Stadsrandenatlas van de Zuidvleugel by LOLA landscape architects

STADSRANDENATLAS van de zuidvleugel

1. Rijnsburg - ’t Heen

6. Buytenwegh – Snowworld

2. Leyhof – Boterhuispolder

7. Seghwaert - Noord-Aa

3. Hoge Rijndijk - Oude Rijn

8. Gouwe Park – Zuidplaspolder

4. Scheveningen – Noorderstrand

9. Tolhek - Klapwijkse Knoop

5. Duindorp - Zuiderstrand

10. Nesselande – Zevenhuizerplas

11. Rodenrijs - Oudeland

16. Carnisselande - Polder het Buitenland van Rhoon

12. Tanthof – Abtwoudse Bos

17. Sterrenburg – Wieldrechtse Zeedijk

13. Kethel – Zuidrand

18. De Hoven - Kop van ‘t Land

14. Vogelenzang – Simonshaven

19. Nijverwaard – Alblasserwaard

15. Stougjesdijk – N217

20. De Haarhof - Alblasserwaard

LEGENDA Algemeen

rode contour

aangrenzende stedelijke rand

aangrenzende landelijke rand

Topografie bebouwing

gemengd bos

bomenrij

spoor

kassen

naaldbos

dijk

weg

overig gebruik bodem

loofbos

talud

voetpad

water

boomkwekerij

wal / kade

fietspad

zand

fruitkwekerij

weiland

griend

akkerland

begraafplaats

hoogspanning

Landgebruik bebouwd terrein

verblijfsrecreatie

sociaal-cult. voorzieningen

cultuur

semi-bebouwd terrein

dagrecreatie

openbare voorzieningen

onderwijs

verkeer

park en plantsoen

woongebied

gezondheid

binnenwater

begraafplaats

detailhandel en horeca

sport

bedrijfsterrein

horeca

landbouw bos en natuur

stedelijke plannen

verblijf

sport

landschappelijke plannen

commercie

Landschap < -1 meter +1 0 +2 > 4 meter

veen

bebouwing

zand

bos

lichte zavel

bomenrij

zware zavel

dijk

lichte klei

talud

zware klei

wal / kade

leem

Infrastructuur

bebouwing

voetpad

pont / veer

hoofdweg

water

fietspad

hoogspanning

regionale weg

tram

spoor

lokale weg

STADSRANDENATLAS van de zuidvleugel LOLA landscape architects In opdracht van Eric Luiten, provinciaal adviseur ruimtelijke kwaliteit in Zuid-Holland

Den Haag - Rotterdam, maart 2011

provinciaal adviseur ruimtelijke kwaliteit in zuid-holland 5

Voorwoord

Samenvatting

Achtergrond

Werkwijze

Provincie Zuid-Holland

Stadsrandentypologie

Twintig stadsrandgebieden

VOORWOORD

Schiedam 10

Inleiding

VOORWOORD Hommage aan de stadsrand

Als de stad ons huis is en het landschap onze tuin, dan is de stadsrand de bijkeuken van de samenleving. De laarzen staan er naast de vrieskist, het strooizout, de afvalcontainer, de bloembollen en het gereedschap. Juist vanwege de combinatie van onbestemdheid en nut, van beslissing en toeval is de antropologie van het ruimtegebruik in Nederland het beste afleesbaar in het overgangsgebied tussen stad en buitengebied. In de stadsrand komen hoop en vrees, verlangens en frustraties tot expressie en in conflict. De stadsrand is het domein van de vogelaar, de sportclub van mijn dochter, het ommetje met de hond langs de volkstuin van de buurman, maar ook van de nieuwe rondweg, de motorcrossbaan en de failliete tuinder tussen de verwaarloosde begraafplaats en het â&#x20AC;&#x201C; ondanks de aantrekkelijke visualisaties van de architect â&#x20AC;&#x201C; toch net iets te groot uitgevallen zwemparadijs. De eigenschappen van de stadsrand maken het tot een weerbarstig planologisch fenomeen. Als de ruimtelijke ordening zich aan de stadsrand onttrekt wordt de wethouder verweten zijn ogen te sluiten voor verrommeling. Maar elke poging het ongeplande en onvoorspelbare tot de orde te roepen is gedoemd tot mislukken. Op zijn best leidt de aandacht voor de stadsrand tot een paar bezwerende formuleringen over meervoudig grondgebruik en enige landschapscosmetische maatregelen. Net zoals we af en toe een poging doen die bijkeuken een beetje op te ruimen. De overhoek van de stadsontwikkeling is in cultureel opzicht wel degelijk ontdekt.

Fotografen, beeldend kunstenaars, schrijvers voelen zich aangesproken door de contrasten tussen collectiviteit en individualiteit, tussen grote en kleine schaal die in de stadsrand zijn waar te nemen. Zij begrijpen het karakter van de stad beter en zien haar schoonheid aan de hand van haar periferie, omdat die zich onttrekt aan het uniformerend effect van grootschalige agrarische productie, nationale winkelketens en marktconforme woningbouw op de kwaliteit van de ruimte. Breng mij naar uw rand en ik zeg u in wat voor stad u leeft. Systematisch onderzoek naar de eigenschappen van de stadsrand is zeldzaam. Het is vooral retoriek wat de klok slaat. Daar bracht recent het Planbureau voor de Leefomgeving verandering in met de uitgave van de publicatie Verstedelijking in de stadsrandzone â&#x20AC;&#x201C; Verkenning van de opgave in 2009. Daarin werd voor het eerst een kwantitatieve en kwalitatieve analyse gepresenteerd van de ruimtelijke dynamiek in de randen van de stedelijke agglomeraties in Nederland. De stelling werd onderbouwd dat er nieuwe instrumentele arrangementen en ruimtelijke concepten nodig zijn om de druk op de stadsrand te begeleiden. Want die druk zal alleen nog maar toenemen, zo is de verwachting van het Planbureau. Voorliggende Stadsrandenatlas van de Zuidvleugel is te begrijpen als een bijdrage aan de behoefte aan verifieerbare data over de stand van de stadsrand in de provincie Zuid-Holland. 11

Grote en Kleine Haarsekade 12

Inleiding

LOLA landscape architects uit Rotterdam heeft op mijn verzoek de ruimtelijke differentiatie van de buitenkant van de Zuidvleugel onderzocht en vastgelegd. Met behulp van de drieslag topografie, infografie en fotografie is op twee schaalniveaus van beschouwing inzicht verkregen in wat die rand heeft te bieden, en dat allemaal zo objectief mogelijk. Dat inzicht culmineert in een typologie van stadsranden en de ZuidHollandse stadsrandenkaart, een geografisch en methodologisch novum, voor zover ik weet. De tweede aanleiding voor het samenstellen van de atlas was mijn toezegging aan het provinciaal bestuur van Zuid-Holland in 2010 om een advies uit te brengen over de gewenste kwaliteit van de stadsrand. De provincie heeft de laatste decennia veel geld en energie gespendeerd aan de planvorming en de aanleg van nieuwe bossen en recreatievoorzieningen als antwoord op en complement van de stadsuitbreidingen die onder het VINEX-regime zijn gerealiseerd. Nu het rijk heeft aangekondigd de bevoegdheden voor de ruimtelijke ordening verder te decentraliseren en de beschikbaar gestelde middelen voor landschapsontwikkeling in de randen van de grote steden kritisch tegen het licht te houden, heeft deze atlas als ijkpunt en achtergronddocument alleen nog maar aan relevantie gewonnen. Eric Luiten Provinciaal adviseur ruimtelijke kwaliteit in Zuid-Holland 13

SAMENVATTING

Heineken HQ 16

Samenvatting

SAMENVATTING

De stedelijke uitbreidingen in de provincie ZuidHolland hebben zich enigszins gestabiliseerd, maar de stadsrand is nog niet tot rust gekomen. Aan de rand van de stad wordt nieuwe natuur ontwikkeld, worden recreatieterreinen aangelegd, of wordt lekker gerommeld op een plek waar men het allemaal niet zo nauw neemt. Na jaren van bouwen, planten en graven langs de stadsrand geeft de Stadsrandenatlas voor het eerst een geobjectiveerd overzicht. Het is goed mogelijk dat de stadsrand een belangrijke rol gaat spelen in de verbetering van de ruimtelijke kwaliteit van de provincie, maar dan is het allereerst noodzakelijk inzicht te hebben in â&#x20AC;&#x2DC;de stand van de stadsrandâ&#x20AC;&#x2122;. Wat voor een soort stadsrand is er in de Zuidvleugel van de Randstad eigenlijk ontstaan en welke verschillen en overeenkomsten zijn er in die stadsranden te benoemen? De Stadsrandenatlas vergroot de stadsranden van Zuid-Holland uit en presenteert ze niet als de rand, maar als gebied: de optelsom van de rand met de aangrenzende delen stad en land. 370 stadsrandgebieden die samen een nieuwe ruimtelijke structuur vormen: de provinciale stadsrandenstructuur die zich over de provincie uitstrekt en tegelijkertijd de voorpost is van stad en land. Dat er grote ruimtelijke, functionele en sociale verschillen zijn binnen de stadsrandenstructuur van Zuid Holland wordt na een kaartanalyse op

provinciale schaal duidelijk. Er is geen generieke stadsrand, of een oneindige verscheidenheid aan stadsrandgebieden. Er is eerder sprake van een familie van standsrandgebieden, opgebouwd uit een beperkt aantal typen stadsrandgebieden met overeenkomstige eigenschappen in de aard, vorm en grootte van de rand, de stadszijde of de landzijde. De stadsrandentypologie is afgeleid uit de meest voorkomende de leden van de familie: samen beschrijven ze de gehele overgang tussen stad en land in de provincie Zuid-Holland. De stadsrandentypologie bestaat uit tien typen stadsrandgebieden. 1.

Groene Grens: dde aan het boerenland grenzende woonwijk. Er is weinig wisselwerking tussen stad en land, maar voor de enkeling die aan de rand een huis heeft, is het uizicht weids; Groengordel: het stedelijke uitloopgebied, uitgerold over het boerenland om de overgang met de stad te verzachten en tegelijkertijd meer mensen de ruimte te bieden om de hond uit te laten; Waterfront: de rand is een boulevard die de stad met een waterrijk natuur- en recreatiegebied verbindt; Woonlandschap: eeen gebied met een grote wisselwerking tussen de stadszijde en landzijde. De stad is onderdeel van het land en omgekeerd, de rand maakt uitwisseling mogelijk; 17

Nesselande 18

Samenvatting

Spanningsveld: een organisch gegroeide mix van wonen, werken en ontspannen aan de landzijde, zonder een duidelijke rand tussen stad en land; 6. Stortplaats: een ongeordende verzameling van schijnbaar ongewenste functies, soms bovenop een vuilnisbelt of puinstort; 7. Loodsenland: het generieke bedrijventerrein, een compacte verzameling van loodsen met de rug naar het landschap; 8. Zichtlocatie: terreinen die zijn opgesloten tussen spoor en snelwegen, waarvan met name bedrijven profiteren van de zichtbaarheid; 9. Havenkwartier: (lucht-)havens, kranen en kades. Industriële werkplekken, te vinden langs de grote en kleine rivieren; 10. Vrijhaven: bouwterreinen en historische en nieuwe (haven-)terreinen die onbedoeld ook gebruikt worden om te eten drinken, racen, kiten, etc. 5.

De stadsrandentypologie is een nieuw, mogelijk goed bruikbaar ruimtelijk instrument. Het is bijvoorbeeld mogelijk om per stadsrandtype de meer geslaagde en minder geslaagde voorbeelden te vinden. Door de minder geslaagde voorbeelden van een type te ijken aan de beter geslaagde, kan een streven naar de verbetering in de kwaliteit ervan ingezet worden.

De stadsrandentypologie is vertaald naar de stadsrandenkaart: een provinciaal overzicht van het voorkomen van de verschillende typen stadsrandgebieden in de Zuid-Holland. Het blijkt dat de Groene Grens in de polders het meest voorkomt en het Spanningsveld vooral op de zandgronden, dat iedere stad en verstedelijkt dorp wel een Loodsenland heeft en dat het Woonlandschap eigenlijk nog nauwelijks voor komt. Stadsdelen als Pernis en Hoogvliet hebben slechts één type stadsrand, andere steden zoals Zoetermeer grossieren in verschillende stadsrandtypes. De stadsrandenkaart biedt ook planologische mogelijkheden, in combinatie met de stadsrandentypologie. De kaart maakt inzichtelijk welke stadsrandtypen op welke plek voorkomen, of van welk type stadsrandgebied in de provincie een tekort of overschot is. Bovendien maken de typologie en de kaart het ook mogelijk met de stadsrandtypen over de provincie te ‘schuiven’, met de intentie om wellicht de stadsrandtypen evenwichtiger te verdelen over de provincie, of lokaal juist bepaalde stadsrandtypen te bundelen.

ACHTERGROND

Defensieve rand 22

Achtergrond

1 ACHTERGROND De ontwikkeling van de stadsrand

Zolang als er steden zijn, zijn er stadsranden. Deze randen zijn in de loop der tijd met iedere uitbreiding van de stad verplaatst en gevormd naar de dan heersende overtuiging. Soms was de stadsrand de fysieke scheiding tussen gevaarlijk en veilig, in andere tijden was het de plek voor onstuimige groei, verrommeling of verpozing. Stadsranden kunnen dus veel vertellen over de geschiedenis van een stad, zoals de jaarringen van een boom. Een kort overzicht van de meest bepalende periodes in de geschiedenis van de Nederlandse ruimtelijke ordening voor de stadsrand. Defensief 1500-1800 Steden ontstaan omdat het voor de bewoners een effectieve, lucratieve maar vooral veilige vorm van samenleven is. In de historische stad is de stadsrand, samen met publieke gebouwen, pleinen en toegangswegen de essentie van de stad: het is een defensieve structuur, die de grens vormt tussen een veilige binnenwereld en vogelvrije buitenwereld. Deze stadsrand heeft altijd een grote aantrekkingskracht uitgeoefend op mensen: in vestingsteden zoals Brielle zijn de wallen al in de 17e en 18e eeuw een geliefde plek om te wandelen en verpozen. Buiten de poorten van de stad bevinden zich in die tijd al typische stadsrandfuncties zoals volkstuinen, pesthuizen en industriĂŤle molens en werkplaatsen.

Open 1800-1900 Technische vooruitgang in oorlogsvoering dwingt in de 19e eeuw tot de aanleg van grootschalige verdedigingswerken, zoals de Hollandse Waterlinie, de Stelling van Hollands Diep en het Fort aan den Hoek van Holland. De steeds zwaardere artillerie maakten de stadswallen vanuit militair oogpunt overbodig. Steden ontmantelen hun vestingwerken, om zo stedelijke groei te accommoderen en stadsparken en villawijken aan te leggen. Met de vestingwet van 1874 wordt dit gelegaliseerd, maar bijvoorbeeld Leiden heeft in 1835 al op deze manier zijn eerste stadspark - het Plantsoen - aangelegd. Later worden de aangrenzende arbeiderswoningen vervangen door dure herenhuizen. Nu is deze stadsrand van Leiden volledig opgenomen in het stedelijk weefsel als een aantrekkelijke groene linie in de stad, met verschillende parken, universiteitsgebouwen, instituten en chique woonstraten. Vroeg modern 1900-1945 De industriĂŤle ontwikkeling komt in Nederland pas laat op gang. Maar de instroom van haven- en fabrieksarbeiders is er niet minder om. Om deze voormalige plattelandsbewoners te huisvesten in de stad laten de fabrieksdirecteuren en havenbaronnen aan de randen van de bebouwde kom nieuwe tuindorpen â&#x20AC;&#x201C;en wijken ontwikkelen. Vreewijk in Rotterdam wordt in 1930 met 3000 woningen het grootste tuindorp van Europa: een groene woonomgeving voor de werkende klasse van de bevolking. Voor de middenklasse 23

Stadsuitleg 24

Achtergrond

en elite zijn er villaparken zoals in Wassenaar en Zuid-Kennemerland: lommerrijk wonen in natuurgebieden, verbonden met de stad door spoor- of tramwegen. Ook wordt er nu nagedacht over de ontwikkeling van de stad en randgemeenten als een stedenbouwkundig, demografisch en economisch geheel. In deze integrale uitbreidingsplannen telt de functionele logica en de hechting aan de bestaande stad. De stadsranden zijn vereenvoudigd tot paars, rood of oranje afhankelijk van de bestemming voor industrie, kantoren, of woningen, met elkaar verbonden door het groen van parkgebieden. Wederopbouw 1950-1970 Na de Tweede Wereldoorlog komt de ontwikkeling van de stadsrand in een stroomversnelling. Aan de randen van de stad worden nieuwe woongebieden ontwikkeld: galerijflats met uitzicht over het landelijke gebied. De stadsrand is de plek van grootschalige stadsuitleg en het toneel van stedenbouwkundig experiment. Het resultaat is de open stad: ruim van opzet, met brede wegen dooraderd en met veel groen. Dat experiment heeft weinig invloed op de landelijke kant van de stadsranden. Het agrarische gebied is het vooral het landelijke decor voor de wederopbouw. Planconcepten en nota’s 1970-1990 Midden in de jaren zestig duidt het centraal Bureau voor Statistiek erop dat de groei niet

incidenteel is: de toename van welvaart en groei van de bevolking houden aan. Een nieuwe middenklasse komt op en de woningbehoefte verandert: het rijtjeshuis-met-tuin verdringt de galerijflat; de ruimtebehoefte verdrievoudigd. Met een serie Nota’s Ruimtelijke Ordening probeert het Rijk grip te krijgen op Nederlandse stedenbouw. In de jaren zeventig wordt uitvoering gegeven aan de Nota Westen des Lands (1958). De Randstad krijgt vorm: een netwerk van steden rond een groot agrarisch middengebied - het Groene Hart. Groene bufferzones moeten voorkomen dat stadsranden elkaar zo dicht naderen dat de steden aan elkaar groeien. Als nadere invulling van de netwerkstad wijst het Rijk later zogenaamde groeikernen aan op de tekentafel. Het geloof in de maakbaarheid van de stad en stadsrand is op een hoogtepunt. De ruimtelijke doctrines en regels hebben diepe sporen achtergelaten in de stadsranden. Nergens in de wereld werd er in die tijd ontwikkeld en uitgebreid als in Nederland. Zo is er in bijvoorbeeld Duitsland vaak geen harde rand te ontwaren in de stadsperiferie, maar sprake van een diffuse overgang van stad naar land. De specifieke ‘Nederlandse’ dichtheid van bouwen brengt kaartenmakers wereldwijd in de war: is het nu binnenstad of juist buitenwijk? De stadsranden waren makkelijk te onderscheiden: de compacte bouwwijze en het open agrarische landschap zorgden voor vlijmscherpe stadsranden.

