Lendas Galegas
A etimoloxía do termo ―lenda‖ vén do vocábulo ―legenda‖ pertencente ao latín. ―Legenda‖ pode traducirse como aquilo que ―deber ser lido‖, por iso, na súa orixe, unha lenda era unha narración que se plasmaba nun texto escrito para que puidese ser lida publicamente. A historia avanzou e a idea de lenda comezou a vincularse a unha narración, escrita ou oral, que se presenta como verdadeira pero que inclúe certos compoñentes propios da imaxinación e a ficción. As lendas transmítense de xeración en xeración, o que posibilita que se vaian modificando de acordo co contexto social e a época. Como o mito, a lenda ten como tarefa esencial dar fundamento e explicación a unha determinada cultura. O seu elemento central é un trazo da realidade, un costume ou o nome dun lugar, cuxo orixe se pretende explicar. Hai varias categorías de lendas segundo a temática en torno á que xiran. Existen lendas de carácter histórico, míticas, relixiosas, etiolóxicas… Esta pequena escolma achéganos algunhas das nosas lendas ilustradas con debuxos de José González Collado (Ferrol 1926)
“Conversación”
O Marco de San Lourenzo O Marco de San Lourenzo trátase dunha pedra colocada no centro dunha antiga ermida. Inda que os veciños a chaman tamén o ―menhir de San Lourenzo‖, realmente, se nalgún momento o foi, hoxe está moi desfigurado. Está situada nos límites das parroquias de Limodre, Maniños, San Mamede de Laraxe e San Martiño do Porto (estas últimas pertencentes ó concello de Cabanas). Consérvase esta pedra, de aspecto prismático que non sobresae do chan máis duns 50 cms., no medio dunhas escasas ruínas do que foi unha ermida dedicada a San Lourenzo. Quizais a ermida fose cristianización dun lugar anteriormente dedicado ao culto pagán. O feito é que hoxe esta pedra está vinculada a poderes curativos tanto para persoas como para animais. Os ritos varían segundo o tipo de doenza que se quere curar pero máis ou menos son os seguintes: saen da casa do enfermo tres persoas, unha delas o propio enfermo, se este non pode ir irá alguén que o presente, levando unha prenda persoal que deixará no marco. Antes de saír hai que deixar na casa un bolo de pan recén cocido, cun coitelo cravado no medio e unha vela acesa. A ida e a volta han de se facer por camiños diferentes. Os martes e venres son os días máis propicios para os ritos. Lévanse tamén nove pedras que se tiran de unha en unha nas nove voltas que se dan ó menhir por enriba do ombro esquerdo e fan o sinal da cruz en cada volta. Se se trata dunha persoa, o sinal faise cunha boina dun home que vaia a misa e dise: ―Dios te dou, Dios te criou, Dios che quita o mal de ollo, se algunha persoa cho botou‖ Se temos en conta a tradición popular, a cristianización do lugar pola ermida e os poderes curativos que se atribúen ás veces a estes monumentos megalíticos, e neste caso a un menhir, tal vez poidamos pensar que esta pedra foi na súa orixe un auténtico monumento deste tipo a que, co paso do tempo, se transformou nunha especie de piar que o tempo non deixou caer no esquecemento.
A Serpe do Belelle No concello de Fene, en Sillobre, no Pozo Negro da presa do Belelle vivía unha gran serpe alada e cuberta de anchas escamas, que durmía arrolada no berce das augas con sabas de limo e colcha de xuncos e de herbas acuáticas. Era moi viaxeira. As ás pequerrechas a penas conseguían soportar o voluminoso corpo nun voo rasante. Con esforzo e moito adestramento lograba percorrer a zona enteira ata a praia de Cabanas. Hai quen di que o instinto maternal insatisfeito a levaba a tomar as nove ondas, ou tal vez os nove baños, porque fillos nunca se lle coñeceran. Quen a vía quedaba aterrorizado. O medo estendeuse e planearon matala. Xuntáronse veciños de varias aldeas e argallaron facer cuns madeiros unhas picudas estacas, a modo de afiadas lanzas. Colocáronas, coas puntas para arriba, na ruta da serpe en dirección a Cabanas, por onde voaba baixiño e mesmo ás veces se pousaba a descansar. E alí un día quedou espichada. Os berros de lenta agonía do animal escoitáronse a gran distancia. As escamas defensivas do seu corpo nada puideran ante o home, depredador insaciable. Agora as augas do río Belelle xa non cantaruxan, laian.
