Foro Sozialaren liburua

2014ko apirila Š Lokarri

Argitaratzailea: Lokarri Koordinazioa: Ainara Tirapu eta Manu Vilabrille Testuak: Lokarriko Lan Taldea Argazkiak: Karlos Corbella, Ainara Tirapu eta Manu Vilabrille Diseinua: Quod Sail / Zut! Eskerrak: Aitor Etxebarria, Malores Etxeberria, Maria Lizardi, Joseba Ossa, Haritz Perez, Juanjo Perez, Estepan Plazaola eta Elena Sanchez

www.bakeforosoziala.org

Aurkibidea Hitzaurrea..............................................................................................................4 Ongi etorria (Brian Currin) ..................................................................................8 Txostenak Lehen aditu-taldea: Desarmea eta desegitea - Veronique Dudouet ....................................................................................12 - Aaro Suonio ................................................................................................18 - Robert McBride ..........................................................................................26 Bigarren aditu-taldea: Giza eskubideen bermea - Christine Bell ..............................................................................................34 - Priscilla Hayner ..........................................................................................42 - Mark Freeman ............................................................................................50 Hirugarren aditu-taldea: Preso eta iheslarien itzultzea - Kieran McEvoy ..........................................................................................54 - Martin Snoddon..........................................................................................66 Laugarren aditu-taldea: Iraganari nola aurre egin - Andy Carl....................................................................................................78 - Brandon Hamber ........................................................................................86 - Colm Campbell ..........................................................................................98 Jasotako ekarpen nagusiak ............................................................................108 Foro Sozialaren Gomendioak ..........................................................................114 Foro Sozialaren Gune irekiak ..........................................................................116 Gune irekietan jasotako iritzien analisia ........................................................118 Gomendioen hedapena ....................................................................................126 Kronologia ........................................................................................................128 1. eranskina: Erakunde sustatzaileak..............................................................130 2. eranskina: Hizlariak ....................................................................................134 3. eranskina: Bertie Ahern-en gutuna ............................................................138 4. eranskina: Egitaraua ....................................................................................140 5. eranskina: Bake prozesua bultzatzeko Batzordea ......................................142 6. eranskina: Bakerako Foruma (Baiona)........................................................ 144

3

Hitzaurrea 2011ko urriaren 20an ETAk bere ekintza armatuaren behin betiko amaiera iragarri zuen. Hilabete batzuk beranduago, 2012ko ekainaren 20an, Epaitegi Konstituzionalak Sortu legeztatu zuen. Asko aurreratu bada ere, badaude zenbait gai non aurrera egin ez den edo aurrerapauso ahulak egon diren: 1) ETAren desame agenda bat definitzea eta preso eta iheslarien itzultzea, 2) Giza Eskubide eta askatasun demokratiko guztien bermea eta 3) iraganari nola aurre egin eta elkarbizitzaren oinarriak ezartzea.

Baldintza horietan, bake prozesua bultzatzeko urrats ausartak emateko eta konpromisoak hartzeko prest zeuden pertsona eta erakunde anitzen bultzada beharrezkoa zen. Hortaz, hainbat talde ezberdin elkarlanean aritzeko eta bake prozesua bultzatzeko Foro Soziala martxan jartzeko batu ginen.

Aurrekariak: Aietetik Baionara

tako bide orri bat proposatu zuen eta azkenik, hiru egun beranduago, ETAk nazioarteko ordezkarien deiari erantzun zien indarkeriaren behin betiko amaiera iragarriz.

Lokarri, akordioaren eta kontsultaren aldeko herritarren sarea, Euskal Herrian gatazkaren konponbidea sustatzeko Nazioarteko Konferentzia antolatu zuen erakundeetako bat izan zen, nazioarteko beste erakunde batzuekin batera: Berghof Foundation, Conciliation Resources, Desmond and Leah Tutu Legacy Foundation, Norwegian Peacebulding Resource Centre (NOREF) eta Harremanetarako Nazioarteko Taldea. Gertaera hau 2011ko urriaren 17an burutu zen Donostiako Aiete Jauregian eta, dudarik gabe, historiara euskal gizarteak bakerantz egin duen bidaiaren mugarri garrantzitsu bat bezala pasatuko da.

Momentu horretatik aurrera, Lokarriren helburua jada hasitako bake prozesua errotzea da. Bake prozesua bultzatzeko eta bere errotzea laguntzeko desio horren baitan kokatzen da 2012ko abenduaren 14an egindako Elkarrizketa eta Bizikidetzari buruzko Nazioarteko Mintegia. Mintegi honek elkarrizketa eta bizikidetzari buruzko eztabaida, hausnarketa eta  ideia eta proposamenen sorrera laguntzea zuen helburu. Atzerriko adituen parte-hartzeak beste toki batzuetan jada bakerantz egin duten bidaiari buruz ikasteko aukera suposatu zuen.

Ekimen hau Euskal Herrian bakea lortzeko esfortzuekiko nazioartearen sostengua erakusteko helburuarekin diseinatu zen eta normalizazio, barne-hartze politiko oso eta gardentasun egoera bat lortzeko beharrezkoak ziren elementuak identifikatzea bilatzen zuen, alderdi politikoekin iritzi truke prozesu baten bidez. Konferentziak alderdi eta eragile sozialen ordezkaritza anitz eta zabala bildu zuen, indarkeriaren amaieran, elkarrizketan eta adiskidetzean oinarritu-

4 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Biharamunean, 2012ko abenduaren 15ean, Bakearen aldeko Foroa burutu zen Baionan. Topaketa hau Bake Bidea gizarte mugimenduak, Baionako diziplina anitzeko Fakultateak eta Lokarrik elkarlanean antolatu zuten eta Berghof Fundazioaren, Conciliation Resourses-en eta prentsa eta komunikazioaren aldeko Alexander eta Marguerite Varenne Fundazioaren babesa izan zuen.

Foroak, Aieteko Adierazpena erreferentzi bezala hartu zuenak, elkarrizketa eta hausnarketarako espazio

bat sortu nahi zuen, anitza eta zabala, herritar guztiei irekia. Bertan Aieteko Nazioarteko Konferentziaren testuingurua ezagutzen saiatu zen eta honek Euskal Herriko bake prozesuan suposatu zuen ekarpena, Adierazpenean jasotako gaien inguruan izandako aurrerapenak baloratzen eta bake prozesuan eman beharreko urratsei buruzko hausnarketa egiten saiatu zen.

Ekimen hauen arrakastak agerian utzi zuen bake prozesuan gizartearen parte-hartzeak duen garratzia eta beste herrialde batzuetan garatutako esperientziengandik ikasteak duen garrantzia. Horregatik, era honetako ekimenekin jarraitzea funtsezkotzat jo zen eta 2013. urte hasieran bake prozesua bultzatzeko Foro Soziala prestatzen hasi zen.

eta Aniztasunari buruzko Unesco Katedra izan zituen bultzatzaile bezala.

FundiPau (Fundaci贸 per la Pau), Conciliation Resources, Berghof Foundation, Harremanetarako Nazioarteko Taldea eta mundu mailan Demokrazia eta Giza Eskubideen aldeko Europako Abokatu Elkartea bezalako erakundeen babesa ere izan zuen Foro Sozialak.

Foro Soziala 2013ko otsailaren 21ean aurkeztu zen publikoki prentsaurrean, erakunde sustatzaile gehienen ordezkariak han zirela.

Foro Sozialaren helburuak Bake prozesua bultzatzeko Foro Soziala Foro Soziala erakunde desberdin eta anitzek batera sustatutako ekimen bat bezala jaiotzen da, nazioarteko erakundeekin elkarlanean eta bake prozesuaren bultzadan gizartearen parte-hartzea sustatzeko helburuarekin.

Erakunde antolatzaile eta kolaboratzaile talde zabala Zehazki, Foro Soziala Bake Bideak, bake prozesua bultzatzeko Ipar Euskal Herriko plataforma sozialak, eta Lokarrik, akordioaren eta kontsultaren aldeko herritarren sareak, antolatu zuten.

Gainera, Foro Sozialak sentsibilitate ezberdinetako gazteak, Ahotsak emakumeen sarea eta Nafarroako Unibertsitate Publikoko Hiritartasunari, Bizikidetzari

Foro Soziala, beraz, erakunde, sare sozial eta fundazio anitzen arteko elkarlanaren ondoren sortzen den ekimena da. Guztiek helburu bera dute: gizartearen parte-hartzerako eta bake prozesua bultzatzeko bide bat eskaintzea.

Bake prozesuaren zailtasunen eta erronken aurrean ideia berriak aurkitzea beharrezkoa zen. Gizartearen parte-hartzeak, nazioarteko adituen esperientziarekin batera, bake prozesua errotzen lagun zezaketen irtenbideak topatzea ahalbidetu zezakeen.

Horregatik Foro Sozial honetan bake prozesuaren gai nagusi bakoitzean izen handia duten nazioarteko adituen parte-hartzea bilatu zen, bere esperientziak eta ezagutzak konponbideak aurkitzen eta bake prozesuak dituen zailtasunak gainditzen lagun zezaketelakoan. Halaber, Foro Soziala interesa zuten pertsona guztien parte-hartzeari zabalik egon zen.

Pertsona horiek, galdetegi baten bitartez, Foro Sozialean eztabaidatutako gai nagusien inguruan bere ekarpenak helarazi ahal izan zituzten.

5

Foro Sozialaren garapena Lehenengo saioa IruĂąeako Baluarte Batzar Jauregiko Ziudadela aretoan burutu zen. Bilkura honetan bi gai hauek landu ziren: desarmea eta desegitea batetik, eta Giza Eskubideen bermea bestetik.

VĂŠronique Dudouet, Berlineko Berghof Fundazioko Programen Zuzendariak lehen taldeko errelatore bezala parte-hartu zuen, eta hizlari bezala Aaro Suonio, Ipar Irlandako Desarmearen Batzordeko Kabinete-burua, eta Robert McBride, bake prozesuetan aditua den hegoafrikarra, desarmean eta desegitean espezializatua, izan ziren parte-hartu zuten nazioarteko adituak.

Bigarren aditu-taldea, Giza Eskubideen bermeari buruz aritu zena, honako hauek osatzen zuten: errelatore bezala Christine Bell, Edinburgoko Unibertsitateko irakaslea eta Giza Eskubideetan aditua, eta Mark Freeman, Trantsizio Integratuentzako Institutuko zuzendari exekutiboa, nazioarteko abokatua eta giza eskubideen inguruko gaietan aditua, eta aholkulari independentea eta justizia trantsizionalarekin zerikusia duten gaien ikertzailea den eta Justizia Trantsizionalerako Nazioarteko Zentroko sortzailea den Priscilla Hayner hizlari bezala.

6 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Foro Sozialaren bigarren saioa Bilboko Campos Antzokiko Kupula aretoan burutu zen, martxoaren 15ean. Preso eta iheslarien itzultzearen gaiari heltzeko Kieran McEvoy, Belfasteko Queen Unibertsitateko Trantsiziozko Justizia eta Zuzenbide irakaslea eta Zuzenbide Fakultateko ikerketa zuzendaria, eta Martin Snoddon, Ipar Iralandako Northernspring erakundeko zuzendari, bideratzaile eta aholkulari nagusia izan genituen hizlari. -Northernspring-ek gatazken konponketan egiten du lan; zehazki, birgizarteratzean eta bake kultura berri baten sustapenean-.

Atsedenaldiaren ondoren, Foro Sozialaren azken gaiari heldu zitzaion: iraganari nola aurre egin. Andy Carl, Conciliation Resources-eko zuzendaria, izan zen atal honen errelatorea eta hizlari bezala Brandon Hamber, Nazioarteko Gatazken eta Justizia Trantsizionalaren Ikerketa Institutuko (INCORE-ko) zuzendaria, eta Colm Campbell, Ulsterreko Unibertsitateko Justizia Trantsizionalaren Institutuko zuzendari sortzailea, izan genituen.

Bi saio osoen zuzeneko emankizuna egin genuen streaming bidez. Gainera hitzaldiak grabatu egin genituen eta edozein momentutan ikusteko aukera dago bakeforosoziala.org webgunera sartuz.

Foro Sozialaren balantzea Bake prozesua bultzatzeko Foro Sozialaren erakunde antolatzaileok bi helburu ezarri genituen ekimen hau iragarri genuenean: 1) gizartearen parte-hartzerako bide bat eskaintzea eta 2) bake prozesua errotzea ahalbidetzeko ideia berriak sortzea.

Lehenengo helburuari dagokionez, balantzea oso pozgarria izan zen: 600 pertsonek parte hartu zuten Iru単ean eta Bilbon izandako ekitaldietan, aretoetako eserleku guztiak betez, beste 300 eskaera baino gehiago jaso genituen etorri ahal izateko, 400 pertsona baino gehiagok jarraitu zuten emankizuna zuzenean webgunearen bidez eta erakunde eta herritar indibidualen 500 ekarpen eta hausnarketa gehiago jaso ziren.

Bigarren helburuari dagokionez, nazioarteko adituen hitzaldien maila altua nabarmentzekoa da.

Oso baliogarriak izan daitezkeen esperientzia, ikuspuntu, oinarri eta irizpide berriak eskaini zizkiguten. Lehenik eta behin, bake prozesuak aurrean dituen eta aurre egin behar dien erronka nagusiei buruzko hausnarketan sakontzeko gai izan gaitezen.

Bigarrenik, bake prozesua errotzen lagun dezaten konponbide berriak eraikitzeko.

7

BRIAN CURRIN

Brian Currin ONGIETORRIA

Arratsalde on lagun, buruzagi politiko, mugimendu sozialetako buru, nazioarteko nire lagun, jaun eta andreoi. Minutu batzuk baino ez dut hitz egingo. Zuetako askok azken urteetan jada gehiegi entzun didazuelakoan nago eta bakea bultzatzeko Foro Sozial honetan parte hartzera gonbidatuak izan diren nazioarteko pertsona aditu hauei entzuteko aukera zoragarria dugu gaur.

Ene ustetan, badakigu guztiok beste behin ere gatazka honen eraldatze prozesuaren une erabakigarri batera heldu garela, 2011ko urrian une erabakigarri batera iritsi ginen moduan -ETAren adierazpenaren aurretikoa-. 2011ko urrian bere borroka armatua amaitutzat ematen zuen ETAren iragarpenak eta, ondoren, Bilduren eraketa eta Sorturen legeztatzea ekarri zituen ibilbide trabatsu baten bidez erdietsitako ohiz kanpoko zuen lorpenez hausnartzen dudalarik, zirkunstantzia horiek Euskal Autonomia Erkidegoan antolamendu politiko barneratzaile eta orokor batera eraman dutela uste dut.

Eta nik behin baino gehiagotan galdetu diot neure buruari zeintzuk ziren zuen talde arrakastaren atzetik zeuden indar bultzatzaileak. Galdera hau egiten dizuet, izan ere, horren erantzunak aurrera nola egin irakatsiko baitigu, etorkizunean erronkaz beteriko bidaia politiko honi heltzen jarraitzeko zer egin beharko zenuketen erakutsiko baitizue. Indar bultzatzaile horiek gogoan darabiltzadanean, asko  dakusat, baina badira hiru nagusi. Nire ikuspegitik, hiru horiek existitu izan ez balira, ez ginateke hemen egongo, eta gaur horiek nabarmendu besterik ez dut nahi.

8 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Burura datorkidan lehendabizikoa, ziurrenik garrantzitsuena, zuek zarete, herria, “herritar aktiboak� deitzen dudana. Primeran gogoratzen dut 2006ko bake prozesuaren etenaren ondotik, azkenean, etete horren errealitateak hunkitu gintuela eta etsipena eta apalaldia gertatu zirela. Hasieran azaldu zen lur-jotze, apaltasun eta amorru sentsazio hartatik beste egoera batera nola igarotzen zen ikusi ahal izan nuen une zehatz hartan. Indar positibo bilakatzera pasa zen hori eta egitasmo politiko berri baten eskaera sortu zen. Proiektu politiko berri baten aldeko eskaera hori herri mugimenduekin, sindikatuekin, emakume taldeekin eta gazte mugimenduekin egindako bileretan, baita gonbidatu ninduten bilera publikoetan ere, entzun nuen.

Bigarren indar bultzatzailea zuen guztion artean hauteman dudana da, zalantzarik gabe; hau da, buruzagitza aparta. Edozein bake prozesu arrakastatsuren osagai erabakigarria da buruzagitza aparta. Baina buruzagitza hau, beste behin ere, maila ezberdinetan gauzatzen da Euskal Herri osoan: emakumezkoen taldeen artean, alderdi politiko guztietako gazteen artean -beraiekin bildu naizenean, harritzen jarraitu naute beren ikuspegiek eta heldutasunak- sindikatuen, herri mugimenduen artean, eta azkenik, eta ez garrantzi txikiagokoa, nabarmentzekoa da gaur hemen dauden alderdi politiko guztien buruzagitza politikoa.

Hirugarren indar bultzatzailea nazioarteko komunitatea erakarri eta inplikatzeko zuen gaitasuna da.

Horren adibide da foro hau. Zuek guztiok badakizue zer jazo behar den bake prozesu erabateko batera iritsi ahal izateko. Gaur eta bihar artean garatuko den Foro Sozialean eztabaidatuko dira gai nagusiak. Jada egitarauan iragarri dena aipatzeko beharrik ez dut.

Hauek dira aurrera egiten lagunduko diguten gai giltzarriak.

Emaitzak alde batera utzita eta Madril eta Paristik aurkez diezazkiguketen oztopoak egonik ere, gatazka politikoaren konponbidean garelarik, herritar aktibo izateari eusten badiozue, aparteko buruzagitzari eusten badiozue eta nazioarteko komunitatea konprometitzen jarraitzen baduzue, uste osoa dut arrakasta lortuko duzuela eta une honetan bizi dugun aurrerapausorik gabeko blokeo eszenatoki honetatik aterako zaretela.

Harremanetarako Nazioarteko Taldeko kide naizen aldetik, foro honetako erakunde bultzatzaileak zoriondu nahi ditut. Era berean, nazioarteko gure lagunei eskerrak eman nahi dizkiet haien egutegian tarte bat aurkitzeagatik eta gurekin hemen egoteko ahaleginarengatik, haien esperientziak eta jakituria partekatzen. Azkenik, partaidetza oso oparoa opa dizuet guztioi, bai gaur arratsaldean bai bihar arratsaldean ere. Eskerrik asko.

9

Txostenak Jarraian lau aditu-taldetan, gaika banatuta, nazioarteko adituen hamaika txostenen transkripzioa:

- Desarmea eta desegitea - Giza Eskubideen bermea - Preso eta iheslarien itzultzea - Iraganari nola aurre egin Foro Sozialean denbora faltagatik publikoak egindako zenbait galdera erantzunik gabe geratu ziren. Txostengileek ondoren idatziz erantzun zituzten. Hemen kontsulta daitezke.

Adituen mintzaldiak ere bideoz ikus daitezke hemen.

VÉRONIQUE DUDOUET

VĂŠronique Dudouet LEHEN ADITU-TALDEA: DESARMEA ETA DESEGITEA Arratsalde on guztioi.

Oposizioko talde armatuen desarmea eta desmobilizazioa estatuen baitan gertatzen diren gatazketako bake prozesuen ezinbesteko osagarria bihurtu dira. Gerra ondorengo egoeran dauden herrialdeen bakea eta egonkortasuna Estatuek indarraren erabileraren monopolioa berreskuratzearen menpe daude. Hipotesi horretan oinarritzen dira bai desarmea nola desmobilizazioa.

Saio honen helburua desarmea eta desmobilizazioaren paperaren inguruan mundu osoko beste bake prozesuetako irakaspen batzuk aurkeztea da. Gerratik bakearen eraikuntzarako trantsizioan edo Estatuaren erreformarako trantsizioan parte hartzeko alde ezberdinek duten konpromisoa eta borondate politikoa mantendu eta eraikitzeko orduan desarme eta desmobilizazioaren papera aurkeztea, alegia.

Horren harira, prozesu horietan eragileek dituzten paperak aztertuko ditut: estatu mailako eta talde armatuetako eragileek, eragile sozialek, gizarte zibilak eta baita alde horietatik kanpo dauden taldeek ere.

Nire aurkezpenean gerra ondorengo trantsizioaren segurtasunari buruz zuzendu dugun bi urteko proiektu baten aurkikuntzak nabarmendu nahi ditut. Gure proiektuaren dimentsio interesgarrienak soldadu ohien ikuspegi zehatzak eta beren autoanalisia izan dira, Estatuari erronka jotzetik Estatuaren eraikuntzarako eragile

12 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

izatera igaro zirenak Hegoafrika, Kolonbia, El Salvador, Ipar Irlanda, Kosovo, Burundi, Hegoaldeko Sudan, Nepal eta Aceh (Indonesia) bezalako herrialdeetan.

Desarmeari buruzko iruzkin labur batzuekin hastea gustatuko litzaidake, desarmea bake prozesuen zutabe bezala hartuz. Dena den, desarme baino gehiago nahiago dut  “armen kudeaketa� deitu. Hitza hartzen lehena naizenez, desarmeaz ari garenean zertaz ari garen definitu behar dudala susmatzen dut. Desarmea, Desegitea eta Birgizarteratzearen inguruko Nazio Batuen Nazioarteko Arautegiak desarmea horrela definitzen du: borrokalarien eta, sarri baita ere, gizarte zibilaren arma txikiak, armategiak, lehergailuak, arma arin eta astunen jasotzea, dokumentazioa, kontrola eta antolaketa.

Bakearen eraikuntza prozesuetan desarmea pauso handitzat hartzen da, borrokalarien desmobilizazioa eta birgizarteratzearen aurretiko pausoa izanik, eta segurtasun sektorearen erreformarekin batera, erreforma politiko, sozial eta ekonomikoekin batera eta justizia trantsizionalaren neurriekin batera paraleloki gertatzen da.

Estatu mailako negoziatzaileek normalean enfasi handia jartzen dute estatuarenak ez diren talde armatuak desarmatzearen garrantzian, bake-elkarrizketen edo negoziazio mahaian kontzesioak proposatzearen aurretiko baldintza bezala. Berez, estatu mailako aktoreentzat desarmea konfiantza eraikitzeko neurri garrantzitsua da eta armen inguruko erronka gainditu daitekeela bermatzen du, gatazka eraldatzeko konpromisoa hartuz.

Alabaina, gatazkaren beste aldean, segurtasunari dagozkion beste kezka batzuk edo aintzat hartu beharreko dilemak daude. Borrokalarien ikuspegitik, armak eduki eta erabiltzeak hainbat funtzio ditu, denak osagarriak: nagusitasun militarra lortzeko borrokan edo botereari aurka egiteko orduan paper estrategikoa; segurtasunerako eginkizuna, beren buruei eta beren komunitateei segurtasuna eskainiko diena; herritarren kolaboraziorako eginkizuna; gobernuarekin negoziazio politikoetan, kontzesio bezala, elkartrukea egiteko zeregina eta paper sinboliko bat, borrokalariek beren buruak definitu eta identitate kolektiboa sortzeko.

Aipatutako arrazoi guztiengatik argudia daiteke borrokalariei armak izateko aukera galaraztean soilik oinarritzen diren programek porrota izango dutela emaitza bezala. Izan ere, batzuetan, armak kentzeko gaitasun teknikoa edo finantza-baliabideak ezin dira eskuratu. Programek arreta jarri behar dute nagusiki borrokalariek borondate politikoa izan dezaten armak erabiltzeari uzteko, beren

13

giza-segurtasuna, segurtasun politikoa eta fisikoa, eta baita beren ingurukoena ere izateko ordezko bide egokiak eskainiz.

Armen kudeaketan edo desarmean segurtasuna bermatzeko sei era laburki azaldu nahiko nituzke. Gure ikerketan eta bake prozesu ezberdinetako ezarpen praktikoan den-denak iruditu zaizkigu esanguratsuak.

Lehenengoa, terminologia eta etiketekiko sentikortasunaren gaia da. Nazio Batuek eta hainbat nazioarteko eragilek proposatutako aipatu berri dudan desarmearen definizioa normalean estatu mailakoak ez diren eragileei mugatzen da.

Bitartean, estatu mailako segurtasun indarrek desmilitarizazio mugatua edo errazionamendua dakarten programa askoz ere murriztuagoak jasaten dituzte, batzuetan tropen zati baten erretreta edo tropen murrizketan oinarrituta, beren sistema eta armategiak bere horretan uzten dituzten bitartean.

Hortaz, gure proiektuan, kasu asko topatu ditugu non askapen mugimenduek edo talde armatuek “desarme� hitza errefusatu duten negoziazio mahaian, porrota edo amore ematearekin lotzen delako. Hori dela eta, nahiago izan dute beren prozesua azpimarratzen duten edo bidezko prozesu inpartzialagoak nabarmentzen dituzten beste termino batzuen alde egitea. “Konfiskazio� bezalako hitzak, Ipar Irlandan eta Aceh-n erabilia, armen erabilera uzteko prozesu boluntarioarekin lotzen dira, Estatuari armak amore emanez entregatzetik haratago.

Beste toki batzuetan, Nepal, Hegoaldeko Sudan edo Kosovon kasu, beste hitz batzuk erabili ziren, hala nola armen eta armaden kudeaketa, desmilitarizazioa edo indarren murrizketa. Hitz hauek estatu mailakoak diren eta ez diren eragileek abian jarritako murrizketa prozesu inpartzial paraleloak nabarmentzen dituzte.

Bigarren gaiak norbanakoaren eta taldearen segurtasunaren sustapenerako mekanismoekin du zerikusia. Alde batetik, estatukoak ez diren talde armatuen existentzia beren segurtasunerako mehatxu larria dela deritzote gobernuek.

Bestalde, borrokalariek uste dute armak edukitzea eta erabiltzea beren segurtasunerako aurretiazko baldintza dela. Beraz, erronka handia da talde armatuentzat gobernuek trantsizioen lehenengo etapetan konfiskazioa abiaraz dezaten exijitzea.

Era berean, negoziatzaileak atxilotu zituzten kasuak topatu ditugu eta horrek bake-elkarrizketen kolapsoa ekarri zuen, eta beste kasu batzuetan borrokalariak erail egin zituzten armak entregatu ondoren.

14 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Horregatik, gure proiektuan mekanismo zehatzak bilatzen saiatu gara desmilitarizazio prozesuan borrokalarien segurtasuna eta askatasuna bermatzeko, hala nola baldintzapeko amnistiak, terroristen zerrenda beltzetatik kentzea, beren estatusa legeztatzeko bestelako neurriak, Estatuaren segurtasun indarretan giza eskubideak betetzen direla ziurtatzea edo norbanakoen babeserako estrategiak borrokalarien kezkak murrizteko, armak eman ostean erasoak pairatu ditzaketelako.

Gainera, kontuan hartu behar dira giza segurtasunaren beste dimentsio batzuk.

Borrokalariek prestutasun handiagoa izango dute borroka armatua uzteko beren birgizarteratze sozioekonomikorako aukera garbiak daudela ikusten badute edo beren helburu politikoak bide arruntak erabiliz lor daitezkeela uste badute, indarkeriarik gabeko politikaren bidez.

Hirugarren dimentsioa armen entregaren eta Estatuaren erreformaren kudeaketan tenporalizazio eta sekuentziazio egokien garrantzia da. Gure ikerketen emaitzek uste asko ezeztatzen dituzte. Adibidez, elkarrizketak hasi baino lehen talde armatuek bere desarmatzeko aldebakarreko prestutasuna agertzea aurretiazko beharrezko baldintza dela dioen ustea, armak baitira estatu mailakoak ez diren negoziatzaileek eragiteko eta presioa egiteko duten tresna nagusia. Era berean, konfiskazio eskaera goizegi egiteak oso egoera ahulean uzten ditu exijentzia eta eskari nagusiei heltzeko, kontzesiorik gabe.

Horren harira, Foro hau antolatu duten erakundeek egindako galderari erantzutea gustatuko litzaidake: “nola ziurtatu desarme prozesua bukaeraraino garatzen dela eta arma guztien ematea dakarrela berarekin?�. Armen kudeaketan aurrera egitearen beharra azpimarratu behar da estrategia zabalagoen esparruaren baitan, egituren erreforman, indarkeriaren erroko arrazoiak jorratzeko helburu duten bake akordio globalen zati bezala. Era berean, konfiskaziorako arrazoiak beste neurri paralelo batzuekin batera zehaztu behar dira Estatuen aldetik, hala nola Estatuaren segurtasun indarren ekintzaren murrizketa, eskualde jakin batzuetan segurtasun indarrak kentzea, gobernu demokratiko baten aukeraketa edo asanblada baten eraketa, edo boterearen garapenerako neurriak autodeterminazioaren inguruko gatazketan. Ez ditut adibide zehatzak azalduko, aipatzeko eredu asko ditudan arren, hurrengo bi hizlariek kasu zehatzei buruz xehetasun gehiagorekin eta autoritatez hitz egingo dutela uste baitut. Akaso solasaldian aztertzen ibili garen kasuen deskribapenak azaldu ahalko ditut.

Aurkeztu nahi nuen laugarren dimentsioa trantsizio ahuletan antolaketaren kohesioa mantentzeko beharra da. Honek desmobilizazio faseari dagokio gehienbat,

15

panel honi ere lotua. Estatuen eta nazioarteko agentzien arteko akordio komun bat dago. Akordio horren arabera talde armatuak ahalik eta lasterren desmobilizatu egin beharko lirateke borrokaren geldialdiaren ondoren. Hala, kideak desmobilizatu egin daitezke eta estatus zibila eskuratu. Aginte-kateak haustea garrantzitsua da, ukitu gabe badiraute sare kriminal edo terrorista bihur daitezkeelako.

Ohiko ustea hori izan arren, gure ikerketan desmobilizazio zakar batek segurtasun hutsuneak sortzeko arriskua duela ikusi dugu. Segurtasun hutsune horiek nahasmena eta desorientazioa eragiten dute borrokalari ohiengan, bere taldeetatik aldentzean bere identitate kolektiboari eraso egin zaiola sentitzen baitute. Honek inpazientzia eta atsekabea sor dezake, batez ere bake prozesua astiroegi garatzen dela uste dutenentzat, eta haustura eta indarkeriara itzultzea ekar dezake.

Beraz koordinazioa, komunikazio-bideak eta aginte-egiturak mantentzearen garrantzia azpimarratu nahi dugu, behintzat epe labur eta ertainean, liderrek beren borrokalariak gidatu ahal izateko berbideratze profesional prozesu baten bidez.

Horrela, diziplina, trantsizio prozesuan konfiantza eta borondate ona mantentzen lagunduko dute.

Noski, logikoki, epe luzera egitura hauek desmobilizatu eta eraldatu behar dira edo erakunde zibil, demokratiko eta inklusibo bilakatu, hala nola alderdi politikoak, borrokalari ohien elkarteak edo egiturak bultzatzeko beste hainbat era.

Bosgarren elementua bake prozesuetaranzko aldaketan borrokalarien parte-hartzea goraipatzearen beharra da, konfiskazio estrategien bidez armak era autogestionatuan ematera animatuz. Hori, Foroko erakunde antolatzaileen hurrengo galderaren harira dator: “zein da gobernuen eta erakunde armatuen eginkizuna desarme prozesuan?�. Estatuaren segurtasun aparatuaren inplikazioa, armadarena eta poliziarena kasu, erronka handia da erakunde armatuentzat, izan ere, beren jomugen ikuspegitik, matxinada-operazioetan, nekez sortuko da konfiantza egoera bat.

Horren ordez, zera nabarmentzea gustatuko litzaidake: erakunde armatu hauen eta beren kideen inplikazio zentrala konfiskazio boluntarioen prozesuetan, aurrea hartuz egiten denean. Interesgarria iruditu zaigun eta Hegoafrikatik ikasi dugun printzipio gidarietako bat zera da: logikoa denez, gatazkaren protagonistak dira beren soldaduak armatu eta desarmatzeko arduradunak. Hori Kolonbian bezala egin daiteke, non mugimendu batek, bozka demokratikoaren bidez, bere armak nazioarteko batzorde baten aurrean desegitea erabaki zuen Estatuari eman ordez.

16 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Ipar Irlandako kasuan topatu nuen beste gai interesgarri bat 2005eko adierazpen publikoaren bideoa izan zen. Bertan IRAko buruek beren kideei jarraibideak ematen zizkieten bide baketsuak erabiliz joka zezaten. Bideo honek zioen borrokalariek beste era batean ekinez eginkizun garrantzitsua zutela oraindik. Ez zuten esan nahi beren eginkizuna bukatu zenik, baizik eta beste bide batzuk erabiliz egin behar zutela aurrera.

Azkenik, seigarren puntua bitartekarien jarraipenari eta egiaztatzeari buruzkoa da. Denek (estatu mailako eragileek eta talde armatuek) desarme eta desmobilizazio prozesuan zehar kanpo-jarraipen on bat egitearen beharra nabarmentzen dute, borrokalariei segurtasuna eskaintzeko eta Estatuen eta orokorrean gizartearen konfiantza areagotzeko mugimendu hauek armak uztearekin zinez konprometituta daudela agertuz. Adibidez, armen kudeaketa Nazio Batuen misioek ikuskatu zuten Aceh, Nepal eta Ipar Irlandan. Azken honetan, erretiratutako jeneral kanadar bat izan zuen buru batzorde independenteak.

Bukatzeko eta bake prozesuetan gizarte zibileko eragileen eginkizunari buruz, harritu egin ninduen tokian tokiko gizarte zibila desarme prozesuetan inplikatuta egon den adibiderik topatu ez izana. Nire lankideek halako kasuren bat ezagutzen duten jakitea gustatuko litzaidake. Ildo horretatik, euskal gizarteak berrikuntzak egin eta oso interesgarria izan daitekeen aurrekari bat sortzeko aukera duela uste dut. Gogoz itxarongo dut. Eskerrik asko.

17

AARO SUONIO

Aaro Suonio LEHEN ADITU-TALDEA: DESARMEA ETA DESEGITEA Jaun-andreok, Aaro Suonio naiz. Finlandiatik nator, baina Libano eta Balkanetako krisi zibil eta militarren kudeaketan aritu naiz lanean ia hogei urtez. Azken aldian, gertatu berri ez den arren, 1997an, Kanpo Harremanetarako ministroak deitu ninduen Ipar Irlandan lan egiteko eta zuela gutxi eratutako [armen] konfiskazioari buruzko nazioarteko batzorde independente berriaren parte izateko.

Zentzu horretan, 13 urte eman nituen batzordean lanean, paramilitar unionista eta errepublikar nagusiek konfiskazio prozesua amaitu arte. Hortaz, esperientzia honen inguruko hausnarketa egingo dut.

Zein da bake prozesu batean desarmearen garrantzia? Desarmea, dudarik gabe, gatazka amaitu dela edo amaitzear dagoela adierazten duen froga nabaria eta sinbolikoa da. Jada aipatu den Nazio Batuen Erakundeko DDR kontzeptuaren aldekoa naiz (Desarme, Desmobilizazio eta Birgizarteratze kontzeptua [ingelesezko “Disarmament, Demobilization, Reintegration�-etik dator]). DDR kontzeptuak desarmea bake prozesu ororen zati integral bat dela dio, ikuspuntu horretatik abiatzen da.

Ipar Irlandan DDRa ez zen izen horrekin aplikatu, baina bere elementu guztiak bertan burututako prozesuarekin identifika daitezke. Izatez, konfiskazioa hor zegoen. Lehendabizi, prozesu politikoarentzako baldintza bat izan zen, baina, orain dakigun bezala, ez zuen funtzionatu eta, hasiera batean, nazioarteko laguntza bilatu zen bake elkarrizketak burutu baino lehen konfiskazioren bat existitu zitekeen aztertzeko eta jakiteko. Orduan, nazioarteko erakundeko kideak -George Mitchell

18 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

senataria, Kanadako John de Chastelain jenerala eta Finlandiako lehen ministro ohia, Harri Holkeri- Ipar Irlandara joan ziren eta denbora gutxian zenbait kontsulta egin zituzten.

Gero, 1995ean, horren berri 1996ko urtarrilean eman bazuten ere, konfiskazioaren inguruko albiste txarrak jaso zituzten eta elkarrizketak hasi baino lehen ez zirudiela armen konfiskazioa gauzatuko zenik baieztatu zuten. Hala ere, egokitu zitzaien mandatuaz pixka bat haratago joan ziren eta konfiskazioaren gaiari heltzeko erakunde independente bat ezartzea proposatu zuten. Modu horretan bake elkarrizketa barne-hartzaileek konfiskazioaren prestaketarekin batera egin zezaketen aurrera. Hori konfiskazioa arreta fokotik nolabait kenduz egingo zatekeen, beste oinarrizko gai politiko batzuei buruz eztabaidatu ahal izateko. Berez, ez zuen bere protagonismoa galdu, baina gaiari heldu eta erakunde hori sortu zen, eta modu horretan gu 1997ko irailean hasi ginen hortan lanean.

Bake prozesu batean, desarmeak segurtasuna izaten laguntzen du, bere protagonisten arteko konfidantza sortzen du eta, noski, gatazkako armak gaizkileen eskutan ez amaitzea bermatzen du. Luzera, desarmeak gizartean egonkortasuna sustatzen du. Gustatuko litzaidake zera esateko gai den gobernu bat ikustea: “egia esan, berdin zait gure gizartean arma ilegalak egotea�. Ez dut uste halako gobernu bat existitzen denik.

Zentzu horretan, DDR delakoa bake prozesuentzako estandar kontzeptual bat bezala hartzearen alde ere agertzen naiz. Hipotetikoki, Ipar Irlandan konfiskazioa DDR prozesu bat bezala aurkeztu izan balitz, agian momenturen batean gai horri heltzeko konpromisoa zegoela inplikatuko zukeen eta ez zukeen aldez aurretiko baldintza izan behar.

Halaber, egun nazioarteko erakunde asko krisien kudeaketarako kontzeptu ezberdinak eta estrategia propioak garatzen ari dira. Baina, zergatik ez egin lan Nazio Batuen Erakundearen bidez, erakunde unibertsala dena, non Estatu bakoitza ordezkatuta dagoen?

Desarmeari dagokionez, zeintzuk izango lirateke bake prozesuengandik ikas ditzakegun giltzak edo irakaspen nagusiak? Ipar Irlandan, esan bezala, desarmea ez zen bake elkarrizketa barne-hartzaileak burutzeko aldez aurretiko baldintza izan, ezta ondorengo prozesuetan ere. Hortaz, beste modu batean heldu behar izan zitzaion. Inork ez zuen irabazi. Ez zegoen ez garaile ez garaiturik, VĂŠroniquek iradoki duen bezala. Hori gogoratu beharra dago. Ipar Irlandan konfiskazioaren

19

gaiari behar bezala heltzeak bake elkarrizketa barne-hartzaileak hastea ahalbidetu zuen.

Konfiantza sortzeko neurriek itxaropena kudeatzen lagun dezake. Konfiskazioak denbora luzea behar izan zuen. Beraz, sormena behar izan zen, paramilitarrek eta prozesu politikoak hau gauzatzeko momentu egokira heldu baino lehen. Hori nazioarteko begirale independenteen eskutik gertatu zen. IRAk bere zuloetako batzuk erakutsi zizkien ANCko idazkari orokor ohi Cyril Ramaphosa hegoafrikarrari eta Finlandiako presidente ohi den Martty Ahtisaariri.

Gertakari hau konfiskazioa izan ez bazen ere eta denbora tarte zehatz batez soilik lagundu bazuen ere, konfiantza ekarri zuen. Gaiari seriotasunez heltzen ari zitzaiola erakusten zuen, aurrerapausorik egon ez arren.

