάφραση αναφέρει εύστοχα: «Χορεύεις αλυσόδετος». Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; Εφόσον ο μεταφραστής παραμένει φιλοπερίεργος και φιλομαθής, δεν επαναπαύεται στην πρώτη γλωσσική λύση, εφόσον μπορεί

να διαβάσει πίσω από τις λέξεις, παραμένει σε εγρήγορση όσον αφορά αποσπάσματα και αναφορές σε άλλα έργα τέχνης, εφόσον μπορεί να βρει τι κρύβεται πίσω από το επιφανειακό νόημα των λέξεων και βρίσκεται κατά το δυνατόν σε δημιουργική ανταλλαγή με τον συγγραφέα, τότε θα αποδώσει ένα καλό κείμενο. Στο διαδίκτυο υπάρχουν σήμερα εργαλεία αυτόματης μετάφρασης ενός κειμένου με άθλια, ωστόσο, αποτελέσματα. Υπάρχει, άραγε, το ενδεχόμενο, η ανησυχία (όπως υπάρχει και η άποψη πως στο μέλλον το ηλεκτρονικό βιβλίο θα υποκαταστήσει το έντυπο βιβλίο), να αντικατασταθεί ο μεταφραστής από τέτοιες μηχανές αυτόματης μετάφρασης; Δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας, γιατί ο «ανθρώπινος» μεταφραστής είναι αναντικατάστατος. Η μηχανική μετάφραση δεν μπορεί να κάνει ακριβώς αυτά που περιέγραψα παραπάνω: δεν μπορεί να διαβάσει πίσω από τις λέξεις και δεν μπορεί να βρει τι κρύβεται πίσω από το επιφανειακό νόημα των λέξεων. Επομένως, μια μηχανική μετάφραση παραμένει πάντα μονοδιάστατη και είναι ακατάλληλη για τη λογοτεχνία. Μπορεί να δώσει μια πρώτη εικόνα του περιεχομένου, αλλά τίποτα παραπάνω. Τα αυτοματοποιημένα βοηθήματα μετάφρασης των εξειδικευμένων μεταφραστών δεν βοηθούν σχεδόν καθόλου στα απαιτητικά κείμενα. Έτσι ο αγώνας μεταξύ ανθρώπου και μηχανής έχει κριθεί – τουλάχιστον όσον αφορά τη λογοτεχνική μετάφραση. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.) Είναι πάντα συναρπαστική η εισαγωγή ενός νέου όρου στη γερμανική γλώσσα. Στα ελληνικά υπάρχει μια αμετάφραστη λέξη η οποία δηλώνει την υποτιμητική χειρονομία της ανοιχτής παλάμης που στοχεύει το πρόσωπο ενός άλλου: η μούντζα. Ως επαναλαμβανόμενο μοτίβο σε μια αφήγηση, αναγκάστηκα να εισάγω τη μούντζα ως νέα λέξη στα γερμανικά. Πιστέψτε με, μια τέτοια διεύρυνση του γερμανικού λεξιλογίου δίνει στον μεταφραστή μια ιδιαίτερη ικανοποίηση!

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Η Μιχαέλα Πρίντσιγκερ, γεννημένη στη Βιέννη, ταξίδεψε το 1979 για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Ο ήχος της γλώσσας, οι εκφραστικές χειρονομίες και το πηγαίο πνεύμα των κατοίκων, το τοπίο και η θάλασσα την συνεπήραν τόσο πολύ, που αποφάσισε να μάθει τα ελληνικά. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης Βυζαντινολογία και Νεοελληνική Φιλολογία και Τουρκικές/Ισλαμικές Σπουδές. Η πρόσβαση της Μιχαέλα Πρίντσιγκερ στη λογοτεχνική μετάφραση συντελέστηκε πριν από την Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης του 2001, όταν η Ελλάδα ήταν τιμώμενη χώρα. Έκτοτε μεταφέρει τα βιβλία του επιτυχημένου συγγραφέα Πέτρου Μάρκαρη στα γερμανικά. Επιπλέον, έχει μεταφράσει έναν μεγάλο αριθμό συγγραφέων από την Ελλάδα για πολιτιστικά και λογοτεχνικά περιοδικά. Συνεργάζεται τακτικά με μεγάλους εκδοτικούς οίκους όπως Suhrkamp/ Insel και Diogenes. Πρόθεσή της είναι να ενισχύσει την αποδοχή των μεταφραστών ως πολιτιστικών γεφυροποιών και πνευματικών δημιουργών. Ως συντονίστρια φιλολογικών αναγνώσεων και ως επιμελήτρια φεστιβάλ έχει επίσης αποκτήσει ικανή εμπειρία στην πολιτισμική διαμεσολάβηση. Η Μιχαέλα Πρίντσιγκερ υποστηρίχθηκε με πολλές άλλες επιστημονικές υποτροφίες καθώς και από το Εργαστήρι Μετάφρασης του Literarisches Colloquiums Berlin (Φιλολογικό Colloquium Βερολίνου), το Ταμείο Γερμανών Μεταφραστών, την Αυστριακή Κοινότητα Μεταφραστών και το Λογοτεχνικό Τμήμα της Αυστριακής Ομοσπονδιακής Καγκελαρίας. Το 1995 η διδακτορική της εργασία έλαβε το Βραβείο Αναγνώρισης Joachim Tiburtius του Βερολίνου, ενώ η λογοτεχνική της δραστηριότητα τιμήθηκε με το Βραβείο Νέων Λογοτεχνών του Kulturpreis Neukölln, Βερολίνο 1995, και με το Ελληνογερμανικό Βραβείο Μετάφρασης του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου Αθηνών και του Ινστιτούτου Γκαίτε το 2003. Επανειλημμένα ήταν στον βραχύ κατάλογο ως υποψήφια για το Ελληνικό Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης. Το 2015 της απονεμήθηκε το Αυστριακό Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης για το σύνολο του έργου της στη γερμανική γλώσσα και την ελληνική γλώσσα. Είναι δημιουργός της δίγλωσσης πολιτιστικής ιστοσελίδας diablog.eu, ελληνογερμανικές συναντήσεις.

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η Εύα Σίλερ για την ελληνική λογοτεχνία στην Πολωνία

Ewa Szyler επισκέφθηκε την Ελλάδα το 1973 στα πλαίσια μιας φοιτητικής εκδρομής. Στη διάρκεια του ταξιδιού αποφάσισε να μάθει ελληνικά για να κατανοεί τους στίχους των ελληνικών τραγουδιών. Πέρασαν αρκετά χρόνια από τότε. Έκτοτε μετέφρασε πολλά ελληνικά βιβλία στα πολωνικά. Μπήκε κατευθείαν στα βαθιά, άρχισε με την «Ασκητική» του Καζαντζάκη. Στη συνέντευξή της χαρτογραφεί τη θέση της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας στην Πολωνία. Εξηγεί πως μετά τον Β’ Παγκόσμιο και μέχρι το 2004 μεταφράστηκαν 70 βιβλία από τα ελληνικά στα πολωνικά. Το 2004 εκδόθηκε μόλις ένα βιβλίο νεοελληνικής λογοτεχνίας στην Πολωνία (το 2003 τρία βιβλία, το 2002 ένα, το 2001 δύο και το 2000 δύο) έναντι 1600 από τα αγγλικά, 240 από τα γαλλικά και 116 από τα γερμανικά. Το 80% των μεταφράσεων των κλασικών έργων γίνονται από τα γαλλικά ή τα αγγλικά και όχι απευθείας από τα ελληνικά. Αντιλαμβάνεται κανείς το κενό που υπάρχει στις μεταφράσεις ελληνικών βιβλίων στην Πολωνία και την άγνοια των Πολωνών αναγνωστών για την ελληνική λογοτεχνία. Παρόλα αυτά, στην Πολωνία υπάρχει ένας πυρήνας Πολωνών που λατρεύουν την Ελλάδα και τον ελληνικό πολιτισμό. Στο Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας υπάρχει έδρα νεοελληνικών σπουδών και οι υπεύθυνοι εργάζονται με ζήλο και προσπαθούν να αναδείξουν την ελληνική γλώσσα, τη λογοτεχνία και τον πολιτισμό. Εδώ και αρκετά χρόνια λειτουργεί στην πολωνική πρωτεύουσα ο Σύλλογος Φίλων της Ελλάδας. Τo 2013 έκανε την εμφάνισή του ένας νέος δυναμικός εκδοτικός οίκος, ο Ksiazkowe Klimaty που ειδικεύεται

στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Xάρη στον ζήλο των νεαρών εκδοτών του, του Tomasz Zarod και της Kama Buchalska, ήδη έχουν εκδοθεί 13 βιβλία και έπονται και άλλα. Στο facebook μια κλειστή ομάδα που ονομάζεται Grecomania και αριθμεί περί τα τρεις χιλιάδες μέλη έχουν πραγματική λατρεία και μανία για την Ελλάδα. Καθημερινά δημοσιεύουν φωτογραφίες από τις διακοπές τους π.χ. στα ελληνικά νησιά, μοιράζονται ελληνικά τραγούδια, ελληνικές συνταγές και βιβλία. Η Ewa Szyler εκφράζει το παράπονο των μεταφραστών της ελληνικής λογοτεχνίας, γιατί η δουλειά τους δεν υποστηρίζεται από το επίσημο ελληνικό κράτος. Μάς μιλά γενικότερα για την ανυπαρξία πολιτικής από την πλευρά της ελληνικής πολιτείας για την εξαγωγή της ελληνικής λογοτεχνίας, τις δυσκολίες που συνάντησε όλα αυτά τα χρόνια, τις τάσεις αναγνωστικής συμπεριφοράς στην Πολωνία, τη μετάφραση και τον ρόλο του μεταφραστή. Τέλος, μάς εκμυστηρεύεται την εμπειρία της για τη μετάφραση του βιβλίου του Κ. Ταχτσή «Το τρίτο στεφάνι» και μοιράζεται μαζί μας -της είμαστε ευγνώμονες- δύο αποσπάσματα από την επιστολή του συγγραφέα που έφτασε κοντά της μια μέρα μετά τη δολοφονία του. Κάτω από ποιες συνθήκες αποφασίσατε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε με την Ελληνική; Όταν για πρώτη φορά, το 1973, ήρθα με μια οργανωμένη, φοιτητική εκδρομή στην Ελλάδα, γοητεύτηκα απίστευτα με τη χώρα σας. Δεν επισκεφθήκαμε απλώς όμορφα μέρη, την Αθήνα, τους Δελφούς, την Πελοπόννησο, τα νησιά Μύκονο και Δήλο, αλλά βρεθήκαμε σε έναν κόσμο τελείως διαφορετικό από την γκρίζα σοσιαλιστική πατρίδα μας. Μεγάλη εντύπωση μου έκανε το γεγονός, ότι σε κάθε τουαλέτα υπήρχε χαρτί υγείας – το προϊόν που ήταν σε έλλει-

Στην Πολωνία δεν υπήρχε κάποιος οργανωμένος τρόπος να σπουδάσω τα νέα ελληνικά, έπρεπε λοιπόν να τα μάθω μόνη μου

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η Ελλάδα, δυστυχώς, δείχνει την αλαζονεία «του λίκνου του πολιτισμού» και δεν καταβάλλει αρκετές προσπάθειες για να πείσει τους ξένους ότι σήμερα είναι κάτι παραπάνω από την αρχαιότητα και δημοφιλής τουριστικός προορισμός

ψη τότε στην Πολωνία! και το ότι οι δρόμοι και τα εστιατόρια έσφυζαν από ζωή μετά τις δέκα το βράδυ αντίθετα με τη Βαρσοβία. Όσο αστεία και αν φαίνονται όλα αυτά τώρα, η πρώτη επίσκεψή μου σε μια δυτική χώρα διέθετε και τέτοια πλευρά. Σοβαρολογώντας όμως, αποφάσισα να μάθω τα ελληνικά, για να καταλάβω τους στίχους των ελληνικών τραγουδιών. Η παρούσα παντού ελληνική μουσική με συγκινούσε, με τράβαγε, με ζάλιζε. Μόλις αργότερα ανακάλυψα πως άκουγα τα ρεμπέτικα, τον Μπιθικώτση, τον Θεοδωράκη, την υπέροχη φωνή της Φαραντούρη… Στην Πολωνία δεν υπήρχε κάποιος οργανωμένος τρόπος να σπουδάσω τα νέα ελληνικά, έπρεπε λοιπόν να τα μάθω μόνη μου. Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στα πολωνικά; Μερικά χρόνια αργότερα είδα στο σπίτι μιας φίλης μου Ελληνίδας την «Ασκητική» του Καζαντζάκη, τοποθετημένη στο κομοδίνο, δίπλα στο κρεβάτι της. Μου είπε ότι διαβάζει ενίοτε αυτό το βιβλίο κομμάτι κομμάτι. Το άνοιξα, μου φάνηκε απλό, καταλάβαινα δηλαδή πολλές λέξεις, το αγόρασα και αποφάσισα να κάνω μια άσκηση – να το μεταφράσω στα πολωνικά. Πολύ γρήγορα πείστηκα ότι το κείμενο δεν είναι καθόλου εύκολο. Ρίχτηκα να διαβάσω για τον ίδιο τον Καζαντζάκη και για τη φιλοσοφία που τον επηρέασε, τα έργα του Νίτσε και του Μπεργκσόν. Ήθελε πολλή δουλειά η «Ασκητική». Εκδόθηκε στα πολωνικά μετά από χρόνια, το 1993. Εν τω μεταξύ, παρακολούθησα δυο φορές τα μαθήματα της νέας ελληνικής για αλλοδαπούς στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης και μετέφρασα το βιβλίο για παιδιά της Νίνας Κοκκαλίδου-Ναχμία με τίτλο «Τι νέα κύριε γάτε;», «Το τρίτο στεφάνι» του Κώστα Ταχτσή και διηγήματα του Πέτρου Χάρη. Συνοψίζοντας, μπορώ να πω ότι άρχισα να μεταφράζω από τα νέα ελληνικά τυχαίως, ότι η νεανική μου ελληνική περιπέτεια και κάποιες επόμενες συμπτώσεις επηρέασαν την επαγγελματική μου ζωή. Είναι γνωστή η ελληνική λογοτεχνία στη χώρα σας; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Από τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια μέχρι το 2004 εκδόθηκαν στα πολωνικά περίπου 70 νεοελληνικά λογοτεχνικά έργα.

Το 2004 ανάμεσα στο σύνολο των 2480 λογοτεχνικών μεταφράσεων που βρέθηκαν στην πολωνική αγορά, υπήρχαν 1600 βιβλία μεταφρασμένα από τα αγγλικά, 247 από τα γαλλικά, 116 από τα γερμανικά και 79 από τα ισπανικά. Αναλογίες είναι παρόμοιες και τώρα. Βλέπουμε, λοιπόν, πόσο μεγάλη είναι η διαφορά ανάμεσα και στις πιο διαδεδομένες γλώσσες και πόσο οι αγγλικοί τίτλοι υπερέχουν σε σχέση με τους τρεις υπόλοιπους. Τον ίδιο χρόνο, δηλαδή το 2004, βγήκε ένα βιβλίο μεταφρασμένο από τα ελληνικά. Το 2003 – τρία βιβλία, το 2002 – ένα, το 2001 – δυο βιβλία, το 2000 – δυο βιβλία. Στον Πολωνό αναγνώστη έχει δοθεί η ευκαιρία να διαμορφώσει μια αντίληψη για την ελληνική λογοτεχνία. Όσον αφορά στην πεζογραφία, ογδόντα τοις εκατό των βιβλίων που εκδόθηκαν τα παλιότερα χρόνια μεταφράστηκαν από ξένες γλώσσες. Από τα γαλλικά ή τα αγγλικά μεταφράστηκαν π.χ. σχεδόν όλα τα μυθιστορήματα του Καζαντζάκη, το «Ζ» του Βασίλη Βασιλικού και δυο βιβλία του Σαμαράκη, «Το λάθος» και «Σήμα κινδύνου». Μετά το 2000 οι εκδότες ενδιαφερόταν για ελληνικά μπεστ-σέλερ, όπως «Ο Ιούδας φιλούσε υπέροχα» της Μάιρας Παπαθανασοπούλου, που είχε μεγάλη επιτυχία και πουλήθηκε σε παραπάνω από 30 χιλιάδες αντίτυπα, «Επικίνδυνες μαγειρικές» του Ανδρέα Στάικου, το «Μν» του Μίμη Ανδρουλάκη ή «Ο θείος Πέτρος και η εικασία του Γκόλντμπαχ» του Απόστολου Δοξιάδη. Η κατάσταση άλλαξε το 2013, όταν εμφανίστηκε στην πολωνική αγορά ο εκδότης http://www.ksiazkoweklimaty.pl/ ksiazka, προσωπικά γοητευμένος με την Ελλάδα, χάρη στον οποίο σε δυο τρεις περιπτώσεις με την υποστήριξη του Πολωνικού Υπουργείου Πολιτισμού και της Ευρωπαϊκής Ένωσης– μέσα σε τρία χρόνια παρουσιάστηκαν στον Πολωνό αναγνώστη δεκατρείς τίτλοι ελληνικής πεζογραφίας συγγραφέων όπως ο Παντελής Πρεβελάκης, ο Νίκος Δήμου, η Λένα Παπά, ο Γιάννης Καλπούζος, ο Αλέξης Πανσέληνος, η Αμάντα Μιχαλοπούλου, η Λένα Κιτσοπούλου. Θέλω να πιστεύω, λοιπόν, ότι υπάρχει προοπτική για νέες μεταφράσεις. Το ενδιαφέρον είναι μεγάλο –και λεπτό– θέμα. Για να προκληθεί το ενδιαφέρον χρειάζεται μιαν υποστήριξη από έξω, οι «μικρές» λογοτεχνίες πρέπει να προβάλ-

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] λονται. Η Ελλάδα, δυστυχώς, δείχνει την αλαζονεία «του λίκνου του πολιτισμού» και δεν καταβάλλει αρκετές προσπάθειες για να πείσει τους ξένους ότι σήμερα είναι κάτι παραπάνω από την αρχαιότητα και δημοφιλής τουριστικός προορισμός. Κατανοεί κανείς ότι η κρίση περιορίζει τα οικονομικά μέσα, αλλά και πριν από την κρίση, η κατάσταση δεν ήταν διαφορετική. Μια ομάδα, όχι μεγάλη βέβαια, Πολωνών, δεσμευμένων με κάποιο τρόπο με την Ελλάδα, ακαδημαϊκοί, μεταφραστές, μέλη του Συλλόγου των Φίλων της Ελλάδας, παίρνουν πάνω τους την προσπάθεια για την πρόκληση του ενδιαφέροντος για τη χώρα σας στην Πολωνία. Χωρίς καμία υποστήριξη και χωρίς καν απλή, φυσική

ευγνωμοσύνη. Το πολωνικό, φιλελληνικό περιβάλλον δεν εισπράττει κανένα κίνητρο για τις αξιόλογες, όπως μου φαίνεται, προσπάθειές του. Εγώ προσωπικά ζηλεύω τους φίλους μου μεταφραστές και μεταφράστριες ξένων λογοτεχνιών, όταν οι ενέργειές τους εκτιμούνται – με διάφορους τρόπους – από τις άλλες χώρες. Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Πολωνοί αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Γιατί; Είναι σημαντικό να γνωρίσουν οι Πολωνοί τον κόσμο γύρω τους, άρα και την Ελλάδα. Είναι σημαντικό να αντλούν από την πείρα άλλων λαών και πολιτισμών. Πρέπει, νομίζω, να παρατηρούμε προσεχτικά πώς οι Έλληνες αντιμετωπίζουν τις συνέπειες της

Μας λείπει σήμερα στην Πολωνία μια ευρύτερη λογοτεχνική κριτική και διαφήμιση. Το βιβλίο βγαίνει και σχεδόν αμέσως ξεχνιέται. Η ζωή του είναι πολύ στενή. Τα γεγονότα, οι εκδηλώσεις που σχετίζονται με κάποιον συγκεκριμένο τίτλο είναι ελάχιστα. Στο ραδιόφωνο, στην τηλεόραση, στον Τύπο, τα βιβλία και οι συζητήσεις για τη λογοτεχνία σχεδόν απουσιάζουν

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Μετέφραζα το «Τρίτο στεφάνι» και έψαχνα κάποιες λεπτομέρειες. Μεταξύ άλλων, θυμάμαι, μου έλειπαν περισσότερες πληροφορίες, ανάμεσα σε άλλα, για κάποια κυρία Σπανούδη αναφερόμενη στο βιβλίο. Δεν υπήρχε τότε το διαδίκτυο, δεν μπορούσα να τη βρω σε καμία εγκυκλοπαίδεια. Του έστειλα, λοιπόν, του Ταχτσή ένα γράμμα με ερωτήσεις. Λίγο μετά έμαθα για τον τραγικό θάνατό του. Και σχεδόν την επόμενη μέρα έλαβα την απάντηση του!

κρίσης, ή λ.χ. το πρόβλημα των προσφύγων. Η λογοτεχνία είναι καλή πηγή γνώσεων, καλύτερη από δημοσιογραφικό υλικό, πιο βαθιά, καθώς αναφέρεται συχνά στο παρελθόν, στις ιστορικές ρίζες, δείχνει το «φόντο». Βασιζόμενη στην πείρα σας, τι είναι αυτό που θα μπορούσε να «αγγίξει» τους Πολωνούς αναγνώστες ενός ελληνικού βιβλίου; Ο τρόπος ζωής και σκέψης, η καθημερινότητα, ίσως και η ανάλυση του τι μας διαμορφώνει ως έθνος, ως λαό, ως κοινωνία. Τους Έλληνες και τους Πολωνούς τους συνδέουν, πιστεύω, πολλά στοιχεία. Η ιστορία μας, η μοίρα μας, η ψυχή των δυο λαών μας έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά. Όταν πριν από χρόνια, τη δεκαετία του ’80, πρότεινα στον εκδότη τα διηγήματα του Πέτρου Χάρη «Η μεγάλη νύχτα» και αποσπάσματα από το μυθιστόρημά του «Μέρες οργής», ήθελα να παρουσιάσω στον Πολωνό αναγνώστη μια εικόνα της ιταλικής και γερμανικής κατοχής και των μετέπειτα πολιτικών ταραχών στην Ελλάδα που του ήταν τελείως άγνωστη, και να δείξω ταυτόχρονα την ομοιότητα της εποχής εκείνης για έναν μέσο πολίτη των δυο χωρών μας. Αγαπούν γενικά τη λογοτεχνία οι Πολωνοί; Σύμφωνα με την έκθεση της Εθνικής Βιβλιοθήκης το 2016 μόνο το 37% των Πολωνών έχουν διαβάσει τουλάχιστον ένα βιβλίο, άρα 63% των ερωτηθέντων δεν έχουν διαβάσει ούτε ένα βιβλίο! Και μόνο 10% έχουν διαβάσει εφτά ή περισσότερα βιβλία. Το αποτέλεσμα αυτό είναι παρόμοιο με εκείνα των προηγούμενων ετών. Η σημαντική μείωση παρατηρήθηκε στην περίοδο 2004-2008. Πριν από το 2004 το ποσοστό των αναγνωστών κυμάνθηκε γύρω στο 55%, ενώ μετά το 2008 γύρω στο 40%. Παράλληλα, μειώθηκε σημαντικά το ποσοστό των εντατικών αναγνωστών – που διάβαζαν εφτά και περισσότερα βιβλία κατά τη διάρκεια ενός έτους – από περίπου 22% σε περίπου 10-11%. Διάφοροι πολιτιστικοί φορείς λαμβάνουν μέτρα για την ανάπτυξη της ανάγνωσης, αλλά, προφανώς σε έναν πολιτισμό που κυριαρχείται από εικόνες, ο νους μας όλο και πιο δύσκολα ανταποκρίνεται σε ένα εκτενέστερο κείμενο. Ωστόσο, μπορείτε ακόμα να

δείτε πολλούς ανθρώπους που διαβάζουν βιβλία σε μέσα μαζικής μεταφοράς και υπάρχει ακόμα ένα μεγάλο δίκτυο δημόσιων βιβλιοθηκών, οι οποίες λειτουργούν με επιτυχία. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Το πιο σύνηθες είναι ο μεταφραστής να παίρνει απλά μια εντολή από τον εκδότη. Η λογοτεχνική μετάφραση δεν πληρώνεται στην Πολωνία καλά. Ένας μεταφραστής πρέπει να έχει συνήθως και μια άλλη πηγή εισοδημάτων, επομένως δεν του αρκεί ο χρόνος για βαθύτερη έρευνα της ελληνικής αγοράς. Ωστόσο, η έρευνα αυτή γίνεται «αυτόματα» και καμιά φορά ο μεταφραστής προσπαθεί να πείσει τον εκδότη για κάποιο έργο. Το πρώτο εμπόδιο είναι ότι ο εκδότης δε γνωρίζει τη γλώσσα, και δεν μπορεί να το κρίνει. Εάν εμπιστεύεται τον προτείνοντα ή δώσει βάση στις κριτικές, τις οποίες είχε αναθέσει, τότε θεωρεί το βιβλίο ενδιαφέρον και αρχίζει να ψάχνει για χρηματική υποστήριξη, που στην περίπτωση της Ελλάδας αυτό είναι συνήθως άκαρπο. Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση; Ξέρουμε όλοι ότι σε περιόδους οικονομικής κρίσης ο πολιτισμός είναι ο τελευταίος τομέας στον οποίο διατίθενται τα λεφτά. Ο πολιτισμός δεν θεωρείται προϊόν πρώτης ανάγκης. Ξέρουμε όλοι ότι τέτοιος τρόπος σκέψης είναι λανθασμένος, ότι η παραμέληση του πολιτισμού θα έχει συνέπειες αναπόφευκτα στο μέλλον, ωστόσο, για άγνωστους λόγους, και παρά το γεγονός ότι οι διεργασίες βρίσκονται σε εξέλιξη, δεν μπορούμε να βρούμε ικανοποιητική λύση σε αυτό πρόβλημα. Χρειάζεται, ίσως, περισσότερη καλή θέληση και κάποια προσπάθεια από την πλευρά και των δυο κρατών μας. Σίγουρα χρειαζόμαστε περισσότερους ιδιώτες χορηγούς. Εξάλλου, μας λείπει σήμερα στην Πολωνία μια ευρύτερη λογοτεχνική κριτική και διαφήμιση. Το βιβλίο βγαίνει και σχεδόν αμέσως ξεχνιέται. Η ζωή του είναι πολύ στενή. Τα γεγονότα, οι εκδηλώσεις που

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] σχετίζονται με κάποιον συγκεκριμένο τίτλο είναι ελάχιστα. Στο ραδιόφωνο, στην τηλεόραση, στον Τύπο, τα βιβλία και οι συζητήσεις για τη λογοτεχνία σχεδόν απουσιάζουν. Το κοινό που έχει την ευκαιρία να μάθει για ένα καινούργιο βιβλίο είναι περιορισμένο. Θα ήταν καλό να αλλάξουμε αυτή την κατάσταση. Από την άλλη, αληθεύει ότι η μάστιγα της κρίσης που έχει πλήξει την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια αποτελεί ενδιαφέρον θέμα για τους εκδοτικούς οίκους του εξωτερικού; Κατά τη γνώμη μου η εικόνα της ελληνικής κρίσης δεν είναι στην Πολωνία ούτε σωστή, ούτε πλήρης. Κυριαρχεί μάλλον μια πεποίθηση για ένα ανίκανο κράτος με τεμπέληδες πολίτες. Το περιβάλλον των φιλελλήνων που ξέρει περισσότερα και καταλαβαίνει καλύτερα πώς είναι τα πράγματα, προσπαθεί να αλλάξει αυτήν την κατάσταση, αλλά η δημιουργία ή η αλλαγή μιας εικόνας είναι διαδικασία που απαιτεί χρόνο, συνεχή προσπάθεια και υπομονή. Η λογοτεχνία, βέβαια, θα μπορούσε να βοηθήσει. Όμως, η απάντηση στην ερώτησή σας πρέπει μάλλον να είναι: όχι. Εκδοτικοί οίκοι στην Πολωνία δεν ενδιαφέρονται – εκτός από τον αναφερόμενο πιο πάνω εκδότη – για τη σύγχρονη Ελλάδα και κατόπιν τούτου για την κρίση που την πλήττει. Ποιες ιδιαιτερότητες υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα πολωνικά; Όσον αφορά την ίδια τη γλώσσα θα έλεγα ότι, αν εξαιρέσουμε τον διαφορετικό χειρισμό του χρόνου, τα ελληνικά και τα πολωνικά έχουν αρκετά κοινά χαρακτηρίστηκα, π.χ. σχετικά ελεύθερο συντακτικό. Η ελληνική γλώσσα είναι, όμως, πιο πλούσια και όταν πρόκειται για το λεξιλόγιο και τη γλωσσική ποικιλία, το ιδίωμα. Δεν υπάρχει, δυστυχώς, ένα πλήρες, ενημερωμένο νεοελληνο-πολωνικό λεξικό. Προσωπικά πολλές φορές προσπαθώ να βρω μια λύση μέσω τρίτης γλώσσας, αγγλικής ή ρωσικής. Όσον αφορά στο ίδιο το κείμενο, τα ελληνικά βιβλία είναι συνήθως αρκετά στενά δεμένα με την τοπική πραγματικότητα, αναφέρονται στην παράδοση, την ιστορία ή απλά κάποιες συνήθειες. Ο μεταφραστής πρέπει πρώτα να αποκρυπτογραφήσει το περιεχόμενο και μετά να ψάξει για έναν τρόπο εξήγησης αυτών των στοιχεί-

ων στον αναγνώστη. Από όλα αυτά, όμως, αποτελείται η γοητεία της δουλειάς του, η γοητεία του συνεχούς γλωσσικού παιχνιδιού, εξερεύνησης της έννοιας, του χρώματος των λέξεων και των φράσεων, της πρόθεσης του συγγραφέα, η γοητεία του να ψάχνεις τα καλύτερα συνώνυμα. Πολλές φορές ο μεταφραστής προσφεύγει σε πολωνικά κείμενα – τα οποία, όπως πιστεύει, μπορούν να αποτελέσουν καλή πηγή ιδιώματος ή λεξιλογίου – και σε ελληνικά κείμενα για να εξετάσει πώς χρησιμοποιείται, πώς λειτουργεί στη γλώσσα μια συγκεκριμένη λέξη ή φράση ανάλογα με τα συμφραζόμενα. Το διαδίχτυο βοηθάει σημαντικά, αλλά σε σύγκριση με τις αγγλικές, λόγου χάρη, ιστοσελίδες, οι ελληνικές είναι ακόμα μάλλον φτωχές. Η εξεύρεση ενός εξειδικευμένου όρου μπορεί να είναι πολύ δύσκολη, αν όχι αδύνατη. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Και τα δυο. Οπωσδήποτε είναι ο ίδιος δημιουργός, επειδή από αυτόν και μόνο εξαρτάται η διατύπωση, η επιλογή της κάθε λέξης και του στιλ, αυτός αποφασίζει για τη μορφή του νέου κειμένου. Επιπλέον το νέο κείμενο δεν γεννιέται από το τίποτε, αλλά πρέπει να αντιστοιχεί με το υπάρχον έργο. Μη έχοντας πλήρη δημιουργική ελευθερία, ο μεταφραστής γίνεται δημιουργός «στον κύβο», αφού είναι υποχρεωμένος να εφεύρει μια πατέντα πώς να πει αυτό ή εκείνο, περιορισμένος από ιδέες κάποιου άλλου! Ο μεταφραστής είναι και διαμεσολαβητής και μάλιστα αναλαμβάνει μεγάλη ευθύνη. Πρέπει όχι μόνο να σέβεται τις επιλογές και τις αποφάσεις του συγγραφέα και να επεξεργάζεται πιστά το κείμενό του, αλλά και χρησιμοποιώντας τις γνώσεις του για την τάδε χώρα, την ιστορία της, το έθιμά της, τη νοοτροπία των κατοίκων της, προσπαθεί να δείξει στον αναγνώστη τις δεύτερες κρυμμένες έννοιες, τις γεύσεις και αποχρώσεις, το εκλεπτυσμένο χιούμορ κ.λπ. Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; Καλή μετάφραση είναι αυτή που, πρώτον, αντικατοπτρίζει το πρωτότυπο, αποδίδει τα χαρακτηριστικά της γλώσσας και του

Το «Τρίτο στεφάνι» του Κώστα Ταχτσή, το θεωρώ ως το καλύτερο ίσως ελληνικό μυθιστόρημα του δευτέρου μισού του 20ού αιώνα

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Ένας καλός μεταφραστής πρέπει πρώτα να καταλάβει «τι ήθελε να μας πει ο συγγραφέας» και μετά να το εκφράσει στη γλώσσα του με τρόπο όσο το δυνατόν πιο ακριβή, αποφεύγοντας ταυτόχρονα ξένα «δάνεια»

ύφους του συγγραφέα, και, δεύτερον, διαβάζεται καλά. Ο αναγνώστης θα πρέπει να έχει την εντύπωση ότι διαβάζει έργο γραμμένο αρχικά στη δική του γλώσσα. Θεμελιώδες λάθος αρχάριων μεταφραστών είναι η σπαστική προσκόλληση στο πρωτότυπο, που, κατά συνέπεια, τον δυσκολεύει να δει πόσο αφύσικα τεχνητά φαίνονται οι προτάσεις στη μητρική του γλώσσα. Αυθόρμητα ποτέ δεν θα έλεγε, και ειδικότερα, δεν θα έγραφε με τέτοιον τρόπο! Η μετάφραση, όπως κάθε άλλη επιδεξιότητα, κάθε τέχνη, βελτιώνεται με την πείρα. Πρέπει να ζήσουμε αρκετά διλήμματα, να τα νιώσουμε στο πετσί μας, να παλεύουμε αρκετές φορές με τον εαυτό μας, προσπαθώντας να βρούμε την καλύτερη λέξη, μέχρι να αποχτήσουμε μια «ελαφρότητα» αποφάσεων και επιλογών. Με λίγα λόγια, πιστεύω, ότι ένας καλός μεταφραστής πρέπει πρώτα να καταλάβει «τι ήθελε να μας πει ο συγγραφέας» και μετά να το εκφράσει στη γλώσσα του με τρόπο όσο το δυνατόν πιο ακριβή, αποφεύγοντας ταυτόχρονα ξένα «δάνεια». Για να μπορέσει να το κάνει, πρέπει να τελειοποιεί αδιάκοπα τη δική του γλώσσα από την άποψη της γλωσσικής ορθότητας και διεύρυνσης του λεξιλογίου, να εξασκεί τα μέσα εκφράσεώς του, διαβάζοντας μοντέρνα και παλιά, κλασική, λογοτεχνία. Πρέπει, δηλαδή, να τελειοποιεί τα εργαλεία του. Και τελευταίο αλλά εξίσου σημαντικό: πρέπει να ζητάει, να εκτιμά και να χαρεί τη βοήθεια ενός καλού επιμελητή, ο οποίος θα παρατηρήσει αδεξιότητες, αστοχίες, θα διορθώσει – και θα εξηγήσει! – τα λάθη. Ένας καλός επιμελητής είναι αληθινός θησαυρός για κάθε μεταφραστή, ή γενικά για κάθε εργάτη της πένας, όσο έμπειρος κι αν είναι. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.) Ζωηρά διατηρούνται στη μνήμη μου δυο γεγονότα. Ένα απογοητευτικό και ένα συγκινητικό. Στα τέλη της δεκαετίας του ’90 ετοίμασα μια ανθολογία διηγημάτων για μετάφραση στα πολωνικά. Μια πολύ προσωπική μου επιλογή – γνωστοί και αξιόλογοι νεώτεροι συγγραφείς, κείμενα που, όπως νόμιζα,

ήταν καλά από λογοτεχνική άποψη, αλλά και έλεγαν κάτι ενδιαφέρον για την Ελλάδα. Βάσει διμερούς συμφωνίας για τις πολιτιστικές ανταλλαγές μεταξύ Πολωνίας και Ελλάδας, υπήρχε η δυνατότητα να βγει ένα ελληνικό βιβλίο στην Πολωνία και ένα πολωνικό βιβλίο στην Ελλάδα με χρηματική βοήθεια των Υπουργείων Πολιτισμού. Βρήκα έναν πολύ καλό εκδότη στην Πολωνία και έναν πολύ καλό εκδότη στην Ελλάδα. Και οι δύο ζήτησαν μόνο την κάλυψη του κόστους της μετάφρασης. Το ελληνικό Υπουργείο απέρριψε την ιδέα, επειδή θεώρησε πως η ανθολογία δεν ήταν «αντιπροσωπευτική». Το χτύπημα ήταν τόσο ισχυρό που για χρόνια δεν είχα όρεξη για καμία πρωτοβουλία και δράση. Το δεύτερο γεγονός έχει να κάνει με τον Κώστα Ταχτσή. Μετέφραζα το «Τρίτο στεφάνι» και έψαχνα κάποιες λεπτομέρειες. Μεταξύ άλλων, θυμάμαι, μου έλειπαν περισσότερες πληροφορίες, ανάμεσα σε άλλα, για κάποια κυρία Σπανούδη αναφερόμενη στο βιβλίο. Δεν υπήρχε τότε το διαδίκτυο, δεν μπορούσα να τη βρω σε καμία εγκυκλοπαίδεια. Του έστειλα, λοιπόν, του Ταχτσή ένα γράμμα με ερωτήσεις. Λίγο μετά έμαθα για τον τραγικό θάνατό του. Και σχεδόν την επόμενη μέρα έλαβα την απάντηση του! Τη διάβαζα με δάκρυα στα μάτια. Τον θρηνούσα αληθινά. Λατρεύω τα έργα του. Το «Τρίτο στεφάνι» το θεωρώ ως το καλύτερο ίσως ελληνικό μυθιστόρημα του δευτέρου μισού του 20ού αιώνα. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον για το ξένο κοινό χάρη στην ανεπανάληπτη ατμόσφαιρά του, στα τάχα παρεμπιπτόντως αναφερόμενα ιστορικά γεγονότα, στην παρουσίαση της ελληνικής καθημερινότητας και μάλιστα στη συναρπαστική πλοκή καθώς και στο πυκνό, καταπληκτικό ύφος. Είναι ένα έργο-πρόκληση και για τον μεταφραστή και για τον αναγνώστη. Θέλω να προσθέσω με χαρά, ότι η μετάφραση του βιβλίου έγινε το θέμα μάστερ διατριβής στο Πανεπιστήμιο Βαρσοβίας, σχετικά με την πολιτιστική πτυχή στις λογοτεχνικές μεταφράσεις από τα ελληνικά στα πολωνικά. Έχω μεταφράσει περισσότερα από τριάντα λογοτεχνικά έργα. Τα μισά από αυτά ήταν βιβλία των Ελλήνων συγγραφέων. Δεν θα υπερβάλλω λέγοντας ότι η εργασία πάνω σε αυτά τα βιβλία ήταν ειδικά ευχάριστη. Ίσως επειδή με ενδιαφέρει τόσο πολύ η Ελλάδα, ίσως επειδή την αγαπώ…

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Η Ewa T. Szyler είναι δημοσιογράφος, αρθρογράφος και μεταφράστρια αγγλικής και νεοελληνικής πεζογραφίας στα πολωνικά. Έχει μεταφράσει πάνω από τριάντα βιβλία, συμπεριλαμβανόμενων δεκαπέντε έργων Ελλήνων λογοτεχνών και περισσότερες από διακόσιες ταινίες ντοκιμαντέρ. Σπούδασε στο Πολυτεχνείο και Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας. Παρακολούθησε προγράμματα της νεοελληνικής γλώσσας για αλλοδαπούς στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Υπήρξε υπότροφος του Ιδρύματος Αλέξανδρου Ωνάση. Δημοσίευε λογοτεχνικές κριτικές και κείμενα για τη σημερινή Ελλάδα σε περιοδικά και εφημερίδες της Πολωνίας. Συνεργάστηκε με την Πολωνική Κρατική Ραδιοφωνία για μερικούς μήνες, ως ανταποκρίτριά της στην Αθήνα. Εργάστηκε στις Πρεσβείες της Ελλάδος και της Κύπρου στη Βαρσοβία. Την περίοδο 1992 – 2004 διατέλεσε πρόεδρος του Συλλόγου των Φίλων της Ελλάδας στη Βαρσοβία. Είναι ιδρυτικό μέλος της Πολωνικής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών και από το 2015 μέλος της Αρχής της Εταιρείας.

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η Κλαρίσα Γιοβάνοβιτς για την ελληνική λογοτεχνία στη Σλοβενία

Το πρώτο βιβλίο που μετέφρασα από τα ελληνικά, ήταν το μυθιστόρημα Στα ίχνη της παράστασης του Φίλιππου Δρακονταειδή. Η σλοβένικη μετάφραση βγήκε το 1986.

ίναι αλήθεια ότι δεν ξέρουμε πολλά πράγματα για το ελληνικό βιβλίο στη Σλοβενία και από την άλλη ούτε και οι Σλοβένοι αναγνώστες είναι εξοικειωμένοι με την ελληνική λογοτεχνία. Και για να είμαστε ειλικρινείς, ούτε οι Έλληνες αναγνώστες έχουν γνώση της σλοβένικης λογοτεχνίας. Στα σλοβένικα δεν έχουν μεταφραστεί πολλά βιβλία της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας: μερικές δεκάδες και μάλλον δεν ξεπερνούν τα 30, σύμφωνα με τις πληροφορίες της μεταφράστριας Κλαρίσα Γιοβάνοβιτς. Κάπως πιο γνωστοί στη Σλοβενία είναι ο Καζαντζάκης, ο Καβάφης, ο Σεφέρης, ο Ελύτης και ο Ρίτσος. Ένα μεγάλο μέρος των βιβλίων αυτών μεταφράστηκαν από κλασικούς φιλόλογους, όπως τον Marijan Tavčar (1912-1981). Ορισμένα βιβλία μεταφράστηκαν από άλλες γλώσσες (π.χ. γαλλικά, γερμανικά). Η Κλαρίσα Γιοβάνοβιτς είναι μια πολύπλευρη προσωπικότητα. Είναι η πιο γνωστή μεταφράστρια της νεοελληνικής λογοτεχνίας στη Σλοβενία και ασχολείται με τη μετάφραση πάνω από 30 χρόνια. Είναι πολύγλωσση και μεταφράζει από πολλές γλώσσες, π.χ. ιταλικά και γαλλικά. Είναι ποιήτρια, συνθέτρια και γνωστή τραγουδίστρια στη χώρα της. Το συγκρότημά της (Klarisa Jovanovic & Della Segodba ανήκει στο ρεύμα της world music/ethno με επηρεασμούς από την jazz) ασχολείται με τη μεσογειακή μουσική, την οποία διασκευάζει σε νέες

εκτελέσεις. Η Κλαρίσα Γιοβάνοβιτς εξηγεί πως ελάχιστοι στη Σλοβενία γνωρίζουν κάτι για την ελληνική λογοτεχνία. Πιο εξοικειωμένοι είναι με την αρχαία γραμματεία. Παρόλα αυτά, πού και πού όλο και κάποιος εκδότης θα δείξει ενδιαφέρον για ελληνικά βιβλία, ιδιαίτερα για τα βραβευμένα. Θεωρεί πως είναι σημαντικό όχι μόνο οι Σλοβένοι αναγνώστες να γνωρίσουν τη σύγχρονη ελληνική γραμματεία, αλλά και όλοι οι «μικροί» ευρωπαϊκοί λαοί να γνωρίσουν ο ένας τον άλλον μέσα από τη λογοτεχνία, αφού βρίσκονται σήμερα σε μειονεκτική θέση˙ η αγγλική έχει γίνει σήμερα η lingua franca και οι αναγνώστες όλο και περισσότερο διαβάζουν βιβλία στην αγγλική γλώσσα. Η Κλαρίσα Γιοβάνοβιτς γοητεύτηκε μικρή ήδη από την ακουστική της ελληνικής γλώσσας, από τραγούδια της δεκαετίας του 1960 κι έπειτα προχώρησε σε σπουδές της ελληνικής γλώσσας στην Ελλάδα. Ασχολήθηκε ακόμα με την ελληνική λαογραφία, τη μουσική και την αρχαιολογία, γνώσεις πολύ χρήσιμες για τον μεταφραστή της ελληνικής λογοτεχνίας. Για όλα αυτά, τη μουσική της, την ελληνική λογοτεχνία και τη μετάφραση η Καρίσα Γιοβάνοβιτς αναφέρεται στη συνέντευξή της. Γνωρίζετε αρκετές γλώσσες. Κι αυτό είναι μεγάλο προτέρημα για έναν μεταφραστή. Ωστόσο, γιατί νιώσατε την ανάγκη να μάθετε τόσες γλώσσες; Μαθαίνοντας μια ξένη γλώσσα μπαίνω σ’ έναν άλλο πολιτισμό, σε μιαν άλλη νοοτροπία, σ’ έναν άλλο τρόπο σκέψης: καινούριες γνώσεις, καινούρια αρώματα. Ανακαλύπτω πράγματα που δεν υπάρχουν

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Δεν μπορώ να πω ότι η ελληνική λογοτεχνία είναι γνωστή στη Σλοβενία. Ελάχιστοι έχουν κάποια ιδέα γι’ αυτήν

στη μητρική μου γλώσσα, πράγματα καταπληκτικά. Ανακαλύπτω ως τώρα κρυμμένες γωνίες της προσωπικότητάς μου. Όταν μιλώ μια ξένη γλώσσα, μια άλλη φωνή μιλά από μέσα μου. Πρόκειται για μια πολύτιμη εμπειρία. Κάτω από ποιες συνθήκες άρχισε η επαφή σας με την ελληνική γλώσσα; Η πρώτη επαφή μου με τα ελληνικά ήτανε με τραγούδια της δεκαετίας του ’60. Ο πατέρας μου αγόραζε δίσκους, τα τραγούδια της Νανάς Μούσχουρη, της Μελίνας Μερκούρη… Άρεσαν πολύ στους Γιουγκοσλάβους, ιδιαίτερα στους Σέρβους. Πάρα πολλά διασκευάστηκαν στα σέρβικα, το Ποτέ την Κυριακή ακόμα και στα σλοβένικα… Εκτός από τη μουσική, μου άρεσαν και τα ελληνικά, ο ήχος, η ακουστική της γλώσσας, έστω κι αν ακόμα δεν τα καταλάβαινα. Λίγο αργότερα, ακόμα μικρή, 12χρονο κορίτσι, άρχισα να ενδιαφέρομαι για την ιστορία, την αρχαιολογία, τη λαογραφία προπαντός της Μεσογείου… επομένως και της Ελλάδας. Αληθινό ταξίδι, με τρένο, έκανα στα είκοσι δύο, φοιτήτρια της Γαλλικής Φιλολογίας και Συγκριτικής Λογοτεχνίας, στο δεύτερο έτος. Για ένα χρόνο διέκοψα τις σπουδές μου, πήγα στη Θεσσαλονίκη και έκανα εγγραφή στη Φιλοσοφική Σχολή (γαλλικά, ιταλικά). Ο σκοπός μου, όμως, ήτανε να μάθω νέα ελληνικά. Είχα μια καταπληκτική καθηγήτρια, την Τέτα Χρηστίδου… Πέρασα, λοιπόν, ένα σχολικό έτος στη Θεσσαλονίκη, γύρισα στη Λιουμπλιάνα, τελείωσα τις σπουδές μου και ξαναπήγα στην Ελλάδα, στην Αθήνα τότε, με κρατική υποτροφία. Όταν γύρισα στην πατρίδα μου, άρχισα να δουλεύω ως μεταφράστρια γαλλικών, μετά ως δασκάλα σε δημοτικό σχολείο, αλλά ταυτόχρονα μετέφραζα και λογοτεχνία, προπαντός τη νεοελληνική. Το πρώτο βιβλίο που μετέφρασα από τα ελληνικά, ήταν το μυθιστόρημα Στα ίχνη της παράστασης του Φίλιππου Δρακονταειδή. Η σλοβένικη μετάφραση βγήκε το 1986. Είστε ποιήτρια και πολύ γνωστή τραγουδίστρια στη χώρα σας με δικό σας συγκρότημα που ασχολείται με την παραδοσιακή μουσική της Μεσογείου και της Ελλάδας. Γνωρίζετε καλά την ελληνική παράδοση. Πώς ταιριάζουν όλες αυτές οι ιδιότητες με εκείνην του μεταφραστή;

Ναι, είμαι ποιήτρια και τραγουδίστρια, ας αφήσουμε στην άκρη το πολύ γνωστή, γιατί πολύ γνωστοί είναι μόνο ορισμένοι ποπ τραγουδιστές. Εγώ ασχολούμαι με τη λεγόμενη world music/ethno (με κάποια απόχρωση jazz). Βέβαια, ξέρω αρκετά καλά την ελληνική παράδοση, γιατί πάντα με ενδιέφεραν, όπως έχω πει, η ιστορία, η λαογραφία. Στην Αθήνα, εκτός από τα μαθήματα της γλώσσας, της λογοτεχνίας και της λαογραφίας στη Φιλοσοφική Σχολή, παρακολουθούσα και τα μαθήματα στην Εθνική (Μουσική) Σχολή του Σίμωνα Καρά. Εννοείται ότι τα «δικά» μου ελληνικά τραγούδια είναι διασκευές των δημοτικών. Οι γνώσεις που έχω δεν βλάπτουν, το αντίθετο, είναι πολύ χρήσιμες, γιατί η λογοτεχνία μιλάει για τη ζωή και η ζωή δεν είναι μόνο γραμματική και ορθογραφία. Μια φορά διάβασα ένα μυθιστόρημα, μεταφρασμένο από τα ελληνικά, στο οποίο ο συγγραφέας μιλά για κάτι παιδιά που τραγουδούσαν σκοπούς, αντί με λόγια, με τα: νη, πα, βου, γα, δι και ο μεταφραστής δεν είχε ιδέα ότι πρόκειται για τα: ντο, ρε, μι, φα, σολ… Ε, ναι, όταν μαθαίνεις τη γλώσσα δεν μαθαίνεις και τη βυζαντινή μουσική… Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στα σλοβένικα; Πρώτα πρώτα, γιατί ασχολούμαι με τη λογοτεχνία (και τη μουσική). Και κατά δεύτερον, ήθελα (και θέλω ακόμα), το σλοβένικο αναγνωστικό κοινό να γνωρίσει, τουλάχιστο λιγάκι, και τους Έλληνες συγγραφείς… Ας προσθέσω ότι είμαι η μόνη στη Σλοβενία που ασχολούμαι σοβαρά και συστηματικά με μετάφραση λογοτεχνίας από τα νέα ελληνικά. Υπάρχουνε, βέβαια, λίγοι επίσημοι μεταφραστές, και έχουμε κλασικούς φιλόλογους που μεταφράζουνε από τα αρχαία ελληνικά και ορισμένοι απ’ αυτούς μεταφράζουν κείμενα από τα νέα ελληνικά, αλλά αυτό συμβαίνει σπάνια. ίναι γνωστή η ελληνική λογοτεχνία στη χώρα σας; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Δεν μπορώ να πω ότι η ελληνική λογοτεχνία είναι γνωστή στη Σλοβενία. Ελάχιστοι έχουν κάποια ιδέα γι’ αυτήν. Εδώ μπορεί κανείς να σπουδάζει μόνο κλασική φιλολογία (αρχαία ελληνικά και λατινικά-οι φοιτητές παρακολουθούν και ορισμένα μαθήματα νέας ελληνικής), οπότε πολύ

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

πιο γνωστή είναι η αρχαία ελληνική λογοτεχνία. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχει προοπτική για νέες μεταφράσεις, πού και πού κάποιος εκδοτικός οίκος δείχνει λίγο ενδιαφέρον, ιδιαίτερα για βραβευμένα βιβλία. Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Σλοβένοι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Γιατί; Πρώτ’ απ’ όλα γιατί βρισκόμαστε όλοι στην Ευρώπη και η λογοτεχνία, γενικά, μας βοηθάει να γνωρίσουμε καλύτερα ο ένας τον άλλο. Δεύτερον, οι «μικροί» λαοί -ισχύει για Σλοβένους και για Έλληνες- σήμερα βρίσκονται, σε σύγκριση με «μεγάλους», σε μια πολύ δύσκολη κατάσταση, αφού τα αγγλικά έχουν γίνει η lingua franca και τα περισσότερα βιβλία μεταφράζονται από τα αγγλικά. Οι αναγνώστες, εδώ και στην Ελλάδα, διαβάζουν τα βιβλία που βρίσκονται στη διάθεσή τους. Όταν δεν τους προσφέρουμε μεταφράσεις από «μικρούς» λαούς, θα διαβάζουν μόνο Αμερικάνους και Άγγλους (ίσως και Γερμανούς, Γάλλους, Ισπανούς, Ρώσους και Ιταλούς) συγγραφείς. Βασισμένη στην πείρα σας, τι είναι αυτό που θα μπορούσε να «αγγίξει» τους Σλοβένους αναγνώστες ενός ελληνικού βιβλίου; Δύσκολη ερώτηση… Για τους Σλοβένους η Ελλάδα είναι προπαντός μια τουριστική χώρα με πολύ ήλιο και ωραία θάλασσα. Άρα, όταν πάνε διακοπές ή όταν γυρίζουν απ’ αυτές, ίσως να θέλουν να διαβάζουν ιστορίες που έχουν σχέση με τον ήλιο και τη θάλασσα… και με τον έρωτα… Όσοι διαβάζουν, όμως, λογοτεχνία (εννοώ λογοτε-

χνία!), θα διαβάσουν με χαρά ένα βιβλίο με οποιοδήποτε περιεχόμενο, με την προϋπόθεση ότι έχει καλλιτεχνική αξία. Αγαπούν γενικά τη λογοτεχνία οι Σλοβένοι; Νομίζω ότι οι Σκανδιναβοί μας ξεπερνούν στο διάβασμα και στην αγάπη για τη λογοτεχνία. Οι Σλοβένοι διαβάζουν… εκτός από τα περιοδικά (και εφημερίδες και κείμενα στο διαδίκτυο), προπαντός βιβλία που διαφημίζονται… και ξέρουμε όλοι ποια είναι… Οι Σλοβένοι δανείζονται βιβλία από βιβλιοθήκες και σπάνια αγοράζουν βιβλία, γιατί, για να πούμε την αλήθεια, τα σλοβένικα βιβλία είναι ακριβά. Είμαστε μόνο δύο εκατομμύρια. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Όσον αφορά εμένα, ευτυχώς, περιορίζομαι στη μετάφραση και μερικές φορές στην επιλογή του βιβλίου. Οι εκδότες διαβάζουν μόνο Έλληνες συγγραφείς που έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, γερμανικά, γαλλικά. Αν τους αρέσουν, μου ζητούν να μεταφράσω συγκεκριμένο βιβλίο. Μερικές φορές, μου προτείνουν μόνο τον συγγραφέα… Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή κατάσταση, έστω να γνωρίσουν καλύτερα οι Σλοβένοι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Οι εκδότες έτσι κι αλλιώς ενδιαφέρονται,

Οι εκδότες διαβάζουν μόνο Έλληνες συγγραφείς που έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, γερμανικά, γαλλικά. Αν τους αρέσουν, μου ζητούν να μεταφράσω συγκεκριμένο βιβλίο

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Ο καλός μεταφραστής έχει υπόψη του ότι θα πρέπει να ξεριζώσει το πρωτότυπο για να το φυτέψει στο δικό του χώμα

όπως έχω πει, σχεδόν μόνο για τους Αμερικάνους ή για τους Άγγλους συγγραφείς. Ή για βιβλία που είναι γραμμένα στα αγγλικά. Έτσι, ορισμένοι Έλληνες συγγραφείς αρχίζουν και γράφουν τα έργα τους στα αγγλικά, αλλά τότε μιλάμε πια για την αγγλική λογοτεχνία. Μπορούμε να πούμε ότι ο συγγραφέας αυτός είναι ελληνικής καταγωγής, αλλά το βιβλίο δεν ανήκει στην ελληνική λογοτεχνία, γιατί η μόνη πατρίδα της λογοτεχνίας είναι η γλώσσα. Ποιες ιδιαιτερότητες υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα σλοβένικα; Πάρα πολλές… Στα σλοβένικα υπάρχει ο δυϊκός αριθμός, έτσι καταλαβαίνεις αμέσως, αν πρόκειται για δύο άτομα, δύο πράγματα. Έχουμε έξι πτώσεις (στον ενικό, δυϊκό και πληθυντικό), αλλά δεν έχουμε κλητική, όπως οι Σέρβοι. Π.χ., όταν φωνάζουμε κάποιον, χρησιμοποιούμε την ονομαστική… Στις αρνητικές προτάσεις, αντί για αιτιατική, χρησιμοποιούμε τη γενική. Αλλά, όταν μεταφράζεις, έτσι κι αλλιώς, πρέπει να γνωρίζεις καλά τον πολιτισμό, τη νοοτροπία, τα ήθη και τα έθιμα, τους ιδιωματισμούς… Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Και το ένα και το άλλο. Το έργο που βρίσκεται μπροστά μου θα το ξαναγράψω στη δική μου γλώσσα… Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; Ο καλός μεταφραστής έχει υπόψη του ότι θα πρέπει να ξεριζώσει το πρωτότυπο για να το φυτέψει στο δικό του χώμα. Το να μεταφράζεις κυριολεκτικά (και ορισμένοι το κάνουν), είναι το χειρότερο πράγμα. Στο κάτω κάτω, όταν ο αναγνώστης διαβάζει τη μετάφραση, δεν πρέπει, βαδίζοντας ανάμεσα στις προτάσεις, να σκοντάφτει συνέχεια, επειδή, προς Θεού, το κείμενο είναι μεταφρασμένο από μια ξένη γλώσσα. Η μετάφραση πρέπει να διαβάζεται σαν να ήτανε γραμμένη στη μητρική γλώσσα του αναγνώστη. Στο διαδίκτυο υπάρχουν σήμερα εργαλεία αυτόματης μετάφρασης ενός κειμένου με άθλια, ωστόσο, αποτελέσματα. Υπάρχει, άραγε, το ενδε-

χόμενο, η ανησυχία (όπως υπάρχει και η άποψη πως στο μέλλον το ηλεκτρονικό βιβλίο θα υποκαταστήσει το έντυπο βιβλίο), να αντικατασταθεί ο μεταφραστής από τέτοιες μηχανές αυτόματης μετάφρασης; Όσον αφορά στη μετάφραση, ιδιαίτερα της λογοτεχνίας, προς το παρόν, δεν υπάρχει περίπτωση τα εργαλεία αυτόματης μετάφρασης να αντικαταστήσουν τον μεταφραστή. Όσον αφορά στο ηλεκτρονικό βιβλίο… δεν ξέρω. Σίγουρα αυτό δεν μπορεί να υποκαταστήσει το έντυπο βιβλίο. Αναρωτιέμαι, όμως, τι και πώς θα διαβάζει η νέα γενιά. Έχω την εντύπωση ότι στο μέλλον ένα μικρό ποσοστό αναγνωστών θα διαβάζει έντυπα βιβλία -όπως και στον Μεσαίωνα- θα είναι όμως κάτι το αριστοκρατικό… Ας πούμε ότι μόνο μια πνευματική, μορφωμένη αριστοκρατία θα έχει ανάγκη και υπομονή να διαβάζει μεγάλα, έντυπα κείμενα. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.) Έχω μια ωραία ιστορία… Όταν μετάφραζα το πρώτο μου βιβλίο (Στα ίχνη της παράστασης του Φίλιππου Δρακονταειδή), το 1985, συνάντησα τον συγγραφέα στην Αθήνα. Κουβεντιάζαμε αρκετή ώρα και μου είπε ότι του αρέσει πολύ το όνομά μου, δηλαδή ο συνδυασμός του ονόματος που έχει λατινική ρίζα και του επωνύμου που είναι καθαρά σλαβικό. Μου είπε ότι κάποτε θα το χρησιμοποιήσει. Το 2004, όταν ξανακατέβηκα στην Αθήνα, για το βραβείο μετάφρασης, μου συνέβη κάτι πολύ παράξενο… Έμεινα στην Αθήνα τρεις μέρες, γύρισα την πόλη, τα μουσεία και τα βιβλιοπωλεία. Την τρίτη μέρα, το βράδυ, μπαίνοντας στο μόνο βιβλιοπωλείο που ήτανε ακόμα ανοιχτό, ρωτάω για κάποιο βιβλίο του Δρακονταειδή. Ο πωλητής μου δείχνει το μόνο βιβλίο του Δρακονταειδή που υπήρχε τότε εκεί, ήτανε Η πρόσοψη (εκδ. Καστανιώτη, 2003). Το παίρνω στα χέρια μου και το ανοίγω ακριβώς στη σελίδα που αναφέρει μια κοπέλα, μια συγκεκριμένη Κλαρίσα Γιοβάνοβιτς… Από τότε λέω, αστειευόμενη, ότι μπήκα επίσημα στην ελληνική λογοτεχνία…

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ

Η Κλαρίσα Γιοβάνοβιτς σπούδασε Γαλλική Φιλολογία και Συγκριτική Λογοτεχνία. Αποφοίτησε το 1982 από τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Λιουμπλιάνα. Μεταφράζει κυρίως από τη νεοελληνική γλώσσα, καθώς και από τη σερβική, την κροατική, τη σλαβομακεδονική, την ιταλική (δημοσιεύσεις σε βιβλία) και τη γαλλική (δημοσιεύσεις σε περιοδικά). Την πρώτη της επαφή με τη νεοελληνική γλώσσα την είχε το σχολικό έτος 1977/78, όταν ως φοιτήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Λιουμπλιάνα έζησε έναν χρόνο στη Θεσσαλονίκη, όπου παρακολούθησε εντατικά μαθήματα νεοελληνικής γλώσσας. Το σχολικό έτος 1982/83 συνέχισε την εκμάθηση της νεοελληνικής γλώσσας με υποτροφία για προπτυχιακές σπουδές (ZAMTES) στη Φιλοσοφική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Ξαναπήγε στην Ελλάδα αρκετές φορές με υποτροφία για εντατικά θερινά μαθήματα νεοελληνικής γλώσσας και πολιτισμού. Το 1986 κυκλοφόρησε από τον εκδ. οίκο Pomurska založba η πρώτη της λογοτεχνική μετάφραση από τη νεοελληνική γλώσσα, το μυθιστόρημα του Φίλιππου Δρακονταειδή, OTOK V LUNINEM POPKU/ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ. Από τότε έχει μεταφράσει πολλά βιβλία Ελλήνων λογοτεχνών από τα νεοελληνικά, τα κροατικά και σλαβομακεδονικά. Ανάμεσα σε άλλους, έχει μεταφράσει Χρήστο Χρυσόπουλο, Ανδρέα Στά-

ικο, Ευγένιο Τριβιζά, Νίκο Παναγιωτόπουλο, Ιωάννα Καρυστιάνη, Ζυράννα Ζατέλη, Αμάντα Μιχαλοπούλου. Μετέφρασε ακόμα αρκετά λαϊκά ελληνικά παραμύθια, αποσπάσματα πεζογραφίας και ποίηση με διάφορες ευκαιρίες (ραδιοφωνικές εκπομπές, λογοτεχνικά περιοδικά, λογοτεχνικά φεστιβάλ, βραδιές λογοτεχνίας, Εκθέσεις Βιβλίου, π.χ. Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης-2006) και αρκετές ανθολογίες (π.χ. Ανθολογία Ελληνικής Λογοτεχνίας του 20ου αι, 2000, Ανθολογία τουρκικής λογοτεχνίας του 20ου αι. από την ελληνική μετάφραση, 2001, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών του Στρασβούργου). Συμμετείχε, ακόμα, στο Μεγάλο Σλοβενικό Λεξικό (Mladinska knjiga, 2003-2005) με βιογραφικά στοιχεία για εκατό Έλληνες συγγραφείς, ποιητές, δραματουργούς και δοκιμιογράφους από τον 11ο έως τον 20ό αιώνα. Το 2004 της απονεμήθηκε στην Αθήνα το Βραβείο της Ελληνικής Εταιρείας Μεταφραστών Λογοτεχνίας για την ανθολογία ελληνικών διηγημάτων (εκδ. Vodnikova založba, 2003) με τίτλο LUČI NA ODPRTNEM MORJU/ΤΑ ΦΩΤΑ ΣΤΟ ΠΕΛΑΓΟΣ (ο τίτλος του ομώνυμου διηγήματος του Πέτρου Χάρη). Γράφει και δημοσιεύει ποίηση και σύντομα πεζογραφήματα. Το 2007 δημοσίευσε τη συλλογή ZGIBAN PREK MURE/ΛΥΓΙΣΜΕΝΗ ΕΠΑΝΩ ΣΤΗ ΜΟΥΡΑ (εκδ. Lepa beseda), η οποία ήταν υποψήφια για την καλύτερη πρώτη ποιητική συλλογή το 2008, ενώ το 2013 ο εκδ. οίκος Pivec εξέδωσε τη δεύτερη ποιητική συλλογή της KIMONO, NA OTIP/ ΚΙΜΟΝΟ, ΣΤΗΝ ΑΦΗ. Η τρίτη ποιητική συλλογή της αναμένεται να κυκλοφορήσει σε μερικούς μήνες. Είναι μέλος της Ένωσης Σλοβένων Λογοτεχνικών Μεταφραστών, της Ένωσης Σλοβένων Συγγραφέων και της Διεθνούς Οργάνωσης Συγγραφέων PEN. Ασχολείται επαγγελματικά με τη μουσική, ιδιαίτερα με την ερμηνεία μελοποιημένης ποίησης και επανερμηνείας δημοτικών τραγουδιών. Είναι συνθέτρια και συγγραφέας πολλών μουσικών και θεατρικών-μουσικών έργων δωματίου˙ μερικά από αυτά είναι για παιδιά. Στα έργα αυτά συμμετείχε όχι μόνο ως τραγουδίστρια και απαγγέλλοντας κείμενα, αλλά και ως συγγραφέας συνδετικών κειμένων/ σεναριογράφος και συν-σεναριογράφος.