O Lago de Doniños (1) Cando a Virxe andaba polo mundo, disque despois de ter percorrido terras, chegou un día á cidade de Valverde; alí toda a familia era pagá, malvadosa e descrida; a Virxe, a tal ver, atristouse moito. Era tanta a perdición que alí había entre homes e mulleres que espaventaba; por ningures deu coa fe, non atopou caridade; tampouco había nin un só cristián. A Virxe seguiu o seu camiño sen se deter, que non quixo cousa con aquela xente; cavilou que unha cidade como aquela era merecente dunha punición polo Señor. Despois de rubir unha encosta longa como o penar dos condenados, cansa e sen folgos, co Meniño no colo, chegou en cabo a unha casiña no alto do monte; parouse a descansar ó agarimo da sombra da barra que tiña diante da porta, e ó pouco de estar alí, veu a dona da casa a lle ofrecer unha cunca de leite e un carolo de boroa. Fala que fala, a Virxe soubo que alí vivían home e muller, e que eran os únicos cristiáns que había na bisbarra toda, e que vivían afastados da cidade porque nin eles gustaban do vivir que aló facían, nin eran ben mirados polos outros. A Virxe soubo tamén que como o home tiña baixado á cidade para facer algúns mandados, e despois de ter acougado un pouco, seguiu a andar camiño en diante. Chegaba á vila o home da casa do monte, cando oíu berrar unha muller a pedir acorro, púxose a escoitar, e daquela, espavorido, quixo comprender que era a voz da súa parenta chamando por el para que lle valese, e ó volver a cabeza viuna no mesmo camiño que el viña de pasar; a pobre loitaba con desespero por se defender duns homes que a querían matar. De que viu a muller en tan grande perigo, o home pillou a escape cabo dela para lle valer e viuna como, ceibándose daqueles malvadosos, fuxía cara á casa perseguida por eles; o home corría ben, mais o fato que el seguía avantaba moito máis e non tardou en deixalos de ver ó se perderen nunha revolta do camiño; o home daquela, facendo un esforzo, correu moito máis e cando chegou a albiscar a casa, xa de lonxe viu á súa muller sentada na porta como cando a deixara a Virxe. Ó chegar pé dela, o home contoulle a aparición que se lle presentara, e estando nestas falas, oíron o estrondo máis grande do mundo, e sentiron, sen o ver, o balbordo de moita auga de choiva a caer do ceo, seguido de enxordecedor murmurio da enxurrada a levar canto atopaba por diante. Sen se dicir cousa, home e muller levados dun mesmo pensamento, ollaron os dous para a cidade maldita, e vírona asolagada. Hoxe hai no lugar onde outrora estivera a cidade, unha lagoa, a de Doniños, que ten no medio un pozo que traga a cantos teñen a desgraza de pasar por riba del, mais que a lancha que os leve sexa das meirandes e mariñeiras.
O Lago de Doniños (2) Hai moitos anos apareceu un pobre recorrendo a cidade de Valverde, chegou a unha casa pedindo e dixéronlle: - ¡Váiase que eu non lle podo dar! E chegou a outra casa dunha señora con dúas criaturas xemeas. A señora díxolle que non tiña nada para dar, pero que ía botar unhas bolas no forno e que se esperaba lle daría delas. - Bueno, pois espero– dixo a pobre. Esperou, e a muller botou a bola no forno e deulle un anaco. O pobre (que era Xesucristo), díxolle: - Mire, señora. Aquí hai xente mala e van ter un desengano. Colla por ese camiño arriba e non mire para atrás e será salvada. - E as miñas criaturas? - díxolle a señora. - Non se preocupe. Déixeas no camiño, que Deus que ben as ve, xa gobernará. Entonces el marchou e ela colleu por un camiño arriba pero sentiu un ruído, deulle un desmaio e quedou morta. Apareceu todo inundado, pero as dúas criaturas aboiaron no berce e salváronse. De aí vén o nome de Doniños.