Agrarische idylle 26

Achtergrond

VINEX en contouren 1990-2010 De Vierde Nota Extra (1991) is van grote invloed op de stadsranden van Zuid-Holland. In de nota worden de zogeheten VINEX-locaties vastgelegd, uitbreidingsgebieden aan de randen van steden en dorpen. De nieuwe uitbreidingen hielden het midden tussen binnenstedelijke stadsuitbreiding en de het landelijke wonen. Ook markeert de VINEX een paradigmawisseling in de stadsplanning en de rol van overheden en marktpartijen daarin. De maakbaarheid van de compacte stad wordt verruild voor het contourenbeleid, waarin gemeentes en marktpartijen op hun eigen manier invulling geven aan de stadsrandgebieden. De VINEX wordt synoniem voor de nieuwe suburbane wayof-life van gethematiseerde woonbuurten. De agrarische idylle in de directe omgeving wordt in de jaren negentig van grote betekenis voor de stadsrandbewoner. Maar om de opvangcapaciteit hiervan te vergroten, moet buffergroen de stedeling nu het buitengevoel gaan geven. Paradoxaal genoeg ligt het agrarisch gebied door het buffergroen steeds verder van de stadsrand. De focus op de VINEX-locaties leidt de aandacht af van de halfagrarische, halfindustriële tussengebieden. Hier zijn geen themabuurten, landleven of buffergroen: hier vindt men de garagehouders en autoslopers, de braakliggende terreinen, skihallen en paintballbossen. Een avonturenland met voor ieder wat wils, maar door velen bestempeld als ‘verrommeling’.

Herontwikkeling en inbreiding 2010- ? Uiteindelijk heeft de vroeg-21e eeuwse stad meerdere stadsranden: niet langer de fysieke neerslag van één concept, maar een aaneenschakeling van verschillende denkbeelden, planvormen en beleid. Toch spelen -net als in de stadsranden van de Middeleeuwen en de Gouden Eeuw- defensieve strategieën in veel stadsranden nog steeds een grote rol. Uiteraard niet uit militair oogpunt, maar als defensie tegen overlast: stank, lawaai, fijnstof of een minder fraai uitzicht. De golfbeweging van stedelijke uitbreiding en inbreiding hangt samen met demografische ontwikkelingen en tijden van economische voor- of tegenspoed. Voor de stadsranden in Zuid-Holland betekent dit vermoedelijk dat ze de komende jaren nog maar mondjesmaat richting het landelijk gebied zullen opschuiven. Ook al schuift de stadsrand dan niet op, de randen zijn nog wel in beweging. Buiten de stad is geen ruimte voor grote uitleglocaties, maar in de bestaande stad en stadsrand zijn er mogelijkheden voor renovatie en herontwikkeling. Nu het lijkt dat deze stadsranden nog wel even de stadsrand blijven, hebben ze een belangrijke rol in het realiseren van een grotere ruimtelijke kwaliteit op de grens van stad en land.

WERKWIJZE

1. Het stedelijk gebied van Zuid-Holland

2. De bebouwde kom van Zuid-Holland 30

Achtergrond

2 WERKWIJZE Van stadsranden naar stadsrandentypologie

Opgave Het onderwerp van de Stadsrandenatlas is het overzicht van de concrete, fysieke stadsrand anno 2011: het is een inventarisatie van de ‘stand van de stadsrand’ in Zuid-Holland. Deze inventarisatie is in woord, kaart, getal en beeld en toont een verscheidenheid die om interpretatie vraagt: een typologie van de huidige stadsranden.

Definitie De route naar een stadsrandentypologie begint bij de definitie van de stadsrand. Wat is de stadsrand? De stad kan op verschillende niveaus als een entiteit worden gezien. Bijvoorbeeld als een aaneengesloten stedelijk veld, dat men met de trein bij Dordrecht betreedt en na Leiden pas weer verlaat. Maar al bevindt de hele Zuidvleugel zich binnen de stedelijke invloedssfeer, er is nog steeds een helder onderscheid te maken tussen bebouwd gebied en ommeland. Om het eenvoudig te houden, wordt in deze atlas het bebouwd gebied ´stad´ genoemd en het ommeland ´land´. De structuur die de scheiding vormt tussen beide eenheden wordt ‘rand’ genoemd. In het denken over stadsranden is niet alleen de fysieke rand relevant, maar het gebied waar stad en land elkaar direct ruimtelijk beïnvloeden. Daarom brengt deze atlas stadsrandgebieden in kaart, die altijd een combinatie vormen van stad, rand en land. De stadsrandgebieden sluiten aan op de definitie van Han Wezenaar (1994).

De begrenzingen van de stadsrandgebieden zijn bepaald op het schaalniveau van de wijk. Op dit niveau laat de relatie tussen stad, rand en land zich het beste analyseren en zijn de overeenkomsten en verschillen tussen de stadsrandgebieden het grootst. De stadsrandgebieden zijn ieder aan de hand van vijf stappen begrensd. 1. Markeren van de bebouwde kom. Langs de buitenrand van de stad is ‘de rand’ gemarkeerd, de lijn tussen de buitenste bebouwing en het land. Natuurlijk valt niet iedere dorp onder de stad. Dorpen met een inwoneraantal lager dan 10.000 zijn buiten beschouwing gelaten (uitzonderingen zijn gemaakt wanneer een dergelijk dorp onderdeel maakt van een grotere stedelijke structuur). 2. Benoemen van verschillen in de rand. Op basis van vorm, functie en leeftijd kan de rand opgedeeld worden in verschillende delen. Waar de functie, vorm of leeftijd van de rand sterk verschilt, begint een nieuwe rand. Vervolgens wordt per individuele rand de landzijde en de stadszijde gemarkeerd. 3. Begrenzen van de landzijde. Natuurlijk is het lastig te bepalen hoe ver de invloed van de stad in het land reikt. In de stadsrandenatlas worden zoveel mogelijk de aanwezige fysieke kenmerken 31

3. De landschappelijke rand van Zuid-Holland

4. De stedelijke rand van Zuid-Holland 32

Achtergrond

gebruikt om het landelijke deel te markeren: onder andere ruimtelijke barrières door dijken, boomrijen, landwegen en waterwegen. Daarbij is een duidelijke hiërarchie gehanteerd, consequent toegepast op alle stadsrandgebieden in de provincie. A. fysieke en snelweg ruimtelijke barrière spoorweg B. fysieke barrière provinciale weg dijk kanaal sloot C. ruimtelijke barrière bebouwingslint bomenrij haag D. geen barrière kortste lijn tussen twee dichtstbijzijnde barrières 4. Begrenzen van de stadszijde. Ook in de stadszijde is het landelijke deel van het stadsrandgebied te ervaren. Daarbij draait het om hoe compact of ‘open’ de stadszijde is. Begrenzingen vallen vaak samen met duidelijke fysieke barrières als stedelijke infrastructuur, lanen, gebouwen, etc. In de praktijk komen de grenzen aan de stadszijde vaak overeen met de wijkgrenzen. Ook hier is een duidelijke hiërarchie gehanteerd en toegepast op alle stadsrandgebieden in de provincie.

A. fysieke en snelweg ruimtelijke barrière spoorweg B. fysieke barrière provinciale weg wijksontsluitingsweg dijk kanaal straat C. ruimtelijke barrière park bomenrij haag D. geen barrière kortste lijn tussen twee dichtstbijzijnde barrières 5. Benoemen van de stadsrandgebieden: het stadsrandgebied is zogezegd de optelsom van stadszijde, landzijde en rand. De delen die in stap 1 t/m 4 gemarkeerd zijn, vormen tezamen een stadsrandgebied

Stadsrandstructuur Nu de stadsrandgebieden allemaal benoemd zijn, worden de stadranden bekeken van een grotere afstand. Op de schaal van de provincie Zuid-Holland: hoeveel zijn het er, hoe worden ze gebruikt, hoeveel liggen er op zand, hoeveel op klei, hoe zijn ze ontsloten, van wie is de grond en hoe hoog is de grondprijs, etcetera? De analyse op de schaal van de provincie levert informatie om de stadsrandentypologie te ontwikkelen. 33

5. De stadsrandgebieden 34

Achtergrond

De stadsrandgebieden Twintig stadsrandgebieden zijn op schaal van de wijk nader bekeken en onderzocht. Van iedere stadsrand worden onder andere de topografie, ondergrond, functies en verbindingen beschreven. De analyse van de selectie heeft bijgedragen aan het ontwikkelen van de stadsrandentypologie. Omdat de selectie gemaakt is voorafgaand aan de stadsrandentopologie, komen sommige stadsrandtypes meerdere keren voor, en andere geheel niet. Stadsrandtypologie De synthese van de bestudeerde stadsrandstructuur en stadsrandgebieden heeft de stadsrandentypologie tot resultaat: een familie waarvan de leden (de stadsrandgebieden) samen de gehele overgang tussen stad en land in ZuidHolland beschrijven. Ieder stadsrandtype wordt uitgebreid beschreven en verbeeld. De typologie is bruikbaar om de stadsrandgebieden van de provincie Zuid-Holland mee te benoemen. De stadsrandentypologie is een nieuw, mogelijk goed bruikbaar ruimtelijk instrument. Het is bijvoorbeeld mogelijk om per stadsrandtype de meer geslaagde en minder geslaagde voorbeelden te vinden. Door de minder geslaagde voorbeelden van een type te ijken aan de beter geslaagde, kan een streven naar de verbetering in de kwaliteit ervan ingezet worden.

De twintig stadsrandgebieden 36

Achtergrond

Stadsrandenkaart Het overzicht van de stadsranden in de provincie Zuid-Holland. De vertaling van de stadsrandgebieden en stadsrandtypes naar de provinciale schaal geeft een nieuw beeld van Zuid-Holland. Welke stadsrandtypen liggen waar en waarom liggen ze daar? De stadsrandenkaart biedt ook planologische mogelijkheden, in combinatie met de stadsrandentypologie. De kaart maakt inzichtelijk welke stadsrandtypen op welke plek voorkomen, of van welk type stadsrandgebied in de provincie een tekort of overschot is. Bovendien maken de typologie en de kaart het ook mogelijk met de stadsrandtypen over de provincie te â&#x20AC;&#x2DC;schuivenâ&#x20AC;&#x2122;, met de intentie om wellicht de stadsrandtypen evenwichtiger te verdelen over de provincie, of lokaal juist bepaalde stadsrandtypen te bundelen.

PROVINCIE ZUID-HOLLAND

Speeltoestellen 40

Provincie Zuid-Holland

3 PROVINCIE ZUID-HOLLAND

De stadsrandenstructuur op provinciale schaal maakt veel duidelijk: er zijn grote verschillen binnen het totaaloppervlak van de 370 stadsrandgebieden in de provincie Zuid-Holland. Maar natuurlijk zijn er ook overeenkomsten en verbanden die het stadsrandgebied als geheel inzichtelijk maken. Zes conclusies over de stadsrandenstructuur van Zuid-Holland.

1. De meeste stadsranden liggen op klei 64% van het totaaloppervlak stadsrandgebieden ligt in het zeekleigebied. Dit is belangrijk, omdat elke ondergrond tot andere typen stadsrand leidt. In het duingebied bijvoorbeeld, waar maar 10% van alle stadsrandgebieden liggen, is de gemiddelde huizenprijs van de stadsranden duidelijk hoger en is meer natuur aanwezig. In de zeekleipolders zijn de ruimtelijke contrasten tussen de gebouwde stad en het open landschap groter, maar weer niet zo groot als in het veenweidegebied, dat ook 10% van alle Zuid-Hollandse stadsrandgebieden bevat. Het zeekleigebied heeft ten opzichte van het duingebied dan weer een aantrekkelijke dooradering van dijken en kades, die het contrast tussen stad en land overbruggen.

2. De stadsrand heeft het (bijna) allemaal Stadsrandgebieden vormen de ideale stad op zich: vaak goed ontsloten (voor wegverkeer, maar ook de twee vliegvelden van Zuid-Holland zijn in de stadsrand te vinden), de stad en het

open landschap in de buurt. Op de schaal van de provincie is er een min of meer gelijke mix van wonen (15-17% van het totaal oppervlak stadsrandgebieden), werken (17%) en recreëren (11%) te vinden; ook in nieuwe plannen worden alle drie bijna evenredig ontwikkeld. De bebouwing in de rand is van relatief lage dichtheid; alleen bij Rotterdam, Delft en Den Haag zijn er in de randen hogere dichtheden te vinden. Procentueel zijn er weinig voorzieningen: slechts 2% van het totaal oppervlak stadsrandgebieden is bestemd als openbare of sociaal-culturele voorziening.

3. De stadsrand is nog steeds in beweging Alhoewel de grote stedelijke uitbreidingsplannen van Zuid-Holland inmiddels de tekentafel hebben verlaten en werkelijkheid geworden zijn, ligt er nog steeds een plan voor 20% van het totale oppervlak van de stadsrandgebieden. Met name het gebied tussen Rotterdam, Den Haag en Gouda (de B-driehoek) is sterk in ontwikkeling. Van die plannen betreft het twee keer zo vaak gebouwde functies als natuur. Dat betekent dat de stad nog uitbreidt, en dat de rand van de stad op tal van plekken nog zal wijzigen.

4. In de stadsrand recreëert men niet te lang Van alle groene voorzieningen in de stadsrand is er opvallend weinig dag- en verblijfsrecreatie (attractieparken, kampeerterreinen en bungalowparken), in totaal slechts één procent 41

Paviljoens 42

Provincie Zuid-Holland

van het totaaloppervlak stadsrandgebieden. Dat betekent misschien dat de stadsrand op zich geen aantrekkelijke vakantiebestemming is, en men voor een dagje uit ook liever uitwijkt naar elders. 5. De stadsrand is een gedeeld goed In oppervlakte uitgedrukt zijn de stadsrandgebieden voor 62% van de overheid, verdeeld over alle lagen. Grootaandeelhouder in deze is de gemeente, die 30% bezit. Aan de andere kant staat het private eigendom, goed voor 31%. Al met al is het eigendom verdeeld, al heeft de overheid als geheel een behoorlijk aandeel. 6. De stadsrand is niet duur Ook al zijn de mooiste woonplekken vaak aan de rand van de stad te vinden, net als de nieuwste woonwijken en bedrijventerreinen: de grondprijs van de stadsrand ligt niet hoog. Nergens in de stadsrand wordt meer dan 500-1000 euro per vierkante meter betaald: het zwaartepunt ligt op 100-500 euro. Opvallend is de aanwezigheid van een aantal zeer goedkope terreinen: de havens van Europoort.

Hoogte

stadsrandgebied < -1 meter . . . 0 meter . . . . +1 meter . . +2 meter . > 4 meter

Provincie Zuid-Holland

Bodem

stadsrandgebied 10% 6% 3% 13% 16% 12% 34% 6% ____ 100%

zand lichte zavel zware zavel lichte klei zware klei veen stedelijk gebied zoet water van het totaaloppervlak stadsrandgebied

Archeologische kenmerken

stadsrandgebied stads- of dorpkern, bewoning Middeleeuwen bewoning vanaf de IJzertijd of Romeinse Tijd bewoning vanaf de Romeinse Tijd bewoning vanaf de Middeleeuwen met restveen, bewoning vanaf Middeleeuwen in droogmakerij, bewoning vanaf Middeleeuwen bewoning vanaf Bronstijd/Ijzertijd of Romeinse tijd en plaatselijk vanaf het Neoliticum bewoning vanaf de Middeleeuwen bewoning vanaf het Mesolithicum (donken) of het Neolothicum (duinen) bewoning vanaf het Mesolithicum (rivierduinen) of het Neolothicum (strandzanden) recent bewoning vanaf de Romeinse tijd bewoning vanaf de middeleeuwen Limeszone Limeszone verdwenen Kanaal van Corbulo Noordelijke verbreidingslijn Hellevoeterzand Oostgrens verbreiding oude duinen strandzanden in de ondergrond water

Provincie Zuid-Holland

Archeologische waarde

stadsrandgebied

hoog archelogische waarde zeer hoog zeer hoog, beschermd

zeer groot, kans op archeologische sporen (stads- of dorpskern) zeer groot redelijk tot groot laag

Landschapstype

stadsrandgebied 0% 8% 64% 8% 15% 5% ____ 100%

Provincie Zuid-Holland

buitendijks gebied duingebied zeekleigebied laagveengebied overig rivierengebied van het totaaloppervlak stadsrandgebied

Wegennetwerk

stadsrandgebied internationale weg nationale weg hoofdweg regionale weg lokale weg

Spoor

stadsrandgebied spoor ns station

Provincie Zuid-Holland

(Lucht-)havens

stadsrandgebied 6% 1% 0% ____ 7%

industriĂŤle haven luchthaven recreatieve haven van het totaaloppervlak stadsrandgebied

Waternetwerk

stadsrandzone vaarweg

Provincie Zuid-Holland

Wandel- en fietsroutes

stadsrandzone 101 27 16 138 29 11 18 ____ 340 km

fietsplatform Oeverloperpad Deltapad Lange afstands fietspad Visserspad Pelgrimspad Florispad andere paden in het totale stadsrandgebied

Landgebruik

stadsrandgebied 26% 8% 8% 5% 34% 7% 12% ____ 100%

Provincie Zuid-Holland

bebouwd terrein semi-bebouwd terrein verkeer buitenwater binnenwater landbouw bos en natuur recreatie van het totaaloppervlak stadsrandgebied

Stadgebruik

stadsrandgebied 1% 1% 15% 0% 11% ____ 28%

sociaal culturele voorziening openbare voorziening woongebied detailhandel en horeca bedrijventerrein van het totaaloppervlak stadsrandgebied

Woondichtheden

stadsrandgebied 4% 5% 4% 2% 2% 0% ____ 17%

Provincie Zuid-Holland

0 - 10 landelijk 10 - 15 dorps 15 - 20 centrum dorps 20 - 25 groen stedelijk 25 - 50 buiten centrum > 50 centrum stedelijk van het totaaloppervlak stadsrandgebied

Park en bos

stadsrandgebied 4% 3% 0% 1% 4% 0% ____ 12%

bos en natuur sport verblijfsterrein dagrecreatie park en plantsoen begraafplaats van het totaaloppervlak stadsrandgebied

Bedrijven en industrie

stadsrandgebied 17% ____ 17%

Provincie Zuid-Holland

werken van het totaaloppervlak stadsrandgebied

Plannen

stadsrandgebied 4% 0% 4% 1% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 2% 2% 2% 1% 0% 0% ____ 16%

bedrijventerrein detailhandel wonen gemendg: stedelijk kantoor nutsvoorziening voorziening verkeer: lucht verkeer: spoor verkeer: weg water waterberging glastuinbouw agrarisch groen natuur gemengd: landelijk recreatie sport verblijfsrecreatie van het totaaloppervlak stadsrandgebied

Stedelijke en landschappelijke plannen

stadsrandzone 14% 7% ____ 21%

Provincie Zuid-Holland

stedelijke ontwikkeling natuurontwikkeling van het totaaloppervlak stadsrandgebied

Plandichtheid

stadsrandzone aantal plannen 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Grondprijzen

stadsrandgebied

14% 0% 5% 40% 37% 4% 0% 0% ____ 100%

Provincie Zuid-Holland

prijzen in euroâ&#x20AC;&#x2122;s per m2 0 - 25 25 - 50 50 - 100 100 - 250 250 - 500 500 - 1000 1000 - 2000 2000 - 3600 van het totaaloppervlak stadsrandgebied

Eigendom

stadsrandgebied 6% 19% 6% 31% 38% ____ 100%

terreinbeherende organisatie Rijksoverheid provincie Zuid-Holland gemeente privaat van het totaaloppervlak stadsrandgebied

STADSRANDENTYPOLOGIE

Stadsrandenstructuur

Stadsrandentypologie

>>>

Stadsrandentypologie

<<<

20 stadsrandgebieden

4 STADSRANDENTYPOLOGIE

Methode Op schaal van de Zuid-Holland zijn veel, en grote verschillen zichtbaar in de topografische, functionele en demografische eigenschappen van de stadsrandenstructuur. In het voorgaande hoofdstuk is duidelijk geworden dat er desondanks uitspraken gedaan kunnen worden over de overeenkomsten in zowel het voorkomen als de eigenschappen van de stadsrandgebieden.

rand en de landzijde. Vaak is er sprake van dat één van deze onderdelen onderscheidend is en de andere twee onderdelen meer generiek: óf de stadzijde, óf de rand óf de landzijde bepaald dan het type stadsrand.