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Ο Maurizio De Rosa για την ελληνική λογοτεχνία στην Ιταλία 66

Literature.gr

ελληνική λογοτεχνία δεν είναι επαρκώς γνωστή στους Ιταλούς αναγνώστες. Αυτό κατέδειξε η έρευνα που είχε πραγματοποιηθεί από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας και με αυτό συμφωνεί και ο Ιταλός μεταφραστής Maurizio De Rosa στη συνέντευξή του, παρόλη την πρόοδο που έχει συντελεστεί τα τελευταία είκοσι χρόνια. Όπως αναφέρει ο καθηγητής Ευριπίδης Γαραντούδης στο σημείωμά για την έρευνα του Κ.Ε.Λ: «Η βασική διαπίστωση που προκύπτει από την επεξεργασία των στοιχείων είναι ότι τα κενά στη γνωριμία του ιταλικού κοινού με τη νεοελληνική λογοτεχνία είναι μεγάλα και δυστυχώς, όπως δείχνουν όλες οι ενδείξεις, πάρα πολύ δύσκολα θα καλυφθούν». Σύμφωνα με την έρευνα, μέχρι το 2002 είχαν μεταφραστεί 51 πεζογράφοι και 23 ποιητές, συνολικά 83 βιβλία πεζογραφίας και 85 βιβλία ποίησης. Ο Καζαντζάκης κατέχει τα σκήπτρα στην πεζογραφία. Περισσότερο γνωστοί ποιητές είναι ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Ρίτσος και ο Καβάφης. Σχεδόν άγνωστοι παραμένουν ποιητές όπως ο Σολωμός, ο Παλαμάς και ο Καρυωτάκης. Ο κ. Γαραντούδης αναφέρεται ιδιαίτερα στην περίπτωση της Πάπισσας Ιωάννας του Ροΐδη, για να καταδειχθεί «το μέγεθος της ανυποληψίας που περιβάλλει τη λογοτεχνία μας». Το βιβλίο μεταφράστηκε στα ιταλικά από την αγγλική μετάφραση του Λόρενς Ντάρελ. Στο εξώφυλλο ως συγγραφέας του βιβλίου καταγράφεται ο Ντάρελ, ενώ στο βιογραφικό σημείωμα για τον Ροΐδη, καταγράφεται ότι αυτός γεννήθηκε στη Συρία! (αντί στη Σύρο). Ο μεταφραστής Maurizio De Rosa έχει μεταφράσει πολλά έργα της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας στα ιταλικά. Ζει μόνιμα στην Αθήνα. Ερωτεύτηκε την ελληνική γλώσσα από τα μαθητικά του χρόνια, στο κλασικό λύκειο. Το 1992, όταν επισκέφθηκε την Ελλάδα, η αγάπη του για τον ελληνικό πολιτισμό αναθερμάνθηκε. Και τα πράγματα πήραν τον δρόμο τους. Σπούδασε και πάλι την ελληνική γλώσσα και η μετάφραση έγινε τρόπος ζωής. Τον απασχολεί κάθε λεπτό, από την ώρα που θα ξυπνήσει το πρωί μέχρι την ώρα που θα πλαγιάσει το

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] βράδυ. Στη συνέντευξή του αναφέρεται στη δύσκολη κατάσταση που επικρατεί στο ιταλικό εκδοτικό τοπίο, στους λίγους Έλληνες σύγχρονους λογοτέχνες που κατάφεραν να ξεχωρίσουν και στα χαρακτηριστικά που, σε ένα ελληνικό βιβλίο, θα μπορούσαν να «αγγίξουν» τους Ιταλούς αναγνώστες. Ακόμα, μας μιλά για τη δυσκολία που συναντά ο μεταφραστής της ελληνικής λογοτεχνίας να πείσει τον μέσο εκδότη, ο οποίος είναι πολύ δύσπιστος έως και «καχύποπτος», να εμπιστευτεί ένα ελληνικό βιβλίο. Για τον Maurizio De Rosa, ο μεταφραστής είναι ταυτόχρονα ερμηνευτής και δημιουργός. Και η καλή μετάφραση «είναι η μετάφραση που δεν προδίδει τη φύση της κατά τον ίδιο τρόπο που ο καλός ηθοποιός ξεγελάει τον θεατή με την απόλυτη φυσικότητα της υποκριτικής του». Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε με την ελληνική γραμματεία; Όλα ξεκίνησαν με την αγάπη μου για την Ελληνική γλώσσα. Πρωτοήρθα σε επαφή με τα Αρχαία Ελληνικά στο κλασικό λύκειο και ήταν κεραυνοβόλος έρωτας. Μπορώ να πω ότι στο λύκειο μ’ ενδιέφεραν μόνο τα Αρχαία και δευτερευόντως τα Λατινικά, και μάλιστα τσακωνόμουν με την καθηγήτριά μου, την κυρία Σιμεόνι, για θέματα μετάφρασης – στο λύκειο στην Ιταλία δεν κάναμε πραγματική μετάφραση, περισσότερο μεταφράζαμε λέξη-λέξη και προσπαθούσαμε να δώσουμε κάποιο νόημα σε αυτό το συνονθύλευμα γραμμένο στην αποκαλούμενη «μεταγλώσσα της σχολικής μετάφρασης». Έτσι βάλθηκα μόνος μου να κάνω απόπειρες πραγματικής μετάφρασης με κείμενα των Ξενοφώντα, Αισώπου, Λυσία. Έπειτα σπούδασα Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή φιλολογία στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου. Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στα ιταλικά; Το 1992 ταξίδεψα πρώτη φορά στην Ελλάδα και το ταξίδι αυτό ήταν για μένα αποκάλυψη. Στο πλαίσιο της σχολικής και ακαδημαϊκής πρακτικής, η Ελληνική γλώσσα και ο Ελληνικός πολιτισμός εν γένει αντιμετωπίζονται σαν κάτι νεκρό, τετελεσμένο, και οι αίθουσες διδασκαλίας ώρες-ώρες μοιάζουν με νεκροτομεία. Στην Ελλάδα ανακάλυψα τη ζωντανή Ελλάδα, τη ζω-

Το 1997 γνώρισα τον Ελληνιστή και εκδότη Νικόλα Κροτσέττι, ο οποίος εκείνη την εποχή ξεκινούσε τη σειρά «Αριστέα», την πληρέστερη και συνεπέστερη προσπάθεια διάδοσης της σύγχρονης Ελληνικής λογοτεχνίας στην Ιταλία. Από τότε κύριο αντικείμενο της επαγγελματικής μου δραστηριότητας είναι η μετάφραση στα Ιταλικά της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Αυτή τη στιγμή το εκδοτικό τοπίο στην Ιταλία χαρακτηρίζεται από φοβικά σύνδρομα, ανασφάλεια και προβληματικά οικονομικά, λόγω της κρίσης, λανθασμένων επιλογών και μιας γενικότερης κρίσης ταυτότητας που διέπει την Ιταλική πνευματική τάξη

ντανή Ελληνική γλώσσα και τον σύγχρονο Ελληνικό πολιτισμό. Έτσι, όταν γύρισα στο Μιλάνο, αποφάσισα να παρακολουθήσω, πάλι στο Πανεπιστήμιο, μαθήματα Νέας Ελληνικής γλώσσας με την Ελληνίδα καθηγήτρια Αμαλία Κολώνια. Στη συνέχεια ήμουν υπότροφος του ΙΜΧΑ, στη Θεσσαλονίκη, του Ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού και του προγράμματος ΘΥΕΣΠΑ του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Στη μετάφραση με ώθησε, στα μέσα της δεκαετίας του ’90, μια ομιλία του Μάριο Βίττι, ο οποίος παρότρυνε τους νέους Ελληνιστές να προτιμήσουν τη μετάφραση στην επαγγελματική τους σταδιοδρομία, με δεδομένο ότι η γνώση της σύγχρονης Ελληνικής λογοτεχνίας στην Ιταλία ήταν άκρως ελλιπής (και παραμένει παρ’ όλη την πρόοδο των τελευταίων είκοσι χρόνων). Το 1997 γνώρισα τον Ελληνιστή και εκδότη Νικόλα Κροτσέττι, ο οποίος εκείνη την εποχή ξεκινούσε τη σειρά «Αριστέα», την πληρέστερη και συνεπέστερη προσπάθεια διάδοσης της σύγχρονης Ελληνικής λογοτεχνίας στην Ιταλία. Από τότε κύριο αντικείμενο της επαγγελματικής μου δραστηριότητας είναι η μετάφραση στα Ιταλικά της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Πόσο γνωστή είναι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στην Ιταλία; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Αυτή τη στιγμή το εκδοτικό τοπίο στην Ιταλία χαρακτηρίζεται από φοβικά σύνδρομα, ανασφάλεια και προβληματικά οικονομικά, λόγω της κρίσης, λανθασμένων επιλογών και μιας γενικότερης κρίσης ταυτότητας που διέπει την Ιταλική πνευματική τάξη. Έτσι, η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία αντιμετωπίζεται σαν άλλη μια μικρή λογοτεχνία που προσπαθεί να βρει μια «θέση στον ήλιο», τίποτα λιγότερο τίποτα περισσότερο, σε μια χρονική στιγμή μάλιστα όπου, στην Ιταλία, ακόμα και «μεγάλες» λογοτεχνίες όπως είναι η Γαλλική και η Γερμανική μεταφράζονται όλο και λιγότερο – θύματα και αυτές της παντοδυναμίας της Αγγλοαμερικάνικης παραγωγής. Παρ’ όλα αυτά, τα τελευταία χρόνια τα βιβλία του Πέτρου Μάρκαρη, της Ιωάννας Καρυστιάνη, του Θόδωρου Καλλιφατίδη αλλά και της Λένας Μαντά σημειώνουν καλή πορεία στην Ιταλία, για να μην αναφερθώ, βέβαια, στον Καβάφη και τον Καζαντζάκη,

συγγραφείς που ανήκουν πια στον λογοτεχνικό κανόνα του εικοστού αιώνα. Περιθώρια για περαιτέρω διάδοση της σύγχρονης Ελληνικής λογοτεχνίας υπάρχουν αλλά η μοίρα των μικρών λογοτεχνιών, όπως διδάσκει και η περίπτωση των Σκανδιναβικών λογοτεχνιών, είναι η ειδίκευση: αστυνομικά, γυναικεία-ροζ λογοτεχνία, γαστρονομία κτλ. Έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο Σύλλογος Εκδοτών της Ιταλίας, αναζητώντας τρόπους προώθησης της Ιταλικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό, σε μια έκθεσή της προκρίνει το Σκανδιναβικό μοντέλο, ως το πιο ταιριαστό στο ημιπεριφερειακό προφίλ της Ιταλικής λογοτεχνίας. Για τη διάδοση του κανόνα τα περιθώρια είναι πολύ πιο στενά και μάλλον πρόκειται για δουλειά μικρών εκδοτικών σχημάτων. Για να αναφερθώ και πάλι στην Ιταλική εμπειρία, ενώ τα mainstream βιβλία της Σκανδιναβικής λογοτεχνίας (αστυνομικά κτλ) βρήκαν χώρο στους μεγάλους εκδότες, ο Σκανδιναβικός κανόνας μεταφράζεται επί το πλείστον από έναν και μόνο μικρό, κομψό και ειδικευμένο εκδοτικό οίκο. Αληθεύει ότι η οικονομική κρίση που πλήττει την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια αποτελεί ενδιαφέρον θέμα για τους εκδοτικούς οίκους του εξωτερικού; Πράγματι υπήρξε κάποιο πρόσκαιρο, αυξημένο ενδιαφέρον για την Ελληνική λογοτεχνία στα χρόνια της κρίσης, ειδικά το διάστημα 2010-2013. Ταυτόχρονα με την Ελληνική κρίση, όμως, είχαμε, στην Ιταλία, μια εξίσου μεγάλη κρίση που οδήγησε τον Όμιλο Ριτσόλι, τη δεύτερη μεγαλύτερη και ιστορικότερη εκδοτική επιχείρηση στην Ιταλία, στην πτώχευση και στη συγχώνευσή του με τον Όμιλο Μονταντόρι, συμφερόντων Μπερλουσκόνι. Η κίνηση αυτή προκάλεσε σεισμό στα εκδοτικά πράγματα της Ιταλίας (μαζί με άλλες αιτίες φυσικά) και σοβαρές επιπτώσεις, όπως ακύρωση συμφωνιών, πάγωμα πληρωμών, πτώχευση μικρών και μεσαίων εκδοτικών οίκων και έντονους κραδασμούς σε όλα τα επίπεδα της εκδοτικής δραστηριότητας. Σε αυτό το πλαίσιο, κερδισμένος βγήκε πάλι ο Πέτρος Μάρκαρης, ο οποίος στα τελευταία βιβλία του, πέρα από την πλοκή, προσφέρει και μια «θεωρία της κρίσης» ικανή να καλύπτει το σχετικό ενδιαφέρον του Ιταλικού αναγνωστικού κοινού και κυρίως

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Φωτογραφία: Βάσω Μαραγκουδάκη

να υπερβαίνει τον συχνά ακραίο και αμήχανο ρεαλισμό αλλά και τον αφελή διδακτισμό της αποκαλούμενης «λογοτεχνίας της κρίσης». Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Ιταλοί αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Τι είναι αυτό που μπορεί να τους «αγγίξει» σε ένα ελληνικό βιβλίο; Όταν δυο πολιτισμοί συναντιούνται, για να καρποφορήσει ο διάλογος πρέπει ο μεν να έχει κάτι που να ικανοποιεί τις αναζητήσεις του δε. Άρα η ερώτηση είναι, κατά τη γνώμη μου: τι αναζητούν οι Ιταλοί αναγνώστες; Και κατά πόσο μπορούν να το βρίσκουν στην Ελληνική λογοτεχνία; Δεν είναι εύκολη η απάντηση. Πάλι, του Καβάφη και του Καζαντζάκη εξαιρουμένων, η συντριπτική πλειοψηφία του αναγνωστικού κοινού, στην Ιταλία όπως και αλλού, αναζητεί ψυχαγωγία, αναψυχή, «απόδραση» από την καθημερινότητα σε μια εποχή μάλιστα όπου ιστορίες αφηγούνται κυρίως ο κινηματογράφος και η τηλεόραση. Η επι-

τυχία των προαναφερθέντων συγγραφέων (Πέτρου Μάρκαρη, Ιωάννας Καρυστιάνη, Θόδωρου Καλλιφατίδη και Λένας Μαντά) νομίζω είναι αποκαλυπτική. Και οι τέσσερις ικανοποιούν αντίστοιχες αναζητήσεις του μέσου Ιταλού αναγνώστη: αστυνομικό, ποιοτική μυθοπλασία, ιστορική και συναισθηματική αφήγηση. Το ζητούμενο, λοιπόν, είναι να υπάρχει πλοκή, μια αφήγηση: όταν οι Έλληνες λογοτέχνες το προσφέρουν αυτό, η ανταπόκριση είναι άμεση. Με αυτή την έννοια, είναι σημαντικό για τους Ιταλούς να έρθουν σε επαφή με την «Ελληνική τέχνη της αφήγησης», από μια τόσο κοντινή Ευρωπαϊκή χώρα, μεσογειακή, που αποτελεί μάλιστα δημοφιλή τουριστικό και ταξιδιωτικό προορισμό των Ιταλών. Τα στοιχεία που αγγίζουν περισσότερο τους Ιταλούς αναγνώστες είναι το Ελληνικό τοπίο, κυρίως το νησιώτικο, ενώ τα τελευταία χρόνια, χάρη στον Πέτρο Μάρκαρη, και το αστικό τοπίο της Αθήνας γίνεται όλο και περισσότερο αντικείμενο ενδιαφέροντος για τον Ιταλό αναγνώστη. Μπορεί να

Η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία αντιμετωπίζεται σαν άλλη μια μικρή λογοτεχνία που προσπαθεί να βρει μια «θέση στον ήλιο», τίποτα λιγότερο τίποτα περισσότερο, σε μια χρονική στιγμή μάλιστα όπου, στην Ιταλία, ακόμα και «μεγάλες» λογοτεχνίες όπως είναι η Γαλλική και η Γερμανική μεταφράζονται όλο και λιγότερο – θύματα και αυτές της παντοδυναμίας της Αγγλοαμερικάνικης παραγωγής

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η λογοτεχνία είναι, κατ’ εμέ, η πιο πολύτιμη και ίσως γι’ αυτό και η πιο ταπεινή τέχνη, σε σχέση τουλάχιστον με τα απαστράπτοντα φώτα του κινηματογράφου, του θεάτρου, των εικαστικών τεχνών. Είναι δε και η πιο δύσκολη τέχνη

ακούγεται κλισέ, και είναι, αλλά το τρίγωνο «ήλιος-θάλασσα-Κυκλαδίτικο νησί» ασκεί ακόμα μια ακαταμάχητη έλξη. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Δεν νομίζω ότι ο μεταφραστής από τα Ελληνικά στα Ιταλικά αντιμετωπίζει κάποια ιδιαίτερα προβλήματα εν σχέσει με μεταφραστές από άλλες γλώσσες. Ίσως η μόνη διαφορά είναι ότι σε όλη τη γραμμή παραγωγής ο μεταφραστής από τα Ελληνικά είναι ο μόνος που γνωρίζει τη γλώσσα και ως εκ τούτου ο επιμελητής/διορθωτής, εάν έχει κάποια απορία, δεν μπορεί να εκφέρει εμπεριστατωμένη γνώμη. Αυτό καθυστερεί κάπως τη διαδικασία και σίγουρα αποτελεί έναν από τους ανασταλτικούς παράγοντες που αποθαρρύνουν τους Ιταλούς εκδότες από το να προτείνουν Έλληνες συγγραφείς στο κοινό τους. Ο μεταφραστής, με άλλα λόγια, πρέπει να καταβάλει μεγαλύτερη προσπάθεια για να κατακτήσει την εμπιστοσύνη του εκδότη, ο οποίος στην κυριολεξία, μέχρι τη στιγμή που παραδίδεται η μετάφραση, βαδίζει στα τυφλά (για αυτό αρκετοί συγγραφείς και ατζέντηδες προχωρούν με τη μετάφραση έστω στα Αγγλικά αποσπασμάτων των βιβλίων που προτείνουν για μετάφραση). Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση; Ιδανικά θα έπρεπε, ενδεχομένως με την αρωγή της Πολιτείας, αποσπάσματα όσων βιβλίων προτείνονται από τους Έλληνες έκδοτες για μετάφραση στο εξωτερικό, να μεταφράζονται έστω στα Αγγλικά, για να μπορεί ο ξένος εκδότης να σχηματίσει άμεσα μια ιδέα για το περιεχόμενο, το ύφος και την ποιότητα του βιβλίου. Ειδικά ο μέσος Ιταλός εκδότης είναι πολύ δύσπιστος έως και «καχύποπτος», και κάτι τέτοιο θα βοηθούσε οπωσδήποτε πολύ. Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα ιταλικά; Μέχρι πρότινος, και εν μέρει έως τώρα, ήταν και είναι αισθητή η έλλειψη ειδικών θεματικών λεξικών, λεξικών εκφράσεων

κτλ. Αυτό σημαίνει ότι ο μεταφραστής καλείται συχνά να λύσει μόνος του, με βάση αποκλειστικά την πείρα του, ή μέσω τρίτων γλωσσών, ορισμένα προβλήματα απόδοσης ιδιωματισμών και εκφράσεων. Από καθαρά γλωσσολογική άποψη, η Ελληνική γλώσσα είναι όντως «ανάδελφη», παρ’ όλο που έχει πολλά ξαδέρφια και φυσικά την κοινή με τις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες Ινδοευρωπαϊκή καταγωγή. Αυτό ενισχύθηκε από την ιδιαίτερη, «σολιψιστική», όπως ειπώθηκε, ιστορική και πολιτισμική πορεία των Ελλήνων. Από την άλλη, αρκετά στοιχεία της κοσμοθεωρίας και της καθημερινότητας των Ελλήνων δεν είναι άγνωστα στους Ιταλούς, κάτι που διευκολύνει τη μετάφραση. Χαριτολογώντας θα πω ότι οι δυο γλώσσες συμπίπτουν εξαιρετικά κυρίως στο πεδίο του λεξιλογίου της διαφθοράς: το «φακελάκι» είναι ακριβώς η «bustarella» των Ιταλών, ενώ το ρήμα «λαδώνω» μεταφράζεται θαυμάσια και κατά λέξη με το ρήμα «oliare». Από την άλλη η «tangente» είναι ακριβώς ό,τι η μίζα για τους Έλληνες. Όπου οι δυο γλώσσες διαφέρουν ριζικά είναι στα χρώματα και στη βωμολοχία. Οι Έλληνες δεν βλέπουν τα ίδια χρώματα των Ιταλών και το αντίστροφο, και βρίζουν διαφορετικά. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Ο μεταφραστής είναι ερμηνευτής. Τηρουμένων των αναλογιών, όσο δημιουργός είναι ο τραγουδιστής, η τραγουδίστρια που ερμηνεύει στίχους γραμμένους από άλλους, όσο δημιουργός είναι ο διευθυντής ορχήστρας και ο μουσικός που ζωντανεύει από το χαρτί μια συμφωνία που δεν συνέθεσαν οι ίδιοι, όσο είναι δημιουργός ο ηθοποιός που ερμηνεύει έναν ρόλο, άλλο τόσο είναι δημιουργός ο μεταφραστής. Το θέμα της πρωτοτυπίας είναι δευτερεύον, θαρρώ, και παραπλανητικό. Η «πρωτοτυπία» δεν είναι το μόνο κριτήριο αξιολόγησης της καλλιτεχνικής δημιουργίας, υπήρξαν μάλιστα πολιτισμοί, ο Βυζαντινός π.χ., όπου αυθεντικός δημιουργός εθεωρείτο ο ερμηνευτής, η δε πρωτοτυπία εθεωρείτο ύβρις. Άλλωστε, μετάφραση χωρίς δημιουργία δεν υφίσταται. Δεν μεταφράζεται η κάθε λέξη μιας γλώσσας με μόνο και αποκλειστικά μια λέξη της άλλης, η οποία επίσης δέχεται μόνο και αποκλειστικά μια ερμηνεία. Η επιτυχία μιας

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] μετάφρασης κρίνεται από τις αποχρώσεις, από το πόσο ρέει και αποδίδει στο μέτρο του δυνατού την κοσμοθεωρία του ξένου καλλιτέχνη. Και είναι αυτονόητο ότι για να αποδοθεί αποτελεσματικά ο λόγος ενός δημιουργού, χρειάζεται ένας δημιουργός. Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; Καλή μετάφραση, για μένα, είναι η μετάφραση που δεν προδίδει τη φύση της κατά τον ίδιο τρόπο που ο καλός ηθοποιός ξεγελάει τον θεατή με την απόλυτη φυσικότητα της υποκριτικής του. Όσο για το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή, στους νέους ανθρώπους που θέλουν να γίνουν μεταφραστές λέω πάντα το εξής: να διαβάζουν πολύ, όλη τους τη ζωή, κείμενα παντός είδους (λογοτεχνία, ποίηση, δημοσιογραφία, δοκίμιο, κόμικς, παραλογοτεχνία), να διευρύνουν τους πνευματικούς ορίζοντές τους προς πάσα κατεύθυνση και να είναι μεταφραστές κάθε μέρα, κάθε ώρα, κάθε λεπτό της ζωής τους, από τη στιγμή που ξυπνάνε το πρωί μέχρι την ώρα που πλαγιάζουν το βράδυ. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα

αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.) Η μετάφραση μου πρόσφερε και εξακολουθεί να μου προσφέρει ένα ανεπανάληπτο ταξίδι, που λέει και ο ποιητής. Κυρίως κρατάω τη γνωριμία με τους συγγραφείς και με τους ανθρώπους του βιβλίου, ο καθένας εκ των οποίων μου έδωσε κάτι, μια συμβουλή, μια ωραία κουβέντα, τον χρόνο του, την καλή του διάθεση. Η λογοτεχνία είναι, κατ’ εμέ, η πιο πολύτιμη και ίσως γι’ αυτό και η πιο ταπεινή τέχνη, σε σχέση τουλάχιστον με τα απαστράπτοντα φώτα του κινηματογράφου, του θεάτρου, των εικαστικών τεχνών. Είναι δε και η πιο δύσκολη τέχνη. Ένα μυθιστόρημα ή ένα ποίημα με πόνο και κόπο γράφεται, και αν είναι γραμμένο σε κάποια «μικρή» γλώσσα διαβάζεται μόνο από λίγους ανθρώπους. Ίσως όχι τυχαία για τους Χριστιανούς ο Λόγος σταυρώνεται. Αλλά και ανασταίνει. Μόνο μέσω της λογοτεχνίας γνωρίζουμε καλύτερα τον εαυτό μας και τους άλλους. Και ο μεταφραστής πρέπει να είναι υπερήφανος κρίκος αυτής της αλυσίδας.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Ο Maurizio De Rosa γεννήθηκε στο Μιλάνο της Ιταλίας το 1971. Ζει και εργάζεται στην Αθήνα. Σπούδασε Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία στο Κρατικό Πανεπιστήμιο του Μιλάνου. Το 1994 στη Θεσσαλονίκη παρακολούθησε ως υπότροφος το θερινά μαθήματα Νεοελληνικής γλώσσας, ιστορίας και πολιτισμού του ΙΜΧΑ (Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου). Το 1995 τιμήθηκε με μια υποτροφία του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ) και το 1996 στην Αθήνα παρακολούθησε ως υπότροφος μαθήματα Νεοελληνικής γλώσσας και πολιτισμού στo πλαίσιo του προγράμματος ΘΥΕΣΠΑ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Από το 1998 ασχολείται συστηματικά με τη μετάφραση στα Ιταλικά της σύγχρονης Ελληνικής λογοτεχνίας. Το Μάιο του 2004 επιμελήθηκε τη φωτογραφική έκθεση “Alla luce delle Muse – 200 scrittori greci contemporanei” (“Υπό το φως των Μου-

σών – 200 σύγχρονοι Έλληνες συγγραφείς”), που παρουσιάστηκε στο Τορίνο, στo πλαίσιo των εκδηλώσεων για την Ελλάδα που ήταν τιμώμενη χώρα στην εκεί Διεθνή Έκθεση Βιβλίου. Είναι τακτικό μέλος της Ιταλικής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών και της Società filellenica lombarda (Φιλελληνική Εταιρία της Λογγοβαρδίας), και αντεπιστέλλον μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων. Το 2016 τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης για τη μετάφραση στα Ιταλικά του μυθιστορήματος La sorella segreta της Φωτεινής Τσαλίκογλου. Μετέφρασε δεκάδες βιβλία σύγχρονων Ελλήνων λογοτεχνών (π.χ. Γ. Θεοτοκά, Γ. Μαρή, Δ. Σωτάκη, Κ. Μόντη, Ι. Καρυστιάνη, Β. Αλεξάκη, Δ. Χατζή, Π. Μάτεσι, Γ. Ξανθούλη, Αλ. Σταμάτη, Ευγ. Τριβιζά, Στ. Δάνδολου, Δ. Δημητριάδη, Δ. Νόλλα, Δ. Σωτηρίου, Α. Αλεξάνδρου, Γ. Σκούρτη, Αλ. Πανσέληνου, Ζ. Ζατέλη

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η Pavlína Šípová για την ελληνική λογοτεχνία στην Τσεχία 72

Literature.gr

κα Pavlína Šípová είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Καρόλου της Πράγας, ένα από τα παλαιότερα και ιστορικότερα Πανεπιστήμια της Ευρώπης. Είναι ταυτόχρονα μεταφράστρια της πρώιμης ελληνικής λογοτεχνίας και νέας ελληνικής λογοτεχνίας στα τσεχικά. Στη συνέντευξη που μας παραχώρησε, αναφέρει πως στη χώρα της δεν υπάρχει «ούτε δίψα για την ελληνική λογοτεχνία ούτε κάποιος αρνητισμός˙ αγνωστικισμός θα έλεγα περισσότερο». Οι πιο γνωστοί Έλληνες λογοτέχνες στην Τσεχία, όπως συμβαίνει σχεδόν παντού, είναι ο Καβάφης, ο Σεφέρης και ο Καζαντζάκης. Μέσα από μια εκτεταμένη αναφορά, παρουσιάζει την πλήρη εικόνα της ελληνικής λογοτεχνίας στην Τσεχία από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα. Παρά τα προβλήματα, υπάρχουν αισιόδοξα μηνύματα για την ελληνική λογοτεχνία στη Τσεχία. Από το 1993 λειτουργεί το Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών του Ινστιτούτου Κλασικών Σπουδών στο Μπρνο, ενώ από το 2008 επανασυστάθηκε το αντίστοιχο Τμήμα στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα που είχε καταργηθεί το 1993. Συνέπεια της λειτουργίας των δύο τμημάτων είναι κάποιοι από τους απόφοιτούς τους να συνεχίζουν την ακαδημαϊκή καριέρα τους και να στρέφονται στη μετάφραση. Και όπως τονίζει η κα Šípová, οι μεταφράσεις που εμφανίζονται τα τελευταία χρόνια «παρουσιάζουν υψηλό επίπεδο και καλή γνώση της ελληνικής γενικά». Αν και εξακολουθούν να υπάρχουν προβλήματα (μείωση του αριθμού των φοιτητών), το παρήγορο είναι πως οι φοιτητές βρίσκουν δουλειά μετά τις σπουδές τους. Η κα Šípová υποστηρίζει πως για να προωθηθεί περισσότερο η ελληνική λογοτεχνία στην Τσεχία, χρειάζονται περισσότεροι μεταφραστές που να ασχολούνται επαγγελματικά με τη μετάφραση. Η κα Šípová μας μίλησε για το «υψηλότατο επίπεδο» της ελληνικής λογοτεχνίας και την ελληνική γλώσσα που «βρίσκεται στην ακμή της». Κι ακόμα για τη «γνωριμία της» με την ελληνική γλώσσα και γραμματεία και γενικά για τη μετάφραση. Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε έπειτα με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας; Το 1992 ήμουνα 17 χρονών, φοιτήτρια στο

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] Λύκειο μιας κωμόπολης, όπου μας δόθηκε η ευκαιρία να κάνουμε εθελοντικά μαθήματα ελληνικής. Όχι φυσικά νέας ελληνικής, επρόκειτο για βάσεις αρχαίας με την ελληνιστική κοινή. Ήμασταν 3 με 7 φοιτητές από διαφορετικές τάξεις και δύο διδάσκοντες (ένας ιστορικός-γλωσσολόγος με έναν θεολόγο). Εκείνες οι συνθήκες με δύο διδάσκοντες για μια μικρή ομάδα φοιτητών, δημιούργησαν μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα. Γενικά το τότε κλίμα ενθουσιασμού επικρατούσε σε όλη τη χώρα μετά την αλλαγή καθεστώτος. Ζούσαμε κάτι το εξαιρετικό, ασυνήθιστο και απερίγραπτο που ήθελα να συνεχιστεί. Έτσι αποφάσισα να σπουδάσω στο Πανεπιστήμιο του Μπρνο αρχαία ελληνικά σε συνδυασμό με νέα ελληνικά – λογική επιλογή για υποχρεωτικό διπλό κλάδο. Εκεί ήρθα σ’ επαφή με την ελληνική λογοτεχνία, εκεί πειραματιζόμουν μεταφράζοντας κάποια ποιήματα του Καβάφη… ώσπου αποφοίτησα με τη διπλωματική εργασία: μετάφραση και φιλολογική ανάλυση απόκρυφου ευαγγελίου για τα παιδικά χρόνια του Κυρίου από τον Ψευδο-Θωμά. Αυτά ήταν τα κίνητρα, οι βάσεις μου, αυτά καθοδήγησαν οριστικά την πορεία μου ακόμα και στις μεταφράσεις. Πόσο γνωστή είναι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στην Τσεχία; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Υπάρχει, επίσης, ενδιαφέρον για σπουδές στη νεοελληνική γλώσσα και τη λογοτεχνία στα πανεπιστήμια της χώρας; Δεν πιστεύω ότι εκτός από τον Καβάφη και Σεφέρη και μάλιστα τον Καζαντζάκη υπάρχει σήμερα άλλος Έλληνας συγγραφέας εμφυτευμένος στη γενική εικόνα για τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Ίσως είμαι αισιόδοξη για εκείνους τους τρεις. Θέλω να πω, ούτε υπάρχει δίψα για την ελληνική λογοτεχνία ούτε κάποιος αρνητισμός˙ αγνωστικισμός θα έλεγα περισσότερo. Η κατάσταση αυτή όμως πηγάζει από τη μακρόχρονη παράδοση της μετάφρασης από τα ελληνικά και μάλιστα από την ιστορική εξέλιξη της χώρας. Γεγονός που ζητά μια σύντομη ιστορική αναδρομή: Οι μεταφράσεις από τη νεοελληνική γλώσσα στην τσεχική ξεκινούν κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Ο φιλελληνισμός, η συμπάθεια για τον αγώνα εναντίον των Τούρκων, η μακρόχρονη και ισχυρή κλασική παράδοση, αλλά και οι εμπορικές και πολιτικές σχέσεις,

Δεν πιστεύω ότι εκτός από τον Καβάφη και Σεφέρη και μάλιστα τον Καζαντζάκη υπάρχει σήμερα άλλος Έλληνας συγγραφέας εμφυτευμένος στη γενική εικόνα για τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Ίσως είμαι αισιόδοξη για εκείνους τους τρεις

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

όπως διαμορφώνονται στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, έστρεψαν το ενδιαφέρον των Τσέχων προς τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία και λαογραφία. Τότε οι Τσέχοι μεταφραστές άρχισαν να προσεγγίζουν συστηματικά και προσεκτικά επιλεγμένα σύγχρονα έργα. Επίσης, στην εγχώρια λογοτεχνία εμφανίζονται μοτίβα που σχετίζονται με την Ελλάδα της βυζαντινής ή της νεότερης εποχής. Από το 1890 έως το 1940 εκδίδονται δεκαπέντε μεταφράσεις και ανατυπώσεις σύγχρονης ελληνικής πεζογραφίας που σημαίνει ότι ο μέσος όρος της καινούριας μετάφρασης και έκδοσης, μέχρι τότε άγνωστου έργου, ήταν λιγότερο από τρία χρόνια – Καθόλου άσχημο σκορ. Είναι σαφές ότι η ποιότητα της μετάφρασης εξαρτάται από την καλή γλωσσική γείωση και φιλολογική εμπειρία που μπορεί να εξασφαλίσει σε θεμιτό επίπεδο ιδανικά μόνο το Πανεπιστήμιο και η ζώσα εμπειρία με την Ελλάδα δηλ. μια υπολογίσιμη διαμονή στην χώρα όπως με το πρόγραμμα Εράσμους ή άλλο. Η προσπάθεια να υπάρχει Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών σε πανεπιστήμια της Τσεχοσλοβακίας υπήρξε ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, όμως υλοποιήθηκε πολύ αργότερα και μάλιστα κάτω από διαφορετικές συνθήκες, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο οποίος διέκοψε την ομαλή ανάπτυξη οικονομικών και πολιτιστικών σχέσεων μεταξύ Τσεχοσλοβακίας και Ελλάδας. Μια ορισμένη αλλαγή έρχεται στη δεκαετία του 1960, η οποία στη συνέχεια καθορίζει την πορεία της μετάφρασης από τα ελληνικά μέχρι τη δεκαετία του 1990. Η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία γίνεται έτσι μέρος του τσεχικού εκδοτικού συστήματος και δημοσιεύονται κάποια από τα πιο σημαντικά έργα της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας, πέντε μυθιστορήματα του Καζαντζάκη, η ανθολογία ελληνικού διηγήματος του 20ού αιώνα, η ανθολογία ποίησης δέκα σύγχρονων ποιητών, η ανθολογία Καβάφη… Όλα αυτά τα έργα εκδίδονταν μετά από μια αφάνταστη γραφειοκρατία, εγκρίσεις, και λογοκρισία, δηλ. κρατούσε χρόνια να βγει μια καινούρια μετάφραση. Έτσι δημιουργήθηκε η εικόνα για τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία που επικράτησε δεκαετίες και σήμερα σβήνει. Μην ξεχνάμε πως όλα – τα πάντα – ήταν κρατικά και υπό έλεγχο. Οι εκδοτικοί οίκοι ήταν μετρημένοι, οι πανεπιστημιακοί ήταν μετρημένοι, το Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών

δεν άνοιγε κάθε χρόνο και πάλι όταν άνοιγε, δεχόταν τρεις με πέντε φοιτητές. Επίσημα η χώρα δήλωνε τρεις επαγγελματίες μεταφραστές από τα νέα ελληνικά τους οποίους θεωρούσε επαρκείς για τα τότε δεδομένα. Η Βελούδινη Επανάσταση του 1989, και η πτώση του κομουνιστικού καθεστώτος, έφερε μια θεμελιώδη αλλαγή. Το χάος που ακολούθησε την επανάσταση, ο ενθουσιασμός, η κατάργηση της λογοκρισίας, τα ταξίδια στο εξωτερικό, ο μετασχηματισμός σε καπιταλιστική κοινωνία, η αλλαγή σκέψης και προπαντός η αστάθεια σε όλους τους πολιτιστικούς και κοινωνικο-οικονομικούς τομείς αντικατοπτρίζονται ακόμα και στις μετεπαναστατικές μεταφράσεις λογοτεχνίας. Με την ιδιωτικοποίηση μετά το 1989 γεννήθηκαν πολλοί εκδοτικοί οίκοι, όμως πολύ γρήγορα ο αριθμός τους μειώθηκε. Επίσης, ύστερα από απόφαση της τότε διευθύντριας της έδρας Ελληνικών και Λατινικών σπουδών του Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Καρόλου, το 1993 καταργήθηκε το Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών, από το οποίο αποφοιτούσαν οι ειδικοί νεοελληνιστές της χώρας. Το Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών επανασυστάθηκε μόλις το 2008. Το 1993 ιδρύθηκε το Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών του Ινστιτούτου Κλασικών Σπουδών στο Μπρνο, το οποίο κατάφερε να εξασφαλίσει τη συνέχεια του κλάδου, καθώς και πολύ καλές συνθήκες για τη διεξαγωγή έρευνας, όμως η μετάφραση έπαιζε δευτερεύων, συμπληρωματικό ρόλο. Από τα τέλη της δεκαετίας του ’90 μέχρι τώρα, εντοπίζονται ποικίλες μεταφράσεις: Οι εκδόσεις που σχετίζονται με παρουσιάσεις σε λογοτεχνικά φεστιβάλ, οι μεταφράσεις και οι δίγλωσσες τσεχο-ελληνικές δημοσιεύσεις που σχετίζονται με τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο και την ελληνική διασπορά στην Τσεχοσλοβακία. Κυκλοφορούν μεταφράσεις που συχνά δηλώνουν λειψή γνώση της ελληνικής γλώσσας και της ελληνικής πραγματικότητας με αποτέλεσμα σοβαρά σφάλματα, αλλά κυρίως την κακομεταχείριση της γλώσσας υποδοχής. Τα τελευταία χρόνια εμφανίζονται μεταφράσεις που παρουσιάζουν υψηλό επίπεδο και καλή γνώση της γλώσσας γενικά. Οι μεταφραστές σ’ αυτές τις περιπτώσεις, στη συντριπτική πλειοψηφία τους, είναι απόφοιτοι του Τμήματος Νεοελληνικών Σπουδών, και έτσι μπορούμε να πούμε ότι η ποιότητα της μετάφρασης από τα νέα ελληνικά απορ-

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] ρέει από την «παραγωγή» των Τμημάτων Νεοελληνικών Σπουδών στις Φιλοσοφικές Σχολές της Πράγας και του Μπρνο. Η αλήθεια είναι ότι οι περισσότεροι μεταφραστές είναι πανεπιστημιακοί ή μάλλον αντίθετα, πρώτα πανεπιστημιακοί και μετά μεταφραστές, γεγονός που επηρεάζει ριζικά την παραγωγή μετάφρασης. Οπότε, το θέμα μετάφρασης δεν είναι πολιτικό ή οικονομικό, αλλά περισσότερο θέμα έλλειψης χρόνου των μεταφραστών. Επίσης, την τελευταία πενταετία σημειώθηκε μεγάλη πτώση ενδιαφέροντος για νεοελληνικές σπουδές. Φτάσαμε σε κρίσιμο βαθμό ως προς τον αριθμό των φοιτητών. Μια απλή εξήγηση μπορεί να είναι η γενική έλλειψη νέων ανθρώπων. Η δημογραφική στατιστική το δείχνει σαφέστατα. Άλλον αρνητικό ρόλο παίζει η εικόνα για την Ελλάδα που μας προσφέρουν τα ΜΜΕ, οπότε ζούμε έναν πόλεμο για τον κάθε φοιτητή και για τη συνέχεια του κλάδου. Το καλό είναι ότι, όσοι σπουδάζουν στο τμήμα μας, έχουν συνήθως πολύ καλό λόγο να το κάνουν, ενθουσιασμό και αγάπη προς το αντικείμενο. Και το πιο σημαντικό, μετά τις σπουδές τους βρίσκουν δουλειά! Αληθεύει ότι η οικονομική κρίση που πλήττει την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια αποτελεί ενδιαφέρον θέμα για τους εκδοτικούς οίκους του εξωτερικού; Στην περίπτωση της Τσεχίας, όχι. Το ενδιαφέρον στράφηκε σαφέστατα στους Ουκρανούς συγγραφείς τα τελευταία χρόνια, όχι στους Έλληνες, γεγονός που έχει να κάνει

μ’ αυτά που είχα αναφέρει παραπάνω. Η μόνη συγκεκριμένη ζήτηση για τα σύγχρονα ελληνικά έργα έγινε το 2014 από ένα λογοτεχνικό και μεταφραστικό περιοδικό στο μονοθεματικό τεύχος του οποίου συνεργάστηκαν οι νεοελληνιστές της Πράγας και του Μπρνο και εκδόθηκε με τίτλο Řecká odysea [Ελληνική οδύσσεια]. http://www.svetovka. cz/archiv/2014/10-2014.htm. Όσον αφορά την κρίση και την αντιμετώπισή της, ίσως θα μπορούσα να αναφερθώ στο νέο κίνημα ελληνικού κινηματογράφου που γίνεται διαμεσολαβητής της σύγχρονης ελληνικής καλλιτεχνικής δράσης άμεσα και χωρίς σύνορα. Όσο γνωρίζω, το νέο κινηματογραφικό κίνημα αποτιμάται πολύ θετικά στην Τσεχία. Αν και δεν υπάρχει διανομή ελληνικών ταινιών ούτε σε ταινιοθήκες ούτε σε σινεμά, από το 2010, όταν πρωτοεμφανίστηκαν οι ταινίες της νέας γενιάς στο Διεθνές φεστιβάλ κινηματογράφου στο Karlovy Vary, δεν συναντάς πια κι άλλα φεστιβάλ ταινιών χωρίς ελληνικά ονόματα όπως του Τσίτου, της Τσαγγάρη, του Λάνθιμου και άλλων. Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Τσέχοι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Γιατί; Βασισμένη στην πείρα σας, τι είναι αυτό που θα μπορούσε να τους «αγγίξει» σε ένα σύγχρονο ελληνικό λογοτεχνικό βιβλίο; Είναι πολύ σημαντικό, έχουμε επαφή με τον ελληνικό πολιτισμό ήδη από τον 9ο αιώνα με την βυζαντινή αποστολή του Κυρίλλου και του Μεθοδίου και τα μεταπολεμικά γεγονό-

Τα τελευταία χρόνια εμφανίζονται μεταφράσεις που παρουσιάζουν υψηλό επίπεδο και καλή γνώση της γλώσσας γενικά. Οι μεταφραστές σ’ αυτές τις περιπτώσεις, στη συντριπτική πλειοψηφία τους, είναι απόφοιτοι του Τμήματος Νεοελληνικών Σπουδών

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Όσο γνωρίζω, το νέο κινηματογραφικό κίνημα αποτιμάται πολύ θετικά στην Τσεχία. Αν και δεν υπάρχει διανομή ελληνικών ταινιών ούτε σε ταινιοθήκες ούτε σε σινεμά, από το 2010, όταν πρωτοεμφανίστηκαν οι ταινίες της νέας γενιάς στο Διεθνές φεστιβάλ κινηματογράφου στο Karlovy Vary, δεν συναντάς πια κι άλλα φεστιβάλ ταινιών χωρίς ελληνικά ονόματα όπως του Τσίτου, της Τσαγγάρη, του Λάνθιμου και άλλων

τα του 1948 έφεραν χιλιάδες Έλληνες στην Τσεχοσλοβακία. Επίσης, τις τελευταίες δεκαετίες έρχονται πολλοί Έλληνες στην Τσεχία, συνήθως ως τουρίστες όπως οι Τσέχοι στην Ελλάδα, μιλάμε για μια έντονη και ζωντανή ανταλλαγή. Θα ήταν μεγάλο λάθος και κρίμα αν θα μέναμε μόνο στον τουρισμό. Μονάχα, δεν είμαι σίγουρη αν, από άποψη μετάφρασης, είμαστε σε θέση να εξυπηρετήσουμε τους αναγνώστες μας με τη μεταφραστική μας δραστηριότητα. Είναι οδυνηρό˙ η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία διαθέτει υψηλότατο επίπεδο που δεν τεκμαίρεται διεθνώς. Κάτι αντίθετο σε ό,τι συμβαίνει με άλλες τέχνες –θεατρικές παραστάσεις και ταινίες που διακρίνονται σε φεστιβάλ. Πιστεύω, πως παρόμοια με τον θεατή, ο Τσέχος αναγνώστης απολαμβάνει το «γνώριμο και ξένο» σε ένα σύγχρονο ελληνικό λογοτεχνικό βιβλίο, εκτιμά την εξαιρετική γραφή του συγγραφέα, συναρπάζεται και μοιράζεται τη συγκεκριμένη ανθρώπινη ιστορία. Τι είναι αυτό που σας συναρπάζει στην ελληνική λογοτεχνία; Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που την ξεχωρίζουν από άλλες εθνικές λογοτεχνίες; Η ποιότητα και η ποικιλία της γλώσσας. Η ελληνική σήμερα βρίσκεται στην ακμή της. Το θέμα της γλώσσας είναι παρόν στην καθημερινή ζωή και αντανακλάται πλήρως στη λογοτεχνία, και όχι μόνο. Αυτή η καθημερινότητα, κοινή γνώμη και προσοχή που δίνω (ή δε δίνω) στο πως μιλάω είναι κάτι που σήμερα λείπει δραματικά στην Τσεχία. Για να είμαι σαφής, η συζήτηση μεταξύ δύο ανδρών πάνω στα προσωπικά τους: «Το συντακτικό σου είναι χάλια και το πουλί σου μικρό», τη θεωρώ ελληνικότατη, δε θα μπορούσε να γεννηθεί εδώ. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Όπως είχα αναφέρει παραπάνω, η μεγαλύτερη δυσκολία είναι ο χρόνος που διαθέτει ο μεταφραστής. Οι επιλογές βιβλίων γίνονται κυρίως στη βάση του προσωπικού ενδιαφέροντος και των γνωριμιών. Κατά τα άλλα, δεν αντιμετωπίζουμε ιδιαίτερες δυσκολίες. Όσο για την κυκλοφορία, πάλι την εξασφαλίζει ο εκδότης. Δεν έχει να κάνει με τον μεταφραστή.

Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση; Να πολλαπλασιαστούν οι μεταφραστές, καλοί μεταφραστές. Και να γίνουν μόνιμοι επαγγελματίες. Αυτό προϋποθέτει μια σωστή κρατική υποστήριξη των Πανεπιστημίων και σχετικών προγραμμάτων που δεν υπάρχει. Αντίθετα με κάποιους άλλους, δεν νομίζω ότι θα ’πρεπε να κάνει η Ελλάδα κάτι παραπάνω για τη διάδοση της γλώσσας και του πολιτισμού, αλλά η Τσεχία η ίδια. Διότι αυτή κερδίζει τα ίδια με την Ελλάδα, αν όχι περισσότερα. Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα τσεχικά; Μία θα πω μόνο. Το να κρατάς τη σωστή απόσταση από το πρωτότυπο. Η Τσεχική όπως και η Ελληνική διαθέτει παρόμοιους γλωσσικούς σχηματισμούς οι οποίοι φυσικά λειτουργούν σε κάθε γλώσσα διαφορετικά. Υπάρχει μεγάλος κίνδυνος να σε παρατραβήξει η Ελληνική, να χάσεις την Τσεχική και τελικά να χαθεί και ο Έλληνας αφηγητής στη μετάφραση. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Ο μεταφραστής είναι καταρχάς ένας δημιουργικός υπηρέτης που διαμεσολαβεί και εξυπηρετεί δύο πολιτισμούς. Έχει τρομερή ευθύνη. Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; Όταν ο μεταφραστής καταφέρει να μεταφέρει έναν πολιτισμό σε άλλο χωρίς να διασπαρθεί ο μεν και να εμπλουτιστεί ο δε και η μεταφρασμένη λογοτεχνία να γίνει μέρος της ενδοχώρας λογοτεχνίας και του πολιτισμού. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.) Δεν φανταζόμουνα ποτέ πόσο θα εμπλουτιστώ σε προσωπικό και επαγγελματικό επίπεδο και πόσο θα αλλάξω. Υπήρξαν πολλές δύσκολες στιγμές, σαν να σου έκαναν μεταμόσχευση και ο οργανισμός σου θα έπρεπε να δεχτεί το ξένο ή να το αποβάλει. Εγώ το δέχτηκα τελικά.

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Η κ. Pavlína Šípová είναι επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου της Πράγας και στο Ινστιτούτο Ελληνικών και Λατινικών Σπουδών. Τα ακαδημαϊκά ενδιαφέροντά της, οι μελέτες και οι μεταφράσεις της, καλύπτουν θέματα όπως ο τσέχικος πολιτισμός, το αρχαίο ελληνικό δράμα, η πρώιμη ελληνική γραμματεία και η μεταβυζαντινή λογοτεχνία και η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Είναι μέλος της εκδοτικής επιτροπής του περιοδικού Journal Neograeca Bohemica. http://www.phil.muni.cz/ csns/#journal Κατέχει μεταπτυχιακά διπλώματα στις κλασικές σπουδές, στα Νέα Ελληνικά και στα Αρχαία Ελληνικά και διδακτορικό τίτλο σχετικά με τις θεατρικές σπουδές. Κατά καιρούς έζησε στην Ελλάδα για σπουδές και για έρευνα. Διοργάνωσε αρκετά Συμπόσια και Εργαστήρια κυρίως για το αρχαίο δράμα σε μοντέρνα σκηνή. Πρόσφατα συνεργάστηκε με το Κέντρο της Ελληνικής Γλώσσας για την αποτύπωση της σύγχρονης μεταφρασμένης ελληνικής λογοτεχνίας στην Τσεχία από τα μέσα του 19ου αι. μέχρι σήμερα. Μεταξύ άλλων, μετάφρασε: «Κρασοπατέρας», Χορικίου Σοφιστού Γάζης Συνηγορία Μίμων, «Σπανός», συνέντευξη με τον Ιάκωβο Καμπανέλλη «Το θέατρο μού συμβαίνει», Ιάκωβος Καμπανέλλης: «Γράμμα στον Ορέστη», Άγιος Μάρτυρας Πορφύριος, ο «από μίμων», «Κυπριακά Πάθη του Χριστού».

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

O Χρήστος Πούλας για την ελληνική λογοτεχνία στην Αλβανία

ι μεταφράσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας στα αλβανικά μετρούν έναν αιώνα ζωής. Η πρώτη μετάφραση αφορά το 1911 και «ένα άσημο μυθιστόρημα (‘romandramatik’), αγνώστου συγγραφέα με τίτλο GabimiItmerruar (Το κατατρεγμένο πλήθος), το οποίο εκδόθηκε στην Κορυτσά με μεταφραστή τον Abrami Th.», όπως διαβάζουμε στο κείμενο της καθηγήτριας της νεοελληνικής λογοτεχνίας στα Τίρανα Μακλένα Νίκα, που περιλαμβάνεται στην έκδοση του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας «… γνώριμος και ξένος…» Η Νε-

οελληνική Λογοτεχνία σε ξένες γλώσσες, σε επιμέλεια του Β. Βασιλειάδη (2012). Στις μεταφράσεις προς τα αλβανικά τη μερίδα του λέοντος κατέχει ο Ν. Καζαντζάκης (εννέα) και ακολουθούν ο Κ. Βάρναλης (πέντε), ο Γ. Μπενέκος (τρεις), ο Αντ. Σαμαράκης (δύο), ενώ αρκετοί άλλοι εκπροσωπούνται με μετάφραση ενός έργου. Συνολικά μεταφράστηκαν με αυτοτελείς εκδόσεις γύρω στους 50 λογοτέχνες. Το ενθαρρυντικό είναι πως μετά την πτώση του κομουνιστικού καθεστώτος, το 1990, οι μεταφράσεις ελληνικών έργων αυξάνονται και σ’ αυτό συνέβαλε η ίδρυση ιδιωτικών εκδοτικών οίκων. Για την ελληνική λογοτεχνία στην Αλβανία μιλήσαμε με τον μεταφραστή Χρήστο

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] Πούλα, ο οποίος προέρχεται από την ελληνική μειονότητα της Βορείου Ηπείρου. Ο κ. Πούλας εργάζεται ως επίσημος μεταφραστής στην Ελληνική Πρεσβεία στα Τίρανα και συνεργάζεται με τον εκδοτικό οίκο ΤΟΕΝΑ (http://www.toena.com.al/), τον μεγαλύτερο της Αλβανίας, από τον οποίο εκδόθηκαν μέχρι σήμερα 36 έργα κυρίως της σύγχρονης ελληνικής γραμματείας. Ο εκδοτικός οίκος διευθύνεται από την Irena Toci, η οποία είναι ελληνικής καταγωγής. Ο Χρήστος Πούλας διαθέτει μεγάλη πείρα στη διερμηνεία και μετάφραση και μάλιστα στο υψηλότατο επίπεδο, σε επαφές Πρωθυπουργών, Προέδρων και Υπουργών ανάμεσα στις δύο χώρες. Πιστεύει πως το βιβλίο και η λογοτεχνία μπορούν να συμβάλουν στην προσέγγιση των δύο λαών και στην παράκαμψη των όποιων παρερμηνειών. Όπως υποστηρίζει, υπάρχει στην Αλβανία ένα κοινό που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία. Και δεν είναι μόνο οι διανοούμενοι. Είναι και ένα ποσοστό των Αλβανών που συνδέονται με την Ελλάδα εξαιτίας της μετανάστευσής τους στη δεκαετία του 1990 και οι οποίοι επιθυμούν να διαβάσουν ελληνικά βιβλία. Ο κ. Χρήστος Πούλας μάς μίλησε γι’ αυτό το αναγνωστικό κοινό και τις επιτυχίες της αλβανικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό, για τις μεταφράσεις προς την αλβανική, αλλά και για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν σήμερα οι μεταφραστές της ελληνικής λογοτεχνίας και τη μετάφραση γενικότερα. Προέρχεστε από την ελληνική μειονότητα της Βορείου Ηπείρου. Στην καθημερινότητά σας χρησιμοποιούσατε και χρησιμοποιείτε την Ελληνική και την Αλβανική όχι μόνο για την άμεση επικοινωνία αλλά και για επαγγελματικούς λόγους. Γιατί, όμως, αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στα αλβανικά; Πράγματι, γεννήθηκα και μεγάλωσα στην περιοχή Δερόπολης Βορείου Ηπείρου. Η ελληνική είναι η μητρική μου γλώσσα, την αλβανική την έμαθα μετά το δημοτικό σχολείο και τότε όχι καλά, την τελειοποίησα στο λύκειο και στο πανεπιστήμιο. Έπρεπε να μάθω καλά την αλβανική, αφενός διότι είναι η επίσημη γλώσσα του κράτους, και αφετέρου διότι μετά το πανεπιστήμιο, εργάστηκα για μια δεκαετία περίπου στη Βόρεια Αλβανία, όπου εκτός της καλλιεργημένης, θα έλεγα, αλβανικής, που μαθαίναμε στο σχολείο, και της τόσκικης – δι-

αλέκτου της Νότιας Αλβανίας – συνήθισα και στη γκέγκικη διάλεκτο, της ομιλούμενης δηλαδή αλβανικής στη Βόρεια Αλβανία. Αργότερα όμως, οι λόγοι που με υποχρέωσαν να ασχοληθώ πιο σοβαρά με τις δύο γλώσσες, ήταν καθαρά επαγγελματικοί: Από φοιτητής ακόμα, αλλά σε μόνιμη βάση από το 1985, όταν εγκαταστάθηκα στα Τίρανα, ασχολήθηκα με το δημοσιογραφικό και μεταφραστικό έργο, αρχικά, επί επτά χρόνια, στο Τμήμα Ξενόγλωσσων Εκπομπών του κρατικού Ραδιο-Τηλεοπτικού Σταθμού Τιράνων και από το 1992 και επί 25 χρόνια, ως μεταφραστής στην Πρεσβεία της Ελλάδος στα Τίρανα. Κατά την 27ετή περίοδο από την πτώση του κομουνισμού στην Αλβανία, με την άρση της λογοκρισίας και της αυτο-λογοκρισίας, χαρακτηριστικά ολοκληρωτικών καθεστώτων, στα αλβανικά Μ.Μ.Ε, στον πολιτικό και τον κοινωνικό λόγο, στην πολιτική ζωή, σε βιβλία, εμφανίστηκαν και απόψεις και θέσεις που μόνο στην προσέγγιση και την καλύτερη γνωριμία των δύο λαών, ελληνικού και αλβανικού, δεν βοηθούσαν. Πάντα πίστευα ότι το βιβλίο, η κουλτούρα γενικά, βοηθούν για να έρθουν οι άνθρωποι, οι λαοί, πιο κοντά ο ένας με τον άλλο. Ασχολήθηκα λοιπόν με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στην αλβανική και για να βοηθήσω, όσο μπορώ, τους Αλβανούς αναγνώστες να έρθουν σε επαφή με έργα Ελλήνων συγγραφέων, αλλά βασικά, και να συμβάλω στην προώθηση των ελληνικών θέσεων και απόψεων για ορισμένα θέματα που απασχολούν σήμερα τις διμερείς σχέσεις. Πιστεύω ότι είναι πολύ καλύτερα, όταν οι Αλβανοί πολίτες, όσοι και αν είναι αυτοί που θα διαβάσουν ένα βιβλίο, ενημερωθούν και για την αλήθεια του άλλου, του Έλληνα, για ένα συγκεκριμένο ζήτημα που απασχολεί και τις δύο πλευρές. Αυτό πιστεύω ότι βοηθά στην παράκαμψη παρερμηνειών και στην προσέγγιση των δύο γειτονικών λαών. Φανταζόμαστε πως πριν την πτώση του κομουνιστικού καθεστώτος στην Αλβανία, για πολιτικούς λόγους, δεν επιτρέπονταν οι μεταφράσεις της ελληνικής λογοτεχνίας στα αλβανικά. Σήμερα είναι γνωστή η ελληνική λογοτεχνία στην Αλβανία; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Δεν θα έλεγα ότι στην εποχή του κομουνιστικού καθεστώτος απαγορευόταν η μετάφραση ελληνικής λογοτεχνίας στα αλβανικά. Επιτρεπόταν μια συγκεκριμένη κατηγορία

Πάντα πίστευα ότι το βιβλίο, η κουλτούρα γενικά, βοηθούν για να έρθουν οι άνθρωποι, οι λαοί, πιο κοντά ο ένας με τον άλλο. Ασχολήθηκα λοιπόν με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στην αλβανική και για να βοηθήσω, όσο μπορώ, τους Αλβανούς αναγνώστες να έρθουν σε επαφή με έργα Ελλήνων συγγραφέων

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Νομίζω ότι ο μεταφραστής θα πρέπει να καταβάλει τις μεγαλύτερες δυνατές προσπάθειες για να φέρει το ελληνικό έργο στον ξένο αναγνώστη όσο πιο πιστά γίνεται, προσαρμοσμένο σε γλωσσικό στιλ που να ταιριάζει στην αλλοδαπή γλώσσα, να βοηθήσει δηλαδή τον Έλληνα συγγραφέα να απευθυνθεί στον ξένο αναγνώστη στη γλώσσα του

έργων. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι την εποχή εκείνη αξιόλογοι Έλληνες μειονοτικοί και Αλβανοί μεταφραστές έφεραν στην αλβανική πολλά από τα αριστουργήματα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, καθώς και επιφανών σύγχρονων Ελλήνων λογοτεχνών, τους οποίους το καθεστώς θεωρούσε «προοδευτικούς», όπως του Σεφέρη, του Ρίτσου, του Καζαντζάκη κ.ά. Μετά την πτώση του κομουνιστικού καθεστώτος, το αλβανικό αναγνωστικό κοινό είχε την ευκαιρία να γνωρίσει και πολλούς άλλους Έλληνες συγγραφείς και ποιητές, χάρη στις προσπάθειες αρκετών αλβανικών εκδοτικών οίκων να φέρουν στους αναγνώστες τους έργα της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι μεταναστευτικές ροές από την Αλβανία προς την Ελλάδα μετά το 1990, βοήθησαν στην εκμάθηση της ελληνικής από πολλούς Αλβανούς (ο βαθμός ποικίλλει, ανάλογα με το μορφωτικό επίπεδο και τον χρόνο διαμονής στην Ελλάδα), που εξοικειώθηκαν με την ελληνική πραγματικότητα. Συνεπώς, πέρα από τους διανοούμενους, υπάρχει και αυτή η κοινότητα πολιτών που θα τους ενδιέφερε να διαβάσουν ελληνικά βιβλία στην αλβανική. Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Αλβανοί αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Όπως προανέφερα, η προώθηση του ελληνικού βιβλίου στην Αλβανία βοηθά τους Αλβανούς να γνωρίσουν καλύτερα τη σημερινή Ελλάδα και τους Έλληνες, βοηθά στην προσέγγιση των πολιτών των δύο χωρών. Υπάρχουν στην Αλβανία σήμερα πολλοί άνθρωποι που έχουν μελετήσει τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, που γνωρίζουν τους Έλληνες νομπελίστες και τα έργα τους, που γνωρίζουν άλλους κορυφαίους Έλληνες συγγραφείς και ποιητές και που επιθυμούν να γνωρίσουν τα έργα και άλλων. Υπάρχουν μετά και άλλα κοινωνικά στρώματα, όχι τόσο καλλιεργημένα, που έζησαν κάποια χρόνια στην Ελλάδα και που θέλουν και αυτοί να διαβάσουν ένα ελληνικό βιβλίο. Βασισμένος στην πείρα σας, τι είναι αυτό που θα μπορούσε να αγγίξει τους Αλβανούς αναγνώστες ενός ελληνικού βιβλίου; Εάν θα περιοριστούμε μόνο στη δικιά μου προσωπική εμπειρία, πέρα από τη μετάφραση έργων καθαρά λογοτεχνικού χαρακτήρα, θα προτιμούσα και τη μετάφραση εκείνου που ονομάζεται ιστορικό μυθιστόρημα, το

οποίο με τρόπο κατανοητό και από τους απλούς αναγνώστες , θα τους βοηθούσε να ενημερωθούν για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι Έλληνες ένα συγκεκριμένο θέμα που αφορά τους δύο λαούς. Για παράδειγμα , το έργο «Το λιοντάρι της Ηπείρου, Αλή πασάς και Σούλι» του Σπύρου Μελά, το οποίο μετάφρασα πριν από έξι χρόνια, είχε στην Αλβανία μεγάλη επιτυχία. Παρόλο που οι Αλβανοί είναι μικρό έθνος, και η Αλβανική σχετικά πρόσφατα, τους τελευταίους αιώνες, απέκτησε οργανωμένη γραπτή μορφή, στην Αλβανία έχει αναπτυχθεί σημαντική σύγχρονη λογοτεχνία. Ο Ισμαήλ Κανταρέ και ο Φάτος Γκογκόλι είναι δύο πολύ γνωστά ονόματα όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς. Πώς το εξηγείτε αυτό; Τα πρώτα έργα της αλβανικής λογοτεχνίας χρονολογούνται από τον 18ο αιώνα, γράφτηκαν όμως με ξένο αλφάβητο, διότι το σημερινό αλφάβητο της αλβανικής καθιερώθηκε μόλις το 1908. Κάποια ανάπτυξη η αλβανική λογοτεχνία γνώρισε προπολεμικά, τη δεκαετία του 1930, υπέστη ιδεολογικούς και άλλους περιορισμούς μετά την επικράτηση του κομουνισμού, αλλά τη δεκαετία του 1960 και στη συνέχεια, βλέπουμε ένα άλμα στην αλβανική λογοτεχνία, το οποίο οφείλεται κυρίως στην ανάδειξη μιας νέας γενιάς δημιουργών, με κορυφαίους εκπροσώπους τους Ισμαήλ Κανταρέ, Ντριτερό Αγκόλι, Φατός Κονγκόλι κ.ά. Εκείνη την εποχή μάλιστα, και παρά τους περιορισμούς του καθεστώτος, έργα του Κανταρέ κυκλοφορούν και στη Γαλλία. Η επιτυχία τους ίσως σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στην ίδια την εποχή που έζησαν, με τις στερήσεις της και το πλούσιο υλικό θεμάτων που η κομουνιστική δικτατορία προσέφερνε. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα πιο πετυχημένα έργα των Κανταρέ ή και Κονγκόλι, αντλούν τη θεματολογία τους ακριβώς από την εποχή εκείνη. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Δεν θα ήμουν αξιόπιστος εάν θα έλεγα ότι ο μεταφραστής δεν αντιμετωπίζει προβλήματα. Η επιλογή έχει τη δυσκολία της, διότι θα πρέπει να γνωρίζεις σε ποια κατηγορία αναγνωστών θα απευθύνεται το έργο, και μετά να κάνεις την ανάλογη επιλογή. Όσον αφορά στην

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] έκδοση και στην κυκλοφορία του, από τη στιγμή που ο μεταφραστής δεν έχει τα πνευματικά δικαιώματα, αυτό είναι αποκλειστικά θέμα του εκδοτικού οίκου. Οι δυσκολίες, βασικά, έχουν σχέση, πρώτα με τη μετάφραση και μετά με την αμοιβή του. Δεν είναι το ίδιο πράγμα η μετάφραση ενός σοβαρού ιστορικού έργου, έστω και ιστορικού μυθιστορήματος, με τη μετάφραση ενός έργου που προορίζεται, ας πούμε, για σπιτονοικοκυρές. Όσο για την αμοιβή μετάφρασης στην Αλβανία, θα έλεγα ότι δεν είναι απ’ εκείνες τις αμοιβές που παροτρύνουν κάποιον να ασχοληθεί με το μεταφραστικό έργο. Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση; Κατά τη δική μου άποψη, θεσμοθετημένοι φορείς που θα στήριζαν την προσπάθεια προώθησης του ελληνικού βιβλίου σε ξενόγλωσσες αγορές, θα ήταν μια καλή λύση. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Νομίζω ότι ο μεταφραστής θα πρέπει να καταβάλει τις μεγαλύτερες δυνατές προσπάθειες για να φέρει το ελληνικό έργο στον ξένο αναγνώστη όσο πιο πιστά γίνεται, προσαρμοσμένο σε γλωσσικό στιλ που να ταιριάζει στην αλλοδαπή γλώσσα, να βοηθήσει δηλαδή τον Έλληνα συγγραφέα να απευθυνθεί στον ξένο αναγνώστη στη γλώσσα του. Είμαι κάπως

επιφυλακτικός στην ιδέα μετατροπής του μεταφραστή σε δημιουργό, διότι πιστεύω ότι τέτοια δημιουργικότητα έχει κάποια όρια, τα οποία, εγώ, μιλώ για τον εαυτό μου, φοβάμαι μήπως τα ξεπεράσω. Δεν είμαι, όμως, κάθετα αντίθετος στην ιδέα ο μεταφραστής να έχει κάποιο περιθώριο ελιγμών ανάδειξης των δημιουργικών ικανοτήτων του. Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; Θα θεωρούσα καλή μετάφραση ενός έργου εκείνη κατά την οποία ο μεταφραστής πετυχαίνει και καταφέρνει ο αλλοδαπός αναγνώστης να αισθάνεται ότι επικοινωνεί με τον συγγραφέα του έργου στη δική του γλώσσα. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.) Από τη δική μου εμπειρία, θα ήθελα να επισημάνω ότι στην Αλβανία υπάρχουν αναγνώστες που προτιμούν και ένα έργο ιστορικού χαρακτήρα, όπως «Το λιοντάρι της Ηπείρου» του ακαδημαϊκού Σπύρου Μελά, υπάρχουν όμως και άλλοι που προτιμούν τα έργα της Λένας Μαντά. Αξίζει ο κόπος, δηλαδή, να δώσεις σ’ αυτή την ποικιλία αναγνωστών, ανάλογη ποικιλία ελληνικών έργων μεταφρασμένων στην αλβανική.

Στην Αλβανία υπάρχουν αναγνώστες που προτιμούν και ένα έργο ιστορικού χαρακτήρα, όπως «Το λιοντάρι της Ηπείρου» του ακαδημαϊκού Σπύρου Μελά, υπάρχουν όμως και άλλοι που προτιμούν τα έργα της Λένας Μαντά

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Ο Χρήστος Πούλας γεννήθηκε 1954 στην ελληνόφωνη επαρχία Δερόπολης Βορείου Ηπείρου, Νομού Αργυροκάστρου. Μητρική του γλώσσα η ελληνική. Τελείωσε το Δημοτικό και το Γυμνάσιο στην ελληνική και την αλβανική γλώσσα. Είναι απόφοιτος της Σχολής Φυσικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Τιράνων (1977). Την περίοδο 1974- 1976 εργάστηκε ως συνεργάτης στην ελληνόφωνη εκπομπή του Ραδιοτηλεοπτικού Σταθμού Τιράνων – Αλβανίας. Την περίοδο 1977 – 1985 εργάστηκε σε Λύκεια του Νομού Μιρντίτα, στη Βόρεια Αλβανία. Την περίοδο 1985 –1992 εργάστηκε ως συντάκτης – μεταφραστής στην ελληνόφωνη εκπομπή Ραδιοτηλεοπτικού Σταθμού Τιράνων. Από το καλοκαίρι του 1992 και μέχρι σήμερα υπηρετεί ως μεταφραστής – διερ-

μηνέας στην Ελληνική Πρεσβεία στα Τίρανα, στο Γραφείο της Τύπου και Επικοινωνίας. Σε πολλές περιπτώσεις διατέλεσε επίσημος διερμηνέας σε επισκέψεις υψηλού επιπέδου Ελλήνων πολιτικών στην Αλβανία (Προέδρων Δημοκρατίας, Πρωθυπουργών, Υπουργών Εξωτερικών, Άμυνας, Υγείας κ.ά.) και Αλβανών πολιτικών στην Ελλάδα (Προέδρου Δημοκρατίας, Πρωθυπουργού και πολλών Υπουργών). Ήταν, επίσης, επίσημος μεταφραστής/διερμηνέας σε πολλές εκδηλώσεις και επαφές στην Αθήνα και στα Τίρανα. Έχει μεταφράσει, ανάμεσα σε άλλα τα βιβλία: «Το λιοντάρι της Ηπείρου, Αλή Πασάς και Σούλι» του Σπ. Μελά, «Στις φλόγες της Σμύρνης» του Ντ. Κουμπάτη, «Θεανώ, η λύκαινα της Πόλης » και άλλα βιβλία της Λένας Μαντά.