A Lenda de Roxín Roxal e a Ponte do Porco Tareixa de Andrade vivía no palacio con fermoso torreón do seu pai en Pontedeume. Era a única filla muller do terceiro Señor de Andrade, Nuno Freire, home impetuoso pero de gran corazón. Inqueda e excelente amazona, gustaba de cabalgar ata o castelo de Nogueirosa, tamén propiedade dos Andrade, ou ir pasear ata as praias de Cabanas e de Ares. Roxín Roxal era un doncel do Señor de Andrade. Era un mozo valente, alegre, e de aspecto roxiño, coa pel clara e os cabelos loiros, tal como indica o seu nome. Tiña a misión de acompañar á fermosa Tareixa nos paseos para servila e defendela, e axiña namorouse dela. O doncel sufría en silencio, agachando o seu amor; volveuse melancólico e distraído, romántico e soñador; e xa só ansiaba contemplar o mar desde o torreón, cantar cantigas de amigo ou estar coa Tareixa amada. A doncela, ó notalo tan cambiado, soubo dos seus sentimentos, e o amor medrou entre ambos. Mais Nuno Freire de Andrade decidiu impedir unha relación tan desigual. Apreciaba a Roxín, pero non pod´´ia consentirlle a ousadía de poñer os ollos na súa filla. Fíxose elixir a Tareixa entre casar cun cabaleiro que a pretendía, chamado D. Enrique de Osorio, ou a morte de Roxín Roxal. A xove, ante tan cruel alternativa, aceptou o casamento. O mesmo día da voda, o Señor de Andrade chamou ó doncel Roxín e díxolle: - Xa es un home. Quero que triunfes e fagas fortuna polo mundo adiante. Toma esta bolsa de moedas de ouro e vaite para non voltar xamais. Roxín rexeitou os cartos e prometeu que, se o deixaba quedar no castelo de Nogueirosa, enterraría o amor por Tareixa no fondo do seu corazón e non se achegaría a ela. Pasou o tempo e o doncel cumpriu a promesa feita, pero non podía esquecer á súa amada. Tareixa tamén suspiraba por el. Non era feliz porque o marido só sentía paixón pola caza e non lle mostraba afecto ningún. Unha tarde, ó solpor; volvía Roxín dun servicio ó fronte dun pelotón de homes, viu a Tareixa sóa na fiestra do torreón e acercouse sen outra intención que contemplara na escuridade. Sen embargo, foi visto por Don Nuno que, encolerizado, deulle unha terrible e sorpresiva labazada. Aquilo era unha infamia que Roxín Roxal non podía consentir: sacou a daga (antigo regalo do Señor de Andrade) e abalanzouse contra o feudal, pero a lembranza de Tareixa contívoo e envaiñou de novo a arma. Agora
si que debía abandonar o castelo. Don Nuno non ordenou detelo, só lle advertiu que non volvese xamais. Deste xeito, ninguén soubo a causa da ausencia do doncel Roxín. Algún tempo despois, un espantoso xabaril, un enorme porco bravo amedrentaba a comarca pola súa fereza. Fixéronse sucesivas batidas que só servían para que morresen homes. O terror ía en aumento. Por fin, o Señor de Andrade organizou unha gran cacería baixo o mando do seu xenro Don Enrique. Tareixa foi invitada polo seu home a presenciar o acontecemento e tivo que acompañalo ata a ponte da desembocadura do río Lambre. Desde alí víanse as ladeiras do monte onde se desenvolvería a cacería. Comezou a batida. As trompetas de caza e os ladridos dos cans escoitábanse cada vez máis cerca, e coa emoción da cacería desapareceu a habitual amargura do rostro de Tareixa. De súpeto, o xigante xabaril, fustigado e furioso, encamiñouse cara a ponte. Don Enrique lanzoulle unha frecha que se cravou no lombo do animal, cada vez máis rabioso e violento. Entón, deixando á súa dona indefensa, o cabaleiro botouse ás augas do río para fuxir nadando. Puido así o xabaril atacar a Tareixa, despezándoa ata matala. Ó chegar a nova ó pazo de Pontedeume, Don Nuno perdeu a altivez e quedou sumido na tristura, mentres Don Enrique Osorio obtivo o desprezo xeral pola súa covardía. Tres días máis tarde, na mesma ponte onde caera morta Tareixa, apareceu o cadáver do xabaril asasino. Levaba a daga de Roxín Roxal cravada no corazón. O Señor de Andrade recoñeceuna e exclamou: - El non tería abandonado a miña Tareixa. En balde intentaron localizar a Roxín Roxal, que desapareceu desas terrar para sempre. Conta a tradición que a partir deste feito esa ponte sobre o Lambre denominouse Ponte do Porco. Hoxe, o xabaril esculpido na primitiva ponte está metido entre as pedras que forman a base da ponte posteriormente amañada. O paso por aquí durante séculos do Camiño a San Andrés de Teixido está recollido nesta copla popular:
Pasei a ponte do porco, paseille a man polo lombo; ¡meu diviño San Andr´´es, O voso camiño é longo!