Ipar Irlandan, testuinguru zehatz horretan, baita ere zera ikasi genuen: konfiskazioaren kanpo erraztea eta tokiko lekukoek mesfidantza gainditzen lagundu zuten eta behar bezalako prozesu politiko baterantz bideratu zituzten gai horiek.

Gure helburua erabateko konfiskazioa zen. Zenbait pertsonek hori ez dela errealista esan dezakete eta guk geuk ere aitortzen dugu zenbait arma galdu daitezkeela, zenbait zulo ahaztu daitezkeen bezala. Hala ere, helburu bezala jarduera guztiari sinesgarritasuna eman ziola uste dugu. Mugaren bi aldeetako segurtasun buruek emandako zifren arabera jardun genuen, konfidentzialtasun osoz. Inoiz ez genuen zifrei buruz hitz egin.

Gaur egun arte, prozesuaren alde asko oraindik ere sekretupean daude. Honek horrela izan behar zuen Irlandaren kasuan eta beste zenbait lekutan ere hala izan behar da, ala agian ez. Zenbat eta gardentasun eta irekiera gehiago egon prozesu batean seguru asko hobe dela. Baina konfidentzialtasun eta zuhurtasun baldintza bat badago, honek ez luke prozesua gelditu behar. Ipar Irlandan, konfiskazioaren ebazpenak oraindik aplikatu gabe zeuden Belfasteko Akordioaren beste gaiak inplementatzea ahalbidetu zuen.

Sarritan, hurrengo galdera planteatzen da: zergatik behar da horrenbeste denbora?

Dudarik gabe, Ipar Irlandan paramilitarrek bide luzea egin behar izan zutela esatea bidezkoa dela uste dut. Barne kohesioa mantendu behar izan zuten eta denek, edo gutxienez gehiengo handi batek, ados zeudela ziurtatu behar izan zuten, momenturen batean zatiketa bat egon eta zenbait disidente indarkeriaren alde agertzea ekiditeko.

20 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Zein da gobernuen eta erakunde armatuen papera desarme prozesu batean?

Gobernuak, noski, gatazkaren protagonista izan daitezke, baina bake prozesu baten zaindari ere izan daitezke.

Ipar Irlandan elkarren aurka zeuden bi komunitate genituen, baina bi gobernuak hor izan ziren nazioarteko erraztaileekin batera bitartekari lana egiten. Gainera, funtzionarioak, gutxitan entzun ohi dugu funtzionarioei buruz, etengabe aritu ziren lanean arazo hauek konpontzeko eta, dudarik gabe, gobernuburuek lidergo gaitasun handia agertu zuten. Tony Blair-ek eta Bertie Ahern-ek lehentasuna eman zioten bere agenda politikoetan bake prozesuari, zuela gutxi lehen ministro hautatuak izan arren. Hori, nola ez, oso esanguratsua izan zen gatazka konpontzeko.

Bi aldeek, bai gobernuek nola erakunde armatuek, kontratu politiko batekin, bakearekin eta DDRekin konprometituagoak egon beharko dute. Irlandan indarkeria-ezaren eta demokraziaren Mitchell delako printzipioak genituen, Mitchell senatariak proposaturikoak, Konfiskaziorako Nazioarteko Batzorde Independentea eta potere partekatutako gobernua. Hona hemen elementuak: kontratu sozial berria, sekulako gainbegiratze mekanismo demokratikoak, giza eskubideei buruzko kontuak, agenda baten garapena eta segurtasun arloaren erreforma. Den-denek prest egon behar zuten gai horiei aurre egiteko, baita kontratu ekonomiko berriari aurre egiteko ere. Ipar Irlandan laguntza asko izan zen: Estatu Batuena, Europar Batasunarena, nazioarteko borondate on askorena, eta noski, Irlanda eta Erresuma Batuaren laguntza ere bai.

Nola bermatu orduan desarme prozesua amaieraraino garatzen dela, arma guztien entregatzea ahalbidetuz? Hori seguru asko ezin da bermatu. Ez dago arma bakoitza entregatu izanaren berme absolutu bat. Hori ez litzateke oso errealista, baina, esan bezala, Ipar Irlandaren kasuan baliagarraia izan daite, non helburu egoki bat iruditu zitzaigun.

Baina hau ere bake akordio baten beste alde batzuen inplementazioarekin lotu liteke. Kanpoko laguntza independentea baliogarria izan liteke erakunde mota hau prozesuaren garapenari sinesgarritasuna ematen dion prozesu bati lotuta badago.

Balioespen zehatzen inguruan lan egitekotan, guk ez genuen inoiz zifrarik eman.

Hala ere, armei dagokionez, jendeak bazekien zifrak genituela eta helburu zehatzen zenbait zifrekin lanean genbiltzala. Horrek ere sinesgarritasuna eman zion prozesuari, baina ez dago berme absoluturik.

21

Lekuko independenteek, gatazkak erasandako gizarteak eta kanpo erraztaile independente batek, Konfiskaziorako Nazioarteko Batzorde Independentea bezala, hau da, gu‌ Eragile guzti hauek paper garrantzitsua jokatu zuten Ipar Irlandan.

Prozesuari dagokionez lekuko nahikoa independente izan ginen. Ostera, azken konfiskazioaren ordua heltzean, halako gai garrantzitsuan politikoki atzerriko pertsonen laguntza izatea nahikoa ez zela sumatu zen, urtetan zehar harreman on bat sortu arren.

Momentu horretan, prozesua tokiko pertsonekin bultzatu beharra zegoen. Hori bi elizgizon, bata protestantea eta bestea katolikoa, konfiskazioaren lekuko izendatu zirenean lortu zen. Berez, bi pertsona horiei buruz entzun ahal izan duzue, Euskal Herriaren lagunak ere badirela uste dut. Jakina, konfiskazioaren ondorengo bere testigantzak mezua hedatzen asko lagundu zuela uste dut , konfiskazioa sekretupean egin behar zela azpimarratuz, bestela ez zela inolaz ere konfiskaziorik gauzatuko argituz.

Gizartea modu askotan izan daiteke partaide. Gaur zuek hementxe bertan horren eredu zarete. Alderdi politikoak, gizarte foroak, erreferendumak ere herritarren desio hori islatzeko egin litezke. Akordio bati emandako babesak erakunde armatuak desarmatzera behartzen ditu. Ostera, demokrazian, gatazkak erasandako gizarteak potere demokratiko hori emango dio prozesuari.

Gainera, kanpo erraztaileen papera aztertu dut, guk Ipar Irlandan bete genuen papera, alegia, Irlandako esperientzian oinarritutako eredua beste toki batzuetan aplika litekeen ikusteko helburuarekin. Zalantzarik gabe, aintzat har daitezkeen zenbait ezaugarri daude, baita aurretiazko zenbait baldintza ere.

Bake prozesu batek arrakasta izateko aurretiazko baldintza posibleak Jarraian laburki eta modu orokorrean bake prozesu batek arrakasta izan dezan bete beharreko aurretiazko baldintza posibleak definituko ditut. Zuek ez duzue desarmea lortuko bake prozesu bat ez baduzue eta bake prozesu bat izatea nahi baduzue borondate politikoa egon behar da. Borondate politiko hori alderdi politiko guztiek adierazi behar dute, bake prozesuan bere parte-hartzea adostuz.

22 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Ipar Irlandan parte-hartze printzipio hauek ezarri ziren: demokrazia eta indarkeria-ezazko Mitchell printzipioak. Jakina, gatazkaren erroari heldu beharko diogu.

Irlandaren kasuan Irlandaren zatiketa zen. Azkenik, helburuari prozesu demokratiko baten bidez aurre egitea erabaki zen, gatazkaren bidez egin beharrean.

Maiz, izpiritu indartsua eta adoretsua lidergo indibidualaren bidez agertu zen.

Izan ere, prozesu guztiek hori beharko dute.

Berriz ere, sarritan erakutsi zen bezala,Ipar Irlandaren kasuan, segimendu batzorde independenteak, polizi gainbegiratze batzordea eta nazioarteko beste erraztaile asko oso lagungarriak izan ziren. Eta noski, zuek gaur hemen agertu duzuen eta ziur nago agertzen jarraituko duzuen konpromisoa, pazientzia eta iraunkortasuna garrantzitsuak izan ziren.

DDRa, jada VĂŠroniquek aipatu duena, zera da: liderren arteko kontratu politiko bat - bakearen eta DDRaren aldeko konpromisoa beharrezkoa da -; gizartearen kide guztiekin egiten den kontratu sozial berri bat eta instituzioak gobernatzeko legitimotasun berritua, aurretiazko hauteskunde demokratiko batzuk izanez gero, eta kontratu ekonomiko bat.

Ipar Irlandan nola burutu zen?

DDRrako aurretiazko baldintzak Ipar Irlandan Kontratu politikoa eta bakearekiko eta DDRarekiko konpromisoa horrela gauzatu ziren: tokian tokiko poterea banatzeko gobernuak egindako kudeaketen bidez, aipatutako Mitchell printzipioen bidez eta Ostiral Santuko Akordioaren bidez, Belfasteko Akordioa bezala ere ezagutzen dena. Honek, guretzat prozesuan garrantzitsua zen modu batean, alde guztien konpromisoa barne hartzen zuen konfiskazioarekiko. Kontratu sozial berria modu askotan adierazi zen: akordioak emandako gainbegiratze demokratikoa, giza eskubide gaietan berdintasuna, gai horiei heltzeko eratutako batzordeak, poliziaren erreforma eta segurtasun sektorearen erreforma -parentesi artean jartzen dut horren parte delako, prozesuan zehar dagoen segurtasunaren normalizazio faltaren alorrean- eta herrialde-garapen estrategia berri bat. Oparoaldi ekonomiko garaiek beti laguntzen diote bake prozesu bati eta garai hartan gauzak ondo zihoazen Ipar Irlandan.

23

Gainera, tokian tokiko gobernurako akordioek ere kontratu ekonomikoa barne hartzen zuten eta, lehen adierazi dudan bezala, bake eskupeko bat gehitu zitzaion dirulaguntza moduan. Irlanda eta Britainia Handia eskuzabalak izan ziren, baita Europar Batasuna eta Estatu Batuak ere.

Konfiskaziorako nazioarteko kanpoerraztaileentzako aurretiazko baldintza nagusiak Lehen iradoki ditudan konfiskaziorako nazioarteko kanpo-erraztaileentzako aurretiazko baldintza nagusiak hauek dira: independentzia, inpartzialtasuna, sinesgarritasuna eta, Irlandako kasuan eta seguru asko beste lekuetan ere, jardutea ahalbidetzen duen lege-esparrua. Honek esan nahi du, terroristen inguruko legeak, erakunde ilegalak eta arma ilegalak baldin badaude, nazioarteko erakunde bati jardutea baimentzen dion legedi bat izan behar dela. Hori bagenuen. (Desarmea ez zen aurretiazko baldintza bat izan, lehen esan dudan bezala).

Amaitzeko, DDRa laburbiltzen duen irudi txiki bat erakutsiko dizuet eta gogoeta egingo dut gatazkaren deskonpresio eredua deitzen dudanari buruz. Hemen, Euskal Herrian, beste toki batzuetan bezala, urpekari asko daudela uste dut. Urpekaritza praktikatzerakoan, deskonpresioa gai ezaguna da: nitrogenoa pertsona urperatzen joan ahala odolean sartzen da eta igotzen denean, ezin da azkarregi igo.

Hori adiskidetze prozesuari aplika diezaiokegula uste dut. Igo ahala, gelditu behar izango garela suposa dezakegu. Zentzu horretan, oso posiblea da zuek egun zuen prozesuan deskonpresio geldialdi bat bizitzen aritzea. Hala ere, horrek ez du esan nahi ez duela aurrera egiten jarraituko. Jarraituko du eta horri eutsiz gero pazientzia eta iraunkortasuna izan.

24 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

25

ROBERT McBRIDE

Robert McBride LEHEN ADITU-TALDEA: DESARMEA ETA DESEGITEA

Hegoafrikatik nator. Borrokalaria izan naiz, espetxeratua, espetxeratua egon den borrokalaria, baita Hegoafrikako bake prozesuaren baitan zati garrantzitsu bat ere, desarmearen gaia barne. Parlamentuko kide ere izan naiz, Kanpo Harremanetarako ministerioko funtzionario eta Hegoafrikako polizia-buru.

Formula magikorik ez dakart, baina bai gure esperientzia, gatazkatik aldentzea posible dela ikus dezazuen. Zentzu honetan, beste ezer baino gehiago, itxaropena eskaini diezazueket. Beste hainbat lekutan posible izan bada, zuenean ere eman baitaiteke.

Gure kasuaren alde baikorra azaltzeko saiakera honetan, Hegoafrikako testuinguruaren errepasotxo azkarra egingo dizuet. Konturatuko zarete badaudela beste herrialde batzuetako bake prozesuekin antzekotasun batzuk, baina baita ezberdintasun handiak ere. Eta testuinguru honetatik atera daitezkeen printzipioez mintzatuko natzaizue gero.

Hasiera Hegoafrikan, gakoa arazo politikoan zetzan; zehazki, beltzon botere politikora zein ekonomikora ezin heltzean. 50 urtetan zehar ANCk (African Nacional

26 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Congress - Afrikako Kongresu Nazionala) Apartheidaren aurkako erresistentzia baketsuaren politika jorratu zuen. Estatuak segurtasun arazo bezala artatu zuen gure ekimena, eta errepresioa areagotu zuen: sarraskiak, masa atxiloketak eta epaiketa politikoak azkenik. Honek guztiak ANCren gerra armatua ekarri zuen. 1980ko hamarkadan bai gerra armatua zein estatuko errepresioa loka puntuan geratu ziren.

Beste puntu garrantzitsu bat gatazkaren amaieraren hasiera kartzela batean hasi zela da, Nelson Mandela izeneko preso baten eskutik, zeinak gobernuarekin eztabaidatzeari ekin zion, nahiz eta urte luzeetan gobernuak ezezkoarekin erantzun Nazio Eztabaida bat irekitzeko eskaerari. Berez gobernuak negoziaketari behin eta berriz ezezkoa eman zion are eta 1986ko uztailetik aurrera ANCk sekulako ekintza militarrak aurrera eraman zituen arte. Beste hainbat bake prozesuren antzera, honek elkarrizketa sekretuak ekarri zituen lehenbizi, eta 1989an ANCko Harareren askatasun Adierazpena azkenik. Adierazpen honek Hegoafrikan negoziaketa bat emateko baldintzak zeintzuk liratekeen zehazten zuen.

Ondorioz, garaian estatuko presidente zen Frederik De Klerk-ek ANC eta inguruko kolektiboak legeztatzeko erabaki historikoa hartu zuen, itxuraz behintzat ekintza politiko askea baimenduz.

Mandelaren askatasuna Erabaki honek ondorio garrantzitsuak izan zituen, Mandelaren askapena kasu, ANCren buru izan zedin. Bide berean, atzerriratutako ANCko hainbat buruzagiren etxeratzea baimendu zen, negoziaketa prozesu bati ekiteko asmoz.

Armak uztearen inguruan, Apartheidaren gobernuak ANCko kideak denbora batez Hegoafrikara sartzea baimendu zuen, negoziaketetan parte har zezaten. Estatuak hauetako asko “Justiziaren iheslaritzat� zituen, hala eta guztiz ere, bueltatzea baimendu zien, eta exiliatuen etxeratzeari ekin zitzaion.

Gobernua eta ANCren arteko negoziaketa publiko zuzenak Nelson Mandela askatu eta 3 hilera hasi ziren; ANC eta beste hainbat erakunde legeztatu eta 3 hilera hain zuzen ere.

27

1990eko maiatzaren 4ko ‘Groote Schuur’ akta Lehenengo negoziaketa zuzen horiek 1990eko maiatzeko “Groote Schuur” aktari egiten zioten aipua; etorkizunean nola negoziatu arautzen zuten arauak hain zuzen.

“Groote Schuur” aktak hurrengo ondorioekiko konpromiso bateratua agertzen zuen: beldurrarazte eta indarkeria giroari amaiera ematea, egonkortasuna lortzea eta negoziaketa prozesu baketsua burutzea.

Prozesuaren hastapenetan, desadostasun handia sortzen zuen elementu bati egin behar izan zioten aurre: delitu politikoak zeintzuk edo zertzuk ziren definitzea, delitu armatuak barne.

Azkenik, beharrezkoa zen ANCren eta garai hartako Apartheidaren gobernuaren arteko komunikazio eraginkorra ziurtatuko zuten bideak ezartzea. Negoziaketa horiek egituratzeko, gai ezberdinen inguruan arituko ziren lantalde ezberdinak eratu ziren: presoen afera eta hauen askapena, honek eragingo zituen prozesuak aurreikustea eta programatzea edota Hegoafikak sufritzen zuen indarkeriari nola heldu, ekidin eta ezabatzeko.

1990eko ekainaren 6ko Pretoriako Akta Segurtasun legeen berraztertzea giltzarri izan zen. Pretoriako Aktaren 3. paragrafoa garrantzi gehien hartu zuen gaietako bat izan zen, izan ere, ekintza armatua eteteari buruzko gaiak aztertuko zituen lantaldea sortzearen inguruan hitz egiten baitzuen.

Beraz, Pretoriako Aktaren ostean, eta indarkeria albo batera uzteko konpromisoa hartuta, ANCk aldebakarreko erabakia hartu zuen: ekintza armatua bertan behera uztea. Garrantzitsua deritzot aldebakarreko kontzeptua ondo definitzea.

Modu ezberdinen bidez adostu zen hau; modu sekretu eta “off the record” moduan eginiko eztabaiden bidez hain zuzen. Eztabaida horiek garai jakin batean prozesuari sinesgarritasun eta konfiantza emateko asmoz jorratutako moduak izan ziren. Horien ondorioz helburu zehatza zuen lantalde bat sortu zen: ANCk borroka armatua eteteari nola ekingo zion ezarriko zuena, alegia.

28 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Lantaldearen Txostenaren 3. paragrafoa Zenbait hilabeteren ondoren, lantaldeak akordio batera iritsi zirela adierazi zuen: eraso armatu gehiagorik ez zen egongo, ezta material zein pertsonen filtrazio gehiagorik ere, alderdi edo mugimendu politikoek ezingo luketela ejertzito pribaturik eduki, eta ANCren zati militarra ez zutela erakunde ilegaltzat hartzen. Ohartarazten zen halaber, arrazoi historikoengatik, ANCren beso armatuak Hegoafrika barnean zein kanpoan armak zituela.

Bestalde, ANCk bere egitura militarrak eta armak  kontrolpean eduki zitzala adostu zen, su-eten aldian arma horiek erabiltzea galarazteko. Era berean, armen legalizazioan eta normalizazioan aurrerapausoak eman behar zirela adostu zen.

Azkenik, segurtasun indarrak errealitate berriaz jabetzea beste giltzarrietako bat izan zen, ekintza armatuaren eta honekin lotutako jardueren etenaldiaz jabetzea, hain zuzen. Zentzu honetan ANCko kide edo afliatu izateagatik aktibistak jazartzeari utzi behar zioten.

Afrikako hegoaldea: ANCren base eta armak ANCk bere armak eta baseak Hegoafrika inguratzen duten herri guztietan zituen, erakusten ari natzaizuen mapan ikus dezakezuenez.

Bakearen inguruko elkarrizketetan zehar, bake prozesuan konfiantza garatzeko asmoz, ANCk ondoko herrietan zituen armak zorrotzago kontrolatzeari ekin zion.

Armen uztea eta kanpo egiaztatzea 1991n, prozesuan aurrerapauso politikorik izan baino lehen ere, ANC bere kanpo artsenal eta armen konfiskazioari ekin zion, arma horiek zeuden herrietako agintariei entregatuz.

Honetarako, unitate ezberdinetako buruei armak entregatzeko ordena eman zitzaien. Ondoko herrietako agintariek eta MK-ko komandanteek entrega hura egiaztatu zuten, politika mailan aurrerapenik egin baino lehen. Â

29

Anartean, lantalde sekretuak baziren. Egiaztatze prozesua Hegoafrikako gobernuari eskaini zitzaion, arma kantitate zehatz bat eskura eman zela ziurta zezan.

Herri hartzaileetako baten armen entrega agiria erakutsiko dizuet. Zambiar Errepublikak igorri zuena, eta lehenbizikoz jendaurrean Foro Sozial honetan zabaldu dena. Agiri honen bidez, zambiar gobernuak arma kopuru bat entregatu zitzaiola baieztatu zuen. Era berean, Zambiar Errepublikak hegoafrikar gobernuari armak helarazi zizkion, entrega atzerriko base batean egin zela ziurtatzeko.

Beste adibide bat ere badut, erakutsiko dizuedana; entregatutako armen zerrenda, armak jaso zituen Zambiako Errepublikako komandante militarraren sinadura duena.

Negoziaketak, frustrazioa eta haustura Hala ere, dena ez zen erraza izan, negoziaketa prozesuan frustrazioak eta batzuetan ere kolapsoak egoten baitira.

CODESAn (Hegoafrika Demokratiko baten aldeko Hitzarmena ingelesez) eman ziren eztabaidak mahai gainean jartzeko asmoz, giltzarri diren Nelson Mandelaren hitz batzuk ekarri dizkizuet, giltzarri diren printzipio inplizitu batzuk azalerazten dituztenak, eta baita beste bake prozesu batzuetan aurki daitezkeenak ere.

CODESA prozesuaren baitan, Hegoafrikako gobernuak nabarmendu zuen berak izan behar zuela azken hitza. Eztabaida askoren ostean, hau erabaki zen: alde guztien arteko negoziaketetan, gobernua izango zela hitz egiten azkena. Akordioen eta eztabaiden zati handi bat armen entregari buruzkoa izan bazen ere, hegoafrikar gobernuak ez zuen azkena izatearen aukera probestu ANCren beso armatua eta honen armen jabetza kritikatzeko.

Nelson Mandelaren adierazpenek -gerora F.W. De Klerk-ekin batera Bakearen Nobel sariduna izango zena- sona eta pisu handia dute. Horregatik Mandelaren aipua txertatuko dut nire hitzaldian, mundu osoan maitatua den Mandelarena, De Klerk-en joko politiko eta harrokeriei erantzuten diena: “Gure aurka ari da orain Umkhonto desegin ez dugulako. Berak ez die inolaz esaten‌ adostu genuen hura‌ urte honen hasieran Umkhonto we Sizwe-n (MK).

Orduan hitzarmen bat egin genuen, zeinetan gure armak entregatzea adostu

30 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

genuen, gobernuak eta guk geuk prozesua kontrolatzeko. Haatik, guretzako honek prozesu politikoaren garapenarekin lotura zuzena zuen. Gure buruaz beste egin dezagun eskatzen diguzue, izan ere zuen gobernua indarkeriarekin behingoz amaitzeko prest ez dagoenean, gure jendeak nabaritzen duenean “segurtasun indarrek� gureak akabatzen jarraitzen dutela, gure jendeak armatuta egotea eskatzen duenean, zein erakunde politikok utziko luke armen kontrola jende errugabea erailtzen duen norbaiten esku?�

Une berean, Apartheid gobernuaren indarrek komunitateen aurka jo zuten bortizki, indarkeria erabiliz, ANCren negoziaketa jarrera ahultzeko asmoz. Presoen askapenaren inguruko akordioak ere ez ziren bete, etengabe jazartzen jarraitzen zuten, eta ANC eta MKko ofizialak atxilotu zituzten garai berdinean. Eta ondorioz, prozesua kolapsatu egin zen.

Aurrerapausoak Etengabeko eztabaidaren bitartez, ANC eta Alderdi Nazionalaren gobernuaren artean aurrerapausoak eman ziren 1992ko iraileko Ulermen Aktaren baitan, eta CODESAren bigarren aroari ekin zitzaion, alde guztien arteko negoziaketa foroa zenari.

CODESAren baitan hainbat lantalde zeuden. Haietako batek lehenengo hauteskunde demokratikoak ospatzeko data bat ezartzea zuen xede. Hauteskunde eguna iragarri zenean ANCk bere beso armatua desegingo zuela erabaki zuen.

Hilabete gutxira, 1993ko abenduaren 16an zehazki, ANCk bere beso armatuaren azken desfilea antolatu eta desegin zen. 1994an, lehendabiziko hauteskunde demokratikoak ospatu ziren.

Armak eta amnistiak 1994ko abuztuan, hauteskunde demokratiko horiek ospatu eta 5 hilera, ANCk bere arma artsenal nagusia entregatu zuen. Hegoafrikan bertan zeuden 40 kamioikada arma entregatu zizkion gobernu berriari, eta beraz ejertzito berriari.

1994ko urrian buruzagien agindupean egon ez baina armak zituzten pertsonentzako amnistia bat negoziatu zen. Komandante batzuk erailak izatean, hauen agin-

31

dupean zegoen jendeak ANCrekin harremana hautsia zuten pertsonentzako amnistia, hain zuzen. Komandante batzuk erailak izatean, hauen agindupean zeuden pertsonek ANCrekin zuten harremana galdu zutelako eman zen egoera hori.

Pertsona horientzako amnistia izan zen, hain zuzen. Artsenalak beraz, egon bazeuden oraindik, eta armen entrega errazteko mekanismo baten beharra zegoen.

Zentzu horretan, urriaren 14ean, gauerdian ekin zitzaion amnistiari. Astebete iraun zuen, eta armen entregaren inguruko galderarik ez zen egin. Entrega hauek gobernuak arakatu zituen, ekimena balio legalaz hornituz.

Ondorioz, hurrengo etapetan, gatazkarekin zerikusi zuzenik ez zuten hainbeste amnistia egikaritu ziren, desarme orokorra zutenak helburu.

Bestalde, legalak ziren zein legez kanpo zeuden indar armatuak erakunde armatu ezberdinetan integratzen hasi ziren. Horrela, defentsarako indar berria eratu zen, desartikulatze prozesua martxan jarriz, integrazio prozesuaz gain.

Hegoafrikatik irakaspenak Historia guzti honetatik hainbat irakaspen edota printzipio atera daitezke.

Irakaspenek herri batetik bestera, edo gatazka batetik bestera zenbait ezberdintasun izaten dituzte, baina orokorrean, badira hamaika gai komunak direnak: Bakezkoak egiteko prozesua arriskuz eta frustrazioz betetako prozesua da.

Alde guztiek onartu behar dute badirela armez gaindiko bideak gatazka politikoei aurre egiteko. Armak erabili ordez, gatazka armatuari irtenbidea aurkitu behar zaio.

Irtenbide zuzen eta bidezkoa lortzeko, borondate politikoa ezinbestekoa da.

Armek ekuaziotik kanpo egon behar dute. Era berean, errepresioarekin amaitu behar da, ekintza politiko askea bermatuz. Hasierara bueltatuz, esan beharra dut gatazka armatua errepresioak ekarri zuela, eta hau baino lehen, konpondu gabeko arazo politiko baten aurrean geundela. Gatazka armatuaren ondoren arazo politikoak bere horretan badirau, aurrerapausorik egin ez dela esan nahi du horrek, eta beraz, arazo politikoa aztertzeari eta irtenbideak bilatzeari ekin behar zaio.

32 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Desarmea eta konfiskazioa prozesuaren etapa garrantzitsuak dira. Biak ala biak prozesuaren baitako konfiantza sortzearekin lotura zuzena dute. Beraz, konfiantza sortu eta garatzeko, alde ezberdinek elkar ezagutzea lortzeko eta batak bestearekiko dituzten aurreiritzi eta ikuspuntuak berrantolatzen laguntzeko oinarrizkoak dira, zentzu guztietan.

Hala eta guztiz ere, desarmearen prozesuak, prozesu formala izan behar du; egiaztagarria, kanpo agente independente eta zintzoek babestua. Agente horiek, negoziatzeko gai izango direnak, “bestearen� aitortze lanari sinesgarritasuna erantsiko diote.

Azkenik, legez kanpo dagoen erakunde batean, oso jende gutxik daki armen ezkutaleku zehatza, eta nork kontrolatzen dituen arma horiek. Desarmearen aukera agertzen denean, beraz, ezin zaio ihes egiten utzi, izan ere, denborarekin jendea hiltzen doa, eta armen kokalekuaren informazioa galdu baitaiteke.

Erakunde militar baten baitan, gerrillaria izanik ere, badaude komunikazio eta komando bideak. Jendeak gauzak gertaraztea erraztu ala zaildu dezake. Bake prozesu baten baitan, behar-beharrezkoa da komando egitura mantendu eta iraunaraztea, denok prozesuan parte hartzea ahalbidetzeko, eta armak kontrolpean daudela ziurtatzeko.

Mendebaldeko Europa bezalako leku batean, logikoki jendeari ardura sortzen dio arma kopuru handiak egoteak, konpondu behar den eta Europan dagoen azken gatazka armatuan.

33

CHRISTINE BELL

Christine Bell BIGARREN ADITU-TALDEA: GIZA ESKUBIDEEN BERMEA Ezer baino lehen, nire eskerrak eman nahi dizkiet bakea bultzatzeko Foro Sozialaren erakunde antolatzaileei gonbidatu nautelako. Gertakari oso garrantzitsua da foro hau niretzat, eta zuentzat ere hala izatea espero dut.

Orain dela gutxi arte, unibertsitatean jardun naiz lanean, Ipar Irlandan. Denbora luzea eman nuen han gatazka indarrean zelarik. Bestetik, bake prozesuan parte hartu dut giza eskubideetako ekintzaile bezala eta justizia alorrean esku hartu dut.

Denboraldi hartan, denbora gehiago eskaini nahi izan nien unibertsitateari eta aktibismoari.

Harrigarriki, bake prozesuari ekin zitzaionean eta prozesuan murgildu ginenean, adimena zabalik izanda ere, arazoek oso zehatz ziruditen egoera politiko hartan.

90eko hamarkadan bake prozesu ugari gauzatu ziren, eta aztertu nituen. Hain zuzen, bake prozesuetan giza eskubideei buruzko irakaspenak jaso nituen, eta baliabide oso interesgarria izan zen niretzat. Gatazka hartan, azkenean, gai hau garrantzi handikoa izan zen bi aldeentzat, izan ere, giza eskubideak funtsezkoak baitira baloreak lantzeko.

Ipar Irlandako prozesuaz geroztik, zeinetan parte hartzeko aukera izan nuen, prozesu askotan esku hartu dut. Haatik, azken hogei urteotan bake prozesuetan jazotakoa zuzenean alderatzea ez da nire nahia, giza eskubideei buruzko gaia nabarmentzea baizik.

34 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Bestalde, zuen bake prozesuan giza eskubideak autodeterminazio eskubidearekin hertsiki lotuta daudela ikusteko aukera izan dut.

Ildo honetatik, giza eskubideak arazoaren parte direla esan dugu beti ekintzaileok, gatazkaren jatorriaren arrazoietako bat baitira, eta era berean errepresioaren sintoma dira. Espetxeratzeak eta giza eskubideen urraketak jazotzen diren heinean, arrazoi zein sintomatzat har daitezke.

Ipar Irlandako kasuan arazoaren gakoa zela esan ez genuen arren, arazoaren parte zen eta konponbidearena ere izan behar zuen. Astirik ez daukadanez, Ăąabardurak alde batera utzita solastuko naiz gai honi buruz. Dena dela ere, prozesuaren zati desberdinak aztertzea oso interesgarria litzatekeelakoan nago.

Prozesu guztiek egitura bera dute, eta horiek guztiak eta beren etapa ezberdinak, nolabait, giza eskubideei lotuta daudela dakusat. Horregatik, aipatu gai horren gainean arituko naiz.

Aurreko hitzaldietan entzun ahal izan dugun bezala, bada negoziaketen aurretiko etapa bat, garrantzi handikoa deritzodana. Etapa horretan, negoziaketak egiten dira negoziaketak nola izango diren irudikatzeko. Â Bestalde, eremuaren izaeraren ezarpena beste etapa batean gauzatzen da, zeinetan prozesua bultzatzen duen elkar ulertze maila bat badagoen. Hasieran, kontratu baten modura ulertzen genuen. Gaur egun, badira antzeko hitzarmenak ibilbidea jartzen laguntzeko.

Azkenik, prozesuak beste etapa batzuk hartzen ditu bere baitan, hala nola finkapena, zeinetan askotariko gaiek azaleratzen jarraitzen duten.

Giza eskubideei buruzko gaiak Etapa bakoitza giza eskubideekin lotuta eta banan-banan aztertzen denean, funtsean etorkizuneko negoziaketei buruzko negoziaketetan aldeak negoziazio mahaira joan daitezen nola lortu ikusten da. Beraz, aurretik lana eginda doaz aldeak mahaira.

35

Gatazka hauetan asimetria jazotzen da sarri, Estatua borrokalari ez estatalekin ari baita negoziatzen.

Gainera, aldeentzat, prozedurari, konfiskazioari, giza eskubideei eta larrialdi egoerarako legediari buruzko argudio askotariko batzuek, neurri bateraino, badute, halaber, balio politiko estrategikoa.

Negoziaketak negoziaketei buruz Nolabait, negoziaketetatik erabat ezin garela atera uste dut, prozeduraren argudioei erantzuna ematen ahalegintzen ari den prozesuaren parte baitira, prozesuaren politikan gehiegi korapilatu gabe prozesuak aurrera egin ahal dezan.

Maiz, puntu honetan, giza eskubideen lengoaia, gatazka bat mugatzeari buruzko lengoaia negoziatzaile bezala, bake prozesua bultzatzen hasten da.

Horrela bada, aktore ez estatalek su-etenak iragartzen badituzte ere, maiz, indarra erabili eta monopolizatzeko eskubidea duten aldea direla uste dute Estatuek. Horregatik, garrantzitsua da zera exijitzea: larrialdi egoerarako legedia pixkanaka murriztea eta gatazkaren segurtasun praktikak gogortzea. Â Puntu honetan, bi aldeek nolabaiteko behin-behineko konpromisoa gauzatu ohi dute giza eskubideen estandarrekin bat etortzeko eta betetzen direla egiaztatzeko segimendua baimentze aldera.

Horrez gainera, soilik aldeak negoziazio mahaira nola eraman aztertzeaz arduratzen den etapan, gai sustantiboak landu behar dira; nagusiki, iraganaren itxuratzea.

Hegoafrikan, adibidez, ANCko partaideek erbestetik hainbat bermerekin itzultzeko beharra izan zuten aipatu herrialde horretan negoziaketak jazarriak izan gabe garatu ahal izateko.

Horrela, negoziaketak ahalbidetzea xede, presoen askapen eta amnistiarako moduak eratu ziren, askotan partzialak eta aldi baterako. Aldi honetan, indarkeriak bere bidea egiten jarraitzen du. Horregatik, etengabe badira giza eskubideekin lotutako ad-hoc ikerketa formulak bi aldeek gauzatutako gehiegikeriak mugatzen ahalegintzeko.

36 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Esparru-hitzarmena Esparru-hitzarmen baten modukora iritsi behar da. Esparru-hitzarmen honek gai guztiak nahitaez landuko ez baditu ere, gatazkaren sustraietako batzuk landu eta gutxienez gatazkaren ondoren egin beharreko ibilbideari buruzko bide-orri bat eskainiko du. Esparru honetan, eskuarki, giza eskubideen agenda zabalago bat lortu ohi da: Â Â Lehenik, nazioarteko estandarretara egokitutako giza eskubideen esparru berri batekin konpromiso berri bat edo eskubideen adierazpen berriak.

Bigarrenik, azpiegitura moduko bat giza eskubideen batzordeen segimendua egiteko. Ipar Irlandan, bagenituen gai horietako batzuk, baina bake prozesuaren bidez berpiztu genituen funtzionamendu egokia ez zutela ikusi zelako.

Poliziaren, justizia kriminalaren sistemaren eta botere judizialaren eraldaketa osagai garrantzitsua izan ohi da.

Giza eskubideekin lotuta iraganeko arazoei heltzea eta berriz gerta ez daitezen bermatzea dute xede eraldaketa horiek guztiek. Â Ildo honetatik, agenda bat baino zeozer gehiago eman ohi da iraganari era prebentiboan heltzeko: presoen amnistia edo askapen erak, adiskidetzearekin loturiko zenbait neurri eta biktimen beharrizanetara bideratutako beste batzuk.

Gai honen harira, iraganari heltzeko mekanismo holistiko zehatz bat edukitzea nahiko ohiz kanpokoa dela azpimarratuko nuke, baita esparru-hitzarmenaren baitan ere, nahiz eta etorkizunari heltzeko lan-eskema batekin konprometituriko mekanismo holistiko bati buruz hitz egin daitekeen.

Inplementazio-hitzarmenak Hitzarmenen inplementazio aldia beste aldi korapilatsu bat izan ohi da maiz eta, giza eskubideekin konprometituz, erabateko desmilitarizaziora eta desarme hitzarmenetara bideratuta egon ohi da. Hori nahiko iradokitzailea izan daiteke eta lan eskema bat ekar dezake.

37

Beraz, Ipar Irlandan, adibidez, poliziarentzako batzorde bat eta hitzarturiko poliziaren erreformarako prozedurak finkatu ziren. Inplementazio aldian, batzordeak galdeketa publiko bat egin zuen, mundu guztia engaiatzea lortu zuen eta agente guztiak barne hartuko zituen poliziarentzako ekintza plan berri bat egiten saiatu zen, nolabait, zerbitzatuko zuen komunitatearen ordezkari izango zena.

Sarri, hau aukera bat izaten da ere eta, bake prozesu askotan, elkarrizketak ezkutuan eta era nahiko itxian izaten direla eta, bada une bat zeinetan gizarte zibilak gehiago parte hartzen duen giza eskubideetako agenda batean eta aurrera egiteko pausoei buruz galdetzen zaio; Ipar Irlandan hala jazo zen. Â Ez naiz euskal prozesuan aditua. Hala eta guztiz ere, oso pozik naiz hemen egoteaz eta ikasteaz, baina pertsona atzerritarra naizen aldetik, hemen osagai ezberdinak daudelakoan nago. Azalduko ez baditut ere, horien aipua egingo dut eztabaida sortze aldera.

Guri hemen dagokigun aferan, Madril inplikatzen duen prozesu formalik ez dela ezarri argi dago. Egoera hau aldi zail eta luze baten modura uler daiteke, negoziaketen aurretikoa.

Kasu honetan, arestian norbaitek esandakoa berretsiko nukeela uste dut, hau da, Hegoafrikan aurkezturiko egutegia aztertzen baduzue, adibidez, elkarrizketak Mandelarekin 1986an hasi zirela ikusiko duzue eta 1992ra arte ez zela heldu adostasun hitzarmenera, zeina ibilbidean aire fresko bolada baten modukoa izan zen. Denboraldi luzea izan zen.

Egiazki, orain zer puntutan zaudeten eta foro sozial honen talde ahaleginean agerikoak deritzodan frustrazioei buruz hausnartzen jardun naiz. Horrek Ipar Irlanda ekarri dit gogora, jada ahaztuta nuen denboraldi batera joanez.

Prozesu hauetatik igaro eta munduko beste toki batzuetako pertsonak haien prozesu emankorrei buruz hitz egiten ikusten ditugunean, aipatu prozesu horiek, nolabait, ekidiezinak izan zirela hautematea erraza dela uste dut. Modu berean, prozesu bat jazotzea eta arrakastatsua izatea ekidiezina zen. Orduan, prozesua ez zela horrela izan sentitzen dute. Gela honetan nagoela, hau da gehien hunkitu nauen gauzetako bat: garai hartan, Irlandan prozesua ez zen sentitzen zuek hemen sentitzen duzuen bezala.