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η Ελένα Λαζάρ για την ελληνική λογοτεχνία στη Ρουμανία 82

Literature.gr

ελληνική λογοτεχνία παραγόταν και μεταφραζόταν στη Ρουμανία εδώ και αιώνες. Ασφαλώς αυτό συνδέεται με τις ιδιαίτερες ιστορικές συνθήκες που διαμορφώθηκαν στη Ρουμανία τους τελευταίους αιώνες και στις σχέσεις που διατηρούσε ο ευρύτερος ελληνισμός με τη χώρα αυτή. Την περίοδο 1837-2002 μεταφράστηκαν στα ρουμάνικα 289 λογοτεχνικά έργα 103 συγγραφέων. Την περίοδο 1950-1989, υπό το κομουνιστικό καθεστώς, εκδόθηκαν 181 έργα 64 συγγραφέων πολλοί από τους οποίους ανήκαν στην αριστερά. Το 2003-2007 μεταφράστηκαν άλλοι 32 τίτλοι (ανάμεσά τους και 9 δίγλωσσες εκδόσεις). Τα στοιχεία αυτά αντλήθηκαν από την έρευνα της κ. Ελένα Λαζάρ που δημοσιεύεται στην έκδοση του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας «…γνώριμος και ξένος…», Η νεοελληνική λογοτεχνία σε άλλες γλώσσες, (2012, επιμέλεια Βασίλης Βασιλειάδης). Κι αντιλαμβάνεται κανείς το εύρος και την υποδοχή της ελληνικής λογοτεχνίας στη Ρουμανία. Οι πιο γνωστοί Έλληνες συγγραφείς στη Ρουμανία είναι ο Ν. Καζαντζάκης (13 μεταφράσεις-ιδιαίτερα Ο βίος και η πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά αριθμεί πέντε εκδόσεις), ο Κώστας Ασημακόπουλος και ο Γιάννης Ρίτσος (8 μεταφράσεις), ο Καβάφης (6 μεταφράσεις). Τα τελευταία χρόνια ιδιαίτερη άνθηση γνωρίζουν οι μεταφράσεις της κυπριακής λογοτεχνίας (π.χ. Γ. Κατσούρης, Η. Μελεάγρου, Π. Ιωαννίδης, Ν. Κρανιδιώτης, Θ. Πιερίδης, Ν. Φ. Πιερίδης, Γ. Μολέσκης, Κλ. Αγγελίδου, Ν. Μαραγκού, Ν. Λ. Φιλίππου). Η αλήθεια είναι πως τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια κάμψη «στον αριθμό των αντιτύπων της κάθε έκδοσης, η οποία όμως δεν οφείλεται στην έλλειψη ενδιαφέροντος εκ μέρους των αναγνωστών, αλλά σε οικονομικούς λόγους», αναφέρει η κ. Λαζάρ. Ωστόσο, συμπληρώνει στην έρευνά της: «Οι προοπτικές που ανοίγονται παρά τις οικονομικές αντιξοότητες, είναι πράγματι πολλές. Το δυναμικό των αναγνωστών (η Ρουμανία είναι μια χώρα με 22 εκατομμύρια κατοίκους), η δίψα για επικοινωνία και ανάγνωση, που διατηρείται ακόμα σε ικανοποιητικό επίπεδο, το δυναμικό των νεοελληνιστών και των μεταφραστών, η υψηλή ζήτηση για την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας αποτελούν δυνατά επιχειρήματα για

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] τον συντονισμό των προσπαθειών όλων των εμπλεκόμενων παραγόντων, ώστε η παρουσία των ελληνικών γραμμάτων στη φιλελληνική Ρουμανία να διατηρήσει την ίδια προνομιακή θέση που είχε μέχρι τώρα». Η ελληνική λογοτεχνία ευτύχησε να έχει στην υπηρεσία της τις τελευταίες δεκαετίες την κ. Ελένα Λαζάρ. Είναι μια μεγάλη κυρία των ελληνικών γραμμάτων στο εξωτερικό. Δραστήρια και ακούραστη, και πάντα ενθουσιώδης, προβάλλει όχι μόνο στη Ρουμανία, αλλά και αλλού, την ελληνική λογοτεχνία. Εξαιρετική μεταφράστρια η ίδια (μέχρι σήμερα μετέφρασε 53 βιβλία νεοελληνικής λογοτεχνίας), ίδρυσε το 1991 τον εκδοτικό οίκο ΟΜΟΝΟΙΑ που ειδικεύεται στη μετάφραση της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας στη Ρουμανία. Από την ΟΜΟΝΟΙΑ έχουν εκδοθεί ήδη 170 (!!!) μεταφράσεις ελληνικής λογοτεχνίας ή έργα αφιερωμένα στον ελληνισμό της Ρουμανίας. Έχει τιμηθεί πολλές φορές για τις μεταφράσεις και τη δράση της. Ανάμεσα σε άλλα, ως Πρέσβειρα του Ελληνισμού (2005) με τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος της Ευποιίας (2011). Η κ. Λαζάρ μας μίλησε για την πορεία της στα ελληνικά γράμματα και περιέγραψε την εικόνα της νέας ελληνικής λογοτεχνίας στη Ρουμανία. Στην εξαιρετική -και πλούσια- συνέντευξή της παρέθεσε ορισμένα από τα προβλήματα και τις δυσκολίες που συναντούν οι μεταφραστές της ελληνικής λογοτεχνίας π.χ. η απουσία προγραμμάτων στήριξης της λογοτεχνίας και ο τερματισμός του προγράμματος του ΕΚΕΒΙ για τις συναντήσεις μεταφραστών στα εργαστήρια μετάφρασης που αποτέλεσαν πρότυπο και για άλλες χώρες. Ακόμα αναφέρθηκε στον ρόλο του μεταφραστή και την αγάπη που πρέπει να έχει για το υπό μετάφραση έργο. Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε με την ελληνική γραμματεία; Για τη σχέση μου με την ελληνική γλώσσα μίλησα πολλές φορές και υπάρχουν αρκετές αναφορές στον ελληνικό τύπο. Είμαι απόφοιτος του τμήματος κλασικών γλωσσών στο Πανεπιστήμιο Βουκουρεστίου. Δεν ήταν γραφτό να γίνω καθηγήτρια λατινικής γλώσσας όπως ονειρευόμουν τότε, μπήκα όμως στον εκδοτικό τομέα. Έγινα συντάκτρια (επιμελήτρια εκδόσεων, όπως λέμε σήμερα) σ’έναν εκδοτικό οίκο ειδικευμένο στην μετάφραση της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Οι περισσότε-

Το 1991, από συντάκτρια σε κρατικό εκδοτικό οίκο έγινα ιδιοκτήτρια εκδοτικού οίκου με μοναδικό κεφάλαιο τη δύναμη δουλειάς και τα πολλά φιλόδοξα σχέδια. Η Ομόνοια είναι ο μοναδικός εκδοτικός οίκος στη Ρουμανία, και αυτή στιγμή ο μοναδικός και στη ΝότιοΑνατολική Ευρώπη, ο αποκλειστικός σκοπός του οποίου είναι η προβολή των Ελληνικών Γραμμάτων σε μια χώρα όπου ο ελληνισμός αισθάνεται ότι βρίσκεται στο σπίτι του

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Στην εποχή όπου η έκφραση «οικονομική κρίση» έγινε locus communis παντού, αλλά με πιο οδυνηρές συνέπειες στην περιοχή μας, η ανταλλαγή λογοτεχνικών έργων και βιοτικών εμπειριών και γνωμών πρέπει όχι μόνον να συνεχιστεί, αλλά να γίνει ακόμα πιο έντονη

ροι συνάδελφοί μου ήταν έμπειροι μεταφραστές από διάφορες γλώσσες. Κάποια στιγμή, μ’ ενδιάφερε η εξέλιξη της ελληνικής από τα αρχαία στα νέα ελληνικά. Με τη Γραμματική του Τριανταφυλλίδη, που βρήκα στην πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη και την οποία έχω αντιγράψει με το χέρι, ανακάλυψα, λοιπόν, αυτή τη νέα γλώσσα. Η αποκάλυψη αυτή ήταν αποφασιστική για τη συνέχεια της πορείας μου. Από τη στιγμή που κατάφερα να διαβάσω το πρώτο ελληνικό λογοτεχνικό κείμενο (το μυθιστόρημα Μενεξεδένια Πολιτεία του Τερζάκη), «πρόδωσα» για πάντα την αρχαία γραμματεία (αν και η πρώτη μετάφρασή μου ήταν τρία φιλοσοφικά δοκίμια του Seneca). Επί πάνω από τέσσερις δεκαετίες (αυτό το καλοκαίρι συμπληρώθηκαν ακριβώς 41 χρόνια από την πρώτη μου επαφή με την Ελλάδα και τον πολιτισμό της), απασχολούμαι σταθερά με τα ελληνικά γράμματα και τη μετάφραση έργων απ’ αυτό το πλούσιο κεφάλαιο της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Αξίζει κανείς να μάθει τα νέα ελληνικά – κάθε φορά που έχω την ευκαιρία το επαναλαμβάνω στους νέους– έστω και μόνο να διαβάσει στο πρωτότυπο ορισμένα αριστουργήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Για τούτο ετοίμασα και ένα βιβλίο, Αριστουργήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας (2003), όπου περιγράφονται 150 έργα όλων ειδών που αποτελούν σημεία αναφοράς στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αλλά, πριν απ’ αυτό, σκέφτηκα ότι για να μεταφράσω και να κάνω τις επιλογές μου εν πλήρει γνώση της υπόθεσης, πρέπει να γνωρίσω την ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Για τούτο προχώρησα στην προετοιμασία του έργου Πανόραμα της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1987 και 2η έκδοση, συμπληρωμένη, 2001), λεξικό με 800 λήμματα, για την πραγματοποίηση του οποίου είχα την υποστήριξη των αείμνηστων καθηγητών Κ. Θ. Δημαρά και Κ. Μητσάκη. Παράλληλα, το 1999 ετοίμασα και το Πανόραμα της Κυπριακής Λογοτεχνίας, για να γνωρίσουν οι Ρουμάνοι ειδικοί αυτό το σημαντικό, ξεχωριστό κεφάλαιο των Ελληνικών Γραμμάτων. Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας; Στον εκδοτικό οίκο όπου δούλευα, είχα την τύχη να γνωρίσω τους πιο σημαντικούς μεταφραστές νεοελληνικής λογοτεχνίας (που ήταν κατά πλειοψηφία γυναίκες). Χάρη στην προτροπή και τη βοήθειά τους, έγινα μεταφράστρια ελληνικής λογοτεχνίας. Χρωστάω

ιδιαίτερη ευγνωμοσύνη στις αείμνηστες κυρίες των Ελληνικών Γραμμάτων στη Ρουμανία – τη Μαρία Μαρινέσκου Χίμου, την Πολυξένη Καραμπί, την Ανθίτσα Αυγουστοπούλου-Ζουκάν (ο αριθμός μεταφράσεων αυτής της χρυσής τριάδας ξεπερνάει 100 τίτλους!). Εμαθα τη νέα ελληνική γλώσσα σιγά-σιγά, μεταφράζοντας. Από το πρώτο βιβλίο –Το πνεύμα και η εποχή του Πέτρου Χάρη – που κυκλοφόρησε το 1978, μέχρι την πιο πρόσφατη μετάφραση – Οι ελληνορωμαϊκές ρίζες της Ευρώπης στους Ευρωπαίους μέσα από τον στοχασμό των Ευρωπαίων μελετητών της καθηγήτριας Στέλλας Πριόβολου, που κυκλοφόρησε τον φετινό Οκτώβρη – πέρασαν περίπου τέσσερις δεκαετίες. Πρόκειται για μια μαιανδρική πορεία, η σοδειά της οποίας αποτελείται σήμερα από 53 εκδόσεις με μεταφράσεις ελληνικής λογοτεχνίας (από τις οποίες 9 σε συνεργασία). Διευθύνετε τον εκδοτικό οίκο Ομόνοια, ο οποίος εξειδικεύεται στα ελληνικά γράμματα. Ποια είναι ακριβώς η δράση της Ομόνοιας; Το 1991, από συντάκτρια σε κρατικό εκδοτικό οίκο έγινα ιδιοκτήτρια εκδοτικού οίκου με μοναδικό κεφάλαιο τη δύναμη δουλειάς και τα πολλά φιλόδοξα σχέδια. Η Ομόνοια είναι ο μοναδικός εκδοτικός οίκος στη Ρουμανία, και αυτή στιγμή ο μοναδικός και στη Νότιο-Ανατολική Ευρώπη, ο αποκλειστικός σκοπός του οποίου είναι η προβολή των Ελληνικών Γραμμάτων σε μια χώρα όπου ο ελληνισμός αισθάνεται ότι βρίσκεται στο σπίτι του. Αυτό δεν θα ήταν δυνατό χωρίς την ανταπόκριση και την ενθάρρυνση εκ μέρους ορισμένων ελληνικών ή κυπριακών ιδιωτικών ή κρατικών ιδρυμάτων ή συλλόγων και εταιρειών. Σταδιακά ο εκδοτικός οίκος βρήκε υποστηρικτές και στον ελληνικό επιχειρηματικό κόσμο της Ρουμανίας. Τα 170 βιβλία που αφορούν μόνον τα Ελληνικά Γράμματα και την ιστορία του Ελληνισμού της Ρουμανίας δεν θα μπορούσαν να κυκλοφορήσουν χωρίς έστω και μια στοιχειώδη υποστήριξη. Παρά τη σταθερή απήχηση που γνωρίζει η νεοελληνική λογοτεχνία, πρέπει να λάβουμε υπ’ όψη τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε εξ αιτίας της μεταβατικής περιόδου από την οποία περνάει η σημερινή Ρουμανία. Υπήρχε τέτοια δίψα για επικοινωνία με τον έξω κόσμο, ώστε το 1990 ιδρύθηκαν στη Ρουμανία 4000 εκδοτικοί οίκοι! Απ’ αυτούς λειτουργούν σήμερα περίπου 800 εκδοτικοί οίκοι,

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] από τους μεγαλύτερους (που βγάζουν ένα βιβλίο την ημέρα) μέχρι τους μικρούς, όπως η Ομόνοια. Το 40% της ρουμανικής εκδοτικής παραγωγής είναι οι μεταφράσεις. Για να επανέλθω στην Ομόνοια, να σημειώσω ότι το 1999 εγκαινιάστηκε η σειρά «Βιβλιοθήκη της Ελληνικής Λογοτεχνίας», όπου εντάσσονται οι μεταφράσεις ελληνικής και κυπριακής λογοτεχνίας. Ξεχωριστή θέση σ’ αυτή τη σειρά κατέχουν οι δίγλωσσες εκδόσεις Ελλήνων/ Κυπρίων ποιητών (μέχρι τώρα κυκλοφόρησαν 20 τέτοιες εκδόσεις). Στην Ομόνοια κάνουν το ντεμπούτο τους νέοι μεταφραστές. Προσπαθώ, με τη σειρά μου, να μοιράσω την εμπειρία μου στους νέους, όπως έγινε στη δική μου περίπτωση με τις τρεις μεταφράστριες για τις οποίες σας μίλησα στην αρχή. Πόσο γνωστή είναι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στη Ρουμανία; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Η παράδοση που είχε η μετάφραση ελληνικής λογοτεχνίας στη Ρουμανία, η οικειότητα του Ρουμάνου αναγνώστη με τη λογοτεχνία αυτή, τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της οποίας μοιάζουν πολύ μ’ εκείνα της ρουμανικής λογοτεχνίας, είναι παράγοντες που συμβάλλουν σε μια σταθερή απήχηση των ελληνικών έργων. Η ιστορία της μεταφρασμένης νεοελληνικής λογοτεχνίας στα ρουμανικά έχει μια παράδοση που ξεπερνάει τους τέσσερις αιώνες. Η ιστορία των εκδόσεων νεοελληνικής λογοτεχνίας μεταφρασμένης στη ρουμανική γλώσσα μετρά 180 χρόνια. Οι ρουμανικές εκδόσεις μεταφρασμένης νεοελληνικής λογοτεχνίας δεν εμφανίζονται, λοιπόν, σε έρημο έδαφος. Ένα σημαντικό κεφάλαιο της νεοελληνικής λογοτεχνίας έχει ως τόπο γεννήσεώς του τον χώρο της σημερινής Ρουμανίας (να αναφέρω εδώ το πεζογράφημα του Νικολάου Μαυροκορδάτου Τα Φιλοθέου Πάρεργα, που γράφτηκε πριν από 300 χρόνια στη γη της σημερινής Ρουμανίας). Ελληνικά λογοτεχνικά έργα ριζώνουν στη ρουμανική γη, γίνονται λαϊκά αναγνώσματα. Λόγου χάριν, ο Ερωτόκριτος μεταφράζεται τρεις φορές, από τον 18ο αιώνα ακόμα, και εκδίδεται δύο φορές τον 19ο αιώνα. Τον Θούριο, το επαναστατικό εμβατήριο του «νέου Τυρταίου της Ελλάδας», Ρήγα Βελεστινλή, τον τραγουδούσαν με ενθουσιασμό οι κάτοικοι του Βουκουρεστίου στις αρχές του 19ου αιώνα. Η συμβίωση επί αιώνες της ρουμανικής και της νεοελληνικής λογοτεχνίας θα συμβάλλει ουσιαστικά στη

μεταγενέστερη δεκτικότητα του ρουμανικού κοινού ως προς τη νεοελληνική λογοτεχνία. Νεοελληνική λογοτεχνία δημιουργούνταν και εκδιδόταν συνεχώς στη Ρουμανία καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα (να αναφέρω εδώ τον «Νέον Ανακρέοντα», όπως επονομάζεται ο Αθανάσιος Χριστόπουλος). Νεοελληνική λογοτεχνία γράφεται στη Ρουμανία και κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα από Έλληνες οι οποίοι, μετά τα δραματικά γεγονότα του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, βρήκαν φιλοξενία εδώ. Ο ελληνικός τύπος (από το 1840 μέχρι τη δεκαετία του 1950 τυπώνονταν και κυκλοφορούσαν 31 ελληνικές εφημερίδες σε διάφορες πόλεις) διαδραμάτισε, επίσης, σημαντικό ρόλο στην προβολή της νεοελληνικής λογοτεχνίας σε αυτή την περιοχή. Σ’ αυτά τα συμπεράσματα έφθασα, όταν χάρη στην πρωτοβουλία του Κέντρου της Ελληνικής Γλώσσας στη Θεσσαλονίκη προχωρήσαμε στην καταγραφή των ρουμανικών μεταφράσεων ελληνικής λογοτεχνίας. Ο διάλογος των δύο λογοτεχνιών πρέπει οπωσδήποτε, παρά τις αντιξοότητες της σημερινής εποχής (αλλά μήπως υπάρχει εποχή χωρίς αντιξοότητες;) να συνεχιστεί. Το πιο δυνατό επιχείρημα είναι οι αμέτρητες εκλεκτές συγγένειες και οι αλληλοεπιδράσεις που συνδέουν τις δύο λογοτεχνίες. Αναρωτιέμαι συχνά, πώς ήταν δυνατό τα έργα του Ρήγα Βελεστινλή, τυπωμένα στη Βιέννη, να έχουν χιλιάδες συνδρομητές στο Βουκουρέστι και στο Ιάσιο; Πώς έγινε αυτό το θαύμα να έχουμε την πρώτη ρουμανική έκδοση του αριστουργήματος του Βιζυηνού Το αμάρτημα της μητρός μου σχεδόν ταυτόχρονα με την ελληνική έκδοση; Πώς κυκλοφόρησαν τρεις εκδόσεις του Καρκαβίτσα στις αρχές του 20 αιώνα; Και η σειρά τέτοιων ερωτήσεων θα μπορούσε να συνεχιστεί. Ώστε οι Ελληνες συγγραφείς δεν πρέπει να ανησυχήσουν – οι προοπτικές για τη μετάφραση έργων τους είναι πολλές, αρκεί οι νέοι μεταφραστές μαζί με τους συγγραφείς και τους εκδότες να βρουν λύσεις, ώστε να ξεπεραστούν οι δυσκολίες και να βγουν από το σημερινό αδιέξοδο. Αληθεύει ότι η οικονομική κρίση που πλήττει την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια αποτελεί ενδιαφέρον θέμα για τους εκδοτικούς οίκους του εξωτερικού; Δεν ξέρω τι να απαντήσω, αλλά δεν νομίζω να ισχύει αυτό στην περίπτωση των εκδόσεων. Τα μέσα επικοινωνίας μιλάνε συχνά για την οικονομική κρίση στην Ελλάδα, αλλά είναι

Ο μεταφραστής δεν μπορεί να είναι σωστός διαμεσολαβητής χωρίς να είναι και δημιουργός. Και η ευθύνη του τεράστια, στις δύο ιδιότητες. Ως δημιουργός, να μην ξεπεράσει τα όρια του πρώτου δημιουργού, ως διαμεσολαβητής, να μην προδώσει τον συγγραφέα

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Επίσημα προγράμματα προώθησης της λογοτεχνίας σπάνια θα συναντήσει κανείς. Ειδικά μεταφραστικά προγράμματα εκδοτικών οίκων είναι σχεδόν ανύπαρκτα. Αυτή, λοιπόν, η κατάσταση αναγκάζει τον μεταφραστή να γίνει και «πολιτικός»

μάλλον δημοσιογραφικό θέμα. Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Ρουμάνοι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Γιατί; Βασισμένη στην πείρα σας, τι είναι αυτό που θα μπορούσε να τους «αγγίξει» σε ένα σύγχρονο ελληνικό λογοτεχνικό βιβλίο; Όπως έλεγα και λίγο πριν, η κοινή ιστορία των δύο λογοτεχνιών μάς αναγκάζει να προσπαθήσουμε για μια καλύτερη αλληλογνωριμία. Στην εποχή όπου η έκφραση «οικονομική κρίση» έγινε locus communis παντού, αλλά με πιο οδυνηρές συνέπειες στην περιοχή μας, η ανταλλαγή λογοτεχνικών έργων και βιοτικών εμπειριών και γνωμών πρέπει όχι μόνον να συνεχιστεί, αλλά να γίνει ακόμα πιο έντονη. Δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι παρακολουθώ σταθερά την πορεία των Ελληνικών Γραμμάτων σήμερα – ευτυχώς οι ιστοσελίδες των περιοδικών ή οι ιστοσελίδες αφιερωμένες στη λογοτεχνία αποτελούν σημαντικό βοήθημα για την ενημέρωση των μεταφραστών–, αλλά είμαι σίγουρη ότι τα κύρια χαρακτηριστικά της ελληνικής λογοτεχνίας έμειναν τα ίδια. Άλλαξε βέβαια ο τρόπος γραφής, άλλαξε ο τρόπος αντιμετώπισης της πραγματικότητας από τους Ελληνες συγγραφείς, αλλά αυτά γίνονται και στη Ρουμανία. Και οι Ρουμάνοι αναγνώστες φίλοι των Ελληνικών Γραμμάτων αλλά και οι ειδικοί (ιδιαίτερα οι κριτικοί και ιστορικοί ειδικευμένοι στις συγκριτικές σπουδές) σίγουρα θα ενδιαφερθούν για την πορεία της σημερινής ελληνικής λογοτεχνίας. Αν και έχουμε βέβαια και πολλά κενά όσον αφορά στην κλασική φάση της. Η Επτανησιακή Σχολή με τους κορυφαίους Σολωμό και Κάλβο μένει ακόμα απρόσιτη στους Ρουμάνους μεταφραστές. Υπάρχουν, βέβαια, και άλλα κενά που οφείλονται επίσης στις δυσκολίες που παρουσιάζει η μετάφραση. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Σ’ ένα συνέδριο των μεταφραστών με θέμα «H μαγεία, η δύναμη και η βάσανος της μετάφρασης μέσα στη σύγχρονη Ευρωπαϊκή Βαβέλ» , που έγινε στη Λευκωσία, στις 23 Σεπτεμβρίου 2017, έστειλα ένα κείμενο στο οποίο μίλησα για τη «μαγεία της μετάφρασης που είναι και πηγή πολλών δυσκολιών και διλημμάτων. Ποια βιβλία να μεταφραστούν

πρώτα; Ποια είναι έστω και τα πιο στοιχειώδη κριτήρια επιλογής; Δυσκολία σχεδόν αξεπέραστη, αν λάβουμε υπ’ όψη μας ότι η εκδοτική και η μεταφραστική δραστηριότητα αποτελούν ιδιωτική πρωτοβουλία σχεδόν παντού. Επίσημα προγράμματα προώθησης της λογοτεχνίας σπάνια θα συναντήσει κανείς. Ειδικά μεταφραστικά προγράμματα εκδοτικών οίκων είναι σχεδόν ανύπαρκτα. Αυτή, λοιπόν, η κατάσταση αναγκάζει τον μεταφραστή να γίνει και «πολιτικός». Πολιτική της μετάφρασης, πολιτική που να συνδυάζει τόσο την προτίμηση του μεταφραστή για ένα συγκεκριμένο έργο, όσο και την ανταπόκριση του εκδότη. Η πορεία από την επιλογή του έργου από τον μεταφραστή μέχρι την υπογραφή της σύμβασης (η άδεια του συγγραφέα, η άδεια του εκδότη της πρώτης έκδοσης κτλ.) είναι κουραστική και αποθαρρυντική. Πολλές φορές, όταν ο μεταφραστής προτείνει ένα βιβλίο, η πρώτη ερώτηση του εκδότη είναι –Είναι όμως αυτό το, αξιόλογο κατά τα άλλα, βιβλίο, και εμπορικό; Θα πουληθεί αμέσως; κτλ.). Ετσι, ο μεταφραστής, που ήταν αρχικά σίγουρος ότι θα έβρισκε ανταπόκριση, περνάει γρήγορα από τη μαγεία του κειμένου που απολάμβανε, στην απογοήτευση. Ευτυχώς, προσωπικά, ούτε αυτά τα εμπόδια συνάντησα, επειδή είχα την τύχη να είμαι η ίδια εκδότρια των μεταφράσεών μου αλλά και των μεταφράσεων άλλων συναδέλφων μου, με τους οποίους συνεργάστηκα αρμονικά και πάντοτε τις αποφάσεις τις πήραμε μαζί. Όταν οι γραφειοκρατικές δυσκολίες τελειώνουν και ο μεταφραστής βρίσκεται επιτέλους μόνος του μπροστά στο κείμενο, τότε αρχίζει το πραγματικό βάσανο. Κάθε μετάφραση και άλλο βάσανο. Κάθε μετάφραση με τις δικές της δυσκολίες. Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση; Δεν νομίζω να υπάρχουν γενικές λύσεις για τα «βάσανα» αυτά. «Βάσανα» όμως που τα ξεχνάει αμέσως ο μεταφραστής, όταν το έργο του παίρνει τον δρόμο προς το τυπογραφείο. Και η χαρά που προσφέρει η μετάφραση ενός αριστουργήματος ή ενός σημαντικού έργου ξεπληρώνει με το παραπάνω τον μεταφραστή. Τουλάχιστον αυτό το θαύμα λειτούργησε στη δική μου περίπτωση. Κάθε μεταφραστής έχει δική του εμπειρία και αυτό που κάνετε εσείς, να συγκεντρώσετε τις εντυπώσεις, τις απόψεις και την εμπειρία τόσων μεταφραστών αποτελεί για μας χρήσιμο βοήθημα. Να διαπιστώσουμε ότι οι σκέψεις μας

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] συμπίπτουν συχνά, να δούμε ότι οι δυσκολίες είναι σχεδόν οι ίδιες παντού, να μάθουμε τις λύσεις που βρήκαν οι συνάδελφοί μας από άλλες χώρες, αυτό είναι πολύ σημαντικό βήμα. Θερμότατα συγχαρητήρια για την πρωτοβουλία σας! Μας λείπουν, βέβαια, οι συναντήσεις μεταφραστών που παλιά γίνονταν συχνά στην Ελλάδα (πού είναι τα εργαστήρια μετάφρασης, τα οργανωμένα από το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, που λειτούργησε πολλά χρόνια ρολόι και έγινε πρότυπο για τέτοια κέντρα και σε άλλες χώρες;). Ήταν η ιδανική ευκαιρία να συναντηθούμε με τους συγγραφείς (έτσι συνάντησα τον Σπύρο Πλασκοβίτη ή τον Δημοσθένη Κούρτοβικ, σ’ ένα εργαστήριο μετάφρασης που έγινε το 1998 στην Αλεξανδρούπολη!), να αγοράσουμε βιβλία, να πάρουμε επί τόπου τον «παλμό» της πολιτιστικής ζωής της Ελλάδας. Η γνωριμία των μεταφραστών με τους συγγραφείς είναι πολύ σημαντική. Παρά την πρόοδο των μέσων επικοινωνίας, παρά τον αυξημένο αριθμό των σωματείων των συγγραφέων και των μεταφραστών, έχω την εντύπωση ότι τόσο οι συγγραφείς όσο οι μεταφραστές μένουν απομονωμένοι, σπάνια συναντιούνται στο ίδιο μέτωπο. Πρέπει να προσπαθήσουν οι δυο πλευρές να επικοινωνήσουν, να είναι πιο κοντά, να ενωθούν οι προσπάθειές τους με κύριο στόχο να φθάσουν τα έργα των πρώτων στα γραφεία των δεύτερων και, μετά, στα ράφια των βιβλιοπωλείων. Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα ρουμανικά; Η πρώτη δυσκολία είναι η έλλειψη των κατάλληλων λεξικών. Παρά τον πλούτο των μεταφράσεων που έγιναν στον χώρο της Ρουμανίας, μας λείπουν τα μεγάλα λεξικά (το τελευταίο σχετικά μεγάλο ελληνο-ρουμανικό λεξικό κυκλοφόρησε το 2007) και οι ειδικευμένοι γλωσσολόγοι. Έχουμε σήμερα λεξικά και στο ίντερνετ, αυτόματη μετάφραση στο Google, αλλά για μια λογοτεχνική μετάφραση αυτά δεν είναι ικανοποιητική λύση. Να μη σας μιλήσω για την κυπριακή διάλεκτο. Για να μεταφράσω, λόγου χάριν, τα αριστουργήματα του Βασίλη Μιχαηλίδη –η εκατονταετηρίδα του οποίου γιορτάζεται φέτος– χρησιμοποίησα τα λεξικά των αρχαίων ελληνικών. Τέτοια λεξικά χρησιμοποιώ και για τα σύγχρονα λογοτεχνικά έργα –ξεκινάω από τη ρίζα της λέξης και μετά παρακολουθώ τη διαχρονι-

κή εξέλιξη της έννοιας στα μεγάλα λεξικά των νεοελληνικών. Δεν υπάρχουν, ευτυχώς, πολλές ιδιαιτερότητες, όσον αφορά στη μετάφραση, επειδή οι δύο γλώσσες, όπως και οι λογοτεχνίες τους, ήταν συνέχεια σε επαφή και σε επικοινωνία. Η δε νέα ελληνική, γίνεται, από τον 17ο αιώνα, η γλώσσα του σχολείου και των επιστημών, και αποτελεί, για πολλά χρόνια, όχημα για τη διείσδυση του δυτικού πολιτισμού στη Νοτιανατολική Ευρώπη. Τα νέα ελληνικά ήταν γλώσσα επικοινωνίας, όπως είναι σήμερα τα αγγλικά. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Μάλλον θα έλεγα ότι ισχύουν οι δύο ιδιότητες. Ο μεταφραστής δεν μπορεί να είναι σωστός διαμεσολαβητής χωρίς να είναι και δημιουργός. Και η ευθύνη του τεράστια, στις δύο ιδιότητες. Ως δημιουργός, να μην ξεπεράσει τα όρια του πρώτου δημιουργού, ως διαμεσολαβητής, να μην προδώσει τον συγγραφέα. Πρέπει να προσέξει κάθε στιγμή για να κρατήσει την απαραίτητη ισορροπία. Ουσιαστική είναι, κατά τη γνώμη μου, η αγάπη για το έργο, να έχεις πλήρη επικοινωνία με το κείμενο, να διαλέξεις έργο που να αγαπάς και να σου ταιριάζει. Ομολογώ ότι πολλά ελληνικά έργα τα αγαπάω και τα θαυμάζω, ξέρω ταυτόχρονα και το αναγνωρίζω ότι δεν είμαι εγώ η πιο κατάλληλη μεταφράστριά τους. Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; Κατά την γνώμη μου, καμία μετάφραση δεν είναι τέλεια –και ελπίζω η πλειοψηφία των μεταφραστών να συμφωνήσει με την άποψη αυτή. Για κάθε μετάφραση, ακόμα και μετά την έκδοσή της, υπάρχει χώρος για βελτίωση, όταν θα γίνει η επανέκδοση. Στη μετάφραση των Απάντων του Καβάφη –ο Καβάφης αποτελεί, με τις 10 εκδόσεις, έμβλημα για τον εκδοτικό οίκο Ομόνοια– δούλεψα πολλά χρόνια. Για τον Κανόνα του έχω ακόμα σε βαλίτσες έξι παραλλαγές. Αν θα επανεκδώσω τα 154 Ποιήματα, σίγουρα θα βρω έστω και μερικές καλύτερες λύσεις. Όσο για το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή, ομολογώ ότι δεν είμαι πολύ αισιόδοξη. Παρά την πρόοδο που γνωρίζει τα τελευταία χρόνια η θεωρία της μετάφρασης, η μεταφρασεολογία, που έγινε και κλάδος της φιλολογίας, παρά τα βιβλία που εκδίδονται, παρά τα εργαστήρια μετάφρασης, παρά τις

Η γνωριμία των μεταφραστών με τους συγγραφείς είναι πολύ σημαντική. Παρά την πρόοδο των μέσων επικοινωνίας, παρά τον αυξημένο αριθμό των σωματείων των συγγραφέων και των μεταφραστών, έχω την εντύπωση ότι τόσο οι συγγραφείς όσο οι μεταφραστές μένουν απομονωμένοι, σπάνια συναντιούνται στο ίδιο μέτωπο

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η συνταγή μιας πετυχημένης μετάφρασης απαιτεί αγάπη, πάθος και μακρόχρονη εξάσκηση

αμέτρητες συζητήσεις που γίνονται στα πλαίσια των συνεδρίων, να μου επιτρέψετε να μείνω επιφυλακτική. Είναι θετικό να έχουμε ένα εγχειρίδιο για τους μεταφραστές, με τους γενικούς και τους πιο σημαντικούς κανόνες, αλλά το αποτέλεσμα της μετάφρασης δεν εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την εφαρμογή και τήρηση των κανόνων του εγχειριδίου αυτού. Η συνταγή μιας πετυχημένης μετάφρασης απαιτεί ακόμα πολλά άλλα υλικά. Απαιτεί αγάπη, πάθος, απαιτεί μακρόχρονη εξάσκηση, απαιτεί πείσμα να πάρεις πάντα τη δουλειά από την αρχή, απαιτεί τη φιλοδοξία να μην είσαι ποτέ ευχαριστημένος με το αποτέλεσμα της δουλειάς. Απαιτεί, βέβαια, ταλέντο, αν και είναι λίγοι οι έμφυτοι μεταφραστές. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.)

Θα επανέλθω στην επικοινωνία συγγραφέα-μεταφραστή. Ήμουν, και απ’ αυτή την άποψη τυχερή, επειδή ανήκω στην παλιά γενιά και είχα το προνόμιο να γνωρίσω ορισμένους συγγραφείς οι οποίοι έγιναν και στενοί φίλοι μου. Δεν θα τους απαριθμήσω εδώ, από φόβο να μην ξεχάσω κανένα και να τον αδικήσω. Να πίνεις τον πρωινό καφέ ή να δειπνήσεις με συγγραφείς που στην εποχή τους ήταν στην κορυφή και σήμερα κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας, να συζητήσεις μαζί τους στο φιλόξενο βιβλιοπωλείο της Εστίας στην οδό Σόλωνος, όλα αυτά μένουν για μένα αξέχαστα. Σε όλους χρωστάω ευγνωμοσύνη για τη μεγαλοψυχία τους. Χωρίς την ευγενική βοήθειά τους, αμφιβάλλω αν θα κατάφερα αυτά για τα οποία καμαρώνω σήμερα (ζητάω συγγνώμη για την έλλειψη σεμνότητας που δεν με χαρακτηρίζει γενικά). Είμαι ίσως νοσταλγική όσον αφορά στο παρελθόν, αλλά πριν από δεκαετίες αυτά έγιναν συχνά.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Η Ελένα Λαζάρ γεννήθηκε τη 21.09.1949, στο Ştefăneşti-Ilfov της Ρουμανίας. Αποφοίτησε το 1972 από τη Σχολή Κλασικών Γλωσσών του Πανεπιστημίου του Βουκουρεστίου. Διετέλεσε επιμελήτρια-συντάκτρια σε διάφορους κρατικούς εκδοτικούς οίκους (1972-1999). Είναι ιδρυτικό μέλος και αντιπρόεδρος της Ρουμανικής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών, μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής της Διεθνής Εταιρείας «Φίλοι του Νίκου Καζαντζάκη». Πρέσβειρα Ελληνισμού (2005). Μέλος της Ένωσης Ρουμάνων Λογοτεχνών (2005). Χρυσός Σταυρός του Τάγματος της Ευποιίας (2011). Από το 1991 είναι ιδιοκτήτρια και διευθύντρια του εκδοτικού οίκου Omonia, ο οποίος εκδίδει αποκλειστικά μεταφράσεις νεοελληνικής λογοτεχνίας και πρωτότυπα βιβλία αφιερωμένα στον Ελληνισμό της Ρουμανίας. Έχει τιμηθεί τo 1994 με το Βραβείο της Ελληνικής Εταιρείας Μεταφραστών Λογοτεχνίας (για τη ρουμανική μετάφραση των ποιημάτων του Κ.Π. Καβάφη) και με το Μετάλλιο “Panait Istrati” το 1994 (για τη ρουμανική μετάφραση του μυθιστορήματος Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά του Νίκου Καζαντζάκη). Υπήρξε υπότροφος του Ιδρύματος Α.Σ. Ωνάση κατά το ακαδημαϊκό έτος 199798. Έχει μεταφράσει 53 βιβλία νεοελληνικής λογοτεχνίας (πεζογραφία [Γρ. Ξενόπουλος, Α. Τερζάκης, Τ. Αθανασιάδης, Σπ. Πλασκοβίτης, Ι. Ιατρίδη, Γ.

Σαράντη, Τ. Χατζηαναγνώστου, Ν. Καζαντζάκη], δοκίμια και ποίηση) από τα οποία 9 σε συνεργασία, 8 εκδόσεις με μεταφράσεις κυπριακής λογοτεχνίας (Κυπριακή Ψυχή, Κυπριακή Συμφωνία, Κώστας Μόντης, Κλαίρη Αγγελίδου, Νίκη Μαραγκού, Μιχάλης Πιερής). Είναι συγγραφέας 10 πρωτότυπων έργων- Panorama literaturii neoelene [Πανόραμα της νεοελληνικής λογοτεχνίας] (1987, 2η έκδοση αναθεωρημένη και επαυξημένη, 2001), Panorama literaturii cipriote [Πανόραμα της κυπριακής λογοτεχνίας] (1999), Capodopere ale literaturii neoelene [Αριστουργήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, 2003), Literatura neoelenă în România (1837-2005). Bibliografie [Η νεοελληνική λογοτεχνία στη Ρουμανία (1837-2005).Βιβλιογραφία] (2005), Interferenţe literare româno-elene [Ρουμάνο-ελληνικές λογοτεχνικές αλληλοεπιδράσεις] (2007), Cărturari români în Ţările Române (secolele XIV-XIX) [Ελληνες Λόγιοι στις Ρουμανικές Χώρες (14ος-19ος αι.)] (2009), Ρουμάνο-κυπριακές σχέσεις (2010), Romanian-Cypriot Relations.An Illustrated History (2016). Έχει δημοσιεύσει στον ρουμανικό φιλολογικό τύπο πάνω από 100 άρθρα αφιερωμένα στα ελληνικά γράμματα. Άρθρα της δημοσιεύτηκαν και στον ελληνικό και στον κυπριακό τύπο («Νεα Εστία», «Διαβάζω», «Πειραϊκά Γράμματα», In Focus κ. ά..).

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Ο Εκδοτικός Οίκος ‘’ΟΜΟΝΟΙΑ’’

εκδοτικός οίκος «ΟΜΟΝΟΙΑ», που ιδρύθηκε το 1991 στο Βουκουρέστι, είναι ο μοναδικός εκδοτικός οίκος στη Ρουμανία και στη Νότιο-Ανατολική Ευρώπη αφιερωμένος αποκλειστικά στην προβολή του ελληνικού πολιτισμού, του ελληνισμού της Ρουμανίας και των ρουμανο-ελληνικών σχέσεων. Η προσπάθεια του είναι να γνωρίσει στο αναγνωστικό κοινό της Ρουμανίας τις κορυφαίες πνευματικές δημιουργίες ενός γειτονικού πολιτισμού. Επιδιώκοντας να διευρύνει το πρόγραμμα, από την 1.1.1999, η «ΟΜΟΝΟΙΑ» προχώρησε στην παρουσίαση μιας σειράς βιβλίων με το γενικό τίτλο «ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ», προσφέροντας στους Ρουμάνους αναγνώστες τα αριστουργήματα της Ελλάδος και της Κύπρου όχι μόνον στον τομέα της λογοτεχνίας, αλλά και στον τομέα της ιστορίας, της φιλοσοφίας, των καλών τεχνών κτλ. Από την ίδρυσή του μέχρι τον Οκτώβρη 2017, ο εκδοτικός οίκος εξέδωσε 170 τίτλους με μεταφράσεις ελληνικής λογοτεχνίας ή με έργα αφιερωμένα στον ελληνισμό της Ρουμανίας. Από τις πιο σημαντικές συμβολές είναι Τα Άπαντα του Κ. Π. Καβάφη (ο Καβάφης είναι ο πρώτος Έλληνας συγγραφέας τα Άπαντα του οποίου κυκλοφόρησαν στα ρουμανικά), σε 2 τόμους, οι Έλληνες της Ρουμανίας –αληθινή πρεμιέρα

στην ελληνο-ρουμανική βιβλιογραφία, οι Ρουμανο-ελληνικές σχέσεις. Ιστορικό Χρονολόγιο, Ο ελληνισμός της Τρανσυλβανίας, Οι Φαναριώτες Ηγεμόνες στις Παραδουνάβιες Ρουμανικές Χώρες. Οι μεταφράσεις νεοελληνικής λογοτεχνίας που κυκλοφόρησαν από τον Εκδοτικό Οίκο Ομόνοια αποτελούν περίπου τα δύο τρίτα από το σύνολο των μεταφρασμένων ελληνικών έργων που εκδόθηκαν στη Ρουμανία τα τελευταία 27 χρόνια. Είκοσι βιβλία κυκλοφόρησαν σε δίγλωσση έκδοση –Ρήγας, Τα Επαναστατικά, Κώστας Ουράνης, Ποιήματα, Κ. Π. Καβάφης, Ποιήματα, Γ. Βαφόπουλος, Ποιήματα, Ποιητικές Ανθολογίες του Γιάννη Ρίτσο, Νίκου Εγγονόπουλου, Ανδρέα Εμπειρίκου, Μιχάλη Πιερή κ.ά. Πέντε από τα βιβλία της ‘’Ομόνοιας’’ έλαβαν (1993, 2000, 2004, 2006, 2012) το Βραβείο της Ελληνικής Εταιρείας Μεταφραστών Λογοτεχνίας για την καλύτερη μετάφραση ελληνικού έργου σε ξένη γλώσσα. Ένα από τα βιβλία της Ομόνοιας (συγγραφέας Λεωνίδας Ράδος) βραβεύτηκε από την Ρουμανική Ακαδημία. Για τη συμβολή της Ομόνοιας στην προβολή του ελληνικού πολιτισμού, ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας ο κ. Κάρολος Παπούλιας απένημε στη διευθύντρια του Εκδοτικού Οίκου, κ. Ελένα Λάζαρ, την 29η Ιουνίου 2011, τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος της Ευποιίας.

Ο κ. Κάρολος Παπούλιας απένειμε στη διευθύντρια του Εκδοτικού Οίκου, κ. Ελένα Λάζαρ, την 29η Ιουνίου 2011, τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος της Ευποιίας

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η Damla Demirözü για την ελληνική λογοτεχνία στην Τουρκία 90

Literature.gr

οια είναι η εικόνα της ελληνικής λογοτεχνίας στην Τουρκία; Εκ προοιμίου, το ζήτημα αποκτά εξαιρετικό ενδιαφέρον. Η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία πριν το 1960 δεν έχει μεγάλη ιστορία στην Τουρκία. Αυτή τη δεκαετία αρχίζουν οι μαζικές μεταφράσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Οι μεταφραστές είναι κυρίως Κωνσταντινουπολίτες ή Τουρκοκρητικοί. Ωστόσο, άνθηση των μεταφράσεων θα παρατηρηθεί κυρίως τη δεκαετία του 1990 και θα συνεχιστεί στα πρώτα χρόνια του 2000. Απ’ εκεί και πέρα, υπάρχει σαφής μείωση των μεταφράσεων. Όπως αναφέρουν στο κείμενό τους η Damla Demirözü και ο Αλέξανδρος Πέτσας για την εικόνα της νεοελληνικής λογοτεχνίας στο βιβλίο «…γνώριμος και ξένος…», Η νεοελληνική λογοτεχνία σε άλλες γλώσσες, (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2012, επιμέλεια Βασίλης Βασιλειάδης), έχουν «εντοπίσει 52 Έλληνες συγγραφείς. Οι 32 από αυτούς εμφανίζονται με μία μόνο έκδοση στην αγορά. Ξεχωρίζουν οι περιπτώσεις του Γιάννη Ρίτσου (κυκλοφόρησαν 13 εκδόσεις) και του Νίκου Καζαντζάκη (κυκλοφόρησαν 12 εκδόσεις). Ακολουθούν με έξι εκδόσεις ο Κ.Π. Καβάφης και ο Αντώνης Σαμαράκης». Εμβληματικά βιβλία που τα γνωρίζουν πολύ καλά οι Τούρκοι αναγνώστες είναι τα Ματωμένα Χώματα της Διδώς Σωτηρίου (το βιβλίο κυκλοφόρησε το 1970, το 1980 απαγορεύτηκε η κυκλοφορία του και ο εκδότης και ο μεταφραστής πέρασαν από στρατοδικείο) και ο Ζορμπάς του Ν. Καζαντζάκη. Πάντως, στη μεγάλη τους πλειοψηφία, τα ελληνικά βιβλία που μεταφράζονται στα τούρκικα έχουν να κάνουν με τις ιστορικές σχέσεις ανάμεσα στις δύο χώρες. Ορισμένα βιβλία υφίστανται παρεμβάσεις από τον μεταφραστή. Ένα τέτοιο παράδειγμα αναφέρουν η Damla Demirözü και ο Αλέξανδρος Πέτσας στο κείμενό τους. Πρόκειται για τον «Μοσκώφ Σελήμ» του Βιζυηνού. Ο μεταφραστής Osman Bleda δε μετάφρασε τη φράση «Ο Θεός εσήκωσε μερχαμέτι [=ευσπλαχνία] από πάνω από το Ισλάμ», ο «εθνικός εγωισμός» και «ο φανατισμός της θρησκείας» του Μοσκώβ Σελήμ, εξαφανίζονται στη μετάφραση, ενώ «οι αγαθοί Τούρ-

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] κοι» μετατρέπονται σε «τίμιους Τούρκους» Η Damla Demirözü είναι καθηγήτρια στο τμήμα της Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης. Η μετάφρασή της «Λεωνής» του Γ. Θεοτοκά από τον εκδοτικό οίκο Ιστός έχει ήδη κάνει σε σύντομο χρονικό διάστημα τρεις εκδόσεις. Πιστεύει πως η λογοτεχνία είναι σημαντική για να γνωρίσει κανείς τον γείτονά του, όπως οι Τούρκοι τους Έλληνες, είναι ένα άνοιγμα στην κοινωνία του άλλου. Στην εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συνέντευξή της μάς μίλησε για τη θέση της νεοελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας στον ακαδημαϊκό χώρο της Τουρκίας, για την εικόνα του Έλληνα που είναι ο κατεξοχήν εθνικός άλλος του Τούρκου και αντιστρόφως. Αναφέρθηκε ακόμα στην εικόνα της νεοελληνικής λογοτεχνίας στην Τουρκία και γενικά στη μετάφραση. Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε με την ελληνική γραμματεία; Από το 2014 διδάσκω στο τμήμα της Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου της İstanbul. Είμαι η πρώτη φοιτήτρια που πήρε υποτροφία από το Ανώτατο Ίδρυμα της Εκπαίδευσης στην Τουρκία, ώστε να κάνει διδακτορικό στο τμήμα της Νεοελληνικής Φιλολογίας στην Ελλάδα. Ο λόγος που μου δόθηκε η συγκεκριμένη υποτροφία, ήταν για να ενισχυθεί το πρώτο νεοελληνικό τμήμα -το τμήμα της Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας- που είχε μόλις ιδρυθεί το 1990-1991 υπό την σκεπή της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Άγκυρας (Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi-Ankara Üniversitesi), ενώ το τμήμα της Κλασικής Φιλολογίας –Αρχαίας Ελληνικής και Λατινικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας-, όπου ήμουν φοιτήτρια, είχε ιδρυθεί τη δεκαετία του ’30, δηλαδή από την ίδρυση της Φιλοσοφικής Σχολής. Αυτά τα δύο τμήματα φιλολογίας που εμπεριέχουν το όνομα ‘Ελληνική’ σηματοδοτούν δύο από τις ειδικότητες της Σχολής:. η μία είναι η έρευνα του παρελθόντος και η άλλη είναι η έρευνα της σύγχρονης Ελλάδας. Για το έτος της ίδρυσης της Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο μπορούν να λεχθούν πολλά, δηλαδή «ότι κάλυψε ένα σημαντικό κενό», «ότι έγινε αργά στην Τουρκία αλλά και οι Έλληνες άνοιξαν ύστερα από εμάς το τμήμα της Τουρκικής

Βέβαια η λογοτεχνία μίας κοινωνίας ενσωματώνει και το σύνολο αξιών αυτής της κοινωνίας. Ο γείτονας για να ακούσει τον γείτονα, πιστεύω, πρέπει να διαβάζει τη λογοτεχνία του, να παρακολουθεί τον κινηματογράφο του κτλ. Μόνο έτσι μπορούμε να αποκτήσουμε μία ενσυναίσθηση με τον άλλον. Αυτή η ενσυναίσθηση, δίχως αμφιβολία, θα συμβάλει και σε μία πραγματική επικοινωνία

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Φιλολογίας» κ.ά. Το τελευταίο επιχείρημα το ακούγαμε από πολλούς Τούρκους που αντιδρούσαν, γιατί η ίδρυση του τμήματος Νεοελληνικής Φιλολογίας πραγματοποιήθηκε σχετικά αργά στην Τουρκία. Αυτή η λογική της σύγκρισης δίνει πολλά στοιχεία, ώστε να ερμηνεύουμε και τις ελληνοτουρκικές σχέσεις και την αντιμετώπιση της σύγχρονης Ελλάδας στην Τουρκία. ” Βέβαια η λογοτεχνία μίας κοινωνίας ενσωματώνει και το σύνολο αξιών αυτής της κοινωνίας. Ο γείτονας για να ακούσει τον γείτονα, πιστεύω, πρέπει να διαβάζει τη λογοτεχνία του, να παρακολουθεί τον κινηματογράφο του κτλ. Μόνο έτσι μπορούμε να αποκτήσουμε μία ενσυναίσθηση με τον άλλον. Αυτή η ενσυναίσθηση, δίχως αμφιβολία, θα συμβάλει και σε μία πραγματική επικοινωνία.” Ο στόχος μου, ως ακαδημαϊκός, είναι να καταλαβαίνω τη σύγχρονη Ελλάδα κυρίως μέσα από τη λογοτεχνία και ιστορία. Να εντοπίζω πού συγκλίνουν και πού διαφοροποιούνται οι αφηγήσεις της Ελλάδας με την Τουρκία. Γι’ αυτό και στο διδακτορικό μου ασχολήθηκα με την εικόνα του ‘άλλου/ Τούρκου’ στην πεζογραφία της Γενιάς του ’30. Το βιβλίο μου Δρόμος από τον Πόλεμο στην Ειρήνη, οι Ελληνοτουρκικές Σχέσεις της Περιόδου Ατατούρκ-Βενιζέλου, 2007 (Savaştan Barışa Giden Yol AtatürkVenizelos Dönemi Türkiye-Yunanistan İlişkileri, İletişim Yayınları, İstanbul:2007) αφορούσε ένα χρονικό διάστημα από τη μεθαύριον του ’22 μέχρι το Σύμφωνο Φιλίας του ’30. Η σημαντική και διαφορετική θέση του ’22 στην ελληνοτουρκική αφήγηση με έμπνευσε. Ερεύνησα την αναπαραγωγή του ’22 στην ελληνική και τουρκική λογοτεχνία. Ήμουν μέσα σε μία ομάδα που έγραψε το πρώτο βιβλίο για τη διδασκαλία της νεοελληνικής γλώσσας με τη βοήθεια των τουρκικών, Νέα Ελληνικά Για Σας Α0 και Α1/. Sizin İçin Yunanca A0-A1 (Έκδοσεις Neohel, Aθήνα 2012). Για να δώσω μία πηγή σχετικά με την ιστορία και τα βιώματα των Ελλήνων κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και μετέπειτα, έγραψα το Κατοχή, Αντίσταση και Εμφύλιος, Τα Χρόνια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου στην Ελληνική Λογοτεχνία (İşgal, Direniş, İç Savaş, Yunan Edebiyatında II. Dünya Savaşı Yılları, İstos Yayın, İstanbul:2015) Μέσα από αυτή την πορεία, συνειδητοποίησα πως εκτός από λίγες και καλές έρευνες

η Ελλάδα και ο σύγχρονος κόσμος των Ελλήνων ήταν ένα άγνωστο πεδίο. Οι δε ιστορικές έρευνες στην πλειοψηφία τους ήταν πιο προβληματικές και εμπεριείχαν άφθονο υλικό για την αναπαραγωγή της Ελλάδας με στερεοτυπικούς χαρακτηρισμούς. Μέχρι πρόσφατα κρατούσα ένα βιβλίο στα ράφια μου που είχε τίτλο «Οι Ελληνικοί Βανδαλισμοί κατά τη διάρκεια του 1919-1922». Μου το είχε χαρίσει κάποιος, όταν έμαθε πως ασχολιόμουν με τα ελληνικά! Νομίζω πως αυτού του είδους βιβλία είναι πολλά με διαφορετικά κάθε φορά επίθετα, δηλαδή αντί για το Ελληνικό, μπορείτε να βάζετε Τουρκικό, Βουλγαρικό ή Αλβανικό ανάλογα με την περιοχή και το χρονικό διάστημα και τη χώρα που έχουν γραφτεί! Αν αλλάξετε τα επίθετα και την ημερομηνία του ιστορικού γεγονότος και τοπωνύμια, αυτά τα βιβλία είναι ολόιδια στην ουσία. Έχουν γραφτεί με έντονα εθνικιστικά στοιχεία και μονολιθική προσέγγιση. Θέλουν να σφυρηλατήσουν την ιδέα ότι ο βανδαλισμός, ο βάρβαρος χαρακτήρας του ‘άλλου’ φταίει για όλα! Οι άνθρωποι που αναπαράγουν αυτού του είδους τις προσεγγίσεις δεν αντιλαμβάνονται ότι δεν υπάρχει Τουρκική, Ελληνική, Βουλγαρική ή Αρβανίτικη βία αλλά βία του ανθρώπου, ανεξάρτητα από την εθνική ταυτότητα. Επίσης, στερούνται της προσέγγισης ότι οι συνθήκες καθορίζουν τη συμπεριφορά του ανθρώπου. Τα βιβλία όπως του καθηγητή Νομικής Bilge Umar (Mμπίλγε Ούμαρ) İzmir’de Yunanlıların Son Günleri / Οι Τελευταίες Μέρες των Ελλήνων στην Σμύρνη (Bilgi Yayınevi, 1974: Ankara), που έχουν γραφτεί με μία διαφορετική προσέγγιση, αν και υπάρχουν, δυστυχώς είναι πιο λίγα. Η γνώση των ελληνικών με βοήθησε να έρθω σε επαφή με την ελληνική αφήγηση χωρίς μεσολάβηση μίας άλλης πηγής ή γλώσσας. Έτσι ήθελα να ακουστούν οι ελληνικές αφηγήσεις στα τουρκικά. Αν και αυτή η ελληνική αφήγηση θεωρήθηκε ενοχλητική από πολλούς, αυτό έγινε κατανοητό και από μερικούς. Είστε ακαδημαϊκός, καθηγήτρια της Νέας Ελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας στην Τουρκία. Από την πείρα σας, υπάρχει ενδιαφέρον για σπουδές στον ελληνικό πολιτισμό; Ναι. Η Ελλάδα είναι μία χώρα που νιώθουμε και πολύ κοντά και πολύ μακριά συνάμα. Η μακρά παράδοση της συμβίωσης στην ίδια

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] γεωγραφία έχει πολιτισμικές επιπτώσεις. Η κληρονομιά του αυτοκρατορικού παρελθόντος, όμως, από τα εθνικά κράτη έχει δημιουργήσει προβλήματα. Με αποτέλεσμα, μέχρι πρόσφατα συνέβαινε αυτό, όταν σύστηνε κανείς κάποιον Έλληνα/Τούρκο στον «άλλον», έλεγε στερεότυπα «Ααα τι καλός άνθρωπος, δεν μοιάζει καθόλου με Τούρκο/Έλληνα». Αυτό άλλαξε μετά τον σεισμό του 1999 ιδιαίτερα. Η ίδρυση των ελληνικών τμημάτων έδωσε την ευκαιρία σε φοιτητές και ιστορικούς να μαθαίνουν για την Ελλάδα. Πια υπάρχει μία μερίδα νέων ανθρώπων οι οποίοι συνάμα με τις δικές τους σπουδές (ιστορία, πολιτικές επιστήμες, αρχιτεκτονική, ιστορία της τέχνης), έχουν τη δυνατότητα να μαθαίνουν και ελληνικά. Έτσι οι ερευνητές μπορούν να διαβάζουν και τις ελληνικές πηγές. Έχετε ασχοληθεί και με τη μετάφραση της νεοελληνικής λογοτεχνίας στα τούρκικα. Πόσο γνωστή είναι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στην Τουρκία; Ποιο είναι το προφίλ του Τούρκου αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία; Τα μεγάλα ονόματα της ελληνικής ποίησης, ο Ρίτσος, ο Σεφέρης και ο Ελύτης είναι γνωστά και στην Τουρκία. Η μετάφραση/έκδοση της

νεοελληνικής πεζογραφίας στα τουρκικά ακμάζει ιδιαίτερα τη δεκαετία του 1990 και τα πρώτα έτη του 2000. Δύο γνωστά έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Τα Ματωμένα Χώματα της Διδώς Σωτηρίου και Ζορμπά του Νίκου Καζαντζάκη είναι έργα που γνωρίζει ο κάθε αναγνώστης στην Τουρκία. Η μετάφρασή μου, Λεωνής του Γιώργου Θεοτοκά, μέσα σε ένα σύντομο χρονικό διάστημα έκανε τρεις εκδόσεις. Από την επαφή μου με αναγνώστες του, καταλαβαίνω ότι τον διαβάζουν πιο πολύ οι συμπολίτες του και τους αρέσει η ιστορία του καθώς και η Πόλη της εποχής. Δεν ξέρω αν μπορούμε να αναφερθούμε σε ένα συγκεκριμένο προφίλ του Τούρκου αναγνώστη που διαβάζει σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Φέτος πήγα στις μέρες του βιβλίου στην περιοχή Καδίκοϊ/Kadıköy και είδα και τους μεγάλους και τους νέους. Νομίζω πως αυτοί που ενδιαφέρονται για την παγκόσμια λογοτεχνία ενδιαφέρονται και για την ελληνική λογοτεχνία. Την δεκαετία του ’90 οι μεταφραστές είχαν επιλέξει να μεταφράσουν μυθιστορήματα και διηγήματα που αφηγούνται τη συνύπαρξη των Ελλήνων με τους Τούρκους. Οπότε, και οι αναγνώστες αυτών των βιβλίων ίσως ήθελαν να ακούσουν αυτή την αφήγηση.

Η ίδρυση των ελληνικών τμημάτων έδωσε την ευκαιρία σε φοιτητές και ιστορικούς να μαθαίνουν για την Ελλάδα

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Ο χαρακτηρισμός της μετάφρασης ως άνοιγμα μίας κοινωνίας στην άλλη είναι γνωστός. Αυτό το άνοιγμα, όμως, δεν μπορεί να είναι τόσο εύκολo ανάμεσα στα μέλη μίας κοινωνίας όπου υπάρχει μία επίσημη εθνική αφήγηση για τον ‘άλλον’. Ο ‘Έλληνας’ είναι ο κατεξοχήν εθνικός άλλος του Τούρκου και αντιστρόφως

Τελευταία, όλο και περισσότερος κόσμος πάει στην Ελλάδα για διακοπές και ίσως οι επισκέπτες, πριν φύγουν για τουρισμό, θα ήθελαν να διαβάσουν πράγματα για τον χώρο που θα επισκεφτούν. Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Φανταζόμαστε ότι αυτό το ενδιαφέρον είναι συνάρτηση των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Είναι έτσι; Κάθε λογοτεχνία είναι μία λεπτή και επώδυνη διαδικασία συνεχούς αναζήτησης ταυτότητας. Και κάθε μετάφραση είναι ένα άνοιγμα που κάνουμε με άλλες αφηγήσεις αναζήτησης. Όπως και η λογοτεχνία μίας κοινωνίας, και τα έργα μετάφρασης πρέπει να ανανεώνονται. Κάθε γενιά έχει μία διαφορετική αναζήτηση και μέσα από τη λογοτεχνία. Υπάρχει κάτι που σας συναρπάζει στην ελληνική λογοτεχνία; Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ιδιαιτερότητες; Οι καλοί συγγραφείς είναι πάντα συναρπαστικοί… Πολλά έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας μας θυμίζουν και τον εαυτό μας, η Λωξάντρα της Μαρίας Ιορδανίδου είναι και η δική μας Λωξάντρα. Είναι η γυναίκα –μητέρα, γιαγιά- που νιώθουμε στο πετσί μας, πολύ οικεία. Πολλά βιβλία της νεοελληνικής πεζογραφίας εκφράζουν και μία διαφορετική αφήγηση για το παρελθόν του τόπου και για μας, έτσι που τα κάνει να αντιμετωπίζονται με ενδιαφέρον από την τουρκική κοινωνία. Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Τούρκοι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Βασισμένη στην πείρα σας, τι είναι αυτό που θα μπορούσε να τους «αγγίξει» σε ένα σύγχρονο ελληνικό λογοτεχνικό βιβλίο; Βέβαια η λογοτεχνία μίας κοινωνίας ενσωματώνει και το σύνολο αξιών αυτής της κοινωνίας. Ο γείτονας για να ακούσει τον γείτονα, πιστεύω, πρέπει να διαβάζει τη λογοτεχνία του, να παρακολουθεί τον κινηματογράφο του κτλ. Μόνο έτσι μπορούμε να αποκτήσουμε μία ενσυναίσθηση με τον άλλον. Αυτή η ενσυναίσθηση, δίχως αμφιβολία, θα συμβάλει και σε μία πραγματική επικοινωνία. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήμα-

τα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Στον χώρο υπάρχουν πολλά προβλήματα. Οι εκδοτικοί οίκοι είναι μικροί και η αγορά/ ζήτηση των αναγνωστών είναι, δυστυχώς, πολύ περιορισμένη. Η μετάφραση γίνεται με εθελοντική πρωτοβουλία. Οι μεταφραστές, το ξέρω από την επαφή μου με άλλους συνεργάτες μου, πολλές φορές οι ίδιοι επιλέγουν το έργο που θέλουν να μεταφράσουν και το μεταφράζουν. Οι εκδοτικοί οίκοι, ορισμένες φορές, δεν μπορούν να δημοσιεύσουν ακόμη και μία έτοιμη δουλειά που τους παραδίνεται. Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση; Δεν ξέρω. Η χρηματοδότηση της μετάφρασης από τους κρατικούς φορείς μπορεί να επιβάλλει και μία πολιτική με την οποία δεν συμφωνούν οι μεταφραστές και εκδοτικοί οίκοι. Είναι πρόβλημα. Από την άλλη πλευρά, η κρίση που υπάρχει σε κάθε τομέα είναι πιο έντονη και στον χώρο της μετάφρασης. Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα τούρκικα; Ο χαρακτηρισμός της μετάφρασης ως άνοιγμα μίας κοινωνίας στην άλλη είναι γνωστός. Αυτό το άνοιγμα, όμως, δεν μπορεί να είναι τόσο εύκολο ανάμεσα στα μέλη μίας κοινωνίας όπου υπάρχει μία επίσημη εθνική αφήγηση για τον ‘άλλον’. Ο ‘Έλληνας’ είναι ο κατεξοχήν εθνικός άλλος του Τούρκου και αντιστρόφως. Παραδείγματος χάρη, Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης είναι η Κατάκτηση της Ισταμπούλ, το 1922 η Μικρασιατική Καταστροφή είναι ο Τουρκικός Απελευθερωτικός Πόλεμος κ.ά. Το άνοιγμα ανάμεσα στην ελληνοτουρκική αφήγηση εμπεριέχει πολλές ιδιότητες σε σύγκριση με άλλες αφηγήσεις, όπου η εθνική ταυτότητα δεν δημιουργείται σε αντιδιαστολή με την ‘ετερότητα του άλλου’ και είναι πιο δύσκολο. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Ο μεταφραστής πρέπει να μεταφέρει το μήνυμα του συγγραφέα. Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες ο μεταφραστής παρα-

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] σέρνεται. Κάνει επεμβάσεις στο πρωτότυπο κείμενο για λόγους διάφορους. Είναι αλήθεια ότι ο μεταφραστής αισθάνεται λίγο πολύ όπως τον στιχουργό ενός τραγουδιού που παραμένει στην αφάνεια, αφού ο ερμηνευτής καρπώνεται σχεδόν όλη τη δόξα; Πιστεύω πως η μετάφραση είναι πολύ απαιτητική δουλειά, τόσο που στο τέλος ο μεταφραστής έχει μία πολύ μικρή αλλά τιμητική ‘αμοιβή’. Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; Πιστεύω πως κακές μεταφράσεις αποτελούν τα καλύτερα δείγματα. Ένας υποψήφιος μεταφραστής, διαβάζοντας μία τέτοια μετάφραση, μπορεί να καταλαβαίνει καλύτερα τι δεν πρέπει να κάνει. Εμείς, στο Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών, μαζί με τη συμμετοχή του Σισμανόγλειου Μεγάρου διοργανώσαμε δύο εργαστήρια μετάφρασης. Ο στόχος μας ήταν η αλληλοβοήθεια των μεταφραστών μεταξύ τους. Η μετάφραση είναι μία μοναχική δουλειά, ενώ όλοι έχουμε ανάγκη από τη βοήθεια και από ένα εξωτερικό μάτι. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (κατά την πράξη της μετάφρασης, ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.) Το άνοιγμα ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία πάντα έχει ιδιαιτερότητες. Οι αυθόρμητες και ειλικρινείς αντιδράσεις των ανθρώπων που έρχονται σε επαφή για πρώτη φορά με την ελληνική αφήγηση παρουσιάζουν πολλά αξιόλογα στοιχεία για να αποκωδικοποιούμε τις αφηγήσεις και τις σχέσεις μας. Επίσης, με εκπλήττει η διαφορετική ερμηνεία του καθενός μας για το ίδιο κείμενο. Οι προσπάθειες για λογοκρισία είναι κάτι που πρέπει να ξεπεραστεί. Πρέπει να σεβόμαστε και την ετερότητα και τη διαφορετική αφήγηση. Το διάβασμα ενός κειμένου μας φέρνει πιο κοντά με άλλους ανθρώπους. Γι’ αυτό και η μετάφραση είναι σημαντική, διότι συμβάλλει στο αναγνωρίζουμε το σύνολο αξιών μίας άλλης κοινωνίας το οποίο διαμορφώθηκε υπό διαφορετικές συνθήκες από το δικό μας σύνολο αξιών.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Η Damla Demirözü από το 2014 διδάσκει στο τμήμα της Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της İstanbul/Πόλης. Προηγουμένως (2014-2000) είχε εργαστεί στο ίδρυμα της Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Ankara/ Άγκυρας. Το 2000 υποστήριξε το διδακτορικό της στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών με θέμα «Η Εικόνα του Τούρκου στην Πεζογραφία της Γενιάς του ’30» Εκτός από τα έργα της που αναφέρονται στη συνέντευξη, μερικά έργα της δημοσιεύτηκαν είτε στα αγγλικά είτε στα ελληνικά ως εξής: “The Greek-Turkish Rapprochement of 1930 and the Repercussions of the Ankara Convention in Turkey” Oxford Journals, Journal of Islamic Studies, 2008, «…γνώριμος και ξένος…» Η Νεοελληνική Λογοτεχνία Σε Άλλες Γλώσσες, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2012 (Μαζί με τον Αλέξ. Πέτσα, και με την επιμ. του Βασίλη Βασιλιάδη), “The Other Woman’s Choice: an alternative approach to other society’s woman through the analysis of two heroines in Greek and Turkish Literature”, περιοδικό Erytheia, τεύχος 28, «Από τον Πολυπαθή στο Ταμασαΐ Ντουνιά» περιοδικό Erytheia, τεύχος 32. «Το 1922 και Η προσφυγιά στην Ελληνική και Τουρκική Αφήγηση» Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Τόμος: 17.

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η Ναταλία Μορελεόν για την ελληνική λογοτεχνία στο Μεξικό 96

Literature.gr

Ναταλία Μορελεόν είναι μια ακάματη Πρέσβειρα του ελληνικού πολιτισμού στον Νέο Κόσμο. Η δράση της περιλαμβάνει πολλές εκδηλώσεις που αφορούν την ποίηση, τον κινηματογράφο, τη ζωγραφική, τη γλυπτική, τη μουσική, τις διαλέξεις. Είναι, όμως, και σπουδαία μεταφράστρια της ελληνικής ποίησης. Για τη δράση της αυτή τιμήθηκε από την ελληνική κυβέρνηση με τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος της Τιμής και με την τιμητική διάκριση της Πρέσβειρας του Ελληνισμού. Για πολλά χρόνια δίδαξε σε εκατοντάδες φοιτητές Νέα Ελληνικά σε πανεπιστήμια στο Μεξικό, στην Ισπανία, στην Κούβα, στη Βενεζουέλα, στην Κόστα Ρίκα. Η προσφορά της αυτή είναι ανεκτίμητη, καθώς οι φοιτητές της στελεχώνουν πανεπιστήμια και σχολεία ή ασχολούνται με τη μετάφραση. Σε παλαιότερη συνέντευξή της στο fermor.gr, στη Μαρίνα Σκουρόβα, αφηγήθηκε μια ιστορία με δύο εξαιρετικές φοιτήτριές της στο Πανεπιστήμιο της Αβάνας. Της προόριζε για να αναλάβουν θέση στο Πανεπιστήμιο. Η πρώτη, λίγο πριν αναλάβει, ερωτεύτηκε έναν Ελληνοκύπριο και η θέση δεν πληρώθηκε. Αλλά, έπειτα και η δεύτερη ερωτεύτηκε έναν Έλληνα καπετάνιο και έφυγε για την Ιθάκη. Έτσι, εξαιτίας του έρωτά τους με δύο Έλληνες το Πανεπιστήμιο της Αβάνας έμεινε χωρίς καθηγητή Ελληνικών! Πρόσφατα η Ναταλία Μορελεόν αφυπηρέτησε από το UNAM (Εθνικό Αυτόνομο Πανεπιστήμιο Μεξικού). Το κενό που αφήνει ίσως είναι δυσαναπλήρωτο, αλλά θα κερδίσει η ελληνική λογοτεχνία, αφού θα έχει πια περισσότερο χρόνο να ασχοληθεί με τη μετάφραση. Ενδεικτικό της αγάπης της για την Ελλάδα είναι πως και οι δυο γιοι της μιλούν ελληνικά. Στη συνέντευξή της τονίζει πως οι Μεξικάνοι αγαπούν την Ελλάδα και επιδεικνύουν μεγάλο ενδιαφέρον για τις κλασικές σπουδές. Σε μια πρόσφατη διάλεξή της στην Αθήνα τόνισε πως το Μεξικό είναι η μόνη χώρα της Λατινικής Αμερικής που διαθέτει κλασικά λύκεια. Μάλιστα, μόνο στην Πόλη του Μεξικού 6000 μαθητές διδάσκονται τα λατινικά και πάνω από 3000 τα αρχαία ελληνικά! Όσον αφορά στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία, οι Μεξικάνοι ξέρουν

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] κυρίως τους Έλληνες νομπελίστες λογοτέχνες, αλλά και τον Ρίτσο, τον Καζαντζάκη, τον Καβάφη και τον Πέτρο Μάρκαρη, ο οποίος γνωρίζει ιδιαίτερη επιτυχία στο Μεξικό. Η Ναταλία Μορελεόν αναφέρεται στην αισθητική της ελληνικής γλώσσας και τη γοητευτική ηχητική της που την επηρέασε να μάθει ελληνικά. Μας μιλά ακόμα για τις εμπειρίες της στη μετάφραση και τα 14 χρόνια που έψαχνε τίτλο για τη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου μέχρι να αποφασίσει τελικά να αφήσει αυτούσιο τον τίτλο στα ελληνικά. Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε έπειτα με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας; Το κίνητρό μου ήταν οικογενειακό. Η μητέρα μου ήταν καθηγήτρια φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο και είχαμε πολλά βιβλία για τον ελληνισμό γενικά στο σπίτι και ακούγαμε τακτικά -ο αδελφός μου κι εγώ- για την αρχαία Ελλάδα, γιατί τα βράδια η μητέρα μας μας διάβαζε ιστορίες της μυθολογίας. Έπειτα, στην εφηβική μου ηλικία, όταν άκουσα για πρώτη φορά Έλληνες να μιλούν τη γλώσσα τους, μου άρεσε πάρα πολύ ο ήχος της, ήταν μία μελωδία, μία αισθητική ανακάλυψη και κατάλαβα ότι αυτό ήταν που έψαχνα. Έτσι έγινε στόχος μου να μιλάω την ελληνική γλώσσα σαν Ελληνίδα. Από μικρή μου άρεσε η ποίηση και κάποια στιγμή έπεσαν στα χέρια μου οι ελληνικές τραγωδίες. Με συγκίνησε πολύ ο ποιητικός λόγος τους κι αποφάσισα να σπουδάσω κλασική φιλολογία. Δεν ήταν όμως μόνον η τραγωδία, υπήρχαν άλλα που με συγκινούσαν όπως η αρχιτεκτονική, η γλυπτική, γιατί στο σχολείο βλέπαμε και μαθαίναμε πολλά ελληνικά πολιτιστικά χαρακτηριστικά, αν και πολύ επιφανειακά κι εγώ ήθελα να τα ερευνήσω. Κι έτσι, έγινα καθηγήτρια αρχαίων και νέων ελληνικών, επί 45 χρόνια, στο ίδιο Πανεπιστήμιο που σπούδασα, το UNAM (Εθνικό Αυτόνομο Πανεπιστήμιο Μεξικού). Φέτος πήρα σύνταξη. Ξεκίνησα τις μεταφράσεις στο μάθημα Νέας ελληνικής, γιατί ήθελα να εμπλουτίσω τις γνώσεις των φοιτητών με την ελληνική ποίηση, αλλά αυτό ήταν από μεράκι μόνο. Πολύ αργότερα μου ήρθε η ιδέα να δημοσιεύσω τις μεταφράσεις αυτές και να ασχοληθώ με το θέμα, το οποίο προφανώς κάθε φορά μου αρέσει περισσότερο. Έχετε τιμηθεί με σημαντικά βραβεία για το πάθος σας να διαδώσετε τον ελλη-

Θυμάμαι να έχω τη Ρωμιοσύνη μεταφρασμένη 14 χρόνια στο συρτάρι μου περιμένοντας να βρω μία καλή μετάφραση για τον τίτλο. Για 14 χρόνια έψαχνα μία ωραία λέξη και δεν τη βρήκα. Και μία μέρα αποφάσισα ότι αυτή η πιο ωραία λέξη ήταν ακριβώς η ίδια, οπότε έβαλα τον τίτλο Ρωμιοσύνη και μέσα έγραψα την εξήγηση

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Στο Μεξικό, βέβαια, υπάρχει ενδιαφέρον για την ποίηση, όχι μόνον την ισπανόφωνη, αλλά και τη διεθνή. Όσο για την ελληνική, ο κόσμος ξέρει στο Μεξικό τα μεγάλα ονόματα, τα βραβεία Νομπέλ, αλλά και άλλους, τον Ρίτσο, τον Καβάφη, τον Καζαντζάκη κ.λπ.