A Lenda da Serea das Mirandas Na mitoloxía grega, as sereas eran concibidas como seres fabulosos coa parte inferior do corpo dun ave, e coa superior, dunha muller alada. Así describe Homero ás que lle cantan a Ulises na súa viaxe desde Troia ata Ítaca. Mais a serea que nadaba nos mares de Ares era moi distinta ás gregas. Igual que as que contan que viran por toda Europa xa desde a Idade Media, a nosa era unha serea mariña. Ata a cintura, muller, de beleza e atractivo coma as princesas dos contos. E de aí para abaixo era un peixe, cunha cola rosada e chea de escamas de prata, que recordaba na cor a un salmonete xigante. Era unha serea inquieta e falangueira, e dáballe por latricar con gaivotas e corvos mariños, que lle contestaban cos seus chiares incomprensibles. Ás veces, brincaba no medio dun banco de peixes ou xogaba cos golfiños que visitaban a ría. Logo quedaba soíña e pensativa, e íase tomar o sol polas praias de Perbes e de Centroña e polas do oeste de Ares. As praias de Cirno, do Vello ou do Conde eran as preferidas. Pero sempre se tiña que mergullar no mar cando chegaban persoas. Frecuentaba as desertas illas Mirandas, aínda que por alí tamén pasaban os pescadores a roubar un pouco de aceite da boia e quentar con el a comida. Por que asustaba á xente? Non podería ser ela unha rapaza normal? Un día, foi sorprendida nunha praia por un fidalgo dos máis poderosos de Galicia, que quedou totalmente namorado. Casou con ela en segredo e levouna para casa. Co paso do tempo lonxe do mar, caéronselle as escamas e a pel da cola, e puido por fin ter fillos. Nunca máis se sentiu soa a serea das Mirandas. Contan que esta é a orixe da linaxe dos Mariño, que teñen por armas unhas ondas azuis. En Caldas de Reis un relevo amosa a lenda da serea dos Mariño.
A Romaría de San Ramón de Sillobre Din que ata Sillobre ás veces viñan preñadas a parir, porque os aquí nacidos gozaban dun privilexio de nobreza colectiva que os eximía de levas e impostos. Tamén se viña á súa fraga, declarada real, en busca da madeira necesaria para a construción dos barcos da Armada. Pero polo que Sillobre era máis coñecido era polo San Ramón. San Ramón Nonato, relixioso mercedario catalán, viviu no século XIII, foi canonizado no XVII e será no XIX cando acade un alto grao de veneración e popularidade, E neste momento xorde con forza a romaría de Sillobre, dedicada a este santo da fertilidade, nun momento en que os nenos son man de obra barata necesaria para economías familiares tan precarias, e en que a taxa de mortalidade infantil era elevadísima. En seguida ó San Ramón de Sillobre comezóuselle a chamar o San Ramón dos milagres. O día 31 de agosto chegaban os remeiros dos arredores, e mesmo desde a mariña lucense e Asturias. Os de Ferrol atravesaban a ría nas lanchas de pasaxe, a remos e vela, que atracaban en Barallobre, e logo subían a pé. A imaxe do santiño está na fonte que hai cerca da igrexa parroquial de Santa Mariña. Espera ós remeiros abrigada das chuvias e do solo nunha pequena cavidade sobre o cano. Alí chegan doentes, eivados e endiañados, e tamén persoas sas, nenos e preñadas. O primeiro que han de facer é beber da auga da fonte e tocar ó santo. Logo darán tres voltas ó redor da igrexa, algúns de xeonllos, e as súas peticións serán escoitadas. Contan que os endiañados deben berrar para que o demo saia dos seus corpos, e que o sinal de que están xa liberados é que botan unha bola de pelos. Comida á sombra do souto e música completan a romaxe. Gaiteiros e fogueteiros pregoan ó vento a alegría de Sillobre.