38 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Gutariko askoren aburuz, 1994ko abuztuan IRAk oso modu misteriotsuan iragarri zuen su-etena. Ondoren eta 1997ra bitartean -orduan gobernu laborista hautatu zen-, indarkeriara itzultzearekin impasse egoera bat izan zen IRAren aldetik; zorigaiztoko gertakaria hil ziren pertsonentzat. IRAko kideek indarkeriara itzuli nahi zutenik ez dut uste. Hain zuzen, haien ekintzak ez ziren emankorrak izan.

Orduan, denboraldi ikaragarri etsigarri horretatik eta etenaldi batzuetatik igaro ginen. Prozesua berriz hasi zenean, lauzpabost hilabetetan zehar, ez zirudien ezer gertatuko zenik, baina oztopoak gainditu eta negoziaketak gauzatu zirenean, urtarrila eta 1998ko apirilaren 10a bitartean, egungo prozesua iritsi zen. Hori zen alderdi baikorra.

Esku-hartze denboraldian, eztabaida sortzen eta aldebakarreko ekintzak eragiten eta prest egoten saiatu ginen. Hain zuzen, honakoa esaten ahalegindu ginen: “nolabait, badakigu zenbait kontu aldatzea beharrezkoa dela�.

Adibide bezala, polizia eraldatu beharreko gaietako bat zen argi eta garbi, esparru honetan bi komunitateak inplikatzeko ahalmenik ez zegoen arren. Hala eta guztiz ere, polizia eraldatzeko beharraz adostasunera heldu zen.

Horrela bada, gure taldean, polizia eraldatzeko eredu egokiak pentsatu genituen, finantzazioa lortu eta egitasmoari ekin genion. Momentu hartan, bake prozesua guztiz geldituta zegoen eta Noe bezala sentitu ginen, artean euri zaparrada iritsi gabe ontzia eraikitzen ari zelarik. Gai honen ildotik, gauzatu behar ez zen polizia eredu bat ari ginen eraikitzen.

Haatik, GKE guztiek bezala, denbora luzea behar izan genuen poliziari buruzko ikerketa egiteko. Ondoren, denboraldi batez, konparaziozko ereduak eta praktika egokiak bilatu genituen. Garai hartan, bake prozesua berpizturik zegoen berriz eta prest geunden polizia batzordeetan gomendio moduan aurkeztu genituen konponbide zenbait eskuartean genituela agertzeko. Â Â Ildo honetatik, nire galderaren inguruan hausnartzea gogo dut. Egiazki, ez dut uste bake prozesuetako formula bikain hauek hemen hertsiki jarraitu beharreko gidoi baten modura ikusi behar ditugunik. Hain zuzen ere, egun etapa luze eta zaila bizitzen ari gara, negoziaketaren aurretikoa.

39

Horrez gainera, gidoia desberdina izango balitz bake prozesua nola gauzatuko genukeen pentsa dezakegu. Bake prozesu bat gauzatzeko era berri eta berritzaile bat litzateke, munduarentzako euskal ekarpenaren parte bezala? Originaltasunez eta ahalmen sortzailearekin pentsatzea prozesu orotan dagoen erronka moduko bat da. Galdera honen erantzunik ez dut, baina hau bilatzen ari zaretenaren parte delakoan nago. Â Â

40 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

41

PRISCILLA HAYNER

Priscilla Hayner BIGARREN ADITU-TALDEA: GIZA ESKUBIDEEN BERMEA Nik ere eskerrak eman nahi dizkiet gaur eta bihar hemen gauzatuko den foro interesgarri hau antolatzen parte hartu duten elkarte guztiei. Uste dut bertan plazaratuko direnak gai guztiz erabakigarriak direla eta guztion artean heldu eta landu beharko genituzkeela.

Justizia trantsizionala kontzeptua jarri nahiko nuke mahai gainean, nahiz eta jakin, beharbada, parte-hartzaileon artean ez dela oso garbi ulertuko edo ez, behintzat, adostasun zabalez zer adierazi nahi dudan kontzeptu horrekin.

Izan ere, hainbat herrialdetara joan eta justizia trantsizionala aipatu izan dudanean, batzuetan, jendeak, zintzotasun osoz, esan izan dit: “Zer dela eta itzuli behar dugu normaltasunera bigarren mailako justizia-eredu batekin? Guk benetako justizia nahi dugu�. Ulertzen dut erantzun hori.

Beraz, lehenengo eta behin, esan behar dut, justizia trantsizionala esatean, ez dihardugula bigarren mailako justizia-eredu batez; termino horrekin indarkeria politikoa, gerra zibila, erregimen autoritarioa eta abar nagusi izan den aro bati aurre egiteko tresna bat izendatu nahi dela. Testuinguruak oso desberdinak izan litezke baina leku batean hainbat urtez gehiegikeriak izan direnean eta era bateko edo besteko gatazka izan denean, normalean, ez da nahikoa izaten ekintza edo krimen horiei erantzuteko enfoke prozesal hutsa erabiltzea.

Bide judiziala beharrezkoa izan daiteke. Berez, oso garrantzitsua da prozesa-

42 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

mendu bat egotea, baina gehienetan ez da nahikoa izaten. Justizia trantsizionalaren bidez aurrerago egiteko, urrunago heltzeko, zenbait kasu edo arrazoi nabarmenduko nituzke, prozesamendu kriminalak ere barne hartuz.

Lehenik eta behin, justizia trantsizionalak normalean biktimengan jartzen du arreta gehiago. Beraz, testuinguruaren arabera, quorum-erako prozesamendu batean pentsatuz gero, izan liteke kaltegilearen eta biktima guztien inguruko enfokeak ez edukitzea betekizun jakin bat.

Bestalde, izan ditzakegu ikaragarrizko biktima pila dauden testuinguruak.

Horietan, prozesamenduetan parte hartzeko biktima batzuk aukera litezke, baina kriminalak identifikatzeko, prozesatzeko eta kartzelaratzeko enfokeetan, justizia trantsizionala biktimen beharrengan arreta jartzetik haratago doa.

Justizia trantsizionalaren bigarren enfokeak gehiago heltzen dio berradiskidetzearen aldeari. Jakin badakit ez dela oso erraza berradiskidetzearen inguruan eztabaidatzea, izan ere, esanahi oso desberdinak ematen baitzaizkio hitzari, tokien eta pertsonen arabera. Hala ere, gizartean motibazio politikozko indarkeria-aldi bat izan ondoren, pertsonak berriz elkartzeko bideak jorratu beharra izaten da edo, gutxienez, indarkeriaren ondoren, ikuspegi desberdinak ulertu beharra.

Justizia trantsizionalaren hirugarren enfokea oso garrantzitsua da, bertan jasotzen baitira bideratu beharreko erakunde erreformak edo edozein eratako aldaketak, iraganeko indarkeria-aldia berriz itzul ez dadin.

Beraz, erakunde-politiken ikuspegi askotarikoak eta tresna desberdinak daude justizia trantsizionalaren jiran. Edonola ere, oinarrizko osagaiak hauek izan ohi dira: egiaren hasierako bilaketa, egiaren batzordeen bidez gauza litekeena; kriminalen prozesamendu penalak; biktimekiko edo indarkeria modu berezian jasan duten komunitateekiko erreparazioa eta erakunde-erreforma. Azken hori, erakundeerreforma, sarritan oso lotua egon ohi da segurtasun arloaren erreformarekin, eta, horren barruan, adibidez, ustez gehiegikeriatan parte hartu duten pertsonen aurrekariak ikertzearekin. Hori mundu osoko hainbat herrialdetan gertatu izan da.

Aurreko panelean labur-labur azaldu dugun moduan, zigor-arloko justiziari dagokionez, nazioarteko zuzenbideak eta Nazio Batuen gisako nazioarteko erakundeen politikek ez lukete, adibidez, une honetan onartuko gizateriaren kontrako krimenetan edo gerra-krimenetan partaide izan direnentzako amnistia zabal eta orokorrik.

43

Hala ere, badira epai mugatuak edo alternatiboak ahalbidetzen dituzten irtenbide kreatiboak, batik bat, justizia trantsizionalaren tresnak bere osotasunean aztertzen baditugu. Ez naiz gai honetan xehetasun handiagoetan murgilduko, nahiz eta, akaso, aurrerago bueltatu ahal izango garen.

Kolonbiaren gisako herrialde batean, une honetan bake prozesu batean murgilduta dagoena, zigor-arloko justiziaren betebeharrak eta bake prozesuarenak nola izango ditugun aldi berean kontuan pentsatu beharko dugu, bi gaietan bateratsu aurrera egin ahal izateko.

Horrekin lotuta, egiaren batzordeek edo antzeko neurriek herrialde batean urte askotan zehar gertatutakoaren irudi orokorra aztertzen dute. Azpimarratu nahiko nuke egia ikertzea ez dela, espezifikoki, edo ez behintzat soilik, banakako kasuak aztertzea, hau da, ez dela hil dituzten edo gatazkan dauden aldeetako baten gehiegikeriak jasan dituzten pertsonen kasuak aztertzea.

Egia bilatzeak eskatzen du kasu bakoitza aztertzea eta norbanako biktimekin hitz egitea. Pertsona horiekin hitz egiteak garrantzi handiko informazio ezkutua eskaintzen du baina, era berean, egiaren ikerketak denboran zehar izan diren politikak eta egiturak ere aztertu eta era honetako galderei erantzun behar die: Zer gertatu zen?

Zergatik? Non sortu zen indarkeria? Zer dela eta? Zer ondorio izan du?

Egiaren batzordeak eta mundu osoko hainbat herrialdetan egia ikertzeko hartutako erabakiak aztertu izan ditudanean, hiru kategoria edo testuinguru nagusitan sailkatu izan ditut: Lehenengo kategoria edo testuingurua hau izango genuke: jende askok edo gizartearen sektore jakin batzuk ez dute benetan gertatutakoaren berri edo gertatutakoa ez zela azaldu den moduan gertatu pentsatzen dute. Enfoke honetan honako galderari erantzun nahi zaio nagusiki: Zer gertatu zen?

Bigarren kategorian jende askok baditu gertatutakoaren gaineko susmoak eta hainbat kasutan baita ebidentziak ere. Jende askok eman ohi du gobernuz kanpoko erakundeen eta beste bide batzuen bitartez bere testigantza. Hala ere, ekintza horiek edo ustezko egitate horiek ukatu egin ohi dira, behin eta berriz.

Adibidez, Argentinaren gisako testuinguruetan, zeinetan milaka pertsona desagertu ziren, ukazio orokor eta irmoa zegoen. Eta, hain zuzen ere, han sortu zen egiaren batzordea ukazio horri aurre egiteko sortu zen, neurri handian. Kasu

44 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

horretan ez zen informazio faltarik, izan baitzen bere testigantza emandako jendea.

Garrantzitsuena izan zen Estatuak berak baimendutako batzorde bat eratu zela gertatutakoa ikertu eta aitortzeko.

Badira beste adibide batzuk, Hegoafrikan sortutako egiaren eta berradiskidetzearen batzordea, esaterako. Kasu hartan, inflexio punturik garrantzitsuena gertatu zen bidegabekerien eragileak jendaurreko epaiketetan agertu zirenean eta egindakoa aitortu zutenean, banakako amnistia lortzeko euren eskariaren lagungarri.

Hainbat hilabetez, gauero, herritarrek telebista bidez epaiketa publiko haiek ikusi ondoren, jendearen pertzepzioa aldatu egin zen, ekintza haiek benetan gertatu zirela ulertu zen eta, beraz, handik aurrera ez zen ukaziorako lekurik izan.

Beraz, bigarren kategoria honetan ez da bakarrik zer gertatu zen jakitea, baizik eta gertatutako hori aitortzea. Seguruenik horixe da bilatu nahi den egia horretako elementurik garrantzitsuena.

Hirugarren kategoria edo testuinguruan, hau ere hainbat herrialdetan jaso dut, herriak badu gertatutakoaren berri eta baita horren inguruko ebidentzia ugari ere.

Jendeak ez du, ezinbestez, gertatutakoa ukatuko baina ez du gertatutakoaren zenbaterainokoa ezagutzen, ez dakizki kopuru zehatzak, ezta gertakariek komunitate bakoitzean nola eragin duten ere. Eta, are gehiago, herrialdearen barruan badira zenbait gune giza-eskubideen zapalketarik izan ez dutenak.

Adibidez, Sierra Leona, Liberia edo Guatemala bezalako herrialdeetan, gertatutako basakerien tamaina hain izan zen ikaragarria, populazioak bazuela gertatutakoaren ikuspegi orokor bat baina ez, ordea, zehaztasunik.

Kasu horretan, gertatu zenaren berri jakin beharko da, gertakarion aitorpena egin beharko da, baina, horretaz gain, galdetu beharko da zer egin liteke halakorik berriz ez gertatzeko.

Berez, egoera askotan, azaldu ditudan hiru kategorietako osagaiak batu ohi dira.

Sarritan, pertsona batzuk uste izaten dute badakitela zer gertatu zen, beste batzuk pentsatzen dute ustezko gertakariok ez zirela gertatu, eta izaten da jenderik gertatutakoa ukatzen duenik ere, nahiz eta gehiengoarentzat ebidentzia garbiak izan.

Aldi berean, izan da kasurik herrialdeak berak, nolabaiteko adostasunez, esan duena: “ez dugu bide horretan aurrera egin nahi, ez dugu iragana arakatzen hasi nahi.�

45

Azkeneko horren adibidetzat Mozambike aipatuko nuke. Gerra zibila amaitu ondoren izan nintzen bertan, orain dela hamabost urte inguru. Testuinguru hartan esan zidaten, eta konbentzitu egin ninduten, ez zela egokia izango egiaren batzorde bat sortzea, han ez zuela inork halakorik nahi. Nire aldetik hori ontzat ematearen arrazoietako bat izan zen bazituztela bertan nazio mailako prozedura batzuk, tokian tokian errotutakoak, gerraren traumari aurre egiteko eta borrokan jardundako pertsonak birgizarteratzeko. Hala, beraz, han tokian tokian errotutako prozedura horien bitartez landu ziren beste testuinguru batzuetan, normalean, egiaren batzordeen bitartez lantzen diren hainbat gai. Ez ziren, gehienetan, gertatutakoak argitzearekin lotutako eginkizunak baizik eta birgizarteratzearekin, sortutako traumari aurre egitearekin eta jende asko gogoz kontra borrokan jardutera derrigortu zela onartzearekin lotutakoak.

Edonola ere, beste testuinguru askotan, ez naute konbentzitzen herrialdean benetan zer gertatu den eta zer gertatzen ari den aztertzeko izan ohi diren erreparoek. Nahiz eta, onartu behar dudan erreparo horiek ez direla ezohikoak eta ustekabekoak.

Sarritan, nazio baten historiako garai edo alderdi zailak ikertzea arriskugarria izan liteke, bai politikaren eta bai emozioen aldetik, biktima izan ziren pertsonentzat; izan liteke ez nahi izatea euren historia kontatu eta gertakariok gogorarazterik, kontaketa hori, ziurrenik, eztabaidagarria izango baita, gainera.

Zenbaitetan norbaitek pentsa dezake itzalean gordetzea seguruagoa dela. Nik ulertzen dut hori. Edonola ere, mundu osoko zenbait herrialde aztertu eta ikusten dudanean, herrialdeotako gizarterako egokiak izan litezkeen mekanismoak izanagatik ere, bertako prozesuak ia erorian daudela, pentsatu ohi dut, kontu edo arazo hauek, onerako edo txarrerako, ez direla berez desagertzen, gizartearen eta historiaren parte baitira.

Mingarria eta onartzen zaila izan baliteke ere, halako prozesuek amaiera hobea izan ohi dute prozedura arautu bat jarraitzen badute, Robert McBridek bere ponentzian azaldu duen moduan. Izan ere, hala biktimei ahotsa ematen zaie, entzun egiten zaie eta aurrera egiteko aukera eskaintzen zaie eta, aldi berean, gertatutakoaren argazki osoago bat lortzeko bidea egiten da.

Batzuetan, Mozambikeren gisako lurraldeetan, egon izan da, bai gizartean eta baita norbanakoengan ere, arrazoi bategatik edo bestegatik, erresistentzia bat nazio mailan eta prozedura arautuen bidez zerbait egiteko.

46 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Ezin dut esan hau zientifikoki frogatu denik baina hainbat lekutan, bai estatuaren aldetik gehiegikeriazko politikak (urteetan ukatu diren torturak, adibidez) gauzatu direnean eta baita gehiegikeriok oposizioko talde armatu batek burutu dituenean ere, hainbat lekutan ikusi izan dut gertatutakoa aitortu eta iraganean egindako okerrak onartzen dituzten pertsonek, normalean, legitimitate handiagoa izan ohi dutela amaieran. Hau gertatu ohi da zenbait gertakari ukatu izan direnean eta gertakariotan inplikatutako norbanakoak jendaurrean agertzen direnean eta esaten dutenean: “bai, politika horiek okerrak izan ziren, bidegabeak”.

Adibidez, Hegoafrikan egiaren batzordea martxan zegoela, De Klerk presidente ohiak ez zuen gaitasunik izan urrats bat aurrera egin eta esateko “bai, gauzak gaizki egin ziren, gaizki egin genituen, eta barkamena eskatzen dut horregatik”. Horrek bera atzera geratzea eta berarenganako konfiantza galtzea ekarri zuen. Ez zen orrialdea pasatzeko gai izan. Aldiz, beste pertsona batzuek pauso hori eman egin zuten eta gizartearen aurrean askoz irudi hobearekin geratu ziren.

Ondorio gisa, justizia trantsizionalaren enfokea edozein gizarte-motatan zein kasutan izan litekeen probetxuzkoa azaltzen saiatuko naiz; hots, nola irits gaitezkeen justizia trantsizionalaren enfokea egokia izan litekeela ondorioztatzera. Lehenengo eta behin, beharrezko prozesua dela esango nuke, nahi den moduan izendatzen dugula ere: elkarrizketa, bake prozesua, arerioen kontrako nolabaiteko komunikazioa edo elkarrizketa…

Hemen justizia trantsizionalezko edo berradiskidetze trantsizionalezko politika edo programa bat bideratzea pentsatuko balitz, nik oinarrizko lau printzipio jarriko nituzke mahai gainean: Edozein politika kontsultaren printzipioetan oinarritu behar da, mundu guztiarekin hitz egin behar da eta nazioartean zuentzako egokiak edo ezegokiak izan litezkeen hainbat adibide daudela aintzat hartu behar da. Zentzu horretan, zuen kasurako zein den egokia jakiteko kontsulta zabal bat egiteko modua topatu beharko litzateke.

Zuek aurkitu behar duzue oraingo egoerarako zuen eredu nazionala, oraingo testuinguruarentzako erantzun egokiena. Ez ezazue, beraz, beste toki batekoa bere horretan hona inportatu. “Eredu nazionala” diodanean, ez diot ereduak Espainar Estatu osoa hartu behar duenik, baizik eta espezifikoki, hemengo testuinguruari, Euskal Herrikoari, erantzun behar diola.

47

Kontu izan behar da denboraren koordinazioarekin lotutako gaietan. Garrantzitsua da azkarregi ez joatea, justizia trantsizionalaren perspektibatik ondorioak ateratzean presakaegi ez jardutea, izan ere, berradiskidetzea bezalako neurri edo helburuek denbora luzea behar dute. Beraz, aholkatzen dizuet ez ditzazuela gaiok amaitutzat eman azkarregi. Edonola ere, egoera gehienetan hobe izaten da gaian murgiltzea, ekitea, gehiegi ez atzeratzea, zeren eta denbora igaro ahala, aukerak galduko baitituzue, oroimenak lausotzen joaten baitira eta gerta bailiteke lehen ekarpen bat egiteko moduan zeuden zenbait pertsona, gerora, prozesuan parte hartzeko moduan ez egotea.

Lehen aipatu dudan kontsulta prozesuan eta gai garrantzitsuetan ikuspegi inklusibo batekin jokatu behar da. Adibidez, egiaren batzorderen bat edo egia ezagutzeko nolabaiteko ikerketaren bat bideratzea pentsatuz gero, mandatu garrantzitsu bat aintzat hartu behar da: tentu handiz aztertu beharko litzateke nork hartu beharko lukeen parte, pertsona guztien esperientziak prozesuan sar daitezen. Era berean, bada, beste puntu garrantzitsu bat ere: noraino egin beharko genuke denboran atzera? Parte hartu dudan hainbat herritan ikusi ahal izan dut hau dela gairik eztabaidatuenetakoa: noiz arte egin beharko litzateke atzera ikerketan, egon beharko ote litzateke muga-egun bat, oraina eta iragan hurbila bakarrik hartu beharko ote lirateke ala aurreko hamarraldiak ere kontuan hartu beharko lirateke.

Pozik entzungo nuke hemengo testuinguruan gai hau nola ikusten duzuen. Ea iruditzen zaizuen, adibidez, frankismoaren urteak ere kontuan hartu beharko liratekeela Euskal Herriko oraingo egoera aztertzerakoan.

Beste hainbat gaiz ere hitz egin genezake. Eztabaidan zehar, pozik jardungo nuke, berriz, hemen aipatutako gaien gainean.

48 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

49

MARK FREEMAN

Mark Freeman BIGARREN ADITU-TALDEA: GIZA ESKUBIDEEN BERMEA

Nire parte-hartzea ahalik eta laburren egiten saiatuko naizela esanez hasiko naiz.

Christine Bell-ek eta Priscilla Hayner-ek jada gaietako batzuk landu dituzte. Â Haatik, bake prozesuetan giza eskubideen gaiari buruz ikuspegi desberdina, beharbada eszeptikoena, eskaini nahi dut nik, oinarri hartuta beste herrialde batzuetako bake prozesuak -zeintzuetan lanean jardun naizen-, bai eta ikasgai edo idazgai izan ditudanak ere. Oso garrantzitsua deritzot giza eskubideez ikuspegi legal edo tekniko batetik hausnartzeari bake prozesuen hitzarmenen eremuan; hots, lege edo erakundeetan beharrezkoak diren aldaketa moduak aztertuz. Horrez gainera, gertakariak argitzea alde oso garrantzitsua izan daiteke giza eskubideen agendan bake prozesu baten baitan. Era berean, bada errezelo handia duen dimentsio sozial bat nire iritziz bake prozesu batean giza eskubideen agendaren baitan tokia behar duena.

Bizikidetasunarekin lotutako gaiei dagokienez, prozesuan bertan neutralak izan behar dutela ulertzen dut, foro sozial honetan planteaturik dagoen modura. Aurretik baldintza batzuk ezartzea beharrezkotzat dakusat, gutxienez bizikidetasun emankor bat irudikatzen eta bizitzen haste aldera gizarte zatikatu edo gatazkatsu batean.

Segurtasun publikoa eta oinarrizko eta gutxieneko askatasun demokratikoak dira baldintza agerienetako bat. Egungo testuinguruan eta su-eten iraunkorraren

50 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

ondorioz, hau bezalako elkarrizketa prozesuei toki handiagoa ahalbidetzen dien segurtasun baldintzen hobekuntza gertatu dela uste dut. Â Aurretiazko bigarren baldintza giza eskubideen printzipio zenbaiti buruzko gutxienezko oinarrizko hitzarmena izendatuko nukeenarekin lotuta dago. Testuinguru zehatz honi dagokionez, indarkeria ezaren printzipioa funtsezko gai politikoak konpontzeko modu bat izan daiteke. Gutxieneko printzipio batzuk finkatzeak eta horiekin konprometitzeak prozesuak joko-arau batzuk edukitzea ahalbidetzen du.

Haatik, aurretiazko hirugarren baldintza labaintsuena da bizikidetzarako. Horregatik, hasiera-hasieratik modu egokian ekitea hobe litzatekeela iradokiko nuke.

Nortasun eta gertaeren gainean nagusi diren talde kontaera suntsitzaileekin du zerikusia hirugarren honek: gu, haiek, nork nori zer egin zion‌ hitz egiteko moduak dituen gizarte zatikatu eta gatazkatsuetan barneraturiko logika edo pentsamolde motak, eta horrek alde bakoitzari eragin diezaiokeena.   Hain zuzen, barneratuak izan diren alderdi funtsezko eta eragin handikoak dira hauek eta ekin behar zaie eta ulertu behar dira. Ildo honetatik, soilik tokiko testuinguruko pertsonek ezagutu ditzakete barneraturiko talde kontaera nagusiak. Zuek guztiok ezagutuko dituzue zer ideiak dauden hemen esateko, nor diren biktima eta egileak, heroiak eta biolentoak, eta aipatu dudan bezala, nork egin zion zer nori.

Narrazio era horiei heltzea zeharo beharrezkotzat jotzen dut giza eskubideen kulturan edo mentalitatean oinarrituriko elkarbizitza oparoa lortzeko.

Bestalde eta, nagusi diren kontaerei nahikoa arreta eskaintzen ez zaiela uste dudan arren, badira, halaber, errealitatearen beste interpretazio oker batzuk, jendeak pentsatzeko eta hitz egiteko darabiltzan kodeak: gatazkaren jatorriaren eta elkarbizitzaren erronken parte diren etiketak eta estereotipoak.

Hori dela eta, narrazio era horiei heldu eta horiek ulertzea ezinbestekoa da, ekintzen eta beste metodo batzuen bidez indarra gal dezaten saiatuz. Dena den, arreta soilik kontaera horietako batzuk ahultzeari eskaintzen badiozue, Balkanetako kasuan bezala pentsatzeko arriskua dago. Haiek guri egin zigutenaren biktima dela uste du talde bakoitzak han eta badira uste horren gainean oinarrituriko ulertzeko moduak eta nortasunak. Hain zuzen, hainbat kasutan, pentsamolde hauek lehen baino indar handiagoa eta guzti dute.

Bake prozesu batean, giza eskubideen agenda batek, taldeen narrazio era suntsitzaileak, gezurrezko identitateak eta estereotipoak alderatu eta ahultzeko moduak

51

eta erak aztertzeaz gainera, barneratzailea den kontaera kolektiboa eduki behar du.

Oso praktikoa da horren arrazoia, izan ere, gizabanako edo taldekide bezala zure nortasun osoa elkarbizitzari mehatxu egin diezaiokeen kontaera nagusiki suntsitzaile bati lotuta badago, zuk zeuk duzu galtzeko arriskua.

Hain zuzen, gizabanako edo taldeentzat hau hain ezegonkortzailea izan daiteke, ezen mitoa, erresistentzia eta jarrerak gogortzen lagun dezakeela. Testuinguru ezberdin askotan ikusi dugu hau. Gertaera hau Balkanetako testuinguruan aipatu dudan arren, beste askotan jazo da.

Ildo honetatik, nire aburuz, gertaera honen zati bat ez dago nork nori zer egin zion galderari buruzko nortasun eta gertaerekin lotutako mitoei heldu eta horiek gainditzen saiatzeko ahalegin esanguratsuak gauzatu ez izatean, baizik eta, areago, giza eskubideekiko errespetutik abiatuta, kontaketa era hori ordezkatuko duen eta, aldi berean, gizarte berri hori zer bilakatuko den eta etorkizuneko kontratu sozial berria definituko duen esparru berri eta barneratzaile horren gabezian. Alderdi bereziki garrantzitsua da hau.

Laburbilduz, bake prozesu batean giza eskubideen betekizunak ikuspegi sozial sakonago batetik aztertu behar direla argudiatzen ari naiz, aintzat hartuz ez dela bakarrik beharrezkoa gainditzea, baizik eta baita kreatibitatez sortzea ere.

Ildo honetatik, badira hau lortu duten adibide bikainak. Alemaniako adibidea baino hoberik ezin zait bururatu. Han, holokaustoa baino lehen, alemaniar herritar kristauen artean nagusi zen talde narrazio erak, zeinak holokaustoari bide eman zion, positiboki hautematen zuen bere burua eta oso iritzi txarra zuen herritar juduez eta talde jakin batzuetako beste pertsona batzuez.

Holokaustoaren ondotik, ulertzeko modu hori alderantzizkatu zen. Hamarkadak behar izan zituen arren, denboraren iragaitearekin, azkenik, Alemaniak bere erantzukizuna onartu zuen jende askori itxaropena ekarri beharko zion modu batez.

Alemaniar nazionalitateko pertsonek, euren burua biktimatzat hartu beharrean, aktore arduraduntzat hartu zuten.

Argazkia zuri eta beltzean izan zela iradoki beharrik ez dago, bi baitaude. Errezeloak izan ziren eta erresistentzia gogortu zen, kontrako narrazioak izan ziren eta jarrerak ere gogortu ziren, baina, orokorrean, adibide oso arrakastatsua izan zela uste dut; gizarteak sorturiko baliabide ugariei etekina atera zien hezkuntza publi-

52 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

koaren, honen moduko foroen, eztabaiden, artearen, zinemaren eta baliabide mota ororen bitartez. Horrez gainera, maila ofizialean, ikerketa, epaiketa, kalte-ordain mota desberdinak eta Priscilla Hayner-ek bere parte hartzean hizketagai izan dituen zenbait neurri izan zituzten eskuragarri.

Hortaz, pentsamolde aldaketa hau gauza daitekeela irizten diot, baina dagokigun kasuan, nire iritziz, soilik gizarte honetako kideek antola dezakete, haien kabuz, zeintzuk diren bizikidetza galarazten ari diren kontaera kolektibo menderatzaileak; behin kontaera horiek ulertuta, beranduago baino goizago, gizartearentzako kontaketa era berri baten bidez -barneratzaileagoa eta giza eskubideetan oinarrituaordezkatuak izateko beharrezkoak diren erak topatze aldera . Â Ondorio gisa, bake prozesu batean, lege aldaketak begiesteko, giza eskubideetan sakontzea erabakigarria dela azpimarratu nahiko nuke, Christine Bell-ek bere agendan aipatu dituen gai motei erreparatzea alegia. Era berean, gertaerak argitzeak garrantzi handia du. Zoritxarrez, nagusi diren talde narrazio erek leku berean badarraite, gertaerak ez dira ez aintzatetsi ez onartuko ere, ezinbestean, Priscilla Hayner-ek deskribatu duen moduan.

Amaitzeko, berriz ere, giza eskubideak beren zentzurik zabalenean bake prozesuan txertatzea berritzailea izango litzatekeela deritzot, bake prozesu batean giza eskubideen noziorik zabalena argi eta garbi, sozialki zein ofizialki, onartu den adibide asko dagoenik ez baitut uste.

53

KIERAN McEVOY

Kieran McEvoy HIRUGARREN ADITU-TALDEA: PRESO ETA IHESLARIEN ITZULTZEA

Oso pozik nago berriro Euskal Herrian egoteagatik; eskerrak eman nahi dizkiet antolatzaileei etortzeko eskatzeagatik.

Preso dauden pertsonen aberriratzeari buruz hitz egin nahi nuke, beren askapen prozesuaz eta iheslariak deitzen ditugun pertsonez, bilatze eta atxilotze agindua duten talde paramilarretako kideez.

Eztabaidan sartu aurretik, bi zehaztapen egin nahiko nituzke: lehenengoa, irlandarra naizela. Irlandarrok politikari buruz hitz egiten hasten garenean, gogoberotu egiten gara eta oso azkar hitz egiten dugu.

Bigarren zehaztapena da gure gatazka politikoan, Ipar Irlandan, gure gatazka ezberdin eta konplexua zelako harrokeria makurra eta gaiztoa genuela batzuetan; hau da, gure gatazkagatik; gatazka hau domina bat bezala erakusten genuen gure paparrean, batez ere atzerriko bisitak genituenean. Askotan, Belfasten bisita bat izaten nuenean, esaten nien: “Hau, oso-oso bihurria eta konplikatua da.�

Beraz, gauza ziurtzat jotzen dut gatazka guztiak oso korapilatsuak direla. Horregatik, ezin da eraman jurisdikzio-esperientzia bat toki batetik bestera, bere horretan, sinpleki. Hala ere, bai egin daitekeena, eta berez guri oso erabilgarria

54 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

suertatu zitzaiguna, zera da: gai batzuei testuinguru oso zehatzetan nola ekin zitzaien aztertu, birmoldatu eta ikusi nola txerta daitezkeen lantzen ari den gatazkan.

Zentzu honetan, ez dut inolaz ere iradoki nahi Irlandan egin genuen horixe berori egin behar duzuela Euskal Herrian. Erakutsi nahi dizuedan gauza bakarra da zer nolako gaiei ekin genien eta nola landu genituen.

Azpimarratu nahi dudan lehenengo kontua, begien bistakoa eta oso garrantzitsua, gure gatazkaren testuinguruan kartzelak oso toki sinbolikoak eta praktikoak izan zirela da. Beharbada ezagunak izango zaizkizue bertan izandako gose-grebak.

Ipar Irlandako gatazkaren historia osoan kartzelak gatazkaren muinean eta bihotzean egon ziren; baita irteeran eta konponbidean ere.

Izan ere, zigorren bat betetzen ari ziren kartzelaratuek eta preso ohiek beren askapenaren ostean, berebiziko papera bete zuten euren komunitateetan, euren lidergoa eskainiz talde armatuei, irtenbide bat eskaintzeko gatazkatik irten zitezen. Bai alde errepublikarra bai unionista euren erakundeak eraldatzeko lidergo baten premian zeuden.

Azpimarratu beharreko beste kontu bat da irlandar trantsizio luzeak oso negoziaketa konplexuak izan zituela bake prozesuaren etapa ezberdinetan zehar. Presoen inguruan eman beharreko urratsak, Britainia Handiko eta Irlandako gobernuen arteko konfiantza eraikitzeko neurri nagusiak izan ziren. Horrela, talde armatuei ikusarazi zieten benetan ari zirela hartzen bake prozesua eta prest zeudela bere alde lan egiteko.

Hala ere, gauza jakina zen presoen arazoa konpontzea ez zela nahikoa izango gatazkaren auzia konpontzeko, konponbide politikoa behar zuelako. Hala ere, presoen auziak aukera ona eskaintzen zuen konfiantza eraikitzeko.

Aitzitik, izan ziren une batzuk prozesuan zehar non, kontu beragatik, gatazkaren konponbidea pikutara joateko zorian egon zen. Ondorioz, presoen auzia desegin izan balitz, ez genukeen izango bake prozesurik.

55

Presoen lekualdatzea Lehenengo eta behin, presoen lekualdatzeaz hitz egin nahi dut. Kontu honetan, preso irlandarrez eta IRAkoez arituko gara, batez ere: hauek Ingalaterrak atxilotu zituzten bonbak jartzen ari ziren bitartean eta bertan espetxeratu zituzten. Gatazkan, Ingalaterran atxilotzen bazintuzten, bertako kartzeletan betetzen zenuen zigorra.

Hori dela eta, Belfastetik edo Ipar Irlandako beste toki batzuetatik egiten ziren bisitak oso kontu latza ziren presoen etxekoentzat. Badakizue zertaz ari naizen: euren ume txikiekin bidaiatzen zuten ama gazteak. Hain zuzen, uste dut badela hemen jendea kontu hau oso ezaguna egingo zaiona: ume txikiekin bidaiatu, ehunka kilometro egin garraiorik merkeena erabilita‌Oso kontu latza zen familientzat eta umeentzat. Horregatik, gatazka osoan zehar etengabeko kanpainak izan ziren giza-auzi honen inguruan.

Hala ere, gobernu britainiarrak uko egin zion presoak Ipar Irlandara eramateari, ekimen honek ekar liezaiekeen arriskua zela eta. Hori dela eta, neurri eskuzabal eta bigunagoak aplikatu zitzaizkien Ipar Irlandan preso zeudenei, Ingalaterran epaituak, kondenatuak eta espetxeratuak izan zirenei baino.

Gatazkak iraun zuen bitartean, presoen gaiaren ardatza, batez ere, zigorren murrizketaren ingurukoa izan zen arren, modu orokorrean hitz eginda, planteatutako ikuspuntuak familiak jartzen zituen erdian, eta, zehatzago esanda, Giza Eskubideen Konbentzio Europarraren familia bizitza izateko eskubidea.

IRAren lehenengo su-etena puskatu zenean John Majorren agintaldian, honen gobernua gehiengo erlatibo oso txiki baten menpean zegoen eta Westmisterren unionisten botoen menpe zegoen. Beraz, Majorrek ez zuen urrats handirik eman IRAren su-etenari erantzunez, ezta ondoren unionistek iragarritakoari ere.

Bake prozesuaren markoan, Majorren eta bere gobernuaren porrotaren arrazoietako bat presoak Ipar Irlandara eramateko orduan pauso nabarmenik eman ez izana izan zen, korapilo askorik ez zeukan kontu bat bestalde. Izan ere, preso hauek Ingalaterratik Ipar Irlandako presondegietara eraman izan balituzte, kartzelan jarraituko zuten.

Garai hartako IRAko kide batzuei egin nizkien elkarrizketetan, hauxe zen gobernu britainiarrak eman zezakeen urrats xumeetako bat. Honen inguruko urratsik eman ez izana mugimendu errepublikarreko “belatzek� (biolentziaren alde-

56 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

koek) erabili zuten beren buruari berresteko gobernu britainiarrekoak ez zirela serioak.

Baina Tony Blair heldu zenean agintera, buru-belarri sartu zen bake prozesua bukaerara eramateko zereginean. Bere lehenengoetako ekintza izan zen urratsak ematen hastea presoak Ipar Irlandara eramateko. Konfiantza sortzeko neurri honek presoen auzia konpondu ez bazuen ere, bide onean emandako urrats gisa interpretatu zen.

Ipar Irlandako presoen askapena Ostiral Santuko Akordioetako atal batek eskatzen zuen motibazio politikoko bi aldeetako presoak askatzea. Su-eten garaian askatu ziren, akordioa sinatu eta gehienezko bi urteko epean.

1994ko su-etenetik aurrerako bake prozesua ikertzen egon zitekeen edonorentzat, argi zegoen preso zeudenen askapena zela landu beharreko gaietako bat. Ez litzateke bake prozesurik egongo preso zeudenak askatu gabe. Hain zen eztabaidatua puntu hau, ezen arlo politikoan ere beti izango zen bake prozesuko puntuetako bat. Berez, ikusirik zer egin zen alor honen inguruan 1996an eta 1997an, askok ez zuketen pentsatuko presoak askatuko zituztela.

Kontu honen harira, ez naiz esaten ari hauxe izan zela bake prozesuko punturik korapilatsuena, nahiz eta lider unionistentzat beren boto-emaileak konbentzitzeko konturik zailena izan zen.

Nola edo hala, presoen gaiak zaildu egin zuen bake prozesua. Esate baterako, une jakin batean, Westmisterreko eztabaidak ematen ari ziren bitartean, legeria onartzen ari zen bitartean, gobernu kontserbadoreak lotu egin nahi izan zuen presoak askatzea armak konfiskatzearekin.

Hala eta guztiz ere, Tony Blair, Jonathan Powell eta garai hartako beste protagonista batzuen biografiak irakurri ostean, ondorio honetara ailegatu naiz: garai hartako gobernuak trabak jarri zizkiola saiakera honi. Hauentzat argi zegoena zen presoak askatzea armen konfiskatzearekin lotu izan balitz, Sinn Feinen buruzagitzaren gainetik, bakearen aldeko Gerry Adams eta Martin McGuinnes bezalako liderren gainetik, IRAren barruan desadostasunak eta zatiketa egongo zirela gai honen inguruan.

57

Era berean, gobernu britainiarra ere jabetzen zen presoak askatzea paramilitarren armen konfiskatzearekin lotzeak IRA zatituko zuela eta bake prozesua leherraraziko zuela.

Aldi berean, Ostiral Santuko Hitzarmenaren negoziazioetan inplikatutako unionistek zein errepublikarrek beren hautesleei haratago joango zen denbora-tarte bat saltzeko gai izan behar zuten, prozesua erabat gauza zedin. Orduan adostu zen alde guztietako presoak, su-etena hasi eta bi urteko epean askatuko zirela.