νικό πολιτισμό και την ελληνική γλώσσα, π.χ. με τον τίτλο της Πρέσβειρας του Ελληνισμού από τη Νομαρχία Αθηνών και σας έχει απονεμηθεί ο Χρυσός Σταυρός του Τάγματος της Τιμής από τον πρώην Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας κ. Κωστή Στεφανόπουλο. Τι σημαίνουν αυτές οι διακρίσεις για σας; Αυτό πραγματικά έχει πολύ μεγάλη σημασία για μένα. Ενίσχυσε τον ενθουσιασμό μου να δουλεύω για τη διάδοση του Ελληνικού πολιτισμού, που έτσι κι αλλιώς ήταν και είναι το πάθος μου. Παρέδιδα μαθήματα Νέας ελληνικής στα Παν/μια της Γρανάδας (Ισπανία), της Αβάνας (Κούβα), του Λος Άνδες (Βενεζουέλα) και της Κόστα Ρίκα. Μέσα στο πρόγραμμα των μαθημάτων έκανα διαλέξεις, προβολές για την Ελλάδα, ποιητικές βραδιές, κ.λπ. Ένα ολόκληρο πολιτιστικό πρόγραμμα. Μεταφράσατε πολλά και σημαντικά βιβλία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, κυρίως ποίηση. Πόσο γνωστή είναι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στο Μεξικό; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Είναι αλήθεια ότι αυτό που προτιμάω να μεταφράσω είναι η ποίηση. Έχω μεταφράσει τον Ελύτη, τον Σεφέρη, τον Ρίτσο, τον Καβάφη, τον Σικελιανό, τον Πρατικάκη, την Αγγελάκη-Ρουκ, τον Κασιμάτη, τον Φωστιέρη, τον Κ. Μόντη, την Κ. Αγγελίδου, τον Μ. Πιερή, τον Κ. Χαραλαμπίδη κ. ά. Η λίστα είναι μεγάλη. Δεν σημαίνει όμως ότι στο μέλλον δεν θα μεταφράσω άλλα κείμενα, δηλ. πεζογραφία. Το θέμα είναι ότι έχω πολλά στη σειρά και περιμένουν. Στο Μεξικό, βέβαια, υπάρχει ενδιαφέρον για την ποίηση, όχι μόνον την ισπανόφωνη, αλλά και τη διεθνή. Όσο για την ελληνική, ο κόσμος ξέρει στο Μεξικό τα μεγάλα ονόματα, τα βραβεία Νομπέλ, αλλά και άλλους, τον Ρίτσο, τον Καβάφη, τον Καζαντζάκη κ.λπ. Κυκλοφορούν στα εδώ βιβλιοπωλεία έργα ελληνικής ποίησης που έχουν εκδοθεί, εκτός από το Μεξικό, στην Αργεντινή, στην Ισπανία, αλλά όχι πολλά. Έχουν γίνει σημαντικές εκδηλώσεις για την ελληνική ποίηση εδώ στο Μεξικό, όπως η Α΄ Συνάντηση Ελλήνων και Μεξικανών Ποιητών το 2000, στην οποία έλαβαν μέρος έξι Έλληνες ποιητές κι έξι Μεξικανοί. Οι Έλληνες ήταν ο Τίτος Πατρίκιος, ο Αντώνης Φωστιέρης, ο Αναστάσης Βιστωνίτης, ο Μανόλης Πρατικάκης, η Μαρία Ευσταθιάδη κι ο Γιώργος Βέης. Οι

Μεξικανοί ήταν ο Homero Aridjis, o Hugo Gutiérrez Vega, η Elsa Cross, η Myriam Moscona, o Víctor Manuel Mendiola και ο Alejandro Aura. Από τους Έλληνες, ο Τίτος Πατρίκιος έχει έρθει κι άλλες φορές ως εκπρόσωπος των Ελλήνων ποιητών σε άλλες εκδηλώσεις. Η ποίησή του μου αρέσει πολύ και σε λίγο θα δημοσιευθεί μία ανθολογία δική του σε έναν εκδοτικό οίκο του Παν/ μίου που έχω μεταφράσει εγώ. Αληθεύει ότι η οικονομική κρίση που πλήττει την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια αποτελεί ενδιαφέρον θέμα για τους εκδοτικούς οίκους του εξωτερικού; Σχετικά με το θέμα της οικονομικής κρίσης της Ελλάδας δεν το ξέρω, αλλά φαντάζομαι ότι κάτι θα δημοσιεύουν. Αυτό που έχω διαπιστώσει είναι ότι όσο πιο μεγάλη είναι η οικονομική κρίση εδώ, τόσο πιο πολύ ενδιαφέρον βρίσκουν οι φοιτητές για την Ελληνική φιλολογία στο δικό μας Παν/ μιο. Το Τμήμα της Φιλοσοφίας κι έπειτα το Κλασικό έχουν τη μεγαλύτερη ζήτηση στη Φιλοσοφική Σχολή. Το Κλασικό Τμήμα πρέπει να έχει γύρω στους 600 φοιτητές. Είναι πολλοί! Πρέπει να πω ότι ο κόσμος των γραμμάτων εδώ γνωρίζει αρκετά την αρχαία ελληνική λογοτεχνία. Οι τραγωδίες τόσο ως κείμενο και όσο και ως θεατρικό έργο, έχουν μεγάλη επιτυχία. Πάνω σε αυτό θα μπορούσα να πω πολλά και να γράψω ολόκληρο άρθρο. Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Μεξικάνοι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Γιατί; Βασισμένη στην πείρα σας, τι είναι αυτό που θα μπορούσε να τους «αγγίξει» σε ένα σύγχρονο ελληνικό λογοτεχνικό βιβλίο; Το ενδιαφέρον για τη σημερινή Ελληνική λογοτεχνία οφείλεται, νομίζω, στο ότι οι Έλληνες κι οι Μεξικανοί έχουμε πολλά κοινά στοιχεία, τόσο που όταν οι Μεξικανοί επισκέπτονται την Ελλάδα, πάντα λένε ότι υπάρχει κάτι πολύ οικείο στη χώρα, στην ατμόσφαιρα και στους ανθρώπους, αλλά με τη διαφορά του αλφαβήτου και της γλώσσας βέβαια. Το ίδιο περίπου λένε οι Έλληνες για το Μεξικό. Αισθάνονται καλά εδώ, το λένε. Μην ξεχνάμε ότι κι εμείς είμαστε μέρος του Δυτικού κόσμου κι ο πολιτισμός μας προέρχεται επίσης από τον Ελληνο-ρωμαϊκό. Από την άλλη, με τη διάδοση στο ίντερνετ και στα κοινωνικά δίχτυα, η λογοτεχνία έχει μεγαλύτερη απήχηση κι έτσι οι Έλληνες συγγρα-

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] φείς γίνονται γνωστοί εδώ, όπως ο Πέτρος Μάρκαρης π.χ., που έρχεται συχνά στο Μεξικό και πωλούνται πολύ τα μεταφρασμένα στα ισπανικά βιβλία του. Πάντως η ελληνική λογοτεχνία τους αγγίζει, γιατί βρίσκουν κάτι κοινό και ταυτίζονται ή κάτι διαφορετικό που τους προκαλεί ενδιαφέρον, αλλά είναι κι άλλα στοιχεία, όπως το στιλ, ο ρυθμός, ο λόγος, τα συναισθήματα κ.λπ. Τέλος πάντων, βρίσκω πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία. Ο Καζαντζάκης είναι πολύ αγαπητός στο Μεξικό. Έχουν εξαντληθεί σχεδόν όλα του τα βιβλία, αλλά έχει προσφέρει πολλά εδώ για τον σύγχρονο πολιτισμό της Ελλάδας, παρ’ όλο που μιλάει σχεδόν αποκλειστικά για την Κρήτη. Τα έργα του τοποθετούνται σε άλλο σκηνικό, αλλά η διήγησή του, οι περιγραφές, τα συναισθήματα και τα πάθη των ανθρώπων είναι πολύ αληθινά και μας αγγίζουν. Τι είναι αυτό που σας συναρπάζει στην ελληνική λογοτεχνία; Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που την ξεχωρίζουν από άλλες εθνικές λογοτεχνίες; Δεν μπορώ να πω ότι άλλες λογοτεχνίες δεν έχουν πολύ μεγάλη αξία, την έχουν και την αναγνωρίζω. Π.χ. στο Μεξικό έχουμε συγγραφείς και ποιητές πρώτης κατηγορίας, αλλά είναι θέμα απλώς τι σου αρέσει πιο πολύ και με τι ταυτίζεσαι. Εμένα προσωπικά με συναρπάζει η ελληνική ποίηση, γιατί λατρεύω την

ελληνική γλώσσα, την ακουστική της. Νομίζω ότι είναι εύηχη, πολύ αισθητική. Οφείλω να πω όμως, ότι τη διαβάζω συνέχεια και τη μεταφράζω. Είναι η χαρά μου. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Κατ’ αρχήν, για τη μετάφραση χρειάζεται να κατέχεις τις δυο γλώσσες, την αρχική και τη γλώσσα προορισμού, που θα ονομάσω δεύτερη. Και το άλλο απαραίτητο, ιδιαίτερα για τη μετάφραση ποίησης, είναι να έχεις ποιητικό αυτί. Δεν χρειάζεται να είσαι ποιητής, αλλά να έχεις το αυτί, για να αποδώσεις τη μελωδία και τον ρυθμό της δεύτερης γλώσσας. Ο αναγνώστης πρέπει, όταν διαβάζει, ν’ απολαμβάνει τον ποιητικό ήχο, όχι να ακούει ένα κείμενο που του είναι ξένο. Αυτό δεν πρόκειται να τον αγγίζει. Από την άλλη, είναι μία μοναχική εργασία που θέλει πολλή υπομονή, πολύ ψάξιμο. Όσο για την έκδοση, αυτό είναι το πιο δύσκολο, γιατί εδώ τουλάχιστον, εξαρτάται από την πολιτική του εκδοτικού οίκου. Είναι πολύ πιο εύκολο να δημοσιεύεις μυθιστορήματα παρά ποίηση. Αν ο συγγραφέας είναι γνωστός κι έχει μεταφραστεί σε άλλες γλώσσες, αυτό θα είναι πάντα ένα πλεονέκτημα. Είναι πολύ δύσκολο να εκδώσεις ποίηση αγνώστων, αν δεν έχεις

Έπειτα, στην εφηβική μου ηλικία, όταν άκουσα για πρώτη φορά Έλληνες να μιλούν τη γλώσσα τους, μου άρεσε πάρα πολύ ο ήχος της, ήταν μία μελωδία, μία αισθητική ανακάλυψη και κατάλαβα ότι αυτό ήταν που έψαχνα

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Όταν διαβάζω δυνατά τον Ελύτη: Με την πρώτη σταγόνα της βροχής σκοτώθηκε το καλοκαίρι, μουσκέψανε τα λόγια που είχανε γεννήσει αστροφεγγιές.

ή τον Ρίτσο: Κυρά των Αμπελιών, που σ’ είδαμε πίσω απ’ το δίχτυ του πευκόδασου να συγυρίζεις με το χάραμα τα σπίτια των αητών και των τσοπάνων,

ή τον Πατρίκιο: Λόγια που φέρνουν χαμόγελα στα παιδιά όπως το φως φέρνει στα φύλλα χλωροφύλλη… Αυτά γεμίζουν τα αυτιά μου και πιστεύω ότι δεν υπάρχει ωραιότερο πράγμα στον κόσμο. Πράγματι, λατρεύω την ελληνική γλώσσα.

100

κάποια πρεσβεία ή θεσμό να το υποστηρίζει ή αν δεν έχεις τα μέσα να το προωθείς εσύ ο ίδιος. Έχουμε εμείς, όμως, οι ισπανόφωνοι το πλεονέκτημα ότι είμαστε παραπάνω από 200 εκατομμύρια που μιλάμε την ίδια γλώσσα κι έτσι η διανομή γίνεται με ειδικά κανάλια. Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση; Προσωπικά, μπορώ να πω ότι ανήκω στην Μεξικανική Εταιρεία Κλασικών Σπουδών – είμαστε οι περισσότεροι πανεπιστημιακοί, καθηγητές ελληνικών και λατινικών- κι εκεί κάνουμε πολλά για τη διάδοση του Ελληνο-ρωμαϊκού Πολιτισμού. Υπάρχουν πολλά προγράμματα: Ένα Διεθνές συνέδριο κάθε τρία χρόνια, Ημερίδες κάθε δύο χρόνια, και τακτικά διαλέξεις, συναυλίες, κύκλους κινηματογράφου, παρουσίαση βιβλίων και ποιητικές βραδιές. Στις δύο τελευταίες πουλάμε πάντα βιβλία σχετικά με το θέμα. Η διάδοση που γίνεται εκεί είναι πολύ έντονη και σημαντική, γιατί προωθεί την ανάγνωση και προσελκύει τον κόσμο να πλησιάσει τον Ελληνο-ρωμαϊκό πολιτισμό. Είμαι στην Επιτροπή πολιτιστικών εκδηλώσεων κι έτσι μπορώ να δημιουργώ προγράμματα τόσο για την Αρχαία Ελλάδα όσο και για τη σύγχρονη. Δεν ξεχνάω ποτέ ότι είμαι Πρέσβειρα Ελληνισμού. Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα ισπανικά και την προσαρμογή στο μεξικανικό παρακλάδι της ισπανικής γλώσσας; Οι ιδιαιτερότητες της γλώσσας δεν είναι στην ουσία ένα πρόβλημα, γιατί μιλάμε την ίδια γλώσσα και δεν υπάρχουν τόσες διαφορές, ώστε να μην καταλαβαίνει ο ένας τον άλλον. Ανήκουμε στον ισπανόφωνο κόσμο κι ο καθένας μπορεί να καταλάβει άνετα τις μεταφράσεις. Είναι γεγονός ότι εγώ μεταφράζω στα ισπανικά του Μεξικού, αλλά είμαστε μία χώρα με 125 εκατομμύρια και παράγουμε πολλά βιβλία που κυκλοφορούν σε όλη την Ήπειρο –γιατί στην Αμερική υπάρχουν επίσης 60 εκατομμύρια ισπανόφωνοι- και στην Ισπανία. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Εγώ πιστεύω ότι η μετάφραση πρέπει να είναι ταυτόχρονα δημιουργία. Πρέπει να αγγί-

ξει τον αναγνώστη με τον ίδιο τρόπο που το κάνει ο ποιητής στη δική του γλώσσα. Γίνεται άλλη ποίηση στη δεύτερη γλώσσα. Αλλιώς δεν έχει απήχηση, δεν ονομάζεται ποίηση. Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; Το είπα προηγουμένως και το επαναλαμβάνω: μία καλή μετάφραση είναι όταν ο αναγνώστης διαβάζει ποίηση (ή πεζό λόγο) και δεν καταλαβαίνει ότι είναι μετάφραση, γιατί νιώθει τη συγκίνηση στη δεύτερη γλώσσα. Από την πλευρά του μεταφραστή, η καλή μετάφραση είναι όταν αισθάνεται ότι η γλώσσα κυλάει με ρυθμό και μελωδικά, όταν αφού κλείσεις το βιβλίο, παραμένει η μελωδία στο αυτί σου. Η καλή μετάφραση θέλει πολλή υπομονή για να βρεις τη σωστή λέξη ή φράση. Να τη διαβάζεις χίλιες φορές, ώσπου κάποια στιγμή να καταλήξεις σε αυτό ακριβώς που σε ικανοποιεί, τόσο στην έννοια όσο και στο αυτί. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.) Οι εμπειρίες μου πάνω στην μετάφραση είναι πολλές. Θυμάμαι να έχω τη Ρωμιοσύνη μεταφρασμένη 14 χρόνια στο συρτάρι μου περιμένοντας να βρω μία καλή μετάφραση για τον τίτλο. Για 14 χρόνια έψαχνα μία ωραία λέξη και δεν τη βρήκα. Και μία μέρα αποφάσισα ότι αυτή η πιο ωραία λέξη ήταν ακριβώς η ίδια, οπότε έβαλα τον τίτλο Ρωμιοσύνη και μέσα έγραψα την εξήγηση. Μου έγινε μάθημα, γιατί αφού την ξαναδιάβασα τόσα χρόνια μετά, κατάλαβα ότι έπρεπε να κάνω πολλές αλλαγές, επειδή με την πάροδο του χρόνου ο μεταφραστής ωριμάζει και μεγαλώνει. Χαίρομαι, λοιπόν, που το κείμενο αυτό περίμενε τόσα χρόνια, ώστε να γίνει αυτό που έγινε: κάτι που πραγματικά με ικανοποιεί. Τελευταία διάβασα ολόκληρο το έργο του Πατρίκιου στα πλαίσια της μετάφρασης και της ανθολογίας που ετοιμάζω. Περνούσα μέρες και μέρες διαβάζοντας την ποίησή του, και μία μέρα τον πήρα τηλέφωνο και του είπα: Αν δω κάτι γραμμένο και μου λένε ότι είναι δικό σου, δεν θα με γελάσουν, θα ξέρω πολύ καλά αν το έγραψες εσύ ή όχι.

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Η Ναταλία Μορελεόν είναι απόφοιτος Κλασικής Φιλολογίας του Εθνικού Αυτόνομου Πανεπιστημίου Μεξικού (UNAM). Έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στην Ελλάδα με υποτροφία του Ελληνικού Κράτους. Πήρε την Πρώτη υποτροφία που χορήγησε το ΙΚΥ στο Μεξικό. Δίδασκε από το 1979 Νέα Ελληνική γλώσσα στο Κέντρο Διδασκαλίας Ξένων Γλωσσών και στο Κλασικό Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής του UNAM μέχρι το 2016 που πήρε σύνταξη. Παρέδιδε μαθήματα Νέας Ελληνικής στο Παν/μιο της Γρανάδας το 1997-8, θερινά εντατικά μαθήματα στο Παν/ μιο της Αβάνας, της Κούβας (2000-2003) και, στα πλαίσια του Προγράμματος Ακαδημαϊκών Σεμιναρίων του Ιδρύματος Ωνάση USA, στο Παν/μιο δε Λος Άνδες (Βενεζουέλα, 2007) και το 2014 στο Πανεπιστήμιο της Κόστα Ρίκα. Ασχολείται έντονα με τη διάδοση του Ελληνικού Πολιτισμού: διοργανώνει ποιητικές βραδιές, εκθέσεις ζωγραφικής και γλυπτικής, κύκλους κινηματογράφου, συναυλίες και διαλέξεις

στα πλαίσια της Επιτροπής Πολιτισμικών δραστηριοτήτων της Μεξικανικής Εταιρείας Κλασικών Σπουδών (AMEC). Είναι μεταφράστρια ελληνικής ποίησης. Έχει δημοσιεύσει 7 βιβλία του Ελύτη, Σεφέρη, Ρίτσου, Πρατικάκη, Πατρίκου, Μόντη, Κασιμάτη, καθώς επίσης και σε λογοτεχνικά περιοδικά και εφημερίδες έργα του Καβάφη, Σικελιανού και των Κυπρίων Κώστα Μόντη, Κλαίρης Αγγελίδου και Μιχάλη Πιερή, μεταξύ πολλών άλλων. Το 2003 το Ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης της χορήγησε υποτροφία για μελέτη και μετάφραση του Ερωτόκριτου του Β. Κορνάρου. Το 2004 κέρδισε άλλη μία υποτροφία από το Μεξικανικό Κράτος για να μεταφράσει την Κυρά των Αμπελιών του Γ. Ρίτσου. Το 2002 Τιμήθηκε από τον Πρόεδρο του Ελληνικού Κράτους Κωνσταντίνο Στεφανόπουλο με το παράσημο του Χρυσού Σταυρού του Τάγματος της Τιμής και τον ίδιο χρόνο με την τιμητική διάκριση της Πρέσβειρας Ελληνισμού από την κυρία Ελένη Μπεσμπέα, Νομάρχη Αθηνών.

101

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

102

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

O Jan Henrik Swahn και η Ρέα-Άνν Μαργαρίτα Μέλμπεργκ για την ελληνική λογοτεχνία στη Σουηδία

πρώτη μετάφραση νεοελληνικής λογοτεχνίας στα σουηδικά ήταν ο Λουκής Λάρας του Δημήτριου Βικέλα το 1883. Είχε προηγηθεί η μετάφραση μιας συλλογής δημοτικών τραγουδιών το 1876. Από τότε μέχρι το 2007 μεταφράστηκαν και εκδόθηκαν 100 μεταφρασμένα βιβλία (ορισμένα από τα αγγλικά ή τα γαλλικά) από 73 μεταφραστές σε 43 εκδοτικούς οίκους. Τα στοιχεία αυτά περιέχονται στο κείμενο του ομότιμου καθηγητή του Παν. του Γκέτεμποργκ Bo-Lennart Eklund στο βιβλίο Βασίλης Βασιλειάδης (επιμ.), «γνώριμος και ξένος…». Η νεοελληνική λογοτεχνία σε άλλες γλώσσες, Κ.Ε.Γ., Θεσσαλονίκη 2012 (σελ. 265-277). «Το ενδιαφέρον των σουηδικών εκδοτικών οίκων να εκδώσουν μεταφράσεις νεοελληνικών λογοτεχνικών έργων επηρεαζόταν περισσότερο από μη λογοτεχνικούς παράγοντες, προπαντός πολέμους και βίαια πολιτικά γεγονότα», όπως αναφέρει ο Eklund. Είναι χαρακτηριστικό πως οι μεταφράσεις και εκδόσεις της ελληνικής λογοτεχνίας γνώρισαν ιδιαίτερη άνθηση στη διάρκεια της επταετούς δικτατορίας. Ο Σεφέρης κατέχει τα σκήπτρα στον αριθμό μεταφράσεων (25) και ακολουθεί ο Καβάφης (24), ο Ελύτης (16), ο Κ. Παπακόγκος (16)-διαμένει μόνιμα στη Στοκχόλμη, ο Ρίτσος (12), ο Μίκης Θεοδωράκης (11), ο Βασιλικός (9), ο Καζαντζάκης (9) και ο Μυριβήλης (6). Σε αντίθεση με άλλες χώρες, στη Σουηδία δεν ισχύει η πρωτοκαθεδρία του Καζαντζάκη (ήταν συνεχώς προτεινόμενος για το Νόμπελ από το 1946

μέχρι τον θάνατό του, το 1957). Η πρώτη θέση του Σεφέρη ασφαλώς οφείλεται και στο βραβείο Νόμπελ του 1963, ένα γεγονός που, όπως και το Νόμπελ του Ελύτη, ευνόησε τη διάδοση της νεοελληνικής λογοτεχνίας διεθνώς. Ο Jan Henrik Swahn και η Ρέα-Άνν Μαργαρίτα Μέλμπεργκ είναι ζευγάρι στη ζωή και στη μετάφραση. Πρόσφατα μετέφρασαν από κοινού ανθολογία ποιημάτων της Κικής Δημουλά (Kiki Dimoula I kroppens främmande land, ellerstroms 2016, «Στην Ξενιτιά του σώματος»). Στην ενδιαφέρουσα συνέντευξή τους μάς μιλούν για την ενασχόλησή τους με τη μετάφραση, σκιαγραφούν την εικόνα της ελληνικής λογοτεχνίας στη Σουηδία και εξηγούν πως οι προοπτικές για τις μεταφράσεις δεν είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικές. Αναφέρονται σε φορείς που προωθούν ή υποστηρίζουν την ελληνική λογοτεχνία στη Σουηδία όπως η διεύθυνση Kulturrådet του Υπουργείο Πολιτισμού της Σουηδίας που χρηματοδοτεί τις ελληνικές μεταφράσεις και προσθέτουν (με παράπονο όπως και σχεδόν όλοι οι μεταφραστές οι οποίοι προηγήθηκαν στη σειρά αυτών των συνεντεύξεων) πως το ελληνικό κράτος πρέπει να στηρίξει τους Έλληνες συγγραφείς και τη νεοελληνική λογοτεχνία για την προώθησή τους στο εξωτερικό. Κάτω από ποιες συνθήκες αποφασίσατε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε με την Ελληνική; ΣΒΑΝ: Άρχισα να ενδιαφέρομαι για την ελληνική γλώσσα το 1994 μετά από ένα ταξίδι στην Αθήνα, τους Δελφούς και την Ρόδο, όπου νέοι Σουηδοί λογοτέχνες συναντήθηκαν με 6 Έλληνες ποιητές (Δήμητρα Χρι-

Οι συγγραφείς αναζητούν από μόνοι τους Σουηδούς εκδότες και οι συνεννοήσεις πραγματοποιούνται χωρίς τη διαμεσολάβηση Εθνικών Κέντρων βιβλίου ή άλλων σχετικών φορέων. Η προοπτική για νέες μεταφράσεις δεν είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντική

103

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Χάρη στον Θεοδωράκη μεταφράστηκαν έργα του Ελύτη (Νομπέλ 1979), Σεφέρη (Νομπέλ 1963), Ρίτσου, Λειβαδίτη που έγιναν γνωστά και αγαπήθηκαν χάρη στις μουσικές συνθέσεις. Μετά το 1974 το ενδιαφέρον για την ελληνική λογοτεχνία ατόνησε.

104

στοδούλου, Στρατή Πασχάλη, Αλεξάνδρα Πλαστήρα, Θανάση Χατζόπουλο, Δημήτρη Χουλιαράκη και Χάρη Βλαβιανό). Την πρωτοβουλία για την συνάντηση είχαν τα περιοδικά 90´TAL και Εντευκτήριο από την Στοκχόλμη και την Θεσσαλονίκη αντιστοίχως. Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στα σουηδικά; ΣΒΑΝ: Μεταφράζω από πολλές γλώσσες και είχα την επιθυμία να εμβαθύνω στην ελληνική γλώσσα. Σκέφτηκα ότι η μετάφραση είναι ο καλύτερος τρόπος. Είναι γνωστή η ελληνική λογοτεχνία στη Σουηδία; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; ΣΒΑΝ: Στα χρόνια της Δικτατορίας (19671974) υπήρχε μεγάλο ενδιαφέρον για την ελληνική λογοτεχνία. Χάρη στον Θεοδωράκη μεταφράστηκαν έργα του Ελύτη (Νομπέλ 1979), Σεφέρη (Νομπέλ 1963), Ρίτσου, Λειβαδίτη που έγιναν γνωστά και αγαπήθηκαν χάρη στις μουσικές συνθέσεις. Επίσης, αγαπήθηκαν έργα ομογενών συγγραφέων όπως του Θεόδωρου Καλλιφατίδη, του Κωστή Παπακόγκου και του Ανδρέα Νενεδάκη. Να προσθέσουμε ότι στην δεκαετία του 1950 μεταφράστηκαν και έγιναν γνωστά έργα του Νίκου Καζαντζάκη και του Κωνσταντίνου Καβάφη. Μετά το 1974 το ενδιαφέρον για την ελληνική λογοτεχνία ατόνησε. Βρίσκουμε σκόρπιες μεταφράσεις νέων συγγραφέων χωρίς συστηματικό προγραμματισμό. Οι συγγραφείς αναζητούν από μόνοι τους Σουηδούς εκδότες και οι συνεννοήσεις πραγματοποιούνται χωρίς τη διαμεσολάβηση Εθνικών Κέντρων βιβλίου ή άλλων σχετικών φορέων. Η προοπτική για νέες μεταφράσεις δεν είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντική. Για παράδειγμα η ανθολογία με ποιήματα της Κικής Δημουλά ( I kroppens främmande land, 2016) δεν θα είχε εκδοθεί αν δεν είχαμε κινηθεί εμείς οι ίδιοι. Το γεγονός ότι η Σουηδική Ακαδημία απονέμει το Βραβείο Νόμπελ, αποτελεί ίσως ένα επιπλέον κίνητρο για τους Έλληνες συγγραφείς και εκδότες να μεταφραστούν ελληνικά βιβλία στα σουηδικά; ΣΒΑΝ & ΜΈΛΜΠΕΡΓΚ: Ναι. Βεβαίως! Κάθε χρόνο, πολλοί συγγραφείς, γνωστοί και λιγότερο γνωστοί μας στέλνουν έργα με την ελπίδα ότι θα φροντίσουμε για τη μετά-

φραση και την έκδοσή τους στα σουηδικά. Ποιο είναι το προφίλ του Σουηδού αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία; ΣΒΑΝ & ΜΈΛΜΠΕΡΓΚ: Μια μικρή μερίδα αναγνωστών που ενδιαφέρεται για την ελληνική λογοτεχνία. Αναγνώστες που έχουν την περιέργεια να μάθουν κάτι περισσότερο για τη σύγχρονη Ελλάδα. Την οικονομική κρίση, την σύγχρονη πολιτική, τον καθημερινό βίο. Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Σουηδοί αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Γιατί; ΣΒΑΝ & ΜΈΛΜΠΕΡΓΚ: Ναι, φυσικά και είναι σημαντικό. Η Ελλάδα είναι αναπόσπαστο τμήμα της Ευρώπης και στην ενοποιημένη Ευρώπη στην οποία ζούμε η λογοτεχνία είναι ο καλύτερος οδηγός για να γνωρίσουμε πρόσωπα, τόπους και τρόπους ζωής που μας αφορούν όλο και περισσότερο. Βασισμένοι στην πείρα σας, τι είναι αυτό που θα μπορούσε να αγγίξει τους Σουηδούς αναγνώστες ενός ελληνικού βιβλίου; ΣΒΑΝ: Η λογοτεχνική ποιότητα, η ζωντανή αφήγηση και η εμπορικότητά του στον τόπο προέλευσης. Αλλά το τελευταίο είναι επισφαλές. Για παράδειγμα, Ο Ιούδας φιλούσε υπέροχα ατύχησε εντελώς στη Σουηδία. Αγαπούν γενικά τη λογοτεχνία οι Σουηδοί; ΣΒΑΝ: Ο σουηδικός λαός είναι από τους πιο «διαβαστερούς» λαούς του κόσμου. Κυρίως διαβάζουν οι γυναίκες σε ποσοστό 90% περίπου. Να σημειώσω ότι το μεγαλύτερο ενδιαφέρον αφορά στα αστυνομικά μυθιστορήματα. Ας μην ξεχνάμε ότι οι Σουηδοί συγγραφείς είναι πρωτοπόροι στο είδος αυτό. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; ΣΒΑΝ: Στην περίπτωση που μεταφράζω ποιητές ή πεζογράφους, προκειμένου να περιληφθούν σε ανθολογία, αντιμετωπίζω το πρόβλημα της επιλογής. Αν η πρόταση προέρχεται από την Ελλάδα, δεν είναι βέβαιο ότι έχω την ελευθερία να επιλέξω χωρίς σχετική καθοδήγηση τους συγγραφείς

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] μου. Συνήθως οι νεώτεροι μένουν στη σκιά της γηραιότερης γενιάς και χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια προκειμένου να προβληθούν σημαντικές νέες φωνές. Υπάρχουν θεσμοί στην ίδια τη Σουηδία που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για την προώθηση της ελληνικής λογοτεχνίας στη χώρα (π.χ. οι δημόσιες βιβλιοθήκες); ΣΒΑΝ & ΜΈΛΜΠΕΡΓΚ: Το Υπουργείο Πολιτισμού της Σουηδίας Διεύθυνση: Kulturrådet, εξακολουθεί να επιχορηγεί μεταφράσεις έργων από την ελληνική γλώσσα. Τη χορηγία εγκρίνει επιτροπή που κρίνει αναλόγως. Για την προβολή: Οι Εκθέσεις βιβλίου. Κυρίως η ετήσια έκθεση του Γκέτεμποργκ. Ορισμένες βιβλιοθήκες, Μουσεία και ομογενειακοί φορείς διοργανώνουν αναγνώσεις και λογοτεχνικές συναντήσεις με προσκεκλημένους Έλληνες και Σουηδούς Συγγραφείς. Για παράδειγμα, η παρουσίαση της ανθολογίας της Κικής Δημουλά που έγινε στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Στοκχόλμης με τη συμμετοχή της γνωστής ηθοποιού του Δραματικού Θεάτρου κοινώς «Ντραμάτεν», Stina Ekblad. Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί η όποια προβληματική κατάσταση επικρατεί σχετικά με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στα σουηδικά; ΣΒΑΝ: Να παρουσιάζονται με την υποστήριξη του ελληνικού κράτους περισσότεροι λογοτέχνες στη Σουηδία. Το ΥΠ.ΠΟ. Σουηδίας, αλλά και άλλοι οργανισμοί, καλύπτουν τα έξοδα επίλεκτων συγγραφέων που έχουν λάβει πρόσκληση να επισκεφτούν ξένες χώρες και διεθνείς εκθέσεις βιβλίου. Το ίδιο οφείλει να κάνει και η Ελλάδα. Από την άλλη, αληθεύει ότι η μάστιγα της κρίσης που έχει πλήξει την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια αποτελεί ενδιαφέρον θέμα για τους εκδοτικούς οίκους του εξωτερικού; ΣΒΑΝ: Όχι, δεν αληθεύει. Μάλλον Σουηδοί συγγραφείς επωφελούνται από την κρίση που πλήττει την Ελλάδα! Για παράδειγμα η Kajsa Ekis Ekman πλούτισε γράφοντας για την ελληνική οικονομική κρίση. Και βεβαίως η ομογενής συγγραφέας Αλεξάνδρα Πασχαλίδου που επίσης γράφει στα σουηδικά. Ποιες ιδιαιτερότητες υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα σουηδικά;

ΣΒΑΝ: Τα προβλήματα εντοπίζονται συνήθως στη μεγάλη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στον βορρά και τον νότο. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; ΣΒΑΝ: Ο μεταφραστής είναι δημιουργός! Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; ΣΒΑΝ: Η καλή μετάφραση ρέει και δεν «ακούγεται» σαν μετάφραση. Τα έργα που μεταφράζονται από τη γλώσσα πηγή είναι πάντα πιο πιστά, αφού δεν κινδυνεύουν από τα λάθη του ενδιάμεσου μεταφραστή. Το πρόβλημα με τις «μικρές γλώσσες», ελληνικά, σουηδικά, ή άλλες γλώσσες είναι ότι συνήθως δεν υπάρχουν αρκετοί ή διαθέσιμοι μεταφραστές, με αποτέλεσμα να καταφεύγει κανείς σε μεταφράσεις που δεν μπορεί να ελέγξει. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.) ΣΒΑΝ: Η πιο ενδιαφέρουσα εμπειρία μου ήταν η επιλογή και η μετάφραση των διηγημάτων της ανθολογίας νέων Ελλήνων συγγραφέων Fikonträdets sång, «Το τραγούδι της συκιάς». Με αφορμή το έργο αυτό, γνώρισα και σχετίστηκα με τους περισσότερους από τους 25 συγγραφείς. Τη Γλυκερία Μπασδέκη, παρ’ ολίγο να μην τη γνωρίσω ποτέ! Στο τηλέφωνο που μας είχαν δώσει, κάπου στη βόρεια Ελλάδα, απαντούσε μια γριούλα με το ίδιο όνομα και επίθετο δίνοντάς μας συγκεχυμένες πληροφορίες. Υποθέτοντας ότι είναι συγγενής, πήρα αρκετές φορές με την ελπίδα ότι κάποια στιγμή θα έβγαινε η ίδια η συγγραφέας ή άλλος με τον οποίο θα μπορούσα να συνεννοηθώ. Αλλά δυστυχώς, τίποτα… Μεγάλη απογοήτευση, κατέθεσα τα όπλα, αφού μάλιστα η γριούλα με την τσιριχτή φωνή της μου είπε να πάψω να την ενοχλώ και μην ξανατηλεφωνήσω! Περιέλαβα λοιπόν το διήγημα χωρίς άδεια. Όταν εκδόθηκε η ανθολογία, έμαθε η Μπασδέκη ότι την μετέφρασα! Με χαρά επικοινώνησε μαζί μου και μετά από λίγο καιρό γνωριστήκαμε από κοντά! Είμαστε πλέον φίλοι και εκτιμώ ιδιαίτερα το λογοτεχνικό έργο της!

Να παρουσιάζονται με την υποστήριξη του ελληνικού κράτους περισσότεροι λογοτέχνες στη Σουηδία. Το ΥΠ.ΠΟ. Σουηδίας , αλλά και άλλοι σχετικοί φορείς, καλύπτουν τα έξοδα επίλεκτων συγγραφέων που έχουν λάβουν πρόσκληση να επισκεφτούν άλλες χώρες και διεθνείς εκθέσεις βιβλίου. Το ίδιο θα έπρεπε να κάνει και η Ελλάδα

105

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ JAN HENRIK SWAHN Γεννήθηκε το 1959 στο Lund. Μεγάλωσε στη Δανία, στην Κοπεγχάγη και το 1970 μετακόμισε στο Malmo. Μεταξύ 1982-1983 ήταν υπότροφος της γαλλικού κράτους και σπούδασε στη Σορβόνη IV. Το πρώτο του μυθιστόρημα έχει τίτλο Jag kan stoppa ett hav «Μπορώ να σταματήσω μια θάλασσα» (Bonniers publishing house, 1986). Μέχρι σήμερα έχουν εκδοθεί 11 μυθιστορήματά του, τα περισσότερα από τον Bonniers. Έργα του έχουν μεταφραστεί στα ρωσικά, πολωνικά, ελληνικά και εβραϊκά. Συχνά γράφει για τους ανθρώπους του περιθωρίου (αλκοολικούς, άστεγους, «τρελούς», μοναχικούς, ηλικιωμένους-«αλλά όχι με τον συμβατικό τρόπο) . Διατέλεσε αρχισυντάκτης του Bonniers Litterära Magasin (BLM) (1997-99) και πρόεδρος του Writers in Prison Committee, πρόεδρος του Σουηδικού PEN (1990-92) καθώς και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Σουηδικού PEN (1988-93). Τα τελευταία δέκα χρόνια εργάστηκε με γυναίκες που έχουν ιστορικό με ναρκωτικά, πορνεία, ήταν άστεγες ή κακοποιήθηκαν με κάθε τρόπο. Είναι γνωστός μεταφραστής, ανάμεσα σε άλλες γλώσσες, από τα ελληνικά, τα πολωνικά, τα γαλλικά, τα αραβικά και τα δανέζικα. Μετέφρασε πολλά βιβλία της Πολωνής συγγραφέως Olga Tokarczuk και της Κικής Δημουλά. Και οι δύο θεωρούνται υποψήφιες για το Βραβείο Νόμπελ στη Λογοτεχνία. Το μυθιστόρημά του Pengarna («Τα χρήματα») κέρδισε το 1997 το Βραβείο TCO (Swedish Central Organization of Salaried Employees). Το 2001 έλαβε το σημαντικό λογοτεχνικό βραβείο της Goteborgs-Posten, της τρίτης μεγαλύτερης εφημερίδας στη Σουηδία. Το ίδιο έτος το μυθιστόρημά του Vandrarna Οι περιπλανώμενοι συμπεριελήφθη στη βραχεία λίστα του August Price, ίσως του μοναδικού πολύ γνωστού βραβείου και στο εξωτερικό. Το 2005 του απονεμήθηκε το Βραβείο Sture Linner για το ίδιο βιβλίο και για τις μεταφράσεις της ελληνικής ποίησης. Το 2010 το βιβλίο του Οι περιπλανώμενοι, εκδ. Κέδρος, βρισκόταν στη βραχεία λίστα του The Athens Price of Literature. Το 2017 του απονεμήθηκε το διεθνές μεταφραστικό Βραβείο του Kulturhuset Stadsteater για το έργο Jakobsböckerna («Οι Γραφές του Ιακώβου») της Olga Tokarczuk. . Αποκαλείται ως ο μοναδικός «Ανατολικός Ευρωπαίος» συγγραφέας της Σουηδίας. Τα μυθιστορήματά του είναι τα εξής:

106

Jag kan stoppa ett hav («Μπορώ να σταματήσω μια θάλασσα» (1986), Den förbannade glädjen («Η καταραμένη χαρά») (1987), εκδόθηκε στα ελληνικά το 2003, Kärlek och äventur («Έρωτας και περιπέτειες») (1991), Husets alla färger («Όλα τα χρώματα του σπιτιού») (1993), Pengarna («Τα χρήματα») (1996), Tiggare («Ζητιάνοι») (1999), Vandrarna («Ζητιάνοι») (2001), Lingonkungen («Ο βασιλιάς των βατόμουρων») (2003), Drakkvinnan («Η Δράκαινα») (2005), Manolis mopeder («Τα μηχανάκια του Μανόλη») (2008), Mitt liv som roman(« Η ζωή μου σαν μυθιστόρημα») (2011), Den som lever är fri («Όποιος ζει είναι ελεύθερος») (2015), NEKOB («ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ») (2017.) Μεταφράσεις: Maria Lainá En snabb kyss, 1999 (Μαρία Λαϊνά Ένα κλεφτό φιλί), Giannis Tzanetakis Allt är väg, 2002 (Γιάννης Τζανετάκης «Όλα είναι δρόμος», ανθολογία ποιημάτων), Fikonträdets sång, 2008 («Το τραγούδι της συκιάς», ανθολογία ελληνικού διηγήματος»), Alexandros Papadiamantis Mörderskan, 2013 (Αλέξανδρος «Παπαδιαμάντης Η φόνισσα»), Eugene Trivizas Rödjeansan och vargen Grodprinsessan, 2018 (Ευγένιος Τριβιζάς, Η κοκκινομπλουτζινίτσα και Πλατς Μουτς), Kiki Dimoula I kroppens främmande land, 2016 (Κική Δημουλά «Στην Ξενιτιά του σώματος», Ανθολογία) (μετάφραση με τη Μαργαρίτα Μέλμπεργκ)

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΡΈΑ ΑΝΝ-ΜΆΡΓΚΑΡΕΤ ` ΖΜΈΛΜΠΕΡΓΚ Γεννήθηκε στον Πειραιά το 1951. Είναι Μορφωτική Σύμβουλος στην Ελληνική Πρεσβεία στη Στοκχόλμη. Είναι Πτυχιούχος της Σχολής Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Στοκχόλμης. Μεταπτυχιακές σπουδές με υποτροφία στην ίδια σχολή. Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Λουντ (Θέμα: Έλληνες ποιητές της γενιάς του ’70). Δίδαξε ως βοηθός στην έδρα Νεοελληνικών Σπουδών των πανεπιστημίων της Στοκχόλμης και Ουψάλας. Έχει μεταφράσει: έργα Στρίντμπεργκ, Ίψεν, Ντάγκερμαν, Άλμκβιστ, Σβέντενμποργκ κ.ά., Καβάφη (σε συνεργασία με τον Σουηδό ποιητή Magnus WilliamOlsson), Έλληνες ποιητές της γενιάς του ’70 και Κύπριους ποιητές. Έχει γράψει θεωρητικά κείμενα και μελέτες για Σουηδούς και Έλληνες πεζογράφους και ποιητές. Είναι τακτική συνεργάτης των λογοτεχνικών περιοδικών «Γράμματα και Τέχνες» και «Εντευκτήριο». Είναι μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων στην Ελλάδα και της Εταιρείας Συγγραφέων στη Σουηδία. Ανάμεσα σε άλλα, μετέφρασε, επιμελήθηκε και παρουσίασε σε συνεργασία με Σουηδούς μουσικούς και Αιγύπτιους ηθοποιούς κείμενα για την Υπατία (Αλεξάνδρεια 2002) και τον Καβάφη (Αλεξάνδρεια 2007). Ακόμα, μετέφρασε και παρουσίασε σε συνεργασία με Σουηδούς μουσικούς, Έλληνες και Κύπριους ηθοποιούς κείμενα για τον Ντάγκερμαν (Αθήνα, Λευκωσία, Καβάλα, Σάμος 2006). Bραβεία και Υποτροφίες: Nordenskjöldska, Υποτροφίες Swedenborg 1990, Μεταφραστικό Βραβείο Σουηδικής Ακαδημίας 1991, Βραβείο Εταιρείας Φίλων του Σουηδικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών 1993, Μεταφραστικό Βραβείο Επιτροπής Εταιρείας Συγγραφέων Σουηδίας 1994, Υποτροφία για μεταφράσεις έργων Στρίντμπεργκ. Εταιρεία Σουηδών Συγγραφέων 2010. Βραβείο Sture Linnér 2017.

107

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

108

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η Jingjing Hu για την ελληνική λογοτεχνία στην Κίνα

Κίνα είναι μια τεράστια αγορά στον τομέα του βιβλίου, η δεύτερη μεγαλύτερη στον κόσμο πίσω από τις Η.Π.Α. Το 2015 εκδόθηκαν 448.000 τίτλοι, από τους οποίους το 57% ήταν νέες εκδόσεις. Εξήντα τίτλοι ξεπέρασαν σε πωλήσεις το ένα εκατομμύριο αντίτυπα. Το ηλεκτρονικό βιβλιοπωλείο Dangdang ανακοίνωσε πρόσφατα ότι σκοπεύει να ανοίξει 1000 βιβλιοπωλεία στη χώρα. Ο κύκλος εργασιών στον τομέα του βιβλίου ανέρχεται σε περίπου 10 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως. Αντιλαμβάνεται κανείς πόσες δυνατότητες προσφέρει η Κίνα ακόμα και για το ελληνικό βιβλίο, φτάνει να γίνουν τα βήματα που πρέπει και να δημιουργηθεί ένας μηχανισμός υποστήριξης και προώθησης της ελληνικής λογοτεχνίας. Στο αρχείο του ΕΚΕΒΙ υπάρχουν 314 εγγραφές μεταφρασμένων ελληνικών βιβλίων. Τη μερίδα του λέοντος κατέχει η αρχαία ελληνική γραμματεία. Ο Καζαντζάκης είναι ο πιο μεταφρασμένος και γνωστός συγγραφέας. Επανειλημμένες εκδόσεις έχουν καταγραφεί για τον Καπετάν Μιχάλη, τον Τελευταίο πειρασμό και τον Αλέξη Ζορμπά. Οι Κινέζοι μόλις τελευταία, μετά το 2000, άρχισαν να ανακαλύπτουν τον Καβάφη και υπάρχει μάλιστα μεγάλο ενδιαφέρον. Έχουν μεταφραστεί ακόμα ορισμένες ποιητικές συλλογές του Ελύτη και του Σεφέρη. Άλλοι συγγραφείς που έχουν μεταφραστεί στα κινέζικα είναι ο Σαμαράκης, ο Λουντέμης, ο Ν. Παναγιωτόπουλος, ο Τ. Μιχαηλίδης, η Μ. Βαμβουνάκη, ο Απ. Δοξιάδης, ο Δ. Σωτάκης, ο Ευγ. Τριβιζάς και ο Μπ. Πλαϊτάκης. Για την ελληνική λογοτεχνία στην Κίνα συνομιλήσαμε με τη μεταφράστρια Jingjing Hu,

η οποία υπογραμμίζει πως λατρεύει την Ελλάδα. Είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Διεθνών Σπουδών της Σαγκάης και Διευθύντρια της Έδρας Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Διεθνών Σπουδών της Σαγκάης. Σε πολλές περιπτώσεις ήταν η επίσημη διερμηνέας στις συναντήσεις Ελλήνων Πρωθυπουργών και Υπουργών κατά τις επισκέψεις τους στην Κίνα. Η Jingjing Hu παραδέχεται πως λίγοι Κινέζοι γνωρίζουν την ελληνική λογοτεχνία, αν και υπάρχει ενδιαφέρον για την ελληνική λογοτεχνία. Για την προώθηση του ελληνικού βιβλίου στην Κίνα προτείνει να ενισχυθούν οι εκδοτικές ανταλλαγές ανάμεσα στις δύο χώρες. Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε με την ελληνική γραμματεία; Στην αρχή είχα δυο επιλογές, την ισπανική γλώσσα και την ελληνική. Θαύμαζα τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό από μικρή και την πρώτη επαφή την είχα με την ελληνική μυθολογία που την έβρισκα πολύ ενδιαφέρουσα. Τελικά αποφάσισα να σπουδάσω ελληνική φιλολογία στο πανεπιστήμιο. Κατά τη διάρκεια των σπουδών μου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, είχα την ευκαιρία να διαβάσω αρκετά ελληνικά λογοτεχνικά έργα που μου άνοιξαν έναν ευρύ δρόμο για την ελληνική γραμματεία. Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας; Λόγω της έρευνας για την ελληνική φιλολογία, ήρθα σε επαφή με τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία, η οποία μου άρεσε. Μέσα από αυτήν μπορεί κανείς να γνωρίσει και τον αρχαίο και τον σύγχρονο κόσμο της Ελλάδας σε διάφορα θέματα. Ειλικρινά, η Ελλάδα είναι μια μαγευτική χώρα και

Οι Κινέζοι μόλις τελευταία, μετά το 2000, άρχισαν να ανακαλύπτουν τον Καβάφη και υπάρχει μάλιστα μεγάλο ενδιαφέρον. Έχουν μεταφραστεί ακόμα ορισμένες ποιητικές συλλογές του Ελύτη και του Σεφέρη

109

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Πριν από πολλά χρόνια μετέφρασα το πρώτο μου ελληνικό βιβλίο, ένα πολύ καλό παιδικό βιβλίο του Ευγένιου Τριβιζά, την Τελευταία Μαύρη Γάτα. Είναι ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο αλλά και με νόημα. Ειλικρινά υπάρχουν αρκετές δύσκολες φράσεις που δεν τις ήξερα. Ευτυχώς γνώρισα τον συγγραφέα και κατά τη διάρκεια της μετάφρασης κρατήσαμε επαφή. Ο ίδιος με βοήθησε πολύ

110

αξίζει να την γνωρίσει κανείς και ειδικά οι Κινέζοι. Λόγω αυτής της λατρείας που έχω για την Ελλάδα, θέλω να την παρουσιάσω στους συμπατριώτες μου. Πόσο γνωστή είναι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στην Κίνα; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Ειλικρινά, λίγοι Κινέζοι γνωρίζουν τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Ενδιαφέρον σίγουρα υπάρχει. Αρκεί να είναι καλά και ενδιαφέροντα τα έργα. Τι είναι αυτό που σας συναρπάζει στην ελληνική λογοτεχνία-υπάρχει κάτι; Πάθος, αισιοδοξία και λαμπρός πολιτισμός. Αληθεύει ότι η οικονομική κρίση που πλήττει την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια αποτελεί ενδιαφέρον θέμα για τους εκδοτικούς οίκους του εξωτερικού; Όσο για τους κινέζικους εκδοτικούς οίκους, δεν βρήκα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για να εκδοθούν έργα σχετικά με την οικονομική κρίση. Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Κινέζοι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Τι είναι αυτό που θα μπορούσε να τους «αγγίξει» σε ένα σύγχρονο ελληνικό λογοτεχνικό βιβλίο; Οι περισσότεροι θαυμάζουν την αρχαία Ελλάδα και θέλουν να τη γνωρίσουν με λεπτομέρειες αλλά και η σύγχρονη Ελλάδα είναι ελκυστική. Είναι σημαντικό να γνωρίσουν οι Κινέζοι αναγνώστες και τη σημερινή Ελλάδα, γιατί μέσω σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας, ταυτόχρονα έχουν επαφή και με την αρχαία Ελλάδα. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Μερικές φορές οι Έλληνες συγγραφείς μας ζητάνε να προτείνουμε κινεζικούς εκδοτικούς οίκους και να βοηθήσουμε στη διαπραγμάτευση του θέματος copyright. Δεν είναι εύκολο για μας. Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση; Αν οι δυο χώρες έχουν περισσότερες ανταλλαγές στους τομείς της έκδοσης,

ίσως οι Έλληνες συγγραφείς να έχουν περισσότερες ευκαιρίες να επικοινωνήσουν κατευθείαν με τους κινέζικους εκδοτικούς οίκους. Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα κινέζικα; Για μένα η μεγαλύτερη δυσκολία είναι η μετάφραση των παροιμιών, ιδιαίτερα εκείνων που έχουν πλούσια πολιτιστικά στοιχεία. Επίσης μερικά ιδιώματα ή διαλεκτικές φράσεις. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Κατά τη δική μου άποψη, πρέπει να είναι και δημιουργός και όχι απλώς διαμεσολαβητής. Είναι αλήθεια ότι ο μεταφραστής αισθάνεται λίγο πολύ όπως τον στιχουργό ενός τραγουδιού που παραμένει στην αφάνεια, αφού ο ερμηνευτής καρπώνεται σχεδόν όλη τη δόξα; Συμφωνώ απολύτως με αυτή την άποψη. Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; ενικά νομίζω ότι μια καλή μετάφραση πρέπει να είναι ταυτόχρονα και καλό λογοτεχνικό και δημιουργικό έργο. Οι Κινέζοι αναγνώστες πρέπει να διαβάζουν τη μετάφραση σαν να πρόκειται για ένα αυθεντικό κινέζικο λογοτεχνικό έργο χωρίς να είναι ευδιάκριτα τα μεταφραστικά ίχνη. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; Πριν από πολλά χρόνια μετέφρασα το πρώτο μου ελληνικό βιβλίο, ένα πολύ καλό παιδικό βιβλίο του Ευγένιου Τριβιζά, την Τελευταία Μαύρη Γάτα. Είναι ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο αλλά και με νόημα. Ειλικρινά, υπήρχαν αρκετές δύσκολες φράσεις που δεν τις ήξερα. Ευτυχώς γνώρισα τον συγγραφέα και κατά τη διάρκεια της μετάφρασης κρατήσαμε επαφή. Ο ίδιος με βοήθησε πολύ. Εξάλλου, υπάρχουν πολλά λογοπαίγνια που καταλαβαίνω αλλά με δυσκολεύουν να τα μεταφράσω στα κινέζικα. Ευτυχώς, τα κατάφερα μετά από πολλές προσπάθειες.

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Η Jingjing Hu είναι πτυχιούχος του Τμήματος Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Διεθνών Σπουδών της Σαγκάης. Περάτωσε Μεταπτυχιακές Σπουδές επιπέδου Master στη σύγχρονη ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία στο Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών, στο Πανεπιστήμιο Διεθνών Σπουδών της Σαγκάης. Είναι υποψήφια διδάκτωρ στο Τμήμα Φιλολογίας στο ΑΠΘ. Εξασφάλισε υποτροφίες: ΘΥΕΣΠΑ του Πανεπιστημίου Αθηνών (2002), Υπουργείου Εξωτερικών της Ελλάδος (20032004), Ιδρύματος Ωνάση (2006-2007, 2016-2017). Υπηρέτησε ως Βοηθός Καθηγήτρια στο Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Διεθνών Σπουδών της Σαγκάης (7/2004 – 6/2010) και Λέκτορας στο Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Διεθνών Σπουδών της Σαγκάης (7/2010 – 12/2015). Σήμερα είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Διεθνών Σπουδών της Σαγκάης και Διευθύντρια της Έδρας Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Διεθνών Σπουδών της Σαγκάης. Διετέλεσε διερμηνέας των Ελλήνων Πρωθυπουργών (2013, 2017) και άλλων πολι-

τειακών αξιωματούχων (Υπουργών, Δημάρχων, Αντιδημάρχων) κατά τις επισκέψεις τους στην Κίνα, αλλά και του Κινέζου Προέδρου στη συνάντησή του με Έλληνες αθλητές (2007) στους Ειδικούς Ολυμπιακούς Αγώνες. Διατέλεσε επίσης διερμηνέας στο 3ο Φόρουμ για την Ανάπτυξη του Θιβέτ που πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα (2011). Είναι αντεπιστέλλον μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων της Ελλάδος. Έχει μεταφράσει την Ανθολογία σύγχρονης κινέζικης παιδικής λογοτεχνίας στα ελληνικά το 2010 και στα κινέζικα: Ανθολογία ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας, 2008, Ανθολογία σύγχρονου ελληνικού διηγήματος, 2008, Μέγας Ιεροεξεταστής του Μπ. Πλαϊτάκη, 2012, Η τελευταία μαύρη γάτα του Ευ. Τριβιζά, 2013. Συμμετείχε στα συνέδρια: Οι ελληνικές σπουδές στην Κίνα: παρελθόν, παρόν και μέλλον, Κίνα, 2011, με την ανακοίνωση «Η δίγλωσση διδασκαλία στην διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας» και Ε΄ Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 2014, με ανακοίνωση «Οι διαπολιτισμικές διαφορές στο μάθημα μετάφρασης ελληνικών – κινέζικων μέσω των έργων του Καζαντζάκη».

111

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η Zdravka Mihaylova για την ελληνική λογοτεχνία στη Βουλγαρία 112

Literature.gr

Βουλγαρία έχει μακρά παράδοση στη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας. Ήδη από την εποχή του Διαφωτισμού, τα ελληνικά γράμματα ήταν το μέσο για την επικοινωνία με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και τα πνευματικά κινήματα. Οι ιδέες του Διαφωτισμού πέρασαν στη Βουλγαρία κυρίως χάρη στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό. Αυτή η σχέση δοκιμάστηκε, όταν οι εθνικοί ανταγωνισμοί κυριάρχησαν ανάμεσα στα δύο έθνη από τα μέσα του 19ου και εξής. Ωστόσο, μεταπολεμικά, από τα μέσα του 20ου αι., οι μεταφράσεις της ελληνικής λογοτεχνίας θα αρχίσουν να πληθαίνουν. Είχε προηγηθεί η καλή πρόσληψη του Βιζυηνού από τις αρχές του 20ου αιώνα. Οι Ανθολογίες ποίησης και διηγήματος από τη δεκαετία του 1960 και εξής διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη γνωριμία με την ελληνική λογοτεχνία. Μια σημαντική ιδιαιτερότητα, που δε συναντάται σε άλλες γλώσσες, είναι η μετάφραση και διάδοση των έργων του Διονύσιου Σολωμού. Χάρη στις μεταφράσεις, είναι σήμερα πολύ γνωστή η ποίηση του Καβάφη, του Ρίτσου, του Σεφέρη, του Ελύτη, του Βάρναλη και του Αργύρη Μητρόπουλου, πολιτικού πρόσφυγα στη Βουλγαρία. Στην πεζογραφία την πρωτοκαθεδρία καταλαμβάνει ο Καζαντζάκης. Κυκλοφόρησαν ακόμα αρκετά έργα του Μενέλαου Λουντέμη, ενώ μεταφράστηκαν και μυθιστορήματα συγγραφέων που αναφέρονται στις χαμένες πατρίδες. Ενθαρρυντικό ενδιαφέρον εκδηλώνεται στη Βουλγαρία και για την πιο σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Στην προσπάθεια αυτή συμβάλλει δυναμικά και η μεταφράστρια Zdravka Mihaylova. Στις εξαιρετικές και πλήρεις σε βάθος και έκταση απαντήσεις που μας έδωσε, στα πλαίσια της συνέντευξης, αντιλαμβάνεται κανείς τη βαθιά γνώση της για την ελληνική λογοτεχνία και την βαθυστόχαστη σκέψη της. Η κ. Mihaylova μιλά για τον ελληνικό πολιτισμό, την ελληνική γλώσσα και τη δική της μεταφραστική διαδρομή όλα αυτά τα χρόνια. Αναφέρεται στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει η μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στη Βουλγαρία, δυσκολίες που αφορούν γενικά στη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας. Τονίζει ιδιαίτερα τη συμβολή του ΕΚΕΒΙ στην

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] προσπάθεια για την προώθηση της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό μέχρι την κατάργησή του, υπογραμμίζει την ανάγκη για μια συγκροτημένη κρατική πολιτική και παραθέτει μια σειρά από εισηγήσεις για ενίσχυση της μετάφρασης και του ελληνικού βιβλίου. Η κ. Mihaylova εξηγεί τη σημασία που έχει η μετάφραση στη συνεργασία και τη συνύπαρξη των βαλκανικών λαών. (Ευχαριστίες στον συγγραφέα Αλέξη Σταμάτη και στη μεταφράστρια Ιρένα Αλέξιεβα που μας έφεραν σε επαφή με την κ. Mihaylova). Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε με την ελληνική γραμματεία; Γενικά έχω έφεση προς την εκμάθηση ξένων γλωσσών και τις μαθαίνω με σχετική ευκολία. Έχω επιχειρήσει να μάθω διάφορες γλώσσες (τούρκικα, πολωνικά κ.ά.), αλλά έχω παραιτηθεί στην πορεία μετά από ένα-δύο χρόνια (εκτός από τα αγγλικά, ρωσικά και ισπανικά τα οποία κατέχω καλά). Τα αρχικά κίνητρα να μάθω ελληνικά παραμένουν ένα μυστήριο για μένα μέχρι και σήμερα. Ήμουν μαθήτρια στο λύκειο, 16 χρονών, όταν ζήτησα από τους γονείς μου να μου βρουν δάσκαλο να μάθω νεοελληνικά. Ήταν η χρονιά που στο λύκειο διδασκόμασταν τους αρχαίους Έλληνες κλασικούς. Με ενδιέφερε πολύ η ελληνική μυθολογία, ήθελα να σπουδάσω ιστορία και αρχαιολογία του αρχαίου κόσμου. Μου άρεσε πολύ το διάβασμα, είχα διαβάσει όποιο ελληνικό βιβλίο σε μετάφραση μπορούσε να βρει κανείς στη Βουλγαρία στα τέλη της δεκαετίας του ’70. Δεν είχα ξεφύγει από το στερεότυπο να με συνεπάρουν τα έργα του Καζαντζάκη, ιδιαίτερα μετά την κινηματογραφική μεταφορά του Ζορμπά, που καθιέρωνε την εικόνα του Έλληνα, την οποία ορισμένοι ξένοι εκδότες ακόμα αναζητούν στους νεότερους Έλληνες συγγραφείς. Το 1977, για να επιβραβεύσουν την επιμονή μου να μάθω τα ελληνικά, οι γονείς μου μού έκαναν δώρο μια εκδρομή στην Ελλάδα. Έκτοτε, όταν πάτησα το πόδι μου εκεί και είδα το ελληνικό τοπίο, επισκέφθηκα αρχαία μνημεία και μουσεία, είδα τον τρόπο που διασκέδαζαν οι Έλληνες κ.λπ, το ήξερα πως η αγάπη για τη χώρα αυτή θα είναι διά βίου. Με είχε καταγοητέψει επίσης η ελληνική γραφή, ήθελα να μάθω να αποκρυπτογραφώ τα γράμματα αυτά, όντας βέβαιη πως θα μου άνοιγαν το δρόμο προς έναν κρυφό κόσμο, προς έναν άλλον τρόπο σκέψης, προς έναν

Δεν είχα ξεφύγει από το στερεότυπο να με συνεπάρουν τα έργα του Καζαντζάκη, ιδιαίτερα μετά την κινηματογραφική μεταφορά του «Ζορμπά», που καθιέρωνε την εικόνα του Έλληνα, την οποία ορισμένοι ξένοι εκδότες ακόμα αναζητούν στους νεότερους Έλληνες συγγραφείς

113

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Αν κάνουμε μια ιστορική αναδρομή για την υποδοχή των ελληνικών γραμμάτων στη Βουλγαρία, θα λέγαμε ότι κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, οι Βούλγαροι ανώτατου μορφωτικού επιπέδου χρησιμοποιούσαν την ελληνική γλώσσα ως δίαυλο επικοινωνίας με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό

114

διαφορετικό πολιτισμό, τη νοοτροπία ενός άλλου λαού, πως πίσω από τα γράμματα αυτά, που μου ένευαν φιλικά, με περίμεναν μεγάλες αποκαλύψεις. Είχα ήδη κάνει ιδιαίτερα για δύο χρόνια, όταν αργότερα στη Σχολή Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου της Σόφιας είχα πολλούς συμφοιτητές Έλληνες και Ελληνίδες και λύθηκε η γλώσσα μου να τα μιλάω. Ολοκληρώνοντας τις σπουδές μου, ήταν ήδη ξεκάθαρο πως θα επεδίωκα να βρω δουλειά που να είναι σχετική με την Ελληνική, όχι μόνο ως δημοσιογράφος. Προσλήφθηκα στο Ελληνόφωνο Πρόγραμμα της Κρατικής Ραδιοφωνίας της Βουλγαρίας, αφού προηγουμένως ολοκλήρωσα την πρακτική μου στο Βαλκανικό τμήμα του ΒΤΑ (Βουλγαρικό Πρακτορείο Ειδήσεων), με την ανασκόπηση του ελληνικού τύπου. Τις πρώτες δειλές απόπειρες να ασχοληθώ με τη μετάφραση λογοτεχνίας, τις έκανα στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Από τότε, τα ελληνικά, που μέχρι σήμερα δεν έχω λογική εξήγηση, γιατί μου ήρθε η ιδέα να τα μάθω, ταυτίστηκαν με την επαγγελματική μου σταδιοδρομία, αρχικά ασυνείδητα, αργότερα επιδιώκοντας οι ενασχολήσεις μου πάντα να έχουν σχέση με τη γλώσσα αυτή ή με τις ελληνόφωνες χώρες,- Ελλάδα και Κύπρο. Από το 1993 μέχρι σήμερα έχω κάνει τη διερμηνεία σε σχεδόν όλες τις βουλγαροελληνικές και βουλγαροκυπριακές συναντήσεις κορυφής μεταξύ προέδρων, πρωθυπουργών, υπουργών, κοινοβουλευτικών αντιπροσωπιών κ.λπ. Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στα βουλγαρικά; Λίγο πολύ απαντήθηκε παραπάνω. Προσωπικά για μένα η συναρπαστική περιπέτεια της λογοτεχνικής μετάφρασης από τα ελληνικά ξεκίνησε με το μυθιστόρημα της Ρέας Γαλανάκη Ο Βίος του Ισμαήλ Φερίκ πασά, (εκδ. Lada, 1998 Σόφια). Αν και είχα αρχίσει πολύ νωρίτερα Ι(από τα μέσα της δεκαετίας του ’80) να συνεργάζομαι με δημοσιεύσεις σε λογοτεχνικά περιοδικά της Βουλγαρίας, παρουσιάζοντας τη σύγχρονη ελληνική γραμματεία, η εμπειρία αυτή σφραγίστηκε για πρώτη φορά με αυτοτελή έκδοση σε βιβλίο με τον Ισμαήλ Φερίκ πασά. ΄Εργο το οποίο μέχρι σήμερα παραμένει ένα από τα πιο αγαπημένα μου ελληνικά βιβλία. Μου δίνει μεγάλη ικανοποίηση και χαρά το γεγονός ότι αυτή τη στιγμή τα βουλγάρικα είναι μια από

τις δεκαπέντε γλώσσες στις οποίες έχουν μεταφραστεί τα μυθιστορήματα της Γαλανάκη. Ο Βίος του Ισμαήλ Φερίκ πασά θέτει την αρχή σειράς δημιουργιών της Ρ. Γαλανάκη,, οι οποίες πραγματεύονται το θέμα της διττής, διπλής ταυτότητας: τη σχέση κέντρου-περιφέρειας, Ανατολής-Δύσης, άντρα-γυναίκας, χριστιανού-μουσουλμάνου… Το μοτίβο αυτό για ανθρώπους διχασμένους ανάμεσα σε δύο κοινότητες, δύο θρησκείες, δύο φύλα διακρίνεται ακόμη στο διήγημά της Η Ιστορία της Όλγας και ξαναδουλεμένο εμφανίζεται στο Ισμαήλ Φερίκ Πασάς, στην Ελένη και ο Κανένας. Επίσης, σε τεύχος του βουλγάρικου λογοτεχνικού περιοδικού Sezon (Σόφια, 2000, επιμ. και μτφρ. Ζ. Μιχάιλοβα), αφιερωμένο στη σύγχρονη ελληνική γραμματεία, έχουν δημοσιευτεί διηγήματά της από τη συλλογή Ομόκεντρα διηγήματα. Το βουλγάρικο αναγνωστικό κοινό είναι ήδη εξοικειωμένο με το όνομα της τιμώμενης Ελληνίδας συγγραφέως από το Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ πασά. Η βουλγάρικη έκδοση παρουσιάστηκε το 2000 (παρουσία της συγγραφέως) σε εκδήλωση οργανωμένη από το Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Σόφιας, Υπό έκδοση στα βουλγάρικα είναι και Ο Αιώνας των Λαβυρίνθων, το μυθιστόρημα της Γαλανάκη που απέσπασε το Βραβείο Πεζογραφίας του Ιδρύματος «Κώστα και Ελένης Ουράνη» της Ακαδημίας Αθηνών (2003). Πόσο γνωστή είναι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στη Βουλγαρία; Αν κάνουμε μια ιστορική αναδρομή για την υποδοχή των ελληνικών γραμμάτων στη Βουλγαρία, θα λέγαμε ότι κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, οι Βούλγαροι ανώτατου μορφωτικού επιπέδου χρησιμοποιούσαν την ελληνική γλώσσα ως δίαυλο επικοινωνίας με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Την εποχή της βουλγαρικής παλιγγενεσίας (1762-1879) πληθαίνουν οι μεταφράσεις από την ελληνική γλώσσα. Τον 19ο αι. δεν είναι λίγοι οι ποιητές, όπως ο Π.Ρ. Σλαβέικοφ, που μαθαίνουν την ποιητική τέχνη από τους τότε γνωστούς Έλληνες ποιητές, π.χ. τον Χριστόπουλο και τον Βηλαρά, μεταφράζοντας ποιήματά τους. Την ίδια εποχή ο Γκριγκόρ Παρλίτσεφ (Γρηγόρης Σταυρίδης), που σπούδαζε στην Αθήνα, έγραψε στην ελληνική γλώσσα το ποίημα Ο Αρματωλός, για το οποίο το 1860 έλαβε το δάφνινο στεφάνι, Βραβείο της Ακαδημίας

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] Αθηνών. Ο Παρλίτσεφ (Σταυρίδης) άρχισε να μεταφράζει την Ιλιάδα στο μέτρο του βουλγάρικου δημοτικού τραγουδιού, πιθανόν υπό την επίδραση του Αλ. Πάλλη. Οι αρχαίοι Έλληνες κλασικοί συγγραφείς και φιλόσοφοι – Ομήρου Οδύσσεια και Ιλιάδα, οι τραγωδίες του Αισχύλου, του Ευριπίδη και του Σοφοκλή, οι κωμωδίες του Αριστοφάνη, του Μενάνδρου κ.ά., τα συγγράμματα του Αριστοτέλη – έχουν εκδοθεί στα βουλγάρικα σε επανειλημμένες εκδόσεις, με λαμπρότερα δείγματα μεταφραστικού λόγου εκείνα των Αλ. Μπαλαμπάνοφ (1879-1955), Αλ. Νίτσεφ (1922-1988), Αλ. Μίλεφ (1904-1980), Β. Μπεσεβλίεφ (1900-1992), Γ. Μπατακλίεφ (19101994), και Μπ. Μπόγκντανοφ (1940-2016). Η νεότερη γενιά Βούλγαρων μεταφραστών από τα αρχαία ελληνικά συνεχίζει αυτή την παράδοση, με σχετικά πρόσφατα δείγματα τα Λογικά ή Όργανον του Αριστοτέλη (μτφρ. Γκεόργκι Γκότσεφ, εκδ. Zahariy Stoyanov 2013), τη Μεταφυσική του Αριστοτέλη (μτφρ. Ντίμκα Γίτσεβα, Ιβάν Χρίστοβ και Νικολάι Γκότσεφ, εκδ. SONM, 2000), τις τραγωδίες του Ευριπίδη Ελένη, Ιφιγένεια εν Ταύροις, Κύκλωπας (μτφρ. Ντοροτέγια Ταμπάκοβα, εκδ. Foundation for Bulgarian Literature, Σόφια 2008), Πλούταρχου Βίοι Παράλληλοι (μτφρ. Ντραγκομίρα Βάλτσεβα, Μιρένα Ιβάνοβα, Νεβένα Πανόβα, εκδ. Foundation for Bulgarian Literature, Σόφια 2008), Αλκίφρονος Επιστολές των εταίρων (μτφρ. Ντραγκομίρα Βάλτσεβα, εκδ. Foundation for Bulgarian Literature, Σόφια 2008). Άξιοι μνείας είναι και άλλοι μεταφραστές, της νεότερης γενιάς, από τα αρχαία ελληνικά (οι οποίοι είναι και ερευνητές της αρχαίας γραμματείας), όπως η Βιάρα Κάλφιν, ο Ντιμίταρ Ηλίεβ κ.ά. Στη Βουλγαρία υπάρχει σοβαρή και μακρόχρονη παράδοση μετάφρασης της ελληνικής λογοτεχνίας. Η ελληνική πεζογραφία μεταφράζεται κατά κόρον, ιδιαίτερα την περίοδο 1960-1990 και στις νέες συνθήκες αγοράς του βιβλίου μετά τις πολιτειακές μεταβολές του 1989. Δεν θα ήταν υπερβολή να λεχθεί ότι, παράλληλα με την τετράδα των Ελλήνων ποιητών που γνωρίζει ο κάθε μορφωμένος Βούλγαρος αναγνώστης, και η οποία αποτελείται από τους Κ. Π. Καβάφη, Γ. Σεφέρη, Γ. Ρίτσο και Ο. Ελύτη, ο Ν. Καζαντζάκης είναι ο πιο γνωστός, μεταφρασμένος, πολυδιαβασμένος και ευπώλητος στη χώρα Έλληνας συγγραφέας, με φήμη ανάλογη εκείνης του

Καβάφη και Σεφέρη, όμως στον πεζό λόγο. Τα έργα του Καζαντζάκη έχουν εκδοθεί επανειλημμένως σε τιράζ άνω του ενός εκατομμυρίου αντιτύπων, ενώ πρόσφατα, μετά την αποδέσμευση των δικαιωμάτων τους, επανεκδόθηκαν, αφού τα τιράζ αυτά είχαν προ πολλού εξαντληθεί. Η παρουσία του καζαντζακικού έργου στη βουλγαρική γλώσσα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το όνομα του αφοσιωμένου μεταφραστή και γνώστη του έργου του Γκεόργκι Κούφοβ (1923-2003), ο οποίος έχει μεταγράψει τα μυθιστορήματά του σε γλώσσα που εκφράζει απολύτως το πνεύμα του Κρητικού συγγραφέα. Το μεταφραστικό του έργο περιλαμβάνει επίσης την απόδοση έργων των Κ. Βάρναλη, Εμμ. Ροϊδη, Διδώς Σωτηρίου, Δ. Χατζή, Στρ. Δούκα, Μαρία Ιορδανίδου, Μ. Λουντέμη, Μ. Μερκούρη, καθώς και πολλών άλλων. Ο Γ. Κούφοβ θεωρείται ο μεταφραστής με τη μεγαλύτερη προσφορά στην παρουσίαση της ελληνικής πεζογραφίας μεταπολεμικά. Οι Βούλγαροι αναγνώστες έχουν επίσης εξοικειωθεί με έργα κλασικά για την ελληνική γραμματεία, όπως Η ζωή εν τάφω του Σ. Μυριβήλη, Πλούσιοι και φτωχοί του Γ. Ξενόπουλου, Ο Πατούχας του Γ. Κονδυλάκη, Τα λόγια της πλώρης του Α. Καρκαβίτσα, σε μετάφραση διάφορων μεταφραστών. Το 1963 με αφορμή τα εκατό χρόνια από τη γέννηση του Καβάφη εκδόθηκε στα βουλγάρικα από τον τότε μεγαλύτερο κρατικό εκδοτικό οίκο Narodna kultura μια συλλογή μεταφρασμένων ποιημάτων του που είχε μεγάλη απήχηση στο βουλγαρικό κοινό. Η υποδοχή του καβαφικού έργου στη Βουλγαρία είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με το όνομα του μεταφραστή, ποιητή, στοχαστή και διανοούμενου ευρωπαϊκού διαμετρήματος Στέφαν Γκέτσεβ (1911-2000). Συνομήλικος του Ελύτη, με τον οποίο τον συνέδεε και προσωπική φιλία (καθώς και με πολλούς άλλους Έλληνες λογοτέχνες, δεσμοί φιλίας αποτυπωμένοι στα απομνημονεύματά του με τίτλο Οι φίλοι μου οι Έλληνες), με τη βοήθεια μιας ομάδας ποιητών – των Γκεόργκι Μίτσκοφ, Ατανάς Ντάλτσεφ, Αλεξάντερ Μουράτοφ και Κράστιο Στανίσεφ – ο Γκέτσεβ μετέφερε στα βουλγάρικα την πρωτοτυπία και το βαθύτατο πανανθρώπινο μήνυμα της ποίησης του Καβάφη. Για τη βουλγάρικη διανόηση, όχι μόνο για τους ποιητές, η συνάντηση με την ποίηση του Καβάφη αποτελεί συγκλονιστική εμπειρία.