A Lenda de Santa Comba de Covas De San Xurxo ata Covas esténdese a seguinte praia, enorme e coa area tan branca coma tódalas da zona. Dobramos o cabo Prior e a marabilla continúa: novas praias alternándose con escarpados promontorios que aturan o embate do mar. Nun deses saíntes erosionados ata o punto de que se converteu en illa, está a capela de Santa Comba. Só na baixamar pódese acceder a pé ata a Ínsula da Santa, a través da praia e dunha escaleira alí construída. Contan que a imaxe da Santa, acompañada do seu fillo San Silvestre, viñera por mar, navegando sobre as ondas nunha barquiña de pedra. Nin vela nin remos necesitou para chegar ata aquí. Debía saber moi ben o que quería e elixiu un lugar deserto e illado, de beleza galaica. Cerca da capela consérvase a barca da Santa. Semella un gran bebedoiro, unha gran pía de pedra, posiblemente utilizada antigamente como faro con fogueira orientativa. Varias veces intentaron trasladala pero nunca se deixou, pois din que canto máis trataban de movela, máis se afundía na terra. Non será que a barca quere estar xunto á ermida por se á Santa se lle recorre navegar de novo? Sabemos que son moitos os santos que viñeron polo mar, e moitos tamén os que o fixeron en barcas de pedra, tradición que tamén se conserva en Irlanda e na Bretaña francesa, polo que podería tratarse de mitos atlánticos cristianizados. Compiláronse cantigas como esta que di:
Santa Combiña Bendita ten un navío no mar; quen cho dou, quen cho daría listo para navegar. Santa Combiña Bendita que estás no medio da isla, dache o vento, dache o frío e levántache a camisa. Santa Combiña Bendita vela aí vai pola ribeira, collendo rosas e flores E meténdoas na faltriqueira.
A Lenda das Cen Doncelas de Somozas Conta a lenda que nos primeiros anos da guerra da Reconquista contra os árabes, un desalmado cabaleiro que habitaba por estas terras fixo un pacto secreto cun xefe musulmán: en troques de poder e cartos, o cabaleiro debía entregar anualmente 100 doncelas para engrosar os haréns mouros. As rapazas eran traídas de toda a zona e pechadas nun casarón-fortaleza, denominado As Enchousas, ata que xuntaban cen. Logo eran ambarcadas con destino a África. Os familiares despedíanas desde o alto do monte Marbán, situado no nordeste do concello de Somozas, sobre o lugar que aínda hoxe conserva o topónimo de As Enchousas (significa encerradas). A etimoloxía popular quere ver relacionado o nome do monte Marbán coa despedida das mozas e a frase ―polo mar van‖. O Señor destas terras por aquel entón era un nobre de orixe francesa, fuxido do seu país e aceptado polos nosos reis. Defendendo esta terra, capitaneou un valeroso exército de cristiáns que venceu ós musulmáns nunha batalla en Melide. Grazas ao valor do nobre galo quedamos liberados do vergoñoso tributo. Unha versión da lenda di que o nobre tiña o nome de Sumaça, que evolucionou ata chegar a Somozas. Outra versión asegura que o nome de Somozas vén de cando retiñan alí ás mozas (só, mozas) antes de entregalas ós árabes. A lenda do tributo das 100 doncelas aparece noutros lugares de Galicia. E en Logroño implican nela a Santiago Apóstolo, que baixa das nubes empuñando a espada para axudar ós cristiáns na batalla de Clavijo. Esta victoria libéraos do tributo de entrega das mozas virxes, que reclamara Abderramán II.
Vasco, O Trobador de Moeche En Moeche consérvase un impresionante castelo medieval do século XIV, mandado construír por Fernán Pérez de Andrade. Este castelo, recentemente rehabilitado, é o escenario dos festexos conmemorativos da súa toma e destrución parcial polos Irmandiños nos tempos de Nuno Freire de Andrade, o Mao. Poucos anos antes desta sublevación do século XV, é a época na que se sitúa a seguinte lenda: Don Nuno decatouse un día dos amores que a súa filla Beatriz mantiña co trobador Vasco, e castigouna a estar pechada na súa cámara da Torre do Castelo para que non se vise co amado. Igual que lle ocorre a tódolos namorados, en Vasco as emocións dominaban sobre a razón, e veuse inundado de sentimentos contraditorios: a tristeza máis absoluta por non poder ver a Beatriz e a alegría máis sublime por saberse correspondido en amor; o deber, profundamente inculcado, de obediencia ó Señor e o desexo sedutor de non aceptar a inxustiza. Por iso decidiu refuxiarse no laúde, cantando tristes melodías de amores imposibles. Un día Vasco cantaba próximo ó Castelo, pensando que tal ver Beatriz podería oílo, e foi sorprendido por Don Nuno, que regresaba de caza. - Cala, ladrón de doncelas nobres. Como con sangue plebeo ousas mirar para a miña filla? - A nobreza só está na alma, que é obra de Deus—respondeu o trobador. O Señor de Andrade considerou a contestación de Vasco como unha insolencia e falta de respecto á súa autoridade. E de contado guindoulle unha frecha que o feriu mortalmente. Logo continuou o camiño cara o Castelo. Beatriz saída da súa íntima tristura de amor e da súa cámara cando escoitou os ladridos e voces que delataban a volta de seu pai, e baixou a recibilo. Preguntoulle pola ventura do día pasado e da caza, e o Señor de Andrade respondeulle mandando traer o cadáver ensanguentado de Vasco. Un grito de dor a medias contido, e unha aperta húmida de bágoas ó corpo de seu amado foi a reacción de Beatriz. E o pai, por un intre cego coa carraxe, só propia nun home embriagado de poderío incontestable e imposto pola forza, cravou a espada na súa filla atravesándolle o namorado corazón. Os sangues de Beatriz e de Vasco ficaron mesturados trala morte para sempre.