Om een stadsrandentypologie te kunnen beschrijven, is dat niet voldoende. Daarom zijn in het volgende hoofdstuk twintig van de ZuidHollandse stadsrandgebieden uitvergroot, nader beschreven en geanalyseerd. De keuze van de twintig stadsranden is voornamelijk bepaald door ruimtelijke spreiding: zo geven de twintig geselecteerde stadsrandgebieden een goede doorsnede van de provincie Zuid-Holland. Om tot een steekhoudende vergelijking tussen de twintig verschillende stadsrandgebieden te komen, zijn de stadsrandgebieden bekeken op objectieve gronden als de topografie, het landgebruik, de infrastructuur, en demografische kenmerken. Subjectieve eigenschappen zoals ‘rommelig’, ‘spannend’ of ‘saai’ zijn niet inbegrepen.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Als synthese tussen het onderzoek op de provinciale schaal en op schaal van het individuele stadsrandgebied, is een tiental stadsrandtypen onderscheiden. Elk stadsrandtype bestaat binnen de grenzen van het stadsrandgebied uit een unieke combinatie van mogelijke eigenschappen van de stadszijde, de

Stadsrandtypen Er zijn binnen de provincie Zuid-Holland tien verschillende stadsrandtypen onderscheiden: Groene Grens Groengordel Waterfront Woonlandschap Spanningsveld Stortplaats Loodsenland Zichtlocatie Havenkwartier Vrijhaven

De tien stadsrandtypen zijn samengevat in tien axonometrische diagrammen. Deze ruimtelijke diagrammen zijn alle opgebouwd uit de volgende onderdelen: -

stadzijde: woningen, bedrijven of overige functies; rand: hard (snelweg/spoorweg/kanaal) of zacht (weg/dijk/sloot), verbinding of scheiding; landzijde: landbouw en natuur (akkers/ weilanden/kassen/natuur), park (aangelegd groengebied) of water (zee/ rivier/meer). 67

Groene Grens

Groengordel

Waterfront

Woonlandschap

Spanningsveld

Stadsrandentypologie

Loodsenland

Zichtlocatie

Havenkwartier

Vrijhaven

Stortplaats

Groene Grens

De Groene Grens heeft weinig om het lijf, maar veel charme. Een woonwijk of soms een bedrijventerrein grenst aan het landschap zonder nadrukkelijk intermediair of barriĂ¨re. De woonwijk is niet ontworpen als definitieve grens, de stad zou nog verder uitbreiden. Vaak reageert de opzet van de stadszijde van de Groene Grens niet op het landschap, het ligt er vrij neutraal tegenaan. In de wijk zelf is weinig te merken van het nabije platteland. De rand is eenvoudig, niet meer dan een sloot. Het fraaie aan de Groene Grens is dat oude landschappelijke structuren zoals boerenlinten, kades en dijken direct aan het verstedelijkte landschap zijn blijven liggen. Dankzij de oude boerderijen, schapenlandjes

Stadsrandentypologie

en maneges vormen dit vaak aantrekkelijke recreatieve gebieden. De bewoners van de woningen aan de rand van de Groene Grens hebben met name geluk: hoewel hun woning er niet specifiek op ontworpen is, genieten zij van een weids uitzicht over het Zuid-Hollandse platteland.

Groengordel

Dit is een veel voorkomende stadsrand. De rand van de Groengordel is vaak infrastructuur van lagere orde: een dijkje of een watergang. De bebouwing aan de rand is naar binnen georiënteerd, ondanks de ligging aan het groen. De Groengordel is hét stadsrandtype in opkomst. Veel Groene Grenzen veranderen in Groengordels. Langs stadsrandgebieden in heel Zuid-Holland worden Groengebieden aangelegd om de ‘opvangcapaciteit’ van het landelijk gebied voor de stedeling te vergroten. Het agrarische gebied wordt verparkt en geschikt gemaakt om te wandelen. De voorbeelden zijn talrijk, zo zijn er veel recente Groengordels rondom Midden-Delfland te vinden. Maar ook oudere

voorbeelden, zoals bijvoorbeeld Sterrenwijk in Dordrecht.

Waterfront

Een stuk stad grenst aan een grootschalig landschap, en is formeel begrensd door een openbaar lineair element, zoals een kade of boulevard. Het inrichtingsniveau van de rand is hoger dan van de achterliggende stad, de boulevard van Scheveningen is hiervan een voor de hand liggend voorbeeld. Het Waterfront leunt sterk op de kwaliteit van het landschap waar het aan ligt. De pracht van de horizon nodigt uit om met name aan de rand van het Waterfront hoger en mooier te bouwen. Maar niet elk Waterfront is meteen een Manhattan aan de Maas; van veel â&#x20AC;&#x2DC;nieuwbouwâ&#x20AC;&#x2122;-waterfronten kan gesteld worden dat het beter is er te wonen, dan er op uit te kijken.

Stadsrandentypologie

Woonlandschap

Het Woonlandschap ontstaat in stadsrandgebieden waar de stad een relatie aangaat met het aangrenzende land door het uitzicht of de toegankelijkheid volledig te benutten. De positie aan de rand wordt ingezet als kwaliteit en privilege, wat zich uit in duurdere woonvormen. Zo ontstaat er een hybride tussen stad en land: de Woonlandschappen. Het Woonlandschap is niet nieuw en is met enige regelmaat opgedoken in de stedenbouwkundige geschiedenis. Vanaf het moment dat stadsmuren overbodig werden, is het buiten aan de stadsrand populair onder de welvarende stedeling. Pas met de villawijken van Wassenaar en Aerdenhout werd het unieke model van het woonlandschap

ontwikkeld dat een tijdloze aantrekkingskracht lijkt te hebben. Deze randen zijn integraal en ruim ontworpen op de schaal van de woonwijk, en vermengen daardoor goed met hun omgeving. Op dit moment is daar grote behoefte aan, en de voorbeelden van aantrekkelijke plannen zijn legio: het ‘golf en wonen’ in Dordrecht, ‘waterwonen’ in Gouda. Dit is een wezenlijk andere benadering van de stadsrand, omdat het stedelijke deel van de stadsrand zich voegt naar het landelijke.

Spanningsveld

Het Spanningsveld wordt voornamelijk gevormd door de landzijde van het stadsrandgebied, de rand is minimaal en de verweving met de stadszijde is vaak groot. Het agrarische karakter overheerst nog in het Spanningsveld, maar het zijn vaak gebieden in verandering, verstedelijkende stadsrandgebieden. Tot het zover is, biedt het Spanningsveld vrijheid, ontspanning en afwisseling. Een lieflijk dijkje met boerderijen, volkstuinen, een verdwaalde kas en een incidentele autosloper. De â&#x20AC;&#x2DC;outgoingâ&#x20AC;&#x2122; stedeling weet hiertussen zijn adresjes te vinden. Denk aan voorzieningen als de landwinkel, pannenkoekenboerderij, de hondenuitlaatservice,

Stadsrandentypologie

maar ook het kinderspeelparadijs en het tuincentrum. De afwisseling en het ontbreken van een duidelijke bestemming geven het Spanningsveld een avontuurlijk karakter. Meningen over het Spanningsveld zijn verdeeld: enerzijds is het geliefde domein van montere bakfietsmoeders en wielrenvaders, anderzijds is de rommelige aanblik een doorn in het oog van menig planoloog.

Stortplaats

De Stortplaats kan zowel aan de stadszijde als de landzijde voorkomen. Bijzonder aan de Stortplaats zijn de aanwezige voorzieningen en functies: van het soort dat bij de stad hoort, maar liever â&#x20AC;&#x2DC;not in my backyardâ&#x20AC;&#x2122;. De stad heeft deze voorzieningen wel nodig, maar het vinden van geschikte locaties in de stad is vaak onmogelijk. Een klassiek vraagstuk als het bijvoorbeeld om vuilnisbelten, rioolzuiveringen, gronddepots en bezinkbassins gaat. Het landelijk gebied binnen de gemeentegrenzen biedt dan uitkomst. Vaak liggen de Stortplaatsen afgelegen, maar veel steden groeien er uiteindelijk weer tegenaan. Een voorbeeld van de Stortplaats is het onverwachts

gestaakte bouwproject. Een woonwijk of (snel-) weg wordt niet meer afgemaakt, maar de grond is al wel opgebracht. In de Vlaardingse Broekpolder bijvoorbeeld werd van 1958 tot 1975 opgespoten met een zes meter dikke laag slib uit de Rotterdamse haven, om een nieuwe woonwijk aan te leggen. Vanwege aangescherpte milieueisen werd de bouw onmogelijk. Met een provisorisch plan werd het gebied omgebouwd tot een bos. Zo wordt bij de Stortplaats vaak geprobeerd van de nood een deugd te maken: een bos, een skihelling, een mountainbiketrack of klimheuvel. Soms een paar jaar een succes, maar soms snel verouderd en uit de gratie.

Loodsenland

Bijna iedere stad of verstedelijkt dorp heeft wel een marginaal ogend bedrijventerrein. Een beetje achteraf, vaak toegankelijk door een enkele poort, een verzameling van allerhande loodsen en bouwsels. De vestigingen van de bekende doe-het-zelf ketens zijn er te vinden, maar ook veel lokale klusboeren en obscure handelaren. De dichtheid van de loodsen is er hoog: ze staan loods aan loods. De open ruimte wordt zonder uitzondering gebruikt om te parkeren. Het Loodsenland ligt vaak direct aan het landschap, maar laat het na de occupatie verder ongemoeid. Het ligt er met de rug naar toe. Er is geen enkele uitwisseling tussen de twee: de belangen van het

Stadsrandentypologie

bedrijventerrein en het boerenland overlappen elkaar niet.

Zichtlocatie

Spoor- en snelwegen zijn natuurlijke grenzen in het landschap, die werken als een magneet voor bedrijvigheid. De combinatie van snelle ontsluiting, het feit dat bedrijven geen last hebben van geluid- en milieubeperkingen en graag zichtbaar willen zijn voor de massa’s voorbijrijdende auto’s, maakt de Zichtlocatie een populaire stadsrandvorm. Steden groeien als vanzelf naar spoor en snelweg toe en dit worden uiteindelijk permanente randen in het landschap, al dan niet achter een geluidsscherm. In ZuidHolland met het vlakke landschap, ongebreidelde ondernemersgeest en overvloed aan grootschalige infrastructuur zorgt de Zichtlocatie er ironisch

genoeg voor dat het zicht op ‘het landschap’ en ‘de stad’ ontnomen en vervangen wordt door de generieke bedrijfsgebouwen langs de snelweg. De Zichtlocatie, geliefd bij bedrijven en verguist door reizigers, bepaalt in hoge mate de perceptie van Zuid-Holland: de meeste mensen zien vooral deze kant van de provincie vanuit de trein, auto en natuurlijk hun werkplek op de Zichtlocatie.

Havenkwartier

Het Havenkwartier onderscheidt zich van het Loodsenland door de contextuele ligging: aan het water van de grote en kleine rivieren. Het is op die manier verschillend van het Loodsenland, dat geen specifieke landzijde nodig heeft om zich te manifesteren. De grote loodsen, het ruwe materiaal, de kranen langs de kade, de aan- en afmerende schepen: het Havenkwartier is een industrieel stadsrandgebied met een sterke uitwisseling tussen de landzijde (het water) en de stadszijde (de kade). De toegankelijkheid van de kade van het Havenkwartier verschilt nogal per stadsrandgebied. De kleinere zijn vaak openbaar toegankelijk en bieden ruimte om als

Stadsrandentypologie

buitenstaander bijvoorbeeld te kijken naar kranen en schepen. De grote havenkwartieren, zoals die in de Europoort, zijn vaak omheind en streng beveiligd, de kade is daar alleen toegankelijk voor scheepvaarders en havenpersoneel.

Vrijhaven

(Haven-)terreinen met een belangrijk recreatief medegebruik. Niet alleen kan je er aanleggen, laden en lossen, ook is dit de plek om te eten, te drinken en om op avontuur te gaan. Denk bijvoorbeeld aan de historische havens, een vrijetijdsgebied voor toeristen. Mooie schepen in het water, terrasjes op de kade. Dit is een gepolijst voorbeeld van de Vrijhaven, maar er zijn ook andere die dichter bij het oorspronkelijke landgebruik staan. Zo blijken veel oude havens broedplaatsen voor ateliers, plekken waar kunstenaars en ontwerpers voor weinig geld een grote loods kunnen betrekken. Een ander bekend voorbeeld is de Tweede Maasvlakte, waar

wordt gekite, geracet en andere, minder legale recreatieve bezigheden worden ondernomen. De afgelegen ligging, de gemengd landelijke en stedelijke omgeving zorgen blijkbaar voor omstandigheden die in andere stadsrandgebieden niet te vinden zijn. Vrijhavens zijn dus 贸f de oude havens, 贸f de havens in aanbouw, al kan een bouwplaats er ook als een gezien worden.

Stadsrandentypologie

De Stadsrandenkaart

1. De ondergrond De meeste Spanningsvelden zijn te vinden in het westen, op het zand. Stevige ondergrond maakt fijnmazige ontsluiting mogelijk waardoor er barrièreloze stadsrandgebieden te vinden zijn. De polders zijn het terrein van de Groene Grenzen, een veel compactere stadsrand met een minder fijnmazige verbinding. Het verschil tussen zand en klei/veen maakt dus een verschil in het type stadsrand. 2. De basis Veruit het meest voorkomende stadsrandtype is de Groene Grens. Vaak gezien: de jaren zeventig wijk die pal tegen het agrarisch landschap ligt, alleen gescheiden door een dijkje of een singel. Dit is de klassieke basisvorm van de stadsrandgebieden in het westen van Nederland, in feite niet anders dan de stadsranden nadat de verdedigingswallen geslecht werden. 3. De trend Al is de Groene Grens vaak de basis, er is al enige tijd een andere beweging ingezet. Enerzijds bedoeld om de stedeling te laten verpozen in de landszijde van de stadsrand, anderzijds om steden ‘uit elkaar’ te houden: veel van de Groene Grenzen worden beplant en voorzien van wandelpaadjes. De trend in de landzijde van de stadsrand: de Groengordel. 4. De regel Het is zo dat ieder verstedelijkt dorp en stads wel zijn eigen Loodsenland heeft: het doorsnee

bedrijventerrein dat wel aan de rand van de stad ligt, maar het aangrenzende landschap daar links laat liggen. Alleen jammer dat het Loodsenland vanuit het landschap wél goed zichtbaar is 5. De uitzondering Weinig gezien is het woonlandschap, ondanks alle mooie plannen en tekeningen van de laatste decennia. Van ‘golf en wonen’, ‘rood voor groen’ en ‘landelijk wonen’ is op de schaal van de stadsrandgebieden voorlopig nog betrekkelijk weinig merkbaar. 6. De monocultuur Sommige steden hebben een duidelijke kijk op hun stadsrand. Pernis en Hoogvliet bijvoorbeeld: rondom beide ligt een aaneengesloten parkachtige gordel: de Groengordel. En niet geheel zonder reden: de Groengordel is er om invloed van buitenaf (de havens) te beperken en het leven in deze industriële plekken te veraangenamen. 7. De verzameling Sommige steden lijken alle verschillende stadsrandtypen om zich heen te hebben verzameld. Zoetermeer is zo’n stad: het heeft andere: het Loodsenland, de Zichtlocatie, de Stortplaats, de Groene Grens en het Waterfront. Het biedt een grote afwisseling en keuzemogelijkheid als bewoner. Al zijn sommige stadsrandtypes natuurlijk niet bijzonder aantrekkelijk om in huis te hebben.

Stadsrandentypologie

Stadsrandenkaart Groene grens Groengordel Waterfront Woonlandschap Spanningsveld Stortplaats Loodsenland Zichtlocatie Havenkwartier Vrijhaven stad land

TWINTIG STADSRANDGEBIEDEN

Randstadrailstation Berkel Westpolder 86

Twintig stadsrandgebieden

5 TWINTIG STADSRANDGEBIEDEN

1 Rijnsburg - ’t Heen

11 Rodenrijs - Oudeland

2 Leyhof – Boterhuispolder

12 Tanthof – Abtwoudse Bos

3 Hoge Rijndijk - Oude Rijn

13 Kethel – Zuidrand

4 Scheveningen – Noorderstrand

14 Vogelenzang – Simonshaven

5 Duindorp - Zuiderstrand

15 Stougjesdijk – N217

6 Buytenwegh – Snowworld

16 Carnisselande - Polder het Buitenland van Rhoon

7 Seghwaert - Noord-Aa

17 Sterrenburg – Wieldrechtse Zeedijk

8 Gouwe Park – Zuidplaspolder

18 De Hoven - Kop van ‘t Land

9 Tolhek - Klapwijkse Knoop

19 Nijverwaard – Alblasserwaard

10 Nesselande – Zevenhuizerplas

20 De Haarhof - Alblasserwaard

1. 2.

3. 4. 5.

7. 6.

8. 10.

13.

12.

11.

16. 14. 15.

17.

Twintig stadsrandgebieden

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

20.