Οι Βούλγαροι αναγνώστες έχουν εξοικειωθεί με έργα κλασικά για την ελληνική γραμματεία, όπως Η ζωή εν τάφω του Σ. Μυριβήλη, Πλούσιοι και φτωχοί του Γ. Ξενόπουλου, Ο Πατούχας του Γ. Κονδυλάκη, Τα λόγια της πλώρης του Α. Καρκαβίτσα, σε μετάφραση διάφορων μεταφραστών

115

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Χάρη στην έκδοση των καβαφικών μεταφράσεων του 1963, η βουλγάρικη πνευματική ζωή γονιμοποιείται από το πνεύμα του Καβάφη, από μια νέα θέαση των πραγμάτων, από την καβαφική μέθοδο αντικειμενοποίησης της συγκίνησης, από τη λιτότητα του ύφους που μέσα από ένα εκ πρώτης όψεως συγκινησιακό κενό οδηγεί στη διανοητική συγκίνηση

116

Όπως επισημαίνει ο συγγραφέας Γκεόργκι Νταναήλοβ, προλογίζοντας την Ανθολογία σύγχρονης ελληνικής ποίησης (1978) του Στέφαν Γκέτσεβ, «ο ποιητής αυτός δεν είναι ένας νέος γαλαξίας που αποκαλύπτουμε με ένα υπερμοντέρνο τηλεσκόπιο. Ο Καβάφης είναι αποκάλυψη ενός ολόκληρου φυσικού νόμου». Χάρη στην έκδοση των καβαφικών μεταφράσεων του 1963, η βουλγάρικη πνευματική ζωή γονιμοποιείται από το πνεύμα του Καβάφη, από μια νέα θέαση των πραγμάτων, από την καβαφική μέθοδο αντικειμενοποίησης της συγκίνησης, από τη λιτότητα του ύφους που μέσα από ένα εκ πρώτης όψεως συγκινησιακό κενό οδηγεί στη διανοητική συγκίνηση. Ο ειρωνικός τρόπος με τον οποίο συχνά ο ποιητής αντιμετωπίζει τα ανθρώπινα, επίσης, προτείνει στους Βούλγαρους ποιητές μια διαφορετική οπτική γωνία. Για τη μεγάλη απήχηση του έργου του Αλεξανδρινού στη Βουλγαρία, συνηγορεί η ενότητα ποιημάτων επηρεασμένων από τον Καβάφη ή που συνομιλούν μαζί του, η οποία περιλαμβάνεται στην Ανθολογία ξένων καβαφογενών ποιημάτων. Συνομιλώντας με τον Καβάφη (εκδ. Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2000), την οποία επιμελήθηκε ο ποιητής και κριτικός λογοτεχνίας Νάσος Βαγενάς. Τα τελευταία σχεδόν 20 χρόνια το στίγμα της στη μετάφραση ελληνικής ποίησης στα βουλγαρικά σταθερά δίνει η Γιάννα Μπούκοβα, η ίδια πολύ καλή ποιήτρια (Ο Ελάχιστος κήπος, ποιήματα, εκδ. Ίκαρος 2006) και πεζογράφος κ.ά. Σημαντική είναι η συνεισφορά της Ιρένας Αλέξιεβα (π.χ. Αφέντης Μπατίστα του Κώστα Μόντη), όπως και άλλων μεταφραστών, στη μετάφραση της κυπριακής λογοτεχνίας στα βουλγαρικά. Yπάρχει σήμερα ενδιαφέρον για μεταφράσεις της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας; Στα χρόνια αυτά υπάρχει σταθερό ενδιαφέρον για όλες τις βαλκανικές λογοτεχνίες, και για την ελληνική. Η Ελλάδα είναι χώρα με δύο Νομπελίστες ποιητές, η γραμματολογία της συγκαταλέγεται στους θεμέλιους λίθους του ευρωπαϊκού πολιτισμού, έχει ισχυρή παράδοση στον λογοτεχνικό μοντερνισμό. Η Βουλγαρία υπήρξε μια βαλκανική χώρα που δεν είχε δεχθεί στον ίδιο βαθμό, όπως η Σερβία και η Ρουμανία, επιδράσεις από τα ρεύματα του ευρωπαϊκού λογοτεχνικού μοντερνισμού. Η γνωριμία με την ελληνική ποίηση, ειδικά, στάθηκε αφορμή για τη γνωριμία και με τις τά-

σεις αυτές. Δεν είναι τυχαίο πως οι Βούλγαροι συγγραφείς αρχίζουν να μεταφράζονται στην Ευρώπη αργότερα, σε αντίθεση με τους ομοτέχνους τους Σέρβους και Ρουμάνους συγγραφείς. Οι Βούλγαροι δημιουργοί συχνά ανακάλυπταν τον υπερρεαλισμό και μέσω της Ελλάδας, με ποιητές όπως ο Ελύτης, ο Εμπειρίκος, ο Εγγονόπουλος, ο Νικ. Κάλας, ο Ε. Κακναβάτος και πολλούς άλλους. Μετά τις πολιτειακές μεταβολές του 1989 και ύστερα από μια προσωρινή μεταστροφή του αναγνωστικού ενδιαφέροντος προς τα έργα απαγορευμένων μέχρι τότε συγγραφέων της Δύσης, το ενδιαφέρον για τη σύγχρονη ελληνική γραμματεία αναζωογονείται. Από το 2000 έχουν παρουσιαστεί πολλοί Έλληνες συγγραφείς και ποιητές. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε τους Ι. Καρυστιάνη, Δ. Καλοκύρη, Μαργαρίτα Καραπάνου, Ρέα Γαλανάκη, Θ. Βαλτινό, Τ. Θεοδωρόπουλο, Ζ. Ζατέλη, Ισμήνη Καπάνταη, Έλενα Χουζούρη, Δημοσθένη Κούρτοβικ, Κώστα Καλφόπουλο, Θωμά Σκάσση, Γ. Βαρβέρη, Μιχάλη Γκανά, Τ. Σινόπουλο, Ν. Καρούζο αλλά και θεατρικούς συγγραφείς όπως τους Π. Μάτεσι, Δημ. Κεχαΐδη, Βασ. Ζιώγα, Μάριο Ποντίκα, Λούλα Αναγνωστάκη, είτε σε αυτοτελείς εκδόσεις, είτε σε δημοσιεύσεις σε λογοτεχνικά έντυπα, είτε ως φιλοξενούμενους στις Έδρες Νεοελληνικών Σπουδών. Ποιες δυσκολίες προκύπτουν κατά τη μετάφραση και την υποδοχή του ελληνικού βιβλίου στη Βουλγαρία; Ενδιαφέρον για μεταφράσεις εξακολουθεί να υπάρχει, αλλά τα τελευταία χρόνια είναι αισθητές οι δυσκολίες στον τρόπο με τον οποίο ανταποκρίνονται οι εκδότες στις προτάσεις των μεταφραστών. Ευτυχής συγκυρία στη δική μου εμπειρία ως μεταφράστριας είναι πως, επειδή οι εκδοτικοί οίκοι, ακόμα και οι μεγαλύτεροι, δεν έχουν συστηματική και ενημερωμένη εποπτεία στις νέες εκδόσεις στην Ελλάδα, συνήθως εγώ προτείνω τους τίτλους που θέλω να μεταφράσω. Πολλοί από αυτούς, μέχρι το 2013, όταν καταργήθηκε το ΕΚΕΒΙ, είχαν μεταφραστεί με το Πρόγραμμα Επιχορήγησης για την προώθηση της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό. Συνήθως για να γίνει ένα ελληνικό βιβλίο εκδοτικό γεγονός, η αρχική αιτία είναι ο προσωπικός ζήλος του μεταφραστή. Για να έχει τύχη αγαθή ένας Έλληνας συγγραφέας σε μια ξένη γλώσσα, όχι μόνο στα βουλγάρικα, απαιτείται ένας ελληνομαθής που θα αγαπή-

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] σει και θα προωθήσει κάποιο βιβλίο του στο εκδοτικό κύκλωμα της χώρας του. Για να αναλάβει το εκδοτικό ρίσκο ένας εκδότης, ακόμα και όταν θα «μυριστεί» ένα βιβλίο με προοπτικές επιτυχίας, θα ρωτήσει αν υπάρχει πρόγραμμα ελληνικού φορέα/ ιδρύματος για τη στήριξη της μετάφρασης. Θα ήταν πολύ περισσότερες οι μεταφράσεις τα τελευταία χρόνια, αν δεν είχε διακοπεί η λειτουργία του προγράμματος αυτού. Παρόλ’ αυτά, ελληνικά βιβλία μεταφράζονται. Από το 2013 έχω συνεργαστεί με εκδότες χωρίς επιχορήγηση για τη μετάφραση των ακόλουθων βιβλίων: Μάρτυς μου ο Θεός του Μάκη Τσίτα (Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας 2014, η μετάφραση σε διάφορες γλώσσες χρηματοδοτείται από την Ε.Ε.), Μπαρ Φλομπέρ του Αλέξη Σταμάτη (επιλογή της εκδότριας, η οποία είναι και μεταφράστρια από τα σέρβικα το βιβλίο τής το είχε συστήσει ο Σέρβος εκδότης), Ο θάνατος του ιππότη Τσελάνο και άλλες ιστορίες της Θεοφανώς Καλογιάννη και τώρα πρόσφατα Το κρυφό ημερολόγιο του Χίτλερ του Χάρη Βλαβιανού. Η βουλγάρικη έκδοση του τελευταίου βιβλίου παρουσιάστηκε με επιτυχία στη Σόφια στις 11 Μαΐου, παρουσία και του συγγραφέα. Σε έναν καταιγισμό εκδόσεων από πολλές γλώσσες, δεν αρκεί μόνο να τυπωθεί ένα ελληνικό βιβλίο, αλλά θα πρέπει και να προωθηθεί/να προβληθεί στην αγορά, αλλιώς θα παραμείνει μια στάλα στη θάλασσα. Χρειάζεται στρατηγική προβολής του ελληνικού βιβλίου, με δυνατότητες να προσκληθούν οι συγγραφείς που μεταφράζονται, να συζητήσουν με το αναγνωστικό τους κοινό, να υπάρχει δημοσιογραφική κάλυψη, κριτική απήχηση κ.ά. Τι προτείνετε για να ξεπεραστούν αυτές οι δυσκολίες; Να επαναλειτουργήσει υπό κάποια μορφή και από κάποιο φορέα πρόγραμμα επιχορήγησης έργων σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας, το οποίο, ει δυνατόν, να προβλέπει και κονδύλια να φιλοξενηθούν οι συγγραφείς στο εξωτερικό. Παλαιότερα νομίζω ότι υπήρχε τέτοιο πρόγραμμα για όσους είχαν τιμηθεί με Κρατικά Βραβεία. Να υπάρχουν Εργαστήρια για μεταφραστές της ελληνικής λογοτεχνίας, στα οποία θα μπορούσαν να συναντηθούν με συγγραφείς που μεταφράζονται. Εργαστήρια με κάποιον γνωστό Έλληνα συγγραφέα και τους μεταφραστές του/της σε διάφορες γλώσσες. Να λειτουργήσουν προγράμματα φιλοξενί-

ας μεταφραστών λογοτεχνίας (όπως στο Κέντρο Μεταφραστών και Λογοτεχνών της Ρόδου και Το Σπίτι της λογοτεχνίας στην Πάρο). Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Βούλγαροι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Γιατί; Πρέπει να αναγνωρίσουμε τη μεγάλη αξία της λογοτεχνικής μετάφρασης για την πνευματική επικοινωνία και γνωριμία μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών και λαών, και ειδικά στα Βαλκάνια, όπου έτυχε να ζούμε Βούλγαροι και Έλληνες. Ιδιαίτερα σε μια εποχή, η οποία ενθαρρύνει την καλλιέργεια και την ανάδειξη της ιδιαίτερης ταυτότητας, αλλά στην οποία συντελούνται ταυτόχρονα διεργασίες ενσωμάτωσης σε ευρύτερα σύνολα. Το αίτημα εκδοτών και γενικά των ανθρώπων του χώρου του βιβλίου, όσον αφορά στη μετάφραση, θα πρέπει να είναι η διατήρηση της πολυμορφίας, αλλά και ανάπτυξης των ενοποιητικών στοιχείων, ως εγγύηση της ειρήνης αλλά και της διασφάλισης των ιδιαιτεροτήτων. Η επικοινωνία μεταξύ των βαλκανικών λαών εξακολουθεί να είναι δυσχερής, κυρίως εξαιτίας του γλωσσικού φράγματος, το οποίο εμποδίζει να διαπιστωθεί ο κοινός βαλκανικός πολιτισμός που βρίσκεται στις ρίζες όλων των λαών της χερσονήσου του Αίμου. Είναι γεγονός ότι οι λαοί που ζουν γύρω από τη ραχοκοκαλιά του Αίμου έχουν ελάχιστη γνώση των ιδιαιτεροτήτων των γειτόνων τους, του λογοτεχνικού τοπίου τους. Οι οδοί μεταξύ τους πολιτιστικής επικοινωνίας μέχρι πολύ πρόσφατα συνήθως περνούσαν μέσα από τις μεγάλες ευρωπαϊκές εστίες δημιουργίας, όπως είναι το Παρίσι, το Λονδίνου, η Μόσχα ή το Βερολίνο. Για να μεταφραστεί κάποιο κλασικό έργο πλέον για μια από τις λογοτεχνίες αυτές, έπρεπε να φέρει τη σφραγίδα της κριτικής απήχησης ή του αναγνωστικού ενδιαφέροντος των μεγάλων γλωσσών της Ευρώπης. Η απευθείας μετάφραση από τα ελληνικά στα βουλγάρικα, και αντιστρόφως, επιδιώκει τη συμβολική άρση αυτής της δυσχέρειας επικοινωνίας και αποτελεί πρώτης τάξεως πολιτιστικό γεγονός. Απέναντι στη διαμορφούμενη κυριαρχία των μεγάλων γλωσσών, η λογοτεχνική επικοινωνία μεταξύ των λεγόμενων «ασθενών γλωσσών, περιορισμένης διάδοσης» αποτελεί έμπρακτη χειρονομία πιστοποίησης της σημασίας, της αυτοτέλειας, αλλά και της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας των «μικρών» ή λιγότερο ομιλούμενων γλωσσών της Ευρώπης που αξίζει να υποστηριχθούν.

Η παράδοση και η λογοτεχνία των Βαλκανίων μπορεί πραγματικά να σταθεί σαν ενωτικός κρίκος στα Βαλκάνια για σύγκλιση, συνεργασία και αρμονική συνύπαρξη μεταξύ λαών που έχουν πολύ περισσότερα κοινά, από ό, τι τους δίδαξαν σε καιρούς δίσεκτους τα τοπικά πολιτικά καθεστώτα και οι εθνικές τους κουλτούρες

117

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Στη Βουλγαρία το αναγνωστικό κοινό και εν δυνάμει όσοι θα αγόραζαν ελληνικά βιβλία είναι όσοι ενδιαφέρονται για τη βαλκανική λογοτεχνία, ο κόσμος που ενδιαφέρεται για ποίηση, επειδή η Ελλάδα έχει δώσει κορυφαίους ποιητές, οι καθηγητές και φοιτητές στις έδρες Νεοελληνικών και Κλασικών σπουδών, οι επαγγελματίες σχετικοί με τις βαλκανικές σπουδές, ιστορικοί, εθνολόγοι, ανθρωπολόγοι

118

Σε μια εποχή που οι πολυπαθείς βαλκανικές χώρες βρίσκονται εντός ή προ των θυρών της Ενωμένης Ευρώπης, η οποία σήμερα πλέον λειτουργεί είτε σαν κοινό κτήμα, είτε σαν κοινό όνειρο, αλλά προ παντός σαν αντίβαρο στα φαινόμενα του εθνικισμού και αλυτρωτισμού και στις όσες αντιπαραθέσεις τις ταλαιπώρησαν και τις ταλαιπωρούν, τέτοιες προσπάθειες είναι πρωτόγνωρες και ελπιδοφόρες. Η παράδοση και η λογοτεχνία των Βαλκανίων μπορεί πραγματικά να σταθεί σαν ενωτικός κρίκος στα Βαλκάνια για σύγκλιση, συνεργασία και αρμονική συνύπαρξη μεταξύ λαών που έχουν πολύ περισσότερα κοινά, από ό, τι τους δίδαξαν σε καιρούς δίσεκτους τα τοπικά πολιτικά καθεστώτα και οι εθνικές τους κουλτούρες. Η επικοινωνία μέσω της λογοτεχνικής μετάφρασης αποτελεί προϋπόθεση και ένα βήμα για συνεννόηση, εποικοδομητικό διάλογο, αλληλοκατανόηση μεταξύ των γειτόνων. Τα Βαλκάνια είναι μια μεγάλη δεξαμενή ιδεών, διαφορετικών αντιλήψεων και πολιτισμών. Γνωρίζοντας καλύτερα, μέσα από τέτοιες προσπάθειες, τις διαφορετικές συνιστώσες του ελληνικού λαού και των άλλων λαών που συγκροτούν τον πλούτο της περιοχής αυτής, διαπιστώνουμε τις κοινές ανησυχίες, τις κοινές προοπτικές και την κοινή ανάγκη για συνεργασία στην αντιμετώπιση των προκλήσεων, που ολοένα γίνονται επιτακτικότερες. Στο μυθιστόρημα του συγγραφέα Δημ. Κούρτοβικ με τίτλο Τι ζητούν οι βάρβαροι (εκδ. Ελληνικά γράμματα, 2008), το οποίο θα επιθυμούσα μια μέρα να έρθει στα χέρια των Βούλγαρων αναγνωστών, πέντε συγγραφείς από τα Βαλκάνια φτάνουν σε μια συνοριακή πόλη της Ελλάδας και εκεί αναβιώνουν πάθη και μίση γύρω από την ιστορία επισκευής ενός κατεστραμμένου κατά τους βαλκανικούς πολέμους γεφυριού. Για τον Κούρτοβικ «ο πεζογράφος λειτουργεί σαν τον Περσέα: μερικές αλήθειες είναι τόσο τρομερές που δεν μπορούμε να τις αντικρίσουμε κατάματα. Χρειαζόμαστε έναν καθρέφτη που θα τα κάνει κάπως πιο ανεκτά τα φοβερά, χωρίς να τα κρύβει». Αυτό άλλωστε δεν είναι και το ζητούμενο – να αντιμετωπίσουμε και να υπερβούμε τα φαντάσματα και τους μύθους του παρελθόντος – ειδικά εμείς οι Βαλκάνιοι – μέσω και της λογοτεχνικής αναδημιουργίας για να γνωρίσουμε καλύτερα το πνευματικό και πολιτιστικό υπόβαθρο των γειτόνων μας; Σ’ αυτόν τον σκοπό συνεργεί και η τέχνη του

«να λες σχεδόν το ίδιο», όμως «μέσα από τις διεργασίες ανακαλούμε παράφραση, ορισμό, εξήγηση, αναδιατύπωση», όπως επισημαίνει ο Eco, ώστε να γίνουν αντιληπτά στη γλώσσα πρόσληψης του άλλου. Ποιο είναι το προφίλ του Βούλγαρου αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία; Εύλογο είναι το ερώτημα, αν διαβάζονται μετά τα βιβλία που μεταφράζονται. Όπως είχε αποδείξει έρευνα για την τύχη της νεοελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό, (η οποία πραγματοποιήθηκε το διάστημα 1998-2003), με τίτλο Η νεοελληνική λογοτεχνία σε άλλες γλώσσες (Επιμέλεια Βασίλης Βασιλειάδης, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2013), το ζήτημα είναι όχι μόνο αν ελληνική λογοτεχνία μεταφράζεται, αλλά αν κυκλοφορεί ευρέως, αν υπάρχουν επανεκδόσεις. Όπως επισημαίνεται στην έρευνα αυτήν, χρειάζονται πραγματικά δεδομένα, προκειμένου να μη διαιωνίζονται μύθοι και στρεβλές εντυπώσεις για την παρουσία και την πρόσληψη της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό, ώστε να συγκροτηθεί σε στέρεες βάσεις μια μεθοδική και αποτελεσματική πολιτική προώθησης του ελληνικού βιβλίου. Στη Βουλγαρία το αναγνωστικό κοινό και εν δυνάμει όσοι θα αγόραζαν ελληνικά βιβλία είναι όσοι ενδιαφέρονται για τη βαλκανική λογοτεχνία, ο κόσμος που ενδιαφέρεται για ποίηση, επειδή η Ελλάδα έχει δώσει κορυφαίους ποιητές, οι καθηγητές και φοιτητές στις έδρες Νεοελληνικών και Κλασικών σπουδών, οι επαγγελματίες σχετικοί με τις βαλκανικές σπουδές, ιστορικοί, εθνολόγοι, ανθρωπολόγοι. Και φυσικά, όλοι όσοι αγαπούν την καλή λογοτεχνία, όταν πρόκειται για κάποιο πολύ αξιόλογο ελληνικό βιβλίο με αναμφισβήτητες λογοτεχνικές αρετές. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Ναι, μοιράζομαι την άποψη ότι ο μεταφραστής, αποδίδοντας ένα λογοτεχνικό κείμενο, είναι συνδημιουργός. Αυτό που οφείλουμε να κάνουμε ως μεταφραστές είναι ότι δεν πρέπει να εκφράζουμε τη λέξη με λέξη, αλλά το νόημα με νόημα», έλεγε ο άγιος Ιερώνυμος, ο οποίος θεωρείται προστάτης των μεταφραστών, και τα λόγια του αυτά παρατίθενται από τον Umberto Eco στο βιβλίο του «Εμπειρίες μετάφρασης».

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Η Zdravka Mihaylova γεννήθηκε στη Σόφια. Είναι απόφοιτος της Σχολής Δημοσιογραφίας και Μέσων μαζικής ενημέρωσης του Πανεπιστημίου της Σόφιας. Έχει ολοκληρώσει μεταπτυχιακές σπουδές στην Ευρωπαϊκή Οργάνωση και Διπλωματία στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έχει κάνει ειδίκευση με θέμα τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών με την εποπτεία του Νάσου Βαγενά (2000) και έχει ασχοληθεί με έρευνα του Αρχείου Βάρναλη στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη με ερευνητική χορηγία του Ιδρύματος Andrew Mellon (2001). Εργάστηκε ως δημοσιογράφος στη Βουλγαρική Κρατική Ραδιοφωνία και στο Βουλγαρικό Πρακτορείο Ειδήσεων (ΒΤΑ). Από το 1994 εργάζεται στο Υπουργείο Εξωτερικών της Βουλγαρίας, τμήμα «Ελλάδα και Κύπρος», εξακολουθώντας να αρθρογραφεί για θέματα ελληνικής λογοτεχνίας και πολιτιστικής κληρονομιάς. Έχει τρεις θητείες στη Πρεσβεία της Βουλγαρίας στην Αθήνα (1995-1998, 2002-2005, 2009-2013). Ασχολείται

με τη λογοτεχνική μετάφραση από τα ελληνικά και τα βουλγαρικά, έχει μεταφράσει 45 βιβλία σύγχρονων Ελλήνων δημιουργών (ποίηση, πεζογραφία, δοκιμιακός και θεατρικός λόγος), ανάμεσα στους οποίους συμπεριλαμβάνονται και αρκετοί Κύπριοι (π.χ. Μιχάλης Πιερής, Έλλη και Πανίκος Παιονίδης, Νίκη Μαραγκού) καθώς και μερικούς τίτλους από τα βουλγάρικα. Έχει συμμετάσχει σε διεθνή συνέδρια Νεοελληνικών Σπουδών, σε συναντήσεις με θέμα τη λογοτεχνία, τη γλώσσα και τον πολιτισμό, σε εργαστήρια μετάφρασης και λογοτεχνικά φεστιβάλ, στα οποία έχει παρουσιάσει Βούλγαρους συγγραφείς και ποιητές. Έχει συνεργαστεί με τη Διεύθυνση Γραμμάτων του ΥΠ.ΠΟ. της Ελλάδας, το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου της Ελλάδας (ως την κατάργησή του το 2013), το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, το Διεθνές Κέντρο Λογοτεχνών και Μεταφραστών της Ρόδου, με βουλγάρικα και ελληνικά έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα πολιτιστικού και λογοτεχνικού περιεχομένου.

119

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

120

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Ο Στάθης Γουργουρής για την ελληνική λογοτεχνία στις Ηνωμένες Πολιτείες

ελληνική λογοτεχνία είναι σχετικά άγνωστη στις Η.Π.Α. Ωστόσο, η εικόνα της θα μπορούσε να είναι καλύτερη, αν γίνονταν τα κατάλληλα βήματα από τους οργανωμένους φορείς. Έστω κι αν τα δεδομένα που υπάρχουν και αφορούν τον τομέα των εκδόσεων δεν είναι ενθαρρυντικά: υπολογίζεται πως μόνο το 6% των λογοτεχνικών βιβλίων που κυκλοφορούν στις Η.Π.Α. είναι μεταφράσεις ξένων έργων. Και αντιλαμβάνεται κανείς τι μέρος αυτού του περιορισμένου ποσοστού μπορεί να καταλάβει η ελληνική λογοτεχνία. Σύμφωνα με τα όσα αναφέρονται από την Ντίνα Φιλιππίδου για τις μεταφράσεις της ελληνικής λογοτεχνίας στις Η.Π.Α. και στον Καναδά, στο βιβλίο Βασίλης Βασιλειάδης (επιμ.), «γνώριμος και ξένος…». Η νεοελληνική λογοτεχνία σε άλλες γλώσσες, Κ.Ε.Γ., Θεσσαλονίκη 2012, μέχρι το 2006 έχουν καταμετρηθεί 303 εκδόσεις ελληνικών λογοτεχνικών έργων 117 νεοελλήνων συγγραφέων (285 αυτοτελείς εκδόσεις στις Η.Π.Α. και 18 στον Καναδά: 160 εκδόσεις ποίησης, 141 πεζού λόγου και 2 μεικτές εκδόσεις). Την πρώτη θέση κατέχει ο Γ. Ρίτσος με 38 εκδόσεις και ακολουθούν ο Ν. Καζαντζάκης με 26, ο Κ.Π. Καβάφης με 18, η Λ. Μπίτη με 16, ο Οδ. Ελύτης με 14, ο Γ. Σεφέρης με 10 και ο Β. Βασιλικός με 10. Ωστόσο, έχουν καταγραφεί 50 ανθολογίες με μεταφρασμένα κείμενα νεοελλήνων συγγραφέων και 40 ειδικά αφιερώματα περιοδικών. Σύμφωνα με την Ντίνα Φιλιππίδου, σημαντικό ρόλο στην προώθηση των ελληνικών μεταφράσεων έχει διαδραματίσει η Ένωση Νεοελληνιστών της Αμερικής, η οποία «συντονίζει τις δραστηριότητές της με τα περίπου 35 πανεπιστήμια της Βορείου

Αμερικής όπου λειτουργούν προγράμματα νεοελληνικών σπουδών». Ορισμένες προτάσεις που περιλαμβάνονται στο σημείωμα για τις Η.Π.Α., σχετικά με την προώθηση της ελληνικής λογοτεχνίας, είναι «η ουσιαστικότερη ενσωμάτωση των μεταφραστών της νεοελληνικής λογοτεχνίας στους αμερικανικούς λογοτεχνικούς κύκλους, στους μηχανισμούς της αμερικάνικης αγοράς βιβλίων, της διακίνησης, των δικαιωμάτων των συγγραφέων, μεταφραστών, εκδοτών κ.λπ», η «συνέχεια στις επισκέψεις ελλήνων συγγραφέων σε μεγαλουπόλεις, πανεπιστημιακές έδρες νεοελληνικών σπουδών, αλλά και σε φορείς συνδεδεμένους με την παραγωγή της λογοτεχνίας στις Η.Π.Α., όπως την αμερικανική Ένωση Συγγραφέων PEN και το πρόγραμμα δημιουργικής γραφής στην Iowa», η «ένταξη της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας σε συγκριτικό πλαίσιο σε εκδηλώσεις εντός και εκτός πανεπιστημίου», η «αύξηση της συμμετοχής του ελληνικού βιβλίου […] στις μεγαλύτερες εκθέσεις βιβλίου στις ΗΠΑ», η «ενθάρρυνση υποτροφιών και χορηγιών όπως του […] βραβείου που απονεμήθηκε στους έλληνες συγγραφείς Αμάντα Μιχαλοπούλου και Αλέξη Σταμάτη από τον αμερικανικό κρατικό φορέα National Endowment for the Arts (International Literature Award, 2007)», και η «αύξηση των ελληνικών κονδυλίων για μετάφραση και δημοσίευση της νεοελληνικής λογοτεχνίας σε ξένους (και όχι ελλαδικούς) εκδοτικούς οίκους». Για την εικόνα της ελληνικής λογοτεχνίας στις Η.Π.Α., συνομιλήσαμε, σε μια ενδιαφέρουσα συνέντευξη, με τον Στάθη Γουργουρή, καθηγητή Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Κοινωνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, ποιητή, δοκιμιογράφο και μεταφραστή. Ο Στάθης Γουργουρής είναι μια πολύπλευρη προσωπικότητα, ένας δια-

Η ελληνική λογοτεχνία είναι και θα παραμείνει πάντα μια ελάσσων λογοτεχνία. Είναι καθαρά θέμα γλώσσας αλλά και γενικής άγνοιας των λεπτομερειών της σύγχρονης ελληνικής πραγματικότητας και κουλτούρας

121

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Οι περισσότεροι ποιητές που έχω μεταφράσει έχουν υπάρξει γενναιόδωροι ως προς τις επιλογές μου, όπως πρόσφατα η Λένα Πλάτωνος τους στίχους της οποίας μετέφρασα για τις νέες εκδόσεις των κλασικών δίσκων της στην Αμερική (Μάσκες Ηλίου και Λεπιδόπτερα)

122

νοούμενος ακαδημαϊκός. Αναφορικά με την ελληνική λογοτεχνία είναι ξεκάθαρος: «Η ελληνική λογοτεχνία είναι και θα παραμείνει πάντα μια ελάσσων λογοτεχνία». Ωστόσο, διευκρινίζει πως προοπτικές για μεταφράσεις θα συνεχίσουν να υπάρχουν «αρκεί να βρίσκονται καλοί μεταφραστές». Αυτό που προτείνει είναι «περισσότερες μεταφράσεις και περισσότερα ρίσκα». Πιστεύει πως για να αγγίξει τους Αμερικάνους αναγνώστες οτιδήποτε ελληνικό, «πρέπει να προσφέρει την εικόνα ενός κόσμου πραγματικά διαφορετικού, ίσως και εξωτικού». Σε ερώτημα για τη μετάφραση της ποίησης, απαντά πως αυτή «απαιτεί μια ανεπτυγμένη αίσθηση της ποιητικότητας και κυρίως του ρυθμού στην γλώσσα». Πόσο γνωστή είναι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στις Η.Π.Α.; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Η ελληνική λογοτεχνία είναι και θα παραμείνει πάντα μια ελάσσων λογοτεχνία. Είναι καθαρά θέμα γλώσσας αλλά και γενικής άγνοιας των λεπτομερειών της σύγχρονης ελληνικής πραγματικότητας και κουλτούρας. Ενδιαφέρον και προοπτικές πάντα υπάρχουν, αρκεί να βρίσκονται καλοί μεταφραστές. Οι πρόσφατες επιτυχείς μεταφράσεις έργων της Ελένης Βακαλό ή της Φωτεινής Τσαλίκογλου (δύο εντελώς διαφορετικές ελληνίδες συγγραφείς) το αποδεικνύουν. Πώς αντιμετωπίζεται από την κριτική, τα Μ.Μ.Ε., τους ακαδημαϊκούς στις Η.Π.Α.; Εξαρτάται από την ποιότητα του έργου και της μετάφρασης – καθώς και της συγκυρίας. Η επιτυχία της πρόσφατης ανθολογίας της Karen Van Dyck Μέτρα Λιτότητας σίγουρα επωφελήθηκε από την συγκυρία. Οι ακαδημαϊκοί βέβαια πάντα θα βλέπουν κάθε μετάφραση ανεξαιρέτως σαν χρήσιμο διδακτικό εργαλείο, εφόσον ελάχιστοι φοιτητές γνωρίζουν ελληνικά. Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Αμερικάνοι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Τι είναι αυτό που θα μπορούσε να τους «αγγίξει» στη νεοελληνική ποίηση ή στην πεζογραφία; Οι Αμερικανοί αναγνώστες ξένης λογοτεχνίας πάντα θα είναι μια μειονότητα. Για να τους αγγίξει οτιδήποτε ελληνικό – ποίηση, πεζογραφία, αλλά ακόμα και κινηματογράφος – θα πρέπει να προσφέρει την εικόνα

ενός κόσμου πραγματικά διαφορετικού, ίσως και εξωτικού. Αυτό το τελευταίο, δεν πρέπει να μας τρομάζει. Ποιο είναι το προφίλ του Αμερικάνου αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία; Άγνωστο. Επικρατεί η άποψη πως μόνο ένας καλός ποιητής μπορεί να μεταφράσει και να αποδώσει τη μαγεία της ποίησης ενός ομοτέχνου του σε μιαν άλλη γλώσσα. Ευσταθεί αυτή η άποψη; Όχι απαραίτητα. Έχουν υπάρξει ποιητές που είναι κακοί μεταφραστές. Σίγουρα όμως, η μετάφραση της ποίησης απαιτεί μια ανεπτυγμένη αίσθηση της ποιητικότητας και κυρίως του ρυθμού στην γλώσσα. Πάντως, ως ποιητής θεωρώ την μετάφραση απαραίτητη προϋπόθεση διαρκούς ανανέωσης της υψηλής ποιητικής τέχνης. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Πάρα πολλές. Με μία έννοια, αν δεν έχει ήδη βρει εκδότη εκ των προτέρων είναι δύσκολο να αναλάβει μια μετάφραση, γιατί κάλλιστα μπορεί να του μείνει στο ράφι. Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση; Παραδόξως, θα πρότεινα περισσότερες μεταφράσεις, περισσότερα ρίσκα (γιατί η δυσκολία να βρεις εκδότη παραμένει), αλλά αναμφισβήτητα, η ποιότητα και η νεωτερικότητα του έργου είναι απαραίτητο κριτήριο για το τι οφείλεται να μεταφραστεί. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Ο μεταφραστής είναι πάντα δημιουργός. Η ίδια η διαμεσολάβηση απαιτεί δημιουργικότητα και δεξιοτεχνία. Η καλή μετάφραση δεν είναι η κυριολεκτικά ακριβής μετάφραση. Η έννοια «μετάφραση» δηλώνει μια μεταφορά κειμένων – από τη μία γλώσσα στην άλλη, από το ένα πλαίσιο νοήματος και ερμηνείας στο άλλο. Η μεταφορά δεν γίνεται ποτέ αυτούσια, εξ ου και η δημιουργική παρέμβαση του μεταφραστή, ο οποίος αναπόφευκτα αλλάζει το πλαίσιο και τις προοπτικές ενός έργου.

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] Είναι αλήθεια ότι ο μεταφραστής αισθάνεται λίγο πολύ όπως τον στιχουργό ενός τραγουδιού που παραμένει στην αφάνεια, αφού ο ερμηνευτής καρπώνεται σχεδόν όλη τη δόξα; Όχι πάντα, γιατί οι πολύ καλοί μεταφραστές ξεχωρίζουν και αναγνωρίζονται ως τέτοιοι, διακρίνονται, βραβεύονται κ.λπ. Το όνομα του συγγραφέα, βέβαια, πάντα μπαίνει πρώτο. Αντιθέτως, λοιπόν: ο μεταφραστής είναι ο ερμηνευτής. Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; Η καλή μετάφραση είναι αυτή που δεν φαίνεται ότι είναι μετάφραση. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.)

Κατ’ αρχάς είμαι μεταφραστής όχι μόνο από τα ελληνικά στα αγγλικά αλλά και το αντίστροφο (και όχι μόνο από τα αγγλικά, αλλά και από τα γαλλικά και γερμανικά). Έχω μια παλίνδρομη αίσθηση της γλώσσας όταν αυτή μεταφράζεται. Είμαι επίσης και μεταφραστής του εαυτού μου – και ποίησης και δοκιμίων – οπότε έχω βαθύτερη έννοια της συγγένειας μεταξύ συγγραφέα και μεταφραστή. Οι περισσότεροι ποιητές που έχω μεταφράσει έχουν υπάρξει γενναιόδωροι ως προς τις επιλογές μου, όπως πρόσφατα η Λένα Πλάτωνος τους στίχους της οποίας μετέφρασα για τις νέες εκδόσεις των κλασικών δίσκων της στην Αμερική (Μάσκες Ηλίου και Λεπιδόπτερα). Έχει υπάρξει, βέβαια, και περιστατικό χήρας κορυφαίου Έλληνα λογοτέχνη (η οποία πέθανε προσφάτως) να μην επιτρέψει έκδοση των μεταφράσεων μου, παρόλο που εφόσον δεν ήξερε αγγλικά δεν μπορούσε να τις κρίνει.

H μετάφραση της ποίησης απαιτεί μια ανεπτυγμένη αίσθηση της ποιητικότητας και κυρίως του ρυθμού στην γλώσσα

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Ο Στάθης Γουργουρής είναι ποιητής, δοκιμιογράφος, μεταφραστής και καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Κοινωνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια. Στα ελληνικά έχουν εκδοθεί τα βιβλία του Στοχάζεται η λογοτεχνία; (Νεφέλη, 2006), Έθνος Όνειρο (Κριτική, 2007), και πρόσφατα Ενδεχομένως Αταξίες (Νήσος, 2016). Έχει εκδώσει 4 ποιητικές συλλογές, με τελευταία την Εισαγωγή στην Φυσική (Το Μελάνι, 2005). Επίσης συνθέτει και ηχογραφεί ηλεκτρονική μουσική υπό το ψευδώνυμο Count G (παραγωγή Sublamental Records): http:// countg.bandcamp.com/ και http:// sublamental.com/artists/count-g Ηλεκτρονικές συνθέσεις του Στάθη Γουργουρή μπορείτε να ακούσετε στους πιο κάτω συνδέσμους: http://sublamental. com/count-g/stains http:// sublamental.com/count-g/pursuingphantoms http://sublamental.com/ count-g/pyramid-coil

123

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η Anne-Laure Brisac για την ελληνική λογοτεχνία στη Γαλλία 124

Literature.gr

το αρχείο του ΕΚΕΒΙ για τις μεταφράσεις ελληνικών βιβλίων στα γαλλικά υπάρχουν 2228 εγγραφές. Είναι ένας πολύ μεγάλος αριθμός, έστω κι αν το ήμισυ και πλέον των τίτλων αφορούν στην αρχαία ελληνική γραμματεία και ένα μέρος των υπόλοιπων βιβλίων δεν έχουν να κάνουν αποκλειστικά με την ελληνική λογοτεχνία (π.χ. αρχαιολογία, μαγειρική κ.λπ.). Το βέβαιο είναι πως η ελληνική λογοτεχνία έχει μια σχετικά καλή υποδοχή στη Γαλλία, τουλάχιστον καλύτερη από ό, τι άλλες εθνικές λογοτεχνίες. Οι μεταφράσεις μάλιστα του ελληνικού βιβλίου στα γαλλικά είναι αντιπροσωπευτικές και όπως αναφέρει στο σημείωμά του στην ιστοσελίδα της Πύλης για την ελληνική γλώσσα, ο Δημήτρης Καργιώτης «ο υποθετικός αναγνώστης που θα διάβαζε όλα τα μεταφρασμένα στα γαλλικά κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας θα είχε μια λίγο πολύ ακριβή εικόνα της» (http://www.greek-language.gr/ greekLang/literature/bibliographies/from_ greek/02.html). Από την άλλη, και η γαλλική λογοτεχνία έχει την τιμητική της στην Ελλάδα. Αυτό επιβεβαιώνεται με στοιχεία που παρατέθηκαν σε Συνέδριο με τίτλο «Η μετάφραση της γαλλικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα και την Κύπρο (19ος-21ος)» που διοργανώθηκε στο Πανεπιστήμιο Κύπρου το 2016: Κατά τον 19ο αιώνα, «η γαλλική λογοτεχνία και η διαμεσολαβημένη μέσω της γαλλικής γλώσσας μεταφρασμένη συνολικά στα ελληνικά ξένη παραγωγή αποτελεί το 65% των καταγεγραμμένων μεταφράσεων στο ελληνικό κράτος, τον έξω ελληνισμό και τα κέντρα της ελληνικής διασποράς-με σημείο έκρηξης το 1845». Σήμερα η γαλλική λογοτεχνία καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση μετά την αγγλόφωνη λογοτεχνία (το 14% της παραγωγής κατά το 2011). Σύμφωνα με τα δεδομένα που παραθέτει ο Δ. Καργιώτης, στην πρώτη δεκάδα των συγγραφέων ανάλογα με τον αριθμό των μεταφρασμένων βιβλίων τους, περιλαμβάνονται ο Ρίτσος («ο πιο σημαντικός έλληνας συγγραφέας για το γαλλικό κοινό φαίνεται να είναι ο Γιάννης Ρίτσος»), ο Καζαντζάκης, ο Βασιλικός, ο Καβάφης, ο Σεφέρης, ο Σικελιανός, ο Ελύτης, ο Φακίνος, η Ζέη και ο Ροΐδης. Όσον αφορά στο κοινό που

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] διαβάζει ελληνική λογοτεχνία, ο Καργιώτης αναφέρει: «Πρόκειται για ένα κοινό όχι απαραίτητα εξειδικευμένο αλλά οπωσδήποτε σχετικά καλλιεργημένο, με ενδιαφέροντα αρκετά ευρέα, ώστε να επιθυμεί να ανακαλύψει τη λογοτεχνική παραγωγή μιας χώρας «εξωτικής», την οποία ενδεχομένως επισκέφτηκε για τουρισμό ή για την οποία διάβασε στον τύπο. Ο τύπος και εν γένει τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, καθώς και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις (εκθέσεις βιβλίου, σαλόνι του βιβλίου, ραδιοφωνικές/τηλεοπτικές εκπομπές) με τα δίκτυα που τα συγκροτούν, συμβάλλουν στη διαμόρφωση τόσο αυτού του κοινού όσο και της λογοτεχνίας που αυτό διαβάζει». Αυτό το προφίλ του Γάλλου αναγνώστη της ελληνικής λογοτεχνίας επιβεβαιώνει και η μεταφράστρια Anne-Laure Brisac στην ενδιαφέρουσα συνέντευξη που μας παραχώρησε. Η κ. Brisac ακολούθησε τον συνήθη δρόμο των μεταφραστών της ελληνικής λογοτεχνίας. Σπούδασε πρώτα τα αρχαία ελληνικά, και όταν επισκέφθηκε για πρώτη φορά τη χώρα, αγάπησε τον τόπο. Έτσι αποφάσισε να ασχοληθεί με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας. Παραδέχεται πως σήμερα είναι πιο δύσκολο από τις προηγούμενες δεκαετίες να εμπιστευτεί ένας εκδοτικός οίκος κάποιο ελληνικό βιβλίο. Προσθέτει πως για τις μεταφράσεις είναι απαραίτητες οι επιχορηγήσεις και θεωρεί αναγκαίο να αναληφθούν περισσότερες δράσεις από τους μεταφραστές (π.χ. εργαστήρια μετάφρασης), αλλά και από τους εκδότες. Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε με την ελληνική γραμματεία; Σπούδασα πρώτα τα αρχαία ελληνικά και ήθελα να «συνεχίσω» μαθαίνοντας τα νέα. Όταν πήγα για πρώτη φορά στην Ελλάδα, αμέσως αγάπησα βαθιά τη χώρα. Μια που η καρδιά μου από πάντα χτυπάει για τη λογοτεχνία, αποφάσισα να ακολουθήσω και τον ελληνικό δρόμο, ας πούμε. Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στα γαλλικά; Η μετάφραση είναι τρόπος να σκέφτεται κανείς τη δική του γλώσσα. Και επιπλέον, η μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας είναι και τρόπος να απολαμβάνω από κοντά θησαυρούς όπως «Ιθάκη» του Καβάφη…

Σπούδασα πρώτα τα αρχαία ελληνικά και ήθελα να «συνεχίσω» μαθαίνοντας τα νέα. Όταν πήγα για πρώτη φορά στην Ελλάδα, αμέσως αγάπησα βαθιά την χώρα. Μια που η καρδιά μου από πάντα χτυπάει για τη λογοτεχνία, αποφάσισα να ακολουθήσω και τον ελληνικό δρόμο

125

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Να αναλάβουμε εμείς οι μεταφραστές πρωτότυπες πρωτοβουλίες, να επινοούμε νέους τρόπους να μιλήσουμε για τα κείμενα… να πραγματοποιούμε εργαστήρια μετάφρασης σχετικά με τη δουλειά μας, να… (αλλά, μήπως αυτή είναι η δουλειά των εκδοτών;)

126

Εκφράζεται η άποψη ότι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία τυγχάνει θετικής υποδοχής στη Γαλλία. Είναι έτσι τα πράγματα; Και γιατί; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Οι Γάλλοι αγαπούν πολύ την Ελλάδα. Τους ενδιέφερε πολύ η λογοτεχνία στις δεκαετίες ’60, ’70 και ’80. Σήμερα, δυστυχώς, νομίζω ότι είναι λίγο πιο δύσκολο για έναν μεταφραστή και έναν εκδότη να εκδώσει κείμενα, που οι πωλήσεις τους είναι περιορισμένες. Ευτυχώς κάποιοι έκδοτες εξακολουθούν να έχουν το κουράγιο και την τόλμη. Αληθεύει ότι η οικονομική κρίση που πλήττει την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια αποτελεί ενδιαφέρον θέμα για τους εκδοτικούς οίκους του εξωτερικού; Ναι, αλήθεια, αν και δεν είναι ακριβώς καλός λόγος… Αλλά έδωσε την ευκαιρία να αναδειχτούν συγγραφείς όπως ο Γιάννης Τσίρμπας και ο Χρήστος Οικονόμου. Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Γάλλοι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Τι να σας πω… Ναι, όπως συμβαίνει και με τις άλλες λογοτεχνίες… Αλλά ναι, βεβαίως η ποίηση είναι πολύ «ζωντανή». Και ασφαλώς υπάρχουν πρωτότυποι πεζογράφοι όπως ο Χρήστος Χρυσόπουλος που έχω την τιμή να μεταφράζω απ’ την αρχή, τους οποίους αξίζει να διαβάσει κανείς. Βασισμένη στην πείρα σας, τι είναι αυτό που θα μπορούσε να αγγίξει τους Γάλλους αναγνώστες ενός σύγχρονου ελληνικού λογοτεχνικού βιβλίου; Το «παιχνίδι» με τη γλώσσα, ο πλούτος του λεξιλογίου, οι μαρτυρίες των αλλαγών της καθημερινής ζωής… Ποιο είναι το προφίλ του Γάλλου αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία; «Να αναλάβουμε εμείς οι μεταφραστές πρωτότυπες πρωτοβουλίες, να επινοούμε νέους τρόπους να μιλήσουμε για τα κείμενα… να πραγματοποιούμε εργαστήρια μετάφρασης σχετικά με τη δουλειά μας, να… (αλλά, μήπως αυτή είναι η δουλειά των εκδοτών;)» Διανοούμενος, λίγο μεγάλος που έχει περιέργεια για τη χώρα και τη ζωή εκεί. Επιπλέον αγαπάει την ποίηση. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου,

ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Το δύσκολο είναι να βρει κανείς εκδότη που θα αναλάβει το πρότζεκτ. Γι’ αυτό είναι απαραίτητη η επιχορήγηση… και έπειτα χρειάζεται να βρει και κοινό! Τώρα στη Γαλλία δύο εκδοτικοί οίκοι εκδίδουν πολλή ελληνική λογοτεχνία: ο Cambourakis με τα κλασικά κείμενα (Καζαντζάκη, Παπαδιαμάντη…), ο Quidam με σύγχρονα βιβλία (http:// www.quidamediteur.com/catalogue), ή μόνο ελληνική λογοτεχνία όπως ο Miel des anges που ίδρυσε ο μεταφραστής Michel Volkovitch (https://www.lemieldesanges. fr/). Αλλά και ο Bruno Doucey (εξέδωσε μερικά βιβλία του Ρίτσου και του Καρυωτάκη: https://www.editions-brunodoucey. com/), ο Actes Sud (https://www.actessud.fr/rayon/recherche/1634/all) και άλλοι, οι οποίοι προτείνουν στο κοινό τους τέτοια κείμενα. Στον μικρό οίκο που ίδρυσα εγώ, Signes et balises, ο αναγνώστης μπορεί να βρει ένα πρόσφατο βιβλίο του Χρυσόπουλου και σύντομα ανέκδοτα κείμενα του Καββαδία (http://signesetbalises.fr/). Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση; Να αναλάβουμε εμείς οι μεταφραστές πρωτότυπες πρωτοβουλίες , να επινοούμε νέους τρόπους να μιλήσουμε για τα κείμενα… να πραγματοποιούμε εργαστήρια μετάφρασης σχετικά με τη δουλειά μας, να… (αλλά, μήπως αυτή είναι η δουλειά των εκδοτών;) Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα γαλλικά; Το πλούσιο λεξιλόγιο, τα διαφορετικά επίπεδα γλώσσας. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Και τα δύο. Δημιουργεί και μια «γλώσσα», αν και προσπαθεί να είναι όσο το δυνατό «ουδέτερος». Θα ήθελα να προτείνω τη διαφορά μεταξύ του δημιουργού, του συγγραφέα δηλαδή, και του «δημιουργικού», του μεταφραστή, o oποίος πρέπει να σέβεται πάντα και απόλυτα τον πρώτο, επινοώντας όμως και ο ίδιος μια «γλώσσα». Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή;

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] Δύσκολο να πει κανείς. Πάντως, μια απαραίτητη προϋπόθεση είναι ο μεταφραστής να διαβάζει πολλή λογοτεχνία (και κλασική και σύγχρονη). Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.) Έχω καλή σχέση με τους συγγραφείς που μεταφράζω. Απ’ αυτούς θα αναφέρω ως παράδειγμα τον Χρήστο Χρυσόπουλο που έχει μεγάλη εμπιστοσύνη σε μένα, και εγώ σε αυτόν. Είναι μεγάλη η ικανοποίησή μου να μοιράζομαι κείμενα που αγαπώ με τους αναγνώστες οι οποίοι απευθύνονται μάλιστα σε μένα για να εκφράσουν τη χαρά τους.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Η Anne-Laure Brisac γεννήθηκε το 1962 κοντά στο Παρίσι. Σπούδασε κλασική φιλολογία και λογοτεχνία. Κατέχει το δίπλωμα του École normale supérieure και διατέλεσε καθηγήτρια γαλλικών, λατινικών και ελληνικών στο Γυμνάσιο και στο Πανεπιστήμιο. Παράλληλα, από το 1989, άρχισε να μεταφράζει από τα αγγλικά (βιβλία για νέους). Με τη μετάφραση από τα ελληνικά στα γαλλικά ασχολείται από το 2002, αφού παρακολούθησε σεμινάριο στο ΙΜΧΑ, στη Θεσσαλονίκη. Μετά από 17 χρόνια διδασκαλίας, έγινε εκδότρια στο Institut national d’histoire de l’art για 12 χρόνια. Από τον Ιανουάριο του 2018 εργάζεται για την Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας και είναι υπεύθυνη για την ελληνική λογοτεχνία. Οι μεταφράσεις της από τα ελληνικά: • Dragon cramé et autres contes du temps présent, Yannis Adamis (Lior éditions, 2018) • Au 5e étage de la faculté de droit, Christos Markogiannakis (Albin Michel, 2018) • Résultat de recherche d’images pour “Les Souliers vernis rouges” Les Souliers vernis rouges, Stella Vretou (Les Escales, 2017) • Couverture La Tentation du vide, Christos Chryssopoulos (Actes Sud, 2016) • Au delà du bleu, Christos Chryssopoulos (Échos, 2016) • Athènes-Disjonction, Christos Chryssopoulos (Signes et balises, 2016) • Terre de colère, Christos Chryssopoulos (La Contre Allée, 2015) • Une lampe entre les dents, Christos Chryssopoulos (Actes Sud, 2013) – Prix Laure-Bataillon • Le Mythe de Février Martinidis, Christos Chryssopoulos (MEET, 2013) • L’Argent a été viré sur votre compte, Dimitris Sotakis (Intervalles, 2012) • La Destruction du Parthénon, Christos Chryssopoulos (Actes Sud, Babel, 2016) • Mikis Théodorakis, une vie, Yorgos Archimandritis (Actes Sud, 2011) • Démon, Maria Efstathiadi (inédit mais présenté en public au Studio de la Comédie française, 2010) • 228/500 Espace intérieur, Christos Chryssopoulos (CNES / Lettres européennes, 2008) • Monde clos, Christos Chryssopoulos (Actes Sud, 2007) • Presque un mélo, Maria Efstathiadi (Actes Sud, 2007) • On se reverra, Parvana, Deborah Ellis (Hachette jeunesse, 2006) • Le Manucure, Christos Chryssopoulos (Actes Sud, 2005) • L’Élue de la lune, Photini Xanthopoulou (L’Éclose, 2005) • Eden, Anthonios Roussohadzakis (Archipel, 2005) • Athènes, le sable et la poussière, Christos Chryssopoulos, Angela Dimitrakaki, Anthonios Roussohadzakis (Autrement, 2004)

127

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

128

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η Fernanda Lemos de Lima για την ελληνική λογοτεχνία στη Βραζιλία

όλις 32 βιβλία νεοελληνικής λογοτεχνίας έχουν εκδοθεί στη Βραζιλία (Σάο Πάολο και Ρίο ντε Τζανέιρο) σύμφωνα με το αρχείο καταγραφής του ΕΚΕΒΙ (τελευταία ενημέρωση του καταλόγου: Νίκος Καζαντζάκης, Αλέξης Ζορμπάς, Σάο Πάολο, Βραζιλία 2011). Για μια χώρα με πάνω από 200 εκατομμύρια πληθυσμό, που αγαπά τον ελληνικό πολιτισμό, ο αριθμός αυτός είναι εξαιρετικά απογοητευτικός. Στο αρχείο του ΕΚΕΒΙ περιλαμβάνονται όσα ελληνικά λογοτεχνικά βιβλία έχουν μεταφραστεί στην πορτογαλική γλώσσα (Πορτογαλία και Βραζιλία). Από τις συνολικά 340 εγγραφές, οι 233 αναφέρονται στην αρχαία ελληνική γραμματεία και άλλες 19 σε άλλες κατηγορίες (π.χ. αρχαιολογία). Οι εγγραφές που αφορούν στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία είναι 88. Η εικόνα αυτή είναι ιδιαίτερα φτωχή. Δεν αντιπροσωπεύονται επαρκώς οι εποχές και τα ρεύματα της ελληνικής λογοτεχνίας, οι μεταφράσεις των σημαντικότερων Ελλήνων συγγραφέων είναι αριθμητικά ανεπαρκείς (για τον Ελύτη δύο καταγραφές –Άξιον Εστί και επιλεγμένα ποιήματα, για τον Σεφέρη μία-επιλεγμένα ποιήματα, για τον Καβάφη πέντε, τον Ρίτσο τέσσερις-επιλεγμένα ποιήματα και λίγοι ακόμα συγγραφείς με μία καταγραφή). Ο Ν. Καζαντζάκης (30) και ο Βασίλης Βασιλικός (9) έχουν τις περισσότερες καταγραφές. Η πιο σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία αντιπροσωπεύεται επίσης ελάχιστα: Δοξιάδης (2), Καρνέζης (3) και από μία καταγραφή: Μάρκαρης, Σταμάτης, Στάικος, Κουμανταρέας, Τριβιζάς, Παναγιωτόπουλος, κ.ά. Στη Βραζιλία έχουν εκδοθεί λίγα βιβλία του Καζαντζάκη, του Βασιλικού και

μερικά άλλων (π.χ. το μοναδικό του Σεφέρη, του Τριβιζά και του Ταχτσή). Αντιλαμβάνεται κανείς το μεγάλο κενό που υπάρχει. Πολύ διαφωτιστική για την ελληνική λογοτεχνία στη Βραζιλία είναι η συνέντευξη που παραχώρησε στο literature.gr η νεοελληνίστρια, καθηγήτρια Πανεπιστημίου στο Ρίο ντε Τζανέιρο και μεταφράστρια κ. Fernanda Lemos de Lima. Η κ. de Lima μετέφρασε Καβάφη και άλλους σύγχρονους Έλληνες λογοτέχνες αλλά και αρχαίους και νεοπλατωνική φιλοσοφία. Το ενθαρρυντικό είναι πως παρά τις δυσκολίες, διατηρείται ένα ενδιαφέρον για νέες μεταφράσεις της νέας ελληνικής λογοτεχνίας τα τελευταία χρόνια, καθώς υπάρχουν αναγνώστες που επιθυμούν να διαβάσουν για τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό και την τέχνη. Κι αυτό, παρόλο που οι Βραζιλιάνοι δε διαβάζουν πολύ, όπως παραδέχεται η κ. Fernanda Lemos de Lima. Η κ. Fernanda Lemos de Lima, η οποία μας μίλησε γενικότερα για τη μετάφραση, εξήγησε γιατί πρέπει οι Βραζιλιάνοι να διαβάσουν νεοελληνική λογοτεχνία. Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε έπειτα με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας; Πρόκειται για μια παλιά ιστορία. Ήμουν φοιτήτρια και έκανα τις εξετάσεις για το πτυχίο. Ήθελα να σπουδάσω ζωγραφική, αλλά δεν πέρασα στην εξέταση σχεδίου… και πέρασα στη Γαλλική–Πορτογαλική Φιλολογία. Στο πανεπιστήμιο, στο οποίο σπούδασα στον βασικό κύκλο, υπάρχουν υποχρεωτικά μαθήματα Αρχαίων Ελληνικών. Στο πρώτο μάθημα που είχα και έμαθα το ελληνικό αλφάβητο, κατάλαβα ότι η ζωή μου άλλαξε στόχο και από εκείνη τη στιγμή επέλεξα να αλλάξω κατεύθυνση και να μάθω ελληνικά. Διάβασα πολύ τα Αρχαία Ελληνικά και όταν τελείωσα το πτυχίο, ήθελα να καταλάβω τι έχει συμβεί με την ελληνική γλώσσα

Στο πανεπιστήμιο, στο οποίο σπούδασα στον βασικό κύκλο, υπάρχουν υποχρεωτικά μαθήματα Αρχαίων Ελληνικών. Στο πρώτο μάθημα που είχα και έμαθα το ελληνικό αλφάβητο, κατάλαβα ότι η ζωή μου άλλαξε στόχο και από εκείνη τη στιγμή επέλεξα να αλλάξω κατεύθυνση και να μάθω ελληνικά

129

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Πρέπει να τονίσω ότι διδάσκω και μεταφράζω και αρχαία και νέα ελληνικά. Είναι θαύμα για μένα να νιώθω σε ένα κείμενο τη δύναμη της γλωσσικής αίσθησης ενός Έλληνα, το οποίο μπορεί να μας δώσει ως αναγνώστες της Βραζιλίας και του κόσμου – τη μεταφυσική εμπειρία μέσω της διήγησης ή της ποίησης… και μέσω της ελληνικής γλώσσης που λατρεύω, σε όλες τις μορφές

130

σε ιστορικό επίπεδο και πώς ήταν η σύγχρονη γλώσσα. Αναζήτησα βιβλία να μάθω τα Νέα Ελληνικά… ήταν το 1996, θυμάμαι, και ήταν δύσκολο για την εποχή εκείνη να μάθω τα Νέα Ελληνικά στη Βραζιλία. Βρήκα τρόπο αργότερα ως επίκουρη καθηγήτρια του Πανεπιστήμιο της Πολιτείας του Ρίο ντε Τζανέιρο (Universidade do Estado do Rio de Janeiro – UERJ) και αφού τελείωσα το μεταπτυχιακό, σπούδασα αρτιότερα τα Νέα Ελληνικά με το πρόγραμμα ΘΥΕΣΠΑ. Και εκεί, στην Αθήνα είχα την επαφή με την ποίηση της σύγχρονης Ελλάδας. Έναν χρόνο μετά βρήκα μια μετάφραση ποιημάτων του Καβάφη από την Πορτογαλία και διάλεξα να ασχοληθώ με τα ερωτικά ποιήματα του Αλεξανδρινού ποιητή στο διδακτορικό μου. Στο Διδακτορικό μετάφρασα πολλά ποιήματα του Καβάφη και αυτά τα ποιήματα περιλαμβάνονται στο βιβλίο Entre quartos, ruas e cafés: a poesia homoerótica de K.P.Kaváfis με μελέτες για την ερωτική ποίηση του Κ.Π. Καβάφη. Μετά το διδακτορικό μου, λίγο αργότερα, γνώρισα τον κ. Μιχάλη Μανώλογλου, ο οποίος δίδασκε Νέα Ελληνικά στο δικό μας Πανεπιστήμιο σε ένα ελεύθερο πρόγραμμα με τη βοήθεια της ελληνικής κυβέρνησης. Το 2008 παρακολούθησα το πρόγραμμα εκμάθησης Νέων Ελληνικών του ΙΜΧΑ στη Θεσσαλονίκη και είχα την ευκαιρία να βελτιώσω τα Ελληνικά μου. Στη συνέχεια, προχώρησα σε μεταφράσεις αρχαίων και νέων ελλήνων ποιητών και τα τελευταία χρόνια μεταφράζω νεοπλατωνική φιλοσοφία και σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία για το περιοδικό «Το Ελληνικό Βλέμμα», (http://www.e-publicacoes.uerj.br/index. php/ellinikovlemma). Μεταφράζω, επίσης, άρθρα με θέματα διδασκαλίας Ελληνικών. Πόσο γνωστή είναι η ελληνική λογοτεχνία στη Βραζιλία; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Η ελληνική λογοτεχνία – αν συμπεριλάβουμε σε αυτό το θέμα την αρχαία ελληνική λογοτεχνία και τη νέα ελληνική λογοτεχνία – είναι πολύ γνωστή. Ειδικότερα η αρχαία ελληνική γραμματεία, με πολλές μεταφράσεις του αρχαιοελληνικού τραγικού θεάτρου είναι δημοφιλής. Υπάρχει, μάλιστα, ενδιαφέρον για νέες μεταφράσεις της νέας ελληνικής λογοτεχνίας τα τελευταία χρόνια. Ένα παράδειγμα είναι μια αρκετά πρόσφατη έκδοση έργου του Καζαντζάκη για την

οποία έγραψα κριτική παρουσίαση σε μία σημαντική εφημερίδα της Βραζιλίας – Folha de São Paulo (https://m.folha.uol.com.br/ ilustrada/2015/01/1579414-autor-de-zorbao-grego-narra-terra-em-processo.shtml). Αν ένα βιβλίο έχει μια κριτική παρουσίαση σε αυτή την εφημερίδα, σημαίνει ότι είναι μια σημαντική μετάφραση. Αλλά είναι ακόμα λίγα τα μεταφρασμένα βιβλία από τη νέα ελληνικά λογοτεχνία. Και αυτό είναι λάθος, γιατί η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία μπορεί να μας προσφέρει πολλά. Έχουμε αναγνώστες οι οποίοι θέλουν να διαβάσουν για τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό και την τέχνη. Στη Βραζιλία δεν έχουμε ακόμα πολλές μεταφράσεις, αλλά η ποίηση του Καβάφη είναι μεταφρασμένη και έχουμε ακόμα ένα βιβλίο του Σεφέρη, ποιήματα του Καρυωτάκη, της Πολυδούρη, του Βαρβιτσιώτη, πεζογραφία του Καζαντζάκη, του Ταχτσή Το τρίτο στεφάνι και ένα έργο του Στρατή Δούκα. Αλλά πάντα έχουμε υπόψη μας τα προβλήματα της Βραζιλίας… Οι άνθρωποι δεν διαβάζουν πολύ. Και δεν διαβάζουν πολύ, επειδή η εκπαιδευτική κατάσταση είναι πάρα πολύ δύσκολη. Για να έχετε μια εικόνα των αναγνωστών στη Βραζιλία, είναι διαφωτιστικό να δούμε τους ακόλουθους αριθμούς: Μόνο το 56% των βραζιλιανών διαβάζουν περίπου 3 βιβλία κάθε χρόνο, ενώ το 30% δεν έχει ποτέ αγοράσει ένα βιβλίο. Με αυτή την εικόνα μπορούμε να φανταστούμε τις δυσκολίες. Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Βραζιλιάνοι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Γιατί; Ναι, είναι πάρα πολύ σημαντικό να γνωρίσουν και την αρχαία και τη νέα ελληνική λογοτεχνία, για να αναπτύξουν ορίζοντες εμπειρίας και αισθητικής δύο λαών τόσο ετερόκλητων αλλά και τόσο ίδιων. Και όταν μιλάμε για την αρχαία ελληνική λογοτεχνία, μιλάμε για μια βασική πολιτιστική κληρονομιά, η οποία περιλαμβάνεται στη γλωσσική ταυτότητά μας. Και όταν διαλέξουμε να διαβάσουμε τη νέα ελληνικά λογοτεχνία, διαλέγουμε να συναντηθούμε με έναν άλλο κόσμο που είναι μακριά γεωγραφικά, μα πάρα πολύ κοντά μας στη νοοτροπία. Έτσι νιώθω και κρίνω από την εμπειρία που είχα διδάσκοντας τη νέα ελληνικά λογοτεχνία σε μια τάξη του μεταπτυχιακού συγκριτικής λογοτεχνίας. Δεν είναι όμως μόνον αυτό! Επιτρέψτε μου να εξηγήσω τη σημασία της

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] μεταφρασμένης λογοτεχνίας από τα Νέα Ελληνικά. Υπάρχουν στα ποιήματα του Καρούζου, παραδείγματος χάριν, στίχοι που αναφέρονται σε εμπειρίες όχι μόνο ενός Έλληνα αλλά και ενός ανθρώπου που ζει το ίδιο άγχος και τις ίδιες δυσκολίες σε μια βιομηχανοποιημένη κοινωνία. Βασισμένη στην πείρα σας, τι είναι αυτό που θα μπορούσε να τους «αγγίξει» σε ένα σύγχρονο ελληνικό λογοτεχνικό βιβλίο; Μου φαίνεται ότι τα βιβλία τα οποία ανήκουν στο είδος της πεζογραφίας με θέματα που έχουν σχέση με αρχαία ιστορία όπως τα ιστορικά μυθιστορήματα, μπορούν να αγγίξουν τους αναγνώστες μας, χωρίς να αποκλείουμε άλλα είδη γραφής. Όπως συμβαίνει και με το ελληνικό σινεμά το οποίο ενδιαφέρει και αγγίζει τους Βραζιλιάνους, γιατί παρουσιάζεται η σύγχρονη Ελλάδα και τα οικονομικά προβλήματα. Και για την ποίηση υπάρχει πρόσφορο έδαφος. Ένα καλό παράδειγμα είναι τα ποιήματα του Καβάφη που μετρούν τέσσερις μεταφράσεις στη Βραζιλία. Όμως, πάντα πρέπει να θυμόμαστε ότι έχουμε ένα εκδοτικό εμπόριο που ζει υπό το βάρος οικονομικών προβλημάτων εδώ και πολλά χρόνια. Τι είναι αυτό που σας συναρπάζει στην ελληνική λογοτεχνία; Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που την ξεχωρίζουν από άλλες εθνικές λογοτεχνίες; Τόσα πολλά πράγματα με συναρπάζουν: από τον Όμηρο της αρχαιότητας μέχρι τη σύγχρονη λογοτεχνία. Προσφάτως, μελετώ για παράδειγμα το πεζογράφημα της Σμαράγδας Μανταδάκη Το Κάλεσμα, το οποίο θεωρώ σημαντικό και ελπίζω να έχω την ευκαιρία να το μεταφράσω. Πρέπει να τονίσω ότι διδάσκω και μεταφράζω και Αρχαία και Νέα Ελληνικά. Είναι θαύμα για μένα να νιώθω σε ένα κείμενο τη δύναμη της γλωσσικής αίσθησης ενός Έλληνα, το οποίο μπορεί να μας δώσει ως αναγνώστες της Βραζιλίας και του κόσμου τη μεταφυσική εμπειρία μέσω της διήγησης ή της ποίησης… και μέσω της ελληνικής γλώσσης που λατρεύω, σε όλες τις μορφές. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι

την έκδοση και την κυκλοφορία του; Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση; Είναι πολλές η δυσκολίες λόγω της οικονομικής και πολιτικής κατάστασης της Βραζιλίας. Αλλά υπάρχουν λύσεις. Κάποια χρόνια πριν το κόστος για ένα βιβλίο ήταν περίπου δέκα φορές μεγαλύτερο από σήμερα. Έχουμε πλέον το διαδίκτυο ως μέσο προώθησης των βιβλίων. Και για το μέλλον έχουμε ένα καινούριο πρόγραμμα για βιβλία που σχετίζεται με τις μελέτες των καθηγητών στο δικό μας Πανεπιστήμιο. Με αυτό τον τρόπο, η μετάφραση που κάνουμε στο πανεπιστημιακό περιβάλλον, μπορεί να δώσει προοπτική στη μεταφραστική μας δραστηριότητα… Μια εμπειρία πάρα πολύ ενδιαφέρουσα είναι η έκδοση του βιβλίου του Νίκου Καζαντζάκη του οίκου Cassará που έκανε μια εκστρατεία-δωρεά, θα λέγαμε, για τη χρηματοδότηση του βιβλίου. Η ιστορία αυτής περίπτωσης μπορεί να ενδιαφέρει τους αναγνώστες σας και να το δουν στην ιστοσελίδα https:// www.catarse.me/ElGreco. Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα πορτογαλικά της Βραζιλίας; Τα πορτογαλικά έχουν πολλές λέξεις με ελληνικές ρίζες και πολλές φορές αυτή η λεπτομέρεια μας βοηθά στη μετάφραση. Ωστόσο, υπάρχουν πολλές δυσκολίες στον τρόπο έκφρασης. Όταν σκεφτούμε το ρυθμό ενός στίχου, είναι ενδιαφέρουσα η δυσκολία, γιατί συνήθως η μετάφραση στα πορτογαλικά είναι πιο εκτεταμένη, επειδή δεν υπάρχουν κλίσεις. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το προφορικό “φτου” ή η λέξη «φιλότιμο» ( ή «να μη σε ματιάξω», σαν αρνητική προσφώνηση του «όχι», που δεν υπάρχει στον πολιτισμό μας και συνεπώς είναι πάρα πολύ δύσκολο να μεταφράσουμε…). Σε ανάλογες γραπτές αναφορές πρέπει να κάνουμε μια επιλογή, για να περιγράψουμε τη χειρονομία ή να βρούμε κάποια βραζιλιάνικη χειρονομία που μπορεί να έχει μια αντίστοιχη σημασία. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Για μένα ο μεταφραστής παίζει και το ρόλο του δημιουργού κατά τη μετάφραση και εί-

Είναι πολλές οι δυσκολίες λόγω της οικονομικής και πολιτικής κατάστασης της Βραζιλίας. Αλλά υπάρχουν λύσεις. Κάποια χρόνια πριν, το κόστος για ένα βιβλίο ήταν περίπου δέκα φορές μεγαλύτερο από σήμερα. Έχουμε πλέον το διαδίκτυο ως μέσο προώθησης των βιβλίων

131

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Πρέπει να διαλέξουμε πώς θα διαμορφωθεί η μετάφραση: Θα σβήσουμε όλο τον υφολογικό τρόπο της πρωτότυπης γλώσσας ή θα κρατήσουμε κάτι για να θυμίσει στον αναγνώστη ότι διαβάζει ένα κείμενο από μια άλλη γλώσσα και από έναν άλλο πολιτισμό;

132

ναι διαμεσολαβητής ανάμεσα στο κείμενο και τον αναγνώστη. Προτιμώ να γράφω “ανάμεσα στο κείμενο και τον αναγνώστη”, γιατί πιστεύω στην αυτονομία της καλλιτεχνικής σύμπραξης από τον συγγραφέα, ποιητή, ζωγράφο κ.λπ. Αλλά, ως μεταφραστές, πρέπει να βάλουμε όριο στη δημιουργία μας… και αυτή είναι μια αρχική απόφαση-δυσκολία. Πρέπει, εξάλλου, να διαλέξουμε πώς θα διαμορφωθεί η μετάφραση: Θα σβήσουμε όλο τον υφολογικό τρόπο της πρωτότυπης γλώσσας ή θα κρατήσουμε κάτι για να θυμίσει στον αναγνώστη ότι διαβάζει ένα κείμενο από μια άλλη γλώσσα και από έναν άλλο πολιτισμό; Αυτές είναι ερωτήσεις τις οποίες χρειαζόμαστε να αντιμετωπίσουμε πριν ξεκινήσουμε κάθε λογοτεχνική μετάφραση. Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; Δεν πιστεύω σε ένα εγχειρίδιο. Πιστεύω ότι κάθε κείμενο πρέπει να έχει μια κατάλληλη προσέγγιση. Να αρχίσουμε τη μετάφραση με σεβασμό και αγάπη προς το πρωτότυπο. Επίσης, ο μεταφραστής έχει υποχρέωση να κάνει έρευνες ιστορικές, γλωσσικές για τον πολιτισμό, για να μην περιπέσει σε λάθη απόδοσης του κειμένου. Οφείλει να διαλέξει τις στρατηγικές για τη μετάφραση… Σε αυτό το θέμα υπάρχουν ενδιαφέροντα θεωρητικά κείμενα όπως το κλασικό άρθρο του Βάλτερ Μπένζιαμιν. Για μένα η μετάφραση θέλει πολύ διάβασμα και δουλειά… πριν την αρχίσουμε. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.) Πιστεύω ότι αυτή τη στιγμή ζω μια πάρα πολύ σημαντική εμπειρία στο χώρο μετάφρασης. Ετοιμάζομαι να μεταφράσω Το Κάλεσμα. Είναι μια εξαιρετική εμπειρία η επικοινωνία με τη συγγραφέα, την κυρία Σμαράγδα Μανταδάκη, η οποία θα με βοηθήσει σε έναν εποικοδομητικό διάλογο με το πρωτότυπο έργο. Είμαι σίγουρη ότι αυτή η επικοινωνία με τον συγγραφέα, εφόσον είναι εν ζωή, είναι χρήσιμη για μια καλή μετάφραση από τα ελληνικά και από τον ελληνικό πολιτισμό προς τα πορτογαλικά και το βραζιλιάνικο πολιτισμό.