Askapen prozesurako batzorde independente bat eratu zen. Presoek eskari bat aurkeztu behar zioten batzorde honi, nor bere izenean (eta ez modu kolektiboan).

Hau guztia kudeatzeko legedia modu zorrotzean prestatu zen talderik txikienak animatzeko. Ostiral Santuko Hitzarmenak sinatu zirenean, baziren talde txikiago batzuk kartzelan kide batzuk zituztenak eta Akordioak sinatu ez zituztenak, suetena aldakarritu ez zutenak ere. Hala ere, legedia diseinatu zen halako moldez non zehazten zen ezen talde hauek beranduago aldarrikatzen bazuten su-etena eta poliziak eta inteligentzia zerbitzuek egiazkoa zela baieztatzen bazuten, preso zeuden beren kideak sisteman sar zitezkeela.

Sistema hau oso ondo pentsatuta zegoen; izan ere, talde txikiagoetan eragin handiagoa zuten beraien presoek. Talde txiki hauek kide gutxiagok osatzen zuten eta preso zeuden kideek eragin handia zuten kalean libre zeuden gainontzekoengan su-etena aldarrika zezaten eta, horrela, euren askapena arindu eta azkartu.

Aipatu dudan bezala, eztabaidaren muina zen ea uztartu edo lotu behar ziren presoak libre uztea eta armak konfiskatzea. Azkenean gobernu britainiarrak erabaki zuen horrelakorik ez egitea. Espero zen bezala, honek eztabaida bizia sortu zuen biktimen artean, baina honetaz geroago hitz egingo dut. Akordioak presoen birgizarteratzea aurreikusten zuen.

Biktimen aniztasuna Presoen askapen-prozesuan, kide batek eta biok ikerketa lan bat egiten aritu ginen, presoen askapenaren inguruko nazioarteko esperientzia historikoari buruz eta Ipar Irlandako herritarrek gai honen inguruan zuten iritziei buruz. Egia esan, egin genuen gauzarik onenetako bat biktimekin eta taldeekin hitz egitea izan zen, bake prozesuaren testuinguruan presoak askatzea ea zer iruditzen zitzaien jakiteko.

58 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Ipar Irlandan, beste herrialde askotan bezala, batzuetan politikariak altxatu eta esango dute: “Nik biktimen izenean hitz egiten dut eta hauxe da biktimek pentsatzen dutena”. Baina biktimekin beraiekin hitz egiten dugunean ikusten dugu ez dutela ahots bakarrarekin hitz egiten gai honi buruz, ez beste ezeri buruz.

Gauzak honela, zenbait biktima eta biktima-talde presoak askatzearen aurka azaltzen ziren, berez gaizki ez dagoena. Bistan denez, ikuspuntu hau errespetatu beharra zegoen, eta halaxe egin zen.

Biktimen zenbait taldek esan zuten: “Emozionalki, kontu honetan hurbilegi gaude. Ez dugu inolako jarrera formalik hartuko gai honi dagokionez, baina presoak askatzen badira, laguntza beharko dugu. Laguntza psikologikoa eta soziala beharko dugu gai hau zail samarra baita guretzat. Baina, erakunde gisa, ez dugu ikuspuntu jakin bat agertuko.”

Beste biktima-talde batzuk presoak askatzearen alde azaldu ziren, zera esaten zutelarik: “Beno, bistan denez, hau oso gogorra da guretzat; baina honek bakera bagaramatza;eta, uste dugunez, berradiskidetze sozialean laguntzen badu, presoak askatzearen alde egingo dugu”.

Estatuaren indarkeriaren biktimak izan ziren beste biktima batzuek esan zuten kontu honi buruzko euren iritzia adierazi nahi zutela. Talde paramilitarren eta Estatuko kideen arteko ustezko harremanen inguruko konspirazioari buruzko gaia alde batera utzirik, gatazkak iraun zuen bitartean 350 lagun erail zituen Estatuak (armadak eta poliziak) eta horien erdia inplikaturik ez zeuden zibilak ziren. Ez ziren gatazkaren barruan sartutako paramilitarrak. Hilketa hauekin lotuta, lau lagun baino ez ziren joan kartzelara. Biktima hauek zera esan zuten: “Guk ere galdu egin dugu eztabaida honetan, baina ez da inor kartzelara joan galera honen ondorioz eta, gure ahotsa izan nahi dugu elkarrizketa hauetan”.

Mobilizazioetan, erakundeetan… sartuta zeuden biktima publikoez gain, baziren biktimen erakundeetakoak ez ziren beste biktima batzuk. Izan ere, badira Ipar Irlandan inongo biktima-erakundetako kideak ez diren biktima asko. Ez genekien zer pentsatzen zuten, ezin izan baikinen beraiengana heldu.

Gai honen inguruan eztabaidatu ostean, nire kideak eta biok ondorio honetara iritsi ginen: biktimen ahotsa errespetatu beharra zegoela, baina, zehatzago esanda, biktimen ahotsak errespetatu behar direla eta hauen aniztasuna. Biktimak errespetuz tratatuko baditugu, euren aniztasuna errespetatu beharra daukagu.

59

Lehenago aipatu dudanez, bi gobernuek eta gainontzeko negoziatzaileek klausula bat sartu zuten, motibazio politikoko presoen birgizarteratzeko. Uste dut Martinek sakonago landuko duela gai hau, baina aurrerago arituko gara kontu honen inguruan.

Ipar Irlandako presoen askapena. Funtzionatu al zuen?

Une hartan, Ipar Irlandan presoen askapenaren inguruko eztabaidaren gakoa kontu hau zen: “Terrorista berrerorleak diren hauek askatzen baditugu, berriro erabiliko dute indarkeria�. Hauxe zen presoak askatzearen aurka zeudenek konpartitzen zuten diskurtsoa. Kontua izan zen 1998tik aurrera 453 preso askatu zituztela zigorra bete baino lehen; eta preso hauek batu zitzaizkien lehenagotik kartzelan egoniko 20.000 errepublikar eta 10.000-15.000 unionistei. Ipar Irlandako langilegoaren artean oso ohikoa zen uneren batean kartzelan egon izana.

Askatzeko sistemak, babeste-neurri bezala, ekarri zuen presoak askatuak izango zirela baimen bati esker. Horiek horrela, kartzelara itzuliko ziren maila txikiko traizio bat eginez gero, berriro terrorismo delitu batengatik beste kondenarik jaso gabe.

Gutxienez, baimena izan zuten beren sententzien bukaerara arte. 1998tik, 23 lagunen baimenak edo lizentziak baliogabetu dira eta beste hamarrenak indarkeria politikoko ekintzaren batean nahastuta egoteagatik: 453tik 10, oso kopuru txikia.

Ipar Irlandan, preso komunak diren gizonezko helduen berrerortze-tasa %48-50ekoa da bi urteren buruan. Kriminalista naiz, eta esan dezaket preso komunen erdiak kartzelara itzultzen direla adierazitako epean beste delituren bat egiteagatik. Gizonezko gazteen kasuan tasa hau %70ekoa da, Europako bataz bestekoaren parekoa.

Hala ere, guri dagokigun kasuaren aldea da presoak, preso politikoak zirela eta delitu politikoengatik zeudela kartzelan. Ikuspuntu kriminologiko hutsetik, segurtasunaz ari garela eta presoak askatzeak suposatzen zuen mehatxua kontuan harturik, presoak askatzeko prozesuak funtzionatu egin zuen.

60 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Birgizarteratzeko auto-laguntza eredua Arestian esan dudanez, Martin seguruenik pixka bat gehiago arituko da presoen gizarteratzearen nolakotasunaz. Orokorrean, esan diezazueket ezarri zen eredua auto-laguntzakoa izan zela. Birgizarteratzea eurentzat egin ordez, eurak izan ziren beren birgizarteratzeko protagonistak.

Horretarako, Europar Batasunaren funtsak bost fakzioen artean banatu ziren.

Preso-ohiek beren gain hartu zuten lan-proiektuak zehazteko eta gauzatzeko ardura.

Martinek hitz egingo du honetaz gero.

Ipar Irlandako hamar gako-ikasgai Gauza bat izan behar duzue kontuan: ezin dira pasatu esperientziak modu automatikoan toki batetik bestera. Jarraian deskribatuko ditut Ipar Irlandako esperientziatik atera ditzakegun hamar ikasgaiak.

Orokorrean hitz eginda, Ipar Irladan presoen gaiak politikoki aurrera egin zezala ahalbidetu zuen oinarrizko kontua izan zen erabilerrazak ziren ataletan banatu zela: tokialdatzea, iheslariak -laster hitz egingo dut honetaz-, askapena eta birgizarteratzea. Gai hauek aparte landu ziren, ezberdinak balira bezala.

Labur-labur esanda, iheslarien kontura itzulirik, orokorrean, negoziazioetan zehar, alde errepublikarra presionatzen aritu zen gobernu britainiarra legez kanpo zeuden pertsonen inguruko soluzio bat aurkitzeko. Pertsona hauek bilatu eta atxilotzeko agindua zegoen; eta zigorrak bete baino lehenago askatu zituzten kamaradak ez bezala, beste erregimen baten pean zeuden eta berriz ere atxilotuak izateko arriskua zuten. Presio politiko honi erantzuteko, Tony Blairren gobernuak beste lege berri bat sortu zuen, oso modu konplexuan diseinatua. Lege-mekanismo berezi bat aurreikusten zuen kontu honi ekiteko, preso politikoei zuzendutako eta epaile batek burututako audientzia berezi batzuen bitartez.

61

Prozesu hau oso korapilatsua izan zen eta bertan behera geratu zen arrazoi politikoak zirela eta. Oposizio kontserbadoreak, Ulsterreko unionistek eta SDLPko kideek (Social Democratic and Labour Party) aurka egin zuten; baita alderdi nazionalistak eta Sinn Feinek ere; izan ere, legegintzaldian armada britainiarreko militarrek eskatu eta exijitu zuten ezen, prozesuak amnistia baten tankera edo itxura hartzen bazuen -berez, zentzu orokorrean, amnistia bat zen eragile ez-estatalentzat eta errepublikarrentzat-, soldadu britainiarrek ere etekina atera beharko zuten bertatik. Honen ostean, adostasuna desegin egin zen eta bake-legea zapuztu egin zen.

Laburpen gisa, lehenengo ideia orokorra da presoen auzia zati edo atal erabilerazagoetan banatzea.

Bigarren, bake prozesuan nazioartearen laguntza oso esanguratsua izan zen, bereziki berez konpontzerik ez zegoen gai korapilatsu eta politikoki zailetan eta baita tokiko eragileen arteko kontuetan ere, armen konfiskazioan eta presoen askapenean lagun lezaketeenak, adibidez.

Izan ere, zigorrak bete baino lehenagoko presoen askapeneko nazioarteko osagarria Brian Currin izan zen, zuetako askok seguruenik ezagutuko duzuen abokatu hegoafrikarra, Hegoafrikako trantsizioan ere antzeko betebeharra izan zuena. Brian Currinek eta tokiko funtzionario erretiratu batek diseinatu zuten motibazio politikoko presoak askatzeko mekanismoa, modu ez oso deserosoan.

Gainera, Currinek nazioartean zeukan ospe onak areagotu egin zuen erakunde horren sinesgarritasuna eta gobernuarekiko independentzia. Kontu hau erabakigarria izan zen alde errepublikarrarentzat zein unionistarentzat.

Labur esanda, bigarren ikasgaia da nazioarteak lagundu egin zigula bake prozesuko elementurik zailenak gainditzen.

Hirugarren, presoen gaia prozesatzerakoan, hainbat datu eta informazio behar genuen: zigorrak ulertu behar genituen, zenbakiak eta presoen zertzelada guztiak.

Adibidez, lehenago esan dizuedanez, badakit kontu hau oso gai korapilatsua izan zela negoziazioetan Ulsterreko politikari unionistentzat. Ulsterreko unionistak,

62 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

garai hartan David Trimblek lideratzen zuten alderdiko kideak, pertsuaditu zituen eta akordioarekin bat egitera bultzatu zituen elementuetako bat hauxe izan zen: funtzionario nagusi britainiarrak Trimbleri berari eta bere talde negoziatzaileari askatuak izango ziren presoen ehuneko handiari zegozkion datuak erakustea.

Zehaztasun gehiagotan sartu gabe, datu hauek lagundu zuten Ulsterreko politikarientzat politikoki begien bistakoa eta liserigarriagoa izan zedin gai hau gainditzea, jendeak beren zigorretan nola jokatu zuen erakusten zuten datuen gordintasuna aztertu ostean. Orduan pertsona hauek galdetu zioten beren buruari benetan merezi ote zuen honi aurre egitea, kontuan hartuta preso haien %60-70 kalean egongo zirela urte batzuen ostean. Beraz, kontu honen inguruko datuen gordintasunak ahalbidetu zuen erabilgarriagoa izatea.

Laugarren ikasgaia da biktimen ahots ezberdinak errespetatzea. Gure ikuspuntutik, gai hau indar handiz atera zen argitara. Askotan, politikako profesional askok biktimen izenean hitz egiten dute. Baina, biktimen ahotsa benetan hartzen bada, onartu eta errespetatu egin beharko da hauek ahots ezberdinekin hitz egiten dutela.

Bosgarren ikasgaia da, lehen esan dudan bezala, presoen askapenak, orokorrean, funtzionatu egin zuela politika- eta segurtasun-mailan. Segurtasunmailan, ondo funtzionatzeko arrazoietako bat izan zen jendea (preso ohiek) ez zela berrerori, ez zuela erreintziditu; eta politika mailan, preso ohiek lidergo sendoa eta esanguratsua izan zutela. Berehalaxe itzuliko naiz puntu honetara.

Seigarren ikasgaia da guretzat erabakigarria izan zela preso ohiak berak izan zirela beren birgizarteratzearen arduradunak, subiranoak, eragileak eta jabeak. Lan hau profesionalek burutu izan balute, ez zukeen funtzionatuko.

Zazpigarren ikasgaia izan zen preso politikoak beti zirela euren jatorrizko komunitateetako partaideak. Belfast, Derry, Newry edo Strabane bezalako lekuetan, Ipar Irlandako hiririk handienetan, langile-klasea nagusi den komunitateetan, oso esperientzia arrunta eta ohikoa da kartzelatik pasatu izana. Dena den, Ipar Irlandan familia mota ezberdinak daude. Badira beti egon direnak indarkeriatik urrun, Sinn Feinen boto-emaile ez dena eta sekula izan ez dena; baina sarritan izango du kartzelan egoniko etxekoren bat: lehengusua, lehengusina, osaba‌

63

Alde nazionalistan, presoen inguruko talde edo elkarteen aldeko joera bat zegoen, errepublikarretara mugatzen ez zena. Joera hau ez zen hain orokorra unionisten artean, baina bai nazionalistenean: hauek urratsak eman eta presoen egoera malgutzearen aldekoak ziren, hauek beren komunitateko kideak baitziren.

Guretzako zortzigarren ikasgaia izan zen gauzak ez zirela gehiegi korapilatu behar.

Iheslariei buruzko legeria horren adibide bat da. Ez zaituztet Ăąabardurekin aspertu nahi, baina imajina ezazue gai baten inguruan lanean ari diren funtzionario eta abokatu britainiarren talde bat: merkatuan atera den jostailu batekin lan egiten eta jolasten uzten diete; ondoren jostailu hau erakusten diete eta gamelu bat dela ikusten dute: “gamelu bat da batzorde batek diseinatutako zaldi batâ€? Ez dakit honek zentzurik ote duen euskaraz edo gaztelaniaz. Kontu guztietarako, iheslariei buruzko legedia gamelu bat zen: gamelu baten antza zuen eta gamelu bat bezala zebilen.

Duela 20 urte arlo honetan lanean hasi nintzenean aholku on hau eman zidaten: jabetu nedila batzuetan kontu eta gai hauek, legearekin ez ezik, politikarekin ere badutela zerikusia. Beraz, politikaren esparrutik negoziatu beharra dago eta adierazi behar da noraino iritsi nahi den politikaren eremuan, adibidez, presoen askapenean; eta ondoren negoziatu eta lortu legeak guretzat lan egin dezan.

Bederatzigarren ikasgaia: lehen esan dudan bezala, preso ohiek duten lidergorako gaitasuna onartu behar da. Ipar Irlandan pertsona hauek lidergo politikoa erakutsi zuten negoziazioetan. Izan ere, Ostiral Santuko Akordioen inguruan egindako negoziazioak aurrera eraman zituzten lider unionista eta errepublikarrek kartzelan ikasi zituzten negoziatzeko trebetasunak.

Bakea ezartzeko gure esperientzian, politika mailako akordioa gauzatu ostean, trajedunekin eta argazki-makinen flashen fokupean, bake prozesua benetan eraginkor bihurtzen duena da lekuan bertan lan egitea; gure kasura etorrita, 30 urteko gatazka jasan zuten komunitateetan, non indarkeriaren kultura sustraituta zegoen. Lan ikaragarria egin behar izan zen oinarrietan indarkeriazko jarrerak eraldatzeko. Preso ohiak izan ziren sinesgarrienak eraldaketa hau gauzatzerakoan; izan ere, esperientzia horretatik igaro ziren, indarkeria erabili zuten beste pertsona batzuen aurka eta indarkeria jasan zuten beren haragian. Hau, mota guztietako gatazkei aplika dakieke. Pertsona hauek indarkeria esperimentatu zuten kartzelan zein kartzelatik kanpo. Gainera, gehienek lagunak edo etxekoak galdu zituzten.

64 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Beraz, pertsona hauek hitz egiten badute gerrarik ere ezagutu ez zuten gazte taldeekin, sinesgarritasun osoa dute bakearen aldeko mezua transmititzeko, eurek beraiek bizi izan baitzuten indarkeria.

Azkenik, azpimarratu egin nahi dut preso ohiak sinbolo batzuk direla. Hemen erakusten dizuedan argazkian ez dira azaltzen ez John Lennon ez Yoko Ono. Argazki hau politika orokorreko aldizkari batetik aterata dago. Ezkerrean azaltzen dena Martin McGuinness da, IRAko komandantea eta preso ohia; eta eskuinekoa On Ian Paisley da, kartzelan sei hilabetez egonikoa. Argazki hau muntaketa bat da. Ez ziren ondo konpontzen lehen ministro orde eta lehen ministro izan zirenean, hurrenez hurren. Hala ere, bi pertsona hauek elkarren ondoan ikustea, gure eskualdeko politikaren ardurarekin, izan beharko litzateke garrantzitsuena.

65

MARTIN SNODDON

Martin Snoddon HIRUGARREN ADITU-TALDEA: PRESO ETA IHESLARIEN ITZULTZEA

Arratsaldeon, jaun-andreok. Plazer bat da gaur hemen zuekin egotea.

Martin Snoddon naiz. Zoritxarrez, ez dut goi-mailako ikasketarik, ez dut itxurazko apunterik ekarri, eta beraz, pantailara begira egon beharko naiz, idatzi dudana irakurtzeko eta zuei esan beharrekoa ongi helarazteko.

Goi-mailako ikasketarik ez izateaz gain, preso politiko ohia naiz. Hamabost urtez espetxeratuta egon nintzen Ipar Irlandan, eta bertatik bizi izan ditut bai indarkeriazko gatazka baita bertako kartzeletako indarkeria ere.

Gerratik bakera Errespetu osoa izanik nire kide gehienei eta gatazkan sartuta dauden taldeetako pertsona gehienei, prozesu korapilatsu honen lekuko izan naiz; bakea hautsi zenetik, bakea berrezarri eta mantentzera, eta, azkenik, bakea eraikitzeraino.

Oro har, gaur egungo ikuspuntutik helduko diot gai horri, eta zenbait esperientzia konpartituko ditut zuekin, 1990ean askatu nindutenetik bizi izan ditudanak, alegia.

66 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Belfasteko kartzela Kieranek esan duen bezala, kartzela Irlandako bizitzaren parte esanguratsua izan da, agian duela ehunka urtetatik hasita.

Hemen ikus dezakezue Belfasteko Crumlin Road espetxearen irudi bat. Bertatik pasa behar izan zuten preso politiko guztiek, espetxeratzearen uneren batean.

Preso politikoak Eskualde osoan 30.000 eta 40.000 pertsona artean egon dira arrazoi politikoengatik espetxeratuta. Kieran McEvoyk, hain zuzen ere, bete-betean asmatu du 35.000 inguru direla esatean. Hala ere, nik dakidala, inon ez dago preso politikoen kopuru zehatzik.

Esaterako, pertsona batzuek, preso ez politiko gisa kondenatuak izatean, beren taldeak uztea erabaki zuten; beraz, delitu arruntei zegozkien saletan epaitu zituzten.

Horrela, kriminal arrunt disidente gisa ezagutzen duguna bihurtu ziren; gure testuinguruaren aspaldiko gaitza.

Long Kesh kartzela Hurrengo irudian Long Kesh presoentzako esparrua erakutsiko dizuet, Ipar Irlandan kategoria berezi horretako lehena.

1972an ireki zen, batez ere Crumlin Roadeko kartzelan ez zirelako gizon gazte guztiak sartzen. Emakume asko ere bazeuden indarkeriarekin konprometituta, sinesmenengatik edo horretarako beharra sentitzen zutelako, alderdi politikoetan oinarrituta, muga politiko jakin batzuen barruan bizi ziren pertsona guztiak aseko zituen gizarte bat sortzeko helburuarekin.

67

Pertsona espetxeratuak 30.000 pertsonako zifra hartu, eta kontuan hartzen badugu familiako lau kidek zutela preso bakoitzarekin harremana, gutxienez, ohartuko gara Ipar Irlandan 120.000 senide inguruk pairatzen zituztela zuzenean gatazka biolento horren eraginak.

Maze espetxeko H blokeak 1976an aldaketak etorri ziren, Britainia Handiko gobernuak kriminalizatu egin baitzituen preso politikoak. Orduan, Ipar Irlandako Maze kartzelan H blokeak ireki ziren, eta horma bat eraiki zuten bloke berri horren eta kategoria bereziko kartzelaren artean. Beraz, gerrako presoen kartzela baten itxura hartu zuen: zaintza-dorreak, txakurrez lagundutako soldaduak eta patruilak izateaz gain, talde bakoitzarentzat komando-egitura bat jarri zuten.

70eko hamarkadako aro horretan, gatazkaren inguruko taldeak hitzez komunikatzen ziren kartzelen barruan. Kanpoan, bitartean, bonben eta armen bidez komunikatzen zirenean.

Eta, egia esan, elkarren arteko desberdintasunei buruzko lehen elkarrizketak, lehenak, kartzeletan izan ziren.

2001ean, 1.685.267 pertsonek osatzen zuten Ipar Irlandako biztanleria. Haietako askok, % 7,1 inguruk, pairatu zituzten, zuzenean edo zeharka, espetxe arazoak. Eta kopuru handia da hori.

Elkarrizketa eta eztabaida politikoak Kartzelen barruan politikari buruzko elkarrizketa eta eztabaidak egoten ziren, gehien bat 18 eta 22 urte arteko gizonen artean. Kanpoan, pertsona horiek ez zuten aukerarik izan Irlandako historiari buruz horrelako eztabaidarik izateko.

Gazte horiek, beraz, erabaki zuten kartzela barruan elkarrizketak hastea, liderren gidaritzapean. Liderrek egoera aprobetxatu zuten hartatik ikasteko, eta garrantzi handia izan zuen horrek, ikasketa hori espetxetik kanpora eraman baitzuten ondoren.

68 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Orduan, espetxeetan heziketa formala eta informala zegoen. Presoek garapen pertsonala kartzeletan egiten zuten, eta neuk ere halaxe egin nuen.

Presoen askapena Ostiral Santuko Akordioaren ondorioz presoak askatu zituzten arte, ia 30.000 pertsona pasa ziren espetxe horietatik, bere zigorrak bete eta berriz ere gizarteratuta zeudenak. Horietako bat ni izan nintzen, eta gogoan dut kartzelako zuzendariak esan zidala: “birgizarteratu egin behar duzu�. “Ez adarrik jo�, erantzun nion.

Aldaketa ekartzeko irten ginen kartzelatik, eta ez gizarteak berdin jarrai zezan, kartzelara edo hilerrira joateak ohiko zerbait izaten jarrai zezan. Arrazoi politikoengatik espetxeratutako pertsonak bestelako zerbait egiteko irteten ziren kartzelatik, eta gizarteari aldaketa positiboa ekartzeko.

1991n, su-etenen aurretik, negoziazio prozesuaren hastapenetan parte hartu nuen, preso politiko ohiak birgizarteratzeko programei buruz hitz egiteko. Gizarte zibileko erakunde bat bitarteko, talde desberdinek bat egin zuten preso politiko ohiek zituzten beharrei buruz aritzeko.

1994ko su-etenaren ondorioz, Europar Batasunak esku hartu zuen gatazkan eta baliabide batzuk eskaini zituen, ekonomikoak batik bat, preso politiko ohiei zuzendutako zerbitzuak garatzeko.

Inplikatutako gobernuak Horrez gain, estatu eta gobernu asko sartu ziren gure testuinguruan.

Ameriketako Estatu Batuetako gobernua, Bill Clinton presidente zela, etengabe aritu zen gatazka hau lantzen. Gainera, politika arloko profesional askok babestu zuten elkarrizketa, eta topaketa baketsuak sustatu.

Era berean, Irlandako gobernua, Albert Reynolds lehen ministro zuela, gero eta gehiago inplikatzen hasi zen, baita hegoaldeko Irlandako herritarrak ere.

69

Bestalde, Britainia Handiko gobernua, eta bereziki Mo Mowlam -garai hartako Estatuko idazkaria Ipar Irlandan eta duela gutxi hila-, inplikatu ziren gatazka honetan.

Mowlam lasai asko sartzen zen aretoan, oinetakoak kendu, oinak mahai gainean jarri eta esan, “konpon dezagun hau�. Izugarrizko mesedea egin zigun emakume honek prozesu politikoan, baita bake akordioan ere.

Preso politiko ohien birgizarteratzeko premiak Europar Batasunaren parte-hartzea ekonomikoa izan zen batik bat. Garai hartan, birgizarteratzearen inguruko hainbat kontu aztertu genituen.

Ni, esaterako, Belfasteko Shankill Road-en zegoen birgizarteratze programa unionista bateko zuzendaria nintzen. Ez zegoen preso politiko ohiei soilik zuzendua. Haien senideak ere hartzen ziren kontuan. Izan ere, askok ahaztuta baitzituzten preso politikoen senideek urte askoan jasandako zailtasun, bazterkeria eta erronka guztiak.

Arreta guztia preso politiko izandakoek jasotzen zuten, eta guk arreta hori gatazkaren ondorioak jasan zituzten pertsona guztiengana bideratu nahi genuen.

Zentzu horretan, herri-komunitatean oinarritu behar genuen, preso politiko ohiak antzemateko, haien birgizarteratzea bultzatzeko, eta jartzen zitzaizkien estigma edo etiketa batzuk desegiteko.

Are gehiago, gizarte osoak parte hartzea behar genuen. Ipar Irlandako gizarte zibileko erakunde berri askok babesa eman ziguten, esaterako, ‘Community Foundation for Northern Ireland’ izenekoak. 1994tik gaur egun arte, erakunde honek preso politiko ohien birgizarteratzea babestu du, errespetuan oinarrituta, Prisoner to peace (presoa bakerantz) programaren bidez.

Birgizarteratzearen alderdi praktikoak Garai haietan, landu beharreko gaien artean zegoen aholkuen eta babesaren beharra. Denbora luzez kartzelan egon ondoren, jendea kalera itzultzen zen. Nik neuk,

70 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

hamabost urte espetxeratuta egon ondoren, ez nekien nola bilatu etxe bat, edo lana, ez nekien zer egin behar nuen. Hemeretzi urterekin sartu nintzen kartzelan eta hogeita hamalaurekin irten, ia hogeita hamabostekin. Aholkuak eta babesa behar nituen, nire inguruan ez bainuen halakorik.

Jendeak tabernan pinta bat hartzera gonbidatzen ninduen, eta nahikoa zuten horrekin. Baina egiaz ez zeuden nire beharren inguruko aholkuak emateko moduan: etxebizitzaren ingurukoak, edo lan bat aurkitzeko behar nituen gaitasunak garatzeari buruzkoak.

Egin behar genuena zera zen, enpresariekin mahaian eseri, eta galdetu: zer aukera dago hemen, zer lan egin daiteke? Preso batzuk ingeniari gaituak zirela sartu ziren kartzelan, ontzioletan lan egiten zuten. Baina kartzelatik irtetean, ez zuten itzultzerik, ez baitzegoen ontziolarik.

Birziklatu beharra genuen, eta auzi hori identifikatu behar izan genuen; presoak babestu eta heziketa zentroetara jo, lanbide heziketa jaso ahal izateko, eta elkarrizketak egin eta lana lortzeko aukera izateko.

Enplegua gai garrantzitsua izan zen. Bazterketa zegoen alde guztietan, eta, egia esan, oraindik ere badago. Preso politiko ohiek ezin dugu arlo batzuetan lana aurkitu.

Hala ere, Kieran McEvoyk aipatu duen bezala, herrialdea zuzendu dezakegu. Ipar Irlandako lehendakari ohia eta lehendakariorde ohia, Ian Paisley eta Martin McGuinness, preso politikoak izan ziren, baita gaur egun kargu horiek dituztenak ere, Peter Robinson eta Martin McGuinness, hurrenez hurren, legea hautsi eta zigorra betetakoak. Horiek dituzten lanbideak nik ezin izan nituen lortu. Horrek erakusten du zein zentzugabea den kontu hau, jakinik buruzagi horiek gure gizartean daudela.

Bestalde, edozein pertsonak behar du laguntza psikologikoa. Gu soldaduak ginen, eta guk ere behar genuen laguntza psikologikoa. Baina ez genekien behar genuela, kartzelan mozorro ikusezin bat genuelako, emozioak ezkutatzeko, emozioak ahultasunaren seinale baitziren.

Gu gizonkoteak ginen, soldaduak, gauez burkoaren azpian negar egiten genuen eta gehiegi edaten genuen, ezin genuelako bizi gure oroitzapenekin edo gatazka biolen-

71

toaren traumarekin. Guztiek ez, baina kopuru handi batek benetan behar zuen laguntza psikologiko hori. Eta garai hartan Estatuak ez zuen halakorik eskaintzen.

1995era egin dut atzera; garai hartan guk geuk asmatu behar izan genuen laguntzeko modua, eta presioa egin, aldaketak lortzeko. Oraindik ere, esan dezaket Estatutik laguntza jasotzeko zerbitzu horiek aldatzeko beharra dagoela Ipar Irlandan. Pixkanaka gauzak aldatzen joan diren arren, ez da nahikoa izan, eta zerbitzu horiek eskaintzen dizkigutenerako, agian denok hilda egongo gara.

Espetxeratzearen ondorioak Ipar Irlandan Kieran McEvoyren lankideek zenbait ikerketa egin dituzte, Belfasteko Queen’s unibertsitatean, eta honako datuak ondorioztatu dituzte: Preso politiko izandako pertsonen artean, erresistentzia maila altuak antzeman dira.

Adimena eta sormena oso onak izan ohi ditugu, eta kolpe asko jaso ditzakegu; oso gogorrak gara.

Era berean, trauma ondorengo estresak eragindako arazo asko izan ohi dituzte pertsona horiek. Ikerketa horretan parte hartu zuten 190 preso politiko ohietatik erdiak baino gehiagok zuten halako arazoren bat.

Depresioa ere hor dago. Orain, azkenean, preso ohiek argi eta garbi esan dute zerbait egin behar dela gai horren inguruan, haietako asko depresioaren atarian baitaude.

Duela sei hilabete, esaterako, preso politiko izateagatik lanpostua galdu zuen preso ohi bat depresioan erori eta bere buruaz beste egin zuen. Gasolina bota zuen gorputzean eta su eman zion bere buruari.

Hala nola, drogen eta alkoholaren gehiegizko kontsumoa ere oso ohikoa da, Irlandako kulturaren parte da. Asko gustatzen zaigu pitxer eta pinta batzuk edatea, musikaz lagunduta. Ez du ezer txarrik horrek, baina ez dugu egunero behar. Hori

72 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

egitean, uste dugu amesgaiztoetatik ihes egiten ari garela, baina hurrengo goizean hortxe jarraitzen dute amesgaiztoek, zure ondoan. Hau da, drogen eta alkoholaren gehiegizko kontsumoa egon da eta horri ere arreta jarri behar zaio.

Arazo ekonomikoak ere asko dira. Preso ohiei, orokorrean, bizitzak ez die axola.

Biharkoan ere ez dute pentsatzen, gaurkoan bizi dira eta dena gastatzen dute. Askok pentsatzen dute, “zer egingo dute, berriz kartzelara eraman? Han, behintzat, janaria bermatuta daukat...�.

Preso ohi askok pentsatuko dute kartzelan hobeto zeudela, kideek elkarren alde egiten baitzuten han. Ez zuten etsai argirik ere, eta aurre egiteko eta borrokatzeko indarrarekin zeuden. Gainera, ez zuten eguneroko gauza txikiez kezkatu beharrik, adibidez seme-alabei jaten emateaz, emaztearen beharrak asetzeaz eta familiako eta komunitateko beste kideekin zituzten harremanak zaintzeaz.

Baina bazegoen kultura militar bat, gai hori zeharka aipatzen zuena. Gutxik hitz egiten zuten beren esperientziari buruz; ez zuten nahi inork gerraren errua botatzerik, ez zuten nahi buru-osasuneko arazoengatik iraintzerik, ez zuten nahi ahul edo errudun sentitzerik. Ia konfiantzarik ez dute zerbitzuak eskaintzen dituztenekin.

Eta kontu hau arazo larria da, landu beharreko konfiantza-arazoa. Preso ohi askok pentsatzen dute, “lubakietan nirekin ez zeunden-eta, zergatik izan behar dut konfiantza zugan? Nola nahi duzu bizkarra ez ematea, ez bazara nire kamarada, nirekin batera borrokatu ez baduzu?�.

Beste gizarteratze-programa batzuekin konpartitutako esperientziak Askatu nindutenetik, munduko beste borroka-gune batzuetan jardun duten pertsonekin esperientziak konpartitu ditut.

Hegoafrikan Brian Currin ezagutu nuen, eta birgizarteratzeaz, justizia konpontzaileaz eta egiaren batzordeez hitz egin genuen.

73

Nikaraguan, mendian eseri ginen sandinistekin eta aurkariekin, haien beharrez hitz egiteko elkartu zirenean.

Balkanetako herrietan ere konpartitu genituen esperientziak, Bosnian, Serbian eta Mazedonian. Batzuek, lehenago esaten ziguten guri gerran borrokatu zutela komunitateko beste kideei baino.

Gaza ere presoz josita dago. Esan daiteke Gaza preso politiko ohiez betetako kartzela dela. Han hiru egun eman nituen, hotel batean, hamaika talde militar desberdinetako presoekin. Eta, badakizue zertaz hitz egin genuen? Ez genuen gerraz hitz egin; bakeaz baizik, gizarteratzeaz eta etorkizunaz.

Duela gutxi Haitin ere izan naiz, hango borrokalari ohi eta presoekin hitz egiten.Somalian ere egon nintzen. Gaur hitz egin dut horretaz batzuekin.

Buruzagitza Buruzagi politikoetako batzuk preso eta borrokalari ohiak dira. Irudian ikus dezakezuen bezala, Martin McGuinness eskua ematen ari da Ingalaterrako erreginari, instituzio britainiarraren buruari.

Garai hartan sortu ziren komunitatearen buruzagiak; Ipar Irlandako gai korapilatsuenak aztertzeko elkartzen ziren.

Bakegintzarekin konpromisoa Herri-komunitate gehienek elkarrizketaren bidez eraiki zuten bakea. Talde desberdinetako pertsonek babestu zuten bide hori; irudi honetan ikus daitezke pertsona horiek, elkarrekin kalean, bakeaz hitz egiten. Pertsona horiek konfiantza izan zuten elkarrengan, eta arriskuak hartzeko prest daude; horrela ari dira Ipar Irlandan bakea eraikitzen.

74 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Preso ohien eragina ondorengo belaunaldietan Etorkizuneko belaunaldietako jendearekin lanean jardun dugu. Haiengan eragitea beharrezkoa da; horrela, borrokalari edo preso politiko ohi gisa genituen sinesmen eta balioek mendeetan zehar iraungo dute. Horrexegatik, sinesmen horiek defendatzeko modua aldatu behar dugu, indarkeria alde batera utzi, eta indarkeria-ezaz jokatu, aldaketa positibo bat ekartzeko. Hori egiten ez badugu, arriskuan egongo gara.

Preso politiko ohiak gaizkile bihurtuta Irudi honetan ikusten duzuenez, Haitin nago, mendian, Puerto Principeko bost talde armatutako buruzagien alboan. Horiek guztiak borrokalari ohiak dira, ez zuten gizarteratze programarik egiteko aukera izan, eta guztiak gaizkile-taldeetako buruzagi bihurtu ziren. Gizarteari lagundu beharrean, zokoratuta amaitu zuten.

Gizarteratzea eta herriaren ekintza Haitin Urte asko geroago, pertsona horiekin lanean egon nintzen Haitin, birgizarteratzeprogramak martxan jartzen saiatzen. Komunitatea bera saiatzen zen hori egiten, Nazio Batuen edo Europar Batasunaren laguntzarik gabe. Pertsona horiek bazekiten beren kabuz eta berentzako egin behar zutela hori. Irudi honek erakusten digu zer lan egiten zuten garai horretan.

Komunitatearen buruzagitza Ipar Irlandan.

Etorkizunerako gidalerroak.

Irlandan apur bat haratago goaz. Preso politiko ohiek bakea eta etorkizunerako eztabaida sustatzen dute: etorkizunerako bakea sortu gaur egungo bakean, gurekin geldituko dela bermatzeko.

75

Gizarteratzearen garrantzia Nire iritziz, birgizarteratzea erabakigarria da. Guk, preso politiko ohiek, ekarpen handia dugu gizarteari egiteko. Zenbat eta gehiago landu gizarteratzearen gaia, orduan eta ahalmen handiagoa izango dugu gizartean aldaketa eragiteko.

Babes-egitura egokia Birgizarteratze-programa batek, nire ustez, honen antza izan beharko luke: preso politiko ohiek zerbitzuak eskaintzea beste preso politiko ohiei, gizarte zibilaren laguntzarekin eta gobernuaren baliabideekin. Hau da, elkarlana bakerako prozesu gisa.

76 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

77

ANDY CARL

Andy Carl LAUGARREN ADITU-TALDEA: IRAGANARI NOLA AURRE EGIN Atsegin handia da niretzat arratsalde honetan hemen egotea eta egun hauetan zehar foro honetan parte hartu ahal izatea. Honi esker, testuinguru honi buruz asko ikasteko aukera izan dut. Izan ere, etortzen naizen bakoitzean prozesu honi eta munduan diren beste askori buruz ikasteko falta zaigunaz jabetzen naiz.

Oraintxe bertan Ulster Unibertsitateko bi irakasle agurgarri dauzkat alboan mahai honetan. Berehala antzemango da arlo honetan profesional bat naizela, ez ordea irakasle bat.

Nire hitzaldiaren bitartez, eztabaida kokatu eta nire erakundearen, ‘Conciliation Resources’-en, esperientziak partekatu nahi ditut. Nola egin aurrera, horren inguruko hausnarketa batzuk eskainiko ditut jarraian.