17 18 19 20

Rijnsburg - ’t Heen Leyhof – Boterhuispolder Hoge Rijndijk - Oude Rijn Scheveningen – Noorderstrand Duindorp - Zuiderstrand Buytenwegh – Snowworld Seghwaert - Noord-Aa Gouwe Park – Zuidplaspolder Tolhek - Klapwijkse Knoop Nesselande – Zevenhuizerplas Rodenrijs - Oudeland Tanthof – Abtwoudse Bos Kethel – Zuidrand Vogelenzang – Simonshaven Stougjesdijk – N217 Carnisselande - Polder het Buitenland van Rhoon Sterrenburg – Wieldrechtse Zeedijk De Hoven - Kop van het Land Nijverwaard – Alblasserwaard De Haarhof - Alblasserwaard

19.

18.

Spanningsveld

Twintig stadsrandgebieden

1 Rijnsburg - ‘t Heen

Zo zijn er niet veel stadsranden in Zuid-Holland: het noorden van Rijnsburg is een los tuinbouwgebied met een mengeling van kassen, boerderijen, veldjes en buitenhuizen. Ondanks het intensieve agrarische gebruik doen grote delen ervan ontspannen aan, als een evenwichtige mix tussen werk en ontspanning. De vrijheid komt misschien door de relatief geïsoleerde ligging ten opzichte van Rijnsburg: kanalen snijden de stadsrand van de stad, de uitwisseling is er beperkt. Want bij welk deel van de stad hoort de stadsrand eigenlijk? Is dat Bedrijventerrein ’t Heen, of het centrum van Rijnsburg, dat toch op relatief korte afstand ligt? Het losse, ontspannen gevoel is terug te herkennen in de CBS naam van het gebied: ‘verspreide huizen Rijnsburg’. Of de stadszijde van dit stadsrandgebied nu het bedrijventerrein is, of de stadskern: het maakt eigenlijk niet uit. Het kanaal snijdt beide los van de landzijde. Het losse, zelfstandige en vrije karakter van de landzijde van de stadsrand geeft het de typologie: Spanningsveld. Er is vrijheid en tegelijkertijd de spanning van de toename van stedelijk landgebruik.

1. Rijnsburg - ‘t Heen

Eerste Elsgeesterweg 92

Twintig stadsrandgebieden

1. Rijnsburg - ‘t Heen

Topografie 94

Twintig stadsrandgebieden

750 m 1. Rijnsburg - ‘t Heen

Landgebruik 0m

1000 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling 0%

100%

Gebruik land Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

1000 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

zavel

vloeiend

zand

diffuus

100%

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

1. Rijnsburg - â&#x20AC;&#x2DC;t Heen

0,7%

5,2%

0,7%

5,2%

18%

15%

18%

15%

14% 14% 24%

29%

99%

29%

99%

24%

29.5%

35.5%

29.5%

35.5%

22% 22%

Infrastructuur 0m

1000 m

44% 44%

34% 34% aantal personenauto’s: 1.326 aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 485 aantal motoren: 94

424

1052

424

1052

Verhouding paden en wegen

aantal personenauto’s per km2 0,9 1,8 aantal personenauto’s per km2 Zuid-Holland 0,9

1,8

autoweg wandelpad fietspad

aantal personenauto’s per huishouden aantal personenauto’s per huishouden Zuid-Holland

Twintig stadsrandgebieden

boot 0%

100%

Bevolking

0,7%

5,2%

0,7%

5,2%

bijstandsuitkeringen 2008 bijstandsuitkeringen 2008 Zuid-Holland

18%

15%

18%

15%

14% 14%

29%

99%

29%

99%

24%

aantal inwoners: 2.886

0,7% 5,2% dichtheid: 1975 inwoners per km2 0,7% 5,2% dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2 = 50 inwoners 0,7%

5,2%

0,7%

5,2%

24% leeftijd 18% 0 - 15 18% 15 - 25

15% 25 - 45 45 - 65 15% 65 en ouder

nieuwe burgers 1% westerse allochtonen 1% niet-westerse allochtonen

14% 14% 18% 29.5% 18% 29.5%24%

15% 29% 35.5% 15% 29% 35.5%

14%24% 14%

99%

29%

99%

29%

99%

24% 24%

gemiddeld inkomen 2007: € 21.800 gemiddeld inkomen 2007 Zuid-Holland: € 15.100

29.5%

35.5%

29.5%

35.5%

29.5%

35.5%

29.5% 22%

35.5%

22%inkomens lage hoge inkomens onbekend

44% 44%

= € 100 34% 34% 22% 22%

44% 22%

44%

22% 34%

aantal woningen 2008: 1.112 aantal huishoudens: 1.126 gemiddelde grootte huishouden: 2,7 persoon per huishouden

424

1052

424

1052

34%

44% 44%

0,9

1,8

34%

0,9

1,8

34%

gemiddelde woningwaarde 2007: € 413.700 gemiddeld woningwaarde Zuid-Holland 2007: €424 203.000 1052

eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

424 1052 = € 1.000

424

0,9

1,8

0,9 1052

1,8

1. Rijnsburg - ‘t Heen

Vinkenweg 100

Twintig stadsrandgebieden

1. Rijnsburg - ‘t Heen

101

102

Twintig stadsrandgebieden

2. Leyhof â&#x20AC;&#x201C; Boterhuispolder

103

Groene Grens

104

Twintig stadsrandgebieden

2 Leyhof â&#x20AC;&#x201C; Boterhuispolder Leiden Noord - Kagerplassen

De Boterhuispolder vormt nu nog een prachtig decor voor de noordelijke stadsrand van Leiden, waar boten over de Zijl de stad in- en uitvaren. Die noordelijke rand van Leiderdorp is nog betrekkelijk jong, opgeleverd in 1996. Nu bestaan de Boterhuispolder en Leyhof nog naast elkaar, met de Provinciale weg als scheiding, de Zijldijk als ontsluiting en de Nieuweweg als prachtige dwarsverbinding door het polderland. Dat gaat in de toekomst veranderen, wanneer het poldergebied verandert in een stedelijk uitloopgebied: een overgangsgebied met bosjes, infopanelen en laarzenpaden. Dit stadsrandgebied is voldoet aan het type Groene Grens: de stadszijde en landzijde liggen vlak bij elkaar, gescheiden door een overbrugbare grens, maar tegelijkertijd is er weinig uitwisseling. Het contrast tussen stad en land is er groot, maar dat zal zeker veranderen: van Groene Grens naar Groengordel.

2. Leyhof â&#x20AC;&#x201C; Boterhuispolder

105

106

Twintig stadsrandgebieden

2. Leyhof â&#x20AC;&#x201C; Boterhuispolder

107

Zijldijk 108

Twintig stadsrandgebieden

750 m 2. Leyhof â&#x20AC;&#x201C; Boterhuispolder

109

Landgebruik 0m

1000 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling 0%

100%

Gebruik land Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

110

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

1000 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

zavel

vloeiend

zand

diffuus

100%

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

2. Leyhof â&#x20AC;&#x201C; Boterhuispolder

111

1,2%

5,2%

1,2%

5,2%

22% 22%

10%

9% 28%

14%

28%

91%

14%

91%

26% 26%

31%

36%

76%

31%

36%

76%

24% 24%

Infrastructuur

24%

28%

24%

28%

1000 m

46%

72%

46%

72%

30% 30% aantal personenauto’s: 2.955 aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 265 aantal motoren: 220

424

2274

424

2274

aantal personenauto’s per km2 0,9 1,1 aantal personenauto’s per km2 Zuid-Holland 0,9 1,1

Verhouding paden en wegen autoweg wandelpad fietspad

aantal personenauto’s per huishouden aantal personenauto’s per huishouden Zuid-Holland

112

Twintig stadsrandgebieden

boot 0%

100%

Bevolking

1,2%

5,2%

1,2%

5,2%

22%

bijstandsuitkeringen 2008 bijstandsuitkeringen 2008 Zuid-Holland

22%

10%

28% 14%

28%

14%

91% 91%

26% aantal inwoners: 7.210

1,2% 5,2% dichtheid: 5.655 inwoners per km2 1,2% 5,2% dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2 =1,2% 50 inwoners 1,2%

5,2% 5,2%

leeftijd 022% - 15 15 - 25 22%

26%

10% 10%

25 - 45 45 - 65 65 en ouder

9% nieuwe burgers westerse 9% allochtonen niet-westerse allochtonen

28% 14% 31% 22% 14% 31% 22%

10% 10% 26% 26%

14%

28% 36%

76%

36%

76%

9% 9%

91% 91%

28% 28%

24% 91% 24% 91%

14% 26% 26%

gemiddeld inkomen 2007: € 22.200 gemiddeld inkomen 2007 Zuid-Holland: € 15.100

31%

36%

76%

31%

36%

76%

31%

36%

76%

31% 24%

36%

76%28%

24% lage inkomens hoge inkomens onbekend

46%

28% werkzame personen werkloze personen

46%

= € 100

30%

24% 24%

72% 24% 72% 24%

30% 24%

28%

24%

28% 46%

24%

46%

30% 24% 424

2274

424

2274

gemiddelde grootte huishouden: 2,6 persoon per huishouden

gemiddelde woningwaarde 2007: € 327.000 gemiddeld woningwaarde Zuid-Holland 2007: € 203.000 424 2274 424 = € 1.000

0,9 1,1

72%

46%

72%

eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

huurwoning koopwoning

2274

0,9 1,1 424

46%

30%

0,9 1,1

aantal huishoudens: 2710

72%

28%

30%

0,9 1,1 aantal woningen 2008: 2.545

30%

72% 28%

2. Leyhof – Boterhuispolder 2274

113

Nieuweweg 114

Twintig stadsrandgebieden

2. Leyhof â&#x20AC;&#x201C; Boterhuispolder

115

Zijl 116

Twintig stadsrandgebieden

2. Leyhof â&#x20AC;&#x201C; Boterhuispolder

117

118

Twintig stadsrandgebieden

2. Leyhof â&#x20AC;&#x201C; Boterhuispolder

119

Groene Grens

120

Twintig stadsrandgebieden

3 Hoge Rijndijk – Oude Rijn Zoeterwoude-Rijndijk Oost – Alphen aan den Rijn

De oude kronkelende oeverwallen van de Kromme Rijn als idyllische stadsrand. Wat gaat de komst van de recent aangelegde N11 hierin veranderen? En hoe idyllisch is deze stadsrand eigenlijk? Want ZoeterwoudeRijndijk wordt voornamelijk gedefinieerd door de Heinekenfabriek, het aanverwante bedrijventerrein en de meubelboulevard langs de Kromme Rijn. De oeverwal als grootschalig bedrijven- en industrieterrein, ook al zijn delen van het Heinekenterrein opvallend landschappelijk ingericht. De landzijde heeft zeker landschappelijke kwaliteiten: de slingerende rivier, de lanen, boerderijen en de molens. Maar van enige uitwisseling tussen deze terreinen en het gebruik van de landzijde is geen sprake. Ook dit stadsrandgebied is getypeerd als Groene Grens, al is de rand zelf (het dijkje met aan de zuidzijde de Barremolen) niet toegankelijk.

3. Hoge Rijndijk – Oude Rijn

121

Topografie 122

Twintig stadsrandgebieden

750 m 3. Hoge Rijndijk – Oude Rijn

123

N11 124

Twintig stadsrandgebieden

3. Hoge Rijndijk – Oude Rijn

125

Landgebruik 0m

1000 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling 0%

100%

Gebruik land Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

126

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

1000 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

zavel

vloeiend

zand

diffuus

100%

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

3. Hoge Rijndijk â&#x20AC;&#x201C; Oude Rijn

127

0,5%

5,2%

0,5%

5,2%

15%

19%

15%

19%

1% 1%

9% 35%

99%

35%

22%

99%

22%

26%

35%

72%

26%

35%

72%

28% 28%

18%

23%

30%

23%

Infrastructuur 0m

18%

30% 100 m

82% 82%

47% 47% aantal personenauto’s: 13 aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 3 aantal motoren: 2,5

424

1804

424 1804 aantal personenauto’s per km2 0,9 1,2 aantal personenauto’s per km2 Zuid-Holland 0,9 1,2

Verhouding paden en wegen autoweg wandelpad fietspad

aantal personenauto’s per huishouden aantal personenauto’s per huishouden Zuid-Holland

128

Twintig stadsrandgebieden

boot 0%

100%

Bevolking

0,5%

5,2%

0,5%

5,2%

bijstandsuitkeringen 2008 bijstandsuitkeringen 2008 Zuid-Holland

15%

19%

15%

19%

1% 1%

9% 35%

aantal inwoners: 25

99%

35%

22%

99%

22%

0,5% 5,2% dichtheid: 3431 inwoners per km2 0,5% 5,2% dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2

leeftijd 15% 0 - 15 15 15% - 25

19%

= 50 inwoners 0,5%

5,2%

0,5%

5,2%

26% 15% 9% 26% 15% 22%

19%

25 - 45 45 - 65 65 en ouder

1% nieuwe burgers westerse allochtonen 1% niet-westerse allochtonen

35% 35%

72%

35% 35%

72%

1% 1%

99% 99%

9% 22% 35%

9% 22%

28% 99% 28% 99%

35%

22%

gemiddeld inkomen 2007: € 22.800 gemiddeld inkomen 2007 Zuid-Holland: € 15.100

26%

35%

72%

26%

35%

72%

26%

35%

72%

26%23%

35%

72% 18%

lage 23%inkomens hoge inkomens onbekend

30% 30%

18% werkzame personen werkloze personen

28% 28%

28% 82% 28% 82%

= € 100 47% 47% 23% 23%

23% 47% 23%

aantal woningen 2008: 11 aantal huishoudens: 11 gemiddelde grootte huishouden: 2,3 persoon per huishouden

424

1804

424

1804 47%

0,9 1,2

47%

=424 € 1.000

18%

30%

18%

82%

18%

82%

30% 82%

0,9 1,2 gemiddelde woningwaarde 2007: € 326.000 gemiddeld woningwaarde Zuid-Holland 2007: €424 203.000 1804

eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

82%

huurwoning koopwoning

1804

0,9 1,2 424

47%

18% 30%

0,9 1,2 1804

3. Hoge Rijndijk – Oude Rijn

129

Heineken 130

Twintig stadsrandgebieden

3. Hoge Rijndijk – Oude Rijn

131

Laan 132

Twintig stadsrandgebieden

Meubelboulevard 3. Hoge Rijndijk â&#x20AC;&#x201C; Oude Rijn

133

N11 134

Twintig stadsrandgebieden

3. Hoge Rijndijk – Oude Rijn

135

Waterfront

136

Twintig stadsrandgebieden

4 Scheveningen â&#x20AC;&#x201C; Noorderstrand Den Haag Noordwest - Noordzeestrand

Een overbekend en wellicht uniek stadsrandgebied in Nederland is het stadsrandgebied van Scheveningen. Mondaine appartementen direct aan het strand, gelegen tussen monumenten als het Kurhaus en seizoensgebonden strandtenten. Het is een zeer compact stadsrandgebied met een duidelijke voor- en achterzijde. De voorzijde is het toneel van badgasten, zonnende en flanerend mensen over de boulevard. De achterzijde laat zich vooral kenmerken als een stenige parkeerruimte, een niet aflatende stroom van autoâ&#x20AC;&#x2122;s. De achterzijde verraadt nauwelijks de nabijheid van de zee: de bebouwing is compact, en hoog. De boulevard als openbare rand tussen de stedelijke stadszijde en de natuur van het Noordzeestrand: het is een duidelijke Waterfront. Het is als stadsrandgebied het meest bezochte Waterfront en het meest toeristische, maar de uiterlijke staat van de pier en de boulevard zijn verontrustend.

4. Scheveningen â&#x20AC;&#x201C; Noorderstrand

137

Boulevard 138

Twintig stadsrandgebieden

4. Scheveningen â&#x20AC;&#x201C; Noorderstrand

139

Topografie 140

Twintig stadsrandgebieden

750 m 4. Scheveningen â&#x20AC;&#x201C; Noorderstrand

141

Landgebruik 0m

1000 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling 0%

100%

Gebruik land Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

142

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

1000 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

zavel

vloeiend

zand

diffuus

100%

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

Bodem 4. Scheveningen â&#x20AC;&#x201C; Noorderstrand

143

5,2%

17%

13%

17%

13% 12%

29%

12%

29%

91% 91%

29% 29%

22%

39%

66%

22%

39%

66%

34% 34%

24% 51%

Infrastructuur

51%

24% 1000 m 25%

44%

56%

44%

56%

25% aantal personenauto’s: 1400 aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 165 aantal motoren: 92

424

3017

424

3017

aantal personenauto’s per km2 0,7 0,9 aantal personenauto’s per km2 Zuid-Holland 0,7 0,9

Verhouding paden en wegen autoweg wandelpad fietspad

aantal personenauto’s per huishouden aantal personenauto’s per huishouden Zuid-Holland

144

Twintig stadsrandgebieden

boot 0%

100%

Bevolking

5,2%

bijstandsuitkeringen 2008 bijstandsuitkeringen 2008 Zuid-Holland

17%

13%

17%

13% 12%

29%

12%

29%

91% 91%

29% aantal inwoners: 2909

4% 5,2% dichtheid: 8000 inwoners per km2 4% 5,2% dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2 = 50 inwoners 4% 5,2% 4%

leeftijd 013% - 15 15 - 25 13%

29%

12% 22% 12% 13% 22%13%

5,2%

9% nieuwe burgers westerse 9% allochtonen niet-westerse allochtonen

17% 25 - 45 45 - 65 17% 65 en ouder 29% 17% 39% 29% 17% 39%

66% 66%

9% 9%

91%

29% 12%

29%

12%

91%

29% 34% 91% 34% 91%

29% 29% 29%

gemiddeld inkomen 2007: € 19.975 gemiddeld inkomen 2007 Zuid-Holland: € 15.100

22%

39%

66%

22%

39%

66%

22%

39%

66%

22%

39% 24%

66%

lage inkomens 51% hoge inkomens 51% onbekend

24%

= € 100

werkzame personen werkloze personen 44%

34% 34%

44%

56% 34% 34%56%

44%

56%

44%

56%

44%

56%

44%

56%

25% 25%

24% 51%

24%

51%

51% 424

3017

424

3017 25%

0,7 0,9

25%

0,7 0,9 aantal woningen 2008: 2014 aantal huishoudens: 1053 gemiddelde grootte huishouden: 1,85 persoon per huishouden

gemiddelde woningwaarde 2007: € 211.500 gemiddeld woningwaarde Zuid-Holland 2007: €424 203.000 3017 424 = € 1.000

eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

huurwoning koopwoning

3017

0,7 0,9 424 0,7 0,9

51%

24% 25% 24% 25%

4. Scheveningen – Noorderstrand 3017

145

Gevers Deynootweg 146

Twintig stadsrandgebieden

Pier 4. Scheveningen â&#x20AC;&#x201C; Noorderstrand

147

Groene Grens

148

Twintig stadsrandgebieden

5. Duindorp - Zuiderstrand Den Haag West - Noordzeestrand

Duindorp is een naoorlogse wijk in een wel heel bijzondere omgeving. Het is een harde stadsrand midden in het duingebied van Den Haag, op een paar honderd meter van het Zuiderstrand. De geschiedenis van de wijk gaat terug tot in de 14e eeuw. Ondanks de prachtige ligging kende Duindorp een periode van verkrotting. Veel van de wijk is vanaf de jaren negentig gerenoveerd. Hoewel je vanuit de wijk makkelijk de duinen inloopt, is Duindorp ruimtelijk strikt gescheiden van de duinen. In de wijk verraden slechts enkele perkjes de aanwezigheid van de duinen. Gek genoeg heeft Duindorp niet de flair die van een ‘badplaats’ te verwachten valt, al lijkt daar wel verandering in te komen. De duinen zijn open en vrij: hier valt nog vrij door de duinen te wandelen, buiten de schelpenpaadjes om. Het Zuiderstrand met een naaktgedeelte is een veel rustiger strand dan het Noorderstrand,. De breedte van de rand zelf is weliswaar minimaal (de natuur van de landzijde reikt met haar kruin tot aan de appartementen): het stadsrandgebied Duindorp is een Groene Grens. De stadszijde trekt zich nauwelijks wat aan van de ligging in de bijzondere natuur. Enkele tientallen meters binnen in Duindorp zijn de duinen al uit het zicht.