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Η Φερνάντα Λέμος ντε Λίμα είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας και θεωρίας της λογοτεχνίας και διευθύντρια του Ελεύθερου Προγράμματος Νέων Ελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Πολιτείας του Ρίο ντε Τζανέιρο (Universidade do Estado do Rio de Janeiro – UERJ). Έχει διδάξει σε προπτυχιακό επίπεδο Ελληνική Γλώσσα και Ελληνική Λογοτεχνία. Διδάσκει στο μεταπτυχιακό επίπεδο στο Πανεπιστήμιο της Πολιτείας του Ρίο ντε Τζανέιρο και στο Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο του Ρίο ντε Τζανέιρο. Είναι συγγραφέας των βιβλίων Σκεφτόμαστε Ελληνικά μέθοδος νέων ελληνικών 1 (για τη διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας) και Entre quartos, ruas e cafés: a poesia homoerótica de K.P.Kaváfis με μελέτες για την ερωτική ποίηση του Καβάφη. Το 2017 δημοσίευσε το άρθρο «Ο ελληνικός πολιτισμός ανά γλώσσα: Ένα πανόραμα της διδασκαλίας των Ελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Ρίο ντε Τζανέιρο της Βραζιλίας» στο: Ν. Τσιτσανούδη – Μαλλίδη (επιμ.) Ελληνική Γλώσσα, Πολιτισμός και ΜΜΕ. Από την αρχαιότητα έως σήμερα. Αθήνα: Gutenberg. Αναμένεται να δημοσιευτεί «Το φιλοσοφικό λεξικό του Ιάβλιχου» στο: e-book Πρακτικά Ελληνοβραζιλιάνικου Συμποσίου, οργανωμένο από το Πανεπιστήμιο της Πολιτείας του Ρίο Ντε Τζανέιρο (Universidade do Estado do Rio de Janeiro), Τομέας Ελληνικών Σπουδών (Instituto de Letras), και από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών. Ετοιμάζει, ακόμα, την έκδοση της μετάφρασης του Περί μυστηρίων του Ιάμβλιχου. Έχει παρουσιάσει μελέτες για την Αρχαία και τη Νέα Ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία. Είναι η εκδότρια του ηλεκτρονικού περιοδικού Το Ελληνικό Βλέμμα (http:// www.e-publicacoes.uerj.br/index.php/ ellinikovlemma/index).

133

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η Riikka Pulkkinen για την ελληνική λογοτεχνία στη Φινλανδία 134

Literature.gr

εν είναι παράξενο που η Φινλανδία θεωρείται το πιο εγγράμματο έθνος στον κόσμο. Και δε χρειαζόταν να ανακηρυχθεί ως τέτοιο από τα Ηνωμένα Έθνη το 2016. Το μαρτυρεί το εκπαιδευτικό της σύστημα, αλλά και τα επίπεδα φιλαναγνωσίας. Αν ψάξει κανείς στο διαδίκτυο, θα εντοπίσει έρευνες για τις αναγνωστικές συνήθειες των Φινλανδών. Οι αριθμοί είναι εκπληκτικοί και μόνο θαυμασμό μπορούν να προκαλέσουν: Τα 5.5 εκατομμύρια των Φινλανδών, το 2014, δανείστηκαν 91 εκατομμύρια (!) βιβλία από δημόσιες βιβλιοθήκες, αριθμός που αναλογεί σε 16.76 βιβλία για κάθε πολίτη. Οι επισκέψεις στις βιβλιοθήκες ανέρχονται σε 50 εκατομμύρια (9.29 ανά κάτοικο). Υπολογίζεται ότι το 50% των Φινλαδών χρησιμοποιούν τη δημόσια βιβλιοθήκη τουλάχιστον μια φορά τον μήνα, και ένα άλλο 20% μία φορά την εβδομάδα! Αν υπολογίσει κανείς και τα βιβλία που οι Φινλανδοί αγοράζουν, τα νούμερα είναι αστρονομικά! Κι όμως, σε αυτή τη χώρα που λατρεύει το βιβλίο, η νεοελληνική λογοτεχνία λάμπει διά της απουσίας της. Οι οργανωμένοι φορείς έχουν μεγάλο μερίδιο ευθύνης γι’ αυτό το κενό. Αρκεί να παρατηρήσει κανείς ότι μέχρι το 1987 δεν υπήρχαν στα φινλανδικά μεταφράσεις νεοελληνικής ποίησης (!), σύμφωνα με τον Kimmo Granqvist στο κείμενό του που δημοσιεύεται στην έκδοση Βασίλης Βασιλειάδης (επιμ.), «γνώριμος και ξένος…». Η νεοελληνική λογοτεχνία σε άλλες γλώσσες, Θεσσαλονίκη: Κ.Ε.Γ., 2012 (σ. 291-296). Στο αρχείο του ΕΚΕΒΙ (μέχρι το 2011) υπάρχουν 51 εγγραφές που αφορούν τη νεοελληνική λογοτεχνία (μυθιστόρημα, διήγημα, ποίηση και ανθολογίες). Η πρώτη μετάφραση νεοελληνικής ποίησης εκδόθηκε μόλις το 1987! Πρόκειται για μια συλλογή 66 ποιημάτων του Καβάφη. Μεταφραστής είναι ένας εισαγγελέας, ο Aapo Junkola! To 2005 εκδόθηκε σχεδόν ολόκληρο το έργο του Καβάφη σε μετάφραση του ποιητή Tuomas Anhava. Αλλά, είναι χαρακτηριστικό ότι μέχρι τις αρχές του 1990, σύμφωνα με τον Granqvist, «η πλειοψηφία των μεταφράσεων βασιζόταν σε κάποια ενδιάμεση γλώσσα, ειδικά τα γαλλικά, τα αγγλικά και τα σουηδικά». Αυτή η αποκαρδιωτική εικόνα άλλαξε μετά το 1990,

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] με την άνθηση των νεοελληνικών σπουδών στη Φινλανδία και τη συνεργασία ακαδημαϊκών, νεοελληνιστών και φοιτητών. Οι μεταφράσεις στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και στις αρχές του 20ου αιώνα βασίζονταν, επιτέλους, στο πρωτότυπο. Έγινε, πράγματι, μια αξιόλογη προσπάθεια, η οποία, ωστόσο, έμεινε στη μέση, λόγω της υποχώρησης των νεοελληνικών σπουδών και της αναστολής του προγράμματος για την επιχορήγηση των μεταφράσεων. Πιο γνωστοί Έλληνες συγγραφείς στη Φινλανδία είναι ο Θοδωρής Καλλιφατίδης ο οποίος εκδίδει τα βιβλία του στη γειτονική Σουηδία (12 εγγραφές στο αρχείο του ΕΚΕΒΙ), ο Βασίλης Βασιλικός (τρεις εγγραφές) και ασφαλώς ο Νίκος Καζαντζάκης, του οποίου μεταφράστηκε σχεδόν το σύνολο του έργου του (9 εγγραφές). Κατά τον Granqvist, τα βιβλία του Καζαντζάκη είναι τα μόνα για τα οποία έγιναν επανεκδόσεις όπως και για τον Μεγάλο περίπατο του Πέτρου της Άλκης Ζέη. Για τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στα φινλανδικά, μιλήσαμε με μια νεαρή και ενθουσιώδη μεταφράστρια, τη Riikka Pulkkinen, η οποία αρχίζει πολύ δυναμικά τη σταδιοδρομία της και δεν κρύβεται: ευελπιστεί να καταφέρει να βελτιώσει αυτή την κατάσταση. Η Riikka Pulkkinen μας εξηγεί, σε μια ενδιαφέρουσα συνέντευξη, πώς και γιατί αποφάσισε να μάθει ελληνικά και να στραφεί στη μετάφραση, αναφέρεται στα πολύ φιλόδοξα σχέδιά της (δημιούργησε μάλιστα ιστοσελίδα για την ελληνική λογοτεχνία στα φινλανδικά (www. nykykreikkablog.com) και στις δυσκολίες που παρουσιάζει η μετάφραση από τα ελληνικά στα φινλανδικά. Μας μίλησε ακόμα για τους Φινλανδούς αναγνώστες και την αγάπη τους για το βιβλίο και γενικά για την τέχνη της μετάφρασης. Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε με την Ελληνική γλώσσα; Ήμουν φοιτήτρια, μόλις είχα ξεκινήσει τις σπουδές Φινλανδικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Jyväskylä [Γύβασκύλα] στην κεντρική Φινλανδία, όπου δεν είχε τμήμα νέων ελληνικών. Άκουσα τη γλώσσα και με «τράβηξε», άρχισα να μαθαίνω λέξεις μόνη μου και τελικά, μέσω αυτού του ενδιαφέροντος, γνώρισα αρκετούς έλληνες που σπούδαζαν στην ίδια πόλη. Μετά από έναν χρόνο, κατέληξα να κάνω αίτηση για το Εράσμους στη Θεσσαλο-

Είναι γεγονός ότι από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, χάρη στην επιμονή της μεταφράστριας Ρέιγια Τάννινεν και του προγράμματος επιδότησης μεταφράσεων του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού, μεταφράστηκαν στα φινλανδικά κάποια έργα της ελληνικής λογοτεχνίας, ακόμα και ποίηση, όπως μια επιλογή από το έργο του Καρυωτάκη και του Εγγονόπουλου

135

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Όταν σταμάτησαν οι επιδοτήσεις των μεταφράσεων, σταμάτησαν και οι εκδόσεις. Ενδιαφέρον, πάντως, από το φινλανδικό κοινό υπάρχει. Με όσους έχω μιλήσει, μου έχουν αναφέρει ότι θα ήθελαν πολύ να διαβάσουν περισσότερους Έλληνες. Η ελληνική λογοτεχνία θα πρέπει απλώς να βρει τα φτερά της, να μεταφραστούν κάποια έργα που θα τραβήξουν την προσοχή και για τα επόμενα ο δρόμος θα είναι πιο εύκολος. Με μικρά βήματα, έστω

136

νίκη και από εκεί ξεκίνησε η πορεία μου στα ελληνικά γράμματα. Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας; Ο τομέας μου ήταν πάντοτε η λογοτεχνία και μαθαίνοντας όλα αυτά τα χρόνια παράλληλα την ελληνική γλώσσα, μου φάνηκε πολύ λογική η επιλογή να βάλω αυτόν τον στόχο. Ήθελα να μεταφέρω ό, τι άξιο διάβαζα και στη μητρική μου γλώσσα. Γνώρισα άλλους μεταφραστές και είδα ότι ο τρόπος ζωής τους θα μου ταίριαζε. Είναι πια σχεδόν μια δεκαετία που ξέρω ότι αυτό θέλω να κάνω. Μετά από τη Θεσσαλονίκη, πήρα πτυχίο νεοελληνικής φιλολογίας από το Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι και παρακολούθησα μαθήματα ελληνικής λογοτεχνίας στην Αθήνα και στο Μπρνο. Μάλιστα με βοήθησε ιδιαίτερα η γνωριμία και η συνεργασία με την πιο έμπειρη μεταφράστρια φινλανδικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα, την κυρία Μαρία Μαρτζούκου, η οποία ήταν επόπτρια μου στην πρακτική που έκανα στο Φινλανδικό Ινστιτούτο Αθηνών. Φέτος είμαι υπότροφος στο πρόγραμμα εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης νέων μεταφραστών της ελληνικής λογοτεχνίας της Ακαδημίας Αθηνών – πρόγραμμα το οποίο μου έδωσε την ευκαιρία να μπορέσω να αφοσιωθώ αποκλειστικά στη μετάφραση και να έχω χρόνο να βρω τον δρόμο μου στον κόσμο του βιβλίου. Το πρόγραμμα Εκπαίδευσης και Κατάρτισης Νέων Μεταφραστών Ελληνικής Λογοτεχνίας των Ιδρυμάτων Πέτρου Χάρη και Κώστα και Ελένης Ουράνη λειτουργεί από το 2012 υπό την αιγίδα της Ακαδημίας Αθηνών. Ο στόχος είναι να εκπαιδευτούν πρεσβευτές της νεοελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό. Η υποτροφία είναι ετήσια και προσφέρεται σε 4 με 7 υποτρόφους. Επιλέγονται σπουδαστές με καλές γνώσεις ελληνικών και στα μαθήματα διδάσκονται ιστορία της λογοτεχνίας, θεωρία της μετάφρασης και σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Δύο φορές το μήνα, στο μάθημα, είναι καλεσμένος ένας συγγραφέας του οποίου διαβάζουμε και αναλύουμε το έργο. Κάνουμε ασκήσεις στη μετάφραση και επιλέγουμε ο καθένας από ένα ολόκληρο έργο για να το μεταφράσουμε. Έχουν γίνει πολλά ωραία βήματα για την προώθηση του ελληνικού πολιτισμού μέσω του προγράμματος. Στο

πρόγραμμα, συνήθως, προτιμούν να επιλέγουν υποψήφιους από μεγάλες γλώσσες, και είναι φυσικό αυτό, αλλά χωράνε και εξαιρέσεις όπως τώρα με μένα και τη φινλανδική γλώσσα. Είναι γνωστή η ελληνική λογοτεχνία στη Φινλανδία; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Δυστυχώς, γνωστή δεν είναι. Σε συγκεκριμένους κύκλους κλασικών σπουδών γνωρίζουν την ελληνική ποίηση αρκετά καλά, αλλά ο κόσμος έξω από το πανεπιστήμιο δεν έχει πρόσβαση στη νεοελληνική λογοτεχνία. Τα έργα που έχουν μεταφραστεί μέχρι τώρα είναι λίγα και δεν καλύπτουν ένα φάσμα ικανοποιητικό για να καταλάβει κανείς το σύνολο. Είναι γεγονός ότι από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, χάρη στην επιμονή της μεταφράστριας Ρέιγια Τάννινεν και του προγράμματος επιδότησης μεταφράσεων του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού, μεταφράστηκαν στα φινλανδικά κάποια έργα της ελληνικής λογοτεχνίας, ακόμα και ποίηση, όπως μια επιλογή από το έργο του Καρυωτάκη και του Εγγονόπουλου. Παράλληλα, το Φινλανδικό Ινστιτούτο Αθηνών υποστήριξε την έκδοση μιας ανθολογίας ελληνικού διηγήματος. Όταν, όμως, σταμάτησαν οι επιδοτήσεις των μεταφράσεων, σταμάτησαν και οι εκδόσεις. Ενδιαφέρον, πάντως, από το φινλανδικό κοινό υπάρχει. Με όσους έχω μιλήσει, μου έχουν αναφέρει ότι θα ήθελαν πολύ να διαβάσουν περισσότερους Έλληνες. Η ελληνική λογοτεχνία θα πρέπει απλώς να βρει τα φτερά της, να μεταφραστούν κάποια έργα που θα τραβήξουν την προσοχή και πιστεύω πως τα επόμενα χρόνια ο δρόμος θα είναι πιο εύκολος. Με μικρά βήματα, έστω. Όπως έγινε με ένα διήγημα που δημοσιεύτηκε τον Μάιο στο λογοτεχνικό περιοδικό Nuori Voima στην Φινλανδία και δημιούργησε τις προοπτικές για περαιτέρω συνεργασία (βλ. Διονύσης Μαρίνος: «Το ψυγείο», από την συλλογή Όπως και αν έρθει αυτό το βράδυ, Εκδόσεις Μελάνι 2017). Στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι είχε δημιουργηθεί μια μικρή παράδοση διδασκαλίας των νέων ελληνικών. Ο Γιούσσι Κόρχονεν [Jussi Korhonen] είχε πάρει την πρωτοβουλία να ξεκινήσει μαθήματα ελληνικών εκεί στο τέλος της δεκαετίας του ’60. Το 19701980 ήταν η καλύτερη περίοδος για την ελληνική γλώσσα. Κάθε χρόνο ο αριθμός των

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] σπουδαστών αυξανόταν και έφτασε ακόμα και στους 60. Έπειτα έστειλαν και από την Ελλάδα μια καθηγήτρια και το τμήμα είχε πολλούς φοιτητές. Δυστυχώς, μετά το ενδιαφέρον άρχισε να σβήνει, και αυτό έχει να κάνει αρκετά με την αρνητική εικόνα της Ελλάδας που δημιουργήθηκε με την οικονομική κρίση. Αυτή τη στιγμή η νεοελληνική φιλολογία υπάρχει ακόμα ως τομέας, αλλά τα μαθήματα δεν πραγματοποιούνται κάθε χρόνο. Αν κάποιος θέλει να πάρει πτυχίο, μπορεί να το ολοκληρώσει μέσω εξετάσεων. Κανονικά μπορεί να συνεχίσει ακόμα και σε μεταπτυχιακό, αλλά δεν διδάσκεται πλέον κανένα μάθημα. Νομίζω ότι αυτό πάει παράλληλα με τη μετάφραση – για να ανθίσει ξανά το τμήμα, θα πρέπει και ο σημερινός ελληνικός πολιτισμός να κάνει αισθητή την παρουσία του στη Φινλανδία. Ποιο είναι το προφίλ του Φινλανδού αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία; Από πολύ παλιά υπάρχουν πολλοί Φινλανδοί που αγαπούν ιδιαίτερα την Ελλάδα και οι περισσότεροι που επισκέπτονται τη χώρα επιστρέφουν κάθε χρόνο. Επομένως, υπάρχει πολύς κόσμος που ενδιαφέρεται για τον ελληνικό πολιτισμό. Αυτό το έχω καταλάβει και από την ιστοσελίδα μου, γιατί συχνά με ρωτούν πώς να γνωρίσουν τη λογοτεχνία καλύτερα και τι να διαβάσουν πριν ταξιδέψουν. Μια άλλη ομάδα είναι οι Φινλανδοί που έχουν ασχοληθεί με την αρχαία Ελλάδα και θέλουν να γνωρίσουν και τον σύγχρονο πολιτισμό της χώρας – αυτοί είναι οι πιο δύσκολοι αναγνώστες! Υπάρχει, επίσης, μια τρίτη ομάδα, καινούργια, πολιτικοποιημένη, που άρχισε να ενδιαφέρεται για την Ελλάδα λόγω των τελευταίων εξελίξεων. Είναι σημαντικό, πιστεύετε, να γνωρίσουν σήμερα οι Φινλανδοί αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Όπως είναι σήμερα η κατάσταση στον κόσμο, θεωρώ ότι στη χώρα μου πρέπει να αποκτήσουν επειγόντως πρόσβαση στην καθημερινότητα και τη νοοτροπία των Ελλήνων, κι αυτό πρέπει να γίνει μέσω της τέχνης. Πιστεύω ότι το να διαβάζεις τους δημιουργούς κάθε χώρας είναι ένας μοναδικός τρόπος να την κατανοήσεις και να τη νιώσεις. Η εικόνα της Ελλάδας στη Φινλανδία, που έχει δημιουργηθεί λόγω των πολιτικών-οικονομικών εξελίξεων, χρειάζεται το αντίβαρο της λογοτεχνίας για να βελτιωθεί.

Αυτός είναι κι ένας λόγος που η Ελλάδα ελκύει το ενδιαφέρον τα τελευταία χρόνια. Βασισμένη στην πείρα σας, τι είναι αυτό που θα μπορούσε να αγγίξει τους Φινλανδούς αναγνώστες ενός ελληνικού βιβλίου; Οι Φινλανδοί με τους Έλληνες έχουν πολλά κοινά, και στον χαρακτήρα και στην ιστορία. Γενικότερα, τους Φινλανδούς τους ενδιαφέρει πολύ το ιστορικό μυθιστόρημα, αυτό φαίνεται και στη δική μας παραγωγή και αγορά. Ένας από τους στόχους μου είναι να παρουσιάσω στη Φινλανδία βιβλία, που διαβάζοντάς τα κανείς, θα μπορεί να πάρει μια ιδέα και για την ιστορία της χώρας. Επίσης, η μοναξιά και η σιωπή που εμφανίζονται συχνά ως θέματα, ιδιαίτερα στα αστικά μυθιστορήματα και διηγήματα, είναι οικεία στοιχεία στους Φινλανδούς. Γνωρίζουμε πως η φιλαναγνωσία είναι πολύ διαδεδομένη στη Φινλανδία. Πού οφείλεται αυτό; Ένας βασικός λόγος είναι η συνήθεια να περνάμε χρόνο στις βιβλιοθήκες από μικροί. Θυμάμαι πως μετά από το σχολείο όλοι περνούσαμε από τη βιβλιοθήκη απέναντι για να δανειστούμε ένα βιβλίο και να το διαβάσουμε το βράδυ. Είχαμε πάντοτε εύκολη πρόσβαση στα βιβλία, διότι οι βιβλιοθήκες υπάρχουν παντού σε κεντρικά σημεία, και έτσι το διάβασμα δεν έχει και κόστος, ένα βιβλίο δεν χρειάζεται να είναι επένδυση για τον αναγνώστη. Τα τελευταία χρόνια με την καινούργια τεχνολογία, η νεολαία διαβάζει πολύ λιγότερο, και γι’ αυτό χαίρομαι ιδιαίτερα που στην πρωτεύουσα πάρθηκε η απόφαση να χτιστεί στο πιο κεντρικό σημείο ένα ολοκαίνουργιο και ελκυστικό κτήριο που θα φιλοξενεί την κεντρική βιβλιοθήκη της πόλης και πολλούς χώρους τέχνης. Από την άλλη, η Φινλανδία είναι μια χώρα σχετικά νέα, μόλις έκλεισε τα εκατό της χρόνια, και η ύπαρξη της δικής της λογοτεχνίας είχε στα δύσκολα χρόνια πολύ μεγάλη σημασία, ήταν κατόρθωμα, και νομίζω ότι αυτό το πνεύμα επικρατεί ακόμα έστω και ασυνείδητα. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του;

Πιστεύω ότι το να διαβάζεις τους δημιουργούς κάθε χώρας είναι ένας μοναδικός τρόπος να την κατανοήσεις και να τη νιώσεις. Η εικόνα της Ελλάδας στη Φινλανδία που έχει δημιουργηθεί λόγω των πολιτικώνοικονομικών εξελίξεων, χρειάζεται το αντίβαρο της λογοτεχνίας για να βελτιωθεί

137

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Τελευταία ετοιμάζομαι να παρουσιάσω κάποιους λογοτέχνες με ήδη μεταφρασμένα δείγματα στα φινλανδικά. Επίσης, δημιούργησα μια ιστοσελίδα, όπου δημοσιεύω διηγήματα, αποσπάσματα από πεζά και ποιήματα, με σκοπό να χτίσω μια πλατφόρμα για όσους θέλουν να γνωρίσουν τον κόσμο του βιβλίου στην Ελλάδα στο σύνολό του. Θέλει όμως δουλειά ακόμη

138

Προσωπικά, στην αρχή, τον περισσότερο καιρό έψαχνα μόνη μου την αγορά του βιβλίου και μου φάνηκε πολύ δύσκολο να εντοπίζω τα σωστά βιβλία να διαβάσω. Εκδίδονται πάρα πολλά. Στη Σχολή δεν μάθαμε πολλά για τον 20ο αιώνα και τίποτα για τους σημερινούς συγγραφείς, και ορισμένες φορές μου φαινόταν πως δεν θα καταφέρω ποτέ να μάθω ούτε τα βασικά. Μέχρι να φτάσει κανείς στο επίπεδο να διαβάζει άνετα και πιο δύσκολη λογοτεχνία, χρειάζεται χρόνο, κι εγώ μπορώ να πω ότι μόλις τα τελευταία τέσσερα χρόνια έχω καταφέρει να διαβάζω χωρίς να κολλάω σε λέξεις. Αλλά χρειάζεται χρόνος για να μάθεις μια ολόκληρη λογοτεχνία από την αρχή. Φέτος, που συμμετέχω στο πρόγραμμα εκπαίδευσης νέων μεταφραστών της ελληνικής λογοτεχνίας, έχω καταφέρει να βάλω τα έργα σε τάξη, να καταλαβαίνω τι να διαβάσω και με ποια ματιά. Ένα τέτοιου είδους πρόγραμμα είναι σωτήριο για μικρές γλώσσες όπως η ελληνική, για τη σύγχρονη λογοτεχνία και μετάφραση της οποίας δεν υπάρχουν πανεπιστημιακές σπουδές στις περισσότερες χώρες του κόσμου. Είναι μοναδική ευκαιρία να μάθει κανείς με επαγγελματική καθοδήγηση για τις εξελίξεις της πιο πρόσφατης λογοτεχνικής δραστηριότητας και να εξασκηθεί στη μετάφραση. Ευτυχώς, έχω πλέον βοήθεια στην Ελλάδα για να προσανατολιστώ στις επιλογές μου και να επικοινωνήσω με εκδότες, αλλά το ίδιο χρειάζομαι και στη χώρα μου. Στους εκδοτικούς οίκους στη Φινλανδία διαβάζονται ελάχιστα δείγματα από ελληνικά έργα. Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα είναι η γλώσσα. Τελευταία ετοιμάζομαι να παρουσιάσω κάποιους λογοτέχνες με ήδη μεταφρασμένα δείγματα στα φινλανδικά. Επίσης, δημιούργησα μια ιστοσελίδα, όπου δημοσιεύω διηγήματα, αποσπάσματα από πεζά και ποιήματα, με σκοπό να χτίσω μια πλατφόρμα για όσους θέλουν να γνωρίσουν τον κόσμο του βιβλίου στην Ελλάδα στο σύνολό του. Θέλει όμως δουλειά ακόμη. Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί η όποια προβληματική κατάσταση επικρατεί σχετικά με τις μεταφράσεις της ελληνικής λογοτεχνίας στα φινλανδικά; Πρώτον, πιστεύω ότι θα καταφέρω να βελτιώσω την κατάσταση, γιατί γενικότερα και ακόμη πιο πολύ τα τελευταία χρόνια, υπήρχε έλλειψη μεταφραστών. Οι Φινλανδοί

εκδότες δεν έχουν πρόσβαση στα κείμενα τόσο εύκολα, γιατί σπανίως υπάρχουν δείγματα στα αγγλικά. Προσπαθώ τώρα μέσω της ιστοσελίδας μου να δημιουργήσω σταδιακά μια πλατφόρμα, από την οποία θα μπορούν να μάθουν για τους έλληνες λογοτέχνες και τις εξελίξεις στην ελληνική λογοτεχνία στη γλώσσα τους. Έχω συνεργαστεί και θα συνεχίσω να συνεργάζομαι με τους ατζέντηδες, προσφέροντας τους τα αποσπάσματα που έχω μεταφράσει στα φινλανδικά. Νομίζω ότι χρειάζεται απλώς μια καλή αρχή, και η ελληνική λογοτεχνία θα βρει τον δρόμο της. Ποιες ιδιαιτερότητες υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα φινλανδικά; Για τον μεταφραστή ο συνδυασμός είναι δύσκολος, γιατί μιλάμε για δύο γλώσσες εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους. Πολλές φορές πρέπει να γυρίσω τα πάντα ανάποδα στο ελληνικό κείμενο για να δημιουργήσω τις φινλανδικές προτάσεις. Εμείς στη γλώσσα μας δεν έχουμε γένος, και αυτό δημιουργεί πολλές φορές δυσκολίες στο να μεταφέρεις την πλοκή και τις κρυφές έννοιες με τον ίδιον τρόπο – κι αυτό είναι μόνο ένα παράδειγμα. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Αναγκαστικά πρέπει για λίγο να γίνει και ο ίδιος δημιουργός, και αυτός είναι ο λόγος που απολαμβάνω αυτή τη δουλειά τόσο πολύ. Μόνο όταν νιώθεις ότι μπορείς να σκέφτεσαι στον ρυθμό του συγγραφέα και είσαι μέσα στο κείμενο, μπορείς να το αποτυπώσεις καλά στη γλώσσα σου. Μερικές φορές νιώθω ότι περνάω μέρες ολόκληρες στην ατμόσφαιρα του κειμένου που δουλεύω εκείνη την περίοδο, ίσως γι’ αυτό θα έπρεπε να επιλέγω και έργα με πιο ευτυχισμένους πρωταγωνιστές! Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; Η καλή μετάφραση δεν σε προκαλεί να ψάχνεις το όνομα του μεταφραστή, αφού ξεκινήσεις το βιβλίο. Μια κακή ή μια άψογη μετάφραση προκαλούν την περιέργεια. Είναι σημαντικό το κείμενο να κυλάει, να διαβάζεται άνετα, αλλά να μην αλλάζουν τα στοιχεία όπως ο ρυθμός και η ατμόσφαιρα.

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Η Riikka Pulkkinen κατέχει πτυχίο Νεοελληνικής Φιλολογίας και μεταπτυχιακό στη Συγκριτική Λογοτεχνία (Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι, 2010-2016). Κατέχει επίσης πτυχίο στη Φινλανδική Φιλολογία (Πανεπιστήμιο Jyväskylä, 2005-2010). Το 2007-2008 φοίτησε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης στα πλαίσια του προγράμματος Erasmus. Φοίτησε επίσης στα πλαίσια του προγράμματος Free Moving, το 2009, στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο του Nuevo Leon στο Monterrey στο Μεξικό (με υποτροφία του Παν. Jyväskylä) και το 2010 στο Πανεπιστήμιο Masaryk στο Brno της Τσεχίας. Αυτή τη χρονιά παρακολουθεί με υποτροφία το Πρόγραμμα Εκπαίδευσης επαγγελματικής κατάρτισης νέων μεταφραστών της Ελληνικής λογοτεχνίας 2017-2018 (Ιδρύματα Κώστα και Ελένης Ουράνη – Πέτρου Χάρη). Από τον Σεπτέμβριο του 2017 διαχειρίζεται την ιστοσελίδα www.nykykreikkablog.com, όπου δημοσιεύει δικές της μεταφράσεις από τη νεοελληνική λογοτεχνία, άρθρα και παρουσιάσεις συγγραφέων. Εργάστηκε ως ασκούμενη στο Φινλανδικό Ινστιτούτο Αθηνών (2012-υποτροφία Erasmus, 2016/2017-υποτροφία CIMO) υπό την εποπτεία της κ. Μαρίας Μαρτζούκου αλλά και στο Φινλανδικό Σχολείο Πειραιά (2012). Εκτός από ελληνικά και φινλαδικά γνωρίζει αγγλικά, γερμανικά, ισπανικά και σουηδικά. Ανάμεσα στις ασχολίες της περιλαμβάνεται και η μουσική (πιάνο, κιθάρα, σαξόφωνο). Το 2014 συμμετείχε στη συζήτηση για τη νεοελληνική λογοτεχνία στην Έκθεση Βιβλίου του Ελσίνκι. Ορισμένες δημοσιεύσεις: • Φινλανδική μετάφραση του διηγήματος του Διονύση Μαρίνου «Το ψυγείο» από την συλλογή «Όπως και αν έρθει αυτό το βράδυ» (Εκδόσεις Μελάνι 2017), στο λογοτεχνικό περιοδικό Nuori Voima, Μάιος 2018. • Άρθρο για τα έργα του Νίκου Χουλιαρά στο μπλογκ ”Akropoliin juurella”του Φινλανδικού Ινστιτούτου Αθηνών 03/2017. • Άρθρο για τα φιλολογικά καφενεία της Αθήνας στο περιοδικό Helikon 1/2015. • Άρθρο για τον Κωσταντίνο Χατζόπουλο στο περιοδικό Helikon 2/2013.

139

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η Tamara KosticPahnoglu για την ελληνική λογοτεχνία στη Σερβία 140

Literature.gr

ύμφωνα με στοιχεία που δημοσιεύτηκαν στον φάκελο που ετοίμασε παλαιότερα το ΕΚΕΒΙ για την αγορά του βιβλίου στη Σερβία, τουλάχιστον μέχρι το 2006, οι τίτλοι που εκδίδονταν παρουσίαζαν αυξητικές τάσεις (2004: 10.819, 2006: 14.785). Περίπου το 25% της παραγωγής αφορούσαν μεταφρασμένα βιβλία. Το 2001 οι λαϊκές βιβλιοθήκες πραγματοποίησαν δανεισμούς 7.7 εκ. τόμων και οι επιστημονικές 3,23 εκ. τόμων. Στις αρχές της πρώτης δεκαετίας του αιώνα μας το ελληνικό βιβλίο βρισκόταν στην όγδοη θέση (στο 2% της παραγωγής) σε μεταφρασμένους τίτλους από το εξωτερικό (2002:31, 2003: 34, 2004: 39). Ενδεχομένως αυτοί οι αριθμοί να έχουν διαφοροποιηθεί, ιδιαίτερα μετά την κατάργηση από την Ελλάδα των κρατικών επιχορηγήσεων για τις μεταφράσεις ελληνικών βιβλίων. Το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου της Σερβίας ιδρύθηκε το 2009 στο πρότυπο του ΕΚΕΒΙ (και με τη βοήθειά του). Η ελληνική γλώσσα στη Σερβία έχει μακρά παράδοση και μάλιστα από το 1718 μέχρι το 1835 λειτουργούσαν ελληνικά ιδιωτικά σχολεία, ενώ κατά τις μεταγενέστερες εποχές διδασκόταν στα κρατικά σχολεία στοιχειώδους και μέσης εκπαίδευσης. Αυτό αναφέρει στο κείμενό της για την παρουσία της ελληνικής λογοτεχνίας στη Σερβία η Jovanka Djordjevic Jovanovic στην έκδοση στο βιβλίο Βασίλης Βασιλειάδης (επιμ.), «γνώριμος και ξένος…». Η νεοελληνική λογοτεχνία σε άλλες γλώσσες, Κ.Ε.Γ., Θεσσαλονίκη 2012, σ. 245-256. Κι όμως, μόλις το 1913 μεταφράστηκε το πρώτο σύγχρονο ελληνικό λογοτεχνικό βιβλίο στη Σερβία, ο Λουκής Λάρας του Λουκή Ακρίτα, κάτι που δεν ήταν άσχετο με τους Βαλκανικούς Πολέμους και τη συμμαχία Σερβίας-Ελλάδας. Στην τράπεζα δεδομένων του ΕΚΕΒΙ υπάρχουν 144 εγγραφές που αφορούν μεταφράσεις σύγχρονων λογοτεχνικών έργων στα σέρβικα (τελευταία εγγραφή: 2013, Ο φτωχούλης του Θεού, Ν. Καζαντζάκης). Η Jovanka Djordjevic Jovanovic αναφέρει πως: «Στις αυτοτελείς εκδόσεις ο περισσότερο μεταφρασμένος ποιητής είναι ο Σεφέρης (επτά εκδόσεις), κατόπιν ο Καβάφης (πέντε εκδόσεις) και ο Ελύτης (δύο εκδόσεις)». Από τους πιο σύγχρονους, ο Νάσος Βαγενάς φαίνεται να έχει την καλύτερη

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] υποδοχή στη Σερβία (πέντε εκδόσεις). Στην πεζογραφία τη μερίδα του λέοντος κατέχει το μυθιστόρημα (πάνω από 45 μεταφράσεις). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον επιδεικνύεται για το ιστορικό μυθιστόρημα που αναφέρεται στις χαμένες πατρίδες λόγω των κοινών ιστορικών εμπειριών (τα γεγονότα μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας). Το διήγημα εκπροσωπείται με πέντε συλλογές. Για την παρουσία του ελληνικού βιβλίου στη Σερβία, μιλήσαμε με την ακαδημαϊκό και μεταφράστρια κ. Tamara Kostic-Pahnoglu. Η κ. Tamara Kostic-Pahnoglu δεν κρύβει την απογοήτευσή της για τη θέση της ελληνικής λογοτεχνίας στη Σερβία. Παραδέχεται ότι δεν υπάρχει ενδιαφέρον και αναφέρεται σε προσωπικές εμπειρίες της. Η απάντησή της είναι αφοπλιστική στο ερώτημα για το ποιο είναι το προφίλ του Σέρβου αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία: «Δεν ξέρω κανέναν αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία». Η κ. Tamara KosticPahnoglu στην ενδιαφέρουσα συνέντευξή της μάς μίλησε για τη μετάφραση αλλά και την αγάπη της για την ελληνική γλώσσα και τη λογοτεχνία. Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε με την ελληνική γραμματεία; Η μοίρα, ή ας πω καλύτερα η απόφαση που πήρε η ψυχή μου πριν γεννηθώ. Όταν ήμουν 16 χρονών πήγα διακοπές στους Νέους Πόρους Πιερίας και βλέποντας τη θάλασσα και τον Όλυμπο άκουσα την ψυχή μου να με καλεί. Αγναντεύοντας τον Όλυμπο ένα πρωί έγραψα δύο στοίχους: “Ξυπνώντας, το βουνό αναπνέει την ψυχή μου. Ενθουσιασμένη υποφέρω για την χαμένη ελευθερία μου.” Ήξερα ότι πλέον η καρδιά μου ανήκε στην Ελλάδα. Και για να τη γνωρίσω καλά, ήξερα ότι έπρεπε να διαβάσω τη λογοτεχνία γραμμένη στα ελληνικά. Και έτσι, άρχισα να τα μαθαίνω… Μόνη μου, επειδή στην πόλη μου δεν υπήρχε κανένας που δίδασκε ελληνικά. Βρήκα μια παλιά γραμματική της ελληνικής γραμμένη στα αγγλικά και επειδή δεν επιτρεπόταν να τη βγάλω έξω από τη βιβλιοθήκη, πήγαινα κάθε μέρα μετά το σχολείο εκεί και μάθαινα ελληνικά. Ήταν το 1992, μεγάλη κρίση στη Σερβία, καθόλου χρήματα να αγοράσω κάποιο βιβλίο από την Ελλάδα, δεν υπήρχε το ίντερνετ. Μια γνωστή που γνώρισα μέσω αλληλογραφίας, μου έστειλε ένα εγχειρίδιο και έτσι άρχισε κάτι που ολοκληρώθηκε με διδακτορικό δίπλωμα στη νεοελληνική λογοτεχνία από το ΕΚΠΑ στην Αθήνα και θέση

Όσο δουλεύω στο Λεκτοράτο της ελληνικής γλώσσας στη Φιλοσοφική Σχολή, έχω εφοδιάσει τη βιβλιοθήκη του Λεκτοράτου με όλα τα βιβλία της ελληνικής λογοτεχνίας που είναι μεταφρασμένα στα σερβικά, αλλά μέχρι τώρα ούτε ένας φοιτητής από κανένα τμήμα δεν ζήτησε να διαβάσει ούτε ένα βιβλίο

141

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η μοίρα, ή ας πω καλύτερα η απόφαση που πήρε η ψυχή μου πριν γεννηθώ. Όταν ήμουν 16 χρονών πήγα διακοπές στους Νέους Πόρους Πιερίας και βλέποντας τη θάλασσα και τον Όλυμπο άκουσα την ψυχή μου να με καλεί. Αγναντεύοντας τον Όλυμπο ένα πρωί έγραψα δύο στοίχους: “Ξυπνώντας, το βουνό αναπνέει την ψυχή μου. Ενθουσιασμένη υποφέρω για την χαμένη ελευθερία μου.” Ήξερα ότι πλέον η καρδιά μου ανήκε στην Ελλάδα

142

επίκουρης καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο στο Νις. Είναι αξιοσημείωτο ότι δεν μεσολάβησε ούτε ένα μάθημα ελληνικών, κανένα θερινό σχολείο ή διαμονή στην Ελλάδα, τα έκανα όλα μόνη μου. Βλέποντας τώρα τους φοιτητές μου, οι οποίοι έχουν όλα τα μέσα και όλη τη βοήθεια, και έχουν πολύ περιορισμένα αποτελέσματα, απορώ εγώ πώς τα κατάφερα. Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στα σερβικά; Και αυτό ήταν μοίρα. Δε θυμάμαι να το σκεφτόμουν και κάποια στιγμή να πήρα απόφαση να το κάνω. Απλά ήξερα ότι θα γίνει. Το μόνο που έλειπε ήταν τα βιβλία. Δεν είχα χρήματα να πάω στην Ελλάδα να αγοράσω κάποιο βιβλίο. Ένας Έλληνας που μας επισκέφτηκε μέσω του συλλόγου σερβοελληνικής φιλίας μου χάρισε τη δική του συλλογή ποιημάτων, και αυτό ήταν το πρώτο μου μεταφραστικό έργο. Η μετάφραση δημοσιεύτηκε όταν ήμουν 18 χρονών. Το δεύτερο βιβλίο ήταν ένα μυθιστόρημα της Ευγενίας Φακίνου που μου χάρισε η μητέρα μιας Ελληνίδας φοιτήτριας που βοηθούσαμε. Το μετέφραζα κάθε μέρα γράφοντας στο χέρι και οι γονείς μου το έγραψαν στη γραφομηχανή. Το τρίτο μου το χάρισε ένας εκδότης από τη Σερβία. Αυτές ήταν οι αρχές. Μετέφραζα ό,τι έπεφτε στο χέρι μου. Πόσο γνωστή είναι η ελληνική λογοτεχνία στη χώρα σας; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Σχεδόν καθόλου. Θα σας πω κάτι που με πονάει εδώ και 15 χρόνια, όσο δουλεύω στο Λεκτοράτο της ελληνικής γλώσσας στη Φιλοσοφική Σχολή. Έχω εφοδιάσει τη βιβλιοθήκη του Λεκτοράτου με όλα τα βιβλία της ελληνικής λογοτεχνίας που είναι μεταφρασμένα στα σερβικά, αλλά μέχρι τώρα ούτε ένας φοιτητής από κανένα τμήμα δεν ζήτησε να διαβάσει ούτε ένα βιβλίο. Δεν καταλαβαίνω τον λόγο και πονάω ακόμα και τώρα που σας το λέω. Για νέες μεταφράσεις, υπάρχει προοπτική, αλλά μόνο επειδή υπάρχουν χρηματοδοτήσεις από την ΕΕ, ή από κάποιες πρεσβείες, αυτή την περίοδο συγκεκριμένα από την Πρεσβεία της Κύπρου. Κανένας εκδότης δεν θέλει να επενδύσει μόνος του σε κάποιο ελληνικό βιβλίο. Η αλήθεια είναι ότι η λίστα των μεταφρασμένων έργων είναι πλέον αρκετά μεγάλη, αλλά οι μεταφράσεις είναι στοιχειώδεις. Δεν υπάρχει κάποια μεταφραστική πολιτική. Δεν υπάρχει κάποιος εκδοτικός οίκος που θα ενδιαφερόταν να παρουσιάσει τα πιο σημαντικά έργα, τους

κλασικούς της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Αρκετές φορές οι εκδότες είναι ταυτόχρονα και συγγραφείς, και αν βρουν στην Ελλάδα εκδότη, ο οποίος είναι και συγγραφέας, θα γίνει η αμοιβαία χάρη – θα μεταφραστούν τα δικά τους έργα. Και όμως, έτυχε να έχουμε π.χ. ποιήματα του Σεφέρη, του Ελύτη, του Καβάφη, του Ρίτσου, 3-4 μυθιστορήματα του Καζαντζάκη, τη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη, Το Κιβώτιο του Αλεξάνδρου, 2-3 του Βενέζη, Τα ματωμένα χώματα της Διδώς Σωτηρίου… Λείπουν όμως πολλά σπουδαία έργα. Από όλους τους Έλληνες συγγραφείς από την πείρα μου μπορώ να πω ότι οι άνθρωποι έχουν διαβάσει τον Καβάφη και τον Καζαντζάκη. Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Σέρβοι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Γιατί; Όταν εγώ κατάλαβα ότι θέλω να γνωρίσω τους Έλληνες, ήξερα ότι θα το καταφέρω διαβάζοντας τη λογοτεχνία τους. Γι’ αυτό άρχισα να μαθαίνω ελληνικά. Όσον αφορά στους σημερινούς αναγνώστες, δεν είμαι σίγουρη πως μπορώ να πω ότι είναι σημαντικό να γνωρίσουν την ελληνική λογοτεχνία. Είναι ωραίο, καλό, αλλά δεν είμαι σίγουρη ότι θα το χαρακτήριζα ως σημαντικό, επειδή δεν μπορώ να βρω επιχειρήματα, για να ισχυριστώ ότι είναι σημαντικό. Γενικά είναι σημαντικό να διαβάζουν λογοτεχνία οποιασδήποτε χώρας, αλλά δεν το κάνουν. Βασισμένη στην πείρα σας, τι είναι αυτό που θα μπορούσε να αγγίξει τους Σέρβους αναγνώστες ενός σύγχρονου ελληνικού λογοτεχνικού βιβλίου; Πολύ δύσκολη ερώτηση. Οι άνθρωποι στη Σερβία είναι απαθείς εδώ και πολλά χρόνια. Δεν τους αγγίζουν τα λογοτεχνικά βιβλία. Διαβάζουν ψυχολογικά και ιστορικά βιβλία, επιστημονική φαντασία, εγκληματικά θρίλερ. Υπάρχουν, βέβαια, και εξαιρέσεις, αλλά δυστυχώς μόνο για να τονίσουν τον κανόνα. Ποιο είναι το προφίλ του Σέρβου αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία; Δεν ξέρω κανέναν αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία. Υπάρχουν μερικοί που κάτι έπεσε στα χέρια τους τυχαία, αλλά δεν ξέρω πότε και αν θα ξαναπέσει κάτι ακόμα. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του;

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] Υπάρχουν δύο τρόποι να δημοσιευτεί κάποια μετάφραση – να σε καλέσει ο εκδότης, επειδή σε χρειάζεται για να πάρει χρήματα από την ΕΕ ή να βρεις μόνος σου χρηματοδότηση, δηλ. να βρεις τρόπο να μην χρειαστεί να πληρώσει κάτι ο εκδότης. Θα σας πω για μια πολύ άσχημη εμπειρία που είχα με έναν εκδότη σχετικά πρόσφατα. Με κάλεσαν, υπογράψαμε συμβόλαιο, έστειλα τη μετάφραση και μου πλήρωσαν όλο το ποσό που έπρεπε. Και πίστευαν ότι η ιστορία είχε τελειώσει. Άρχισα να ρωτάω πότε θα εκδοθεί και έλεγαν κάποτε σύντομα, κάποτε όχι και τόσο σύντομα και τα χρόνια περνούσαν. Απόρησα πώς δεν υπήρχε έλεγχος από τον χρηματοδότη. Και μια μέρα ξαφνικά, ψάχνοντας για κάτι άλλο στον ηλεκτρονικό κατάλογο της εθνικής βιβλιοθήκης, είδα ότι η μετάφραση είχε δημοσιευτεί και μάλιστα το 2014. Όταν το είδα ήταν το 2016. Το βιβλίο υπήρχε διαθέσιμο σε μερικές βιβλιοθήκες στη Σερβία, και στην ιστοσελίδα του εκδότη έγραφε ότι είχε εξαντληθεί. Τι έγινε; Επειδή ήταν υποχρεωμένοι να το εκδώσουν ως το τέλος του 2014 τύπωσαν μερικά αντίτυπα και τα έστειλαν στις βιβλιοθήκες. Τους ζήτησα αντίτυπα για μένα και είπαν ότι δεν είχε εκδοθεί ακόμα και ότι είχαν οικονομικά προβλήματα. Μετά από μερικούς μήνες με κάλεσαν να υπογράψω ότι πήρα το ποσό για μετάφραση, επειδή τους ζητούσαν χαρτιά από την ΕΕ. Είπα ότι θα υπογράψω, αν μου δώσουν 10 αντίτυπα. Τα τύπωσαν αμέσως και τα έχω στο σπίτι. Αλλά κανένας αναγνώστης στη Σερβία δεν θα γνωρίσει ποτέ τον συγκεκριμένο συγγραφέα. Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση; Παρουσιάσεις συγγραφέων στην τηλεόραση, στα πανεπιστήμια, εκπομπές για την ελληνική λογοτεχνία… Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα σερβικά; . Δεν μπορώ να πω ότι με δυσκολεύει κάτι. Μεταφράζω εύκο-

λα και γρήγορα. Φαντάζομαι ότι έχω ταλέντο. Υπάρχουν όμως και άσχημες μεταφράσεις που είδα από άλλους μεταφραστές. Το θέμα είναι ότι πλέον σχεδόν κανείς δεν δίνει σημασία στην ποιότητα, το χρήμα είναι το παν. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Αυτές τις μέρες ετοιμάζω ένα πρόγραμμα για το μάστερ στη μετάφραση, το οποίο αφορά τη μετάφραση λογοτεχνίας από τα ελληνικά. Σκεφτόμουν πόση έμφαση να βάλω στην ηθική των μεταφραστών και αποφάσισα να βάλω μεγάλη. Υπάρχουν μεταφραστές που είναι “υπερδημιουργικοί” και η μετάφραση είναι πλέον δικό τους έργο. Η πεποίθησή μου είναι ότι ο μεταφραστής, αν είναι όντως καλός, ποτέ δε θα γίνει παραπάνω από διαμεσολαβητής. Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; Πρέπει να γνωρίζει άψογα και τις δυο γλώσσες, να έχει ευρεία μόρφωση, να είναι σεμνός και πάντα έτοιμος να ελέγξει κάτι που ήδη έλεγξε και να έχει πάθος για μεταφραστική δουλειά. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.) Μετά από 25 χρόνια αυτό που μου έρχεται ως το πιο ευχάριστο, και θέλω οπωσδήποτε να τελειώσω με ευχάριστες εντυπώσεις, είναι η άψογη συνεργασία με τους συγγραφείς τους οποίους μεταφράζω. Εκτιμώ πάρα πολύ την υπομονή τους, τη σεμνότητά τους και την καλοσύνη τους. Για μένα ένας συγγραφέας δεν πρέπει να είναι μόνο καλός καλλιτέχνης, αλλά και καλός άνθρωπος.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Η Τάμαρα Κόστιτς Παχνόγλου γεννήθηκε το 1975 στη Σερβία. Είναι διδάκτωρ της Νεοελληνικής φιλολογίας και πτυχιούχος μηχανικός ηλεκτροτεχνίας. Δουλεύει ως επίκουρη καθηγήτρια στη Φιλοσοφική Σχολή στο Νις Σερβίας. Διδάσκει την Ελληνική ως

Δεν ξέρω κανέναν αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία. Υπάρχουν μερικοί που κάτι έπεσε στα χέρια τους τυχαία, αλλά δεν ξέρω πότε και αν θα ξαναπέσει κάτι ακόμα

ξένη γλώσσα σε φοιτητές διάφορων τμημάτων. Ασχολείται με λογοτεχνικές μεταφράσεις από το 1993. Είναι μέλος του Συλλόγου Μεταφραστών λογοτεχνίας από το 2000. Μεταξύ άλλων, έχει μεταφράσει έργα των Β. Βασιλικού, Ευ. Φακίνου, Γ. Σεφέρη, Αλ. Παπαδιαμάντη, Α. Μαραγκόπουλου, Ρ. Γαλανάκη, Αντ. Σαμαράκη, Α. Φραγκιά, Π. Μάτεσι, Κ. Χατζηαντωνίου. Είναι παντρεμένη και έχει δύο παιδιά.

143

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

144

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η Irene Noel-Baker για την ελληνική λογοτεχνία στη Βρετανία

αγγλική εκδοτική βιομηχανία είναι μια από τις σημαντικότερες παγκοσμίως. Σύμφωνα με την έρευνα αγοράς που πραγματοποιήθηκε για λογαριασμό του The Publishers Association (https://www.publishers.org. uk/resources/market-research/uk-market/), το 2015 εκδόθηκαν 173.000 τίτλοι, 17.000 τίτλοι λιγότεροι από την προηγούμενη χρονιά που ξεπέρασε όλα τα ρεκόρ (200.330). Σε αριθμό εκδοθέντων τίτλων, η Βρετανία βρίσκεται στην τρίτη θέση, πίσω από τις Η.Π.Α. και την Κίνα. Η λογοτεχνία βρίσκεται στη δεύτερη θέση με 33.624 τίτλους (στην πρώτη θέση οι κοινωνικές επιστήμες: 36.518). Ο τζίρος της εκδοτικής βιομηχανίας αυξήθηκε το 2016 στα 3.5 δισεκατομμύρια λίρες (5.9 % αύξηση στο έντυπο και 2.8 % στο ψηφιακό βιβλίο, το οποίο αντιπροσωπεύει το 15% της συνολικής αγοράς). Ωστόσο, κατά την έρευνα του Mintel’s Books and e-books UK 2017 Report, o τζίρος της εκδοτικής βιομηχανίας ανέρχεται στα 2.02 δισεκατομμύρια. Η έκθεση μάλλον δε συμπεριλαμβάνει τα έσοδα από τις εξαγωγές των αγγλικών τίτλων (το 2013 τα έσοδα ανέρχονταν στο 1.5 δισεκατομμύρια, καταλαμβάνοντας την πρώτη θέση, μπροστά από τις Η.Π.Α. (1 δισ.) Στα βιβλιοπωλεία της Βρετανίας πωλείται το 42% των βιβλίων, ενώ ένα άλλο 32 % διατίθενται από τα ηλεκτρονικά βιβλιοπωλεία). Σύμφωνα με την έρευνα του Mintel’ s Books Report, το 62% των Βρετανών αγόρασαν τουλάχιστον ένα βιβλίο τους τελευταίους 12 μήνες. Σύμφωνα με τη YouGoν Survey τα αποτελέσματα της οποίας δημοσιεύτηκαν στις 14 Φεβρ. 2014, στον The Guardian, (https://www.theguardian. com/books/2013/feb/14/4-million-ukadults-never-read-books), τέσσερα εκατομμύρια Βρετανοί δε διαβάζουν καθόλου βι-

βλία (11% των ανδρών, 4% των γυναικών). Γύρω στα 12 εκ. διάβασαν λιγότερο από 2 βιβλία τους τελευταίους έξι μήνες. Σύμφωνα με μια άλλη έρευνα, ο μισός πληθυσμός της χώρας προσπαθεί να διαβάσει ένα βιβλίο την εβδομάδα, ενώ το 45% προτιμούν την τηλεόραση από το βιβλίο. Αυτά είναι ορισμένα στατιστικά στοιχεία που δίνουν το μέγεθος της αγοράς, ίσως της πιο σημαντικής και για το ελληνικό βιβλίο, μια και η μετάφραση και η κυκλοφορία στη Βρετανία είναι το διαβατήριο για να ανοίξει φτερά και στις άλλες αγορές. Δυστυχώς, η ανυπαρξία πολιτικής και μηχανισμών προώθησης του ελληνικού βιβλίου στη Βρετανία στερούν από την ελληνική λογοτεχνία το άνοιγμα προς τον κόσμο. Ας μην τρέφουμε, όμως, αυταπάτες. Ας μην τρέφουμε, όμως, αυταπάτες. Μόνο το 2-3% της βιβλιοπαραγωγής στη Βρετανία αφορά μεταφρασμένα βιβλία. Και σε αυτό το ποσοστό η θέση της ελληνικής λογοτεχνίας είναι αμελητέα. Είναι ενδεικτική η άποψη του Ντέιβιντ Κόνολι, στο σημείωμά του για την αγγλική περίπτωση (στο Βασίλης Βασιλειάδης (επιμ.), «γνώριμος και ξένος…». Η νεοελληνική λογοτεχνία σε άλλες γλώσσες, Κ.Ε.Γ., Θεσσαλονίκη 2012, σ. 35-50): «η αγγλική αγορά είναι ιδιαίτερα κλειστή όσον αφορά την ξένη λογοτεχνία σε μετάφραση, πόσο μάλλον για τη νεοελληνική που υποφέρει από το βάρος της αρχαιότητας και του φολκλορισμού. Δεδομένης της κυριαρχίας της αγγλικής γλώσσας στον κόσμο σήμερα, η αγγλόφωνη βιβλιοαγορά είναι, τουλάχιστον δυνάμει, η μεγαλύτερη. Γι αυτό και οι έλληνες συγγραφείς σπεύδουν να εξασφαλίσουν την αγγλική μετάφραση του έργου τους, κυριαρχούμενοι οι ίδιοι από ένα είδος «μεταφρασεομανίας», όπως φαίνεται ξεκάθαρα από τον μεγάλο αριθμό αγγλικών μεταφράσεων που πραγματοποιούνται τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα» (συνολικά 194 μεταφράσεις ελληνικών βιβλί-

Τα ονόματα που οι περισσότεροι ξέρουν είναι Καζαντζάκης, Σεφέρης, Καβάφης. Τώρα πρόσφατα βγήκε μία ανθολογία ποιημάτων σχετικά με την κρίση, Austerity Measures, από το Penguin

145

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Κατάλαβα ότι το να μεταφράζει κανείς από μία γλώσσα σε άλλη είναι σαν να βοηθάς έναν άνθρωπο να εκφράσει την πραγματικότητά του, χωρίς να επεμβαίνεις από την αρχή με τις δικές σου γνώμες και προκαταλήψεις. Αυτό που αγάπησα ως ψυχολόγος ήταν να βλέπεις να βγαίνει στην επιφάνεια κάτι που δεν ήταν φανερό στην αρχή - η ελπίδα, πολλές φορές, γνώση, σίγουρα, και χαρά - το κυριότερο. Ίσως το ίδιο ισχύει με τη μετάφραση

146

ων στην Ελλάδα). Σύμφωνα με τον Κόνολι, μέχρι το 2007, καταγράφηκαν (Βρετανία και Ιρλανδία) δύο ανώνυμα έργα (Έπος Διγενή Ακρίτη), δύο Ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας, 35 ανθολογίες-αφιερώματα περιοδικών και 183 αυτοτελή βιβλία. Στην πρωτοκαθεδρία βρίσκεται ο Νίκος Καζαντζάκης με 20 καταγραφές και ακολουθούν ο Καβάφης και ο Ρίτσος με 11, ο Παλαμάς και ο Ροΐδης με 10 (αξιοσημείωτο είναι πως η Πάπισσα Ιωάννα μεταφράστηκε το 1886 και το 1900 και επανεκδόθηκε επανειλημμένα -τέσσερις φορές- σε μετάφραση του Λόρενς Ντάρελ), ο Σεφέρης με 8 και ο Τ. Ανθίας με 5. Στη δεκαετία του 1990 υπήρξε μια ενθαρρυντική αυξητική μεταφραστική δραστηριότητα, χάρη στην πολιτική του Υπουργείου Πολιτισμού, του ΕΚΕΒΙ και του προγράμματος επιχορηγήσεων, που ανακόπηκε άδοξα μέσα στην οικονομική κρίση. Το αποκαρδιωτικό είναι πως αν και μεταφράζονται και εκδίδονται, «τα περισσότερα βιβλία δεν φτάνουν στα ράφια των βιβλιοπωλείων» της Βρετανίας και της Ιρλανδίας εκτός κι αν έχουν εκδοθεί από κάποιον μεγάλο εκδοτικό οίκο. Ο Κόνολι προβαίνει στο σημείωμά του σε εισηγήσεις: «Οι επιχορηγήσεις μεταφράσεων βοηθούν. Είναι αυτονόητο όμως ότι η ενίσχυση των μεταφράσεων θα πρέπει να συνδυάζεται με τους μηχανισμούς προβολής και μάρκετινγκ. Χρειάζεται καλύτερη κατανομή κονδυλίων όσον αφορά την ενίσχυση στην ξένη αγορά. Πρέπει να δοθεί ενίσχυση στους ξένους εκδότες, όχι για το κόστος της έκδοσης αλλά για την προώθηση και παρουσίαση του βιβλίου, καθώς η μετάφραση και η έκδοση ενός βιβλίου αποτελεί μόνο το πρώτο βήμα για μια πετυχημένη πορεία στο εξωτερικό». Για τη ζοφερή αυτή κατάσταση μιλήσαμε με τη μεταφράστρια Irene Noel-Baker. Η κ. Irene Noel-Baker γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Ελλάδα και αισθάνεται Ελληνίδα. Συνεπώς, η γνώση της ελληνικής γλώσσας ήταν αυτονόητη και η μετάφραση ακολούθησε φυσιολογικά. Παραδέχεται ότι η ελληνική λογοτεχνία δεν είναι γνωστή στη Βρετανία, αλλά αφήνει περιθώρια αισιοδοξίας για καλύτερες μέρες, αρκεί να γίνεται η κατάλληλη προσπάθεια. Τονίζει ότι υπάρχει κενό όσον αφορά στην επιχορήγηση των μεταφράσεων και την προώθηση και εισηγείται, εκτός από αυτά, τα βιβλιοπωλεία στη Βρετανία να δίνουν χώρο στους μικρούς εκδότες (αυτοί κυρίως εκδίδουν ελληνικά βιβλία). Εξηγεί

τι τη συναρπάζει στην ελληνική γλώσσα και αναφέρεται στις ιδιαιτερότητες της μετάφρασης από τα ελληνικά. Η κ. Irene NoelBaker σπούδασε Ψυχολογία και εργάστηκε ως Κλινικός Ψυχολόγος. Πιστεύει πως με τη μετάφραση βοηθά κανείς έναν άνθρωπο να εκφράσει την πραγματικότητά του και αυτός είναι ο παραλληλισμός που βρίσκει σε σχέση με την ψυχολογία, καθώς στην επιφάνεια βγαίνει αυτό που δεν ήταν φανερό στην αρχή. Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε με την ελληνική γραμματεία; Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Ελλάδα, σπούδασα αρχαία Ελληνικά και Αγγλική φιλολογία στο Εδιμβούργο. Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας; Η πρώτη δουλειά μου ήταν σε εκδοτικό οίκο - το Chatto and Windus & the Hogarth Press. Η πιο ευχάριστη δουλειά μου ήταν όταν δούλευα σε βιβλιοπωλείο. Μετά σπούδασα ψυχολογία, και έγινα Κλινικός Ψυχολόγος. Τώρα μεταφράζω. Κατάλαβα ότι το να μεταφράζει κανείς από μία γλώσσα σε άλλη είναι σαν να βοηθάς έναν άνθρωπο να εκφράσει την πραγματικότητά του, χωρίς να επεμβαίνεις από την αρχή με τις δικές σου γνώμες και προκαταλήψεις. Αυτό που αγάπησα ως ψυχολόγος ήταν να βλέπεις να βγαίνει στην επιφάνεια κάτι που δεν ήταν φανερό στην αρχή - η ελπίδα, πολλές φορές, γνώση, σίγουρα, και χαρά - το κυριότερο. Ίσως το ίδιο ισχύει με τη μετάφραση. Πόσο γνωστή είναι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στο Ηνωμένο Βασίλειο; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία δεν είναι πολύ γνωστή στην Αγγλία, ενώ έγιναν πολλές προσπάθειες, μεταφράσεις και φιλολογικές συνεργασίες μεταξύ Αγγλίας και Ελλάδας τη δεκαετία του ’60 και του ’70. Η Denise Harvey εκδίδει τον Παπαδιαμάντη, τους ποιητές και πολλά άλλα βιβλία σχετικά με την Ελλάδα από εκείνη την εποχή και τώρα. Τα ονόματα που οι περισσότεροι ξέρουν είναι Καζαντζάκης, Σεφέρης, Καβάφης. Τώρα πρόσφατα βγήκε μία ανθολογία ποιημάτων σχετικά με την κρίση, Austerity Measures, από το Penguin. Ο Μιχάλης Γκανάς έχει μεταφραστεί και θα εκδοθεί από

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] το Yale, επίσης το Ορθοκωστά του Θανάση Βαλτινού και διηγήματα της Μαρίας Μήτσορα. Το Stone and Honey, μυθιστόρημα της Χριστίνα Ζέμπη, εκδόθηκε από την Arcadia στο Λονδίνο (προηγουμένως εξέδωσε τον Πέτρο Μάρκαρη) και η τριλογία του Μιλτιάδη Χατζόπουλου (Νόστου Πάθη, Εν μέρει ελληνίζων, Περατικός) από τις εκδόσεις Αρμίδα στην Κύπρο, ενώ οι εκδόσεις Αιώρα ασχολούνται με τις μεταφράσεις στα Αγγλικά με πολύ κόπο και ενθουσιασμό. Αλλά, και οι εκδόσεις Κέδρος είχαν μεταφράσει αρκετά στα αγγλικά - το πρόβλημα είναι η προώθηση των βιβλίων στην Αγγλία, και γενικά στα άλλα αγγλόφωνα κράτη. Όσο για την προοπτική για νέες μεταφράσεις, θα υπάρχει βέβαια, όσο υπάρχει η Ελληνική γλώσσα, η νέα Ελληνική ιστορία –γεμάτη πάθη και περιπέτειες– και το Ελληνικό πνεύμα. Αν μιλήσουμε πρακτικά, η προοπτική υπάρχει όσο υπάρχει η προσπάθεια. Υπάρχουν και υπήρχαν πάντοτε δύο τρία εκδοτικά γραφεία, γνωστά, μικρά αλλά εξαιρετικά, που ανέφερα προηγουμένως, και που κάνουν απίστευτες προσπάθειες. Στο Chatto and Windus έμαθα ότι οι μικροί εκδοτικοί οίκοι συχνά προσφέρουν περισσότερα στη λογοτεχνία. Στην Αγγλία οι μικροί εκδότες έχουν πάντα το κύρος, αγοράζονται από τους μεγάλους οίκους, μετά χάνονται και ιδρύονται ξανά. Όπως τα μικρά ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία. Το παλεύουν. Small is Beautiful. Στην Ελλάδα βέβαια βοηθούσαν στο παρελθόν οι επιχορηγήσεις από το κράτος, ακόμη υπάρχουν στην Κύπρο, και από ιδρύματα όπως τα Ιδρύματα Ουράνη και Λεβέντη. Υπάρχει και το EUPL, το Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας, που κάνει τους συγγραφείς γνωστούς σε όλες τις χώρες της Ευρώπης. Δεν ξέρω κατά πόσο βοηθάει στις πωλήσεις των βιβλίων, αλλά βοηθάει ψυχολογικά. Τι είναι αυτό που σας συναρπάζει στην ελληνική λογοτεχνία - υπάρχει κάτι; θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ιδιαιτερότητες; Είναι πιο εύκολο να σας πω τι με συναρπάζει στην Ελληνική γλώσσα - η ιδιαιτερότητα της γλώσσας είναι ακριβώς ότι είναι συναρπαστική. Σαν να την πιάνεις με τα χέρια σου. Τα Αγγλικά και τα λατινικά έχουν χάσει αυτήν την ιδιαιτερότητα. Η Ελληνική γλώσσα παίρνει μία απλή ιδέα και φτιάχνει καινούργιες λέξεις και ιδέες. Είναι συγκεκριμένη. Π.χ. η ίδια η λέξη “λέξη”, να διαλέξω κάτι,

μας δείχνει ότι η λογική είναι επιλογή δική μας. Η “αλήθεια” είναι κάτι εντελώς διαφορετικό - μια ποιότητα που μας φανερώνεται - αρκεί να θυμόμαστε. Κάτι που θ(ε)ωρούμε, κάτι από τον Θεό; Το κρίσιμο με την αλήθεια (αν βάλουμε και την ασημαντότητα δίπλα στη λήθη) είναι να μην την ξεχνάμε - να μην περιπέσουμε σε λήθη, σε ασημαντότητα. Ασχολείται με τη μνήμη, την επανάληψη, το παράδειγμα, τη συνέχεια - τέτοια πράγματα. Γι’ αυτό και η αλήθεια είναι το θέμα της λογοτεχνίας, και η φαντασία είναι το εργαλείο της. Η Ελληνική λογοτεχνία πάντοτε μου το θυμίζει αυτό - και όταν σπούδαζα Αρχαία Ελληνικά, και τώρα. Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι αγγλόφωνοι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Τι είναι αυτό που θα μπορούσε να τους “αγγίξει” σε ένα σύγχρονο ελληνικό λογοτεχνικό βιβλίο; Είναι μία χώρα που τη γνωρίζουμε λόγω του λαμπρού της παρελθόντος. Και τώρα υπάρχει περιέργεια να μάθουμε την ιστορία της νέας Ελλάδας, στους δυο τελευταίες αιώνες της ελευθερίας της. Για την Αγγλία, η αρχαία Ελλάδα και η αρχαία Ρώμη ήταν η βάση της παιδείας. Τα Classics, τα Αρχαία Ελληνικά και τα Λατινικά ήταν τα πρώτα μαθήματα που λάμβανε κανείς πριν σπουδάσει ιατρική, νομική, πριν γίνει πολιτικός ή οτιδήποτε. Του έδειχναν πώς να γίνει “καλός και αγαθός”. Η πολιτική, η φιλοσοφία, η ηθική, η ιδέα ότι το σώμα και η ψυχή πρέπει να εκπαιδευθούν μαζί, mens sana in corpore sano, η σημασία της μουσικής, της ρητορικής και της αριθμητικής - ως αφηρημένη άσκηση που βοηθάει την λογική. Από εδώ, πιστεύω, φαίνεται πιο καθαρά η βασική αρχή της θρησκείας μας. Ότι ο καθένας από μας βρίσκεται ανάμεσα στη φύση και στο άγνωστο, ανάμεσα στη λογική και στο ιδεώδες - όλα αυτά ήταν το πρώτο μάθημα των Άγγλων για αιώνες. Η Βουλή της Αγγλίας, τα πανεπιστήμια, οι νόμοι είχαν ως βάση τους αυτή την παιδεία. Τώρα τα ξεχνάμε βέβαια, και κάτι μας λείπει. Κάπου στη μέση έχει χαθεί η θρησκεία -όπως μας χρειάζεται. Ο προτεσταντισμός, φαίνεται, έχει χάσει την επαφή που δένει την ορθόδοξη εκκλησία με την αρχαία φιλοσοφία - αυτή των προσωκρατικών φιλοσόφων και τον Πλάτωνα. Η γλώσσα η Ελληνική κρατάει αυτόν τον δεσμό - ίσως επειδή η Ελληνική γλώσσα δεν μας αφήνει να μπερδέψουμε την αλήθεια με τη λογική.