Mahai honen gaia iraganari nola aurre egin da, nire ustez atzera baino aurrera begiratzearekin lotuagoa dagoen gai bat. Beraz, iraganera hurreratzeak, etorkizunari aurre egitea esan nahi du.

Bake prozesuaren paradigma?

Bakea bultzatzeko Foro Sozialaren atzoko egunean, Christine Bell-ek bake prozesuaren paradigma hainbat funtsezko etapetan banatzen den prozesu bezala definitu

78 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

zuen: bake elkarrizketak gertatu ahal izateko ingurugiro apropos baten prestakuntza fasea; negoziaketak, akordio politikoa eta gatazkaren osteko prozesu bakegilearen eraikuntza.

Atzo bakean oinarritutako elkarbizitzara bultzatzen duten beste kontu batzuen inguruan jardun ginen, besteak beste, desarmea, desegitea, integrazioa, gobernuaren erreforma, parte har lezaketen egiaren batzordeak eta garapen ekonomikoa sustatzeko proiektuak.

Era berean, Christine Bell-ek oraintxe aipatu dudan eta zuek oso ongi ezagutzen duzuen paradigma azaldu zuen, zeinak dioen ez dela zertan munduko toki guztietan berdin jokatu behar. Zeuek ere zeuen prozesua jarraitu duzue. Dena den, nolabait, albiste txarra bidai orritik atera zaretela dela uste dut.

Azken egunetan, Ipar Irlandako eta Hegoafrikako kasuei buruz gehiago ikasteko aukera izan dugu. Zehazki, prozesu hauek ez dutela jarraipenik izan edota ez direla elkarbizitza baketsuko fasera iritsi entzun dugu. Zentzu honetan, Martin Snoddonek adierazi du oraindik, neurri batean, aurrerapenak egiten ari diren fase bati buruz hitz egiten ari garela.

Nazioarteko komunitateak jarraitzen eta kontutan hartzen duen eredu linealaz arduratu beharko ginatekeela iruditzen zait. Honela, ondorengo galderari erantzun bat eman beharko genioke: “nola egin aurrera etapa bat edota gehiago ahulak edota erabat hutsalak diren prozesuetan?�. Nire ustez, galdera honek gaurkotasun handia du Euskal Herriko bake prozesuan, eta baita antzeko dilemei aurre egin behar dieten beste hainbat prozesutan ere.

Orobat, beste galdera honen inguruan eztabaidatu beharko genuke: “nola egin dezakegu aurrera bake bidean, bake akordio globalik ez badago?�

Berradiskidetzearen hiru eremu Egia esan, pertsona akademikoek deskribatu ohi dituzten hiru berradiskidetzeeta aldaketa-eremu aipatu nahi nituzke.

Lehenengoa, aurreko saioan dagoeneko aipatua, jarrerak eta diskurtso publikoa aldatzeko erronkan datza, berradiskidetzean aurrera egin ahal izateko ezinbestekoa baita.

79

Ildo beretik, bi adibide labur emango ditut, argigarriak iruditzen zaizkidanak, “Conciliation Resources�-en laguntzarekin beste pertsonek honelako erronkei nola aurre egin dieten ikustarazteko.

Lehen adibidea Kaukaso hegoaldean kokatzen da, Georgia eta Abjasiaren arteko gatazkan, non Errusiak ere parte hartzen duen. Bertan arazo nahiko larriak daude inolako harremanik ez duten Georgiako eta Abjasiako komunitateen artean, ez baitakite ez beste komunitatea nola bizi den, ezta gatazkak eta gerrak beste komunitatearengan izandako eragina zein izan den ere. “Conciliation Resources�-ek bertako proiektu oso sortzaile bat sostengatu zuen: familien artean grabazio ekipoak banatu ziren, ondoren familiek, euren modura eta euren hitzekin, gatazka eta garaiko egoera -gatazka oraindik konpondu gabe egoniknola bizi zuten azal zezaten. Euren istorioak, zeinak oso pertsonalak eta batzuetan oso dibertigarriak ziren, editatu eta eskualde osoko goizeko irratsaio batean igorriz oso ezagun egin ziren. Hego Kaukasoko mugak ere gainditu zituzten, eta Sobietar Batasuneko estatu ohietan hedatu ziren. Zinez, proiektuak entzuleek gainontzeko pertsonen bizitzak modu xume batean ezagutzeko bide eman zuela uste dut.

Lan egiten dugun egoera askotan, pertsonek nolabait errepikatzera kondenatuak dauden lengoaia eta argumentu jakin batzuei eusten diete. Atzo Mark Freeman narratiba menderatzaileei buruz eta azken hau narratiba inklusiboaren bitartez gainditzeari buruz mintzatu zen.

Bigarren adibidea diskurtso publikoei loturik dago, eta hau ere Kaukaso hegoaldean garatu zen proiektu bat da, zehazki Nagorno-Karabaj eskualdean, Armenia eta Azerbaijanen arteko gatazkan hain zuzen ere. Bertan, hainbat pertsona ohartu ziren eztabaida egungo arazoetan kokatu ordez etorkizunean kokatzen bazuten, elkarrizketak libratu egingo liratekeela. Honela, etorkizunari buruzko foro bat sortu zuten, zeinetan hainbat adituk bost urteko epean testuingurua nolakoa izango zen eta zer erronkei aurre egin beharko zieten eztabaidatu zuten.

Aldaketa gerta dadin bigarren eremu garrantzitsua erakunde publikoen eta legediaren erreforma da. Aurreko txandan adibide ugari entzun ditugu. Niri dagokidanez, eztabaida bi adibide ezberdinekin aberastuko dut.

Alde batetik, Fiji-n egon ginen lanean, Ozeano Pazifikoan dagoen estatu bat.

Nahiz eta erregimen armatu batek boterea eskuratu izan, gatazka ez-armatu bat bizi duen herrialde bat da. Kasu honetan eta beste hainbatetan, historiaren jabe

80 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

nor den eta historia eskoletan nola irakatsi behar den eztabaidatu ohi da. Proiektu berritzaile hau, oso bananduta zeuden komunitate bakoitzeko herritarrak hezkuntza sailarekin batera bildu zirenean hasi zen, historia irakasteko curriculum berri bat garatu asmoz. Historia landu eta irakasteko moduan puntu komunak bilatzen saiatzen zen proiektu bat izateaz gain, curriculum nazionala diseinatzeko garaian sortutako iritzi ezberdintasunei nola aurre egin ere jorratzen zuen. Badakit munduan zehar honelako proiektu asko daudela eta, zentzu honetan, hemen ere antzeko batzuk izango direla imajinatzen dut.

Bestalde, Ugandan, hemengoarekiko oso desberdina den testuinguru batean, non agenda oso popular bat zuen baina gizartearen babesik ez zuen talde armatu batek milaka ume bahitu zituen borrokatzeko, beste leku batzuetan baino gutxiago landutako amnistia legedi bat egon zen. Bahitutako ume horiek modu seguru batean itzultzea ahalbidetzeko lege bat sortzeko ekimena egon zen, itzulera prozesua beraientzako ezagunak ziren komunitateko pertsonen bidez garatzeko.

Legediak ume horiek berriro estatura bueltatzean zer gertatuko zen eta gizarteak beren itzulera eta birgizarteratzea nola kudeatuko zituen jasotzen zuen. Ekimen hau legedia idatzi eta parlamentuari hau aplikatzera bultzatu zuen gizarte zibileko erakunde batek sustatu zuen. Hau izan zen benetan indarkeriari amaiera ematen lagundu zuen pausoa. Borrokan igarotako hainbat urte eta beste hainbat borrokalari bahituen ondoren, ume haiek ezarritako aministia testuinguru honetan etxera itzultzeko aukera izan zuten.

Aipatzea gustatuko litzaidakeen berradiskidetzearen hirugarren eremua gure jokabide eta erlazioak nola aldatzen diren inguruan kokatzen da. Zentzu honetan, aldaketa sustatu eta indibiduoengan eta haien testuinguruetan eragin sakona izan zuten bi adibide aipatu nahi ditut.

Lehenengo adibidea truke programa bati buruzkoa da. Honen harira, Martin Snoddon-ek lehenago Ipar Irlandara etortzeko gonbidapen bat egin dizue. Aipatu dudan truke programa emakume filipinar eta kolonbiarrez osatutako bi talderen artean burutu zen. Emakume hauek ez ziren bakezaleak, komunitate oso ezberdin eta banandutatik zetozen emakumeak baizik: negozioen mundukoak, segurtasunindarren partaideak, paramilitarrak, elizako askapen mugimendukoak, gobernuz kanpoko eremutakoak, sindikatutakoak, etab. Emakume filipinarren taldea Kolonbiara joan zen, eta alderantziz, kolonbiarrak Filipinetara, bertako bake prozesuak aztertu eta aurrera egiten ote zuten ikusteko. Programa honek bi testuinguruak barne hartzen zituen.

81

Gainera, aurrera egin ahal izateko erronkei aurre egin behar izan dieten prozesuak behatu ditugu, gizartearen behar guztiei erantzuna emateko akordio orokor bat ez bazegoen ere.

Dena den, kasu zehatz honetan, burututako trukeak -modu garrantzitsu bateaneta hezkuntza prozesuak emakumeei elkarrengandik ikasteko aukera eman zien, ulermenaren bitartez. Kostata eta oso iragan konplexu bati aurre egiten, beren herrialdetara itzultzen ziren eta batera jarraitzen zuten emakume plataforma gisa, bere bake prozesuei buruzko ikuspegi propio batetik, nork bere gobernuengan eragin nahi zuen emakume plataforma gisa.

Antzeko bigarren adibidea Kaukasoko hegoaldean gertatu zen, “Conciliation Resources�-ek Georgia eta Abjasiako bi aldeetako alderdi politikoen elkarrizketa bultzatzen zuen ekimen batekin. Nahiz eta azkeneko bost edo sei urteetan alderdiek elkarrizketari uko egin izan, ordezkari gazteek elkarrizketak mantentzearekin eroso zeuden. Izan ere, oso dinamikoa izan den elkarrizketaren bidez, hainbat gai garrantzitsuren inguruan lan egiteko gai izan dira. Bestalde, beste herrialdeetara bidaiatzeko aukera izan dute beste testuinguru batzuk ezagutu eta modu garrantzitsu batean, nolabait beren alderdi politiko eta buruzagiengan eragina izateko.

Bakerantz bide anitz: gatazken eraldaketa Dakizuen bezala, -eta Lokarrik ere oso argi dauka-, pertsonek ikuspuntu bat negoziatzen lagundu ahal izan dezaten, bere indar antolatzaile eta pertsonalak garatu ahal izateko, baita bere gaitasunak ere, eta aldaketarako aukera dagoen unean adi egoteko existitzen dira aukera hauek.

Besteak beste Foro Sozialaren ekimenen bidez gaurko bakea sustatzeko ikusten dugun ahalmen sortzaileak aldaketarako konbinazio magiko baten lekuko garela adierazten du.

Bake prozesua bultzatzeko Foro Soziala bezalako ekimenetan dauden momentu sortzaile horiek ikusten ditugunean, aldaketarako konbinazio magiko baten lekuko gara.

82 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Bakearen konkista Azkenik, esperientzia hauen gauzatze praktikoan ikusten ditudan zenbait gairi buruzko hausnarketa batzuekin amaitu nahiko nuke, non bakea indarkeria ezaren bidez erdiesten den -ez baita bakarrik gerra irabazten, bakea ere irabaz daiteke -.

Benetan, bide orririk ez dagoela onartzen dugu. Prozesu hauek oso bereziak dira eta beren segida eta ordena testuinguru bakoitzaren arabera aldatzen da. Zentzu honetan, nire iritziz, munduari asko irakats diezakiokeen oso testuinguru eta prozesu interesgarri batean murgilduta zaudetela argi dago.

Bigarren puntua denok honelako foro batek duen balioa ikusten dugula da, berradiskidetze eta adiskidetzeari gorespen bat irudikatzen baitu, lehenengo aldiz pertsonak elkartzen direlako, eta horrek, aldi berean, maila ezberdinetan lan egitea inplikatzen duelako, alderdi politikoekin, gobernuarekin eta gizarte osoarekin. Hau aldaketa prozesuetan argi antzeman dezakegun zerbait da, Foro Sozialak egin dituen aurkezpenetan behin eta berriz entzun dugun bezala.

Benetako elkarrizketarako aukerak izatea da, nire ustez beste faktoreetako bat.

Pertsonak elkartzen dituzten eta oso zailak suerta daitezkeen elkarrizketa kolaboratzaileak izatea, alegia. Nire iritziz, elkarrizketa zail batean kontzentratzen ez garen bitartean ez dugu benetako aurrerapausorik emango. Honek hurrengo urratsa eskatzen du.

Zinez, gizartean dauden ezberdintasunak eta desadostasunak zeintzuk diren adosteko akordio bat egon behar da, gero desadostasun horiengan gure arreta jartzeko eta lur amankomun bat aurkitzeko ditugun aukeretaz jabetu ahal izateko.

Gure esperientzietako askotan presente dagoen beste puntu batek giltzarri diren zeregin horiek betetzen dituzten erakunde zein norbanakoak aipatzen ditu. Aipatu ditudan testuinguru guztietan, bi motatako indibiduo daudela antzemango duzue: bitartekariak, aldi berean komunitate edota erakunde ezberdinetako kide direnak.

Nahiz eta batzuetan beraiengan konfiantza izatea zaila den -jaka aldatzeko gaitasuna baitute-, funtsezko rol bat dute.

Modu berean, nahiz eta askoz errazagoa izan, gizartean sinesgarritasuna duten eta bake prozesuan famatu egin diren pertsonak goraipatu behar ditugu, adosta-

83

sunerako figurak bihurtu baitira. Adostasunerako figura horiek ezagutu behar ditugu, “Conciliation Resources�-ek parte hartu duen prozesu guztietan funtsezko eginkizun bat izan baitute.

Nire azken-aurreko puntua, elkarrizketa bat aurrera eramateko oinarrizko tresnak ahaztu genituenean, aurrera egiteko balio izan digun gai bat da. Kolpe gogor bat jaso duten gizarteetan elkarrizketa egoki bat sortzeko teknologia, tresna eta taktika berriak ikasi eta berraurkitzea beharrezkoa iruditzen zait. Elkarrizketan jarduten irakastea eta nola jardun irakastea abiapuntu bat izan daiteke, ez elkarrizketa izatez, baizik eta elkarrizketa kolaboratzaileak sortu ahal izateko elkarrizketa.

Bestalde, egia aurkitzeko aspirazio eta borroketan nolabaiteko tentsio sortzaile bat dagoela iruditzen zait. GKE-etan, desadostasun edota iritzi ezberdin ugari egon daitezke hauetako zenbait eremutan, nahiz eta agenda komun bat izan. Zuzenbide estatuarekin konpromisoa eta eta konpromisoarekin berarekin dugun konpromisoa: nire ustetan, hau da aurre egin beharreko erronka garrantzitsuenetako bat.

Zentzu honetan, Kolonbia eta Fiji-ko emakumeen taldeetara bueltatuz, Kolonbiako presidenteari aurkeztuko zioten ekimen bati buruz hitz egin ziguten orain dela gutxi Londresen. Denbora tarte honetan kide batek talde paramilitar baten mehatxuak jaso zituen eta taldeak prozesua utzi edota prozesuarekiko beren konpromisoa mantenduko zuten erabaki behar izan zuen. Beraien artean oso elkarrizketa gogor bat izan zuten. Gure lanean konpromisoaren eta zuzenbide estatuarekiko errespetuaren artean tentsio handi bat dagoela iruditzen zait, batzutan gure komunitateak ere banatzen dituena. Horregatik, zaila baina aldi berean kudeatzeko oso garrantzitsua den arlo bat dela iruditzen zait.

Nolabait, nire iruzkinen bitartez eztabaida kokatzen saiatu naiz.

84 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

85

BRANDON HAMBER

Brandon Hamber LAUGARREN ADITU-TALDEA: IRAGANARI NOLA AURRE EGIN Eskerrik asko hemen hitz egitera gonbidatu nauzuelako. Pozten naiz bake prozesuari buruzko eztabaida ireki hau antolatu duzuelako, iraganari nola aurre egin eta beste hainbat alorri buruzko akordioak adosteko. Neurri batean, gela honetan egiten ari den eztabaida publikoari buruzko gai bat hartuko dut nire hausnarketaren ardatz: izan ere, ezinbestekoa baita niretzat gatazka-egoera bizi izan duen edozein gizartek iraganari aurre egitea.

Kieran McEvoy-k esan duen gisan, azpimarratu nahi nuke nik ere gizarte guztiak desberdinak direla. Jatorriz hegoafrikarra naizen arren, Ipar Irlandan bizi naiz egun. Hegoafrikan denbora luzez esan genuen geure gatazka bakarra eta oso desberdina zela. Baina bitxia bada ere, bakea erdietsi ondoren, mundu osoan zehar bidaiatu genuen jendea konbentzitu nahian, funtsean gatazka guztiak berdinak zirela esanez.

Eta gaur egun, ez dut uste gatazka guztiak berdinak direnik edo gauza bera direnik. Orain, Ipar Irlandan hamar urte baino gehiago bizitzen daramadan honetan, esan dezaket zenbat eta denbora gehiago bizi han orduan eta gutxiago ulertzen dudala bertako gatazka, hara heldu nintzenean ez bezala, oso ondo ulertzen nuela uste bainuen. Zenbat eta denbora gehiago eman toki batean, ohartu egiten zara lehen begiratuan ematen duena baino konplexuagoa dela guztia.

Hainbat aldiz egon naiz hemen dagoeneko, eta egoera guztiak desberdinak direla uste badut ere, iruditzen zait beste toki batzuetan gertatu diren hainbat gai orokorrez hitz egin dezakegula.

86 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Konplexutasunaren gaiari berriro helduz, uste dut, bitxia bada ere, gatazkak sinplifikatu egiten dituela gauzak; hau da, manikeismora jotzen da, definitzen laguntzen duelako nor dirudien on edo gaizto, edo nor ari den gauzak zuzen edo oker egiten. Baina sinpletasun hori kontrajarri egiten zaio bakea lortzeko konplexutasunari, adiskidetzeari eta iraganari aurre egin beharraren prozesuari. Horregatik, edozein bake prozesutan hori izango litzateke atalik zailenetakoa. Niri iraganari aurre egiteko moduaz hitz egiteko eskatu didate.

Hegoafrikan hainbat prozesu gauzatu ziren iraganari aurre egiteko. Guztietan garrantzitsuena Egiaren eta Adiskidetzearen Batzordea izan zen. Ipar Irlandan, aldiz, borrokan gabiltza oraindik iraganari aurre egiteko moduaren gainean, ez baikara ados jartzen.

Nire hitzaldi honetan labur azalduko dut zer den niretzat iraganari aurre egitea.

Iraganari aurre egiteko sei ikasgaiez hitz egingo dut, hainbat esperientzia eta prozesutatik atera ditudanak; horietako batzuk ondo funtzionatu izan dute, beste batzuk, aldiz, ez.

Zer da iraganari aurre egitea?

Zer da iraganari aurre egitea? Amaitzeke dauden hainbat gairi aurrez aurre heltzeko prozesua da niretzat, giza eskubideen urraketekin lotutakoak batez ere.

Oso gizarte gutxi daude, indarkeria sufritu izanik, urraketa horiek jasan ez dituztenak. Urraketa horiek gizartean irauten dute eta erreferentzia gisa baliatzen dituzte hainbat kolektibok, bai gatazka luzatzeko, bai bakea erdiesteko.

Bistan denez, gizakiek eta komunitateek etengabe egiten diote aurre iraganari.

Gatazkaren biktima bazara, beti egin beharko diozu aurre iraganari, maite dituzun pertsonen heriotzaren urteurrenetan esaterako, berriro ekarriko duzulako gertatutakoa gogora. Hori da, beraz, gure ingurunean gertatzen dena.

Hala ere, iraganari aurre egitea diodanean, egiazki, iraganari aurre egiteko egituratutako saiakera-multzoaz hitz egiten ari naiz, eta horiek era askotakoak izan daitezke; hala nola, estrategia makrogubenamentalak, gizartearen ekimenak, edota banakoen proiektu eta ekimenak. Beste modu batean esanda, gizarteak modu egituratuan iraganari eta giza eskubideen urraketei aurre egiteko egin ditzazkeen ahaleginak dira.

87

Ildo horretatik, marra bat egitea eta ahazteko ahalegina egitea beste modu bat izan liteke iraganari aurre egiteko, gutako askok balia genezakeen estrategia, alegia. Hegoafrikan, 1990eko hamarkadan, Egiaren eta Adiskidetzearen Batzordeaz eztabaidatzen ari ginenean, hainbat lagunek esaten zuten: “begiratu Espainiari, gerra zibilaren ondoren ez zuen egia ezagutzeko prozesurik gauzatu eta ez zituen gai hauek aztertu, eta aurrera egin duen gizarte bat dela dirudi”. Baina orain jakin badakigu gai horiek denon ahotan daudela berriro eta gatazka soziala sortzen ari dela. Ikasgai nagusia beraz zera da: ahaztea edo marra bat egitea estrategia bat izan badaiteke ere, litekeena da iraganaz ahaztea ez dela aukera bat. Azkenean, modu batean zein bestean, gizarte guztiek egin beharko baitiote aurre iraganari.

Era berean, Ipar Irlandan ‘Healing Through Remembering’ (Oroimenaren bidezko sendaketa) proiektuan aritu nintzen lanean. Proiektu horrek bultzatzen zuen iraganari aurre egitea berariazko prozesu aktibo gisa, eta hitz horiek azpimarratu nahi ditut: berariazkoa eta aktiboa. Formula kontzientea da, “goazen iraganari aurre egitera” giza eskubideen urraketei eta gizartean izan ziren hondamenei heltzeko.

Bestalde, Colm Campbell-ek erabiltzen duen beste termino bat entzungo duzue: justizia trantsizionala. Egiazki, iraganari aurre egiteko prozesuaren osagai askoz zabalagoa da niretzat justizia trantsizionala, niretzat ez da justizia mota berezi bat, baizik eta trantsizio-testuingurutan edo aldaketa-prozesutan dauden gizarteetan gauzatu behar den justizia mota.

Modu sinplifikatuan, batzuetan pentsatzen dut joko-arauak erabat adostu ez dituen etapa dela trantsizioa; gauzek funtzionatu egingo dute, garatu egingo dira, baina politikoki etengabeko aldaketekin. Sarritan, testinguru horietan nahiko zaila izan daiteke justizia ohikotasunez egitea.

Nire iritziz, justizia trantsizionala berariazko mekanismo batzuekin egoten da lotuago; esate baterako, prozesamendu edo depurazio bidez indarkeriarekin lotura zuzena izan duten pertsonak funtzio publikotik baztertzearekin, indarkeriari buruzko egiaren batzordeekin, ikerketekin edo erreparazioekin. Hala ere, uste dut iraganari aurre egitea haratago doala.

88 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Iraganari aurre egitea 2003. urte inguruan, “Healing Through Remembering” proiektuaren bidez, galdeketa bat egin genuen Ipar Irlandan, hemen egiten ari denaren antzera. Haren bitartez galdetu genuen ea zer aukera balia zitzaketen Ipar Irlandako biztanleek indarkeriak utzitako ondorioei aurre egiteko.

Iraganari aurre egiteko hamalau formula eskuratu genituen, hain zuzen ere jarraian aipatuko dizkizuedanak. Nire iritziz, lege-mekanismo sinple batzuk baino haratagokoak ziren. Parte-hartzaileek azpimarratu zuten oso garrantzitsua zela gatazkari buruzko istorioak entzutea eta kontatzea, eta hainbat iradokizun egin zituzten; hala nola, oroigarriak, museoak, erakusketak eta artea baliatzea; ospatzeko aukera publikoak eta kolektiboak bilatzea; oroimenaren egunak; egia berreskuratzeko prozesuak -egiaren batzordeak-; epaiketak, zigorrak eta ikerketak; proiektu komunitarioak; biktimentzako laguntzak; ikerketak; gizarte-politikak garatzea; kalte-ordainak eta erreparazioa; oroimenaren etxeak; erakundeen autoazterketak eta barkamena.

Irakaspenak Ikus dezakezuen bezala, nahiko zabala da alor hau. Egun osoa izango banu, zehaztasun handiagoz hitz egin ahal izango nizueke gai hauetako bakoitzaren inguruan, baina ezingo dudanez egin, hau azpimarratu nahi dut: niretzat iraganari aurre egitea modu irekian pentsatzea da. Jarraian, atera ditzakegun sei ikasgai azpimarratuko ditut, horietatik ikas dezakegula uste baitut.

Lehen ikasgaia Ipar Irlandara bizitzera joan nintzen garaiari dagokio. Hegoafrikakoa naizenez, komunikabideek elkarrizketa egiten zidaten bakoitzean edo pertsonaren bat ezagutzen nuen bakoitzean, beti galdetzen zidaten: “Beharrezkoa al du Ipar Irlandak Egiaren Batzorderik”? Nik erantzuten nuen: “Hasteko, uste dut beharrezkoa dela zuek erabakitzea iraganari aurre egin nahi diozuen ala ez. Iraganari aurre egitea erabakiz gero, egiaren batzorde bat izan liteke balia zenezaketen mekanismoetako bat”.

89

Mekanismo bakoitza mugatzen duten parametroek mugak jarriko dizkiote baita ere edozein gizartetan iraganari aurre egiteak suposatzen duen ikuskerari. Hori dela eta, iraganari aurre egitea egiaren batzordea baino askoz haratago doa; hainbat mailatako estrategia ugari izan litzake: norbanakoarenak, komunitatearenak eta politika mailakoak. Epe luzean, garrantzi handiko prozesua litzateke hori.

Gaur egun, zuek has zaitezkete iraganari aurre egiten, agian amaieran erabateko akordioa erdietsiko ez duzuen testuinguruan, baina norabide horretan bada lanik, hain zuzen ere. Uste dut aipatzen ari naizenaren adibide ona dela Ipar Irlanda, hango eragileek lan egin dutelako egia berreskuratzeko prozesuaren inguruan edo egiaren batzordearen inguruan akordioa izan aurretik edo akordiorik gabe.

Gainera, Hegoafrikan ikasitako gakoetako bat da mekanismo horiek erabili ondoren ere jarraitu egiten duela iraganari aurre egiteko lanak. Beraz, nahiz eta Hegoafrikan egiaren batzordea izan, prozesu hartatik at gelditu ziren hainbat biktimek beharko zuketen horri ere aurre egitea. Izan ere, oraindik ere erreparazioei buruzko hainbat xehetasun heltzeke daude. Gauzak horrela, bistan da herri batek mugak jar diezazkiola bere buruari, bai eta mekanismo hori proposatu eta ikuspegi zabalarekin aurre egitea iraganari ere.

Ipar Irlandan, batzuetan, eztabaida blokeatu egiten zen jende askok espero zuelako mekanismo perfektuak izatea beti, aukeran egon zitezkeen askotariko mekanismo guztiei erreparatu beharrean.

Han, akordiorako negoziazioak eta iraganari aurre egiteko formulei buruzko eztabaida gauzatzen ari ziren garaian, hainbat proiektu izan ziren, esate baterako, ‘Healing Through Remembering’. Proiektu horren bidez, era askotako ehundaka pertsona elkartu ziren, hala nola, gizarteko arlo askotako liderrak, biktima elkarteak, preso ohien elkarteak eta elizetako ordezkariak..., eta horien guztien bitartez, egiaren batzordearen bost eredu proposatzera iritsi ziren. Lan haren ondorioz oroimenaren museoaren ezaugarriak definitu zituzten baita ere, bai eta hainbat gai eta material bildu ere, agian, egunen batean, bake prozesuak aurrera egin ahala, mota horretako museoren batean erakusgai jarri ahal izateko. Beraz, amaierako akordiorik ezean ere, lan handia dago iraganari aurre egiten hasteko. Oso gai garrantzitsua da hori jorratu beharreko prozesu ugariren oinarriak ezartzen hasteko.

Esate baterako, Hegoafrikan hainbat GKEk prozesu ezari buruzko pertsona askoren iritziak jaso zituzten, denborarekin egiaren eta adiskidetzearen batzordearen sorburu izango zirenak. Nire iritziz, garrantzitsua da gatazkaren alde guztien arteko hastapeneko eztabaida konprometitu bat izatea, prozesuaren beharrei heltzen ahalegintzeko.

90 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Beraz, bigarren ikasgaia, zera litzateke: sarritan, errealitate politiko desberdinek zehazten dutela hartzen diren ikuspuntuak. Ez dago plantemanendu bakarra eta beti egon behar da konpromisoa. Askotan, gatazka egoeren aurrean sinplifikazioa bilatzen dugunean, pertsonek ez dute hori entzun nahi izaten.

Hala ere, Hegoafrikako testuinguruan kokatzen bagara, non jendeak esaten zuen bazela konpromisoa, Afrikako Kongresu Nazionala (ANC) askoz potenteagoa izan zen negoziazioetan boterea galtzen ari zen alderdi nazionala baino. Eta garai hartan botere oreka 65/35ekoa zen, ez zen 50/50ekoa, ezta 70/30ekoa ere. Eta testuinguru hartan, boterea uzten ari zen alderdiak ezin zizkion bere buruari amnistia orokorrik eskaini edota gatazkan parte hartutako guzti-guztiak prozesatu. Horren ondorioz, Hegoafrikako Egiaren eta Adiskidetzearen Batzordearen mekanismoa sortu zen, handik pasako baitziren giza-eskubideak urratu zituzten pertsonak, amnistia jasotzeko egia esan ondoren. Beraz, botere politikoen oreka hark eragin zuen amnistia baldintzatua izatea; beste modu batean izanda, amnistia izango zen, baina baldintzekin.

Aitzitik, Ipar Irlandan, botere-harremanak orekatuago direla-eta, presoak askatzeko prozesua banaka kudeatu zen, haietako bakoitzak lizentzia antzeko bat eskuratu ondoren. Han ez zen izan amnistia orokorrik, testuinguru hartan, botere oreka beste bat zelako. Hala ere, biktima askok nahiko lukete auzitegiek erabateko justizia aplikatzea, bai eta hainbatek eta hainbatek aukeratu izandako bideagatik ordaintzea ere. Oso testuinguru gutxitan gertatu zen hori, esaterako, Nurembergeko epaiketan.

Ildo horretatik, egokia da beste errealitate politiko batzuetan pentsatzea, dagokien testuinguruan aztertu eta ulertu behar direnak. Haien garapena edozein izanda ere, beharrezkoa da dagokien testuinguruan egokiak izatea. Botere orekak eta nazioarte mailan amnistiak izatearen aurkako mugimenduak direla-eta, oso zaila da gaur egun amnistiarik izatea, ez erabatekoa ez eta alde batekoa ere. Gaur egun, askoz errealistagoak dira baldintzapeko prozesuak. Eta litekeena da baita ere nolabaiteko mugatutako justizia izatea. Aukera gutxi daude justizia absolutua izateko.

Hirugarren ikasgaia: ezaugarri hauetako prozesuetan parte hartzen dugunean, askoz ikuspuntu irekiagoarekin erreparatu behar diegu. Inolako zalantzarik gabe, prozesu horietan biktimak oinarri-oinarrizkoak dira, eta aurrerago entzun dugun gisan, baita indarkeria-ekintzetan parte hartu duten pertsonak ere, Estatuko indarrak nahiz paramilitarrak izan. Hala eta guztiz ere, iraganari aurre egiteko gizartea izan behar da aintzat, ez baitira soilik aipatu ditugun giza-taldeen beharrak aintzat hartu behar.

91

Horregatik guztiagatik, beharrezkoa litzateke zuetako bakoitzak ondorengo galdera ireki hauei erantzutea: “Zer-nolako gizartea amesten dugu?”, “Zer-nolako historia kontatu nahi diegu gure seme-alabei?” eta “Nola nahi dugu saihestu hau berriro gertatzea?” Iraganari aurre egiteko prozesua, maila batean, lotuta dago gizarte-baliagarritasuna duten galdera irekiagoak egiteko ahaleginarekin, biktimen edo indarkeria-ekintzetan parte hartu dutenen beharrekin lotutako galdera zehatzagoak egitearekin baino; nahiz eta, aurrerago aipatu dugun bezala, galdera horiek ere egin behar ditugun. Dena dela, iraganari aurre egiteko prozesuak haratago joan behar du.

Ipar Irlandako bake prozesuan oso baliagarria izan da gatazkak hainbat dimentsio zituela onartzea. Esate baterako, beharrezkoa izan zen ondorengo alor hauek aztertzea: Ipar Irlanda eta Britainia Handiaren arteko harremanak; Ipar Irlanda eta Irlandako Errepublikako herritarren artekoak; bai eta Ipar Irlanda bertako herritarren arteko harremanak ere. Hori ulertzea ezinbestekoa izan zen akordio berri bat eraiki ahal izateko, baina, aldi berean, hori izan zen baita ere orain Ipar Irlandan egiaren batzordea egotea zailtzen duen faktorea, Irlanda-Britainia Handia dimentsioan prozesutik at zeuden eragileak daudelako.

Ipar Irlandan egiaren batzordea sortzeko lanetan arituko bagina, beharbeharrezkoa litzateke inplikatutako eragile guztiak aintzat hartzea, hala nola, Britainia Handiko eta Irlandako gobernuak eta parte hartu duten talde paramilitar guztiak. Hegoafrikako prozesuak ezinbesteko ikasgaia irakatsi zigun: ezinbestekoa da denek prozesuan parte hartzea. Izan ere, pentsamolde hori oso baliagarria da, iraganari aurre egingo dion edozein prozesuri heltzeko inplikazio soziala eta politikoa behar dela esan nahi baitu, berdin behetik gorakoa, goitik beherakoa edo GKEek bideratutakoa.

Esate baterako, Guatemalan, eliza katolikoak REMHI proiektua sortu zuen.

Hainbat eta hainbat testigantza jaso zituen, Gobernuak prozesurik abiatu ez zuelako. Horrela, beharrezkoa izan zen eragile guztiek parte hartzea gisa horretako prozesu batean, eta hori indargunea izan daiteke edota oztopoa emaitzak erdiesteko.

Gainera, erakundeek ere parte hartu behar dute honelako prozesuetan, eta horrek konplexutasunaz hitz egitea suposatzen du. Edozein gatazka-egoeran, harekin lotura duten pertsonak ez dira soilik indarkeria-ekintzetan parte hartu dutenak eta biktimak. Ipar Irlandan esaterako, parte hartu zuten baita ere elizek eta hainbat epailetza-motak. Beraz, era askotako pertsonei eragiten die.

92 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Bestalde, Hegoafrikan “Apartheid� garaiko bazterkeria-testuinguruan, nahasita egon ziren baita ere, esaterako, enpresari eta medikuntzako profesional ugari, hainbatetan entzungor egin baitzioten torturaren errealitateari. Beraz, iraganari aurre egiteko prozesua, batzuetan, erakundeekin lotuta dago.

Hegoafrikan bada prozesu bat zeinaren gainean ez den askorik hitz egiten eta egiaren batzordearekin baduen lotura; gainera, audientzia instituzionalak ere egin izan zituen. Esate baterako, komunikabideei egiten zitzaizkien audientzietan, euren lekukotasuna eman behar izaten zuten kazetariek egiaren batzordearen aurrean, iraganeko indarkeria-ekintzen aurrean informatzeko izan zuten moduari buruz, eta, esaterako, justifikatu egin behar izaten zuten zergatik ez zuten berdin informatu pertsona beltz batek edo zuri batek egin izandako ekintzen inguruan. Agian, arrazakeria inplizitua egon zen haien informatzeko moduan. Eta audientziak egin zitzaizkien baita ere medikuntza-profesionalei, gatazkak iraun zuen bitartean preso zeudenak nola artatu zituzten azaltzeko. Beraz, iraganari aurre egitea pentsatzen ari garen honetan, uste dut beharrezkoa dela baita ere gizarte-erakundeetan pentsatzea.

Laugarren ikasgaia: beharrezkoa dugu konplexutasuna bilatzea, eta aldi berean, iraganaren hainbat ikuspunturekin bizitzen ikastea, Michael Ignatieff-en gezur onargarrietara mugatzen direnak. Hots, iraganari aurre egiteko edozein prozesuri ekiten diogunean oso korapilatsua izango da egi borobilak aurkitzeko helburua finkatzea, iraganari buruzko narratiba kontrajarriak dituelako jendeak. Beraz, nagusiki, gezur onargarri horiek mugatzen ahalegindu egin beharko zinatekete, hau da, gizartean onargarriak izan litezkeen haiek mugatzen.

Hegoafrikan, “Apartheid�-eko erregimenak beti aldarrikatu zuen askapen mugimenduen artean burutu ziren indarkeria-ekintzak pertsona beltzen arteko indarkeria zirela, gatazka deskribatzeko modu egokia izango balitz bezala. Bigarren Mundu Gerra pertsona zurien arteko gerra gisa deskribatzea bezala izango litzateke hori.

Prozesu horien bidez, gai izan ginen egiaztatzeko aipatutako talde horietako batzuen atzean Estatua zegoela, baita finantziazioari dagokionean ere, eta horri esker, denbora igarotakoan, beste era batean planteatu ahal izan zen eztabaida.

Izan ere, egia eta narratiba bakarra aurkitzen ahalegindu baino gehiago, prozesuak iraganeko narratiba konplexuak argia ikus ahal izateko moduan diseinatuak izatea behar dugu, eta hori prozesu informalen bidez egin daiteke.

93

Ipar Irlandako proiektuetako batean, Irlandako pertsona katolikoek Lehenengo eta Bigarren Mundu Gerran izan zuten berariazko parte-hartzeari buruzko eztabaida izan zen. Tokiko komunitate batek parte hartu zuen borrokan aritutakoen aldeko omenaldi batean; oroimenaren horman azaltzen ziren izenak ikertu ondoren jakin ahal izan zuten Britaniar armadan parte hartu zuten asko eta asko irlandarrak zirela, eta horrek gehiago zaildu zuen komunitate hartan izandako gertakariak ulertzea.

Bestalde, Hegoafrikako egiaren batzordean oso gertutik jorratu nuen lan zail batean, nerabe baten heriotza argitzeko egindako lana aipatu nahi dizuet. Gazte hura behin baino gehiagotan hartu zuten preso ANCko aktibista zelako, eta haren amak beti uste izan zuen Hegoafrikako poliziak hil zuela bere semea. Egiaren batzordeari esker jakin ahal izan zuen ANC erakundeko kamaradek hil zutela gaztea, espioia zela uste zutelako.

Istorio hori zoritxarrekoa eta ikaragarria izan arren, erakuts zezakeen zer-nolako konplexutasuna hartzen zuen gatazkak; hau da, iragana ez zela on eta gaiztoen istorioa soilik, askotan eraiki izan genuen bezala, baizik eta ñabardura asko zituela.

Ildo horretatik, egiaren batzordeak argitara atera zuen baita ere, zenbaitetan, “Apartheid” garaiko agintariek hainbat leherketarekin lotura izan zutela, nahiz eta garai hartan ANCri leporatu leherketak, hots, “bandera faltsuko ekintzak” izenez ezagunak egin zirenak. Maila batean, gerra zikinaren datu haiek ezagutu izanak konplexutasun handiagoa erantsi zuen. Nire aldetik, uste dut bakea eskuratu izanaren alderdi positiboa dela hori.