A Santa Compaña e a Peregrina A Santa Compaña percorre as terras galegas na súa interminable procesión de ánimas, de penitentes mortos ou vivos, de luces que se abanean co paso dos camiñantes incansables. Son ánimas que penan por non ter cumprido unha promesa feita en vida ou por ter deixado algo a medio facer, e penan á espera de que un de nós lles acude e o faga por elas. Contan en Cerdido que se alguén se atopa con ela ou a ve en soños, pode significar que vai morrer ó día seguinte, porque a Santa Compaña, disciplinada ringleira nocturna, aínda que camiña todo o día, só se deixa ver despois das 12 da noite para anunciarlle á alguén o inevitable fin. Mesmo ás veces pode que as ánimas arrastren polo aire a aquela persoa que atopen ó seu paso. Lembran a un home, chegado de Vilaboa para traballar na malla, que andaba de cando en vez na Santa Compaña, axudando a ir avisar ós futuros defuntos, e con ela ía sempre que lle requiría os servizos, fose día ou noite. Un día, de súpeto o home quedouse como mortiño e tardaba moito tempo en volve en si. Un compañeiro ordenou deixalo tranquilo e dixo: - Quen sabe onde anda hoxe a Santa Compaña. Se cadra vai morrer un de aquí cerca, pero se teñen que ir avisar a un emigrante na Habana, por riba da auga lévalles moito tempo. A Pelegrina en Cercido é tamén premonición de morte. Contan que unha vez viron pasar como dous canciños ou dous gatiños rolando, e daba a impresión de que subía un por riba do outro xogando e botando luz aou lume. Xa era cerca da noite e faleceu a tía Manuela de Bouzas. Porque aparecía a Peregrina de noite, significaba que alguén morría axiña, e se aparecía pola mañá, que tardaba en morrer. Outro home recorda vela pasar. Volvía con dúas vacas e un carro de estrume e pasou a Pelegrina coma se fosen dous cadelos rolando polo Chao abaixo, pro medio das vacas. Ós dous días morreu un veciño.
O Romeiro de San Andrés e a Cobra O antigo camiño dos romeiros a San Andrés de Teixido desde as terras de Ferrol pasaba por Porto do Cabo onde as caldupeiras ofrecían aos camiñantes unha cunca de caldo quente a cambio dun patacón. Máis adiante aparecen os grandes amilladoiros de Rebordelso, formacións centenarias de pedras levadas polos romeiros. A ermida do mesmo lugar e nome é o punto de enlace co camiño que vén polo Campo do Hospital. O Cristo dos Carrís marca o inicio da costa que descende ó santuario. Disque os que chegan ata alí a pé ven pola noite cómo remata a Vía Láctea xusto enriba da capela. Unha lenda conta que ían un día un grupo de mozos en romaxe a San Andrés, cantando e facendo chanzas, e que un deles acudía pola festa e non pola devoción ó santo. No camiño viu unha cobra, mofouse dela e partiuna dun golpe en dous cachos. Os compañeiros rifáronlle. Ben sabían que na ruta do Santo de Lonxe non se deben matar animais que repten ou escorreguen sobre a terra, pois poden albergar ánimas dalgún falecido que non puido facer a romaxe en vida. Continuaron andando e, cando xa pouco faltaba, o mozo sentiuse desfalecido e doente dun mal estraño que o acercaba á morte, e pediu a confesión. O cura, ó saber o que fixera, mandouno regresar a unir os dous cachos da cobra, mais o rapaz non tiña forzas nin para erguerse. O arrepentimento do xove e o poder do sacerdote fixeron que, de súpeto, se recuperase e fose capaz de volver atrás. O romeiro xuntou as dúas partes da cobra, que comezou a arrastrarse de novo paseniñamente en dirección ó santuario. Porque por este medio, ou coa axuda dun familiar, han de ir a San Andrés os mortos que non cumprisen en vida a promesa de acudir. De todos é coñecida a sentencia:
A San Andrés de Teixido vai de morto quen non foi de vivo.