Υπάρχουν και υπήρχαν πάντοτε δύο τρία εκδοτικά γραφεία, γνωστά, μικρά αλλά εξαιρετικά, που ανέφερα προηγουμένως, και που κάνουν απίστευτες προσπάθειες. Στο Chatto and Windus έμαθα ότι οι μικροί εκδοτικοί οίκοι συχνά προσφέρουν περισσότερα στη λογοτεχνία

147

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Όταν μετέφραζα Πλάτωνα, η κόρη μου, 7 χρονών τότε, κατάλαβε πόσο αγαπούσα τη δουλειά μου και μου ζωγράφισε τον Πλάτωνα με ένα μπαλόνι να λέει “I am Plato, the Great Plato, come back from the Dead.” Είχε κάτι σαν μπαστούνι ή μαγικό ραβδί στο χέρι του και περίμενε την καινούργια μετάφραση!

148

Αυτό που μας αγγίζει, και που μαγεύει, είναι όσα έχουμε ξεχάσει ίσως, σχετικά με τον έρωτα, (όχι το σεξ), την οικογένεια, την κοινότητα, τη θρησκεία, όπως την εννοούσε ό Πλάτωνας, δηλαδή, να είμαστε ταπεινοί, να θαυμάζουμε, να δοξάζουμε, κ.λπ, κ.λπ. Στην Ελλάδα δεν έχουμε φτάσει ακόμη στην κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει οι δυτικές κοινωνίες (ο Μαρξ την προέβλεψε ως καπιταλιστική κούραση). Είμαστε σε κρίση –κρίνουμε– δεν είμαστε τόσο σίγουροι ότι θέλουμε αυτά που προσφέρει η Ευρώπη, η Αμερική, αυτή τη στιγμή. Αναγνωρίζουμε τα λάθη τα δικά μας αλλά ακόμη και τώρα δεν είμαστε τόσο σίγουροι ότι θέλουμε να προσχωρήσουμε σε όσα προσφέρει η Δύση και να αναλάβουμε το κόστος. Μένουμε διαρκώς μετέωροι χωρίς να θέλουμε να παγιώσουμε κάτι, αμφιβάλλουμε: αυτό μας δυσκολεύει, άλλα προσφέρει και μία ζωτικότητα που φαίνεται να εκλείπει αλλού. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της Ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Στην αρχή ήθελα να βοηθήσω επίσης και με την προώθηση και με την επιλογή των βιβλίων και με την επιμέλεια. Τώρα προσπαθώ μόνο να κάνω καλή μετάφραση. Πιστεύω πλέον ότι η ευθύνη του μεταφραστή είναι προς τον συγγραφέα - αλλά ίσως το λέω επειδή δεν θα μπορούσα να τα καταφέρω όλα! Είμαι τυχερή που έχω γνωρίσει καλούς εκδότες που παλεύουν τόσο γενναία, και τους εκτιμώ. Βοηθάει, βέβαια, ότι οι Έλληνες εκδότες ξέρουν θαυμάσια Αγγλικά, μπορεί να έχουν σπουδάσει και δουλέψει στο εξωτερικό, και έχουν εμπειρία να προωθούν βιβλία και να κατανοούν την αγορά. Τα προβλήματα είναι πάντα το κόστος της μετάφρασης και η προώθηση των βιβλίων - να μάθουν οι αναγνώστες για την ύπαρξή τους. Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση; Βοηθούν οι χορηγίες για μεταφράσεις, από το κράτος ή από ιδρύματα, όπως ανέφερα προηγουμένως και το EUPL. Βοηθάνε οι εκδοτικοί οίκοι που προωθούν λογοτεχνία και μεταφράσεις. Κατά την άποψή μου, αυτοί που θα μπορούσαν να κάνουν περισσότερα είναι τα βιβλιοπωλεία - να αφήνουν χώρο για τους μικρούς εκδότες, να έχουν χώρο για

μεταφρασμένα βιβλία και να τα προωθούν. Αλλά και τα βιβλιοπωλεία έχουν τα προβλήματά τους! Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα αγγλικά;« Οι διάλεκτοι (όπως σε όλες τις γλώσσες φαντάζομαι) είναι δύσκολο να μεταφραστούν. Και η καθαρεύουσα, στα παλαιότερα βιβλία. Υπάρχει και άλλη μία δυσκολία, αν σκεφτεί κανείς ότι η σύγχρονη Ελληνική λογοτεχνία είναι πιο νέα από τη σύγχρονη Αγγλική λογοτεχνία - κάπως όπως ήταν και η Ρωσική στην εποχή του Τολστόι. Η γραμματεία της Ελλάδας και της Κύπρου παλεύει για να καθιερωθεί. Που είναι καλό βέβαια - η Ελληνική γραμματεία είναι ζωντανή και δυναμική. Δεν έχει φτάσει σε αυτήν την αποξένωση που έχουμε τώρα στην Αγγλία - βιβλία χωρίς πλαίσιο, χωρίς πλοκή και χαρακτήρες, χωρίς οικογένεια και κοινωνία, γεμάτα απόγνωση και μιζέρια. Αυτή είναι μία άποψη, βεβαίως. Σάς δίνω ένα παράδειγμα - εντελώς τυχαίο από το μυθιστόρημα που διαβάζω τώρα. I could see that these posters were a rite of initiation (into property, investments, debt) and that the corporate suits signalled a sacrifice of the complexity of gender distinctions. Another poster displayed a photograph of a neat semi-detached house with a front garden the size of a grave. There were no flowers in that garden, just newly laid grass. It looked desolate. The squares of turf had not yet grown into each other. Perhaps a paranoid personality was lurking to the left of the story they were building for us. He had cut down all the flowers and murdered the household pets. Μου είπε πρόσφατα η φίλη μου η Πόππι –νέα Αγγλίδα φιλελληνίδα– ότι για να βρεις καλό τέλος σε Αγγλικό σύγχρονο μυθιστόρημα, πρέπει να διαβάσεις ρομάντζα - αυτό που λέγεται στην Αγγλία chick lit, ή a trashy novel. Τι μας λέει αυτό; Άλλη δυσκολία: Οι Άγγλοι χρησιμοποιούν, τώρα προπαντός, μικρές λέξεις, μικρές προτάσεις, λιγότερα λόγια… Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση η διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Και τα δύο πιστεύω - δημιουργός στη δική του γλώσσα, διαμεσολαβητής της ξένης. Είναι αλήθεια ότι ο μεταφραστής αισθάνεται λίγο πολύ όπως τον στιχουργό

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] ενός τραγουδιού που παραμένει στην αφάνεια, αφού ο ερμηνευτής καρπώνεται σχεδόν όλη τη δόξα; Ο καλός ερμηνευτής σκέφτεται τη μουσική, όχι τον εαυτό του. Έτσι και ο καλός συνθέτης, και ο καλός συγγραφέας - σκέφτεται αυτό που φτιάχνει. Από την άλλη πλευρά, βοηθάει να έχεις κάποια προσωπικότητα. Όσον αφορά στον μεταφραστή, είναι αλήθεια ότι προσφέρεις και ταυτόχρονα απουσιάζεις. Κάπως γυναικείο είναι αυτό. Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; Να αναπνέει - να είναι ζωντανή. Να ρέει και να έχει ρυθμό στην καινούργια γλώσσα. Εκεί χρειάζεται έμπνευση και δημιουργικότητα. Για να είσαι καλός μεταφραστής, πιστεύω ότι πρέπει να ξέρεις καλά τη δική σου γλώσσα, να θυμάσαι ότι γράφεις λογοτεχνία, να διαβάζεις λογοτεχνία από όλες τις εποχές, να ακούς πώς μιλάνε οι άνθρωποι γύρω σου, οι

νέοι, οι γέροι, οι κάτοικοι στα χωριά, οι κάτοικοι των πόλεων, κ.λπ, κ.λπ. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; Δεν ξέρω αν έχω κάποια συγκεκριμένη εμπειρία να σας πω, αλλά η σχέση με τον συγγραφέα είναι θέμα εκτίμησης, φιλίας, εμπιστοσύνης. Και αυτό ισχύει και όταν ο συγγραφέας δεν είναι πια ζωντανός! Όταν μετέφραζα Πλάτωνα, η κόρη μου, 7 χρονών τότε, κατάλαβε πόσο αγαπούσα τη δουλειά μου και μου ζωγράφισε τον Πλάτωνα με ένα μπαλόνι να λέει “I am Plato, the Great Plato, come back from the Dead.” Είχε κάτι σαν μπαστούνι ή μαγικό ραβδί στο χέρι του και περίμενε την καινούργια μετάφραση! Έτσι είναι η λογοτεχνία βέβαια –σαν να σου μιλάει κάποιος– και εσύ να ακούς προσεκτικά. Είναι θέμα αγάπης, πειθαρχίας και μαγείας. Το κατάλαβε η μικρή!

Για να είσαι καλός μεταφραστής, πιστεύω ότι πρέπει να ξέρεις καλά τη δική σου γλώσσα και να θυμάσαι ότι γράφεις λογοτεχνία

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Η Irene Noel-Baker είναι ψυχολόγος, μεταφράστρια και ποιήτρια. Μεγάλωσε στην Ελλάδα και μιλάει ελληνικά. Η μητέρα της ήταν Σουηδή. Σπούδασε Αρχαία Ελληνική και Αγγλική Λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου. Πριν ασχοληθεί με τη μετάφραση, εργάστηκε στον τομέα των εκδόσεων και ως Κλινικός Ψυχολόγος στη Βρετανία. Οι μεταφράσεις της από τα ελληνικά περιλαμβάνουν ποικίλα θέματα: ψυχανάλυση, ιστορία, αρχιτεκτονική, διήγημα, μυθιστόρημα, αρχαία ελληνική γραμματεία-φιλοσοφία.

149

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

O Khaled Raοuf για την ελληνική λογοτεχνία στην Αίγυπτο 150

Literature.gr

Αίγυπτος είναι η μεγαλύτερη βιβλιοπαραγωγός χώρα στον αραβικό κόσμο. Οι εκδιδόμενοι, ανά έτος, τίτλοι ξεπερνούν τον συνολικό αριθμό τίτλων που εκδίδονται στις υπόλοιπες αραβικές χώρες. Στη χώρα αντιστοιχεί ένας τίτλος για κάθε 21000 κατοίκους (το ποσοστό είναι πολύ υψηλότερο στις δυτικές κοινωνίες) και ένας για κάθε 70000 στο Μαρόκο, την Τυνησία και την Αλγερία (Abdelwad, 2000). Η Αίγυπτος είναι η πύλη της λογοτεχνίας και για τις υπόλοιπες αραβικές χώρες και τα 400 εκατομμύρια των αραβόφωνων. Μπορεί για την ώρα να έχει σχετικά μικρή δυναμικότητα στον τομέα του βιβλίου, παρά τη μεγάλη πληθυσμιακή της δύναμη, αφού εκδίδονται ετησίως γύρω στους 10,000 τίτλους (τα ευπώλητα σπάνια ξεπερνούν τις 10.000 αντίτυπα), ωστόσο, έχει μεγάλες προοπτικές. Ο Αιγυπτιακός Οργανισμός Βιβλίου προωθεί τα βιβλία στο εξωτερικό και χρηματοδοτεί τη μετάφρασή τους. Η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου στο Κάιρο δέχεται πάνω από δύο εκατομμύρια επισκέπτες και είναι η μεγαλύτερη της Μέσης Ανατολής. Τα τελευταία χρόνια φαίνεται να υπάρχει στην Αίγυπτο μια ιδιαίτερη δυναμική στον τομέα του βιβλίου και των αναγνωστικών συνηθειών. Είναι χαρακτηριστικό ότι μετά την αραβική άνοιξη οι Αιγύπτιοι στρέφονται σε βιβλία που ως τότε ήταν απαγορευμένα ή δύσκολα προσβάσιμα, όπως βιβλία του Όργουελ και του Κούντερα, ακόμα και το προκλητικό, για τη μουσουλμανική κοινωνία της χώρας, Σατανικοί στίχοι του Σ. Ρούσντι. Με την Αίγυπτο ο ελληνικός πολιτισμός ανέπτυξε ιδιαίτερες σχέσεις. Εκεί, χάρη στις ελληνικές παροικίες άκμασαν τα ελληνικά γράμματα και αναδείχτηκαν σπουδαίοι ποιητές (π.χ. Καβάφης) και πεζογράφοι (Τσίρκας). Κατά τη μακραίωνη παρουσία των Ελλήνων της Αιγύπτου, στις παροικίες εκδόθηκαν πάνω από 4000 τίτλοι βιβλίων, 200 περιοδικά και εφημερίδες. Σύμφωνα με τις καταγραφές στη βάση δεδομένων του ΕΚΕΒΙ, οι μεταφράσεις των ελληνικών βιβλίων στα αραβικά είναι σε αριθμό πολύ περιορισμένες. Μόλις

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] μερικές δεκάδες βιβλία ελληνικής λογοτεχνίας έχουν μεταφραστεί. Οι τελευταίες καταγραφές αναφέρονται στον Καζαντζάκη και τον Ρίτσο (2010). Ο Καζαντζάκης εμφανίζεται πέντε φορές στις εγγραφές, ο Ρίτσος και ο Καβάφης από τρεις. Για τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στα αραβικά συνομιλήσαμε με τον Khaled Raouf, έναν πολύ δραστήριο, και βραβευμένο για την προσφορά του, μεταφραστή. Τα τελευταία χρόνια έχει μεταφράσει πολλά και σημαντικά έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Ο Khaled Raouf αναφέρεται στο ενδιαφέρον που υπάρχει από Άραβες εκδότες για την ελληνική λογοτεχνία και εξηγεί πως οι αραβόφωνοι αναγνώστες προτιμούν τις νέες ποιητικές φωνές που θίγουν καινούργια θέματα. Για να βελτιωθεί η εικόνα της ελληνικής λογοτεχνίας στην Αίγυπτο, προτείνει να υπάρχουν προγράμματα σοβαρής διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας στα αιγυπτιακά πανεπιστήμια για τη δημιουργία νέων γενιών μεταφραστών καθώς και προγράμματα χρηματοδότησης των εκδόσεων και των μεταφράσεων. Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε με την ελληνική γραμματεία; Από μικρός με γοήτευσε ο ελληνικός πολιτισμός κι η ελληνική γλώσσα και έπειτα η ελληνική λογοτεχνία. Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στα αραβικά; Όταν άρχισα να μελετώ ελληνική λογοτεχνία, όταν ζούσα στην Ελλάδα σαν φοιτητής, διάβαζα βιβλία που τα είχα ήδη διαβάσει μεταφρασμένα στα αραβικά και έπαθα μεγάλο σοκ. Αυτά που διάβαζα στα ελληνικά ήταν πολύ διαφορετικά από αυτά που είχα διαβάσει στην αραβική μετάφραση. Μετά κατάλαβα ότι αυτές οι μεταφράσεις δεν έγιναν απευθείας από τα Ελληνικά... Διαβάζοντας μεγάλους παλιούς και σύγχρονους συγγραφείς, ποιητές και λογοτέχνες, ένιωσα την ανάγκη να μεταφέρω τα έργα τους στη μητρική μου γλώσσα, γιατί είχα την αίσθηση ότι είναι κρίμα να μην μεταφερθεί αυτή η ομορφιά, αυτή η πλούσια κουλτούρα και η σπουδαία λογοτεχνία στον Άραβα ανάγνωση. Είναι κρίμα να μην υπάρχει στην αραβική βιβλιογραφία και επίσης θα ήταν κρίμα να μην γνωρίζει ο

Όταν άρχισα να μελετώ ελληνική λογοτεχνία, όταν ζούσα στην Ελλάδα σαν φοιτητής, διάβαζα βιβλία που τα είχα ήδη διαβάσει μεταφρασμένα στα αραβικά και έπαθα μεγάλο σοκ. Αυτά που διάβαζα στα ελληνικά ήταν πολύ διαφορετικά από αυτά που είχα διαβάσει στην αραβική μετάφραση. Μετά κατάλαβα ότι αυτές οι μεταφράσεις δεν έγιναν απευθείας από τα Ελληνικά...

151

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Προτείνω να υπάρχουν προγράμματα για σοβαρή διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και της ελληνικής λογοτεχνίας στα αιγυπτιακά πανεπιστήμια για να δημιουργήσουμε νέες γενιές μεταφραστών που έχουν τη γνώση

152

αραβόφωνος αναγνώστης το ελληνικό πνεύμα, ειδικά το σύγχρονο και τους πολλούς καλούς συγγραφείς που έχει αυτός ο πολιτισμός. Έτσι το πήρα απόφαση και ξεκίνησα με κάποια βιβλία που είχα διαβάσει μικρός στα αραβικά και ορισμένα άλλα. Είχα υπ’ όψιν ότι είναι μεγάλη ευθύνη και ότι δεν υπάρχουν πολλοί μεταφραστές. Έτσι έπρεπε ή μάλλον σκέφτηκα ότι πρέπει να έχω κάποια στρατηγική για να καλύπτω αυτό το κενό και να δώσω όσο μπορώ μια πανοραμική εικόνα στον Άραβα αναγνώστη για τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία μεταφράζοντας συγγραφείς παλιούς και σύγχρονους. Κι έτσι ξεκίνησα με τους Γ. Ρίτσο, Ν. Καζαντζάκη, Σ. Τσίρκα, Κ. Πολίτη και από την άλλη τους Δ. Δημητριάδη, Θ. Γρηγοριάδη, Π. Κουμούτση και από την Κύπρο τον Π. Ιωαννίδη και τη Νίκη Μαραγκού... κι άλλους... Πριν μερικά χρόνια, κατά τη διάρκεια ενός τριημέρου ελληνο-αιγυπτιακής ποίησης που διεξήχθη στην Αίγυπτο, τιμηθήκατε για τις μεταφράσεις και την προσφορά σας. Τι σημαίνει αυτό για σας; Απολύτως τίποτα. Πόσο γνωστή είναι η ελληνική λογοτεχνία στην Αίγυπτο; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις στην Αίγυπτο και ενδεχομένως σε άλλες αραβόφωνες χώρες;Πιστεύω ότι υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον, αν κρίνω από κουβέντες που κάνω τακτικά με εκδότες από όλες τις αραβικές χώρες, κυρίως την Αίγυπτο, τον Λίβανο και την Τυνησία. Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Αιγύπτιοι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Βεβαίως. Η αρχαία είναι κατά κάποιον τρόπο γνωστή. Πιστεύω ότι είναι εξίσου σημαντικό να γνωρίζει ο άραβας αναγνώστης και τη νέα ελληνική λογοτεχνία. Βασισμένος στην πείρα σας, τι είναι αυτό που θα μπορούσε να αγγίξει τους Αιγύπτιους, και άλλους αραβόφωνους αναγνώστες, σε ένα σύγχρονο ελληνικό λογοτεχνικό βιβλίο; Η ποίηση και οι συγγραφείς που έχουν νέες φωνές και θίγουν καινούργια θέματα. Ποιο είναι το προφίλ του Αιγύπτιου αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία;

Πολύ απλά, αυτοί που διαβάζουν γενικώς και ειδικά οι λάτρες της λογοτεχνίας. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Από την εμπειρία μου, η μεγαλύτερη δυσκολία είναι η επιλογή του βιβλίου και ύστερα η έρευνα και η μελέτη του βιβλίου πριν τη μετάφραση. Δεν αντιμετωπίζω κανένα πρόβλημα ούτε στην έκδοση ούτε στην κυκλοφορία. Όσο για την έκδοση, το καλό είναι πως ό, τι εκδίδεται στην Αίγυπτο, κυκλοφορεί και στις υπόλοιπες αραβικές χώρες. Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση, να προωθηθεί περαιτέρω το ελληνικό βιβλίο; Καλή ερώτηση άλλα δεν πιστεύω ότι υπάρχει κατάσταση για να βελτιωθεί, μάλλον πρέπει να χτιστεί κατάσταση... Εννοώ ότι μιλάμε για έναν χώρο που έχει μόνο δύο ή το πολύ τρεις μεταφραστές από τα νέα ελληνικά... Προτείνω να υπάρχουν προγράμματα για σοβαρή διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και της ελληνικής λογοτεχνίας στα αιγυπτιακά πανεπιστήμια για να δημιουργήσουμε νέες γενιές μεταφραστών που έχουν τη γνώση. Επίσης, πρέπει να υπάρχουν προγράμματα χρηματοδότησης των εκδόσεων και των μεταφράσεων. Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα αραβικά; Δεν είμαι από αυτούς τους μεταφραστές που χαρακτηρίζουν την μετάφραση ότι είναι δύσκολο πράγμα, είναι σύνθετο. Απαντώντας όμως στην ερώτησή σας, θα έλεγα ότι για μένα η προετοιμασία, εφόσον έχω επιλέξει τι θα μεταφράσω, είναι το στάδιο που θέλει πολλή υπομονή και κόπο, διότι προσπαθώ να μελετήσω το θέμα και το συγγραφέα όσο καλύτερα μπορώ, για να μπορέσω να βγάλω τη φωνή του σε μια γλώσσα καινούργια, τη γλώσσα μου, την Αραβική. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη;

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] Δημιουργός είναι, όμως δεν θα δημιουργούσε, αν δεν υπήρχε ο συγγραφέας και πρέπει να είναι ο πιο κοντινός άνθρωπος στον συγγραφέα, για να μπορέσει να ξαναζήσει και να αναδημιουργήσει ή μάλλον να αναβιώσει τη δημιουργική εμπειρία του συγγραφέα σε μία καινούργια γλώσσα. Γράφετε ο ίδιος ποίηση. Πώς λειτουργεί αυτή η ιδιότητά σας κατά την πράξη της μετάφρασης; Πιστεύω ότι βοηθά πολύ, διότι η ποίηση είναι μια υψηλή τέχνη της γλώσσας και είναι σημαντικό εργαλείο στα χέρια του μεταφραστή. Άλλωστε, και οι δυο γλώσσες, τις όποιες λατρεύω, είναι άκρως ποιητικές. Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; Είναι αυτή που διαβάζεται με την ίδια ευκολία που διαβάζεται στην πρωτότυπη γλώσσα

στην οποία γράφτηκε αρχικά. Επίσης, πιστεύω ότι η καλή μετάφραση είναι αυτή που μεταφέρει τις ιδέες και τη φιλοσοφία του συγγραφέα όπως ακριβώς τα λέει ο ίδιος. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.) Κάθε μετάφραση είναι μια μεγάλη εμπειρία ή μάλλον ένα πολυδιάστατο ταξίδι που ξεκινά από τον κόσμο του συγγραφέα, τη γλώσσα που γράφει, τις ιδέες, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό από τον οποίο έρχεται και οφείλει ο μεταφραστής να τα μεταφέρει, ή όπως είπα πριν, να αναβιώσει σε μια καινούργια γλώσσα και σε ένα άλλο περιβάλλον. Πιστεύω ότι κάθε βιβλίο που έχω μεταφράσει ήταν ξεχωριστή εμπειρία με αυτή έννοια.

Πιστεύω ότι η καλή μετάφραση είναι αυτή που μεταφέρει τις ιδέες και τη φιλοσοφία του συγγραφέα όπως ακριβώς τα λέει ο ίδιος

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Ο Khaled Rauf διαθέτει PhD στην ιστορία της τέχνης. Είναι μεταφραστής της ελληνικής λογοτεχνίας. Ορισμένες από τις μεταφράσεις του είναι οι εξής: Ανθολογία Γιάννη Ρίτσου, Βίος και πολιτεία του Ν. Καζαντζάκη, Πεθαίνω σαν χώρα και Μεταφορά του Δ. Δημητριάδη, Αλούζα, χίλιοι και ένας εραστές του Θ. Γρηγοριάδη, Αριάγνη – Νυχτερίδα του Σ. Τσίρκα, Γεζούλ της Ν. Μαραγκού, Ερόικα του Κ. Πολίτη, Στους δρόμους του Καΐρου, περίπατος με τον Ναγκίμπ Μαχφούζ και Αλεξανδρινές φωνές της Πέρσας Κουμούτση, Ότι μένει από την νύχτα της Έρσης Σωτηροπούλου. Κοάζινος και Αμερική 62 του Πάνου Ιωαννίδη, Η εκδρομή της Εύα Στάμου και Ακυβέρνητη Παροικία του Α. Νταλαχάνη.

153

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Ο Mario Dominguez Parra και ο Pedro Olalla Gonzalez de la Vega για την ελληνική λογοτεχνία στην Ισπανία 154

Literature.gr

ε ένα σύνολο 300 εκδόσεων στις γλώσσες της Ισπανίας, το ένα τρίτο αφορά το έργο του Κ. Π. Καβάφη και το ένα έβδομο το έργο του Καζαντζάκη. «Αν στις εκδόσεις των έργων του Καβάφη και του Καζαντζάκη προσθέσουμε αυτές των έργων του Βασίλη Βασιλικού, του Γιώργου Σεφέρη, του Οδυσσέα Ελύτη και του Γιάννη Ρίτσου, θα δούμε ότι αυτοί οι έξι συγγραφείς αποτελούν το 50% και πλέον της παρουσίας των ελληνικών γραμμάτων στην Ισπανία τα τελευταία 50 χρόνια», όπως αναφέρει ο νεοελληνιστής Vicente Fernandez Gonzalez στο κείμενό του για την ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό που δημοσιεύτηκε στην έκδοση Βασίλης Βασιλειάδης (επιμ.), «γνώριμος και ξένος…». Η νεοελληνική λογοτεχνία σε άλλες γλώσσες, Κ.Ε.Γ., Θεσσαλονίκη 2012, σ. 145-168. Η αγορά του βιβλίου στην Ισπανία είναι από τις μεγαλύτερες στον κόσμο. Το 2013 έφτασε τους 77000 τίτλους και αναλογούσαν 2 τίτλοι ανά 1000 κατοίκους (στην Ελλάδα αναλογεί λιγότερο από 1/1000 κατοίκους), ποσοστό ιδιαίτερα υψηλό. Ο κύκλος εργασιών στις πωλήσεις βιβλίου το 2016 έφτασε τα 2.5 δισεκατομμύρια ευρώ (το 2008, πριν από την κρίση, τα 3.19 δισεκατομμύρια). Σύμφωνα με την έρευνα που διενήργησε η GFK το 2016: (click to download)το 57% του πληθυσμού διαβάζει βιβλία κάθε μέρα ή τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα. Οι Ισπανοί αγαπούν το βιβλίο, κάτι που αποτυπώνεται στην αγορά του βιβλίου. Αλλά και στη μανία τους για τον Δον Κιχώτη και στην, υστερική σχεδόν, προσπάθεια για ανακάλυψη των λειψάνων του μεγάλου ποιητή Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, ο οποίος δολοφονήθηκε το 1936 από τους φασίστες. Είναι χαρακτηριστικό πως στη γιορτή του San Jordi, στις 23 Απριλίου, στη Βαρκελώνη, σύμφωνα με το έθιμο, ως δώρο προσφέρεται ένα τριαντάφυλλο και ένα βιβλίο. Αλλά ποια είναι η εικόνα του ελληνικού βιβλίου στην ισπανική αγορά; Για το θέμα μιλήσαμε με τους μεταφραστές Mario Dominguez Parra και Pedro Olalla Gonzalez de la Vega. Ο Mario Dominguez Parra τονίζει πως το ενδιαφέρον «έχει διευρυνθεί τα τελευταία περίπου τριάντα χρόνια. Μεγάλες προσωπικότητες της μετάφρασης της νεοελληνικής λογοτεχνίας άρχισαν την

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] εξαιρετική δουλειά τους στην Ισπανία και στην Αμερική». Προσθέτει πως αν και είναι μικρό το κοινό της ελληνικής λογοτεχνίας στην Ισπανία, εντούτοις ενδιαφέρεται πολύ. Ο μεταφραστής αναφέρεται με λεπτομέρεια στις εκδόσεις των ελληνικών βιβλίων στην Ισπανία και σε άλλα ζητήματα, όπως στην περιπέτειά του με την ελληνική γλώσσα («Έμαθα ελληνικά, ας πούμε, από ένα περίεργο ατύχημα», «Το πρώτο βιβλίο που διάβασα [...] στα Ελληνικά ήταν Η φιλοσοφία του μπουντουάρ, του Μαρκήσιου ντε Σαντ, σε μετάφραση του Βασίλη Καλλιπολίτη»), στην εμπειρία του σχετικά με τη μετάφραση του πρώτου μυθιστορήματος του Καζαντζάκη Σπασμένες Ψυχές και στο έργο σύγχρονων Ελλήνων ποιητών. Ο Pedro Olalla Gonzalez de la Vega παραδέχεται ότι η ελληνική λογοτεχνία στην Ισπανία παραμένει ελάχιστα γνωστή, προσθέτει, ωστόσο, ότι το ενδιαφέρον έχει αυξηθεί. Ο Pedro Olalla Gonzalez de la Vega μάς μίλησε για το πάθος του για τον ελληνικό πολιτισμό που τον οδήγησε και στη μετάφραση και για την ύψιστη διάκριση να τιμηθεί ως Πρεσβευτής του Ελληνισμού από την ελληνική πολιτεία. Παραθέτει ακόμα τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο μεταφραστής της ελληνικής λογοτεχνίας και ως λύση προτείνει την ποιότητα στα πρωτότυπα έργα. Και οι δύο μεταφραστές υπογραμμίζουν τη μεγάλη απήχηση που έχει το έργο του Καβάφη στην Ισπανία και αναφέρονται σε γενικότερα ζητήματα που αφορούν τη μετάφραση. Κύριε Parra, τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε με την ελληνική γραμματεία; Έμαθα ελληνικά, ας πούμε, από ένα περίεργο ατύχημα. Πήγα στην Αθήνα, μαζί με κάποιους φίλους, το 1998. Ήμασταν φοιτητές του Εράσμους και θέλαμε να τελειώσουμε εκεί τις σπουδές μας στην Αγγλική Φιλολογία. Δεν ήξερα ούτε καν το ελληνικό αλφάβητο. Όταν ήμουν στους δρόμους, διάβαζα «Πειραιώς», λόγου χάριν, ως «Peipaios». Δεν είχα σπουδάσει αρχαία ελληνικά στο σχολείο, ούτε στο πανεπιστήμιο. Βεβαίως, αγάπησα τους κλασικούς και είχα διαβάσει κάποιους από αυτούς σε ισπανική μετάφραση. Από τη σημερινή Ελλάδα, γνώρισα το μπάσκετ και τον θρυλικό τελικό του Ευρωπαϊκού Πρωταθλήματος του 1987, με τους Γκάλη, Γιαννάκη, Φασούλα, Χριστοδούλου, κ.λπ, και είδα τους πρώτους δυο παίκτες με τον Άρη Θεσσαλονίκης στην τηλεόραση, όταν έπαιξαν εναντίον ισπανικών

Parra: Τα Ελληνικά τα έμαθα με μια οικογένεια από τη Μήλο. Θυμάμαι ότι μετά από περίπου εννέα μήνες στην Αθήνα, μπροστά σε έναν δημόσιο υπάλληλο στο ΙΚΑ, δοκίμασα να μιλήσω Ελληνικά. Έφυγα από την Αθήνα το 2001, επέστρεψα για διακοπές το καλοκαίρι του 2002, και από τότε δεν έχω ξαναπάει

155

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Olalla: Η ενασχόλησή μου με τον ελληνισμό ήταν ανέκαθεν μια παθιασμένη σχέση. Αλλιώς δεν θα είχε αντέξει στον χρόνο και στις αντιξοότητες. Ο λόγος που, κάποια μακρινή μέρα, αποφάσισα να μάθω ελληνικά ήταν για να έχω πιο άμεση και προσωπική πρόσβαση σε όλον αυτόν τον κόσμο. Δεν ήξερα βέβαια πού θα με έβγαζε η απόφαση εκείνη: ήξερα μόνο ότι θα άλλαζε τη ζωή μου… κι όμως την πήρα

156

ομάδων Πήγαμε για σπουδές στην Ελλάδα, γιατί δεν υπήρχανε θέσεις σε πανεπιστήμια στην Αγγλία και επειδή η Αθήνα φαινότανε πιο φτηνή από την Αγγλία ή από άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μέναμε όλοι σε ένα σπίτι της οδού Δευκαλίωνος. Περάσαμε εκεί τέσσερις μήνες. Είχαμε μαθήματα ελληνικών στο πανεπιστήμιο (ακόμα κρατάω το βιβλίο, Επικοινωνήστε Ελληνικά), στου Ζωγράφου (εκεί είδα πρώτη φορά στη ζωή μου να χιονίζει). Η καθηγήτριά μας των ελληνικών λεγόταν Άρτεμις. Δεν είχα και πολύ χρόνο να μάθω Ελληνικά και, όταν άρχισα να μαθαίνω, έπρεπε να φύγω. Όμως, επέστρεψα στην Αθήνα την επόμενη χρονιά, το 1999, γιατί βρήκα την ευκαιρία να δουλέψω ως καθηγητής Ισπανικών (ήταν η πρώτη μου δουλειά) στα φροντιστήρια Ευρωγνώση. Έζησα στην Αθήνα δυο χρόνια και δυο μήνες, στην οδό Κυριακού Δ. (στην Πλατεία Αττικής) και στην οδό Κερκύρας (στην Κυψέλη). Τα ελληνικά τα έμαθα με μια οικογένεια από τη Μήλο. Θυμάμαι ότι μετά από περίπου εννέα μήνες στην Αθήνα, μπροστά σε έναν δημόσιο υπάλληλο στο ΙΚΑ, δοκίμασα να μιλήσω ελληνικά. Έφυγα από την Αθήνα το 2001, επέστρεψα για διακοπές το καλοκαίρι του 2002, και από τότε δεν έχω ξαναπάει. Κύριε Olalla, κοιτάζοντας κανείς την ιστοσελίδα σας και το βιογραφικό σας, αντιλαμβάνεται το μεγάλο πάθος σας για τον ελληνικό πολιτισμό. Τιμηθήκατε πολλές φορές για την προσφορά σας και μάλιστα με την ύψιστη διάκριση του Πρεσβευτή του Ελληνισμού το 2010 από την ελληνική πολιτεία. Τι σημαίνουν για σας αυτές οι διακρίσεις; Σε πολλές περιπτώσεις, είναι η ειλικρινής αναγνώριση κάποιων που πιστεύουν ακόμα στην αξία αυτών των πραγμάτων. . Σε ορισμένες, είναι και μια αναπάντεχη αναγνώριση. Και σε όλες, είναι μια δέσμευση από την πλευρά μου: να συνεχίσω να καλλιεργώ αυτά που πιστεύω. Αυτό το πάθος ήταν ο λόγος, κύριε Olalla, που αποφασίσατε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας; Η ενασχόλησή μου με τον ελληνισμό ήταν ανέκαθεν μια παθιασμένη σχέση. Αλλιώς δεν θα είχε αντέξει στον χρόνο και στις αντιξοότητες. Ο λόγος που, κάποια μακρινή μέρα, απο-

φάσισα να μάθω ελληνικά ήταν για να έχω πιο άμεση και προσωπική πρόσβαση σε όλον αυτόν τον κόσμο. Δεν ήξερα βέβαια πού θα με έβγαζε η απόφαση εκείνη: ήξερα μόνο ότι θα άλλαζε τη ζωή μου… κι όμως την πήρα. Κύριε Parra, γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας; Είχα αρχίσει να μεταφράζω στο τέλος των πανεπιστημιακών χρόνων στην Τενερίφη. Μετέφρασα ένα ποίημα της Elizabeth Bishop και ολάκερο το ποίημα The Waste Land, του T.S. Eliot, στα ισπανικά (και τα δύο είναι ακόμα ανέκδοτα). Με ενδιάφερε πολύ από τότε, το 1997 νομίζω, η μετάφραση, ξεχωριστά η μετάφραση ποίησης. Οπότε, όταν έμαθα καλά τα ελληνικά άρχισα να ενδιαφέρομαι για την ελληνική λογοτεχνία, που, από ό,τι θυμάμαι, δεν ήξερα καθόλου πριν Το πρώτο βιβλίο που διάβασα, όμως, στα ελληνικά ήταν Η φιλοσοφία του μπουντουάρ, του Μαρκήσιου ντε Σαντ, σε μετάφραση του Βασίλη Καλλιπολίτη. Αφού έφυγα από την Αθήνα, άρχισα να διαβάζω ελληνικά βιβλία. Ειρωνικά, στην Αθήνα αγόρασα μόνο αγγλικά βιβλία, κυρίως στο βιβλιοπωλείο «Η φωλιά του βιβλίου», που δυστυχώς δεν υπάρχει πια. Από το 2004, όταν επέστρεψα στην Τενερίφη, όπου ζω μόνιμα από τότε, άρχισα να διαβάζω κάποια από τα ελληνικά βιβλία που περιέχει η πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη (Universidad de La Laguna) και κάποια από αυτά τα έχω μεταφράσει (Η ποίηση και ο Άδης και η Ιχνηλασία της Ιωάννας Τσάτσου, και η Μουσική του Κώστα Ε. Τσιρόπουλου). Λόγω της εξαιρετικής δουλειάς της καθηγήτριας Isabel García Gálvez (μεταφράστρια, δοκιμιογράφος και καθηγήτρια τούτου του πανεπιστήμιου), είχαμε (και ακόμα έχουμε) και αρκετά νεοελληνικά βιβλία και κάποιες μεταφράσεις από τα νέα ελληνικά. Η García Gálvez κάλεσε το 2001 τον Κώστα Ε. Τσιρόπουλο σε ένα συνέδριο νέας ελληνικής λογοτεχνίας που η ίδια οργάνωσε. Η García Gálvez ήταν μια μεγάλη προσωπικότητα, η οποία δυστυχώς πέθανε πολύ νέα, το 2012. Οπότε, έχουμε ένα παρελθόν κάποιοι στην Τενερίφη σε σχέση με τα ρωμαίικα. Πόσο γνωστή είναι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στην Ισπανία; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Parra: Το ενδιαφέρον, κατά την γνώμη μου, έχει διευρυνθεί τα τελευταία περίπου τριάντα

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] χρόνια. Μεγάλες προσωπικότητες της μετάφρασης της νεοελληνικής λογοτεχνίας άρχισαν την εξαιρετική δουλειά τους στην Ισπανία και στην Αμερική. Γι’ αυτό κρίνω σκόπιμο πως πρέπει να αναφέρω ονόματα μεταφραστών/ μεταφραστριών που έχουν ασχοληθεί με τη μετάφραση της νέας ελληνικής λογοτεχνίας, για να δώσω μια εικόνα για το ποια είναι τα βιβλία που έχουν μεταφραστεί στα ισπανικά. Σίγουρα θα ξεχάσω κάποιον, κι ελπίζω να μου συγχωρεθεί. Μιλάω, πρώτα απ’ όλα, για την Selma Ancira, την Natividad Gálvez, τον Vicente Fernández González, τον José Antonio Moreno Jurado και τον Pedro Bádenas de la Peña. Βεβαίως, είχε προηγηθεί ο Χιλιανός μεταφραστής Miguel Castillo Didier, ο οποίος μετέφρασε έργα του Σεφέρη (όλα τα ποιήματά του), του Καζαντζάκη (την Οδύσσειά του και θεατρικά έργα του), του Τσίρκα (την τριλογία του), του Καβάφη (τα Άπαντα ποιητικά του), του Κάλβου (τις Ωδές). Επίσης, μετέφρασε μια ανθολογία ελληνικής ποίησης από την τελευταία χιλιετία και έγραψε μια βιογραφία του Καβάφη. Όσον αφορά στο έργο του Καζαντζάκη, ευτυχώς τα τελευταία δέκα χρόνια, πάνω από όλα, άρχισαν να εκδίδουν κάποιοι εκδοτικοί οίκοι τα πιο σημαντικά έργα του, μεταφρασμένα κατευθείαν από τα ελληνικά (υπήρχαν, πριν, αρκετές μεταφράσεις από το έργο του, αλλά από γαλλικές μεταφράσεις). Η Selma Ancira μετέφρασε τον Βίο και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά και το Ο Χριστός ξανασταυρώνεται. Πέρα από τα έργα του Καζαντζάκη και του Ρίτσου (θα μεταφράσει ολάκερη την Τέταρτη Διάσταση και κάποια από τα μέρη της έχουν ήδη βγει), μετέφρασε τα Άπαντα Ποιητικά και τα δοκίμια του Γιώργου Σεφέρη, μια συλλογή ποιημάτων της Νίκης Μαραγκού (στα ισπανικά, Estampas de Chipre) και την Λωξάνδρα, της Μαρίας Ιορδανίδου. Μόνο, από αυτά που θυμάμαι, ένα έργο του Καζαντζάκη μεταφράστηκε πριν από όλα αυτά κατευθείαν από τα ελληνικά (στην Ισπανία): Ταξιδεύοντας: Ισπανία, από την Guadalupe Flores Liera. Ο Pedro Bádenas de la Peña μετέφρασε Τα Άπαντα του Καβάφη (ποίηση και πεζά), Τα Ποιήματα του Σεφέρη, το Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας του Ελύτη, και τον Ύμνο και θρήνο για την Κύπρο του Ρίτσου. Η Carmen Vilela Gallego μετέφρασε τρία

έργα του Καζαντζάκη: Τον τελευταίο πειρασμό, Τον καπετάν Μιχάλη και την Αναφορά στον Γκρέκο (επίσης, την Πάπισσα Ιωάννα, του Εμμανουήλ Ροΐδη, και άλλα δύο βιβλία του με δοκίμια και διηγήματα). Ο José Antonio Moreno Jurado, ποιητής και μεταφραστής, έχει μεταφράσει τις Τερτσίνες της Ισπανίας, του Καζαντζάκη, τις Ωδές του Ανδρέα Κάλβου, τον Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου, μια μεγάλη Ανθολογία ελληνικής ποίησης από τον ενδέκατο μέχρι τον εικοστό αιώνα, τα περισσότερα βιβλία του Οδυσσέα Ελύτη (μια ανθολογία και συγκεκριμένα βιβλία, όπως τον Ήλιο τον πρώτο, και ένα πεζό έργο, το Χρονικό μιας δεκαετίας), δοκίμια του Σεφέρη, και επίσης δυο άλλες ανθολογίες (που περιέχουν την ποίηση της Γενιάς του 30 και της Γενιάς του 40). Ο Pedro Olalla (συγγραφέας στα ισπανικά και στα ελληνικά) μετέφρασε το Όφις και κρίνο, του Καζαντζάκη και το Δάφνις και Χλόη του Λόγγου. Το 2011 ο εκδοτικός οίκος Cátedra Universal (ο ίδιος που δημοσίευσε τις τρεις μεταφράσεις της Vilela από έργα του Καζαντζάκη) δημοσίευσε τη μετάφραση του αριστουργήματος του Στρατή Τσίρκα Ακυβέρνητες Πολιτείες, μια έκδοση της Ιωάννας Νικολαΐδου, σε μετάφραση της ίδιας, του Vicente Fernández González, της María López Villalba και του Leandro García Ramírez. Εκείνη τη χρονιά συμπληρώθηκαν εκατό χρόνια από τη γέννηση του Τσίρκα. Ήταν η πρώτη φορά που μεταφράστηκε αυτό το έργο στην Ισπανία. O Χιλιανός Castillo Didier το είχε μεταφράσει. Βγήκε στην Αργεντινή το 1976. Η Ιωάννα Νικολαΐδου είναι μεταφράστρια και δοκιμιογράφος. Εκτός από τη μετάφραση της τριλογίας του Τσίρκα, είναι η επιμελήτρια του βιβλίου Traducir al otro, traducir a Grecia. Ο Vicente Fernández González έχει μεταφράσει το Τι μένει από τη νύχτα (μαζί με τον Antonio Vallejo) της Έρσης Σωτηροπούλου και τα ποιήματά της (στα ισπανικά, Luces de gálibo), του Νάσου Βαγενά (Βάρβαρες ωδές), του Κωνσταντίνου Καβάφη, του Κώστα Ε. Τσιρόπουλου (Το Σημείο Στίξης), του Γιώργου Σεφέρη (μια συλλογή από τα ημερολόγιά του, Días (1925-1968)). Ο Vicente Fernández González κέρδισε δυο φορές το Ισπανικό Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης για τις δικές του μεταφράσεις έργων του Σεφέρη (Έξι νύχτες στην Ακρόπολη) και του Θανάση

Olalla: Η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία παραμένει ελάχιστα γνωστή στην Ισπανία· αν και αυτό είναι σχετικό, διότι σήμερα είναι ασφαλώς πολύ πιο γνωστή από ό,τι ήταν πριν από τρεις δεκαετίες. Τότε, το ενδιαφέρον των Ισπανών για την Ελλάδα περιοριζόταν σχεδόν αποκλειστικά στην κλασική εποχή: όσοι ενδιαφερόμασταν για κάτι παραπάνω –πολύ λίγοι– ήμασταν εξ ανάγκης outsiders

157

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Parra: Ο Πέτρος Μάρκαρης είναι, νομίζω, ο πιο γνωστός σύγχρονος Έλληνας συγγραφέας στην Ισπανία. Έχω διαβάσει τρία έργα του και μου άρεσαν αρκετά. Είναι μια εξαίρεση, μαζί με τον Ζορμπά που μεταφράστηκε από την Ancira, και που πρόσφατα βγήκε μια δεύτερη έκδοση

158

Χατζόπουλου (Ρήματα για το ρόδο). Άλλο έργο που μετέφρασε του Χατζόπουλου είναι το Ωσεί παρόν. Μετέφρασε, επίσης, δυο βιβλία του Κώστα Μαυρουδή (Τέσσερις εποχές και Το δάνειο του χρόνου). Η Isabel García Gálvez μετέφρασε έργα του Γιάννη Ψυχάρη (Guanaco), του Κώστα Ε. Τσιρόπουλου (Η ανάπαυση των αθλητών), του Ιωάννη Βηλαρά (La batracomiomaquia), του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Διηγήματα), της Ιουλίας Ιατρίδη (Διηγήματα), του Άγγελου Σικελιανού (Ο Διθύραμβος του ρόδου), του Κωνσταντίνου Τσάτσου (La vida a distancia: pensamientos), του Γιώργου Σεφέρη (Τρία κρυφά ποιήματα), του Κωστή Παλαμά (Noblia), του Ιάκωβου Ρίζου Νερουλού (Κορακίστικα). H Natividad Gálvez μετέφρασε Το τρίτο στεφάνι (Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης) και Τα ρέστα, του Κώστα Ταχτσή. Επίσης, μετέφρασε μια ανθολογία του ελληνικού διηγήματος, την Βάρδια, του Νίκου Καββαδία, την Ελένη ή τον Κανένα, της Ρέας Γαλανάκη, την Κυρία Κούλα, του Μένη Κουμανταρέα, και Τις γυναίκες της ζωής της της Λένας Διβάνη. Η Alicia Villar Lecumberri έχει μεταφράσει τα Φύλλα κατοχής της Ιωάννας Τσάτσου, Το χρώμα του φεγγαριού της Αλκυόνης Παπαδάκη και το Ζητείτε ελπίς του Αντώνη Σαμαράκη. Έγραψε ένα βιβλίο πάνω στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία και μετέφρασε επίσης την Ποιητική του Αριστοτέλη. Ο José Ruiz Luque μετέφρασε έργα του Καζαντζάκη (Ασκητική), Κώστα Ε. Τσιρόπουλου (Οι άγγελοι, Τα σημεία στίξης), του Γιώργη Κότσιρα (Η λάμψη και το τέρας, Εγκώμιο για την Κύπρο), του Πέτρου Χάρη (Η τελευταία νύχτα στην Γη), του Δημήτρη Παπαδίτσα (De Patmos a Delfos), της Όλγας Βότση (La fuente y el oso), της Διαλεχτής Ζευγώλη-Γλέζου (Φθινοπωρινό φως), του Πέτρου Γλέζου (Los toldos), του Παντελή Πρεβελάκη (Ποιήματα).Ο Juan Manuel Macías είναι ένας ποιητής, τυπογράφος και μεταφραστής που ασχολείται με την μετάφραση είτε από τα αρχαία είτε από τα νέα ελληνικά. Έχει μεταφράσει όλα τα ποιήματα της Σαπφούς, της Μαρίας Πολυδούρη (Οι τρίλλιες που σβήνουν), του Κώστα Καρυωτάκη (Ελεγείες και σάτιρες) και του Καβάφη (Απάντα ποιητικά). Τώρα μεταφράζει την Οδύσσεια του Ομήρου. Η María López Villalba, εκτός από τη συμμετοχή της στη μετάφραση του έργου του Τσίρκα, έχει μεταφράσει έργα της Μαρίας

Λαϊνά (El estuche de las células: poemas 1972-2003, μαζί με την Aurora Luque και την Obdulia Castillo García), του Θανάση Βαλτινού (Μπλε βαθύ, σχεδόν μαύρο), του Ευγένιου Αρανίτση (και άλλων συγγραφέων, στο βιβλίο Adicción a la nicotina y otras obsesiones: 18 relatos griegos). Μαζί με τον Pedro Bádenas de la Peña, έγραψε το βιβλίο Traducir la revolución: la nueva constitución política de Riga de Velestino. Η Έρση Μαρία Σαμαρά είναι η μεταφράστρια των έργων του Πέτρου Μάρκαρη στα ισπανικά. Η Aurora Luque, ποιήτρια και μεταφράστρια, έχει μεταφράσει τα ποιήματα της Σαπφούς (τώρα θα βγει η τέταρτη έκδοση της δικής της μετάφρασης) και της Μαρίας Λαϊνά. Η Maila García Amorós μετέφρασε το βιβλίο Ο αδελφός μου Γιώργος Σεφέρη της Ιωάννας Τσάτσου, Κάτι θα γίνει, θα δεις του Χρήστου Οικονόμου και το Γυναίκες ή σκοτεινή ύλη της Αλεξάνδρας Δεληγιώργη. Ο Cristián Carandell μετέφρασε μια μεγάλη ανθολογία της ποίησης του Οδυσσέα Ελύτη. Ο Manuel González Rincón μετέφρασε Το νούμερο 31328, του Ηλία Βενέζη, Τον θάνατο του παλικαριού του Κωστή Παλαμά, την Ιστορία ενός αιχμαλώτου του Στρατή Δούκα, μεταξύ άλλων έργων. Ο Juan José Tejero μετέφρασε έργα του Γιάννη Ρίτσου (Επιτάφιος, Ρωμιοσύνη, Η κυρά των αμπελιών). Η Nina Anghelidis (Νίνα Αγγελίδη) είναι μια Ελληνίδα μεταφράστρια που έζησε πολλά χρόνια στην Αργεντινή και μετέφρασε από τα ελληνικά στα ισπανικά και αντίστροφα. Μετέφρασε έργα του Οδυσσέα Ελύτη (Autorretrato en lenguaje oral, Η Ελεγεία της Οξώπετρας, μαζί με τον Horacio Castillo, Ημερολόγιο ενός αθέατου Απρίλη, Το μονόγραμμα, Μαρία Νεφέλη, μαζί επίσης με τον Horacio Castillo, Έξι και μια τύψεις για τον ουρανό, και με τον Nicolás Cócaro), της Κικής Δημουλά (Símbolos solubles, 31 poemas, το δεύτερο μαζί με τον Carlos Spinedi), του Καβάφη (Recuerda cuerpo..., μια ανθολογία ποιημάτων του), του Δημήτρη Καλοκύρη (Η προκυμαία). Μετέφρασε, επίσης, μια ανθολογία με το έργο Ελληνίδων ποιητριών (Poetas griegas 1930-1990). Ο Horacio Castillo μετέφρασε μία ανθολογία με ποιήματα του Καβάφη, Σεφέρη, Ρίτσου, Ελύτη, Βρεττάκου και Βαρβιτσιώτη (Seis poetas griegos). Επίσης, ένα βιβλίο του

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] Ρίτσου (Ρωμιοσύνη) και άλλη μια ανθολογία (Poesía griega moderna). Ο Alfonso Silván Rodríguez μετέφρασε τα άπαντα ποιητικά του Καβάφη, μια ανθολογία του Ελύτη, Τα ποιήματα (1941-1971) του Αναγνωστάκη και δύο βιβλία του Δημήτρη Δημητριάδη (Homeriada, Olvido). Ο Francisco Torres Córdova μετέφρασε έργα του Ελύτη (Τα κορίτσια, Χρονικό μιας δεκαετίας, Prosa: seis ensayos, μια ανθολογία της ποίησής του), του Κακναβάτου, του Αναγνωστάκη, του Σαχτούρη, του Λειβαδίτη, του Καρούζου, της Δημουλά, της Βακαλό, του Βαρβιτσιώτη. Η Laura Salas μετέφρασε Την φόνισσα, του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και το Έγκλημα στο Κολωνάκι του Γιάννη Μαρή. Ο Pedro Mateo μετέφρασε την Αφροδίτη Ουρανία του Άγγελου Σικελιανού και μια συλλογή ποιημάτων του Τάσου Δενέγρη. Η María Enguix μετέφρασε, μαζί με την Eva Ruiz, ένα βιβλίο της Μαρίας Ευσταθιάδη (Σχεδόν... μελό), ένα διήγημα του Αχιλλέα Κυριακίδη («Inenarrable») και ακόμα ένα της Βερονίκης Δαλακούρα («El cuadro de Hodler»). Η Eva Latorre Broto μετέφρασε δυο βιβλία του Γιώργου Φιλίππου Πιερίδη: τους Βαμβακάδες και τα Διηγήματα της Μέσης Ανατολής Ένα άλλο βιβλίο της Έρσης Σωτηροπούλου μεταφράστηκε στα ισπανικά, το Ζιγκ ζαγκ στις νεραντζιές. Έντεκα μεταφραστές και μεταφράστριες πήρανε μέρος σε αυτό το εγχείρημα, υπό τον συντονισμό της Julia Osuna Aguilar και του Francisco González López. Οι μεταφραστές είναι η Julia Osuna Aguilar, ο Francisco González López, η Olga Arroyo Martínez, η Ariadna Barroso Calderón, η María Enguix Tercero, η María Elena García Cueto, ο Antonio García Guzmán, η María Dolores Leiva Leiva, ο Guillermo Marín Casal, η Isabel Meana Melendi και η Cristina Rorris Michos. Εγώ έχω μεταφράσει Τον μόνο πιστό ένοικο, τον Αντώνη Σκιαθά, μια ποιητική ανθολογία του Κώστα Ρεούση (La irrealidad submarina), τις Σπασμένες ψυχές, του Νίκου Καζαντζάκη, Των Ελλήνων τα σώματα, του Κώστα Ε. Τσιρόπουλου (το τελευταίο μέρος του βιβλίου του Μυστήριο), Ναός του κόσμου του Γιάννη Υφαντή (όχι ολάκερο το βιβλίο, αλλά μια μικρή συλλογή), Ποιήματα, της Ελένης Νανοπούλου, και Ιχνηλάτες του τέλους, του Ν.Γ. Λυκομήτρου.

Φέτος, με το καλό, θα βγουν τρεις μεταφράσεις μου: Μουσική, του Κώστα Ε. Τσιρόπουλου, Η φρίκη μιας παρωδίας: τρεις ομιλίες για την Χρυσή Αυγή του Σάββα Μιχαήλ και Νύχτες που μύριζαν θάνατο του Κώστα Δεσποινιάδη. Ψάχνω, επίσης, εκδότη για δύο ημερολόγια της Ιωάννας Τσάτσου που μετέφρασα πριν από κάποια χρόνια (Η ποίηση και ο Άδης και Ιχνηλασία), για μια ποιητική ανθολογία του Γιάννη Λειβαδά, από το βιβλίο του Άτη: σκόρπια ποιήματα (2001-2009), και για την ποιητική συλλογή Τετράδιο πειραμάτων της Άννας Νιαράκη. Έχω μεταφράσει πολλά ποιήματα και πεζά, κάποια από τα οποία έχουνε βγει σε διαφορετικά περιοδικά: έργα των Ελύτη, Σεφέρη, Καβάφη, Μυρτιώτισσας, Τσιρόπουλου, Κορρέ, Σολέρτη, Καρυωτάκη, Φαρούκ Τουντζάι, Αγγελάκη-Ρουκ, Ιωάννας Τσάτσου, Παναγιώτου, Αντιόχου, Νιαράκη, Σακελλαρίου, Κέντζου, Κουτσουρέλη, Κολοτούρου, Σφαμένου, Γιάζρα, Λιαντίνη, Le Nonce, Μαγγανή, Κατσού, Σοφιανού, Αγραφιώτη, Βαγενά, Χουλιαράκη, Ζαμπάρα (που γράφει στα αγγλικά και στα ελληνικά) και πολλούς άλλους. Olalla: Η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία παραμένει ελάχιστα γνωστή στην Ισπανία· αν και αυτό είναι σχετικό, διότι σήμερα είναι ασφαλώς πολύ πιο γνωστή από ό,τι ήταν πριν από τρεις δεκαετίες. Τότε, το ενδιαφέρον των Ισπανών για την Ελλάδα περιοριζόταν σχεδόν αποκλειστικά στην κλασική εποχή: όσοι ενδιαφερόμασταν για κάτι παραπάνω –πολύ λίγοι– ήμασταν εξ ανάγκης outsiders. Η μύηση στον ελληνισμό –πέρα από τον πανεπιστημιακό κύκλο των κλασικών σπουδών– ήταν μια προσωπική πνευματική περιπέτεια. Ήμασταν τρεις και ο κούκος αυτοί που τότε μιλούσαμε νέα ελληνικά. Εγώ υπήρξα αυτοδίδακτος, γιατί τότε δεν υπήρχε άλλος τρόπος. Άρχισα να μαθαίνω νέα ελληνικά μέσω της γαλλικής και, χρόνια αργότερα… έγινα συγγραφέας –με τον Αλέξανδρο Μαγκρίδη– του πρώτου εμπεριστατωμένου ελληνο-ισπανικού λεξικού. Αυτού που σήμερα χρησιμοποιούν όσοι ισπανόφωνοι ασχολούνται με την ελληνική γλώσσα. Τώρα το ενδιαφέρον έχει αυξηθεί, καθώς και οι τρόποι πρόσβασης στις πληροφορίες· έχουν αυξηθεί και οι μεταφράσεις και οι μεταφραστές, και υπάρχει ακόμα έδαφος ακαλλιέργητο. Έχουν γίνει, σαφώς, σημαντικά και αξιέπαινα βήματα, αλλά το ενδιαφέρον για τον ελληνικό πολιτισμό –και μάλιστα για τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία– εξακολουθεί να είναι περιορισμένο.

Parra: Η Nina Anghelidis (Νίνα Αγγελίδη) είναι μια Ελληνίδα μεταφράστρια που έζησε πολλά χρόνια στην Αργεντινή και μετέφρασε από τα ελληνικά στα ισπανικά και αντίστροφα

159

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Parra: Η επιτυχία του Καβάφη στην Ισπανία θέλει, όμως, μια εξήγηση, σε σχέση με το πώς έφτασε το έργο του στη χώρα. Λέω Ισπανία και όχι ισπανικά, επειδή οι πρώτες σημαντικές μεταφράσεις του Καβάφη στη χώρα ήταν στα καταλανικά, από τον Riba, τον μεγάλο ποιητή και μεταφραστή, που επίσης μετέφρασε τον Όμηρο

160

Ένα μεγάλο μέρος των μεταφράσεων της νεότερης ελληνικής ποίησης στα ισπανικά αφορά το έργο του Καβάφη. Πώς εξηγείται αυτό το φαινόμενο; Parra: Για εμένα, ο Καβάφης γράφει τα ποιήματα, τα 154, με μια ειλικρίνεια, με μια ανοιχτότητα στη χρήση των ποιητικών υλικών του, τέτοια που μπορείς να βρεις μόνο, από αυτά που έχω διαβάσει, στο έργο του Καρυωτάκη. Δεν είναι μόνο η ομοφυλοφιλία, είναι ο διάλογος με το λαμπρό παρελθόν της ελληνικής γλώσσας. Αυτή η περηφάνια για τα ελληνικά, δηλαδή, για τον ελληνικό πολιτισμό που έφτασε «ως τους Ινδούς», όπως έγραψε στο ποίημα του «Στα 200 Π. Χ.», τον ξεχωρίσει από κάθε πατριώτη που σκέφτεται μόνο τη δόξα της βίας. Τώρα, γιατί ο Καβάφης και όχι ο Καρυωτάκης, ο Παλαμάς, η Αξιώτη, η Μυρτιώτισσα; Μήπως είναι επειδή όλοι αυτοί οι συγγραφείς δεν είχαν τον E. M. Forster και τον Lawrence Durrell να τους κάνουν γνωστούς σε άλλες γλώσσες μέσω της μετάφρασης; Το ίδιο έγινε με το έργο του Ελύτη και του Σεφέρη. Χάρις στους μεταφραστές, στον Kimon Friar κυρίως (αυτό το έγραψε ο James Merrill στην αυτοβιογραφία του), ο δρόμος για το βραβείο Nobel ήταν πιο εύκολος. Κάποιες φορές δεν είναι μόνο η ποιότητα του έργου που ισχύει. Δεν ξέρω εάν είναι επειδή στην εποχή που άρχισε να γίνεται γνωστός ο Καβάφης στην Ισπανία, υπήρχε δικτατορία στη χώρα και ο Καβάφης έγραψε πολύ ανοιχτά στα ποιήματά του για την ομοφυλοφιλία (ο Carles Riba δεν μετέφρασε κανένα από τα ποιήματα που ασχολήθηκαν με την ομοφυλοφιλία). Ο Καβάφης είναι παγκόσμιος ποιητής, οπότε δεν ξέρω εάν έχει καμία σχέση. Η επιτυχία του Καβάφη στην Ισπανία θέλει, όμως, μια εξήγηση, σε σχέση με το πώς έφτασε το έργο του στη χώρα. Λέω Ισπανία και όχι ισπανικά, επειδή οι πρώτες σημαντικές μεταφράσεις του Καβάφη στη χώρα ήταν στα καταλανικά, από τον Riba, τον μεγάλο ποιητή και μεταφραστή, που επίσης μετέφρασε τον Όμηρο. Parra: Για εμένα, ο Καβάφης γράφει τα ποιήματα, τα 154, με μια ειλικρίνεια, με μια ανοιχτότητα στη χρήση των ποιητικών υλικών του, τέτοια που μπορείς να βρεις μόνο, από αυτά που έχω διαβάσει, στο έργο του Καρυωτάκη. Δεν είναι μόνο η ομοφυλοφιλία, είναι ο διάλογος με το λαμπρό παρελθόν της ελληνικής γλώσσας. Αυτή η περηφάνια για τα ελληνικά, δηλαδή, για τον ελληνικό πολιτισμό

που έφτασε «ως τους Ινδούς», όπως έγραψε στο ποίημα του «Στα 200 Π. Χ.», τον ξεχωρίσει από κάθε πατριώτη που σκέφτεται μόνο τη δόξα της βίας. Τώρα, γιατί ο Καβάφης και όχι ο Καρυωτάκης, ο Παλαμάς, η Αξιώτη, η Μυρτιώτισσα; Μήπως είναι επειδή όλοι αυτοί οι συγγραφείς δεν είχαν τον E. M. Forster και τον Lawrence Durrell να τους κάνουν γνωστούς σε άλλες γλώσσες μέσω της μετάφρασης; Το ίδιο έγινε με το έργο του Ελύτη και του Σεφέρη. Χάρις στους μεταφραστές, στον Kimon Friar κυρίως (αυτό το έγραψε ο James Merrill στην αυτοβιογραφία του), ο δρόμος για το βραβείο Nobel ήταν πιο εύκολος. Κάποιες φορές δεν είναι μόνο η ποιότητα του έργου που ισχύει. Δεν ξέρω εάν είναι επειδή στην εποχή που άρχισε να γίνεται γνωστός ο Καβάφης στην Ισπανία, υπήρχε δικτατορία στη χώρα και ο Καβάφης έγραψε πολύ ανοιχτά στα ποιήματά του για την ομοφυλοφιλία (ο Carles Riba δεν μετέφρασε κανένα από τα ποιήματα που ασχολήθηκαν με την ομοφυλοφιλία). Ο Καβάφης είναι παγκόσμιος ποιητής, οπότε δεν ξέρω εάν έχει καμία σχέση. Η επιτυχία του Καβάφη στην Ισπανία θέλει, όμως, μια εξήγηση, σε σχέση με το πώς έφτασε το έργο του στη χώρα. Λέω Ισπανία και όχι ισπανικά, επειδή οι πρώτες σημαντικές μεταφράσεις του Καβάφη στη χώρα ήταν στα καταλανικά, από τον Riba, τον μεγάλο ποιητή και μεταφραστή, που επίσης μετέφρασε τον Όμηρο. Olalla: Κατά την άποψή μου, συντρέχουν πολλοί λόγοι. Πρώτος και σημαντικότερος, η ίδια η λογοτεχνική αξία του έργου του Καβάφη. Αλλά υπάρχουν και άλλοι: οι αναφορές του έργου του σε «οικεία» αρχαιοελληνικά μοτίβα, το ότι θεωρούνταν ήδη «κλασικός», οι πολλές μεταφράσεις του σε άλλες γλώσσες (οι οποίες έδιναν πρόσβαση στο έργο του και διευκόλυναν τη μετάφραση, όχι απαραιτήτως από το ελληνικό πρωτότυπο), και το γεγονός ότι είχε εξελιχτεί σε cult ποιητή πέρα από τον στενό κύκλο τον αρχαιογνωστών. Κάτι παρόμοιο –αν και σε άλλη κλίμακα και τηρουμένων των αναλογιών– έγινε και στην περίπτωση του Ελύτη και του Καζαντζάκη. Τι είναι αυτό που σας συναρπάζει στην ελληνική λογοτεχνία-υπάρχει κάτι; Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ιδιαιτερότητες; Parra: Το γεγονός, πρώτα, πως μπορώ να διαβάζω ελληνικά. Δεν ξέρω εάν υπάρχουν ιδιαιτερότητες. Υπάρχουνε για εμένα συγκε-

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] κριμένοι Έλληνες συγγραφείς που λατρεύω. Από τους κλασικούς του εικοστού αιώνα θαυμάζω τον Καζαντζάκη, τον Ρίτσο, τον Σεφέρη, τον Ελύτη, την Τσάτσου, τη Μυρτιώτισσα, τον Τσίρκα. Ο πεζός λόγος, τα τόσο προσωπικά ελληνικά του Καζαντζάκη είναι συναρπαστικά. Και για τους σύγχρονους μίλησα παραπάνω. Olalla: Προσωπικά, πέρα από τη λογοτεχνία, με ενδιαφέρει η ελληνική γραμματεία ως σύνολο, ως πολιτιστικό corpus, ως πνευματικός αντίκτυπος της περιπέτειας του ανθρώπου, ως σταθερά, ως σημείο αναφοράς και ως πηγή έμπνευσης. Και με συναρπάζει η ελληνική γλώσσα αυτή καθεαυτή. Για εμένα, αν η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία έχει κάποια ιδιαιτερότητα, οφείλεται πρωτίστως στο ότι εξακολουθεί να παράγεται στην ίδια γλώσσα, να μετέχει –κάπως– του ίδιου λόγου. Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Ισπανοί αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Τι είναι αυτό που θα μπορούσε να τους «αγγίξει» σε ένα σύγχρονο ελληνικό λογοτεχνικό βιβλίο; Ποιο είναι το προφίλ του Ισπανού αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία; Parra: Ο Πέτρος Μάρκαρης είναι, νομίζω, ο πιο γνωστός σύγχρονος Έλληνας συγγραφέας στην Ισπανία. Έχω διαβάσει τρία έργα του και μου άρεσαν αρκετά. Είναι μια εξαίρεση, μαζί με τον Ζορμπά που μεταφράστηκε από την Ancira, και που πρόσφατα βγήκε μια δεύτερη έκδοση. Σε μια ομάδα μεταφραστών, συγγραφέων και αναγνωστών που γνωριζόμαστε μεταξύ μας, ο κύκλος των Ελλήνων συγγραφέων που συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον, μεγαλώνει πολύ. Ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Ρίτσος, ο Καβάφης, ο Καζαντζάκης, όλοι αυτοί οι συγγραφείς είναι αρκετά μεταφρασμένοι, αλλά δεν πουλάνε βιβλία όπως ο Μάρκαρης. Τούτος ο συγγραφέας είναι μια καλή αρχή για να γνωρίσει κανείς την ελληνική λογοτεχνία του εικοστού αιώνα. Κάποια από τα διηγήματά του πάνω στο θέμα των Ελλήνων στην Πόλη είναι εξαιρετικά. Κρίμα που πολλοί αναγνώστες δεν πάνε παραπέρα. Olalla: Κατ’ αρχήν, πιστεύω ότι το να γνωρίσουμε έναν κόσμο «διαφορετικό» από τον δικό μας έχει πάντα ενδιαφέρον, και η λογοτεχνία είναι ένα παράθυρο σε άλλους κόσμους. Στην περίπτωση του ελληνικού γίγνεσθαι, τον Ισπανό αναγνώστη μπορεί να «αγγίξει» τόσο η εγγύτητα όσο και ο εξωτισμός του, πάντα σε επίπεδο αποχρώσεων:

είμαστε δύο χώρες και δύο κοινωνίες πολύ παρόμοιες. Αλλά υπάρχει επίσης και το παράθυρο, μέσω της γλώσσας, στον τεράστιο πλούτο που κουβαλάει ο ελληνικός κόσμος, προϊόν μιας κεκτημένης ταχύτητας. Αυτός ο πλούτος, σε μεγάλο βαθμό, δεν έχει τοπικό χαρακτήρα: είναι απόκτημα του ανθρώπου για την ανθρωπότητα. Κύριε Parra, είστε ποιητής. Επικρατεί η άποψη πως μόνο ένας καλός ποιητής μπορεί να μεταφράσει και να αποδώσει τη μαγεία της ποίησης ενός ομότεχνού του σε μιαν άλλη γλώσσα. Ευσταθεί αυτή η άποψη; Πιστεύω, και έχω γράψει πάνω σε αυτό, ότι δεν πρέπει να έχει κανείς έργο ως ποιητής/ ποιήτρια για να προχωρήσει σε μια εξαιρετική μετάφραση. Είναι δύσκολο να το μετρήσει κανείς αυτό. Πόσα βιβλία ως ποιητής/ποιήτρια πρέπει να έχεις για να μεταφράσεις ποίηση με τον καλύτερο τρόπο; Εγώ έχω εκδώσει μόνο ένα, και δεν νομίζω ότι θα τελειώσω και το άλλο που γράφω εδώ και πολλά χρόνια. Είμαι γι’ αυτό χειρότερος μεταφραστής από μια μεταφράστρια ή έναν μεταφραστή που έχει εκδώσει δύο, τρία, τέσσερα ή περισσότερα βιβλία ποιημάτων και μεταφράζει ποίηση; Αντιθέτως, είμαι καλύτερος μεταφραστής ποίησης από άλλον μεταφραστή ή άλλη μεταφράστρια που δεν έχει προσωπικό ποιητικό έργο; Για τις δυο τελευταίες ερωτήσεις, η απάντησή μου είναι όχι. Το ποιητικό έργο μου είναι οι ποιητικές μεταφράσεις που έχω κάνει. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/ προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Parra: Το γεγονός ότι δεν υπήρχε μεγάλο ενδιαφέρον στον εκδοτικό χώρο πριν από δεκαπέντε χρόνια. Λόγω του ενδιαφέροντος κάποιων εκδοτικών οίκων (Ediciones del Oriente y del Mediterráneo, Ediciones Clásicas, Acantilado, Miguel Gómez Ediciones, Cátedra Universal, Galaxia Gutenberg), τα πράγματα έχουν αλλάξει. Olalla: Πολλές. Συνήθως, δεν είναι απλώς ο ανάδοχος μιας μεταφραστικής εργασίας: είναι ο πρωτεργάτης μιας πολιτιστικής αποστολής, που ξεκινάει με την επιλογή του έργου, συνεχίζεται με την ανεύρεση και την επιστράτευση του εκδότη, εμπλέκεται με την προώθηση του μεταφρασμένου βιβλίου και

Olalla: Στην περίπτωση του ελληνικού γίγνεσθαι, τον Ισπανό αναγνώστη μπορεί να «αγγίξει» τόσο η εγγύτητα όσο και ο εξωτισμός του, πάντα σε επίπεδο αποχρώσεων: είμαστε δύο χώρες και δύο κοινωνίες πολύ παρόμοιες.