Alde batetik, biktimen humanizazioarekin du lotura alderdi horrek. Ipar Irlandan ikerketa txiki bat egin genuen “oroimenaren eguna” ospatu ahal izateko egun bat adostea izango genuen ala ez ikusteko; baldintza bat jarrita genuen: inolako pertsonaren heriotzaren urteurrena ez izatea. Azkenean, ez genuen aurkitu gatazkaren ondorioz hildakorik gabeko egun bakar bat bera ere, eta hor hasi ginen ohartzen gatazkaren inpaktuaren tamainaz. Maila batean, informazio mota hori ere eraldatu egin daiteke.

Bosgarren ikasgaia, formula berriak behar ditugu gatazka kokatzeko eta helburu hori lortzeko espazio berriak eraikitzen ahalegintzeko. Ondo dakigun gisan, gatazka guztietan sinboloek berebiziko garrantzia dute. Aurrerago aipatu dugun moduan, Ipar Irlandan, pertsona batzuek kriminaltzat zituzten beste batzuk, eta beste batzuentzat aldiz preso politikoak ziren. Han ere eztabaida franko izan genituen Ipar Irlanda Ipar Irlanda ote den, ala Irlandako iparraldea, okupatutako

94 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

konderriak edota Erresuma Batuko beste probintzia bat ote den eztabaidatzen.

Bakoitzak ditugun ideia politikoen arabera, hainbat hitz erabil daitezke gauza bera definitzeko.

‘Healing Through Remembering’ proiektuaren testuinguruan, hiru hilabete inguru behar izan genituen iraganari buruzko gure txostenean Ipar Irlandaz hitz egiterakoan zein definizio erabiliko genuen erabakitzeko. Batzuek gatazkaz hitz egiterakoan, gerra bat gertatu izan balitz bezala hitz egin nahi zuten, baina beste batzuentzat aldiz, gerra baten ordez giza-talde txiki baten matxinada kriminal bat zen gertatutakoa. Azkenean, eufemismo berria sortu genuen “Ipar Irlandako gatazka eta hari buruzkoa”; izan ere, egia biribila da, baina agian, ez du gehiegirako balioko. Akordio horretara heltzeko bizi izan genuen prozesua izan zen benetan garrantzitsua. Gauzak era askotara izendatu baditzakegu ere, prozesu horren bidez elkar ulertzen ikasi genuen.

Uste dut aurreko hizlariek egungo bake prozesuari buruz hitz egin dutela eta besteak beste aipatu dutela indarkeria-ekintzetan parte hartu izan zuten hainbat pertsona eskoletara joaten ari direla haien esperientzien berri emateko. Tankera horretako espazioak irekiz iraganari buruz hitz egiten has gaitezke eta ez da estutasun batean jar gaitzakeen zerbait.

Seigarren eta azken ikasgaiak ‘Healing Through Remembering’ proiektuaren lan batzuekin du zerikusia: behar-beharrezkoa da konfiantza maila guztietan eraikitzea. Gainera, ezinbestekoa da konpromiso zintzoa konfiantzari eutsi ahal izateko.

Iraganari aurre egiten diogunean, gakoetako bat da egoerari zintzotasunez heltzea.

Ipar Irlandan, hau da egun dugun erronketako bat: biktima jakin batzuekin lan egiten duten erakunde batzuk ohartu dira oso modu pragmatikoan ez dela erabateko justiziarik izango eurak defendatzen dituzten biktima askorentzat. Nahiz eta gertaera haietako asko Europako Giza Eskubideen Auzitegira eraman, biktima batzuk hil egingo dira prozesu horien ebazpena baino lehen, horregatik informazioa eskuratzeko modu alternatiboak behar dituzte eta istorio horiek arretaz hartzen dituzten sentsazioa izatea behar dute.

Aldi berean, beste biktima-talde batzuen liderrak esaten ari dira justizia erdietsiko dutela, indarkeria praktikatu zutenak auzitegietan epaituko dituztela eta egindako kaltearengatik zigortuko dituztela. Akordio politikoaren atal bat gehiago gisa eman zen ezagutzera eta, niretzat, hori ez da zintzoa izatea. Ezinbestekoa da gauden testuinguru zehatzarekin zintzoak izatea, bai eta ditugun beharrekin ere. Aurrerago

95

aipatutakoaren antzeko errealitateei heltzen tematzen bagara, nire iritziz ez dugu lagunduko prozesuak aurrera egin dezan. Oso prozesu zaila da hori.

Ildo horretatik, duela zenbait urte galdeketa bat egin zuten Ipar Irlandan eta orduan galdetu zuten ea egiaren batzorde bat beharrezkoa zela uste zuten. Erdiak baino zertxobait gehixeagok erantzun zuten ideia egokia zela, baina aldi berean, %83k erantzun zuen baita ere uste zutela inork ez zuela egia esango. Beraz, argi zegoen mesfidantza handiak sortzen zituela prozesuak. Horren harira, erantsi nahi nuke ezinbestekoa dela konfiantza eraikitzea iraganari aurre egin ahal izateko.

Hainbat eratara egin daiteke: mina eta sufrimendua aitortuz, barkamenaren bidez –modu zuzenean nahiz formalean– edota bilera informalen bidez, betiere kanal horiei bide ematen hasteko.

Aurreragoko hizlariek esan duten gisan, batzuetan, konfiantza sortu daiteke hainbat talderi, presoei edo beste batzuei amore emanez. Biktimei dagokionez, konfiantza sortu daiteke haien beharrak benetan aintzat hartuz eta haiek erreparatuz.

Beraz, iraganari aurre egiteko prozesua nolabaiteko konfiantza sortuz aldarrikatzen da. Finkatu dituzuen erronkek agian ez dizuete bide-orri argirik erakutsi oraindik, baina nire iritziz, horiek dira gizarteak hartu behar dituen erronkak.

96 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

97

COLM CAMPBELL

Colm Campbell LAUGARREN ADITU-TALDEA: IRAGANARI NOLA AURRE EGIN Gaur hizlari askok adierazi dute ez direla bertakoak, eta beren herriez hitz egin dute batik bat. Ez dute, beraz, ezer askorik adierazi Euskal Herriko egoeraz. Nik, berriz, desberdina izatea erabaki nuen eta euskal egoera hautatu nuen nire aukezpenaren ardatz.

Lehenik eta behin adierazi behar dut esatera noana proiektu zabalago batean kokatzen dela, eta proiektu horretan lankide dudala Amaia Alvarez Berastegi ere.

Gaur hona ekarri dudan lan-dokumentua nahiko balu norbaitek, bidal diezaioket gero posta elektronikoz. Esan dudan bezala, euskal egoeran zentratu nahi dut, bere testuinguruan aztertuz, edota hobeto esanda, hiru testuingururen baitan.

Hasteko, eztabaida orokorra zentratu nahi nuke marko orokor bateko justizia trantsizionalaren inguruan. Atzo Priscilla Hayner-ek azaldu zuen gaia berrartu nahi dut, beraz. Hayner-ek adierazi zuen justizia trantsizionala ez dela justizia mota berezi bat, baizik eta erregimen autoritario batetik atera diren gizarteetan, zenbait egoeratan, erabil daitekeen justizia motarik egokiena. Justizia horren barruan egon daitezke prozesamenduak, egiaren prozesuak, amnistiak, elementu horien arteko konbinaketa bat edota elementu horietakoren bat. Gerta daiteke.

Bigarren testuingurua egoeren arteko konparaketa bat da. Zentzu horretan, “lau handiak� deiturikoetan zentratu nahi nuke: Israel-Palestina, Hegoafrika, Ipar Irlanda eta Euskal Herria. Ohiko moduan, asko eta asko idatzi da lau gatazka hauen arteko konparazioen inguruan. Arrazoia zera da, badituztela, nolabait ere, antzekoak izan daitezkeen egoera batzuk. Nahiz eta desberdintasunak oso handiak

98 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

izan, Estatu batean errotutako gatazkak dira, zuzenbide estatuarekiko konpromiso maila bat dutenak.

Azkenik, euskal egoera Espainiako testuinguruaren barnean aztertu nahi nuke, eta aztertu nahi nituzke baita ere, aurrez Bradon Hamber-ek aipatu dituen Espainiako trantsizioa eta ahanzturaren ituna ere. Eta, halaber, nola txertatzen den hau guztia gaur egungo egoeran. Eta, nahiz eta, esan dudan moduan, euskal egoera izan gai zentrala, baliatu nahi nuke, neurri batean bada ere, Ipar Iralandaz, Hegoafrikaz, Espainiako gainerako lurraldeez eta justizia trantsizionalaren ikuspegi zabalagoaz.

Nazioarteko testuingurua: justizia trantsizionala Lehenengo testuinguruari dagokionez, justizia trantsizionalari dagokionez alegia, gizarteek iraganari aurre egiteko eduki ditzaketen elementu garrantzitsuak izan daizteke epaiketak, aministiak edota egiaren batzordeak. Alor horretan gertatzen aritu dena aztertzen ibili gara.

Gaur egun, eta beharbada duela hamabost urte inguru, trantsiziotzat hartzen dira indarkeriazko gatazketatik eta erregimen autoritarioetatik datozenak. Lehen, ordea, trantsizioak erregimen autoritarioetatik zetozenak bakarrik zirela uste zen.

Gaur egun, aldiz, orokorki onartua dago trantsizio batek gatazka batean izan dezakeela jatorria. Hortaz, autoritarismoari dagokionez, hori euskal egoerara aplikatuko bagenu, Euskal Herrikoa indarkeriazko gatazka batetik sortua dela esan genezake.

Mundu mailan, azpimarratuko dudan bigarren aurrerapausoa zera da: Estatu demokratikoetan gero eta gehiago onartzen da justizia trantsizionalaren diskurtsoaren eta mekanismoen baliagarritasuna.

Gai hau aurrerago berrartuko badut ere, adibide batzuk aipatuko ditut: gaur egun Kanadan martxan dagoen egiaren eta berradiskidetzearen aldeko batzordea; Maineko egiaren batzordea, AEBetako ekimen berria, eta urte gutxi dituen Greensboroko egiaren batzordea.

Justizia trantsizionalari dagokionez, aipatuko dut, baita ere, bake prozesuetako arau legal eta gehigarrien zabalpena. Ideia hauek bizi propioa hartu dute. Maila

99

globalean, justizia trantsizionalaren eta bake prozesuen ideiak hedatu ditugu, eta baita, zenbait kasutan, prozesamenduaren beharra ere.

Azken puntu bat aipatu nahi dut hemen, justizia trantsizionalaren eremuko gaur egungo joera gisa, eta da, gero eta maizago hitz egiten dela Estatuak eta opsizioko talde armatuek eragiten dituzten urraketez. Lehen, justizia trantsizionala Estatuak eragindako urraketetan zentratzen zen, batik bat. Gaur egun, ordea, kontuan hartzen dira eragile ez estatalek eragindako urraketak eta gatazka armatua ere.

Horrela bada, eta adibide gisa, Hegoafrikako Egiaren eta Berradiskidetzearen Batzordeak aztertu zituen bai Estatuak egindako urraketak eta baita ANCren MK adar militarrak egindakoak ere.

Ipar Irlandako iraganari aurre egiteko testuinguru globalean zentratzen bagara, horiek lirateke maila makroan edo nazioarteko mailan kontuan hartu beharreko gai eta egungo joera batzuk.

Testuinguruak alderatzea Aurrera egiteko, orokortasunetik zehaztasun handiagora joko dut. Hauxe eskatzen dizuet, azter ditzazuela lau gatazka nagusiak – Hegoafrika, Israel-Palestina, Ipar Irlanda eta Euskal Herria – zuzenbide estatuan edo “Rechstsstaat� batean sustraituta egoteagatik ohiz aukeratzen ditugun lauak, alegia. Egunetan zehar alderaketa horri buruz hitz egiten jardun dezakegunez, gai batzuk azpimarratu nahi nituzke.

Bata hauxe, Hegoafrikako markoa Ipar Irlandara edo Euskal Herrira, edota Hegoafrikatik zuzenean Euskal Herrira ekartzearen garrantzia. Eztabaida dezakezue horretaz maila makroan edo ertainean.

Maila makroan, Hegoafrikako prozesuaren aldarrikapenari erreparatzen badiozue, giltzarri izan ziren krimenetan esku hartu izana agertzen zen. Gernikako akordioaren bidez, Ipar Irlandako indarkeria ezaren Mitchell printzipioak bere egin zituen euskal egoerak.

Maila ertainean, antolakuntza mailan, formulazio batzuetan adibide argiak daude. Ipar irlandako katolikoen muturreko giroetan hainbat formulazio sortu ziren autodeterminazioaren eta erabakitzeko eskubidearen inguruan, gero, Euskal Herriko ezker muturreko inguruak bere egin zituenak.

100 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Berriro ere, su-etenaren Nazioarteko Egiaztatze Batzordearen parte-hartzea izan zuen adierazpenean parte-hartu zuten pertsonei buruzko gaiak aztertzen baditugu, garbi asko ikus daiteke Ipar Irlandako eta Hegoafrikako hainbat marko Euskal Herriko egoerara egokitu zirela.

Horrela izanda ere, ezin dugu ahantzi Euskal Herriko trantsizioan palimpsestoarekin zerikusia duen arazo baten aurrean gaudela. Zentzu honetan, palimpsestoa antzinako eskuizkribu bat izan daiteke, zeinaren testu originala ezabatua izan den, eta gainean testu berri bat idatzi, baina azpiko testu originala irakurtzeko moduan geratu den.

Beraz, begiratzen den lekutik begiratzen dela, ezinezkoa da Euskal Herriko trantsizioa aztertzea trantsizio originalak, hots, lehen Brandon Hamber-ek aipatu duen ahanzturaren itunak, zer nolako garrantzia izaten jarraitzen duen jabetu gabe. Hori agerikoa da eta uste dut indartu egiten duela, neurri handi batean, gaur egungo trantsizioa, formula posible askorekin.

Euskal trantsizioa eta testuinguru espainiarra Hirugarren adibideari dagokionez, euskal trantsizioa testuinguru espainiarrean, zeina urrutirago doan, hiru azterketa modu posible proposatu nahi nituzke.

- Delinkuentzia aroari amaiera eman?

Lehenik aztertu beharko litzateke indarkeriaren amaiera, hau da, ETAren indarkeriaren behin betiko ustezko amaiera, talde kriminal baten delinkuentzia aroaren amaiera gisa, edota agian Alemaniako “Baader Meinhof� talde terroristaren fakzioaren indarkeriaren amaieraren antzeko gisa, zeinak, hamarkada baten edo biren bueltan jarduera armatuari heldu zion berriro, horrek politikoki izan zuen eraginarekin.

Azterketa mota horrek, ordea, arazo ugari ditu. Batetik, Euskal Herrian ETAren amaiera edo ustezko amaiera iragarri zenetik izan diren aldaketa politikoak. Aldaketa horiek hainbat egoera eragin dute, ezin direnak delikuentziaren amaierarekin bakarrik azaldu eta ez datozenak bat Alemaniako Ejertzito Gorriaren ereduarekin.

Hau da, aldaketa politiko asko izan dira, oraindik ere irteera baten bilatze prozesuan daudela diruditenak.

101

Bigarrenik, euskal egoeran, gizarte trantsizionalaren bake prozesuak isla handia izan du nazioartean. Nahiz eta nazioarteko zabalpen hori handia izan, “delinkuentziaren aroa� terminologia erabili da. Zentzu honetan, gai nagusia zera da, terminologiak behar adina indar hartzen badu gizarte mailan, bizi propioa ere izango duela.

Batek baino gehiagok aipatu ditu gizarte mugimenduak. Gizarte mugimenduen teoriaren arabera, badira marko indartsu batzuk, behin sortuz gero, gizartean zabaldu eta errotzen direnak. Zentzu honetan, oso posible da bake prozesua eta justizia trantsizionala bezalako kontzeptuak marko indartsu bihurtzea.

- Amaiera irekiko prozesua?

Bigarren aukera zera litzateke: Ez badugu uste hau delinkuentzia aro bat dela edota uste badugu hau bideraezina dela, Hegoafrikaren antzeko prozesu batean pentsatu beharko genuke, amaiera eta mentalitate irekiko prozesu batean. Hori horrela, bada, ondoko kontu hauetan pentsatu beharko genuke: noiz hasiko den egiaren batzordea, nola eratu beharko litzatekeen zehatz-mehatz eta nola garatuko den amnistia.

Hemen ahanzturaren itunarekin egiten dugu topo. Espainian, indar sozial boteretsuenek ez dute itun hori hautsi nahi. Indar sozial horien boterearen adibiderik garbiena Baltasar Garzon da, beharbada. Garzoni, gerra zibilari buruzko ikerketa hasi zuenean (norbaitek gizateriaren aurkako krimentzat hartu zuen gerra hori), bere karguan jarduteko ahalmena kendu egin zioten hamaika urterako.

Beraz, gai nagusia zera da, gerra zibilean gizateriaren aurka egindako krimenak eta haien testuinguruaren azterketa gaur egungo aferak direla oraindik ere, ez direlako behar den moduan konpondu. Espainiako gizarteko persona boteretsu batzuen iritzia da gai horretan ez dela sakondu behar. Ondorioz, euskal gatazkan, amaiera irekiko edozein prozesuk, Francoren dikatadurari erreferentzia egiten dionak, beti oztopoak izango ditu ahanzturaren itun hori hausteko.

Horregatik, gogoratu beharra dago euskal egoerak oztopo batzuk dituela bere ibilbidean, eta horietan handiena terrorismoaren gaia dela, diktadurarekin hasi zen biolentziak iraun egin baitu haren ondotik ere.

- Trantsizio mugatua?

Hirugarren aukera trantsizio mugatu motaren bat da, iraganari aurre egiteko elementuren bat sartuta, baina Francoren garairaino itzuli gabe. Iragan demokra102 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

tiko hurbilago bati, hau da Francoren diktaduraren amaieratik, Espainiako konstituzioa sortu eta Eusko Legebiltzarra osatu zen arteko iraganari aurre egiteko konpromisoarekin. Ikuspuntu horretatik abiatuta, Francoren diktaduraren ondoko gatazkaren herentziaz hitz egingo genuke, batik bat, eta ez diktaduraren beraren herentziaz.

Gerta daitekeen egoeretako bat laster presoak askatzen hastea da. Indarkeriari uko egin dioten presoei buruzko aurreikuspenak eta eztabaidagai diren beste posibilitate batzuk aztertzen baditugu, garbi samar ikus dezakegu, armen gaiari helduko bagenio, akordioren batera iritsi ahal izango ginatekeela. Hortaz, presoak askatzea posible izango litzateke, elkarbizitza eta berradiskidetzerako hainbat ekimen ikus daitezkeen bezala.

Zentzu horretan, uste dut euskal trantsizioaren markoan, aukeratutako terminologiari dagokionez, nahiago dela elkarbizitzaz hitz egitea berradiskidetzeaz baino.

Bestalde, elkarbizitzak izan dezake halako eraginen bat ere autodeterminazioan.

Trantsizioa iraganari aurre egitea bezala ulertzen dut, ez dut zehaztasun gehiagotan sartu nahi. Gainera, posible da autodeterminazioaren inguruan ere neurriak hartzea. Neurri horien bidez sortu ahal izango lirateke lotura batzuk mugaz gaindiko elkarbizitzaren markoan ere.

Trantsizio mugatuaren markoan kokatuko litzateke, baita ere, Sorturen legeztatze politikoa. Nik neure aldetik, Ipar Irlandan eta beste gizarte trantsizional batzuetan ikusi duguna iradokiko nuke: behin gatazkaren indarkeria amaitu dela dirudienean, aukera gehiago egongo dira epaitegiek aurretik ezarritako ordenean eragina izango duten ebazpenak eman ditzaten, bai nazio mailan eta baita nazioartean ere.

Beste hitz batzuetan esanda, indarkeriak jarraitu izan balu, oso nekeza izango zatekeen Sortu legeztatzea.

Posible da biktimen eta gatazka biziraun dutenen omenezko ekimenak ikustea, baita gizarte zibilak antolatutako beste ekimen batzuk ere. Hain zuzen ere, atzoko eta gaurko saioen intentsitateak erakusten du euskal testuinguruan indar handia dagoela era honetako ekimenetarako.

Hala ere, zaila da barneratzea iraganari aurre egiteko ekimen ofizialek frankismoaren ondorengo herentziari soilik egingo diotela erreferentzia. Indarkeria estatalari eta ez-estatalari dagokienez, euskal trantsizioan ikusten ditudan bi oztopo nagusiak aipatuko ditut: frankismoaren edo diktaduraren garaiko biolentzia, eta diktaduraren ondokoa, demokrazia garaian garatutakoa.

103

Zein da “biktima� bat?

2007ko Espainiako Memoria Historikoaren legean diktadura garaian Francoren kontra aritu ziren pertsonak biktima potentzial bezala onartu ziren. Gainera, 2011ko euskal dekretu batek, aurretik zegoen legea inplementatzen zuenak, frankismo garaian ETAko kide izandakoak ere hartzen zituen biktima potentzial gisa.

ETAko kideak biktimatzat hartzeaz gain, 2011ko lege espainiarrak eta 2008ko euskal lege batek biktimatzat hartzen dituzte GALek eta ETAk kaltetutako pertsonak. Hortik ondorioztatu daiteke biktimen kontua gutxi landu dela, garatzeke dagoela oraindik.

Estatuak giza eskubideen arloan eragindako urraketak Iraganari aurre egiteko ekimen guztietan, gai giltzarrietako bat zera da: Estatuak giza eskubideen arloan eragindako urraketak. Banan-banan zerrendatuko ez ditudan arren, gai bakarra aipatuko dut, bera delako gorien dagoen gaietako bat: presoek ustez jasandako tratu txarrak, berriki agerian geratu direnak eta frogatzen dutenak Estatuak urratu egin duela Giza Eskubideen Europako Batzordearen 3. artikulua, prozedurak ez errespetatzeagatik. Tratu txarren inguruko ikerketa ezak adierazten du atxilotutako euskaldunek tratu txarrak jasan zituztela edo indarkeriaz tratatu zituztela.

Gaur egun gori-gori dagoen gai batera garamatza horrek, hau da, Estatuak bere betebeharra ongi bete zuela egiaztatzeko ikerketak egiten ote diren. Beharbada egon litezke zuzen egindako ikerketaren batzuk. Baina, Ipar Irlandan ere antzeko eskari bat egon zen eta horrek ekarri zuen iraganeko hilketa guztiak aztertzeko mekanismo bat jartzea. Eta era horretara burutu zen horri buruzko ikerketa.

104 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Estatukoak ez diren eragileek giza eskubideen arloan eragindako urraketak Era berean, Estatukoak ez diren eragileek giza eskubideen arloan eragindako urraketak aztertuko ditugu. Gai honi buruz ez da Foro honetan hainbeste hitz egin.

Beraz, hainbat kontu aipatu nahi ditut.

Lehen esan dudan moduan, justizia trantsizionalak Estatuak eta estatuz kanpoko eragileek, biek, egindako urraketetan zentratzeko joera du, Hegoafrikan eta Ipar Irlandan gertatu zen moduan.

Ipar Irlandako prozesuan batzordeak sortu ziren ejertzito britainiarrak igande odoltsuan egindako hilketak ikertzeko eta pertsonen desagerpenak aztertzeko. Era horretara, 1.116 kasu aztertu ziren, zeinetan, IRAk eta beste talde batzuk parte izan zuten.

Beraz, era horretako gaiak mahai gainean jarriko dira. Hemen, berriro, iraganaren palimpsestoa agertzen da. Frankismoaren eta Franco ondorengo garaiaren arteko diferentziak garrantzi handia du, ETAren indarkeria Francoren erregimenean hasi zelako baina demokrazian ere jarraitu egin duelako.

Horregatik, iragana aztertzeko prozesua burutzen bada, nahitaezkoa litzateke honako gai hauetan sakontzea: diktaduraren ondotik zergatik jarraitu zuen ETAk?, zergatik areagotu zuen indarkeria demokraziaren lehen hamarkadan, diktaduraren azken hamarkadan baino zazpi bider ekintza gehiago eginez? Gai hauek korapilatsu samarrak dira. Lehen aipatutako moduan, izan ere, bazirudien alderantziz izan behar zuela.

Hasiko bagina hildako zibilen portzentajea aztertzen – egiaren nazioarteko batzorde batek azter lezakeen gaia – eskuartean ditugun datuen arabera, hildako zibilen portzentajea %37tik %65 artekoa izan liteke. Bigarren portzentajea, %65ekoa, altu samarra dena, nazioarteko estandar edo neurri egokiak erabiltzen direnean ateratzen da.

105

Baina, zifra hauek ez dagozkio egungo terrorismoari. Esate baterako Madrilgo martxoaren 11ko atentatuak, egun bakar batean, ETAk aurreko hamarkadan hil zituen guztiak baino hildako gehiago eragin zituen.

Horregatik, indarkeria mailak ez datozenez bat gizateriaren aurkako krimentzat hartzen diren delituekin, ezin da exijitu delitu horiekin parekatzea. Dena den, egoera mota hauetan biktima erraza kontzeptua erabiltzen da, erraz identifikatzeko moduko biktimak eta erraz identifikatzeko moduko egileak.

Lehen Martin Snoddon-ek azaldu duenaren haritik, pertsona batzuk egile eta biktima dira aldi berean. Biktima jokabidea dute batetik, eta baita egile jokabidea ere bestetik, nahiz eta gehiago azpimarratu jokabide bata edo bestea.

Ondorioak Ondorio gisa, uste dut begi bistakoa dela Euskal Herriko bake prozesuaren markoa Ipar Irlandatik eta Hegoafrikatik inportatu dela batik bat, nahiz eta beste herrialde batzuetako kutsua ere baduen. Hortik, beraz, maiz egin diren alderaketak eta konparazioak.

Ahanzturaren ituna ere pixkanaka ahultzen joan den arren, oraindik orain indar handia du eta bere egitekoa beteko du frankismoaren garaiko euskal egoeraren iragana aztertu nahi delarik, haren kontra egiteko.

Baina itunak indarrean edo indartsu jarraitzen badu ere, tarte handia dago aurrerapausoak emateko presoen gaiaren inguruan, memorializazioan, adiskidetzean -barkamena barne- eragile estatalen nahiz ez-estatalen ekarpenekin.

106 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

107

Jasotako ekarpen nagusiak Nazioarteko lehen mailako adituek parte hartu zuten Foroan eta bere esperientziak eta hausnarketak eman zituzten ezagutzera desarmeari eta preso eta iheslarien itzultzeari, Giza Eskubideen bermeari eta iraganari aurre egiteko moduari buruz.

Aldi berean, erakunde antolatzaileek herritarren ekarpenen bilketa prozesua jarri zuten abian. Horrela, gomendioen dokumentuaren atal hau bai nazioarteko adituek bai pertsona parte-hartzaileek egindako ekarpenen sintesia da.

Egiaztapen batekin hastea beharrezkoa da: jendartea egoera berri batean dago, ETAren indarkeriaren amaierak markatua. Orain arte ezagutu gabeko momentua da, ideia eta ekintza berritzaileak eta eraberritzaileak exijitzen dituzten erronka berriak planteatzen dituena. Munduko beste toki batzuetan prozesuak nola garatu diren ezagutzeko aukera izan genuen Foro Sozialean. Baina gure eredu propioa topatu behar dugula errepikatu zuten behin eta berriz nazioarteko adituek.

Ondorio nagusia: adostasunak beharrezkoak dira

Bake prozesua bultzatzeko Foro Sozialaren bi saioetan, munduan izan diren beste bake prozesu batzuei buruzko esperientziak entzun ahal izan ziren.

Esperientzia horietako bakoitzaren berezitasuna aintzatetsi eta errespetatuz, horietan guztietan funtsezko ideia bat nabarmendu dela ikusi dugu izendatzaile komun bezala: konsfiskazioa, desegitea eta presoen itzultzea, Giza Eskubideen bermea, iraganari aurre egin eta etorkizuneko elkarbizitzaren oinarriak ezartzea helburu duen agenda baten erronkei heldu zaien bakoitzean, adostasun zabalen eremu bat egon da, gai horiei guztiei modu ordenatuan, eraikitzailean eta erabakitzailean heltzea ahalbidetu duena.

Horregatik, hau da nazioarteko adituen ekarpenetatik eta herritarren proposamenetatik nabarmentzen dugun ondorio nagusia: maila politikoan, erakundeetan zein gizartean adostasun zabalak lortzeko gai izateak berebiziko garrantzia du eta erabakigarria da eta adostasun horiek bake prozesua errotzeko mekanismo eta ekimenak zeintzuk diren definitzea ahalbidetuko dute.

108 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Desarmea gauzatzeko egutegi bat Desarmea eta ETAren egituren desegitea osagai erabakigarriak dira bakea berreraikitzeko eta errotzeko, preso eta iheslarien itzultzearekin batera.

Desarmea, NBEren arabera, arma arin zein astunen, munizioaren eta lehergaien bilketa, dokumentazioa, kontrola eta eskualdatzea da. Bestetik, desmantelamendua talde armatuetako borrokalari aktiboen botatze formala eta kontrolatua da, erakundearen egituren desegitearekin batera.

Formatu ezberdinak izan ditzake desarmeak: armak ematea, horiek baliogabetzea edo biltegiratzea bitartekoek kontrolaturik.

Desarmea eta desmantelamendua pauso garrantzitsuak dira bakea eraikitzeko prozesuen baitan, beharrezkoak baitira indarkeriaren mehatxua edo indarkeriaren mehatxuaren pertzeptzioa deuseztatzeko. Era berean, indarkeria bukatu dela adierazteko froga sinboliko eta hautemangarria dira, bai eta konfidantza helarazten duen keinu garrantzitsua ere, gatazkaren eraldaketarekiko konpromiso argia erakusten duelako. Azkenik, epe luzera egonkortasuna bultzatzen duen segurtasun neurri bat dira.

Desarme eta desegiterako printzipio orientatzaileak - Konfiskazioa erabateakoa dela bermatzeko, bakea eraikitzeko hitzarmen zabalago baten parte izatea komeni da. Ildo honetatik, komenigarri da ez ezartzea desarmatzea aurrebaldintzatzat, herritarren segurtasuna bermatzeko gertatu beharreko jazoeratzat baizik. Horregatik, egokia da zentzuzko tarte batean egitea, gehiegizko atzerapenik gabe.

- Desarmeak eta desegiteak bai erakundeei zein jendarteari, oro har, bermeak eskaintzen dizkien mekanismo baten diseinuaren beharra dute. Zentzu horretan, ETAren desarme eta egituren desegite agenda baten diseinuak Nazio Batuen Erakundearen gomendioak aintzat hartu beharko lituzke, desarme eta desmobilizaziorako perspektiba berriei dagokionez (eta armamentu eta munizioari buruzko arauei dagokionez.

tuetako kide-ohiek alderdi politikoetan, kide-ohien taldeetan edo euskarri diren egituretan bere tokia izateak ere laguntzen du.

- Erakunde independenteen partaidetza garrantzitsua da prozesuan zehar erakundeen konfidantza areagotzeko eta talde armatuek segurtasun bermeak izan ditzaten. Sinesgarritasuna duten eta inpartzialtasunez ikusten diren pertsonak izan behar dute, nazioarteko zein tokiko lekukoak bateratzeko aukera dagoelarik.

- Munduko beste inongo tokitan jendarteak ez du izan betekizun garrantzitsurik gisa honetako gaietan, baina euskal jendartea eta bere erakundeak eraberritzaileak izan daitezke desarme eta desegite prozesu baten diseinuan.

Preso eta iheslarien itzultzea

- Desegite eta desmobilizazio zakar batek erakundeko kideak bereiztera eraman ditzakeen hutsunea sor dezake. Aldiz, desarme eta desegite ordenatu batek botere hutsuneak ekidin ditzake eta erakunde armatuetako kideak itzultzera gidatu, diziplinari eutsiz.

Itzultzea neurri juridiko eta sozial multzo bat da, prozesu konplexua, ez lineala, sakona eta dinamikoa, preso eta iheslariei zuzendua, zenbait baldintzarekin, berriz bizitza sozialean parte har dezaten herritar libre bezala zentzuzko denbora tarte batean.

- Beste bake prozesu batzuetan ikusi izan da, itzultzeko aukera bat eskeintzeak armen konfiskazioa errazteko erabakia hartzeko aukera gehiago eskeintzen dituela. Epe luzera, erakunde arma-

Preso eta iheslarien itzultzea beharrezko faktorea da bake prozesu baten baitan. Gizarte normalizatu bat lortzeko ezinbesteko elementua da.

109

Preso eta iheslariak itzultzeko printzipio orientatzaileak - Presoak eskubideak dituzten subjektuak dira. Beren Giza Eskubideak errespetatu eta bermatzeko betebeharra eta agindua dauzka Estatuak. Ildo honetatik, Europar Batasunak eta NBEk onetsitako espetxepolitikako printzipioek izan behar dute bere egoera orientatzeko gida, hala nola zigorra presoaren jatorrizko lekutik hurbil betetzeko eskubidea, bai eta larri gaixoturiko presoen egoerari konponbidea ematea edota zigorra bete dutenen askatasun eskubidea ere.

- Terrorismoaren aurka borrokatzearen aitzakiapean onetsitako salbuespenezko neurriek justifikazioa izateari uzten diote indarkeriak markaturiko egoera batetik indarkeria amaitu den beste baterako trantsizio testuinguru batean.

- Legediaren eremu orokor baten baitan, presoen itzultzearen prozesua era mailakatuan, indibidualizatuan eta prozedura bide argiak jarraituz egin behar da. Preso bakoitzak indarkeriaren amaierarekiko, elkarbizitzarekiko eta bake prozesuaren bultzadarekiko konpromiso argia erakutsi behar du.

Prozesuak orokorra izan behar badu ere, hau da, preso guztiei zuzendua, premiazkoa du banakako garapena.

- Presoak eta iheslariak beraiek itzultze-prozesuaren protagonista eta buru izatea garrantzitsua da.

- Itzultzeak plan integral bat behar du. Plan horrek formakuntza, lan merkatuan sartzea eta laguntza psikologikoa zein osasun arlokoa hartu behar ditu bere baitan.

- Itzultze-prozesua gizarte zibilak presoekin hitz egin dezakeenean errazten da, horien behar eta

110 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

itxaropenak ezagutuz, eta presoek ere uler dezaten zer ekarpen espero duen jendarteak beraiengandik indarkeriak tokirik izango ez duen etorkizuneko elkarbizitza batean.

- Gizarteak biktimei laguntzeko ahalegina egin behar du, entzun behar ditu eta bide honetan lagundu.

Giza Eskubideen bermea Giza Eskubideak arazoaren zati izan dira, izan ere, larriki urratu dira. Horrenbestez, funtsezko zati izan behar dute, halaber, konponbideetan.

Giza Eskubideak bide-orria dira eta iritzi politikoetatik kanpo egon behar dute. Pertsonen duintasuna bermatzea da helburua, Giza Eskubideekiko errespetuzko kultura baten bihotzean dagoen printzipioa izanik.

Giza Eskubideak bermatzeko printzipio orientatzaileak - Epe laburrera, egun jazo daitezkeen Giza Eskubideen urraketak etetea izan behar da helburua.

Epe ertainera, Giza Eskubideak babesteko sistema berraztertu behar da etorkizunean gehiegikieriak galerazteko. Horregatik, eraginkorki defenditu eta babesteko, Giza Eskubideei buruzko agenda bat izateko akordio zabala beharrezkoa litzateke.

- Zigorgabetasunak ezin du tokirik izan. Nazioarteko lege ordenamenduarekin bat ez etortzeaz gain, egia, justizia eta aitortzaren printzipioen kontra eta

biktimen eskubideen kontra joango litzateke. Dena den, nazioarteko estandarrek justiziaren aplikazioak bake prozesu baten testuintugurua aintzat hartzea baimentzen dute.

- Alde horretatik, beharrezkoa da legeak aldatzea, Giza Eskubideekiko errespetua bermatzea nahikoa ez den arren. Giza Eskubideak bake prozesu baten baitan sartzeak askoz gehiago eskatzen du. Batik bat, alde batera utzi behar dira “gu� (onak) eta “haiek� (gaiztoak) bereizten dituzten eta nagusi diren talde-narrazioak. Kontaera sozial barneratzaile berri bat garatzen hasi beharra dago, elkarbizitzarako suntsitzaileak diren narrazio erak, bereziki Giza Eskubideen funtsezko baloreei aurka egiten dietenak, ahulduz.

- Giza Eskubideak bermatzeko elementu garrantzitsu bezala, terrorismoarekin zerikusia duten zigorlegearen artikuluak berrikusi behar dira, modu baketsuen bitartez, aldaketak defenditzen dituztenen jarrera edo iritziak ez direla delitutzat joko ziurtatuz.

- Aldaketa politikoak modu baketsuan sustatze hutsagatik talde politikoak edo elkarteak legez kanpo uztea bultzatzen duen legedia aldatzea ere lagungarri litzateke, bai eta espetxe-politika nazioarteko estandarretara moldatzea eta edozein motatako atxiloketa edo espetxeratzearen jasale diren pertsona oro babesteko Printzipio Sorta ere.

- Beste jarduera eremu bat tortura kasuak eta tratu txarrak prebenitzea da: inkomunikazio erregimena deuseztatzea eta, bitartean, atxilotuentzako bermeak areagotzea (abokatuaren eta medikuaren hautaketa, senideei komunikazioa). Alde honetatik, lagungarri litzateke tortura eta tratu txarren salaketak ikertzeko mekanismo independente bat

finkatzea eta Istanbulgo protokoloa ezartzea tortura pairatu duten pertsona guztien errekonozimendurako.

- Giza Eskubideen bermeak beharrezkoa du, halaber, bere eduki eta errespetuari buruzko hezkuntza eta pedagogia soziala sustatzea.

- Gizarte normalizatu batean, segurtasun indarren jarduerak eta presentziak krimenak saihesteko nazioarteko estandarretara egokitu behar du. Hortaz, horien kopurua eta presentzia aipatu errealitatera eta indarrean dagoen legedian sorburu duen eskumenen eremura egokitzea beharrezkoa da.

Iraganari aurre egin eta etorkizuneko bizikidetzaren oinarriak finkatu Iraganari aurre egiteko prozesua Giza Eskubideen urraketak gauzatu diren testuinguru batean indarke-riazko ondareari heltzeko prozesua da. Indarkeria eta bereizketa ondare bati konponbidea ematea, irtenbidea aurkitzea, aldatzea edo gai horri heltzea du xede.

Iraganari aurre egitea konpromezu argiak eskatzen dituen epe luzerako prozesua da: erakundeetan eta baita herritarren arteko harremanetarako gune oinarrizkoenetan ere.

Premiazkoak ditu maila guztietako partaidetza eta ikuspegi zabal eta orokor bat, zeinetan biktimek betekizun bat duten, prozesu hau funtsean soziala dela ahaztu gabe.

111

Iraganari aurre egiteko printzipio orientatzaileak - Iraganari aurre egiteko akordio zabal batek helburu hau erdiesten laguntzen du. Haatik, ez da nahitaezkoa lan egiten hasteko.

- Iraganari aurre egin gabe bakearen eraikuntza prozesu bati heltzeak itxiera baliogabea ekarriko luke, bukatugabea eta ahula jendartearen kohesioaren ikuspuntutik. Jendartearen amnesia eta ahanztura erraztea errazagoa litzateke, baina arriskutsuagoa eta bidegabeagoa jendartearentzat.

Memoria zaintzeko erronkak lehenbailehen hasi behar du, denboraren iragaitearekin lauso edo lanbro dadin ekiditeko.

- Memoria beharrezkoa da biktimentzat eta herritar guztientzat. Gizarteak betekizun nagusia du jazotako guztiaren memoria zaintzeko orduan.