O Bicho da Barra na Ría de Ortigueira O lugar natural que alberga a ría de Ortigueira e Ladrido forma parte da lista de espazos naturais protexidos de Galicia, e foi declarada zona húmida de importancia internacional e de especial protección para as aves. A ría, entre o cabo Ortegal e Estaca de Bares, sorprende pola variedade de formas e relevos. Conxuga marismas e longas praias con litorais abruptos e escarpados. Fronte ós areais de San Martiño e Cabalar, próxima á Illa de San Vicente, esténdese unha ampla lingua de area coñecida como A Barra. Conta a lenda que un enorme Bicho moraba agochado tanto debaixo da area de A Barra coas ameixas e berberechos, coma entre os xuncos das marismas de Laxás cos patos e grazas. Era unha especia de dragón feroz e noxento, que asubiaba e facía fuxir a quen o vía. Ante o temor que causaba, din que os habitantes da vila pedíronlle a Santa Marta, Patroa de Ortigueira, que os liberase do monstro. Uns din que a Santa foi un día ata a beira do mar e conseguiu vencelo e matalo. Pero hai quen di que non, porque o Bicho aínda está na Barra e que poder aparecer en calquera momento. A copla popular así o asegura:
A xente da Vila que diga o que queira pero eu vin ó Bicho choupando na Tremoeira. Como se sabe, Santa Marta aparece representada vencendo un dragón con auga bendita (segundo a haxiografía tradicional), e tal vez se escollese a esta santa de Patroa de Ortigueira polo medo que xeraba a antiga crenza da existencia dun Bicho na Barra. Pero tamén é posible que fose a visión da imaxe da Santa (hoxe na dezaoitesca Igrexa do Convento dos Dominicos) a que dese lugar a aparición desta alegórica lenda.
A Chave de San Rosendo en Caaveiro San Rosendo foi unha das figuras máis salientables da Igrexa galega. Viviu no século X e chegou a ser Bispo de Mondoñedo e de Iria-Flavia. A tradición sitúa a San Rosenso como fundador do Mosteiro de San Xoán de Caaveiro (no concello de A Capela). Estudos recentes indican que aínda que non o fundou é posible que o Santo estivese retirado neste cenobio illado en busca de soidade e silencio. Un ano, o inverno adiantouse, e a Fraga do Eume encheuse de grises apracibles, de distintas tonalidades de verdes e tostados, de aire húmido e refrescante, de néboas misteriosas que facían a Caaveiro aínda máis belo. Pero así, igual un día e outro día, ata que a chuvia monótona e as tardes escuras minaron o ánimo dos monxes. Conta a lenda que un día San Rosendo ergueuse, tal vez despois de soñar co sol, con cores luminosas en amplos vales e ceos cambiantes de nubes brancas de algodón. Asomou á fiestra do mosteiro e, ante outro día triste e sombrío, exclamou: - Que escuro está o ceo! Vaia día tan malo! E de contado o Santo arrepentiuse de non acatar a vontade de Deus. En penitencia púxose un cilicio, pechouno con chave e tirouna ó río Eume. Aquel pecado pesaría sobre el ata recuperar a chave. Tempo máis tarde, uns pescadores sacaron das augas do río un gran reo asalmoado que levaron ó convento. No ventre do peixe, o cociñeiro atopou a chave do cilicio de San Rosendo. Deus xa tiña perdoado. Outra versión da lenda di que o Santo o que ciscara ó río crecido e embravecido fora o anel abacial. Tiveron que pasar sete anos para que o anel regresase ó convento no ventre dun peixe que estaba ceando San Rosendo. Unha das cantigas populares sobre o Santo é:
Unha noite de tormenta perdeu San Rosenso o anelo: moitos aniños despois tróuxollo no bico un reo.