161

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Olalla: Πέρα από ό,τι μπορεί να φαίνεται εκ πρώτης όψεως, είναι δύο γλώσσες πολύ ταιριαστές, πολύ συμβατές. Δύο προσόντα, όμως, που είναι θεμελιώδη για έναν καλό μεταφραστή, είναι το λογοτεχνικό ταλέντο (ή αλλιώς η «λογοτεχνική πονηριά») και το βίωμα της γλώσσας στην πραγματική ζωή

162

προχωράει ενίοτε με την αναζήτηση των αναγνωστών. Και πολλές φορές, σχεδόν αμισθί. Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση; Parra: Εγώ, ως μεταφραστής της νέας ελληνικής γλώσσας, προτείνω τη δουλειά μου. Υπάρχει, όπως είπα προηγουμένως, ένα μικρό αναγνωστικό κοινό στην Ισπανία που ενδιαφέρεται πολύ για την ελληνική λογοτεχνία που γράφεται τα τελευταία εκατόν πενήντα χρόνια. Και υπάρχουν μικροί εκδοτικοί οίκοι που ενδιαφέρονται πολύ γι’ αυτά τα έργα. Τώρα θα βγει σε έναν από αυτούς (Miguel Gómez Ediciones) η δική μου μετάφραση ενός καταπληκτικού έργου του Κώστα Ε. Τσιρόπουλου (Μουσική). Το μόνο που μπορώ να κάνω, και πιστεύω ότι αυτή είναι η σημαντική δουλειά, είναι να αποκαλύψω στους εκδότες νέες φωνές της νέας ελληνικής λογοτεχνίας, είτε πεζό λόγο (όπως Το σύμπλεγμα του Λαοκόοντα του Γιάννη Λειβαδά και το Μυθιστόρημα του Θωμά Συμεωνίδη), είτε ποίηση (όπως Ο μονόκερως και η ψύχωση της Αγγελικής Κορρέ και έργα, συγκεκριμένα του ίδιου του Λειβαδά, της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ, του Κώστα Ρεούση, της Ευτυχίας Παναγιώτου, του Γιάννη Αντιόχου, του Γιάννη Υφαντή, του Γιάζρα Χάλεντ, της Σοφίας Κολοτούρου, του Κώστα Κουτσουρέλη και άλλων). Νομίζω ότι αυτός είναι ο δρόμος μου ως μεταφραστής. Άρχισα με την ποίηση και θα ήθελα να συνεχίζω επίσης με τον πεζό λόγο. Olalla: Πρώτα απ’ όλα –για να ξεκινήσουμε από το αυτονόητο–, ποιότητα στα πρωτότυπα έργα. Σε όλες τις γλώσσες γράφονται βιβλία που αξίζουν την αδιαφορία του αναγνώστη, και δεν είναι χρέος των μεταφραστών, των εκδοτών, των πολιτιστικών φορέων ή του κράτους να εξασφαλίσουν καταναγκαστικούς αναγνώστες για τούτα τα βιβλία. Πέρα από αυτά, όμως, υπάρχουν και τα καλά έργα, που μπολιάζουν και εμπλουτίζουν τους πολιτισμούς και τους ανθρώπους μεταξύ τους και που όντως αξίζουν να βρουν τους αναγνώστες του. Σε αυτό πρέπει να συνδράμουν, με πιο ανοικτόμυαλα και γενναιόδωρα κριτήρια από αυτά που εφαρμόζονται σήμερα, όλοι όσοι αναφέραμε πριν. Με δύο λόγια, πρέπει να βοηθήσουμε την ποιότητα να προσφέρει ό,τι έχει να προσφέρει. Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα ισπανικά; Parra: Προσωπικά, αφού δεν έμαθα ποτέ

τα αρχαία ελληνικά, μια από τις μεγαλύτερες δυσκολίες είναι όταν πρέπει να αντιμετωπίσω θραύσματα στα αρχαία (μπορώ να καταλάβω συγκεκριμένες λέξεις, άλλα πρέπει πάντα να ψάχνω μια μετάφραση στα ισπανικά). Τα πάω καλύτερα νομίζω με την καθαρεύουσα. Άλλα θα έρθει ο καιρός, με το καλό, όταν πρέπει να μεταφράσω πεζά έργα του Ανδρέα Εμπειρίκου, παραδείγματος χάριν, και θα πρέπει να βρω τον τρόπο να διακρίνεται η καθαρεύουσα από τη δημοτική στην ισπανική γλώσσα. Έγραψα ένα άρθρο πάνω σ’ αυτή τη δυσκολία. Στον Μέγα Ανατολικό και στην Αργώ, ο Εμπειρίκος χρησιμοποιεί την καθαρεύουσα στην αφήγηση και τη δημοτική στους διαλόγους. Και αυτό πρέπει κάπως να φαίνεται στη μετάφραση. Το ίδιο πρόβλημα υπάρχει στις μεταφράσεις του Καβάφη. Δεν είναι καθόλου εύκολο να μεταφραστούν τα ελληνικά του Αλεξανδρινού στα ισπανικά, και το αποτέλεσμα, σε γλωσσολογικό επίπεδο, δε φαίνεται απλό. Olalla: Πέρα από ό,τι μπορεί να φαίνεται εκ πρώτης όψεως, είναι δύο γλώσσες πολύ ταιριαστές, πολύ συμβατές. Δύο προσόντα, όμως, που είναι θεμελιώδη για έναν καλό μεταφραστή, είναι το λογοτεχνικό ταλέντο (ή αλλιώς η «λογοτεχνική πονηριά») και το βίωμα της γλώσσας στην πραγματική ζωή. Χωρίς αυτά, δύσκολα επιτυγχάνεται μια καλή μετάφραση. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Parra: Στην Ισπανία είμαστε αναγνωρισμένοι ως δημιουργοί. Και πρέπει να είμαστε. Δεν μπορούμε, κατά τη γνώμη μου, να το αποφύγουμε. Οι αναγνώστες διαβάζουν ένα ποίημα, ένα μυθιστόρημα, ένα διήγημα, ένα θεατρικό έργο, ένα δοκίμιο, όλα μεταφρασμένα, και αυτός είναι ο στόχος μας: ένα λογοτεχνικό έργο ως αποτέλεσμα της μεταφραστικής διαδικασίας. Olalla: Κατά περίεργο τρόπο, είναι και τα δύο, και καλείται συνεχώς να ελέγχει τα όρια και να τα βάζει στο σωστό σημείο. Είναι αλήθεια ότι ο μεταφραστής αισθάνεται λίγο πολύ όπως τον στιχουργό ενός τραγουδιού που παραμένει στην αφάνεια, αφού ο ερμηνευτής καρπώνεται σχεδόν όλη τη δόξα; Parra: Εγώ πιστεύω ότι οι μεταφραστές είμαστε ερμηνευτές, ο καθένας με το δικό του/

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] της τρόπο ή ύφος. Αυτό το έγραψε ο George Steiner, όταν προχώρησε στην αναλογία με έναν μουσικό που παίζει μια παρτιτούρα. Olalla: Εξαρτάται από την περίπτωση. Όταν ο καλός μεταφραστής είναι και καλός συγγραφέας, συνήθως δεν μένει στην αφάνεια. Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; Parra: Εξαρτάται από το λογοτεχνικό είδος. Στην ποίηση, συμφωνώ με τον μεταφραστή Juan Manuel Macías: το αποτέλεσμα της μετάφρασης ενός ποιήματος πρέπει να είναι ένα ποίημα. Έχω την άποψη ότι ακόμα και αν πρέπει να χρησιμοποιεί ο κάθε μεταφραστής, η κάθε μεταφράστρια, την ομοιοκαταληξία, που πολλές φορές αποφεύγεται, πρέπει να την βρει ακόμα και αν δεν είναι με τις ίδιες λέξεις. Το ίδιο γίνεται με την παρήχηση: αφού η κάθε γλώσσα έχει τη μουσική της, είναι σημαντικό για εμένα να την αναπλάσω στη μετάφραση, ακόμα και αν δεν μπορώ να το κάνω με τις ίδιες λέξεις στις οποίες εμφανίζεται στο πρωτότυπο. Πάντα προσπαθώ να βρω τη μουσική του ποιητικού πρωτοτύπου στην Ισπανική γλώσσα. Βεβαίως, ο ρυθμός του κάθε στίχου είναι ουσιώδης. Με τον πεζό λόγο, τον μυθιστορηματικό, είναι σημαντικό, πιστεύω, να βρει κανείς τον τόνο του κάθε συγγραφέα για να τον μεταφέρει στα ισπανικά. Δεν είναι κάτι, ας πούμε, «επιστημονικό», αλλά πιστεύω ότι δεν είναι μόνο η αφήγηση, αλλά και ο τρόπος αφήγησης. Η αναγνώριση αυτών των ευρημάτων θέλει πολλή δουλειά, πριν αρχίσει κανείς να μεταφράζει ένα έργο. Θυμάμαι μια συνέντευξη της μεταφράστριας Selma Ancira, που επίσης μεταφράζει από τα ρώσικα. Είπε ότι για να μεταφράσει έργα του Τολστόι διάβαζε συχνά, ως μέρος της μεταφραστικής διαδικασίας, έργα του Benito Pérez Galdós (σύγχρονος συγγραφέας του Ρώσου), για να βρει τον τόνο του πεζού λόγου του συγγραφέα του Πολέμου και Ειρήνης στα ισπανικά. Εγώ προσπάθησα να κάνω το ίδιο με το έργο του Καζαντζάκη Σπασμένες Ψυχές. Διάβασα ένα έργο, Nuestro padre San Daniel, του Gabriel Miró, που είναι γνωστός ως μέγας υφολόγος του ισπανικού πεζού λόγου από τις αρχές του εικοστού αιώνα. Στο έργο υπάρχει μεγάλη δόση λυρισμού, όπως κατά τη γνώμη μου γίνεται με το μυθιστόρημα του Καζαντζάκη (τα δυο έργα εκδόθηκαν περίπου στην ίδια εποχή), τόσο διαφορετικό από τα πιο γνωστά έργα του.

Αλλά, ταυτόχρονα, αυτό το έργο κρύβει τα χαρακτηριστικά των αριστουργημάτων του Κρητικού. Το κάθε έργο θέλει διαφορετικές λύσεις. Olalla: Για εμένα, μια καλή μετάφραση είναι αυτή που αφήνει στον αναγνώστη της έναν παρόμοιο αντίκτυπο –όσο πιο παρόμοιο γίνεται– με αυτόν που άφησε το πρωτότυπο έργο στον αναγνώστη του. Έχω για εγχειρίδιό μου –και για πυξίδα μου– αυτή την αρχή. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.) Parra: Η μετάφραση του πρώτου μυθιστορήματος του Καζαντζάκη, Σπασμένες Ψυχές, ήταν εξαιρετικά περίπλοκη λόγω της χρήσης των νεολογισμών, από την πρώτη σελίδα. Έπρεπε να φτιάξω και εγώ νεολογισμούς (αλλιώς δεν θα ήταν ούτε καλή ούτε πιστή μετάφραση) και να κάνω μια λίστα, αναφέροντας από ποιες δυο (κάποιες φορές, εάν θυμάμαι καλά, τρεις) λέξεις προερχόταν ο κάθε νεολογισμός. Ο πεζός λόγος του Γιάννη Λειβαδά, επίσης, είναι εξαιρετικά δύσκολος, σε σχέση με το λεξικό και με τη σύνταξη. Το έργο του Το σύμπλεγμα του Λαοκόοντα είναι ένα παράδειγμα για αυτή τη δυσκολία και θα ήθελα πάρα πολύ να το μεταφράσω. Τα ποιήματα της Αγγελικής Κορρέ μου βάζουν δύσκολα, όταν μεταφράζω αυτό το προσωπικό ποιητικό σκότος της, που τόσο λατρεύω. Τα πεζά ποιήματα του Κώστα Ρεούση μου έσπασαν το κεφάλι κάποιες φορές, γιατί σε εκείνα δεν χρησιμοποιεί σημεία στίξης. Τα ποιήματα της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ που έχω μεταφράσει είναι τόσο ωραία που δεν καταλαβαίνω πως ακόμα δεν υπάρχει ολάκερο βιβλίο της μεταφρασμένο στα ισπανικά (βεβαίως θα ήθελα να το μεταφράσω εγώ). Μεγάλη ευχαρίστηση ένιωθα μεταφράζοντας έργα της. Και ένιωθα την ίδια ευχαρίστηση, όταν μετέφρασα ποιήματα του Γιάννη Υφαντή σε μια μικρή συλλογή που βγήκε στην Αργεντινή. Olalla: Οι εμπειρίες είναι πολλές (όπως πολλά τα χρόνια), αλλά θα ξεχώριζα τρεις πολύ έντονες από δημιουργική άποψη: η διδασκαλία της μετάφρασης (ακούραστη άσκηση επίγνωσης και περισυλλογής γύρω από τον λόγο), η από κοινού μετάφραση με κάποιον Έλληνα και η μετάφραση των δικών μου έργων (από κοινού ή μη).

Parra: Πάντα προσπαθώ να βρω τη μουσική του ποιητικού πρωτοτύπου στην Ισπανική γλώσσα. Βεβαίως, ο ρυθμός του κάθε στίχου είναι ουσιώδης. Με τον πεζό λόγο, τον μυθιστορηματικό, είναι σημαντικό, πιστεύω, να βρει κανείς τον τόνο του κάθε συγγραφέα για να τον μεταφέρει στα ισπανικά

163

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Ο Mario Domínguez Parra (Alicante, 1972) είναι Ισπανός ποιητής, δοκιμιογράφος και μεταφραστής. Το 2006 δημοσίευσε το πρώτο του βιβλίο ποιημάτων Apolonía (Santa Cruz de Tenerife, Ediciones Idea). Μετέφρασε αρκετά βιβλία από τα αγγλικά στα ισπανικά και από τα ελληνικά στα ισπανικά. Ορισμένες από τις μεταφράσεις του είναι οι εξής: • Rastreadores del fin, «Ιχνηλάτες του τέλους», de N.G. Lykomitros (Ediciones Idea, 2011), edición bilingüe; • «Ποιήματα/Poemas», de Eleni Nanopulu (Atenas, Endymión, 2012), edición bilingüe; • Templo del mundo, de Yannis Yfantís (Buenos Aires, audisea., 2014), edición bilingüe • Los cuerpos de los griegos, de Kostas E. Tsirópulos (Carmina in minima res, 2015), edicion bilingüe. • Almas rotas, de Nikos Kazantzakis (Málaga, Ginger Ape Books&Films, 2016). • La irrealidad submarina (1993-2015), de Costas Reúsis (Sevilla, La Isla de Siltolá, 2017), edición bilingüe. • El único inquilino fiel, de Antonis D. Skiazás (Grecia, Εκδόσεις Πικραμένος, 2017), μετάφραση στα Ισπανικά (δική μου) και στα Αγγλικά (από την Δέσποινα Κριστ και τον Ρόμπερτ Κριστ).

164

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Ο Pedro Olalla Gonzalez de la Vega (Οβιέδο, Ισπανία 1966) είναι συγγραφέας, ελληνιστής, καθηγητής φιλόλογος, μεταφραστής και φωτογράφος, και σε αυτούς τους τομείς συνεργάζεται τακτικά με εκδοτικούς οίκους και εκπαιδευτικούς και πολιτιστικούς φορείς από διάφορες χώρες του κόσμου. Εδώ και τριάντα χρόνια διατηρεί μια έντονη σχέση με την Ελλάδα και το 1994 μετοίκησε στην Αθήνα. Η κύρια απασχόλησή του είναι η συγγραφή: περισσότερα από 30 πρωτότυπα έργα λογοτεχνικού και πολιτιστικού περιεχομένου, σε διάφορες γλώσσες, καθώς και μια μακρά σειρά από δημοσιογραφικά άρθρα και μεταφράσεις Ελλήνων και Ισπανών συγγραφέων, με ειδίκευση σε λογοτεχνία, αρχαιολογία, ιστορία και ανθρωπιστικές σπουδές. Παράλληλα με τη συγγραφή, ασχολείται με τη διδασκαλία ως καθηγητής μετάφρασης, ισπανικής ως ξένης γλώσσας, και ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού. Μεταξύ των φορέων με τους οποίους συνεργάζεται ή έχει συνεργαστεί τακτικά, συγκαταλέγονται το Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας, η Βουλή των Ελλήνων, το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Μετάφρασης-Μεταφρασεολογίας), η Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης και το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών.

165

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η περίπτωση της Ρωσίας

Ήταν ευτύχημα και τιμή για τη νεοελληνική λογοτεχνία ότι ασχολήθηκαν με τη μετάφρασή της σπουδαίοι ποιητές

166

πρώτη μετάφραση της νεοελληνικής λογοτεχνίας στα ρωσικά ήταν μια επιλογή ελληνικών δημοτικών τραγουδιών (Nikolai Gnedich) το 1825, όπως συνέβη και σε άλλες χώρες. Ωστόσο, η συστηματική μετάφραση της νεοελληνικής λογοτεχνίας αρχίζει τη δεκαετία του 1950. Ήταν ευτύχημα και τιμή για τη νεοελληνική λογοτεχνία ότι ασχολήθηκαν με τη μετάφρασή της σπουδαίοι ποιητές και άνθρωποι των γραμμάτων όπως ο Αρσένι Ταρκόφσκι (Ύμνος εις την Ελευθερίαν), η κόρη της Μαρίνα Τσβετάεβα Αριάδνα Εφρόν (Ελεύθεροι Πολιορκημένοι), ο Ιωσήφ Μπρότσκι (ποιήματα Ελλήνων ποιητών στην Ανθολογία της αντιστασιακής ποίησης της Ευρώπης, 1970) και η Άννα Αχμάτοβα (διάφορα ποιήματα). Είναι ευτύχημα ακόμα που τη νεοελληνική λογοτεχνία υπηρέτησε για δεκαετίες η σπουδαία νεοελληνίστρια Σόνια Ιλίνσκαγια. Κορυφαίο και μνημειώδες πια έργο της θεωρείται η Ρωσική Καβαφειάδα. Στο κείμενό της για τις μεταφράσεις στα ρωσικά της νεοελληνικής λογοτεχνίας (στο Βασίλης Βασιλειάδης, επιμ., «γνώριμος και ξένος...». Η νεοελληνική λογοτεχνία σε άλλες γλώσσες. Κ.Ε.Λ., 2012), σελ. 231-240, από το οποίο αντλούμε πληροφορίες, η Ιλίνσκαγια αναφέρεται στην ιδεολογία που στα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης καθόριζε τις προτιμήσεις για μεταφράσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Χαρακτηριστικό είναι πως στην ανθολογία της μεταπολεμικής ποίησης που ετοίμασε δέχτηκε παρεμβάσεις να παραλεί-

ψει ποιητές όπως ο Μ. Αναγνωστάκης, ο Τ. Πατρίκιος και ο Θ. Κωσταβάρας. Προς τιμήν της αρνήθηκε και απέσυρε το όνομά της από την έκδοση και την εισαγωγή που έγραψε. Όπως είναι αναμενόμενο, ιδιαίτερη επιτυχία γνώρισε στη Ρωσία το έργο του Ρίτσου (Βραβείο Λένιν 1979) αλλά και του Βάρναλη (Βραβείο Λένιν 1959). Πολύ γνωστοί στους Ρώσους αναγνώστες είναι σήμερα ο Καζαντζάκης και ο Καβάφης, αλλά ως έναν βαθμό και οι νομπελίστες Σεφέρης και Ελύτης. Η Ιλίνσκαγια παρατηρεί πως σήμερα το ελληνικό βιβλίο δε μεταφράζεται/εκδίδεται, αν δεν υπάρχει χορηγία, τα αντίτυπα των εκδόσεων είναι περιορισμένα («δεν τυπώνονται πλέον εντυπωσιακά υψηλοί αριθμοί αντιτύπων») και εμφανίζονται «αρκετά δείγματα πρόχειρης μεταφραστικής δουλειάς». Παρόλα αυτά, κλείνει αισιόδοξα το κείμενό της: «Υπάρχουν νέες δυνάμεις, νέες προτάσεις, στέρεες ελπίδες». Για όλα αυτά, την εικόνα της ελληνικής λογοτεχνίας στη Ρωσία και γενικά τη μετάφραση, αναφέρονται στις συνεντεύξεις που ακολουθούν και στα κείμενά τους ο Επισκέπτης καθηγητής στο Κρατικό Πανεπιστήμιο Μόσχας Λομονόσοφ και στο Πανεπιστήμιο Διεθνών Σχέσεων Μόσχας Διονύσιος Μαρούλης, οι πανεπιστημιακές καθηγήτριες Ξένια Κλίμοβα, Ιρίνα Τρεσορούκοβα, Άννα Τορόποβα, Ιρίνα Σμιρνόβα και οι μεταφραστές Λυδία Αρντάνοβα, Πάβελ Ζαρούτσκι και Κατερίνα Μπασόβα. Ευχαριστούμε ιδιαίτερα τον καθηγητή Διονύσιο Μαρούλη που ανάλαβε τις επαφές και επιμελήθηκε τα κείμενα για τον φάκελο που αφορά τη Ρωσία.

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Ο Διονύσιος Μαρούλης, ερευνητής της νεοελληνικής ποίησης, συνομιλεί με Ρώσους Νεοελληνιστές για την ελληνική λογοτεχνία

ρίσκομαι τα τελευταία περίπου 5 χρόνια στη Μόσχα διδάσκοντας ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία στο Κρατικό Πανεπιστήμιο Μόσχας Λομονόσοφ και στο Πανεπιστήμιο Διεθνών Σχέσεων. Στα ερευνητικά μου ενδιαφέροντα είναι η θεωρία της λογοτεχνίας και άρα ήταν λογικό να με απασχολήσει η πρόσληψη της ελληνικής λογοτεχνίας στη Ρωσία. Κάνοντας έναν σύντομο απολογισμό, θα έλεγα πως η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία είναι λιγότερο γνωστή από την αρχαία, για την οποία ένας

μέσος Ρώσος ξέρει βασικά πράγματα, λαμβάνοντας υπόψη ότι στοιχεία αρχαίου ελληνικού πολιτισμού διδάσκονται στο σχολείο. Ένα δεύτερο συμπέρασμα είναι ότι η νέα ελληνική λογοτεχνία γνωρίζει μια άνθηση μεταφράσεων είτε ολόκληρων βιβλίων είτε αποσπασμάτων σε ανθολογίες την περίοδο της Σοβιετικής Ένωσης, καθώς τα αριστερά κόμματα της Ελλάδος έχουν στενές επαφές με το Κουμμουνιστικό Κόμμα. Η βιβλιογραφική έρευνα που διενέργησε για την περίοδο 1934-2006 ο Δημήτρης Γιαλαμάς, σύμβουλος της ελληνικής Πρεσβείας στη Μόσχα συμφωνεί με την εικόνα που έχω εγώ, ότι δηλαδή οι λο-

H σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία είναι λιγότερο γνωστή από την αρχαία

167

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

168

γοτεχνικές σχέσεις πυκνώνουν τις δεκαετίες ΄60, ΄70 ,΄80 και σταδιακά ατονούν το 1990. Σίγουρα ένας ποιητής που ξεχωρίζει είναι ο Ρίτσος για ευνόητους λόγους. Είναι ευτύχημα που έχει μεταφραστεί ολόκληρο το έργο του Καβάφη. Αγαθή σύμπτωση ήταν ότι τον αγάπησε η καθηγήτρια μου στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Σόνια Ιλίνσκαγια και μέσα από τον δικό της κόπο σήμερα υπάρχει μεταφρασμένο ολόκληρο το ποιητικό μα και πεζό του έργο. Η τυπολογία της ποίησης του Καβάφη είναι το βασικό αντικείμενο που διδάσκω κι εγώ στο Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ. Σίγουρα ο Καβάφης και ο Καζαντζάκης είναι τα ονόματα που ακούω πιο συχνά συνομιλώντας με Ρώσους εκτός ακαδημαϊκής κοινότητας. Νέα ώθηση έδωσε η ίδρυση στα μέσα της δεκαετίας του 1990 της Έδρας Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Λομονόσοφ, η οποία ασχολήθηκε και με μεταφράσεις του Σεφέρη, του Ελύτη, του Εμπειρίκου και του Σαχτούρη και σίγουρα είναι μια Έδρα δραστήρια που έχει διάθεση να τρέξει το θέμα των λογοτεχνικών μεταφράσεων.

Ο Οδυσσέας Ελύτης Σημαντικό βήμα τα τελευταία δυο χρόνια είναι και η συμμετοχή της Ελλάδας στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Μόσχας. Μαζί με τη Νόπη Χατζηγεωργίου (Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού) γίνονται συντονισμένες προσπάθειες για την προβολή του σύγχρονου ελληνικού λογοτεχνικού τοπίου αλλά και του πολύ μοντέρνου. Μάλιστα τον Σεπτέμβρη του 2017 υπεγράφη και ένα μνημόνιο συνεργασίας μεταξύ των δυο χωρών για αμοιβαίες λογοτεχνικές μεταφράσεις, κάτι που σίγουρα μπορεί να προσφέρει πολλά. Εκδόθηκε και μία ανθολογία Ελλήνων στα ρωσικά με αντιπροσωπευτικά δείγματα επιλεγμένα από τη Μ. Χαρτουλιάρη και τον Β. Χατζηβασιλείου με ονόματα όπως της Παπαδάκη, του Χουλιάρα, του Παλαβού κ.ά. σε επιμέλεια της Ε. Σαρτόρι. Τον Οκτώβριο 2017 λαμβάνοντας μέρος μια ραδιοφωνική εκπομπή για την ελληνική λογοτεχνία στη Ρωσία, στην εκπομπή Sputnik Express 104.9 FM του Δ. Λιάτσου με την Άννα Λιάτσου και συνομιλώντας με εκπροσώπους εκδόσεων (Καζαντζάκη, Πατάκη), τον Σ. Καμπουρόπουλο από το

Υπουργείο Πολιτισμού, τη νεοελληνίστρια από το πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης Φ. Γιελόεβα και συγγραφείς, διέκρινα την κοινή επιθυμία να προωθηθεί το ελληνικό βιβλίο στη ρωσική αγορά. Θυμάμαι η κυρία Άλκη Ζέη μού εκμυστηρεύτηκε ότι θα ήθελε να δει μεταφρασμένο το βιβλίο της Η Αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα. Πριν δυο χρόνια μάλιστα ξαναμεταφράστηκε Το καπλάνι της βιτρίνας και διοργανώθηκε στη Μόσχα και μια ιδιαίτερα συγκινητική εκδήλωση. Προσωπικά αυτή την περίοδο ασχολούμαι με τη μετάφραση στα ρωσικά των Ακυμάντων του Νίκου Σκορίνη, έργο που πιστεύω αφορά στα ενδιαφέροντα των σύγχρονων Ρώσων. Επίσης, με την Κάτια Μπασόβα ασχολούμαστε με το Κρυφό Ημερολόγιο του Χίτλερ του Χάρη Βλαβιανού, έργο που κι αυτό μπορεί να «τραβήξει» το ρωσικό κοινό. Εγώ μεταφράζω ερασιτεχνικά, η Κάτια, όμως, έχει παρακολουθήσει και το διετές πρόγραμμα μετάφρασης του ιδρύματος Π. Χάρη στην Αθήνα κι έχει μεταφράσει μάλιστα τη Μητέρα του σκύλου του Μάτεσι. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι οι διπλωματικές αρχές της Ελλάδας στη Μόσχα αντιμετωπίζουν τα θέματα προβολής του ελληνικού πολιτισμού με ιδιαίτερη ευαισθησία. Τόσο ο πρέσβης Α. Φρυγανάς και η σύμβουλος πρεσβείας Δ. Πούλου όσο και η πρόξενος Ε. Βακάλη αγκαλιάζουν σχετικές πρωτοβουλίες.Αρωγοί είναι βέβαια και Έλληνες που διαπρέπουν σε άλλους χώρους στη Ρωσία όπως ο προπονητής της ΤΣΣΚΑ ΜΟΣΧΑΣ, Δημήτρης Ιτούδης ο οποίος πάντα ανταποκρίνεται σε προσκλήσεις να στηρίξει πρωτοβουλίες για την προώθηση του ελληνικού πολιτισμού.

Στο αφιέρωμα αυτό οι Ρώσοι Νεοελληνιστές θα μας παρουσιάσουν μια εικόνα τωρινή της ελληνικής λογοτεχνίας αλλά και της ελληνικής γλώσσας στη Ρωσία

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η κυρία Ξένια Κλίμοβα είναι καθηγήτρια στην Έδρα Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Κρατικού Πανεπιστημίου Μόσχας Λομονόσοφ με ενδιαφέροντα στην ελληνική λαογραφία και την έρευνα στην εθνογραφία

Πόσο γνωστή είναι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στη Ρωσία; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Η αλήθεια είναι πως η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία, δυστυχώς, δεν είναι πολύ γνωστή στη Ρωσία. Όταν ένας μέσος Ρώσος ακούει για «ελληνική λογοτεχνία», μάλλον θα νομίζει πως ο όρος αναφέρεται στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία, η οποία είναι πολύ γνωστή στους Ρώσους, όπως και σε όλον τον κόσμο. Από σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία ίσως ο μόνος γνωστός συγγραφέας είναι ο Νίκος Καζαντζάκης και από ποιητές ο Κ.Π. Καβάφης και σε πολύ λιγότερο βαθμό ο Γιάννης Ρίτσος και ο Ο. Ελύτης. Όπως καταλαβαίνετε, υπάρχει πολύ μεγάλο πεδίο για να δουλέψουν οι μεταφραστές, αρκεί να υπάρχει κάποιο ενδιαφέρον από τους εκδότες. Νομίζω πως ο Ρώσος αναγνώστης γενικά έχει ενδιαφέρον για κάτι νέο, αλλά όταν

μιλάμε για μεταφράσεις κλασικών έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας, η δουλειά του μεταφραστή αποκτάει μεγαλύτερες διαστάσεις, επειδή πρόκειται για τα σημαντικότερα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, τα οποία αξίζει να διαβάζουν και να μελετάνε όλοι οι φοιτητές και οι ερευνητές που ασχολούνται με τη φιλολογία. Στο Πανεπιστήμιο μας για να υποστηρίξουμε τις προσπάθειες των νεαρών μεταφραστών, από το 2017 διεξάγουμε στην Έδρα Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας έναν διαγωνισμό καλλιτεχνικής μετάφρασης από τα νέα ελληνικά στα ρωσικά. Στον διαγωνισμό αυτό μπορούν να πάρουν μέρος φοιτητές και μεταπτυχιακοί φοιτητές από όλη τη Ρωσία και από το εξωτερικό. Φέτος πήραμε 14 μεταφράσεις από πέντε πανεπιστήμια: από το Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ, από το Πανεπιστήμιο Διεθνών Σχέσεων, από το Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης, το Πανεπιστήμιο της

Κριμαίας και το Πανεπιστήμιο της Λετονίας. Υπήρχαν δύο κατηγορίες – «ποίηση» και «πεζογραφία». Η επιλογή των κειμένων προς με-

Η δουλειά του μεταφραστή εξαρτάται πολύ από το πρωτότυπο έργο πάνω στο οποίο δουλεύει. Είναι γνωστό το ρητό του Ρώσου ποιητή και μεταφραστή του 19ου αιώνα Β. Ζουκόφσκι: «Ο μεταφραστής της πεζογραφίας είναι σκλάβος, ο μεταφραστής της ποίησης αντίπαλος»

169

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] τάφραση ήταν ελεύθερη και μόνος περιορισμός υπήρχε ως προς την εποχή (από 1900 ως σήμερα) και στον αριθμό των σελίδων (μέχρι 5). Τα παιδιά έκαναν μεταφράσεις από τον Γ. Σεφέρη, τον Α. Εμπειρίκο, τον Ν. Εγγονόπουλο, την Κ. Δημουλά, την Ν. Χατζηδάκη, ακόμα και από τον Αττίκ. Στην πεζογραφία διάλεξαν την Ζ. Ζατέλη, τον Μ. Καραγάτση, τον Μ. Χάκκα, τον Χ. Οικονόμου, τον Α. Σουρούνη και άλλους. Οι μεταφράσεις των νικητών του διαγωνισμού θα δημοσιευτούν στο περιοδικό της Φιλολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Λομονόσοφ. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Σήμερα στη Ρωσία ο μεταφραστής της ελληνικής λογοτεχνίας κατά τη γνώμη μου πολύ δύσκολα μπορεί να βρει μόνος του κάποια δυνατότητα να εκδώσει τη μετάφρασή του. Έτσι, ξέρουμε πολλούς συναδέλφους που έχουν στα χέρια τους έτοιμες μεταφράσεις των σημαντικότερων έργων, αλλά δεν βρέθηκε μέχρι σήμερα κάποιος τρόπος να τις εκδώσουν. Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα ρωσικά; Στη μετάφραση από τα ελληνικά στα ρωσικά υπάρχουν αρκετές ιδιαιτερότητες, που κάνουν όμως τη δουλειά του μεταφραστή πραγματικά συναρπαστική. Έτσι, πολλές φορές κάποια ελληνική λέξη που χρησιμοποιείται στο κείμενο μπορεί να υπάρχει σε μορφή ελληνικού λεξικού δανεισμού και ο μεταφραστής μπορεί να παρασυρθεί από τον πειρασμό να χρησιμοποιήσει την αντίστοιχη λέξη, αλλά η σημασία του στα ρωσικά μπορεί να διαφέρει από αυτό που λέει το ελληνικό

170

κείμενο. Έτσι, π.χ. έχουμε πολλές δυσκολίες με την εκκλησιαστική ορολογία: στα ρωσικά υπάρχει μια λέξη δανεισμένη από τα ελληνικά – лампада (lampada), αλλά η λέξη αυτή δεν σημαίνει λαμπάδα, σημαίνει καντήλι, ενώ μια άλλη λέξη – кадило (kadilo) δεν σημαίνει καντήλι, αλλά θυμιατό. Αλλά οι πιο δύσκολες μεταφράσεις από τα ελληνικά είναι βεβαίως τα ποιητικά κείμενα των μεγάλων καλλιτεχνών που υμνούν την ελληνικότητα. Έτσι, είναι σχεδόν αδύνατο να μεταφέρει κανείς στη ρωσική γλώσσα τους στίχους του Ο. Ελύτη ή του Γ. Σεφέρη… Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Η δουλειά του μεταφραστή εξαρτάται πολύ από το πρωτότυπο έργο πάνω στο οποίο δουλεύει. Είναι γνωστό το ρητό του Ρώσου ποιητή και μεταφραστή του 19ου αιώνα Β. Ζουκόφσκι: «Ο μεταφραστής της πεζογραφίας είναι σκλάβος, ο μεταφραστής της ποίησης αντίπαλος». Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; Η δουλειά του μεταφραστή εξαρτάται πολύ από το πρωτότυπο έργο πάνω στο οποίο δουλεύει. Είναι γνωστό το ρητό του Ρώσου ποιητή και μεταφραστή του 19ου αιώνα Β. Ζουκόφσκι: «Ο μεταφραστής της πεζογραφίας είναι σκλάβος, ο μεταφραστής της ποίησης αντίπαλος».Στη Ρωσία υπήρχαν πολύ καλοί και γνωστοί μεταφραστές της ελληνικής λογοτεχνίας και πρώτα από όλους θα αναφέρω την κ. Σ. Ιλίνσκαγια, η οποία ασχολήθηκε με το έργο του Κ. Π. Καβάφη. Επίσης, θαυμάσιες μεταφράσεις έκαναν η Ε. Σμάγκινα, ο Ε. Σολομόνοβιτς, η Ι. Μόριτς, η Ε. Σαρτόρι. Αλλά εμένα προσωπικά μου αρέσουν οι μεταφράσεις των ποιημάτων του Μ. Σα-

…ξέρουμε πολλούς συναδέλφους που έχουν στα χέρια τους έτοιμες μεταφράσεις των σημαντικότερων έργων, αλλά δεν βρέθηκε μέχρι σήμερα κάποιος τρόπος να τις εκδώσουν

χτούρη και του Δ. Γιαλαμά, τις οποίες έκανε η διαπρεπής συνάδελφος Ι. Κοβαλέβα, που δυστυχώς απεβίωσε πρόωρα το 2007. Επειδή η ίδια έγραφε εξαιρετικά λεπτά και όμορφα ποιήματα και είχε αφήσει τρεις ποιητικές συλλογές, φαίνεται πως ένιωθε με έναν ιδιαίτερο τρόπο την ποιητικότητα των άλλων και μπορούσε να την αποδώσει πάλι λεπτά και διακριτικά, έτσι ώστε να φαίνεται και το πρόσωπο του ποιητή, και όλοι οι συμβολισμοί του ποιήματος, αλλά και – το σημαντικότερο – να ακούγεται η ρωσική μετάφραση σαν ένα πρωτότυπο ποίημα και όχι σαν ένα μεταφρασμένο κείμενο. Αυτό είναι το μυστικό της καλής μετάφρασης – ο μεταφραστής πρέπει να είναι ερωτευμένος με τη μητρική του γλώσσα, πρέπει να την αισθάνεται απολύτως, μόνο έτσι θα φτιάξει μια ζωντανή και όχι νεκρή μετάφραση. Η Ι. Κοβαλέβα δημοσίευσε ένα βιβλίο αφιερωμένο στην ελληνική λογοτεχνία και στην τέχνη της καλλιτεχνικής μετάφρασης με τίτλο “Στο εργαστήριο του Καβάφη” και αυτό μπορεί να θεωρηθεί, κατά τη γνώμη μου, ένα από τα σημαντικότερα εγχειρίδια του νεοελληνιστή-μεταφραστή σήμερα, ώστε να νιώσει το ελληνικό πνεύμα και να μπορεί να το αποδώσει.

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

H Λυδία Αρντάνοβα σπούδασε Φιλοσοφία στο Κρατικό Πανεπιστήμιο Αγίας Πετρούπολης. Το 2017 πήρε το πρώτο βραβείο λογοτεχνικής μετάφρασης του διαγωνισμού που οργάνωσε η Έδρα Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Λομονόσοφ της Μόσχας για τη μετάφραση της Ζυράννας Ζατέλη.

Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε έπειτα με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας; Για μένα όλα άρχισαν από την αρχαία ελληνική ποίηση – και όχι τα έπη, αλλά τα κείμενα από τα οποία ξεκινάει η ιστορία της φιλοσοφίας (που σπούδαζα τότε): ο Παρμενίδης, ο Εμπεδοκλής, ο Ηράκλειτος… Μετά ο Πλάτων. Η μυθολογία, ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης, ο Αριστοφάνης, ο Αρχίλοχος, ο Αλκαίος, η Σαπφώ, – εισήλθαν στη ζωή μου σαν έρωτας. Ένας εκδοτικός οίκος έψαχνε φοιτητές για να μεταφράζουν λογοτεχνικά κείμενα από τα αγγλικά. Τα αγγλικά τα κατείχα αρκετά καλά και έκανα αίτηση. Το πρώτο βιβλίο που μου πρότειναν προς μετάφραση ήταν για τον Όμηρο: «Όμηρος, Ιλιάδα και Οδύσσεια» του Αλμπέρτο Μανγκουέλ. Η δουλειά μου μετατράπηκε σ’ ένα συναρπαστικό

πνευματικό ταξίδι… Η πρώτη μου μετάφραση πέτυχε, χωρίς να ξέρω πώς. Και με το πρώτο διήγημα που μετέφρασα, τότε ακόμα που μόλις ήρθα στο Τμήμα Νεοελληνικών – Η Περσεφόνη και μια άλλη ιστορία, της Ζυράννας Ζατέλη – πήρα το πρώτο βραβείο στο διαγωνισμό μεταφραστών. Νιώθω ότι βρήκα την κλίση μου και συνεχίζω με χαρά. Πόσο γνωστή είναι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στη Ρωσία; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Υπάρχει, επίσης, ενδιαφέρον για σπουδές στη νεοελληνική γλώσσα και τη λογοτεχνία στα πανεπιστήμια της χώρας; Όσον αφορά την ποίηση, είναι δύσκολη ερώτηση, γιατί από τη μία υπάρχουν μεταφράσεις των κορυφαίων Ελλήνων ποιητών του εικοστού αιώνα – του Καβάφη, του Ελύτη, του Σεφέρη, του Ρίτσου, του Σαχτούρη. Από την άλλη, οι εκδόσεις είναι ελάχιστες. Είναι δύσκολο να τις βρεις. Το

Το γενικό πρόβλημα είναι τετριμμένο: οικονομικό. Σήμερα οι αφοσιωμένοι μεταφραστές ελληνικής λογοτεχνίας το κάνουν από αγάπη, εκδίδουν μόνοι τους και με δικά τους χρήματα. Εγώ θα ήθελα να κάνω μεταφράσεις ελληνικής λογοτεχνίας το επάγγελμά μου. Στην παρούσα στιγμή στην Ρωσία είναι αδύνατο. Όπως έλεγα, η προοπτική υπάρχει, αλλά τα πρώτα βήματα θέλουν οικονομική ενίσχυση

171

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] σημαντικό θέμα είναι ότι τα πρωτότυπα έργα είναι αιώνια, ενώ οι μεταφράσεις είναι περιορισμένες στον χρόνο: οι νέες γενιές απαιτούν καινούργιες ερμηνείες για να μαγευτούν, γιατί η γλώσσα αλλάζει, αλλάζουν οι αισθητικοί κώδικες αντίληψης. Το ίδιο κείμενο, το βλέπει με άλλα μάτια η γενιά, ας πούμε, του ’70, και με άλλα εμείς. Γι’ αυτό η προοπτική για νέες μεταφράσεις υπάρχει πάντα. Και πόσοι άριστοι Έλληνες ποιητές δεν μεταφράστηκαν στα ρωσικά ποτέ; Όσον αφορά στον πεζό λόγο, είναι εύκολο: τα πεζά είναι άγνωστα. Οι μεταφράσεις που υπάρχουν είναι ελάχιστες. Που δυστυχώς και αυτές δεν είναι όλες καλής ποιότητας. Εδώ η προοπτική για νέες μεταφράσεις υπάρχει αναμφίβολα. Γενικά υπάρχει η αγάπη για την Ελλάδα, πολλοί ενδιαφέρονται, πάνε, και όταν γυρίζουν στην Ρωσία τους λείπει αυτό το φως, ο ήλιος, η θάλασσα, αλλά και αυτό που δεν μπορούν να εκφράσουν με ακρίβεια – κάποια άπιαστη συγγένεια. Το πνεύμα του τόπου που τους αρέσει. Αλλά όσο ανοιχτή και φιλόξενη είναι η χώρα, τόσο κλειστός είναι ο ελληνικός λογοτεχνικός χώρος. Αν υπήρχαν προσιτές μεταφράσεις, ωραίες εκδόσεις, οι Ρώσοι θα τις διάβαζαν. Γιατί και γενικά διαβάζουν πολύ. Στην παρούσα φάση, ακόμα και αν εμφανιστούν οι νέες μεταφράσεις και εκδόσεις, η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στη Ρωσία θα χρειαζόταν προώθηση, παρουσίαση. Αλλά μπορεί και να γίνει μόδα μια μέρα, ποιος ξέρει; Τι είναι αυτό που σας συναρπάζει στην ελληνική λογοτεχνία; Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που την ξεχωρίζουν από άλλες εθνικές λογοτεχνίες; Για μένα είναι το μυθοποιητικό βάθος της γλώσσας καθαυτής. Και αν πρόκειται για μια γενίκευση – και συνεπώς, για

172

την μυθοποίηση απ’ έξω – θα έλεγα ότι η ελληνική λογοτεχνία είναι παράδοξη. Θα πρότεινα φράσεις σαν αισιόδοξη απαισιοδοξία, μελαγχολική λεβεντιά, ρηξικέλευθη νοσταλγία. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Το γενικό πρόβλημα είναι τετριμμένο: οικονομικό. Σήμερα οι αφοσιωμένοι μεταφραστές ελληνικής λογοτεχνίας το κάνουν από αγάπη, εκδίδουν μόνοι τους και με δικά τους χρήματα. Εγώ θα ήθελα να κάνω μεταφράσεις ελληνικής λογοτεχνίας το επάγγελμά μου. Στην παρούσα στιγμή στην Ρωσία είναι αδύνατο. Όπως έλεγα, η προοπτική υπάρχει, αλλά τα πρώτα βήματα θέλουν οικονομική ενίσχυση. Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα ρωσικά; Πολλές ιδιωματικές εκφράσεις που δεν τις πιάνεις άμεσα, ούτε βρίσκεις στα λεξικά. Πολυσημία με βαθιές ρίζες στην άβυσσο της ιστορίας. Η ελληνική γλώσσα είναι πολύ απαιτητική στον μεταφραστή. Που είναι και δυσκολία και πρόκληση. Το άλλο πρόβλημα ισχύει για κάθε μετάφραση – χάνονται πολλά, όσον αφορά ιδιαίτερα τα ελληνικά, χάνεται η μουσικότητα των ήχων, το βάθος της σημαντικής. Και πάλι είναι πρόκληση για την τέχνη του μεταφραστή. Μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Θεωρώ τον μεταφραστή έναν σύμμαχο του συγγραφέα. Δηλαδή, πρέπει να κάνει όσο μπορεί για την

καλύτερη τύχη του έργου του. Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; Παράδοξα, η καλή μετάφραση πρέπει να μην μοιάζει με μετάφραση. Πρέπει να διαβάζεται σαν πρωτότυπο έργο. Το μόνο εγχειρίδιο είναι η υποκειμενική ευαισθησία του ιδίου του μεταφραστή.

Όσο ανοιχτή και φιλόξενη είναι η χώρα, τόσο κλειστός είναι ο ελληνικός λογοτεχνικός χώρος. Αν υπήρχαν προσιτές μεταφράσεις, ωραίες εκδόσεις, οι ρώσοι θα τις διάβαζαν. Γιατί και γενικά διαβάζουν πολύ. Στην παρούσα φάση, ακόμα και αν εμφανιστούν οι νέες μεταφράσεις και εκδόσεις, η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στην Ρωσία θα χρειαζόταν προώθηση, παρουσίαση. Αλλά μπορεί και να γίνει μόδα μια μέρα, ποιός ξέρει;

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Ο Πάβελ Ζαρούτσκι τελείωσε τη Σχολή Οικονομικών Επιστημών και Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αρχιτεκτονικής και Πολιτικών Μηχανικών της Αγίας Πετρούπολης και το 2017 το Τμήμα Βυζαντινής και Νεοελληνικής φιλολογίας Κρατικού Πανεπιστημίου Αγίας Πετρούπολης

Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε έπειτα με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας; Ο κύριος λόγος ήταν η σχεδόν πλήρης απουσία των μεταφράσεων. «Αντιμετώπισα» τα ελληνικά μερικές φορές πριν αποφασίσω να μάθω τη γλώσσα: το βιβλίο μεταφράσεων του Σαχτούρη που άνοιξα κατά τύχη σ’ ένα βιβλιοπωλείο το 2005, αν θυμάμαι καλά, ήταν η πρώτη μου αγάπη απ’ την ελληνική ποίηση, οι φίλοι μου απ’ την ελληνική μουσική σκηνή, η οποίοι πάντα ήταν η μεγάλη υποστήριξη για μένα, ακόμα και οι μεταφράσεις των ποιημάτων του Βασίλη Αμανατίδη… Το 2013 επισκέφτηκα την Αθήνα για πρώτη φορά και στα Εξάρχεια, την απολύτως καλλιτεχνική ατμόσφαιρα, κατάλαβα ότι έχω δίκιο και κάτι πολύ ενδιαφέρον συμβαίνει στην καλλιτεχνική ζωή της Ελλάδας. Έτσι, γυρίζοντας βρήκα ένα φροντιστήριο που εγγράφτηκα στις

αρχές του 2014 και ένα χρόνο μετά (μη με ρωτάτε πως έγινε, αφού δεν καταλαβαίνω κ’ εγώ) ήμουν και πάλι φοιτητής. Πόσο γνωστή είναι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στη Ρωσία; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Υπάρχει, επίσης, ενδιαφέρον για σπουδές στη νεοελληνική γλώσσα και τη λογοτεχνία στα πανεπιστήμια της χώρας; Εγώ ασχολούμαι με τη σχεδόν άγνωστη μεριά της ελληνικής λογοτεχνίας. Π.χ. όταν πέρυσι εκδόθηκε το τεύχος–αφιέρωμα στην ελληνική μεταπολεμική πρωτοπορία που κάναμε μαζί με το περιοδικό «Γύρη» και που περιείχε τις μεταφράσεις μου των 10 Ελλήνων ποιητών, μόνο 3 απ’ αυτούς ήταν μεταφρασμένοι στα ρωσικά πριν από μένα (ο Νάνος Βαλαωρίτης, ο Αριστοτέλης Νικολαΐδης και ο Βασίλης Αμανατίδης). Οι άλλοι δεν υπήρχαν

Το 2013 επισκέφτηκα την Αθήνα για πρώτη φορά και στα Εξάρχεια, την απολύτως καλλιτεχνική ατμόσφαιρα, κατάλαβα ότι έχω δίκιο και κάτι πολύ ενδιαφέρον συμβαίνει στην καλλιτεχνική ζωή της Ελλάδας

173

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] στα ρωσικά. Είμαστε λίγοι, αλλά «τρελοί και ευτυχισμένοι». Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Η δική μου περίπτωση είναι «κάνε το μόνος σου», απ’ την αρχή έως το τέλος. Και αυτό δουλεύει, επειδή έχω πίστη σ’ αυτό που κάνω. Βεβαίως θα ήθελα να υπάρχει κάποιος/ κάποια εταιρία να μου δίνει χρήματα να μεταφράζω και να μη σκέφτομαι πως να εκδίδω τη μετάφραση. Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα ρωσικά; Μεταφράζοντας την πρωτοποριακή ποίηση, πάντα αστειεύομαι ότι είναι πολύ ευτυχισμένοι αυτοί που μεταφράζουν κάτι με κάποια πλοκή, αφού πολύ συχνά αυτό που θέλω να μεταφράσω είναι ένα είδος «μη–αφηγηματικής» ποίησης. Αλλά πραγματικά, το κύριο πρόβλημα είναι οι διαφορετικές προσλήψεις του ποιητικού στοιχείου στις χώρες μας. Παραδοσιακά οι Ρώσοι προσμένουν από την ποίηση τον πολύ αυστηρό ρυθμό και τις ομοιοκαταληξίες. Στην Ελλάδα, αντίθετα, κυριαρχεί ο ελεύθερος στίχος. Γι’ αυτό οι μεταφραστές κρατώντας την πλοκή, το νόημα, θέλουν να «ποιητοποιούν» (να κάνουν πιο ποιητική όπως το καταλαβαίνουν) τη μετάφραση. Π.χ. γι’ αυτό δεν κατάλαβα τον Ελύτη, όταν για πρώτη φορά τον διάβασα από μετάφραση. Χρόνια αργότερα, όταν έμαθα τα ελληνικά αρκετά καλά για να διαβάζω τον Ελύτη, κατάλαβα επιτέλους ποιος ήταν και τι είναι η ποίησή του με την εξαιρετική της μουσικότητα. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος

174

δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; «Το καινούργιο κείμενο (η μετάφραση) εγγράφεται ακριβώς στο διάστημα αυτής της απόστασης από ποιητή σε ποιητή, με την ποιότητα της διαφοράς», έγραψε ο Αντρέας Παγουλάτος στις «12 προτάσεις για τη μετάφρασή» του. Συμφωνώ εν μέρει. Για μένα μάλλον ο μεταφραστής είναι εξερευνητής παρά ποιητής. Η μετάφραση είναι πάντα ένα είδος ανακάλυψης, πολύ όμοιο με την ποιητική ανακάλυψη. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.) Πρώτα–πρώτα πρέπει να πω ότι απ’ τις αρχές με βοηθούσαν πολύ οι ποιητές (ο Κωστής Τριανταφύλλου, ο Δημοσθένης Αγραφιώτης, ο Βασίλης Αμανατίδης, ο Κωνσταντίνος Παπαχαράλαμπος και άλλοι) όπως και οι ακαδημαϊκές Ελισάβετ Αρσενίου, Λίλια Διαμαντοπούλου και Μαρία Περλορέντζου. Έτσι, μαθαίνοντας τη γλώσσα, βρέθηκα σ’ ένα περιβάλλον τόσο ενδιαφέρον και φιλικό και έτσι δεν είχα καμιά αμφιβολία για το δρόμο μου. Αλλά, ειδικά θέλω να πω λίγα λόγια για έναν ποιητή. «Μα ξέροντας πως όλοι τους ξεχνούνε, νοσταλγικά εγώ κλαίω τη θλιβερή μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι πού ’ναι», έγραφε ο Καρυωτάκης. Ο «άδοξος ποιητής» της ελληνικής πρωτοπορίας είναι ο Κώστας Γιαννουλόπουλος. Τον ξέρουν για τη σημαντική συμμετοχή του στην τζαζ σκηνή, ακόμα τον ξέρουν για την προσωρινή συμμετοχή του στο πρωτοποριακό κίνημα της Ελλάδας. Αλλά τα δικά του ποιήματα τα

ξέρουν μόνο λίγοι Έλληνες διανοούμενοι. Το μόνο του βιβλίο «Δεκαδική προσήλωση των μανδαρίνων» δημοσιεύτηκε ως ιδιωτική έκδοση το έτος 1972. Έχω το αντίτυπο αυτού του σπάνιου βιβλίου και πρέπει να πω ότι τα ποιήματα του βιβλίου αυτού είναι κατά τη γνώμη μου απ’ τα πιο ασυνήθιστα και ταλαντούχα που έχω διαβάσει στην ελληνική γλώσσα.

Για μένα μάλλον ο μεταφραστής είναι εξερευνητής παρά ποιητής. Η μετάφραση είναι πάντα ένα είδος ανακάλυψης, πολύ όμοιο με την ποιητική ανακάλυψη Οι μεταφραστές κρατώντας την πλοκή, το νόημα, θέλουν να «ποιητοποιούν» (να κάνουν πιο ποιητική όπως το καταλαβαίνουν) τη μετάφραση

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Η Κατερίνα Μπασόβα τελείωσε ελληνική φιλολογία στην Αγία Πετρούπολη κι ασχολείται συστηματικά με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας

Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε έπειτα με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας; Ο δικός μου διάλογος με τα ελληνικά και με τη μετάφραση άρχισε κατά τύχη, υπήρξε σχεδόν μοιραία αυτή η γνωριμία που τελικά κατέληξε σ’ ένα μεγάλο ταξίδι. Με την ποίηση άρχισαν και οι πρώτες επαφές μου με τη μετάφραση. Το πρώτο ποίημα που διάβασα και μετέφρασα από τα ελληνικά ήταν του Καρυωτάκη. Στα πλαίσια του πτυχίου έκανα τη δική μου μετάφραση των «βυζαντινών» ποιημάτων του Καβάφη. Αλλά πιο σοβαρά άρχισα να ασχολούμαι με τη μετάφραση στο πρόγραμμα για τους νέους μεταφραστές στην Αθήνα του Ιδρύματος Πέτρου Χάρη. Ήταν ακριβώς αυτό που μου έλειπε, δηλαδή η πρακτική στο χώρο της ζωντανής γλώσσας και λογοτεχνίας. Πόσο γνωστή είναι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στη Ρωσία;

Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Υπάρχει, επίσης, ενδιαφέρον για σπουδές στη νεοελληνική γλώσσα και τη λογοτεχνία στα πανεπιστήμια της χώρας; Δυστυχώς η ελληνική λογοτεχνία στη Ρωσία είναι μια λογοτεχνία που απευθύνεται σε ένα αρκετά περιορισμένο κοινό, αλλά πιστεύω ότι το ενδιαφέρον υπάρχει. Πολύ λίγοι Έλληνες συγγραφείς είναι μεταφρασμένοι στα ρωσικά, γι’ αυτό μπορούμε να απορρίπτουμε τη λέξη σύγχρονη και να μιλήσουμε γενικά για τη μεταφρασμένη ελληνική λογοτεχνία. Ο μοναδικός γνωστός Έλληνας συγγραφέας (αν δεν μιλάμε για τούς κύκλους των νεοελληνιστών) είναι ο Νίκος Καζαντζάκης και από τους ποιητές, βέβαια, ο Κωνσταντίνος Καβάφης. Λίγο ο Ελύτης και ο Σεφέρης. Αλλά το αναγνωστικό κοινό στη Ρωσία είναι πολύ μεγάλο και ανοιχτό για τις καινούριες αναγνωστικές εμπειρίες, γι’ αυτό πιστεύω ότι η ελληνι-

κή λογοτεχνία περιμένει τον Ρώσο αναγνώστη της και αντίστροφα. Τι είναι αυτό που σας συναρπάζει στην ελληνική λογοτεχνία; Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ιδιαίτερα χαρακτηριστικά

…το αναγνωστικό κοινό στη Ρωσία είναι πολύ μεγάλο και ανοιχτό για τις καινούριες αναγνωστικές εμπειρίες, γι’ αυτό πιστεύω ότι η ελληνική λογοτεχνία περιμένει τον Ρώσο αναγνώστη της και αντίστροφα

175

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019] που την ξεχωρίζουν από άλλες εθνικές λογοτεχνίες; Οι Έλληνες συγγραφείς είναι πολύ καλοί στη μικρή φόρμα. Δεν θα αγγίξουμε το μεγάλο θέμα του ελληνικού μυθιστορήματος που είναι τώρα μια μεγάλη συζήτηση στην Ελλάδα. Οι σύγχρονοι συγγραφείς κινούνται μεταξύ του μοντερνισμού/ μεταμοντερνισμού και του σουρεαλισμού. Η γλώσσα τους είναι λιτή, πλούσια, αισθητικά επεξεργασμένη και λογοτεχνική. Κάτι άλλο που χαρακτηρίζει την ελληνική λογοτεχνία είναι η κινηματογραφικότητα. Τα ελληνικά διηγήματα είναι γεμάτα με κινηματογραφικά σύμβολα και εικόνες, με λαογραφικά στοιχεία και θρύλους, που μαγεύουν τη φαντασία του αναγνώστη και τον σέρνουν σ’ έναν άλλο κόσμο, που το παρελθόν αντιτάσσεται με το παρόν, το μεταφυσικό με το φυσικό και οι χαρακτήρες μεταξύ τους. Οι Έλληνες συγγραφείς παίζουν με τον τόπο και το χρόνο, με τη διακειμενικότητα, δημιουργώντας έτσι μια αδιάκοπη συνεχή λογοτεχνική παράδοση. Και η ελληνική ποίηση, βέβαια, είναι κάτι ξεχωριστό. Το σώμα του ελληνικού ποιήματος έχει μια ιδιαίτερη απερίγραπτη ψυχή που στηρίζεται στη μεγάλη και πλούσια λυρική παράδοση που άρχισε από τον Όμηρο. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Η έκδοση ενός βιβλίου είναι ένα μεγάλο πρόβλημα. Ο εκδοτικός τομέας στην Ρωσία τώρα βρίσκεται σε κρίση. Πολύ δύσκολο είναι να εκδοθεί ένα βιβλίο χωρίς να αντιμετωπίζει ο μεταφραστής πολλά οικονομικά προβλήματα. Είναι πολύ δύσκολο για ένα ελληνικό βιβλίο να βρει τον εκδότη του. Αλλά πιστεύω αυτή είναι η μοίρα όλων των «μικρών» λογοτεχνιών. Για να βγει ένα

176

τέτοιο βιβλίο, πρέπει να πληρώσει ο ίδιος ο μεταφραστής ή ίσως να βρει έναν μικρό εκδοτικό οίκο, που σημαίνει ότι το βιβλίο θα βγει σε πολύ λίγα αντίτυπα, αλλά έτσι κι αλλιώς αυτό σημαίνει ότι ως επάγγελμα ο μεταφραστής της ελληνικής λογοτεχνίας δεν υπάρχει. Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη; Πρέπει να βρεις τη χρυσή τομή που βέβαια είναι πολύ δύσκολο. Αλλά πιστεύω ότι χωρίς τη δημιουργικότητα ένας μεταφραστής δεν μπορεί να γίνει καλός. Η αγορά είναι γεμάτη με τους μεταφραστές, αλλά τι θα πει να μεταφράζει κανείς κάτι από τη γυναικεία-ροζ λογοτεχνία και κάτι από τα έργα του Παπαδιαμάντη; Βέβαια, είναι μια άλλη συζήτηση σε τι ξεχωρίζει η καλή λογοτεχνία, αλλά πολύ εύκολα λες αν είναι καλή η μετάφραση ή όχι. Συνεχώς το κείμενο μυρίζει «μεταφραστίλα» και πολύ εύκολα βλέπεις ότι έχουμε να κάνουμε με τη μηχανική μετάφραση. Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή; Μια καλή μετάφραση για μένα είναι αυτή που δεν καταλαβαίνει ο αναγνώστης ότι διαβάζει κάτι μεταφρασμένο. Πρέπει να οικειοποιηθείς ένα ξένο κείμενο, να το αφομοιώσεις και να αντανακλάς το ύφος και πρώτο απ’ όλα τη φωνή του συγγραφέα. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.) Το πιο σημαντικό που έχω καταλάβει είναι ότι ο ίδιος ο συγγραφέας «δεν ξέρει» τι εννοεί όταν γράφει και δεν πρέπει να το ξέρει. Είναι θέμα έμπνευσης. Όπως πολύ σω-

στά απάντησε ένας συγγραφέας: – Τι εννοείς όταν γράφεις αυτό; – Ακριβώς αυτό που γράφω και τίποτα άλλο. Για να καταλάβεις την Ελλάδα και την ελληνική νοοτροπία, πρέπει να τη ζήσεις. Η ελληνική λογοτεχνία δεν περιγράφει μόνο τα νησιά και τα γαϊδουράκια. Κρίμα, άλλα αυτό το κλισέ το περιμένουν οι αναγνώστες παγκοσμίως από ένα ελληνικό βιβλίο. Στο ελληνικό λογοτεχνικό ταξίδι θα βρεις και το ρεαλισμό και το σουρεαλισμό, τον λυρισμό και την ψυχολογία. Είναι κείμενα με τη πολύ ιδιαίτερη ροή, που όλα τα λυρικά και φανταστικά στοιχεία της πραγματικότητας μεταπλάθονται σε κάτι εντελώς ποιητικό και συμβολικό. Η ελληνική λογοτεχνία είναι ένα ταξίδι του λογοτεχνικού είδους και της σκέψης.

Είναι πολύ δύσκολο για ένα ελληνικό βιβλίο να βρει τον εκδότη του. Αλλά πιστεύω αυτή είναι η μοίρα όλων των «μικρών λογοτεχνιών». Για να βγει ένα τέτοιο βιβλίο, πρέπει να πληρώσει ο ίδιος ο μεταφραστής ή ίσως να βρει έναν μικρό εκδοτικό οίκο, που σημαίνει ότι το βιβλίο θα βγει σε πολύ λίγα αντίτυπα, αλλά έτσι κι αλλιώς αυτό σημαίνει ότι ως επάγγελμα ο μεταφραστής της ελληνικής λογοτεχνίας δεν υπάρχει

Literature.gr

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Και μια ματιά στην ελληνική γλώσσα

Η Ιρίνα Τρεσορούκοβα είναι καθηγήτρια στην Έδρα Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Κρατικού Πανεπιστήμιου Μόσχας με ενδιαφέροντα στη γλωσσολογία και οι Άννα Τορόποβα και Ιρίνα Σμιρνόβα καθηγήτριες στο Τμήμα Ελληνικής Γλώσσας του Πανεπιστήμιου Διεθνών Σχέσεων με ενδιαφέροντα στις κοινωνικές επιστήμες Εδώ και 19 χρόνια το Τμήμα μας είναι εξουσιοδοτημένο να διεξαγάγει εξετάσεις Πιστοποίησης της Ελληνομάθειας, ως ένα από τα εξεταστικά κέντρα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας (Θεσσαλονίκη, Ελλάδα). Έχουμε στενή και πολύ αποδοτική συνεργασία με το Κέντρο Ελληνικής γλώσσας, που δεν περιορίζεται μόνο στα πλαίσια του εξεταστικού κέντρου, αλλά και διευρύνεται και στο επιστημονικό κομμάτι, δηλαδή στην από κοινού έρευνα της διδασκαλίας και συμμετοχής σε διάφορα συνέδρια και συναντήσεις μεθοδολογικού και Εδώ και 19 χρόνια το Τμήμα μας είναι εξουσιοδοτημένο να διεξαγάγει εξετάσεις Πιστοποίησης της Ελληνομάθειας, ως ένα από τα εξεταστικά κέντρα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας (Θεσσαλονίκη, Ελλάδα). Έχουμε στενή και πολύ αποδοτική συνεργασία με το Κέντρο Ελληνικής γλώσσας, που δεν περιορίζεται μόνο στα πλαίσια του εξεταστικού κέντρου, αλλά και διευρύνεται και στο επιστημονικό κομμάτι, δηλαδή στην από κοινού έρευνα της διδασκαλίας και συμμετοχής σε διάφορα συνέδρια και συναντήσεις μεθοδολογικού και

επιστημονικού χαρακτήρα. Την εξίσου αποδοτική και στενή συνεργασία έχουμε και με άλλα επιστημονικά και εκπαιδευτικά ιδρύματα στην Ελλάδα και στην Κύπρο (με τα ΑΕΙ, όπως το ΕΚΠΑ, το ΑΠΘ, το ΔΠΘ στην Ελλάδα και το Πανεπιστήμιο Κύπρου κ.ά.) και στις χώρες όπου διδάσκεται η ΝΕ ως ξένη και υπάρχουν σχετικά κέντρα μελέτης του ελληνικού πολιτισμού (ενδεικτικά, Ισπανία, Ρουμανία, Σουηδία, Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία), που εκφράζεται με τη διοργάνωση διάφορων επιστημονικών συμποσίων, συνεδρίων, κοινών προγραμμάτων πολιτισμικού χαρακτήρα (διοργάνωση εκθέσεων, δημοσίευση βιβλίων κ.ά)». «Ο Τομέας της Ελληνικής Γλώσσας του MGIMO (Κρατικό Πανεπιστήμιο των Διεθνών Σχέσεων της Μόσχας του Υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας) λειτουργεί από το 1960. Το 1961 στον Ελληνικό Τομέα ως καθηγήτρια ελληνικών ήρθε η γνωστή ελληνίστρια Μαρίνα Λ. Ρίτοβα, η οποία έβαλε το θεμέλιο στη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας. Η γνωστή ελληνίστρια, μεταφράστρια και διερμηνέας, απόφοιτος της Μαρίνας Ρίτοβα, Ειρήνη Τολστίκοβα

για πολλά χρόνια υπήρξε προϊσταμένη του Ελληνικού Τμήματος και τώρα ηγείται της Λέσχης της Ελληνικής Γλώσσας. Η Ελληνική Γλώσσα αποτελεί ένα σημαντικό μέρος στις σπουδές των φοιτητών, επειδή είναι το εργαλείο της μελλοντικής τους δουλειάς, γι’ αυτό κάνουν το παν για να εμβαθύνουν και να βελτιώνουν τις γνώσεις τους στα ελληνικά. Ο Τομέας έχει τη δική του Φοιτητική Λέσχη της Ελληνικής Γλώσσας, στο πλαίσιο της οποίας επί πολλά χρόνια διοργανώνονται παραδοσιακές βραδιές της Ελληνικής Γλώσσας, στις οποίες παρευρίσκονται οι επικεφαλής των Διπλωματικών Αποστολών της Ελλάδος και της Κύπρου, υπάλληλοι του Υπουργείου Εξωτερικών Υποθέσεων της Ρωσίας, απόφοιτοι διάφορων ετών, με τους οποίους κρατιέται έντονη επαφή. Ο Τομέας παίρνει ενεργό μέρος σε εκδηλώσεις του Κέντρου Ελληνικού Πολιτισμού της Μόσχας, σε Θεατρικά Φεστιβάλ και Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου που διεξάγονται στη Μόσχα, σε εκδηλώσεις του Συλλόγου των Ελλήνων της Μόσχας».

177

ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό [2017- 2019]

Literature.gr Publisher & Managing Director: Dina Sarakinou Finance Director: Gerasimos Foteinatos Legal Director: Dimitra Florou Digital Director: Hector Fakiolas Audiovisual Director: Vasso Maragoudaki Web Editor: Charitomeni Vonta Graphic Designer of Printed Editions: Katerina Danali Printed by: Efthimios Sanidas

Editors: Thanasis Chimonas, Sotiria Georganti, Eleni Gika, Panagiotis Kapos, Zefi Kolia, Christina Linardaki, Yannis Livadas, Lina Pantaleon, Aglaia Pantelaki, Emilios Solomou, Dimitris Sotakis, Alexis Stamatis, Dimitris Stefanakis, Kostas Stoforos, Christos H. Theofilatos, Konstantinos Trikounakis, Sotiris Trivizas, George El. Tzitzikakis

Editor in Chief: Tessy Baila

Literature.gr is an online magazine focused entirely on literature. Founded in Athens, Greece, in September 2013, aiming at the promotion of literature, through the work of modern Greek writers, as well as the acquaintance of the reader with the modern thinking of foreign writers. In this context, selected material is presented both in Greek and English. The magazine consists of a strong team of collaborators, with significant work in the field of literature, hosting interviews of Greek and International writers, book reviews, literary articles, pre-publications, tributes, and short stories. Literature.gr services include the promotion of Greek and foreign writers, as a literary agency. In December 2015, Literature.gr. established the annual, International Literary Prize: ‘The Literature.gr Phrase of the Year Prize’, which honors a Greek and a International author for their work. ISSN: 2585-240X

178

Literature.gr

Literature.gr ΜΕ ΤΗ ΣΤΉΡΙΞΗ ΤΗΣ ΑΘΉΝΑ 2018 ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