5. Duindorp – Zuiderstrand

149

150

Twintig stadsrandgebieden

5. Duindorp â&#x20AC;&#x201C; Zuiderstrand

151

Pampusstraat 152

Twintig stadsrandgebieden

Topografie

750 m 5. Duindorp â&#x20AC;&#x201C; Zuiderstrand

153

Landgebruik 0m

1000 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling 0%

100%

Gebruik land Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

154

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

1000 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

zavel

vloeiend

zand

diffuus

100%

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

5. Duindorp â&#x20AC;&#x201C; Zuiderstrand

155

5,2%

9,7%

5,2%

9,7%

16%

14%

16%

14%

12%

28%

95%

12%

28%

95%

30% 30%

44%

65%

44%

10%

65%

10% 35% 35%

Infrastructuur 45%

32%

71%

32%

71%

29%

1000 m

29%

45% 23% 23% aantal personenauto’s: 1.540 aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 110 aantal motoren: 90

424 959

Verhouding paden en wegen

424 959 aantal personenauto’s per km2 0,6 0,9 aantal personenauto’s per km2 Zuid-Holland 0,6 0,9

autoweg wandelpad fietspad

aantal personenauto’s per huishouden aantal personenauto’s per huishouden Zuid-Holland

156

Twintig stadsrandgebieden

boot 0%

100%

Bevolking

5,2%

9,7%

5,2%

9,7%

bijstandsuitkeringen 2008 bijstandsuitkeringen 2008 Zuid-Holland

16%

14%

16%

14%

12%

28%

95%

12%

28%

95%

30% aantal inwoners: 4.750

5,2% 9,7% dichtheid: 2.953 inwoners per km2 5,2% 9,7% dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2 = 50 inwoners

5,2% 5,2%

9,7% 9,7%

leeftijd 16% 0 - 15 1516% - 25

30%

12% 12%

14% 25 - 45 45 - 65 14% 65 en ouder 28% 44% 14% 28% 44% 14%

16%

10% 16% 10% 12%

30%

12%

30%

nieuwe burgers 5% westerse allochtonen 5% niet-westerse allochtonen 95% 65% 65%

95%

28%

95%

28%

95% 35% 35%

30% 30%

44% 44%

10%

65% 65%

10% 44% 10% gemiddeld inkomen 2007: € 15.800 gemiddeld inkomen 2007 Zuid-Holland: € 15.100 = € 100

10% lage inkomens hoge inkomens 45% onbekend

44% 32% 32%

65%

35% 65% 35% 71% werkzame personen 71% werkloze personen

29% 35% 29% 35%

45% 23% 23%

32%

71%

32%

71% 29%

45%

29%

45%

424 959

45%

424 959

45%

0,6 0,9 0,6 0,9 aantal woningen 2008: 2.560 aantal huishoudens: 2.370 gemiddelde grootte huishouden: 2,0 persoon per huishouden

32% 23% 32%

gemiddelde woningwaarde 2007: € 129.000 gemiddeld woningwaarde Zuid-Holland 2007: € 203.000 424 959

71% 71%

23%

29% 29%

23% 23% eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

huurwoning koopwoning

424 959 = € 1.000 0,6 0,9 0,9 4240,6959

5. Duindorp – Zuiderstrand

157

158

Twintig stadsrandgebieden

5. Duindorp â&#x20AC;&#x201C; Zuiderstrand

159

Den Haag 160

Twintig stadsrandgebieden

5. Duindorp â&#x20AC;&#x201C; Zuiderstrand

161

Stortplaats

162

Twintig stadsrandgebieden

6 Buytenwegh â&#x20AC;&#x201C; Snowworld Zoetermeer noordwest - Groene Hart

Eens een puinstort, nu een recreatielandschap met een skibaan met regionale aantrekkingskracht. Maar profiteert de stedelijke kant van het stadsrandgebied hier ook van? Aan de kant van de jaren zeventig woonwijk Buytenwegh is niets te merken van Snowworld: de parkachtige rand met veel parkachtige bebossing maakt het een rustige woonwijk. Hoewel Snowworld duidelijk de boventoon voert bovenop de puinstort, is het terrein veelzijdiger dan dat: er zijn sportvelden, een crossbaan, een klimberg, mountainbiketrails, een tuincentrum. Maar ondanks al die functies is de uitstraling van het gebied vrij laveloos: een wirwar aan borden, hekken en verouderd straatmeubilair geven de indruk dat het recreatiegedeelte van dit stadsrandgebied nu al verouderd en verlopen is. Stortplaats is de toepasselijke benaming voor het stadsrandgebied Buytenpark dat zijn oorsprong kent in de stort van puin uit de sloopwijken van de jaren zeventig. De dikke laag grond die daaroverheen gedrapeerd is maakt het nu geschikt als recreatiegebied, al is voor velen de gevestigde natuur hier belangrijker dan de recreatieve voorzieningen op en rond Snowworld.

5. Buytenwegh â&#x20AC;&#x201C; Snowworld

163

Buytenweghpark 164

Twintig stadsrandgebieden

Topografie

750 m 5. Buytenwegh â&#x20AC;&#x201C; Snowworld

165

Landgebruik 0m

1000 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling 0%

100%

Gebruik land Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

166

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

1000 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

zavel

vloeiend

zand

diffuus

100%

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

5. Buytenwegh â&#x20AC;&#x201C; Snowworld

167

7.8%

5,2%

7.8%

5,2%

19%

12%

19%

12%

13% 33%

13% 23%

88%

33%

88%

23%

22%

37%

70%

22%

37%

70%

30% 30%

24% 24%

Infrastructuur 0m

41% 1000 m 41%

43%

57%

43%

57%

35% 35% aantal personenauto’s: 2.070 aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 120 aantal motoren: 155

424

3030

424 3030 aantal personenauto’s per km2 0,9 aantal personenauto’s per km2 Zuid-Holland 0,9

Verhouding paden en wegen autoweg wandelpad fietspad

aantal personenauto’s per huishouden aantal personenauto’s per huishouden Zuid-Holland

168

Twintig stadsrandgebieden

boot 0%

100%

Bevolking

7.8%

5,2%

7.8%

5,2%

bijstandsuitkeringen 2008 bijstandsuitkeringen 2008 Zuid-Holland

19%

12%

19%

12%

13% 33%

13%

aantal inwoners: 5.090

88%

33%

23%

88%

23%

5,2% 7.8% dichtheid: 3.875 inwoners per km2 5,2% 7.8% dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2

leeftijd 19% 0 - 15 15 19% - 25

12%

= 50 inwoners 7.8%

5,2%

13%

7.8%

5,2%

22% 19% 13% 22% 19% 23%

12%

nieuwe 12% burgers westerse allochtonen 12% niet-westerse allochtonen

25 - 45 45 - 65 65 en ouder

33% 37%

70%

33% 37%

70%

12% 12%

88% 88%

13%23% 33%

13% 23%

30% 88% 30% 88%

33%

23%

gemiddeld inkomen 2007: € 18.400 gemiddeld inkomen 2007 Zuid-Holland: € 15.100

22%

37%

70%

22%

37%

70%

22%

37%

70%

22%24%

37%

70%

lage 24%inkomens hoge inkomens onbekend

30% 30%

41%

werkzame personen 43%werkloze personen

41%

43%

57% 30%57% 30%

= € 100 35% 35% 24% 24% 41%

43%

57%

41%

43%

57%

41%

43%

57%

41%

43%

57%

24% 35% 24%

aantal woningen 2008: 2.333 aantal huishoudens: 2.335 gemiddelde grootte huishouden: 2,6 persoon per huishouden

424

3030

424

3030 0,9

35%

0,9

35%

gemiddelde woningwaarde 2007: € 170.000 gemiddeld woningwaarde Zuid-Holland 2007: €424 203.000 3030 =424 € 1.000

0,9

eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

huurwoning koopwoning

3030

0,9 424

35%

5. Buytenwegh – Snowworld 3030

169

Snowworld 170

Twintig stadsrandgebieden

Fondue & Ski 5. Buytenwegh â&#x20AC;&#x201C; Snowworld

171

Ayers Rock 172

Twintig stadsrandgebieden

5. Buytenwegh â&#x20AC;&#x201C; Snowworld

173

Watertfront

174

Twintig stadsrandgebieden

7 Seghwaert - Noord-Aa Zoetermeer Noordoost - Groene Hart

Zo samenhangend als de woonwijk Seghwaert ontworpen is met de voormalige zandwinplas de Noord-Aa, zo afgekeerd ligt het ten opzichte van de Meerpolder, een van de meest oude en gave droogmakerijen van Nederland (drooglegging in 1614). Het Noord-Aa gebied heeft tegenwoordig bovenlokale bekendheid als recreatiegebied. Mensen komen er om te fietsen, zwemmen en surfen, maar ook voor naaktrecreatie of voor de gedoogde homo-ontmoetingsplek. Ondanks dat de jaren zeventig wijk Seghwaert integraal bedacht en uitgevoerd is met de plas, is het alledaagser dan verwacht, ondanks de kades, bootjes en tuinen aan het water. De aanwezigheid van het vele water heeft zich niet vertaalt in luxe woningen en dito boulevards, maar wel kan gezegd worden dat zowel de ruimtelijke- als de gebruiksrelatie tussen Seghwaert en de Noord Aa nauw is. De openbare kade, het water, het stenige karakter van de stadszijde: het zijn de karakteristieken van het Waterfront. Maar tegelijkertijd is veel van de oever van de stadszijde geprivatiseerd en niet toegankelijk.

7. Seghwaert - Noord Aa

175

176

Twintig stadsrandgebieden

7. Seghwaert - Noord Aa

177

Naaktrecreatie toegestaan 178

Twintig stadsrandgebieden

Topografie

750 m 7. Seghwaert - Noord Aa

179

Landgebruik 0m

1000 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling 0%

100%

Gebruik land Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

180

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

1000 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

zavel

vloeiend

zand

diffuus

100%

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

7. Seghwaert - Noord Aa

181

1,1%

5,2%

1,1%

5,2%

17%

14%

17%

14%

7% 7%

11% 11%

37% 93%

37%

21%

93%

21%

32%

31%

74%

32%

31%

74%

26% 26%

23%

29%

23%

Infrastructuur 0m

29%

44% 1000 m

71%

44%

71%

33% 33% aantal personenauto’s: 2.336 aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 94 aantal motoren: 138

424

2774

424

2774

aantal personenauto’s per km2 0,9 1,1 aantal personenauto’s per km2 Zuid-Holland 0,9 1,1

Verhouding paden en wegen autoweg wandelpad fietspad

aantal personenauto’s per huishouden aantal personenauto’s per huishouden Zuid-Holland

182

Twintig stadsrandgebieden

boot 0%

100%

Bevolking

1,1%

5,2%

1,1%

5,2%

bijstandsuitkeringen 2008 bijstandsuitkeringen 2008 Zuid-Holland

17%

14%

17%

14%

37%

1,1%

5,2%

93%

21%

1,1% 5,2% dichtheid: 2.065 inwoners per km2 1,1% 5,2% dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2 5,2%

93%

37%

21%

=1,1% 50 inwoners

11% 11%

aantal inwoners: 4.965

leeftijd 17% 0 - 15 15 17% - 25

25 - 45 45 - 65 14% 65 en ouder 14%

nieuwe 7% burgers westerse allochtonen 7% niet-westerse allochtonen

11% 11% 32% 17%

37% 14% 31%

74%

17% 32% 21%

37% 14% 31%

74%

7% 7%

93%

11% 21% 11% 21%

37%

26% 93% 26% 93%

37%

21%

gemiddeld inkomen 2007: € 21.700 gemiddeld inkomen 2007 Zuid-Holland: € 15.100 = € 100

32%

31%

74%

32%

31%

74%

32%

31%

74%

32%23%

31%

74% 29%

23%inkomens lage hoge inkomens onbekend

44%

93%

26% 26%

29% werkzame personen werkloze personen

44%

71% 26% 71% 26%

33% 33% 23%

29%

23%

29% 44%

71%

44% 23% 33% 23%

aantal woningen 2008: 2.087 aantal huishoudens: 2.082 gemiddelde grootte huishouden: 2,5 persoon per huishouden

424

2774

424

2774

33%

0,9 1,1

33%

424 = € 1.000

71%

eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

71%

huurwoning koopwoning

2774

0,9 1,1 424 0,9 1,1

29% 44% 44%

0,9 1,1 gemiddelde woningwaarde 2007: € 221.000 gemiddeld woningwaarde Zuid-Holland 2007: €424 203.000 2774

71%

29%

7. Seghwaert - Noord Aa 2774

183

Surfen, fietsen en tunen 184

Twintig stadsrandgebieden

7. Seghwaert - Noord Aa

185

Zichtlocatie

186

Twintig stadsrandgebieden

8 Gouwe Park â&#x20AC;&#x201C; Zuidplaspolder Gouda West

Een stadsrandgebied zonder stad: het nieuwe bedrijventerrein Gouwe Park ligt nu nog los van de stad Gouda. Alzijdig omsloten door spoor en snelwegen heeft dit nieuwe bedrijventerrein weinig te maken met de stad Gouda. Opvallend is dat zichtlocaties nooit inhouden dat het zicht erop kostbaar is en de loodsen nadrukkelijk en nauwkeurig ingepast moeten worden in het landschap, maar juist dat ze zoveel mogelijk opvallen, in welke vorm of op welke manier dan ook. Grote loodsen en dikbeletterde reclameborden manifesteren zich nadrukkelijk aan de automobilisten op de A20. De zichtrelatie met de A20 is dus innig, maar met Gouda, of de Zuidplaspolder heeft dit stadsrandgebied niets. Dit is zonder meer een stadsrandgebied dat getypeerd kan worden als Zichtlocatie: dit stadsrandgebied dankt zelfs zijn bestaan aan de zichtbaarheid vanaf de A20.

8. Gouwe Park - Zuidplaspolder

187

A20 188

Twintig stadsrandgebieden

8. Gouwe Park - Zuidplaspolder

189

â&#x20AC;&#x2DC;t Weegje 190

Twintig stadsrandgebieden

Topografie

75o m 8. Gouwe Park - Zuidplaspolder

191

Landgebruik 0m

750 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling 0%

100%

Gebruik land Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

192

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

750 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

zavel

vloeiend

zand

diffuus

100%

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

8. Gouwe Park - Zuidplaspolder

193

Gouda West Gouda West 1,0%

5,2%

1,0%

5,2%

16%

16% 11%

16%

Bevolking 2009 Bevolking 2009

11% 18%

39%

100%

18%

39%

100%

25%

44%

70%

25%

44%

70%

30%

16%

16% 11%

16%

11%

30%

18%

39%

18%

39%

Arbeid en inkomen Arbeid en inkomen 70%

Infrastructuur

24%

13%

24%

13%

750 m

70%

36%

87%

36%

87%

40% 40% aantal personenauto’s: 12

Wonen Wonen

aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 7 aantal motoren: 2

37 424

Verhouding paden en wegen

37 424 aantal personenauto’s per km2 0,9 aantal personenauto’s per km2 2,4 Zuid-Holland

autoweg

0,9

2,4

Motorvoertuigen 2009 Motorvoertuigen 2009

wandelpad fietspad

aantal personenauto’s per huishouden aantal personenauto’s per huishouden Zuid-Holland

194

Twintig stadsrandgebieden

boot 0%

100%

Bevolking

1,0%

5,2%

1,0%

5,2%

bijstandsuitkeringen 2008 bijstandsuitkeringen 2008 Zuid-Holland

16%

11% 11%

aantal inwoners: 12

1,0% 5,2% dichtheid: 39 inwoners per km2 1,0% 5,2% dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2 = 50 inwoners 1,0%

5,2%

1,0%

5,2%

18%

39%

100%

18%

39%

100%

leeftijd 016% - 15 15 - 25 16%

25 - 45 16%45 - 65 16%65 en ouder

nieuwe burgers westerse allochtonen niet-westerse allochtonen

11% 11% 25%16% 18% 25% 16% 18% 11%

44% 16% 39% 44% 16% 39%

70%

100%

70%

100%

11%

gemiddeld inkomen 2007: € 19.000 gemiddeld inkomen 2007 Zuid-Holland: € 15.100

18%

39%

18%

39%

30% 100% 30% 100%

25%

44%

70%

25%

44%

70%

25%

44%

70%

25% 24%

44%

70% 13%

24% lage inkomens hoge inkomens onbekend

36%

13% werkzame personen werkloze personen

36%

= € 100

40%

30% 30%

87% 30% 87% 30%

40% 24%

13%

24%

13% 36%

24%

36%

40% 24% 40%

37 424 37 424

aantal woningen 2008: 4 aantal huishoudens: 5 gemiddelde grootte huishouden: 2,5 persoon per huishouden

0,9

2,4

0,9

2,4

gemiddelde woningwaarde 2007: € 469.000 gemiddeld woningwaarde Zuid-Holland 2007: 203.000 37 €424

87% 13%

87%

13% 36%

87%

36%

87%

40% 40% eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

huurwoning koopwoning

37 =424 € 1.000 0,9

2,4

37 424 0,9

2,4

8. Gouwe Park - Zuidplaspolder

195

Gouwe Aquaduct 196

Twintig stadsrandgebieden

8. Gouwe Park - Zuidplaspolder

197

Groengordel

198

Twintig stadsrandgebieden

9 Tolhek - Klapwijkse Knoop Pijnacker Zuid – Groenblauwe Slinger

Alsof de gehele ruimtelijke ordening van Zuid-Holland op één punt bij elkaar komt: de Klapwijkse Knoop is als stadsrand het resultaat van de opeenstapeling aan ruimtelijk claims en plannen. Als straks de stofwolken opgetrokken zijn, is de vraag wat er nu werkelijk geworden is van de Groenblauwe Slinger, de ecologische verbindingszone die niet alleen een plek moet bieden aan plant, water, mens en dier, maar ook Pijnacker en Berkel en Rodenrijs uit elkaar moet houden. Voorlopig heeft de automobilist het met de N471 en bijbehorende superrotondes gewonnen, al is de vraag of die zich nog kan oriënteren in een landschap dat onherkenbaar is veranderd. Groengordel in wording, zo laat de Klapwijkse Knoop zich typeren. Het is nog de vraag hoe bruikbaar de groengordel is voor de mensen die in Tolhek wonen. De N471 is een flinke barrière, ondanks de tunneltjes.