- Talde memoriak anitza, irekia, objektiboa eta eskuzabala izan behar du. Memoria bakar, estanko, zurrun, subjektibo eta interesduna eraikitzea eragotzi behar da. Iraganaren ikuspegi ezberdinekin batera elkarbizitzen ikasi behar da.

Garrantzitsua da memoria barneratzailea izatea.

Horretarako, zintzoak izatean dago giltza.

- Iraganean eta sufrimenduan ainguratuta gelditzea saihestu behar da. Bakearen eraikuntzan aurrera egin beharra dago akatsetatik ikasiz, etorkizunean bizikidetza hobea izateko itxaropenarekin.

- Biktima guztiak berdin tratatu behar dira. Giza Eskubideen urraketa berdinera, memoria, egia, justizia eta ordaintza eskubide berdina.

112 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

- Egindako mina aitortzea garrantzitsua da iraganeko akatsak errepika daitezen galarazteko. Era oso ezberdinetan adieraz daitekeen enpatia saiakera bat egitea garrantzitsua da: ezberdin pensatzen duenari entzun, biktimei entzun, modu eraikitzailean eztabaidatu, gai zailei buruz elkarrizketan jardun, autokritika eta egindako akats larriengatik barkamena eskatzeko saiakera zintzoak sustatuz.

- Lengoaiari eta sinboloei kasu egin behar zaie. Ez daitezela eraso modu bihurtu. Elkarbizitza bultzatuko eta ez oztopatuko duen lengoaia eta narratiba berri bat bilatu.

- Inplikaturiko aktore guztiak partaide dituen eta erakundeek bultzaturiko eta buruturiko eta gizarte zibilaren laguntza duen egiarako mekanismo bat, independentea, eratzeak iraganari aurre egiteko eta etorkizunerako oinarri sendoak finkatzeko prozesu honetan laguntzen duela erakusten du esperientziak.

- Elkarrizketa eta adiskidetze jarduerak ez dio heldu behar soilik jazotakoari, zer gertatu den eta zergatik gertatu den itauntzen duten galderek giza eskubide guztien oinarri demokratikoak eta errespetuzkoak finkatzeko ahalmena duen elkarrizketa batera eraman behar dute -giltzarri baita errepikapena ekiditeko bermeak ezarriko dituen etorkizuneko elkarbizitza baterako-, erakundeen, alderdi politikoen eta gizarte zibilaren partaidetza zabal eta aktiboaren bidez.

Herritarren parte-hartzea

Gazteriaren parte-hartzea

Gizarte zibilak toki garrantzitsua izan behar du bake prozesuan. Blokeo edo zailtasun uneetan, elkarrizketak, elkarretaratzeak eta lankidetzak prozesua jendartearen oinarrian abian mantentzea ahalbidetzen dute, alderdien artean eta erakundeetan eraginez eta hitzarmenak bultzatuz. Gainera, herritarren partaidetza honek elkarbizitza eraikitzen eta berreraikitzen laguntzen du. Horregatik, funtsezkoa da herritarrek partaidetzarako gune propioak izatea bake prozesuaren bultzadan.

Gazteek partaidetzarako gune partekatuak eduki behar dituzte, eta baita haienak eta ez beste inorenak direnak ere. Enpatiarako eta malgutasunerako gaitasun handiagoa izan dezakete denborak ez baititu eraman enkistamendura.

Gazteek toki garrantzitsua duten egoera berri baten aurrean gaude, haiek kudeatu beharko dute gaurdanik eraikitzen hasiko garen bizikidetza eredu berria. Horregatik, inplementatzen diren mekanismo guztiek gazteriaren ahotsa entzuna izateko aukera izango dela ziurtatu behar dute.

Emakumeen parte-hartzea Bake justu eta iraunkor baten bilaketak berdintasunean eta pertsonen duintasunaren errespetuan oinarrituriko bake prozesua behar du. Bake prozesu horren baitan beharrezkoa da, halaber, emakumeen ahotsa barne-hartzea, beraien bizipen bereziak eta gatazkei/desenkontruei aurre egiteko dituzten mekanismo ezberdinak barne-hartuz.

Beraz, bake prozesua garatzeko inplementatzen diren erakunde guztiek, emakumeen ordezkaritza parekatua izan behar dute. Halaber, presoak itzultzeko, giza eskubideak bermatzeko eta iraganari aurre egiteko inplementatzen diren mekanismo guztiek emakumeen berezko arazoak eta mekanismo horiek emakumeengan duten eragina aintzat hartuz diseinatu behar dira.

113

Gomendioak Iragan martxoaren 14 eta 15ean bake prozesua bultzatzeko Foro Soziala gauzatu ondoren, erakunde antolatzaileok, behin nazioarteko adituen iritziak entzun eta jasotako herritarren ekarpenak azertuta, ondorengo gomendioak proposatu nahi ditugu bake prozesua bultzatzeko:

a) Oinarrizko adostasunetara iristea bake prozesuaren erronka nagusiei heltzeko 1.- Etorkizuneko elkabizitzarako oinarri sendoak ezarriko dituen elkarrizketa eta berradiskidetze ariketa bat bultzatzea gomendatzen dugu, erakundeen, alderdi politikoen eta gizarte zibilaren partaidetza zabal eta aktiboaren bidez. Bereziki, bake prozesuaren erronka nagusiei heltzen lagunduko duten adostasunak lortzeko lan egitea gomendatzen dugu: desarmea eta ETAren egitura militarren desegitea, preso eta iheslarien itzultzea, Giza Eskubideen bermea, bai eta jazotako guztiari aurre egitea eta etorkizuneko elkarbizitzaren oinarriak ezartzea ere.

b) Desegite eta desarme prozesu bat diseinatu, garatu eta bururaino eramatea 2.- Herritar ororen segurtasuna bermatzea xede, eta bake prozesuaren funtsezko zati bezala, ETAren armen eta egitura militarren desegitearekin bukatuko den prozesu kontrolatu, ordenatu eta adostu bat diseinatzea gomendatzen dugu.

3.- Zentzuzko denbora-tarte batean gauzatu beharreko prozesu honek hasieratik erakunde erraztaile independenteen esku hartzea eta laguntza izatea gomendatzen dugu, Estatuei eta bere instituzioei zein jendarteari, oro har, egindakoaren segurtasuna emateko.

114 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

c) Preso eta iheslarien itzultzea erraztea 4.- Preso eta iheslarien gaiari buruzko konponbide integral bat adostea gomendatzen dugu. Elkarbizitza egonkorra eta iraunkorra eraikitzeko funtsezko elementua da. Horretarako, legeak errealitatera egokitzea eta justizia trantsizional bat ezartzea beharrezkoa dela deritzogu, jendarteari elkarbizitza errotzen lagunduz. Aldi berean, hasiera puntu bezala, giza eskubideen kontra edo presoen trataera humanitarioaren kontra doazen espetxe politikaren aspektuak aldatu behar dira, nazioarteko estandarren kontra doazen salbuespen neurriak bertan behera utziz. Hala nola: gaixo larrien egoera, zigorra bete duten presoak aske uzteko ezezko jarrera eta sakabanaketa, familiak zigortzen dituena.

5.- Itzultze prozesua lege baliabideak erabiliz gauzatzea gomendatzen dugu; prozesua integrala izanik, era mailakatuan, banaka eta zentzuko denbora-tarte batean gauzatu behar dela onartuz. Presoek bake eszenatoki berriarekiko konpromezua agertzea eta indarkeriazko bideei uko egitea eskatzen du prozesu honek. Gainera, bere jardueraren ondorioz egindako mina aitortu behar dute.

6.- Bake eta normalizazio prozesuaren garapenean presoak eragile aktiboak izatea gomendatzen dugu.

Horregatik, garrantzitsua da presoen eta euskal herritarren eta erakunde eskudunen arteko harre-

Gomendioen aurkezpenaren prentsaurrekoa. Donostia, 2013ko maiatzak 27

manak eta iritzien partekatzea erraztea, etorkizunean inongo indarkeriak tokirik izango ez duen elkarbizitza bultzatzeko helburuarekin.

7.- Iheslarien egoera aztertzea gomendatzen dugu, gizartera daitezen bideak bilatuz, konponbide bat emanez.

d) Giza Eskubideak bultzatu eta bermatzea 8.- Giza Eskubideak eta askatasun demokratikoak guztiz ziurtatzeko beharrezkoak diren lege aldaketak inplementatzea gomendatzen dugu, horretarako beharrezkoak diren mekanismoak eratuz.

Lehendabiziko pauso bezala, erakunde independente batek Giza Eskubideen egoera aztertu beharko luke.

9.- Zigorgabetasunerako tokirik ezin dela izan jasotzen duen printzipioa finkatzea gomendatzen dugu.

Nazioarteko lege ordenamenduarekin bat ez etortzeaz gain, egia, justizia eta aitortzaren printzipioen kontra eta biktimen eskubideen kontra joango litzateke. Dena den, nazioarteko estandarrek justiziaren aplikazioak bake prozesu baten testuintugurua aintzat hartzea baimentzen dute.

10.- Estatuaren segurtasun-indar eta kidegoen kopurua eta eginkizuna berdimentsionatzea gomendatzen dugu errealitatera moldatuz. Halaber, segurtasun-indar eta kidegoen gaineko kontrol mekanismoak indartu behar dira erakunde eta gizarte zibilaren aldetik.

e) Egia eta memoria babestea iraganari zintzotasunez aurre egiteko eta etorkizuneko elkarbizitzaren oinarriak finkatzeko 11.- Erakundeek egia, justizia eta adiskidetze prozesu zabal bat eta jendarte osoa barne hartzen duena bultzatzea gomendatzen dugu. Oinarrizko Giza Eskubide guztien errespetutik abiatuta etorkizuneko elkarbizitzarako oinarriak sortzea da helburua. Hori izanik xedea, beharrezkoa da jazotakoari eta bere jatorriari heltzea, biktima guztiak aintzatestea eta dagokien ordaina ematea eta eragindako kalte guztiak aitortzea. Era berean, Egia eta Adiskidetzerako mekanismo bat horri guztiari aurre egiteko tresna baliagarria dela ulertzen dugu, erakundeek bultzatu edo babestutako mekanismoa izanik eta independentea, zeinetan gizarte zibila den protagonista.

12.- Kontatzeko eta gogoratzeko era ezberdinak erraztea gomendatzen dugu, gertatutakoa ukatu gabe, sektore sozial eta politiko guztietan autokritika bultzatuz eta egindako akats larriak aintzatesteko jardun zintzoa bultzatuz. Ildo honetatik, biktima eta giza eskubideen urraketa guztien datu-base ofizial, publiko eta osatu bat egitea premiazkoa da, galdu edo lausotu aurretik jazotakoaren memoria gordetzeko.

Azkenik, dokumentu honetan jasotako jarduera guztiak biktima guztiek daukaten egia, justitzia eta ordaintza eskubideekiko errespetuarekin bateragarriak izan behar direla uste dugu.

115

Foro Sozialaren gune irekiak Gizartearen ahotsa entzunarazteko eta bake prozesua bultzatzeko aukera bat

Ekainaren 7an Iru単eako Baluarte Batzar Jauregian eta ekainaren 8an EITBren Multibox aretoan, Bilbon, Foro Sozialaren Gomendioak gizarteari aurkezteko bi topaketa antolatu ziren. Bertaratutakoen iritziak, ideiak eta proposamenak jasotzea zen helburua, bake prozesuaren aktore nagusiek gomendioak aintzat har ditzaten.

Berrehun herritar anonimo, ordezkari politiko eta eragile sozial inguru bildu ziren bi jardunalditan zehar bake prozesua bultzatzeko Foro Sozialaren Gomendioak eztabaidatu eta aztertzeko. Guner irekietan oinarritutako metodologia baten bitartez, bertaratutakoek inguruko iritziak trukatzeko, entzuteko, partekatzeko eta Gomendioen edukietan sakontzeko aukera izan zuten.

Horretarako espazioa modu zehatz batean banatu zen eta partaideen aulkiak borobiletan antolatu ziren.

Gomendioak bost bloketan antolatuta daudenez a) Oinarrizko adostasunetara iristea bake prozesuaren erronka nagusiei heltzeko b) Desegite eta desarmatze prozesu bat diseinatu, garatu eta bururaino eramatea c) Preso eta iheslarien itzultzea erraztea, d) Giza Eskubideak bultzatu eta bermatzea

116 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

e) Egia eta memoria babestea iraganari zintzotasunez aurre egiteko eta etorkizuneko elkarbizitzaren oinarriak finkatzeko Guztira hamar borobil egin ziren, bi bloke bakoitzeko. Gainera, kafea hartzeko eta elkarrizketa informalago bat errazteko beste esparru bat ere bazegoen eta azkenik, ekarpen guztiak biltzeko eta ikusi ahal izateko gune bat. Partaideei gomendioen kopia bana, dinamikaren jarraibideak, post-it delakoak eta boligrafoak eman zitzaizkien.

Peio Dufauren (Bake Bidea) eta Paul Riosen (Lokarri) sarrera labur baten ondoren dinamikaren nondik norakoak azaldu zitzaizkien eta lehendabiziko galdera planteatu zitzaien:

Gomendio sorta hau bake prozesua bultzatzeko abiapuntu egokia dela uste duzu?

Zergatik?

Gomendio hauetan puntu zehatzen bat falta dela deritzozu?

Zer aldatu, kendu edo hobetuko zenuke?

Pertsona bakoitzak bere erantzunak post-it batean idatzi zituen eta eztabaidari hasiera eman zitzaion, ideiak osatuz eta partekatuz, hitz eginez eta entzunez.

Talde bakoitzaren ekarpenak gaika antolatuta zeuden horma-irudi batzuetan jaso ziren, bertaratutako guztiek besteen ideiak irakurri ahal izateko moduan.

Lehenengo zatian bezala, taldeetan sortutako ideia guztiak jaso ziren eta amaitzeko talde guztien ideiak amankomunean jarri ziren. Talde bakoitzeko bozeramaile batek borobil horretan eztabaidatutakoa laburbildu zuen, modu horretan partaide guztiek bertan landutakoaren ikuspegi global bat izan zezaten.

Atsedenaldi labur baten ostean, non lasaiago hitz egiteko, beste talde batzuekin iritziak trukatzeko, beste ideia batzuk irakurtzeko... aukera izan zuten, jarduerari berriro heldu zioten, beti ere eserleku berdinean jarraitu zezaketela edota taldez aldatu zitezkela gogoratuz.

Gizartearekin batera, herritarrei zabaldutako elkarrizketa honetatik sortutako ekarpenak, ideiak eta ekintza zehatzak Gomendioak osatzeko baliogarriak izan dira, baita etorkizuneko ekimenak diseinatzeko ere.

Dinamikaren bigarren zatiaren helburua teoriko baino praktikoagoa zen: zehaztasuna, akzioa, konpromisoa bilatzen zen. Horretarako hurrengo galderak planteatu zitzaizkien:

Zer egin daiteke gomendioak ekintzetan gauzatzeko?

Zer egin daiteke hemendik ekintzetan gauzatzeko?

Noren esku dago gauzatze hori?

Zer egin dezakezu zuk gauzatu daitezen?

117

Gune irekietan jasotako iritzien

analisia Gomendioei buruzko iritzia Orokorrean, sentimentu positibo bat dago, Foro Sozialaren gomendioak gure bakeranzko bide orrian abiapuntu on bat bezala onartuz. Gomendioak dokumentu tekniko eta estatiko bat bezala ezezik, herritarren parte-hartzerako guneak sortzen jarraitzeko aukera dinamiko bat bezala ere ulertzen dira.

Alde batetik, adostasun zabala dago gomendioak balioztatzerakoan, herritar guztientzako giza eskubideen errespetutik sortzen baitira, salbuespenik edo erlatibismo juridikorik gabe, gatazkaren konponbide prozesuaren baitan giza eskubideak baliabide eta helburu bezala ulertuz. Hortaz, prozesuaren barruan duten balore praktikoaz gain, giza eskubideek balio etikoa, soziala eta politikoa dutela baieztatzen da, baita gure gizartearen normalizaziorako eta demokratizaziorako berebiziko balio sinbolikoa ere. Hori guztia hurrengo araua azpimarratuz: “giza eskubide guztiak pertsona guztientzat, inolako subjektibotasunik edo salbuespenik gabe�.

Bestalde, gomendioak bere osotasunean aintzat hartzean adostasuna dago, modu interdependentean, guztiak giza eskubide unibertsalen errespetu eremu komun batean daudelarik. Ulertzen da gaien globaltasuna eta euren arteko erlazio ezberdina dela balioa ematen diena eta konponbide modu bat gehitzeko antza ematen diena.

118 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Oinarrizko adostasunetara iristea bake prozesuaren erronka nagusiei heltzeko Klase politikoarengan eta erakunde publikoengan presioa egiteko indarrak eta aktoreak batzen jarraitzeko beharra nabarmentzen da. Guzti hori Foro Sozialean (FS) jatorria duten gomendioetan -eta hortaz, bake prozesuan- aurrera egitea ahalbidetuko duten gutxieneko adostasunak lortzeko helburuarekin. “Gutxieneko adostasunak� kontzeptuaren baitan garrantzitsutzat jotzen da garaile eta garaitu dikotomian oinarritutako mendekuaren planteamenduaren baliogabetasunaren ideia indartzea.

Agertzen ari diren muga zehatzei dagokionez, prozesuaren blokeoei adostasunen bidez aurre egitea proposatzen da. Adostasun zabal edo partzialen bidez, baina beti adostasun positiboak, FSren gomendioetan planteatutako inertzia demokratikoa ez galtzeko eta legitimotasun demokratikoa alderdi politiko eta instituzioetan ezezik, erakunde sozialetan ere datzala ahaztu gabe.

Ekarpen asko biktima guztiak ikusgai bihurtzeko garrantzitik abiatzen dira, jasan duten sufrimendua aitortuz eta kasu zehatz bakoitzari dagokion ordaina eskainiz. Garaile eta garaituen ikuspuntua saihesteko ideia indartzen da, bake eta normalizazio politiko, sozial eta kulturalarekin denok irabazten dugula defendatuz; laburbilduz, gizarteak, oro har, irabazten duela.

Desegite eta desarme prozesu bat diseinatu, garatu eta bururaino eramatea Orokorrean, partaide askok desegite eta desarme prozesua bake prozesua bultzatzeko oinarrizko elementutzat jotzen dute; inflexio eta ez itzulera puntu izan daitekeelako, baita lehen etapa honetako pauso garrantzitsuenetako bat ere, gizartearentzako duen esanahi sinbolikoagatik. Ziur aski horregatik ETA luze jotzen ari da zerbait egin arte eta Espainiako eta Frantziar estatuak ez dira gauzak errazten ari.

Prozesuaren parte diren alde guztientzako bermeak argitzeko beharra identifikatzen da baita ere, konfiantza esparruak zabaltzeko modu bezala eta desegite eta desarme prozesu zehatzean ematen diren aurrerapausoen jarraitutasuna errazteko. Jarduera alor honetan bertan, nazioartearen bermea nabarmentzen da, sinesgarritasun eta berme tresna bezala.

Gainera, prozesu hau garatzeko formula berriak bilatzea ez litzateke baztertu behar, formula irudimentsuagoak eta gure gatazkaren egungo errealitatera eta errealitate historikora egokitutakoak.

Zenbaiten ustez gai honen inguruan zuhurtzia eta diskrezioa erabatekoa izan behar da, elite politiko eta eragile sozialen arteko adostasunak bilatzera bideratua, nazioarteko aholkularitzarekin batera. Beste partaide batzuek berriz, oztopoak eta ageriko blokeoa ikusiz, agian estrategia zabaltzeko momentu egokia dela deritzote, tartean sartuta dauden talde eta familia politiko ezberdinen oinarriekin lan sakonagoa eginez, eztabaida honetan presoak ere sartzeaz gain. Hori guztia desegitean eta desarmean aurrera egiteko helburu bikoitzarekin eta, batez ere, gizartearen legitimotasunarekin, babes zabalarekin, aurrera egin ahal izateko.

Preso eta iheslarien itzultzea erraztea Gomendioen atal hau hasiera puntu on bat bezala hartzeko orduan adostasun zabala dago, hitz egiten eta bake prozesuan ibiltzen hasteko gutxieneko baldintza batzuk islatzen dituelako.

Parte-hartzaile talde zabal batek gai hau bake prozesuan lehentasun bat izan beharko litzatekela uste du, pertsonen duintasunaren errespetuan oinarritutako justiziaren erabilerari erantzunez eta giza eskubideen esparruan legea betetzeari erantzunez. Gainera preso eta iheslarien kolektiboak bake prozesuan modu eraikigarrian parte hartu ahal izatea behar garrantzitsu bat da.

Alde batetik, preso eta iheslarien kolektiboak bake prozesuan bere benetazko konpromisoa eta bere inplikazio indibiduala eta kolektiboa erakutsi ahal izateko modu bat gure lurraldeko espetxeetan elkartzea litzateke. Horrek bake prozesuan bere parte-hartzea erraztuko luke. Horregatik sakabanaketarekin amaitzea beharrezkoa da.

Bestalde, gehiengo batek uste du, egindako minaren aitortza ematekotan, preso bakoitzak modu indibidualean hartu beharreko erabaki pertsonal bat litzatekeela.

Partaide batzuen ustez atal honekin lotutako gomendioek presoengan ardura gehiegi jartzen dute eta garrantzitsua da, nolabait ere, presoen familiei eragindako mina aitortzea, sakabanaketa sistematikoan oinarritutako espetxe politikaren ondorio dena.

Gainera, batzuek iheslarien errealitatearekiko duten ardura azaltzen dute. Zentzu horretan, gomendioen baitan iheslarien aipamena abstraktuegia dela diote.

119

Beraz, egoeraren analisi zorrotza egitea eta gure gizartera itzultzea erraztuko luketen aukera zehatzak proposatzea beharrezkoa litzateke.

Beste gomendioetan bezala, adostasun zabala dagoen beste aspektu bat zera da: giza eskubideak dira akordio politiko bat lortzeko abiapuntua, baina osotasun esparru baten barruan argi eta garbi, giza eskubideen arteko harremanak interdependenteak eta intererlazionatuak bezala ulertuz, lehentasun ordenik ala hierarkia subjektiborik gabe. Lan esparru honen barruan, zigorren betetze oso eta efektiborako erreforma neurriei buruzko 7/2003 legea indargabetzeko beharra edo egungo espetxe legedia giza eskubideen errespetuaren tutoretza eraginkorpean izatea adibide zehatzak lirateke.

Azkenik, beste iritzi batzuek gobernuei presioa egiten jarraitzea funtsezkoa dela diote, presoen giza eskubideen errespetuaren araberako pauso zehatzak ematen jarrai dezaten, larriki gaixo dauden presoen kasuak aintzat hartuz, jada bere zigorraren hiru laurden bete dituzten presoak, etab. eta, noski, sakabanaketa politikarekin amaitzea.

Giza eskubideak bultzatu eta bermatzea Berriz ere gomendioetan proposatutakoarekiko adostasun zabala ageri da, prozesuaren baitan elementu neutral eta estruktural bezala giza eskubideen garrantzia agerira ekarriz. Hortaz, egiaren eta adiskidetzearen gaia erronka nagusietako bat bezala identifikatzen da bake prozesuaren baitan. Baina bestalde, estatuenganako interpelazio handiago baten falta sentitzen da, egungo espetxe politikaren gai zehatzei dagokionez eta giza eskubideei dagokionez,

120 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

eta garapen eta enfasi gehiago eskatzen da justizia transizionalaren paperari dagokionez gomendioen esparruan. Horregatik guztiagatik, beharrezkotzat jotzen da justizia transizionala gure kasu jakinean nola aplika daitekeen espezifikatzea eta modu askoz zehatzago batean garatzea.

Inpunitate ezaren gaiari buruzko berariazko ohar batek kontzeptua nahiko argi uztearen beharra jasotzen du, alde guztiek ulertzeko eta bere egiteko moduan, giza eskubideak urratu zituzten pertsona edota instituzioak ere barne hartuz.

Gainera, parte-hartzaile askok Estatuaren segurtasun indarren errealitatea baloratzeko eta berregokitzeko egungo beharra nabarmentzen dute, indar propioak berregituratzeaz gain.

Giza eskubideak ulertu, sustatu eta bermatzea garrantzitsua dela azpimarratzen da, ez soilik legeen eremu juridikotik edo epailetzako erakundeetatik, baizik eta kultura demokratikoaren zabalkuntzatik ere, balio etikoak gizartean eta erakunde publiko eta pribatuetan sustatuz. Horregatik oinarrizkotzat jotzen da herritar guztien giza eskubideen errespetuan oinarritutako bake kultura bat sustatzen lan egitea.

Egia eta memoria babestea iraganari zintzotasunez aurre egiteko eta etorkizuneko elkarbizitzaren oinarriak finkatzeko Berriro, partaide talde garrantzitsu baten baitan amaiera partekatu batean lan egiteko eta tematzeko ideia agertzen da, garaile edo garaiturik gabe, logika

esenzialista edo errebantxista oro baztertuz tartean sartuta dauden ezein alderen partetik. Gainera, abiapuntu bezala gomendioen balioan ahobatezko akordioa dagoen arren, gomendioetan eta hauek hedatzerako orduan “ezberdina ulertzea”-ren garrantzia askoz gehiago azpimarratu beharko litzatekela uste da, parte-hartzearen bitartez eta iritzi publikoa eratzearen bitartez bestearen lekuan jartzeko gaitasuna areagotzeko tresna eta dinamiken garapena lagunduz.

Baita ere zenbait ekarpenetan hasteko gatazkaren jatorri guztien analisi historiko bat egiteak duen balioa islatzen da, gero gure lurraldean elkarrekin bizi diren “egi” ezberdinen eta “memoria” anizkoitzen baitan lan egin ahal izateko; eta guzti hori giza eskubide unibertsalen argipean.

Partaideen parte garrantzitsu baten aldetik, sentsibilitate politiko anizkoitzak biltzearen beharra adierazten da, gatazkarekiko gizarte kontzientziazio integral baten aldekoa, estankoak edo alderdikoiak ez diren jarrera komun berrietan oinarritzen dena. Hori lortzeko, tokian tokiko lana erabakigarria da, gure ingurunean gomendioak partekatu eta zabaltzea bezala, eguneroko eremuetan bakea sustatuz, eta ez horrenbeste elkarrizketa politiko eta instituzionalean eta komunikabideen tituluetan enkapsulatutako bake prozesu elitista bat.

Foro Sozialaren gomendioak hedatzeko eta herritarren partehartzea sustatzeko garrantzia

Balizko egiaren batzorde baten sorkuntzari dagokionez, egiaren batzorde horrek tartean sartuta egon diren eta dauden alde guztien gertakizunen errealitateari modu arduratsu eta gardenean heldu beharko liekeela iradokitzen dute hainbat partaidek. Aldi berean, batzorde hori nola osatuko litzateke, non eta, batez ere, zeintzuk izango ziren bere helburu zehatzak eztabaidatzea garrantzitsua dela uste dute.

Parte-hartzaileek Foro Sozialarekin hasi ziren hedapen jarduerei jarraitutasuna ematearen garrantzia ere adierazten dute, bultzada berriak batuz eta lagunduz, bake prozesuaren funtsezko oinarriak ezartzeko momentu erabakigarri batean gaudela ahaztu gabe. Behin hauek lortu eta gero, normalizazioa luzea eta gogorra izan arren, prozesua nahi eta nahi ez atzeraezina izango da.

Horretarako, lana euskal gizartea batzen duten gutxieneko akordio eta aspetktuetatik hastea litzateke abiapuntu aproposa. Eztabaida prozesu honetan, gizarteak etorkizuneko batzordea aintzatetsi dezan nahi izanez gero, herritarren parte-hartzea ere funtsezkoa da. Ezin da ahaztu, demokrazia osasuntsu batean, legitimotasun politikoa eta erabakitzeko ahalmena ez dagoela soilik ordezkari politiko edo sozialen esku. Beraz, ezinbestekoa da hitza herritarrei ematea, batez ere, egiaren batzordearen emaitzak gehiengoaren errespetua izatea eta, aldi berean, gizartearen elkarbizitzarako erabilgarriak izatea nahi badugu.

Bada hedapen lan honetan bai gure lurraldean nola Espainiako eta Frantziako estatuetan dagoen ezjakintasuna gainditzea garrantzitsua dela dioen uste orokorra. Hortaz, edukiaren berri edo gomendioen lantze prozesuaren berri ez izatea edo ezjakintasuna saihestu beharreko oztopo haundi bat bezala agertzen dira bake prozesuarentzat.

Bake prozesua nazioartean ezagutzera emateko beharra ere adierazten da, ez soilik interes alderdikoi batetik, baizik eta bakearen aldeko interes sozial baten aldetik ere, gomendioak Europara eramanez

121

baita Nazio Batuen Erakundea bezalako nazioz gaindiko hainbat esparrutara eramanez ere.

Gainera, parte-hartze eta inplikazio dinamiken bitartez gomendioen hedapena laguntzearen garrantzia nabarmendu behar da. Prozesua legitimatzen duten eta bake kulturari buruzko eta gatazkaren konponbideari buruzko hausnarketa praktiko eta errealerako esparruak eskaintzen dituzten dinamiken bidez lagundutako hedapena, hain zuzen ere.

Hala, topaketa foro gehiago sortzea proposatzen da, tokian tokiko foroak edo herritarrengandik gertu daudenak, heterogeneoagoak diren eta euskal ideologiaren aniztasunaren adierazgarriagoak diren lan taldeak osatzeko garrantzia azpimarratuz.

Modu berean, zenbait partaidek egungo blokeo egoera gainditzeko modu bakarra herritarren mobilizazioaren bitartez dela deritzo, ahalik eta pertsona gehienen mobilizazioa. Hori lortzeko, gizartearen papera lehenetsi behar da, alderdi politiko edota gobernuei bake prozesua blokeatzea galaraziz. Oso garrantzitsua litzateke euskal gizartearengan adostasun jarrera bat sortzea, giza eskubide guztien aldeko akordiotik akziora pasatzen dena, gizartearen aktibazioaren bitartez alderdien inmobilismoa apurtzeko.

Aldi berean, egungo krisi sozio-ekonomiko prozesua dela eta, zaila den arren, herritarrek bake prozesua bere egunerokotasunean gogoan izatea lortzea beharrezkoa dela ikusten da. Horretarako agian gaia modu berritzaile eta anitzean jorratzea beharrezkoa da, tartean sartuta ez dagoen jendea batzen saiatuz eta parte-hartze tresna berriak inplementatuz. Aldi berean, informazio guztia jasotzen duen datu base edo webgune bat sortzea garrantzi-

122 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

tsutzat jotzen dute, gomendioen aurrerapenak eta atzerapen edo blokeo zehatzak ere jasotzen dituena.

Komunikabideen papera Parte-hartzaileek komunikabideekin lan egiteko eta sentsibilizatzeko garrantzia aldarrikatzen dute, bakearekiko eraikigarriak izan daitezkeen konpromezu mediatikoak lortzeko, bat ez datozen jarrera ideologiko ezberdinduetatik baldin bada ere. Mass-mediek paper proaktiboa eta pedagogikoa izan dezaketela proposatzen da, elkarrizketaren kultura bat lagunduz, akordioak eta konponbide bilaketa sustatuz.

Gazteriaren parte-hartzea Gomedioak eta hauen hedapena herritar gazteekin modu zabalago batean lantzeko ideia behin eta berriz errepikatzen da, elite sozial eta politiko helduen ikuspuntu nagusia gazteriarengandik eratorritako planteamendu berritzaileagoekin osatzea positiboa izan baitaiteke.

Emakumeen parte-hartzea Foro Sozialaren edukiei buruzko iritzi trukaketa prozesuan gertatu bezala, bake prozesuaren eta gatazkaren konponbidearen baitan emakumeen paperari aipamen berezia egitea gomendatzen da; zehazki, gomendioen barruan edo gomendioen lantze prozesuan Nazio Batuen Batzorde Orokorretik eratorritako 1325 ebazpena sartzea iradokitzen da. Ebazpen

horrek bake prozesuetan emakumeen partehartzearen garrantzia eta onurak nabarmentzen ditu.

Nafarroaren parte-hartzea Nafarroako Parlamentuan bakerako eta elkarbizitzarako lantalde bat sortzeko beharra identifikatzen da. Lantalde horrek Nafarroako testuinguruaren berezitasunetatik abiatuz helduko lioke bake prozesuari.

Izan ere, sarritan, EAEko errealitatea eta Nafarroakoa oso ezberdinak dira. Gainera, erreferentziazko pertsona talde bat inplikatzea ere garrantzitsutzat jotzen da, Foro Soziala eta bere gomendioak bai Nafarroan zein Iparralden modu jarraiago batean landu eta bultzatzeko. Pertsona horiek, politikoki markatuta egon arren, ez lirateke alderdi politiko edo sindikaturen bateko ordezkari izango.

123

Proposamen zehatzak Jarraian parte-hartzaileek egidako proposamen zehatzak jasotzen dira.

1- Adostasunetara heltzeko gomendioari buruz - Bake prozesua bultzatzeko helburuarekin, instituzioek, alderdi politikoek eta gizarte zibilak parte hartzen duten erakunde independente eta anitza sortzea.

- Gomendioekiko atxikimenduak biltzen dituen kanpaina abiaraztea, guztiekiko atxikimendua erakusteko aukera eskainiz ala soilik gomendioetako batzuk sostengatzekoa.

- Adostasunak lantzeko tresna berritzaile eta sortzaileak erabiltzea.

- Herritarren adostasun taldeak osatzea. Indar politiko bakoitzak elkarrizketaren alde lan egiteko pertsonatzat hartzen dituen beste indar politikoetako kideak proposatzea litzateke mekanismo posible bat.

3- Preso eta iheslarien itzuleraren inguruko gomendioei buruz - Ahalik eta foro gehienetan presoen bozeramaileen parte-hartzea erraztea.

- Presoen euren arteko eztabaida eta komunikazioa erraztea.

- Presoen eta gizartearen arteko komunikazio bideak sortzea.

4- Giza eskubideen inguruko gomendioei buruz - Indargabetu beharko liratekeen salbuespen lege eta arauak zehaztea.

- Parlamentuari poliziak kontuak emateko mekanismo zabalak sartzea gomendatu eta poliziak Giza Eskubide gaietan formakuntza gehiago jasotzea.

2- Desarmearen eta desegitearen inguruko gomendioei buruz - Parlamentuek, nazioarteko erakundeek, gizarte zibilak eta ETAk parte hartzen duten prozesu horizontal bat sustatzea.

- Gai honen inguruan presoek duten iritzia galdetzea.

124 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

- Hezkuntza sisteman eta esparru kulturaletan Giza Eskubideen balioak sustatzeko erakunde independente bat sortzea.

5- Iraganari aurre egiteari dagozkion gomendioei buruz - Egiaren Batzorde baten sorrera bultzatzea.

- Norbanakoen esperientziak eta testigantzak jasotzea, webgune batean, adibidez.

- Arlo akademikoan gertatutakoaren historiaren narrazioa sustatzea, beti ere Giza Eskubideen ikuspuntutik.

7- Gomendioen hedapen, partehartze eta jarraipenari buruz - Gomendioetan proposatutakoari buruzko abiarazte eta garapenaren inguruko informazio, aurrerapauso eta atzerapauso guztiekin datu base bat sortu.

- Lan esparru zabalak eta anitzak bultzatu: Bakearen Euskal Kontseilua edo Foro Sozialaren Idazkaritza.

- Tokian tokiko parte-hartze guneak osatzea.

- Gazteriaren parte-hartzerako berariazko guneak eskaini.

6- Gomendioen hobekuntza eta zabalkuntza - Hurrengo terminoak argitu: 1) konponbide integrala eta itzultze prozesuaren banakako gauzatzea, 2) justizia trantsizionala, 3) zigorgabetasuna eta 4) zentzuzko denbora-tartea desarme eta desegite prozesua gauzatzeko.

- Iheslariei dagokien atala garatu.

125

Gomendioen hedapena Foro Sozialaren gomendioen helburu nagusia bake eta bizikidetza prozesua bultzatzeko ekarpen eraikitzaile bat izatea da, herritarren parte-hartzearen fruitu. Horregatik, 2013ko maiatzean aurkeztu zirenetik bere hedapenak eta gizarteratzeak lehentasuna izan dute, bai kalean egindako gizarte-pedagogiaren bidez, nola hainbat parlamentutan egindako aurkezpen politiko-instituzionalen bidez.

Gomendioak kalean Gizarteak eginkizun garrantzitsua du bake prozesuan. Blokeo eta zailtasun uneetan, gure partaidetza eta bultzada giltzarri dira prozesua abian mantentzeko. Helburu horri begira Lokarriko korabolatzaileek informazio-orriak banatu zituzten hainbat herri eta hiritan 2013ko maiatza eta ekainean zehar Foro Sozialaren gomendioen berri emateko.

jartzearen garrantzia nabarmentzen duena. Zentzu horretan, erakundeetan ematen den elkarrizketa, eta zehazki Legebiltzarrean, funtsezkoa da elkarbizitza eraikitzeko. Horregatik, talde parlamentarioen arteko lankidetza, elkarrizketa eta adostasuna sustatzeko indarrak bikoiztera animatu dugu Legebiltzarreko presidentea.

Azkenik, eta arrazoi horregatik, Bake eta Bizikidetza Batzordean agerraldi bat eskatu diogu Eusko Legebiltzarreko Presidenteari, gomendioak legebiltzarrean aurkezteko helburuarekin”.

Eusko Legebiltzarrean aurkezpena 2013ko maiatzaren 31n Lokarriren ordezkaritza bat Eusko Legebiltzarrean izan zen Foro Sozialaren gomendioak aurkezteko. Bertan Bakartxo Tejeriak, Eusko Legebiltzarreko presidenteak, harrera egin zien. Hau da aurkezpen horren harira argitaratutako prentsa oharra: “Legebiltzarreko Presidenteari gomendio hauen helburu nagusia bake prozesua eta bizikidetza bultzatzeko ekarpen eraikitzaile bat izatea dela helarazi diogula azpimarratu nahi dugu, gizartearen parte-hartzearen ondorio den ekarpena alegia.

Gainera, Foroaren beraren gomendioetako bat nabarmendu nahi dugu, zehazki lehenengoa, “erakundeen, alderdi politikoen eta gizarte zibilaren partaidetza zabal eta aktiboaren bidez etorkizuneko elkabizitzarako oinarri sendoak ezarriko dituen elkarrizketa eta berradiskidetze ariketa bat” martxan

126 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Aurkezpena Nafarroako Parlamentuan 2013ko ekainaren 11n Lokarriren ordezkaritza batek Bizikidetza eta Nazioarteko Elkartasun Batzordearen lan saio batean parte hartu zuen bake prozesua bultzatzeko Foro Sozialaren Gomendioak aurkezteko.

Lan saio hori Nafarroako Sozialistak, Bildu-Nafarroa, Aralar-Nafarroa Bai eta Izquierda Ezkerra talde parlamentarioek eskatu zuten, bai eta Manu Ayerdi legebiltzarkide ez-adskribatuak ere.

Aurkezpen horren helburua Foro Sozialaren Gomendioen edukia ezagutaraztea izan zen eta bake prozesua errotzeko heldu beharreko erronka nagusiei buruzko eztabaida politikoa sortzea.