9. Tolhek - Klapwijkse Knoop

199

Groene Slinger 200

Twintig stadsrandgebieden

9. Tolhek - Klapwijkse Knoop

201

202

Twintig stadsrandgebieden

Topografie

750 m 9. Tolhek - Klapwijkse Knoop

203

Landgebruik 0m

750 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling

Gebruik land

100%

Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

204

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

750 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

zavel

vloeiend

zand

diffuus

100%

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

9. Tolhek - Klapwijkse Knoop

205

2% 31%

31%

13%

46%

87%

46%

28%

24%

28%

24%

87%

19% 19%

Infrastructuur

56%

25%

750 m

56%

25%

aantal personenauto’s: 998 aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 63 aantal motoren: 119

424

1931

424 1931 aantal personenauto’s per km2 0,9 1,1 aantal personenauto’s per km2 Zuid-Holland 0,9 1,1

Verhouding paden en wegen autoweg wandelpad fietspad

aantal personenauto’s per huishouden aantal personenauto’s per huishouden Zuid-Holland

206

Twintig stadsrandgebieden

boot 0%

100%

Bevolking

2% 31%

bijstandsuitkeringen 2008 bijstandsuitkeringen 2008 Zuid-Holland

31%

leeftijd 031% - 15 15 - 25 31%

2% 2%

25 - 45 13% 45 - 65 13% 65 en ouder

= 50 inwoners 28% 8%31% 28% 31% 8%

2% 2%

13%46% 24% 13%46% 24%

46%

gemiddeld inkomen 2007: € 21.900 gemiddeld inkomen 2007 Zuid-Holland: € 15.100

87%

46%

8% dichtheid: 4.823 inwoners per km2 dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2

13%

46%

aantal inwoners: 2.492

13%

28%

24%

28%

24%

28%

24%

28% 19% 19% lage inkomens hoge inkomens onbekend

24%

87% nieuwe burgers 13% westerse allochtonen 13% niet-westerse allochtonen

13% 13%

87% 87%

56% 56%

25%

= € 100

25%

19% 19% 56% 25%

19%

25%

19%

56%

56% 424

1931

424

1931

56% 25% 25%

0,9 1,1 0,9 1,1 aantal woningen 2008: 756 aantal huishoudens: 889 gemiddelde grootte huishouden: 2,8 persoon per huishouden

gemiddelde woningwaarde 2007: € 269.000 gemiddeld woningwaarde Zuid-Holland 2007: €424 203.000 1931 =424 € 1.000

eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

1931

0,9 1,1 424 0,9 1,1 1931

9. Tolhek - Klapwijkse Knoop

207

208

Twintig stadsrandgebieden

Tolwijk gezien vanaf de rotonde 9. Tolhek - Klapwijkse Knoop

209

210

Twintig stadsrandgebieden

9. Tolhek - Klapwijkse Knoop

211

Waterfront

212

Twintig stadsrandgebieden

10 Nesselande â&#x20AC;&#x201C; Zevenhuizerplas Rotterdam Noordoost - Zuidplaspolder

Als VINEX-wijk en stadsrandgebied neemt het Rotterdamse Nesselande een bijzondere plek in. Wonen aan een recreatieplas met zowel de grote stad als het landschap vlakbij. Is dit (voor velen) de ideale stadsrand? De plannenmakers en bouwers rekenen er wel op. Met nieuw gegraven water, een heuse boulevard en hoogbouw die in de verte aan het mondaine Scheveningen doet denken, heeft Nesselande alle recreatieve- en woonkwaliteiten van een Waterfront in zich. Meer noordelijk maakt de boulevard plek voor een lossere, meer diffuse rand. Dat is het terrein van vrije kavels en een bonte verzameling aan woonvormen. Met hangende verlichting en exotische bomen begint de boulevard van Nesselande werkelijk vorm te krijgen. Daarmee krijgt Nesselande de typische openbare flaneerruimte van het Waterfront, pal aan de Zevenhuizerplas.

10. Nesselande - Zevenhuizerplas

213

214

Twintig stadsrandgebieden

10. Nesselande - Zevenhuizerplas

215

Topografie 216

Twintig stadsrandgebieden

750 m 10. Nesselande - Zevenhuizerplas

217

Landgebruik 0m

1000 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling 0%

100%

Gebruik land Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

218

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

1000 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

zavel

vloeiend

zand

diffuus

100%

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

10. Nesselande - Zevenhuizerplas

219

Nesse Nesse 0,9%

5,2%

0,9%

5,2%

21%

14%

21%

14%

Bevolking Bevolking

22% 22%

27%

78% 78%

28%

33%

78.5%

28%

33%

78.5%

21% 21% 21.5%

21.5%

9% 29%

Arbeid29% en Arbeid en 78.5% 23%

Infrastructuur

27%

23%

78.5%

27% 1000 m

41%

73%

41%

73%

36% 36% aantal personenauto’s: 419

Wonen Wonen

aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 39 aantal motoren: 37

406 424

Verhouding paden en wegen

406 424 aantal personenauto’s per km2 0,9 1,2 aantal personenauto’s per km2 Zuid-Holland

autoweg

0,9 1,2

Motorvoe Motorvoe

wandelpad fietspad

aantal personenauto’s per huishouden aantal personenauto’s per huishouden Zuid-Holland

220

Twintig stadsrandgebieden

boot 0%

100%

Bevolking

0,9%

5,2%

0,9%

5,2%

bijstandsuitkeringen 2008 Zuid-Holland Zuid Holland

21%

14%

21%

14%

22% 22%

27%

78% 78%

aantal inwoners: 1.035

5,2% 0,9% dichtheid: 1.006 inwoners per km2 5,2% 0,9% dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2 = 50 inwoners 0,9%

5,2%

0,9%

5,2%

gemiddeld inkomen 2007: € 21.500 gemiddeld inkomen 2007 Zuid-Holland: € 15.100

leeftijd 21% 0 - 15 1521% - 25 9%

25 - 45 45 - 65 14% 65 en ouder 14%

nieuwe burgers 22% westerse allochtonen niet-westerse allochtonen 22%

27%

9% 21% 28% 21% 28%

14% 27% 33% 14% 33%

27%

78.5% 22%

78%

78.5% 22%

78%

78% 21.5% 78% 21.5%

28%

33%

78.5%

28%

33%

78.5%

28%

33%

78.5%

28% 23%

33%

78.5% 21.5% 27% werkzame personen 27% werkloze personen 73% 21.5% 73% 21.5%

23%inkomens lage hoge inkomens onbekend

41% 41%

= € 100

21.5%

36% 36% 23%

27%

23%

27% 73%

41% 23%

41%

23% 36% 36%

406 424 406 424

aantal woningen 2008: 145 aantal huishoudens: 380 gemiddelde grootte huishouden: 2,5 persoon per huishouden

0,9 1,2

36%

0,9 1,2

36%

gemiddelde woningwaarde 2007: € 360.500 gemiddeld woningwaarde Zuid-Holland 2007: 203.000 406€424

73% 27% 27%

41%

73%

41%

73%

eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

huurwoning koopwoning

406=424 € 1.000 0,9 1,2 406 424

0,9 1,2

10. Nesselande - Zevenhuizerplas

221

Biobak 222

Twintig stadsrandgebieden

10. Nesselande - Zevenhuizerplas

223

Boulevard 224

Twintig stadsrandgebieden

10. Nesselande - Zevenhuizerplas

225

Zichtlocatie

226

Twintig stadsrandgebieden

11 Rodenrijs - Polder Oudeland Berkel en Rodenrijs Zuidwest

Polder Oudeland is gelegen aan de zuidwestelijke zijde van Berkel en Rodenrijs. Van een oude polder is het stadsrandgebied in korte tijd veranderd in een woonwijk en bedrijventerrein, waarvan het overgrote deel nu nog bestaat uit zandhopen en papieren plannen. Van grote invloed op deze ontwikkeling is de komst van de N471. Deze nieuwe provinciale weg is op een aantal plekken de scheiding tussen stad en land, maar hier is het juist de schakel die de verbouwing van de polder in een bedrijventerrein mogelijk heeft gemaakt. Het bedrijventerrein zelf presenteert zich enerzijds als de economische poort naar Berkel en Rodenrijs, met luxe loodsen met hellingbanen, grote neonletters en opgegroende gevels. Maar de neonletters kunnen niet verhullen dat het niet veel meer is dan een gemeentelijk bedrijventerrein met lokale ondernemingen. Ook al ligt het niet aan een grote snelweg, ook Rodenrijs â&#x20AC;&#x201C; Oudeland is een Zichtlocatie. Het bedrijventerrein dankt zijn aanwezigheid aan de N471 en de bedrijven maken daar ook dankbaar gebruik van.

11. Rodenrijs - Polder Oudeland

227

Helmhoek 228

Twintig stadsrandgebieden

Topografie 11. Rodenrijs - Polder Oudeland

229

230

Twintig stadsrandgebieden

750 m 11. Rodenrijs - Polder Oudeland

231

Landgebruik 0m

1000 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling 0%

100%

Gebruik land Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

232

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

1000 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

zavel

vloeiend

zand

diffuus

100%

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

11. Rodenrijs - Polder Oudeland

233

5,2%

25% 25% 9%

11%

6% 24%

94%

24%

94%

9% 31% 31%

31%

30%

31%

30%

22%

Infrastructuur

22%

1000 m

47% 47%

31% 31% aantal personenauto’s: 755 aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 335 aantal motoren: 60

424

1125

424 1125 aantal personenauto’s per km2 0,9 1,2 aantal personenauto’s per km2 Zuid-Holland 0,9 1,2

Verhouding paden en wegen autoweg wandelpad fietspad

aantal personenauto’s per huishouden aantal personenauto’s per huishouden Zuid-Holland

234

Twintig stadsrandgebieden

boot 0%

100%

Bevolking

5,2%

bijstandsuitkeringen 2008 bijstandsuitkeringen 2008 Zuid-Holland

25% 25%

11%

24%

94%

24%

94%

9% 31% aantal inwoners: 1.430

5,2%

dichtheid: 868 inwoners per km2 3% 5,2% dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2 = 50 inwoners 3% 3%

leeftijd

31%

0 - 15 25%

15 - 25 25%

25 - 45 45 - 65 65 en ouder

nieuwe burgers 6% westerse allochtonen 6% niet-westerse allochtonen

24%

5,2% 5,2%

11% 11%

11%

9% 31% 25%

11%

9% 31% 25%

31% 9%

31%

24% 30% 30%

94% 6% 6%

94%

24%

94%

24%

94%

31% 31%

gemiddeld inkomen 2007: € 20.400 gemiddeld inkomen 2007 Zuid-Holland: € 15.100

31%

30%

31%

30%

31%

30%

22% 31%

30%

22%inkomens lage hoge inkomens onbekend

47% 47%

= € 100 31% 31%

22% 22%

47% 22%

47%

22% 31%

aantal woningen 2008: 505 aantal huishoudens: 530 gemiddelde grootte huishouden: 2,7 persoon per huishouden

424

1125

424

1125

31%

0,9 1,2

31%

0,9 1,2

31%

gemiddelde woningwaarde 2007: € 277.500 gemiddeld woningwaarde Zuid-Holland 2007: € 203.000 4,2% 11,2%

47% 47%

eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

1125 =424 € 1.000

0,9 1,2 0,9 1,2 4,2% 11,2%

11. Rodenrijs - Polder Oudeland

235

Fietsers afstappen 236

Twintig stadsrandgebieden

11. Rodenrijs - Polder Oudeland

237

Helmhoek 238

Twintig stadsrandgebieden

11. Rodenrijs - Polder Oudeland

239

Groengordel

240

Twintig stadsrandgebieden

12 Tanthof â&#x20AC;&#x201C; Abtwoudse Bos Delft Zuid - Midden Delfland

Wat de stadzijde betreft, bestaat dit Zuid-Delftse stadsrandgebied al geruime tijd, voornamelijk een woonwijk uit de zeventiger jaren. De landelijke zijde is sinds kort veranderd van pastoraal agrarisch land in een bosrijk parklandschap. Er is veel nieuw bos aangeplant, dat inmiddels een redelijke hoogte bereikt heeft, maar niet de aantrekkelijkheid heeft van een volwassen bos op zandgrond. Naast bos bevinden zich in het parklandschap een aantal typische recreatieve functies en voorzieningen, zoals sportvelden en een mini camping. Precies op de rand tussen stad en land staan een aantal urban villaâ&#x20AC;&#x2122;s, waarvan de bovenste lagen de bewoners nu nog net over de boomtoppen uitzicht geven. Achter de appartementenblokken is het makkelijk het Abtwoudse Bos snel te vergeten: hier de alledaagse straatjes en rijtjeshuizen van Tanthof, met langs het spoor een strook loodsen en bedrijven. Een mooi voorbeeld van een Groengordel, waar het park uiteindelijk een eigen karakter toevoegt. Ook de rand zelf gaat mee in het nieuwe parklandschap.

12. Tanthof - Abtwoudse Bos

241

242

Twintig stadsrandgebieden

12. Tanthof - Abtwoudse Bos

243

244

Twintig stadsrandgebieden

Topografie

750 m 12. Tanthof - Abtwoudse Bos

245

Landgebruik 0m

1000 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling 0%

100%

Gebruik land Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

246

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

1000 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

zavel

vloeiend

zand

diffuus

100%

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

12. Tanthof - Abtwoudse Bos

247

4,2% 5,2% 4,2% 5,2%

13%

12%

13% 14%

12%

9% 9%

14% 25%

36%

91%

25%

36%

91%

23%

34%

75%

23%

34%

75%

25% 25%

40%

Infrastructuur

40%

30% 1000 m

30%

52%

48%

52%

48%

30% 30% aantal personenauto’s: 1.610 aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 68 aantal motoren: 138

424

3823

424

3823

aantal personenauto’s per km2 0,83 0,9 aantal personenauto’s per km2 Zuid-Holland 0,83 0,9

Verhouding paden en wegen autoweg wandelpad fietspad

aantal personenauto’s per huishouden aantal personenauto’s per huishouden Zuid-Holland

248

Twintig stadsrandgebieden

boot 0%

100%

Bevolking

4,2% 5,2% 4,2% 5,2% bijstandsuitkeringen 2008 bijstandsuitkeringen 2008 Zuid-Holland

13%

12%

13%

12%

9% 9%

14% 14%

aantal inwoners: 4.110

4,2% 5,2% dichtheid: 7.770 inwoners per km2 4,2% 5,2% dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2

25%

36%

91%

25%

36%

91%

leeftijd 013% - 15 15 - 25 13%

9% nieuwe burgers westerse 9% allochtonen niet-westerse allochtonen

25 - 45 12%45 - 65 12%65 en ouder

14%

= 50 inwoners 5,2% 4,2%

14% 23%13% 25% 23% 13% 25%

4,2% 5,2%

14%

34% 12% 36% 34% 12% 36%

75% 75%

9% 9%

91% 91%

14%

gemiddeld inkomen 2007: € 18.900 gemiddeld inkomen 2007 Zuid-Holland: € 15.100

25%

36%

25%

36%

25%

91%

25% 91%

23%

34%

75%

23%

34%

75%

23%

34%

75%

23%

34%

75%

40% lage inkomens hoge inkomens 40% onbekend

30% 30%

52%

25% 25%

werkzame personen werkloze personen

= € 100

48%

25%

52%

25%

48%

30% 30%

aantal woningen 2008: 1.868 aantal huishoudens: 2.020 gemiddelde grootte huishouden: 2,0 persoon per huishouden

424

3823

424

3823

40%

30%

40%

30%

40%

30% 30%

40%

30% 30%

0,83 0,9

30%

0,83 0,9

30%

gemiddelde woningwaarde 2007: € 188.500 gemiddeld woningwaarde Zuid-Holland 2007: €424 203.000 3823 424 = € 1.000

48%

52%

48%

52%

48%

52%

48%

huurwoning koopwoning

3823

0,83 0,9

4,2% 0,83 0,9

eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

52%

12. Tanthof - Abtwoudse Bos

38%

249

250

Twintig stadsrandgebieden

Bos 12. Tanthof - Abtwoudse Bos

251

252

Twintig stadsrandgebieden

12. Tanthof - Abtwoudse Bos

253

Groengordel

254

Twintig stadsrandgebieden

13 Kethel â&#x20AC;&#x201C; Zuidrand Schiedam Noord - Midden Delfland

De landschappelijke kant van dit stadsrandgebied, de zogenaamde Zuidrand (van Midden-Delfland), bevindt zich op een keerpunt: terwijl de polders veranderen in een recreatiegebied met kenmerkende kronkelpaadjes en bosjes, ligt het Freiraum van het A4 talud klaar om verbouwd tot worden tot half verdiepte snelweg. Met de komst van Sveapark, een woonwijk in Zweedse stijl, heeft ook de stadsrand hier een nieuwe vorm gekregen. De herinrichting van de Zuidrand beoogt die met een nieuwe dijk en bijbehorende bomen af te maken. De vraag is wat dit alles oplevert. De mogelijkheid is er, dat het vrije gebruik van het A4 talud door kiters, vliegeniers en wilde honden met de standaard herinrichting tot overgangsgebied tussen stad en polder zal verdwijnen. Het is een kersverse Groengordel, het stadsrandgebied van Kethel. Enerzijds welkom als gebied om de hond uit te laten, maar jammer dat het polderlandschap en A4 talud ervoor moeten verdwijnen.