Bake prozesua bultzatzeko Foro Sozialaren lehen gomendioari jarraikiz, elkarrizketa eta berradiskidetze

Foro Sozialaren Gomendioen aurkezpena Europako Parlamentuan (Estrasburgo, 2014ko otsailak 4)

ariketa bat sustazeko eskatu zion Lokarrik Nafarroako Parlamentuari, etorkizuneko elkarbizitzarako oinarri sendoak ezartzeko Nafarroan. Horregatik, Lokarrik Nafarroako Parlamentuan bizikidetzaren erronken inguruko adostasunak lortzeko gai izango den batzorde zehatz bat sortzea eskatu zuen edo bestela, Bizikidetzaren Batzordearen lana biziagotu zedila bake prozesuarekiko, Nafarroako herritarrak ere partaide bihurtuz bizikidetza hobetzeko erronkan.

Gomendioak Oslo, Londres eta Suitzan 2013ko maiatzaren 29an bake prozesua bultzatzeko Foro Sozialaren gomendioak Oslon aurkeztu ziren, PRIO-k (Osloko Univertsitateko Bakearen Ikerketa Institutuak) antolatutako mintegi batean.

Ekainaren 4ean gomendioak Parlamentu Britainiarrean aurkeztu ziren “All-Party Parliamentary Group on Conflict Issues�-ek (Gatazkei buruzko Talde Parlamentario Alderdi Anitzak) antolatutako ekitaldi batean. Ekitaldi horretan Andy Carl-ek, Conciliation Resources-eko zuzendari eta gomendioen idazketan lagundu duen errelatore taldeko kideak, eta Paul Riosek, Lokarriko koordinatzaileak, parte hartu zuten.

Abenduaren 11n Suitzako Parlamentuan bilera bat burutu zen, non bake prozesuaren egoera aztertu zen eta bake prozesua bultzatzeko Foro Sozialak landu-

tako gomendioen dokumentua aurkeztu zen. Bilera Suitzako Parlamentu Federaleko Euskal Herria-Suitza Intertaldeak antolatu zuen. Paul Riosek, Lokarriko koordinatzaileak, parlamentariek agertutako interesa eskertu zuen, nazioarteko babesak euskal gizartea berebiziko eginkizun honetan ez dagoela bakarrik erakusten baitu eta gizarteak errepikatu nahi ez duen iragan ilun batetik ateratzeko esfortzua balioesten duten eta fede onez diharduten pertsona askoren laguntza eta arnasa duela erakusten baitu.

Aurkezpena Europako Parlamentuan 2014ko otsailaren 4ean Bake Bideak eta Lokarrik gomendioen dokumentua aurkeztu zuten Europako Parlamentuan (Estrasburgon). Ekitaldia Basque Friendship-ek antolatu zuen, Euskal Herriko bake prozesua babesteko hainbat parlamentarik osatutako taldeak. Foro Sozialak euskal gizartearen erronka garrantzitsu eta historiko honetan Europar Batasunak zer ekarpen egin dezakeen eta nola lagun dezakeen aztertzera animatu zituen parlamentariak.

Foro Sozialak euskal gizartearen erronka garrantzitsu eta historiko honetan Europar Batasunak zer ekarpen egin dezakeen eta nola lagun dezakeen aztertzera animatu zituen parlamentariak.

127

Kronologia 2013

Otsailak 21: ekimenaren aurkezpena.

Martxoak 14: Foro Sozialaren lehen jardunaldia Iruñean. Nazioarteko adituek “Desarme eta desegitea”ri buruz eta “Giza Eskubideen bermea”ri buruz hitz egiten dute.

Martxoak 15: Foro Sozialaren bigarren jardunaldia Bilbon. Nazioarteko adituek beste bi gai hauei heltzen diete: “Preso eta iheslarien itzultzea” eta “Iraganari nola aurre egin ”.

Martxoak 21: Foro Sozialaren balorazioa.

Apirila-maiatza: erakunde antolatzaileek, errelatoreekin batera, nazioarteko adituen iritzien eta herritarrek bidalitako ekarpenen analisia egiten dute, bake prozesua bultzatzeko gomendio batzuk proposatze aldera.

Maiatzak 27: bake prozesua bultzatzeko Foro Sozialaren Gomendioak aurkezten dira.

Maiatzak 28: Osloko Unibertsitateko Bakearen Ikerketa Institutuak antolatutako mintegi batean parte-hartzea.

Maiatzak 29 – ekainak 5: Gomendioei buruzko esku-orri dibulgatzaileak banatzen dira hainbat herritako kaleetan.

Maiatzak 31: Lokarriko ordezkaritza batek Gomendioak eskura ematen dizkio Eusko Legebiltzarreko presidente Bakartxo Tejeriari.

Ekainak 4: Gomendioak Parlamentu Britainiarrean aurkezten dira, “All-Party Parliamentary Group on Conflict Issues”-ek (Gatazkei buruzko Talde Parlamentario Alderdi Anitzak) antolatutako ekitaldi batean.

Ekainak 7 eta 8: Iruñean eta Bilbon Gomendioei buruz herritarrek, ordezkari politikoek eta eragile sozialek duten iritzia ezagutzeko dinamika parte-hartzaileak burutzen dira.

Ekainak 11: Lokarriko ordezkaritza batek Nafarroako Parlamentuko Bizikidetza eta Nazioarteko Elkartasun Batzordearen lan saio batean parte-hartzen du, bake prozesua bultzatzeko Foro Sozialaren Gomendioak aurkezteko.

Abenduak 11: Gomendioak Suitzako Parlamentuan aurkezten dira, Euskal Herria-Suitza Intertaldeak antolatutako bilera batean.

Abenduak 23: Bake prozesua bultzatzeko Batzordearen aurkezpena.

128 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

2014

Urtarrilak 15: Hitzorduak ekimenaren aurkezpena, gizartearen parte-hartzea sustatzeko helburuarekin eta gomendioetan jasotako gai nagusietan sakontzeko antolatutako solasaldi eta mintegiak.

Otsailak 4: gomendioak Europako Parlamentuan aurkezten dira Friendship-aren eskutik, Euskal Herriko bake prozesuari jarraipena egiten dion talde interparlamentarioaren eskutik, alegia.

Martxoak 1: Baionako Bakerako Foroa burutzen da, Foro Sozialaren Gomendioen aplikazioari buruz eztabaidatzeko.

Gomendioen aurkezpena Eusko Legebiltzarrean

Gomendioen informazio esku-orrien banaketa

Gomendioen aurkezpena Nafarroako Parlamentuan

129

1. eranskina ERAKUNDE SUSTATZAILEAK

BAKE BIDEA Bake Bideak, Aieteko Nazioarteko Konferentziatik atera zen bide orria oinarritzat hartuz, Euskal Herriko bake prozesuaren inguruko gogoeta jendarte zibilaren baitan bultzatzea du helburu, eztabaidaren bidez. Ildo horretatik, 2012ko abenduan, Bake Bideak, Lokarri eta Baionako Fakultatearekin batera, Baionan Bakerako Forum-a antolatu zuen, Aieteko nazioarteko eragile batzuen babes eta bertaratzearekin. Ekimen hau herritar guztiei eta, hain zuzen ere, Ipar Euskal Herriko eragile sozial eta politikoei gogoeta zabaltzeko aukera izan zen.

Talde honetako partaide dira gaur egun: Giza Eskubideen Liga, Cimade, Anai Artea, CDDHPB (Euskal Herriko Giza Eskubideen Defentsarako Komitea), Etxerat eta Herrirako kide batzuk; sindikalgintzan, CFDT osasungintza-soziala, Solidaires, CGT eta LABeko kide batzuk; hautetsien artean, PC, EELV (berdeak), Batasuna, Abertzaleen Batasuna eta NPAko kide batzuk. Gainera, hautetsi ainitz ere Bake Bidea mugimenduarekin batera lan egitearen alde agertu dira.

LOKARRI Lokarri gizarte erakunde independente eta plurala da, 2006. urteaz geroztik bakearen eta Euskal Herriko bizikidetzaren normalizazioaren alde lanean diharduena. Bere eginkizuna akordioaren, herri kontsultaren eta berradiskidetzearen proposamena batasun eta integrazio sozial eta politiko faktore bihurtzea da.

Lokarriren printzipioak, bere sorreratik, hiru konpromiso hauekin bat datoz: indarkeria ezaren, bizitzaren eta giza eskubideen defentsa, irizpide etiko nagusi gisa; inor baztertzen ez duen elkarrizketa eta aniztasuna bizikidetzaren oinarri bezala; eta herriaren nahia eta printzipio demokratikoak aintzat hartzea, politikagintzaren oinarrizko arau gisa.

2011ko urrian, Lokarrik Aieteko Nazioarteko Konferentzia antolatu zuen, gatazkaren konponbidea Euskal Herrian sustatzearren.

ERAKUNDE BULTZATZAILEAK

AHOTSAK Ahotsak 2006an aurkeztutako euskal emakume talde bat da. Haren fundatzaileak gizarteari buruzko eztabaida anitzetan adostasunera iritsi ziren alderdi politiko desberdinetako legebiltzarkideak ziren: Jone Goirizelaia, Gemma Zabaleta, Kontxi Bilbao, Elixabete Pi単ol eta Nekane Altzelai. Lege desberdinak aho batez onar zitzaketeela ikusita, ados jartzeko zuten gaitasun hori euskal gatazkaren diagnostikora eta irtenbidera zabaltzea bururatu zitzaien.

Hain zuzen ere, saiakera hori dokumentu batean gauzatu zen, non gatazkaren izaera politikoa onartzeaz gain, bere konponbidean emakumeon partaidetza

130 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

aldarrikatu zuten, gatazkaren parte diren heinean. Bestalde, irtenbide politiko eta demokratiko baten beharra adierazi zuten, euskal herritarren erabakitzeko eskubidea ere aldarrikatu zutelarik. Ahotsak-en sorreratik, hainbat ekimen egitearekin batera, hasierako dokumentua hainbat emakume talderi luzatu zaie, sindikatu eta gizarte eragile desberdinetako emakumeei, hain zuzen ere, emakume talde honekin bat egin dezaten.

UNESCO KATEDRA Hiritartasunari, Bizikidetzari eta Aniztasunari buruzko Unesco Katedraren proiektuak, prozesu demokratikoen gaineko prestakuntza, ikerketa, elkarrizketa eta hedapenerako gunea izan nahi du, prozesu horietan elkartzen baitira pluralismoaren eta aniztasunaren aberastasuna eta herritartasunaren izaera integratzaile eta berdintzailea.

Katedraren jardueretan sartzen diren arloak hauek dira: ikerketa, prestakuntza, hausnarketa, bilkurak, eztabaida, hedapena, sentsibilizazioa eta gizarte lankidetza.

Jarduera horiek guztiak potentzialki heterogeneoa den entzulego bat dute helburu.

Ikasleei, irakasleei, ikertzaileei, administrazio eta zerbitzuetako langileei, hainbat arlotako profesionalei, gizarte erakundeetako kideei eta proposatutako jardueretan interesa duten gainerako guztiei zuzenduta daude.

ETIKARTE FUNDAZIOA Etikarte Fundazioa -Etika eta bizikidetza- giza garapenak dakartzan erronka etikoei aurre egiten dieten ekimenei laguntza emateko sortzen da, izaera horretatik eta konpromisotik abiatuz.

Fundazio zibil honen xedea herritarren bizitzako arlo ezberdinetan balio etikoak zabaltzea da, ikuspuntu kristau humanista batetan oinarrituz.

Fundazio honen oinarrizko lan-alorretako bat bakerako konpromisorantz eta normalkuntzarantz bideratuta dago, hitzaldi, idatzi, foro eta irakaskuntza zentroetako langileen prestakuntzaren bitartez.

SENTSIBILITATE EZBERDINETAKO GAZTEAK Gazte hauek, behean azaltzen diren gazte erakunde politikoetako ordezkari bezala, bake prozesuaren aldeko ekimen hau bultzatzeko batzen dira.

Alternatiba Gazteak Aralar Gazteak Euzko Gaztedi (EGI) Ezker Abertzaleko gazteak Ezker Anitzako gazteen arloa Gazte Abertzaleak Gazteok Bai Juventudes Socialistas de Euskadi-Euskadiko Ezkerraren Gazteak

131

ERAKUNDE KOLABORATZAILEAK BERGHOF FOUNDATION 35 urte baino gehiago daramatza Gatazkak Konpontzeko Berghof Fundazioak (Alemania) baliabide filantropikoak erabiltzen bakeari eta gatazkei buruzko ikasketen tradizio akademikoa elikatzeko. Familia fundazio pribatua da eta gatazken azterketan bikaintasuna eta berrikuntza lortzea da bere helburu nagusia.

Fundazioak hainbat bake ikerkuntza, bakerako hezkuntza eta bake eraikuntza ekimen babestu izan ditu. Bere nazioarteko lan taldeak munduko eskualde zehatzetan egiten du lan. Hala, zenbait gatazkatan inplikatutako aldeei babesa ematen die, bake eraikuntza eta gatazka eraldaketaren bitartez, bake iraunkorra erdiesteko euren ahaleginetan.

2011ko urrian, Berghof Fundazioak Aieteko Nazioarteko Konferentzian parte hartu zuen, gatazkaren konponbidea Euskal Herrian babestearren.

CONCILIATION RESOURCES Conciliation Resources (Erresuma Batua) 1994tik nazioartean lanean dabilen erakunde independentea da. Indarkeriazko gatazkei aurrea hartzeko, justizia sustatzeko eta gerrak suntsitutako gizarteetan bake iraunkorra eraikitzeko lan egiten du.

Conciliation Resources-en lana munduko zazpi herrialdetan garatzen da. Bertan gatazken eraldaketarako bide baketsuak sustatzen ditu, bake eraikuntza politikak eta praktikak sendotzen ditu eta, erakunde korabolatzaileen bidez, bake eraikuntzan dabilen jendea laguntzen du, inoren alde agertu gabe.

2011ko urrian, Conciliation Resources-ek Aieteko Nazioarteko Konferentzian parte hartu zuen, gatazkaren konponbidea Euskal Herrian babestearren.

ELDH Mundu mailako Demokrazia eta Giza Eskubideen aldeko Europako Abokatu Elkartea, Europako 17 herrialdetako hainbat abokatuk osatzen duten irabazi asmorik gabeko erakunde aurrerakoia da. Giza eskubideengatik, eskubide politiko eta sozialengatik eta gutxiengoen eta herrien eskubideengatik borrokatzen du, demokraziaren, garapenaren, bakearen eta berdintasunaren alde. Horregatik, diktadura, diskriminazio, arrazakeria, gerra eta giza eskubideen urraketa guztien aurka agertzen da.

Elkarteak ekitaldi akademikoak eta demokraziaren aldeko proiektuak burutzen ditu eta mundu guztiko abokatuen arteko harremanak bultzatzen ditu. Horrekin batera, munduko eskualde desberdinetan proiektu zehatzei babesa ematen die eta migrazio duinerako neurrien alde agertzen da, beti ere giza eskubideen urraketen biktimenganako elkartasuna agertuz.

132 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

FUNDIPAU FundiPau gobernuz kanpoko erakundeak, International Peace Bureau-ko kide denak, orain dela hiru hamarkada bakearen alde dihardu. Bakerako ikerkuntza sustatzen du, indarkeriaren zergatietan sakonduz, haren prebentziorako. Hortaz gain, hainbat herrialdetan gatazken konponbidea bultzatzen duten pertsona eta taldeak babesten ditu.

Halaber, bakerako hezkuntzaren inguruan lan egiten du eta gizarte-sentsibilizazio kanpainak eta presio politikoa burutzen ditu, arlo hauetan konpromisoak lortzearren: desarmea, desmilitarizazioa, gatazken konponbidea, giza eskubideen errespetua eta bake kulturaren sustapen aktiboa.

HARREMANETARAKO NAZIOARTEKO TALDEA Harremanetarako Nazioarteko Taldea bake prozesuetan eta gatazkak konpontzeko prozesuetan adituak diren nazioarteko pertsonek osatutako taldea da. 2011ko otsailaz geroztik Euskal Herrian normalizazio politikoa bideratzeko lanean dihardu.

2011ko urrian, Harremanetarako Nazioarteko Taldeak Aieteko Nazioarteko Konferentzian parte hartu zuen, gatazkaren konponbidea Euskal Herrian babestearren.

133

2. eranskina HIZLARIAK

VĂŠronique Dudouet Berlineko Berghof Fundazioko Programa zuzendaria. Erresistentzia eta askapen mugimenduen inguruko Ikerketa Proiektuen Koordinatzaile. Erresuma Batuko Bradford Unibertsitatean gatazken konponketari buruzko master eta doktoretza ikasketak egin ditu.

Aaro Suonio Krisi Kudeaketa eta Nazioarteko Segurtasun gaietako Aholkulari Berezia, IMAS -International Mediation & Arbitration Services- erakundeko kidea, non bitartekari bezala egiten duen lan. Finlandiako Atzerri-ministerioaren aholkulari Desarmearen Nazioarteko Batzorde Independentearentzat (1997-2011). 2006. urtean Suonio jauna Ipar Irlandako bake prozesuarekiko Ohore zerbitzuengatik saritua izan zen. Suonio jauna finlandiar armadako Erreserbako Marinako ofiziala ere bada. Nazio Batuen bakea mantentzeko hainbat misiotan parte hartu izan du.

Robert McBride Bake prozesuetan aditua den hegoafrikarra, desarme eta desegitearen inguruko gaietan espezializatua. Ekurhuleni-ko (Hegoafrika) Polizia Metropolitarraren komisario kargua izan zuen. Apartheid-aren garaian Umkhonto we Sizwe-ko (MK) kide aktiboa izan zen, Hegoafrikako askapen borrokaren adar armatua. Jarduera horrengatik heriotza zigorra ezarri zioten. Gero, MK-n emandako denboran egindako jarduerengatik, amnistia eskatu zion Egiaren eta Berradiskidetzearen Batzordeari.

Honek onartu zuen eta indultua eman zion. Ondoren Afrikako Kongresu Nazionalaren baitan bake prozesuan inplikatu zen. Bere negoziazio lanetan buru-belarri murgildu zen erakunde aurkariekin negoziatzen, bake prozesua sortu eta mantentzeko helburuarekin.

134 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Christine Bell Edinburgoko Unibertsitatean Zuzenbide Konstituzionaleko irakasle. Belfasteko Queen Unibertsitateko Nazioarteko Zuzenbide Humanitario eta Zuzenbide Konparatuaren Zentroko zuzendaria izan da. 2000 eta 2011 urteetan zehar Nazioarteko Zuzenbide Publikoko irakasle izan zen eta Ulsterko Unibertsitateko Justizia Trantsizionalaren Institutuko sortzaile eta zuzendaria izan zen. Gobernuz kanpoko hainbat erakundetan parte-hartu izan du aktiboki eta Belfasteko akordioan xedatu zen Ipar Irlandako Giza Eskubideen Batzordeko kide sortzailea da. 1999. urtean Oinarrizko Eskubideen Aditu Batzordeko Europako Komisioaren kide izan zen.

Mark Freeman Trantsizio Integratuentzako Institutuko zuzendari exekutiboa. Nazioarteko abokatua eta gatazka ondorengo eta trantsizioan dauden demokrazietako testuinguruetan giza eskubideen inguruko gaietan aditua. Azken 15 urteotan trantsizioan dauden gizarteetako hainbat proiektutan lan zabala egin du, hala nola: Argelia, Bolivia, Bosnia- Herzegovina, Burundi, Kolonbia, Kongoko Errepublika Demokratikoa, Salvador, Kenya, Mauritania, Maroko, Nepal, Serbia, Sri Lanka, Tunisia, Turkia eta Zimbabwen. New Yorken eta Bruselan bulegoak dituen Justizia Trantsizionalaren Nazioarteko Zentroa abiarazten lagundu eta zuzendari izan zen baita ere. Gainera, trantsizio politikoa eta gatazka ondorengo egoeren inguruko gai garrantzitsuei buruzko hainbat idatziren autorea da. Lovainako Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateko irakaslea da eta lehenago Nazioarteko Krisi Taldearen Kanpoharremanen Buru izan zen.

Priscilla Hayner Geneva Call erakunde humanitarioko zuzendari Batzordeko presidenteordea. Justizia Trantsizionalerako Nazioarteko Zentroko (ICTJ) sortzaileetako bat izan zen eta 2010era arte programen zuzendari izan zen Genevan. Elkarrizketa Humanitarioaren Zentroan Aholkulari Nagusi bezala egiten du lan gaur egun eta bake negoziazioetan kontuak ematearen erronken inguruko ikerketa lanak egiten ditu. Hayner andereak 2008an giza eskubideen aholkulari bezala ere egin zuen lan Kenyako Elkarrizketa eta Berradiskidetze Nazionalerako, goi mailako pertsona Afrikar Entzutetsuen Taldearen eskakizunari erantzunez. Egiaren batzordeetan aditua da eta zabal idatzi izan du trantsizio politikoetan egia ofizialaren bilaketaren inguruan. Lehenago Ford Fundazioaren eta Giza Eskubideetarako Nazio Batuen Goi Mandatariaren Bulegoan aholkulari izan zen. New Yorkeko Joyce Mertz-Gilmore Foundation-en ere aritu zen programen arduradun bezala.

135

Kieran McEvoy Ipar Irlandan Belfasteko Queen Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateko Trantsiziozko Justizia eta Zuzenbide irakaslea eta ikerketa zuzendaria. Kriminologia eta Justizia Kriminalaren Institutuko zuzendari ere izan zen. 1990 eta 1995 bitartean NIACROrentzako Informazio Ofizial bezala aritu zen -presoen eta bere familien aldeko kanpainak egiten dituen gobernuz kanpoko erakunde garrantzitsua da NIACRO-. Ipar Irlandako giza eskubideen aldeko GKE garrantzitsua den Justiziaren Administraziorako Batzordeko presidente eta kide izan zen.

Martin Snoddon Ipar Irlandako Northernspring erakundeko zuzendari, bideratzaile eta aholkulari nagusia. Erakunde honek gatazken konponketan egiten du lan, zehazki, birgizarteratzean eta bakearen kultura berri baten sustapenean, norbanakoekin lan eginez bizitako esperientzietan oinarrituz. Hori dela eta prestakuntzan eta gatazken eraldaketan esperientzia praktiko handia dauka. Snoddon jauna gatazken konponketan aditua da eta baita iraganari aurre egiteko dinamika sozialetan ere. Gizarteko sektore ezberdinetan egiten du lan eta nazioarteko gatazka egoera ugaritan egindako lanaren bidez, bere esperientzia Ipar Irlandaz haratago zabaldu du.

Andy Carl Egun zuzentzen duen Conciliation Resources erakundeko sortzaileetako bat izan zen 1994ean. Fijin, Bougainville / Papua Ginea Berrian, Ugandako iparraldean, Somalian eta Sri Lankan programen garapena gidatu zuen. Lehenago International Alert erakundean egin zuen lan (1989-1994) bake prozesuekin lotutako ekimenetan Afrikako hegoaldean, Europan, Liberian, Filipinetan, Kolonbian eta Irakeko Kurdistanen. Halaber, Ertamerikarako Giza Eskubideen Batzordeko koordinatzaile nazionala izan zen, Erresuma Batuan (1986-1989).

136 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Brandon Hamber Brandon Hamber irakaslea Nazioarteko Gatazken eta Justizia Trantsizionalaren Ikerketa Institutuko (INCORE) zuzendaria da. Institutu hau Nazio Batuen Unibertsitateko bazkidea da eta Ipar Irlando Ulsterko Unibertsatean du egoitza. Giza Garapenaren eta Garapen Komunitarioaren Eskolako bisitari akademikoa da, eta baita Johannesburgoko Witwatersrand Unibertsitateko Migrazio eta Gizarte Zentro Afrikarrean ere, Hegoafrikan. Bakearen eta berradiskidetzearen aldeko ekimen ezberdinei buruzko ikerketa lanak egin ditu Liberian, Mozambiken, Bosnian, Euskal Herrian eta Sierra Leonan, besteak beste. 40 kapitulu inguru argitaratu ditu hainbat liburutan eta aldizkari zientifikoetan artikuluak idatzi izan ditu.

Colm Campbell Campbell irakaslea Ulsterko Unibertsitateko Justizia Trantsizionalaren Institutuko zuzendari sortzaileetako bat da, 2004-2010 bitartean zuzendari bazkide bezala aritu zelarik. Unibertsitate bereko Zuzenbide Eskolan zuzenbide irakasle ere bada.

2000. urtea baino lehen zuzenbide irakasle eta Zuzenbide Fakultateko dekano bezala aritu zen Irlandako Unibertsitate Nazionalean, Galway-n, eta Belfasteko Queen Unibertsitateko Giza Eskubideen Zentroko zuzendari bezala. Giza eskubideen eta nazioarteko zuzenbide humanitarioaren esparruetan egindako ikerketarekiko konpromiso sendoa agertzen du, baita tokian tokiko zein nazioarteko giza eskubideen defentsarekiko interes handia ere. Irlandako gobernuaren Bake eta Berradiskidetzearen Foroarentzat idatzitako giza eskubideei buruzko bi txostenetako baten egilekide izan zen eta gaur egun Gutxiengo Etnikoentzako Ipar Irlandako Kontseiluko proiektu nagusian lanean dabil. Campbell irakasleak trantsiziozko justizia eta indarkeria politikoaren inguruko ikasketa eremuetan zabal argitaratu izan du.

137

3. eranskina Bertie Ahern-ek, Irlandako lehen ministro ohiak, idatzitako gutuna, Foro Sozialaren Gomendioen aurkezpenean irakurria

Joan zen urtean Sabino Arana Fundazioaren Saria jasotzeko ohorea izan nuen, Euskal Herrian hamarkadetan zehar izandako indarkeriarekin bukatzeko ahaleginei nire babesa dela eta eman zidatena.

Irlandako lehen ministro ohi bezala eta Ipar Irlandako bake prozesuan hamarkada batean zehar partaide izanik, badakit zeinen zaila den indarkeriarekin bukatu eta bere zauriak sendatzea.

ETAren indarkeria armatuarekin bukatzeko erabakiak Euskal Herriari eta bere herritarrei aukera historikoa eskaintzen die merezi duten etorkizun baketsu eta oparoa eraikitzeko.

Hala ere, gizarte bakoitzak topatu behar du bere bidea bake iraunkorra eta berradiskidetzea bermatzearen erronkei aurre egiteko. Hau egiteko erarik hoberena zein den finkatzeko orduan ikuspegi ezberdinen arteko talkak egongo dira herritarren artean eta alderdi politikoen artean. Funtsezko gaien konponbidearen inguruko adostasunak eraikitzea erabakigarria da behar den konponbide eta berradiskidetze prozesuan.

Izan ere, indarkeriaz jositako hainbat hamarkaden ondoren sendatu eta berreraikitzea ez da lan erraza.

Konpromiso handia eskatzen du polarizazioaren zergatiei eta geratzen diren zauriei aurre egiteak. Alabaina, oinarrizko ahalegin honi heldu egin behar zaio gizarte batek bere iraganetik ikasi eta zerbait hobea eta berria eraiki nahi badu.

Desarmea eta desmobilizazioa, iraganari buruzko egia, biktimak eta egindako mina aitortzea, berradiskidetzea, preso eta iheslariak, baita bake une berri bat islatzeko lege eta segurtasun neurrien normalizazioa ere, indarkeria bukatu eta gizarte bat berreraikitzen hasten denean azaleratzen diren gaien artean daude.

Eta zeregin hauek erronka sakonak direla egia bada ere, azpimarratzekoa da mundu osoko gizarte askok auzi horiek arrakastaz landu dituztela bake iraunkorra bermatuz.

138 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Bertie Ahern Aieteko Adierazpena irakurtzen (Nazioarteko Konferentzia. 2011ko urriak 17)

Euskal Herriak eta bere herritarrek, gaitasun eta baliabideetan aberatsak izanik, gizarte zibil eta gobernu eta instituzio demokratiko indartsuekin, ziur hala egingo dutela baita ere.

Txosten honek gatazken konponbidean nazioarteko aditu aintzatetsi eta inpartzialen ezagutzan oinarritutako gomendioak eskaintzen ditu, urte honen hasieran Euskal Herrian eginiko konferentzia garrantzitsu batean azaldu zirenak. Adituek indarkeria gainditu duten hainbat gizartetatik ateratako beren irakaspenak eskaini zituzten. Egun Euskal Herriak aurrean dituen gai nagusiak hartu zituzten baitan.

Hemen egiten diren gomendioak ez dira inposizio edo patroi zehatzak, baizik eta arrazoitutako iradokizun sail bat baizik, mundu osoko esperientzia ezberdinetan oinarrituta indarkeria eta bere amaieratik sortzen diren eta ezinbestean zailak diren gaiak nola jorratu daitezkeen proposatzen dutenak.

Orain Euskal Herriko herritarrei eta bere ordezkariei dagokie, eurentzako eta euren gizartearentzako aukeren une berri honetan, erronka hauei aurre egiteko erarik onena zein den finkatzea.

Urteetan zehar konpartitu izan dut Euskal Herriak hamarkadetako indarkeria atzean utzi eta merezi duen etorkizun baketsua eraikitzeko beharraren kezka.

Nire itxaropen zintzoena da txosten honek eta bultzatuko duen elkarrizketak prozesu horri laguntzea.

Bertie Ahern Irlandako lehen ministro ohia

139

4. eranskina EGITARAUA

Martxoak 14. IruĂąea Baluarte Kongresu Jauregia. Ziudadela Aretoa

- 17.00 Foroaren irekiera

- 17.10 Desarmea eta desegitea

Errelatorea: VĂŠronique Dudouet, Berlineko Berghof Fundazioko Programa zuzendaria.

Hizlariak: Aaro Suonio, Ipar Irlandako Desarmearen Batzordeko Kabinete-burua.

Robert McBride, Bake prozesuetan aditua den hegoafrikarra, desarmean eta desegitean espezializatua.

- 18.30 Atsedenaldia

-18.45 Giza Eskubideen bermea

Errelatorea: Christine Bell, Edinburgoko Unibertsitatean Giza Eskubideen alorreko irakasle eta aditua.

Hizlariak: Mark Freeman, Trantsizio Integratuentzako Institutuko zuzendari exekutiboa.

Nazioarteko abokatua eta giza eskubideen inguruko gaietan aditua.

Priscilla Hayner, Geneva Call erakunde humanitarioko Zuzendari Batzordeko presidenteorde eta egiaren batzordeetan aditua.

140 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Martxoak 15. Bilbo Campos Antzokia. Kupula Aretoa

- 17.00 Foroaren irekiera

- 17.10 Preso eta iheslarien itzultzea

Hizlariak: Kieran McEvoy, Ipar Irlandan Belfasteko Queen Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateko Trantsiziozko Justizia eta Zuzenbide irakaslea eta ikerketa zuzendaria.

Martin Snoddon, Ipar Irlandako Northernspring erakundeko zuzendari, bideratzaile eta aholkulari nagusia. Erakunde honek gatazken konponketan egiten du lan, zehazki, birgizarteratzean eta bakearen kultura berri baten sustapenean.

- 18.30 Atsedenaldia

- 18.45 Iraganari nola egin aurre

Errelatorea: Andy Carl, Conciliation Resources-eko zuzendaria.

Hizlariak: Brandon Hamber, Nazioarteko Gatazken eta Justizia Trantsizionalaren Ikerketa Institutuko (INCORE) zuzendaria.

Colm Campbell, Ulsterreko Unibertsitateko Justizia Trantsizionalaren Institutuko zuzendari sortzailea.

141

5. eranskina BAKE PROZESUA BULTZATZEKO BATZORDEA

Foro Sozialaren gomendioen edukia kudeatzeko elkarrizketarako eta elkarlanerako guneak zabaltzeko eta bake prozesuan aurrerapauso sendoak lortzeko helburuarekin Bake prozesua bultzatzeko Batzordea sortu zen.

Bere lanaren bitartez, Batzordeak bake prozesuan inplikatutako eragile nagusiekin gomendioen edukien inguruko iritziak trukatu nahi ditu eta bere babesa eta laguntza eskaini nahi ditu bake prozesuak aurrera egin dezan eta errotu dadin pauso berriak bultzatzeko.

2013ko abenduaren 23an Bake prozesua bultzatzeko Batzordearen aurkezpen publikoa egin zen:

Joan den maiatzean, bake prozesua bultzatzeko Foro Sozialak, Bake Bideak eta Lokarrik sustatutako ekimenak, bakearen eta bizikidetzaren bideak egun agertzen dituen oztopoak gainditzeko gomendioak jasotzen dituen dokumentu bat aurkeztu zuen.

700 pertsonen parte-hartzea, nazioarteko 12 adituren ekarpena eta 500 proposamen zehatz baino gehiago izan ondoren, bi erakundeek aipatutako gomendioak aurkeztu zituzten gai hauen inguruan: desarmea eta ETAren egitura militarren desegitea, preso eta iheslarien itzultzea, Giza Eskubideen bermea eta iraganean gertatutako guztiari aurre egiteko printzipioak. Ideia nagusi bezala, elkarrizketaren, gizartearen parte-hartzearen eta adostasunaren alde apostu egin zuten, etorkizuneko elkarbizitzaren oinarri sendoak ezartzeko bide bezala.

Erakunde biak elkarrizketarako eta elkarlanerako guneak zabaltzeko beharraz konziente dira, Foro Sozialaren gomendioen edukiak kudeatzeko eta bake prozesuan aurrerapauso sendoak lortzeko. Horregatik, hilabeteotan, Bake Bideak eta Lokarrik, pertsona talde baten sorrera bultzatu dute, gizartearen arlo ezberdinetako erreferente direnak, gizartearen aniztasun zabalaren ordezkari bezala.

Gaur bake prozesua bultzatzeko Batzordea aurkezten da, erakunde, alderdi eta bake prozesuan inplikatutako beste aktoreekin gomendioen inplementazioa kudeatzea helburu nagusi duelarik sortzen dena.

Jordi Armadans, Fernando Armendariz, Anne Marie Bordes, Henrik Duhalt, Maite Perez Larumbe, Nazario Oleaga eta Michel Tubianak osatzen dute Batzordea.

Batzordearen funtzionamenduari dagokionez, Bake Bidea eta Lokarri, Foroaren erakunde antolatzaileak, bere lana errazteaz arduratuko dira, Batzordearen koordinazio tekniko eta operatiborako bere baliabideak eskainiz. Laguntza bezala, Bake Bideak eta Lokarrik gizartearen parte-hartzerako guneak eta mintegiak antolatuko dituzte. Gomendioen garapenari eta inplementazioari buruzko ideiak sortzen lagun dezaten egingo dira gune eta mintegi horiek, modu horretan Batzordeari sostengu nahikoa emanez.

142 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Bake prozesua bultzatzeko Batzordearen aurkezpena. Donostia, 2013ko abenduak 23

Hortaz, datozen asteotan, bai Bake Bideak zein Loakrrik gizarteari bake prozesuan modu zuzenean parte-hartzeko bideak eskaintzeko ekimen berriak aurkeztuko dituzte.

Azkenik, bi erakundeek bake prozesuan gizarteari dagokion protagonismoa emateko helburuarekin duten konpromisoa azpimarratu eta berretsi nahi dute. Zailtasun eta oztopoen aurrean, gizarteak bake justu eta iraunkor baterantz bere bide propioan aurrera egiteko ardura eta aukera ditu. Ardura hori onartu eta gure egin behar dugu eta aukera baliatu. Ezin dugu inork gure izenean lan horri ekitea itxaron. Ez litzateke ez bidezkoa izango, ezta demokratikoa ere. Guk egin behar dugu eta egin dezakegu. Duela gutxi zendutako eta omendu nahi dugun Nelson Mandelak esan zuen bezala: “ez dezagun inoiz utzi hurrengo belaunaldiek axolagabetasunak, zinismoak edo norberekeriak porrot egin arazi zigutela esatea�.

www.bakeforosoziala.org/batzordea

143

6. eranskina BAKERAKO FORUMA (Baiona, 2014ko martxoak 1)

2014ko martxoaren 1ean, Baionako disziplina anitzeko Fakultatean, Bakerako Forumaren bigarren saioa burutu zen, Bake Bideak (Iparralden bake prozesua bultzatzeko lanean diharduen erakundeak), Baionako Unibertsitateak eta Lokarrik antolatuta, Varenne Fundazioarekin, Conciliation Resources-ekin eta Berghof Fundazioarekin elkarlanean.

Bakerako Forum honen helburu nagusia bake prozesuan herritarren partehartzea sustatzea zen, zehazki, bake prozesua bultzatzeko Foro Sozialak argitaratutako gomendioen edukiari buruz eztabaidatuz eta horren inguruko hausnarketa eginez. Hortaz, gomendio hauen sorrerari buruz hitz egin zen, bere edukiaren analisia egin zen eta bere ondorioei buruz eta etorkizunean bere balizko aplikazioari buruz eztabaidatu zen. Bakearen aldeko Foroak aniztasunaren eta tolerantziaren printzipioak, unibertsitate mailari dagokion inpartzialtasuna eta bake prozesua bultzatzeak merezi duen garrantzia errespetatuz, eztabaidarako gune ireki bat sortu zuen.

Brian Currinek, Harremanetarako Nazioarteko Taldeko kideak eta Bruselako Adierazpeneko bultzatzaileak, eman zion hasiera Foroari. Bere hitzaldian ezinbestekotzat jo zuen espainiar eta frantziar estatuen inplikazioa bake prozesua errotzeko.

Lehendabiziko mahai-inguruan, Emilie Matignonek moderatua -Zuzenbidean Doktorea eta LAM sareko ikerlaria (UPPA) dena- gomendioen edukiari buruz eta egituratzen dituzten lau puntu nagusiei buruz hitz egin zen: desarmea eta desegitea, preso eta iheslarien itzultzea, Giza Eskubideak eta memoria eta berradiskidetzea.

Aaro Suonio mahai-inguru horretan parte hartu zuen lehenengoa izan zen.

Desarme, Desegite eta Birgizarteratze prozesu batek (DDR: Disarmament, Demobilization and Reintegration process, ingelesez) lau giltzarri barne hartzen dituen oinarri bat behar duela azaldu zuen: independentzia, inpartzialtasuna, sinesgarritasuna eta operatu ahal izateko lege-esparru bat. Desarmea egiaztagarria izatearen garrantzia azpimarratu zuen.

144 Bake prozesua indartzeko Foro Soziala

Bakerako Forumaren antolatzaileak eta hizlariak. Baiona, 2014ko martxoak 1

Bestalde, Silvia Casalek, Kriminologian Doktore eta Nazioarteko Harreman Taldeko kideak, presoen gaia izan zuen ardatz. Kontu horren inguruan existitzen diren protokoloak aintzat hartuz preso eta iheslarien itzultzerako bidea irekitzeko neurriak har litezkeela adierazi zuen. Pierre Hazanek, Genevako Unibertsitateko Irakaslea eta Nazioarteko Harreman Taldeko kideak, justizia trantsizionala, egia eta berradiskidetzea izan zituen hizpide.

Bigarren mahai-inguruan Magalie Besse, Doktoregaia eta Baionako Fakultateko irakaslea, izan zen moderatzaile eta gomendioen aplikazio praktikoa aztertu zen.

Henri D’Uhalt, Paueko Dei Auzitegiko epaile ohia eta Bake prozesua bultzatzeko Batzordeko kidea, Anaiz Funosas, Bake Bidea-ko kidea, Raymond Kendall, Interpoleko Idazkari Nagusi ohia eta Nazioarteko Harreman Taldeko kidea eta Paul Rios, Lokarriko Koordinatzailea, aritu ziren hizlari bezala.

Mahai-inguru horretan, besteak beste, bake prozesua bultzatzeko Batzordearen papera aztertu zen, baita gizartearen beharrezko protagonismoa ere aurrera egiteko giltzarri bezala. Gainera, bake prozesuan izandako aurrerapausoak baloratu ziren, “egoera berri eta momentu on batean erakusten dutenak�.

145