13. Kethel - Zuidrand

255

Alle kanten op in Midden-Delfland 256

Twintig stadsrandgebieden

13. Kethel - Zuidrand

257

258

Twintig stadsrandgebieden

Topografie

750 m 13. Kethel - Zuidrand

259

Landgebruik 0m

1000 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling 0%

100%

Gebruik land Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

260

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

1000 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

zavel

vloeiend

zand

diffuus

100%

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

13. Kethel - Zuidrand

261

4,3% 5,2% 4,3% 5,2%

19% 19%

15%

11%

28%

11%

28%

85% 85%

27% 27%

22%

36%

71%

22%

36%

71%

29% 29%

26%

Infrastructuur

26%

1000 m

44% 44%

49%

51%

49%

51%

30% 30% aantal personenauto’s: 2.444 aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 52 aantal motoren: 143

424

1079

424 1079 aantal personenauto’s per km2 0,9 1 aantal personenauto’s per km2 Zuid-Holland 0,9 1

Verhouding paden en wegen autoweg wandelpad fietspad

aantal personenauto’s per huishouden aantal personenauto’s per huishouden Zuid-Holland

262

Twintig stadsrandgebieden

boot 0%

100%

Bevolking

4,3% 5,2% 4,3% 5,2%

19%

bijstandsuitkeringen 2008 bijstandsuitkeringen 2008 Zuid-Holland

19%

15%

11%

28%

11%

28%

85% 85%

27% aantal inwoners: 17.490

4,3% 5,2% dichtheid: 6.390 inwoners per km2 4,3% 5,2% dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2 = 50 inwoners 4,3% 5,2% 4,3% 5,2%

leeftijd 019% - 15 15 - 25 19%

27%

11%

28% 15% 36% 28% 15% 36%

22%19% 11% 22%19%

nieuwe 15%burgers westerse allochtonen 15% niet-westerse allochtonen

25 - 45 45 - 65 15% 65 en ouder 15%

71% 15% 71% 15%

85% 85%

27% 11%

27%

11%

28% 29% 85% 29% 85%

28% 27% 27%

gemiddeld inkomen 2007: € 19.980 gemiddeld inkomen 2007 Zuid-Holland: € 15.100

22%

36%

71%

22%

36%

71%

22%

36%

71%

22%26%

36%

71%

lage 26%inkomens hoge inkomens onbekend

44% 44%

= € 100

29% 29%

werkzame personen werkloze personen 49% 49%

51% 29% 29%51%

49%

51%

49%

51%

49%

51%

49%

51%

30% 30% 26% 26% 44% 44% 26% 30% 26%

aantal woningen 2008: 5.227 aantal huishoudens: 7.789 gemiddelde grootte huishouden: 2,5 persoon per huishouden

424

1079

424

1079

30%

44%

0,9 1

30%

0,9 1

30%

gemiddelde woningwaarde 2007: € 207.100 gemiddeld woningwaarde Zuid-Holland 2007: €424 203.000 1079

44%

eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

huurwoning koopwoning

1079 =424 € 1.000 0,9 1 1 1079 424 0,9

13. Kethel - Zuidrand

263

A4 264

Twintig stadsrandgebieden

13. Kethel - Zuidrand

265

266

Twintig stadsrandgebieden

13. Kethel - Zuidrand

267

Groene Grens

268

Twintig stadsrandgebieden

14 Vogelenzang â&#x20AC;&#x201C; Simonshaven Spijkenisse Zuidwest - Putten

Aan de binnenkant is het een typisch doolhof van de jaren zeventig, maar de mensen die aan de buitenzijde van de stadsrand van Vogelenzang en Vriesland in Spijkenisse wonen hebben geluk: dit is een van de mooiste stadsranden in Zuid-Holland. De landschapszijde wordt bepaald door het kleigebied van het eiland Putten. Hoogspanningsleidingen ontsieren het beeld wellicht, maar dat neemt niet weg dat de openheid van het landschap richting Simonshaven indrukwekkend is en een woongenot moet zijn voor de enkelen die een huis met tuin hebben weten te bemachtigen langs de rand. Tegelijkertijd is de hele rand wel toegankelijk voor wandelaars en kinderen: over een kade onder de bomen is het beste van stad en land zichtbaar. De Groene Grens in zijn beste vorm, zo laat deze stadsrand van Spijkenisse zich het typeren. Stad en land bestaan naast elkaar, maar de informele kade verzacht de verschillen tussen de twee en maakt beleving van het polderlandschap mogelijk.

14. Vogelenzang - Simonshaven

269

Vogelenzang 270

Twintig stadsrandgebieden

14. Vogelenzang - Simonshaven

271

Topografie 272

Twintig stadsrandgebieden

750 m 14. Vogelenzang - Simonshaven

273

Landgebruik 0m

1000 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling 0%

100%

Gebruik land Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

274

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

1000 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

zavel

vloeiend

zand

diffuus

100%

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

14. Vogelenzang - Simonshaven

275

Spijkenisser Zuid Spijkenisser Zuid 5,2% 5,2%

15%

11%

12%

15%

11%

12%

14%

35%

14%

35%

Bevolking 2009 Bevolking 2009

88% 88%

25% 25%

15%

11%

15%

11%

14%

35%

14%

35%

25% 25%

Arbeid en inkomen Arbeid en inkomen 29%

Infrastructuur

29%

40% 1000 m

40%

Motorvoertuigen 2009 Motorvoertuigen 2009

31% aantal personenauto’s: 4.423

31%

aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 226 aantal motoren: 348

3155

424

3155 424 aantal personenauto’s per km2 0,9 1 aantal personenauto’s per km2 Zuid-Holland 0,9 1

Verhouding paden en wegen autoweg wandelpad fietspad

aantal personenauto’s per huishouden aantal personenauto’s per huishouden Zuid-Holland

276

Twintig stadsrandgebieden

boot 0%

100%

Bevolking

5,2% 5,2% bijstandsuitkeringen 2008 bijstandsuitkeringen 2008 Zuid-Holland

15%

11%

12%

15%

11%

12%

14%

35%

14%

35%

88% 88%

25% 25% aantal inwoners: 11.048

dichtheid: 7.914 inwoners per km2 dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2 = 50 inwoners

25 - 45 45 - 65 65 en ouder

leeftijd 0 - 15 15 - 25

5,2% 5,2%

nieuwe burgers westerse allochtonen niet-westerse allochtonen

15%

11%

12%

15%

11%

12%

14%

35%

14%

35%

88% 88%

25% 25%

29% 29%

40% 40%

31% 31%

29% 29% 424

3155

424

3155 0,9 1

40% 40%

31%

0,9 1

31% eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

aantal woningen 2008: 4620 aantal huishoudens: 4648 gemiddelde grootte huishouden: 2,3 persoon per huishouden

14. Vogelenzang - Simonshaven 424

3155

277

278

Twintig stadsrandgebieden

14. Vogelenzang - Simonshaven

279

280

Twintig stadsrandgebieden

14. Vogelenzang - Simonshaven

281

282

Twintig stadsrandgebieden

15 Stougjesdijk â&#x20AC;&#x201C; N217 Oud-Beijerland Zuidoost â&#x20AC;&#x201C; Hoekse Waard

Nu de nieuwe provinciale weg N217 geopend is voor verkeer, rijst de vraag wat de gevolgen zijn voor het stadsrandgebied aan de Oud-Beijerlandse Stougjesdijk. Wat nu nog een oude stadsrand is, met een dijk als drager, geflankeerd door oude boerderijen en buitenverblijven, zou wel eens eenzelfde kant op kunnen gaan als Polder Oudland: van agrarisch landschap naar een bedrijventerrein op zichtlocatie, met dito loodsen. Tegelijkertijd maakt dit stadsrandgebied onderdeel uit van het Nationaal Landschap de Hoekse Waard en is er de vraag of Oud-Beijerland werkelijk nog meer bedrijventerreinen nodig heeft. De traditionele woonwijk als stadsdeel, de bebouwde dijk als rand en de kleiakkers als landzijde: Stougjesdijk - N217 is een typische Groene Grens. Nu nog een Groene Grens, maar Zichtlocatie, Groengordel of Gouden Rand, wat zal het worden?

15. Stougjesdijk - N217

283

284

Twintig stadsrandgebieden

15. Stougjesdijk - N217

285

Stougjesdijk 286

Twintig stadsrandgebieden

Topografie 15. Stougjesdijk - N217

287

Landgebruik 0m

750 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling 0%

100%

Gebruik land Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

288

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

750 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

zavel

vloeiend

zand

diffuus

100%

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

15. Stougjesdijk - N217

289

Oud Beijerla Oud Beijerla 1,2%

5,2%

1,2%

5,2%

Bevolking 2009 Bevolking 2009 17%

11%

17%

11%

9% 9% 29%

34%

97%

34%

97%

29%

30%

32%

76%

30%

32%

76%

24% 24%

Arbeid en inkomen Arbeid en inkomen 76% 76%

18%

Infrastructuur

29%

18%

29%

38%

75 m

71%

38%

71%

44%

Wonen Wonen

44% aantal personenauto’s: 1.838 aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 127 aantal motoren: 142

337 424

Motorvoertuigen 2 Motorvoertuigen 2

Verhouding paden en wegen

337 424 aantal personenauto’s per km2 0,9 1,3 aantal personenauto’s per km2 Zuid-Holland 0,9 1,3

autoweg wandelpad fietspad

aantal personenauto’s per huishouden aantal personenauto’s per huishouden Zuid-Holland

290

Twintig stadsrandgebieden

boot 0%

100%

Bevolking

1,2%

5,2%

1,2%

5,2%

bijstandsuitkeringen 2008 bijstandsuitkeringen 2008 Zuid-Holland

17%

11%

17%

11%

9% 9% 29%

aantal inwoners: 4.043

1,2% 5,2% dichtheid: 732 inwoners per km2 1,2% 5,2% dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2 =1,2% 50 inwoners 1,2%

34%

97%

34%

97%

29% leeftijd 17% 0 - 15 1517% - 25

11%

17%

11%

17% 30% 29% 9% 29% 9%

11%

nieuwe3% burgers westerse allochtonen 3% niet-westerse allochtonen

25 - 45 45 - 65 65 en ouder

9% 5,2% 5,2%

9% 30%

29%

34% 32% 34% 32%

76% 76%

97%

34%

97%

24%

34%

24%

97% 97%

29% 30%

32%

76%

30%

32%

76%

32%

76%

32% 38%

76% 24% 29% werkzame personen 29% werkloze personen

38%

24%

30%

18%

30% gemiddeld inkomen 2007: € 21.500 gemiddeld inkomen 2007 Zuid-Holland: € 15.100

18% lage inkomens hoge inkomens onbekend

24%

= € 100

71% 71%

44% 44% 18% 29%

18% 38% 18% 44%

337 424

aantal woningen 2008: 1.528 aantal huishoudens: 1.530 gemiddelde grootte huishouden: 2,5 persoon per huishouden

0,9 1,3

44%

0,9 1,3

44%

gemiddelde woningwaarde 2007: € 280.000 gemiddeld woningwaarde Zuid-Holland 2007: 203.000 337€424

71%

38%

71% 29%

18%

44%

337 424

29%

38%

29% 71%

38%

eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

71%

huurwoning koopwoning

337 424 = € 1.000 0,9 1,3 337 424 0,9 1,3

15. Stougjesdijk - N217

291

292

Twintig stadsrandgebieden

N217 15. Stougjesdijk - N217

293

294

Twintig stadsrandgebieden

15. Stougjesdijk - N217

295

Woonlandschap

296

Twintig stadsrandgebieden

16 Carnisselande - Het Buitenland van Rhoon Barendrecht West â&#x20AC;&#x201C; Eiland IJsselmonde

Aan de stedelijke zijde van dit stadsrandgebied ligt de Vinexwijk Carnisselande. Aan de landelijke zijde liggen de bedijkte zeekleipolders van het Eiland IJsselmonde. Stad en land worden gescheiden door de Koedood, een historische waterloop die bij aanleg van de woonwijk een stuk is verlegd. Aan de binnenzijde is met veel water een suburbaan waterwoonmilieu gemaakt, met afwijkende woningtypen en relatief veel gestapelde woningbouw, die voor hoogteaccenten zorgt in de gebouwde stadsrand. De waterrijke zone is door middel van paden en bruggen toegankelijk, maar niet vol gezet met bomen, zodat de wijk zichtbaar is vanuit het buitengebied en vice versa. Op meerdere plekken zijn er verbindingen vanuit de wijk naar het buitengebied. Als compensatiegebied voor de Tweede Maasvlake is de landelijke zijde van het stadsrandgebied volop in beweging. Plannen verraden onder andere meer verparking en bebossing. De kwaliteit van de architectuur doet hier niet ter zake: de manier waarop het water van de nieuwe Koedood doordringt in de buurten en de dijken vanzelfsprekende deel uitmaken van de groenstructuur, maakt Canisselande tot een Woonlandschap.

16. Carnisselande - Het buitenland van Rhoon

297

Koedood 298

Twintig stadsrandgebieden

Dijkhuis 16. Carnisselande - Het buitenland van Rhoon

299

Topografie 300

Twintig stadsrandgebieden

750 m 16. Carnisselande - Het buitenland van Rhoon

301

Landgebruik 0m

1000 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling 0%

100%

Gebruik land Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

302

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

1000 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

zavel

vloeiend

zand

diffuus

100%

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

16. Carnisselande - Het buitenland van Rhoon

303

5,2% 22%

5,2%

22% 9% 9%

10%

13%

10%

13% 27%

87%

27%

87%

32% 32%

31%

30%

79%

31%

30%

79%

21% 21%

24.5%

24%

Infrastructuur

24%

1000 m

24.5% 45%

75.5%

45%

75.5%

31% 31% aantal personenauto’s: 4.768 aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 326 aantal motoren: 340

424

2628

424

2628

aantal personenauto’s per km2 0,9 1,15 aantal personenauto’s per km2 Zuid-Holland 0,9 1,15

Verhouding paden en wegen autoweg wandelpad fietspad

aantal personenauto’s per huishouden aantal personenauto’s per huishouden Zuid-Holland

304

Twintig stadsrandgebieden

boot 0%

100%

Bevolking

5,2% 5,2%

22%

bijstandsuitkeringen 2008 bijstandsuitkeringen 2008 Zuid-Holland

22%

10%

13%

10%

13%

9% 9%

27%

87%

27%

87%

32% aantal inwoners: 10.454

5,2% dichtheid: 3.911 inwoners per km2 5,2% dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2 = 50 inwoners

5,2%

leeftijd 022% - 15 15 - 25 22%

32%

10% 10% 32% 32%

25 - 45 45 - 65 65 en ouder

nieuwe burgers 13% westerse allochtonen 13% niet-westerse allochtonen

27%

9% 31% 22% 9% 31% 22%

5,2%

10% 10%

87%

27% 30%

79%

13%

30%

79%

13%

87%

27%

87%

27%

21%

87%

21% 32% 32%

gemiddeld inkomen 2007: € 21.725 gemiddeld inkomen 2007 Zuid-Holland: € 15.100 = € 100

31%

30%

79%

31%

30%

79%

31%

30%

79%

31% 24% lage inkomens 24% hoge inkomens onbekend

30%

79% 24.5%

45%

24.5% werkzame personen werkloze personen

45%

31%

21% 21% 75.5% 21% 75.5% 21%

31%

24.5%

24%

24.5%

24%

24% 31% 24% 31%

gemiddelde grootte huishouden: 2,5 persoon per huishouden

24.5% 24.5%

2628

45%

75.5%

424

2628

45%

75.5%

31% 31%

0,9 1,15

aantal huishoudens: 4.080

75.5% 75.5%

424

0,9 1,15 aantal woningen 2008: 4.768

45% 45%

gemiddelde woningwaarde 2007: € 289.000 gemiddeld woningwaarde Zuid-Holland 2007: €424 203.000 2628 424 = € 1.000

0,9 1,15

huurwoning koopwoning

2628

0,9 1,15 424

eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

16. Carnisselande - Het buitenland van Rhoon 2628

305

Markt 306

Twintig stadsrandgebieden

Essendijk 16. Carnisselande - Het buitenland van Rhoon

307

Groengordel

308

Twintig stadsrandgebieden

17 Sterrenburg â&#x20AC;&#x201C; Wieldrechtse Zeedijk Dordrecht Zuid

Jaren geleden hebben de bewoners van Dordrecht in een referendum de stadsrand bepaald: de Wieldrechtse Zeedijk. Inmiddels wordt de stedelijke zijde van de stadsrandzone opgevuld met sportvelden en woonwijken. De wijk Sterrenburg werd voor het overgrote deel in de jaren zestig en zeventig gebouwd en vertoont duidelijk de kenmerken van de op dat moment heersende trends in de woningbouw. Sterrenburg wordt vanwege zijn grootte verdeeld in drie stukken: Sterrenburg I, II en III. Sterrenburg heeft een parkachtige dooradering, maar desondanks is er nauwelijks een ruimtelijke relatie met het ommeland dat door de hoge Wieldrechtse Zeedijk van de wijk afgeschermd is van polder en krekenlandschap van de Dordtse Biesbosch. De sportvelden aan weerszijden van de wijk horen meer bij de wijk dan het Nationaal Park en Strategisch Groenproject. Kan een stadsrand meerdere stadsrandtypes herbergen? Sterrenburg grenst aan drie verschillende randen en drie verschillende landzijden. Maar: het boerenland wordt sterk gescheiden van Sterrenbrug door de Wieldrechtse Zeedijk en aan de twee andere zijden liggen parken en sportvelden. Dat maakt dit stadsrandgebied tot een Groengordel.

17. Sterrenburg - Wieldrechtse Zeedijk

309

Open dag 310

Twintig stadsrandgebieden

17. Sterrenburg - Wieldrechtse Zeedijk

311

Topografie 312

Twintig stadsrandgebieden

750 m 17. Sterrenburg - Wieldrechtse Zeedijk

313

Landgebruik 0m

1000 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling 0%

100%

Gebruik land Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

314

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

1000 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

zavel

vloeiend

zand

diffuus

100%

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

17. Sterrenburg - Wieldrechtse Zeedijk

315

15%

14%

15%

14%

Dordrecht Z Dordrecht Z 5% 5%

12% 12% 25%

34%

95%

34%

95%

Bevolking 2009 Bevolking 2009

25%

15%

14%

15%

14%

12% 12% 25%

25%

Motorvoertuigen 2 Motorvoertuigen 2

25%

Infrastructuur

25%

1000 m

39% 39%

36% 36% aantal personenauto’s: 1.383 aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 434 aantal motoren: 71

424

1628

424 1628 aantal personenauto’s per km2 0,9 1,3 aantal personenauto’s per km2 Zuid-Holland 0,9

1,3

Verhouding paden en wegen autoweg wandelpad fietspad

aantal personenauto’s per huishouden aantal personenauto’s per huishouden Zuid-Holland

316

Twintig stadsrandgebieden

boot 0%

100%

Bevolking

15%

14%

15%

14%

5% 5%

12% 12%

25%

34%

95%

34%

95%

25% aantal inwoners: 9.095

dichtheid: 4.155 inwoners per km2 dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2

25 - 45 45 - 65 65 en ouder

leeftijd 0 - 15 15 - 25

nieuwe burgers westerse allochtonen niet-westerse allochtonen

= 50 inwoners 15%

14%

15%

14%

5% 5%

12% 12%

25%

34%

95%

34%

95%

25%

25% 25% 39% 39% 36% 36%

25% 25% 424

1628

39%

424

1628

39%

0,9

1,3

36%

0,9

1,3

36%

aantal huishoudens: 3.823

eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

gemiddelde grootte huishouden: 2,4 persoon per huishouden

17. Sterrenburg - Wieldrechtse Zeedijk 424

1628

317

318

Twintig stadsrandgebieden

17. Sterrenburg - Wieldrechtse Zeedijk

319

320

Twintig stadsrandgebieden

17. Sterrenburg - Wieldrechtse Zeedijk

321

Groene Grens

322

Twintig stadsrandgebieden

18 De Hoven - Kop van ‘t Land Dordrecht Oost - Dordtse Biesbosch

Dit stadsrandgebied bestaat uit een bedrijventerrein, geestelijke gezondheidsinstituut en een woonwijk. Ontwikkelaars hebben recentelijk met de nieuwe woonwijk het gebruik en de aanblik van de stadsrandzone aan de oostzijde van Dordrecht opnieuw bepaald. De Hoven is een niet alledaagse woonwijk met als hoogtepunt drie in een rietpark gelegen appartementenblokken als formele begrenzing van de stad. Daarachter wordt de wijk ingeklemd door de Provincialeweg en de Zuidendijk, samen vormen ze een formele grens tussen stad en land. Wat deze stadsrand bijzonder maakt, is niet hetgeen dat hem typeert: de drie appartementengebouwen in het bijbehorende park liggen achter de dijk, relatief geïsoleerd en apart van het landschap. Daarmee is het een Groene Grens, een van de meest traditionele stadsrandtypen.

18. De Hoven - Kop van ‘t Land

323

Topografie 324

Twintig stadsrandgebieden

750 m 18. De Hoven - Kop van â&#x20AC;&#x2DC;t Land

325

Etec 326

Twintig stadsrandgebieden

18. De Hoven - Kop van â&#x20AC;&#x2DC;t Land

327

Landgebruik 0m

1000 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling 0%

100%

Gebruik land Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

328

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

1000 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

zavel

vloeiend

zand

diffuus

100%

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

18. De Hoven - Kop van â&#x20AC;&#x2DC;t Land

329

18% 18%

Dordrecht O Dordrecht O

22%

92%

22%

92%

Bevolking 2009 Bevolking 2009

42% 42%

18%

42%

Motorvoertuigen Motorvoertuigen

29.5%

Infrastructuur

31.5%

1000 m

29.5%

29% aantal personenauto’s: 577

29%

aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 358 aantal motoren: 396

424

2601

424

2601

aantal personenauto’s per km2 0,9 0,94 aantal personenauto’s per km2 Zuid-Holland 0,9 0,94

Verhouding paden en wegen autoweg wandelpad fietspad

aantal personenauto’s per huishouden aantal personenauto’s per huishouden Zuid-Holland

330

Twintig stadsrandgebieden

boot 0%

100%

Bevolking

18% 18%

22%

92%

22%

92%

42% 42% aantal inwoners: 1570

25 - 45 45 - 65 65 en ouder

leeftijd 0 - 15 15 - 25

dichtheid: 840 inwoners per km2 dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2

nieuwe burgers westerse allochtonen niet-westerse allochtonen

= 50 inwoners 18% 18%

22%

92%

22%

92%

42% 42%

29.5% 31.5%

29.5%

31.5% 29% 29%

29.5% 424

2601

424

2601 0,9 0,94

31.5%

29.5%

31.5%

29%

0,9 0,94

29% eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

aantal huishoudens: 462 gemiddelde grootte huishouden: 2,5 persoon per huishouden

18. De Hoven - Kop van â&#x20AC;&#x2DC;t Land 424

2601

331

332

Twintig stadsrandgebieden

18. De Hoven - Kop van â&#x20AC;&#x2DC;t Land

333

Zichtlocatie

334

Twintig stadsrandgebieden

19 Nijverwaard – Alblasserwaard Sliedrecht Noord - Groene Hart

De Betuwelijn vormt een harde grens tussen stad en land aan de noordelijke zijde van Sliedrecht. Het contrast kan niet groter: aan de ene kant een compact bedrijventerrein van bedenkelijk allooi, aan de andere zijde de veenweiden van het Nationaal Landschap het Groene Hart. De loodsen aan de zuidelijke kant van de Betuwelijn verraden niet veel van hun magnifieke ligging aan een Nationaal Landschap: daarvoor is de barrièrewerking van de Betuwelijn te groot. Aan de noordelijke kant van de tunnels onder het spoor ligt het weidse veenweidelandschap, met in het spoortalud een aantal stereotype vormen van Randstedelijk landgebruik: een motorcrossbaan en een bouwopslag. Het is een kwaad en tegelijkertijd een zegen: de Betuwelijn die het landschap zo hardvochtig doorsnijdt, maar ook het bedrijventerrein en het veenweidegebied hier uit elkaar houdt. Het is het stadsrandtype Zichtlocatie, waar de fysieke en ruimtelijke barrières van grootschalige infrastructuur stad en land van elkaar scheiden.

19. Nijverwaard - Alblasserwaard

335

Betuwelijn 336

Twintig stadsrandgebieden

19. Nijverwaard - Alblasserwaard

337

Topografie 338

Twintig stadsrandgebieden

750 m 19. Nijverwaard - Alblasserwaard

339

Landgebruik 0m

1000 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling 0%

100%

Gebruik land Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

340

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

1000 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

zavel

vloeiend

zand

diffuus

100%

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

19. Nijverwaard - Alblasserwaard

341

1,1%

5,2%

1,1%

5,2%

14%

22%

14%

22% 14%

26%

14%

26%

96% 96%

24% 24%

23%

37%

68%

23%

37%

68%

32% 32%

26%

37%

Infrastructuur

26%

37%

1000 m

37%

63%

37%

63%

37% 37% aantal personenauto’s: 405 aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 194 aantal motoren: 15

424 1142 424 1142 aantal personenauto’s per km2 0,9 1,1 aantal personenauto’s per km2 Zuid-Holland 0,9 1,1

Verhouding paden en wegen autoweg wandelpad fietspad

aantal personenauto’s per huishouden aantal personenauto’s per huishouden Zuid-Holland

342

Twintig stadsrandgebieden

boot 0%

100%

Bevolking

1,1%

5,2%

1,1%

5,2%

bijstandsuitkeringen 2008 bijstandsuitkeringen 2008 Zuid-Holland

14%

22%

14%

22% 14%

26%

14%

26%

96% 96%

24% aantal inwoners: 286

1,1% 5,2% dichtheid: 61 inwoners per km2 1,1% 5,2% dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2 =1,1% 50 inwoners 1,1%

5,2% 5,2%

leeftijd 022% - 15 15 - 25 22%

24%

14% 23% 14% 22% 23%22%

nieuwe burgers 4% westerse allochtonen 4% niet-westerse allochtonen

25 - 45 45 - 65 14% 65 en ouder 14%

26% 14% 37% 26% 14% 37%

68% 68%

4% 4%

96%

24% 14%

24%

14%

96%

26% 32% 96% 32% 96%

26% 24% 24%

gemiddeld inkomen 2007: € 19.000 gemiddeld inkomen 2007 Zuid-Holland: € 15.100 = € 100

23%

37%

68%

23%

37%

68%

23%

37%

68%

37% 37%

68%

23% 26% lage inkomens 26% hoge inkomens onbekend

37% 37%

werkzame personen werkloze personen

32% 32%

37%

63% 32% 32%63%

37%

63%

37%

63%

37%

63%

37%

63%

37% 37%

424 1142

26%

37%

26%

37%

26% 37% 26% 37%

37% 37%

424 1142 0,9 1,1 0,9 1,1 aantal woningen 2008: 109 aantal huishoudens: 116 gemiddelde grootte huishouden: 2,7 persoon per huishouden

gemiddelde woningwaarde 2007: € 218.000 gemiddeld woningwaarde Zuid-Holland 2007: €424 203.000 1142

37% 37% eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

huurwoning koopwoning

1142 =424 € 1.000 0,9 1,1 0,9 1,1 424 1142

19. Nijverwaard - Alblasserwaard

343

Crossbaan 344

Twintig stadsrandgebieden

19. Nijverwaard - Alblasserwaard

345

346

Twintig stadsrandgebieden

Baby & tiener megastore 19. Nijverwaard - Alblasserwaard

347

Stortplaats

348

Twintig stadsrandgebieden

20 De Haarhof - Alblasserwaard Gorinchem noord - Groene Hart

Alsof alle â&#x20AC;&#x2DC;ongewensteâ&#x20AC;&#x2122; voorzieningen van Gorinchem aan de andere kant van de A15 gepland zijn. In deze stadsrandzone liggen een onder andere een moskee, een uitvaartcentrum, een scholengemeenschap, sportcentrum, boerderijen en paardenlandjes vlak naast elkaar. In feite is de ligging prachtig, zo pal tegen het Groene Hart aan, maar de ondoordachte verzameling van vormen en functies van de stadszijde van het stadsrandgebied doet dat snel vergeten. Van de landelijke ligging hoeft dit stadsrandgebied het niet te hebben: het Groene Hart zal verder aan de horizon verdwijnen als het geplande bedrijventerrein rond knooppunt Gorinchem eenmaal gerealiseerd is. De Stortplaats kan zowel aan de stadszijde liggen als aan de landzijde van het stadsrandgebied. In dit geval gaat het om het eerste: een bonte verzameling van boerenbedrijven, religie, sport en onderwijs binnen de rode contour van Gorinchem. Ook hier gaat het om een stadsrandgebied in verandering.

20. De haarhof - Alblasserwaard

349

350

Twintig stadsrandgebieden

20. De haarhof - Alblasserwaard

351

A15 352

Twintig stadsrandgebieden

Topografie

750 m 20. De haarhof - Alblasserwaard

353

Landgebruik 0m

750 m

Leeftijd stad historisch naoorlogs zeventig/tachtig recent in ontwikkeling 0%

100%

Gebruik land Gebruik stad

natuur agrarisch

wonen

park

voorzieningen

sportterrein

bedrijven

water

industrie in ontwikkeling

in ontwikkeling 0%

354

Twintig stadsrandgebieden

100%

Landschap 0m

Aard rand

750 m

gebouw landvorm watergang infrastructuur in ontwikkeling

Bodem

Vorm rand

veen

recht

klei

gekarteld

100%

vloeiend

zavel

diffuus

zand

in ontwikkeling

verstoord 0%

100%

20. De haarhof - Alblasserwaard

355

Infrastructuur 0m

750 m

Verhouding paden en wegen aantal personenautoâ&#x20AC;&#x2122;s: 38

autoweg

aantal bedrijfsmotorvoertuigen: 23

wandelpad

aantal motoren: 5

fietspad boot 0%

356

Twintig stadsrandgebieden

100%

Bevolking

27%

34%

96%

27%

34%

96%

22% aantal inwoners: 95

leeftijd 7% 0 - 15 157% - 25

dichtheid: 41 inwoners per km2 dichtheid Zuid-Holland: 1030 inwoners per km2 = 50 inwoners

22%

9% 9%

27% 27%

nieuwe burgers 4% westerse allochtonen 4% niet-westerse allochtonen

25 - 45 45 - 65 65 en ouder 34%

27%

22%

27%

22%

34%

96% 4%

80%

96%

80% 34%

96%

34%

20%

96%

20% 22% 22% 80% 80%

80% 24% 24% 50%

20%

80% 20% 29% werkzame personen 29% werkloze personen 20%

50%

20%

26%

71% 71%

26%

24%

29%

24%

29% 71%

50% 50%

71% 24% 26% 24% 26%

29% 29% 71%

50%

71%

50% 26% aantal woningen 2008: 33 aantal huishoudens: 45 gemiddelde grootte huishouden: 2,0 persoon per huishouden

26% eenpersoonshuishouden huishouden zonder kinderen huishouden met kinderen

huurwoning koopwoning

20. De haarhof - Alblasserwaard

357

358

Twintig stadsrandgebieden

20. De haarhof - Alblasserwaard

359

Blokkendoos van de stadsrandgebieden

Stad

Rand

360

Twintig stadsrandgebieden

Land

361

Stadsrandgebied Abtwoudse Bos 12 Alblasserwaard 19, 20 Alphen aan den Rijn 3 Barendrecht 16 Berkel en Rodenrijs 11 Boterhuispolder 2 Buytenwegh 6 Carnisselande 16 De Haarhof 20 De Hoven 18 Delft 12 Den Haag 4, 5 Dordrecht 17, 18 Dortse Biesbosch 17, 18 Duindorp 5 Eiland IJsselmonde 16 Gorinchem 20 Gouda 8 Gouwe Park 8 Groenblauwe Slinger 9 Groene Hart 2, 6, 7, 8, 19, 20 Heen, ‘t 1 Hoekse Waard 15 Kagerplassen 2 Kethel 13 Klapwijkse Knoop 9 Kop van ‘t Land 18 Leiden 2, 3 Leyhof 2 Midden-Delﬂand 13, 14 Nesselande 10 Nijverwaard 19 Noord-Aa 7 362

Pagina 214 335, 349 121 297 227 105 163 297 349 323 241 137, 149 309, 323 309, 323 149 297 349 187 187 199 105, 163, 175, 335, 349 91 283 105 255 199 323 105, 121 105 241, 255 213 335 175

Noorderstrand Oud-Beijerland Pijnacker Polder het Buitenland van Rhoon Polder Oudeland Rijnsburg Rotterdam Scheveningen Schiedam Seghwaert Simonshaven Sliedrecht Snowworld Spijkenisse Sterrenburg Stougjesdijk Tanthof Tolhek Vogelenzang Wieldrechtse Zeedijk Zevenhuizerplas Zoetermeer Zoeterwoude-Rijndijk Zuiderstrand Zuidplaspolder

Stadsrandgebied

Pagina

4 15 9 16 11 1 10 4 14 7 14 19 6 14 17 15 12 8 14 17 10 6, 7 3 5 8, 10

137 283 199 297 227 91 213 4 269 175 269 335 163 269 309 283 241 199 269 309 213 163, 175 121 149 187, 213

363

COLOFON

BRONNEN

Opdracht Opdrachtgever:

Bronnen Buiten Westen, Han Wezenaar, 1994 Exurbia, Wonen buiten de Stad, Harry den Hartog, 2006 Het gedeelde land van de Randstad, RPB, NAi Uitgevers, 2005 Ruimtelijke Ordening, Van Grachtengordel tot VINEX- wijk, Hans van der Cammen, en Len de Klerk, Het Spectrum, 2003 Stad Noch Land, De ruimtelijke ontordening van Nederland, Staatsbosbeheer, NAi Uitgevers, 2006

Eric-Luiten, provinciaal adviseur ruimtelijke kwaliteit in Zuid-Holland Met medewerking van: Odette Hartgerink, Arjan van de Lindeloof, Marlies Feringa Uitvoering Samenstelling: Team:

Tekst: Fotografie, cartografie en infografie:

Druk Drukker:

LOLA landscape architects, Rotterdam Eric-Jan Pleijster, Cees van der Veeken, Peter Veenstra, Maira Bos, Valeria Zamboni, Francesco Garofalo, Xiaoyu Xu LOLA landscape architects

LOLA landscape architects

Veenman drukkers, Rotterdam

Kaartmateriaal Alle brongegevens voor het vervaardigde kaartmateriaal zijn door de Provincie ZuidHolland ter beschikking gesteld. Topografie:

Topografische Dienst Kadaster, Emmen 2007 Kadastrale gegevens: Topografische Dienst Kadaster, Emmen 2007 Hoogtekaart: RWS-DID Plandichtheid: Atelier Zuidvleugel Cultuurhistorie en archeologie: CHS Zuid Holland Grondgebruik: Centraal Bureau voor Statistiek Nationaal Wegenbestand: Ministerie van Verkeer en Waterstaat Grondprijzen: Stad en Land, CPB Grondeigendommen: DLG

364

Rotterdam, maart 2011

LEGENDA Algemeen

rode contour

aangrenzende stedelijke rand

aangrenzende landelijke rand

Topografie bebouwing

gemengd bos

bomenrij

spoor

kassen

naaldbos

dijk

weg

overig gebruik bodem

loofbos

talud

voetpad

water

boomkwekerij

wal / kade

fietspad

zand

fruitkwekerij

weiland

griend

akkerland

begraafplaats

hoogspanning

Landgebruik bebouwd terrein

verblijfsrecreatie

sociaal-cult. voorzieningen

cultuur

semi-bebouwd terrein

dagrecreatie

openbare voorzieningen

onderwijs

verkeer

park en plantsoen

woongebied

gezondheid

binnenwater

begraafplaats

detailhandel en horeca

sport

bedrijfsterrein

horeca

landbouw bos en natuur

stedelijke plannen

verblijf

sport

landschappelijke plannen

commercie

Landschap < -1 meter +1 0 +2 > 4 meter

veen

bebouwing

zand

bos

lichte zavel

bomenrij

zware zavel

dijk

lichte klei

talud

zware klei

wal / kade

leem

Infrastructuur bebouwing

voetpad

pont / veer

hoofdweg

water

fietspad

hoogspanning

regionale weg

tram

spoor

lokale weg

365

Groene Grens

Groengordel

Waterfront

Woonlandschap

Spanningsveld

366

Loodsenland

Zichtlocatie

Havenkwartier

Vrijhaven

Stortplaats

367

De stedelijke uitbreidingen in de provincie Zuid-Holland hebben zich enigszins gestabiliseerd, maar de stadsrand is nog niet tot rust gekomen. Aan de rand van de stad wordt natuur ontwikkeld, worden recreatieterreinen aangelegd, of wordt lekker gerommeld op een plek waar men het allemaal niet zo nauw neemt. Na jaren van bouwen, planten en graven langs de stadsrand geeft de Stadsrandenatlas voor het eerst een geobjectiveerd overzicht. Wat voor een soort stadsrand is er in de Zuidvleugel van de Randstad eigenlijk ontstaan en welke verschillen en overeenkomsten zijn er in die stadsranden te benoemen? De Stadsrandenatlas van de Zuidvleugel vergroot de stadsrand uit en bestudeert het fenomeen als een gebied: het stadsrandgebied, de optelsom van de rand met de bijbehorende delen stad en land. Dat er verschillen zijn tussen de stadsrandgebieden van Zuid-Holland wordt snel duidelijk na het vergelijk van kaarten, foto's en data. Er is geen sprake van één uniform verschijnsel noch van een onherkenbare oneindigheid van ruimtelijke incidenten, maar eerder van een familie van stadsrandgebieden met overeenkomstige eigenschappen in de rand, de stadszijde of de landzijde. De Stadsrandenatlas introduceert de Stadsrandenkaart en de Stadsrandentypologie: een familie van tien verschillende typen stadsrandgebieden die tezamen de gehele overgang tussen stad en land beschrijven.

Prof. ir. E.A.J. (Eric) Luiten provinciaal adviseur ruimtelijke kwaliteit in zuid-holland 368