Crenzas de Mugardos Din os vellos mugardeses que agora para casar hai quen vai beber na fonte do peirao, pero que nos seus tempos o que de verdade aseguraba o matrimonio era ir bair ó Pelayo. Quen non recorda aquela sala de festa, que os sábados se enchía de mozas e mozos ó son das orquestras de moda? O San Antón tamén funcionaba. A capela de San Antón de Simou, de propiedade privada, estaba no alto, xa no camiño de Ares. As solteiras ían onda o santo a pregarlle: ―Avogadiño noso, dáme un noivo‖, para así ter garantido o efecto do Pelayo. Mugardos, dúas veces Real Vila, era a principios de século un pobo moi culto, con gran afección a participar no teatro, e nas corais. Coma a súa veciña Ares tiña unha importante tradición pesqueira, que os cataláns rendabilizaron coa súa presenza nestas terras, e unha agricultura fértil. A cultura popular non era menos rica e transmitíase oralmente de pais a fillos. Acordan os de máis anos, coa morriña dos sabores, olores e sons de tempos xa irrecuperables, os traballos da desfolla do maínzo. As mulleres non paraban cos contos, e os homes simulaban burlarse delas pero tamén escoitaban. E todos, á faena. Enxame solidario e paroleiro de tradicións ancestrais. Falaban da Santa Compaña coa súa ringleira de luces, penitentes vivos ou xa defuntos. Falaban dos encantos aburridos nas súas covas e fontes. E de demos e visións tamén falaban. Cantos e bailes, carne de porco ou daqueles xurelos salgados que tanta fame mataron completaban a xornada. Críase nas visións. Eran premonicións da morte e había que facerlles caso, ou podían ser comunicacións con alguén do máis alá. O finado que deixara algo pendente por facer viña avisalo ou a dar un bo consello. ―Eu estaba emigrado en Nova Iorque e unha noite escoitei repetidamente o meu nome. Era a voz da miña irmá en Mugardos que enfermara e quería despedirse antes de morrer‖ Tamén crían nos paxaros de mal agoiro, nas curuxas chiando roncamente e polo baxiño nos tellados das casas. Eran persoas sabias, coa bagaxe cultural tradicional do noso pobo. Ó falar de todo isto dixéronnos: - ―Eu nin creo nin descreo. Os homes nada sabemos‖
Lendas de Castros e Fontes de Narón Dos moitos castros espallados pola Terra de Trasancos a tradición popular fala como lugares edificados e habitados por mouros, e infestados de perigos para facer desistir aos homes da busca dos tesouros ocultos. Ríos subterráneos que chegan a Meirás ameazan arrastrar a quen escave no castro da Crus do Castro, na parroquia de San Mateu. En Pedroso, no castro da Ermida, a dificultade radica en que un baúl de xofres acompaña a outro de ouro: o azar ofrecerá a anhelada fortuna ou a desgraza máis atroz. Seica un mecanismo une os dous barrís e probablemente ó intentar sacar o de ouro explote o de xofre e arda, producindo a norte do ambicioso ladrón. Polos castros de Galicia adiante repítese o folclore de vigas de ouro adheridas a vigas de alquitrán factibles de estoupar, para cominar ós buscadores de tesouros a desistir das súas intencións. Dúas fontes do concello de Narón conservan lendas. No castro da Revolta, en Sedes, contan que o que das súas augas bebía quedaba encantado, e así ocorreulle a unha señora. Desde entón, tódalas tardes unha pomba preguntaba polo dono da casa e polo seu filliño. E a pomba laiábase: Pobriña da súa nai, que anda polo campo soa! Un día colleron a ave e quitáronlle un alfinete que levaba cravado na cabeza. De seguido rompeuse o feitizo e a pomba converteuse de novo na muller. E na fonte dos Caneiros, cerca da presa do Rei do Xuvia, unha princesa encantada sae a noite de San Xoán en forma de galiña con seis pitiños de ouro, esperando que o bico dun príncipe desfaga o encantamento. Vemos reiteradamente o poder máxico da noite e da mañanciña de San Xoán. Ó primeiro, ritos ancestrais e aparicións de encantos tiñan lugar no solsticio de verán, cando a noite é máis curta e o día máis longo. O solsticio (etimoloxicamente significa sol-detido) é a época do ano na que o sol, no seu movemento aparente sobre a eclíptica, presenta o maior distanciamento do ecuador. Ten lugar entre os días 21 e 23 de xuño. É o momento en que a declinación do sol está no máximo e dá a impresión de que o sol está detido movéndose paralelo ó horizonte. A Igrexa cristianizou a data trasladándoa á festividade de San Xoán, que segue a ser a noite de saltar as fogueiras, deixar a serenar auga con plantas aromáticas, pendurar ramallos destas plantas en portas e ventás, facer ritos propiciatorios da fecundidade, coñecer o porvir… As tradicións pagás persistiron con moitísima forza.
Lanzarote en Cedeira Si. Lanzarote, o mítico Cabaleiro da Táboa Redonda da cidade fabulosa de Camelor, estivo en Cedeira en pleno Medievo; o mesmiño Lanzarote de Lago que disputara co rei Arturo os amores da bela Xinebra. Conta a lenda que un día fondeou un navío en Cedeira, que traía a bordo a Lanzarote cun enorme can, unidos en gratificante relación de intercambio de amizade, aloumiños e fidelidade. O can xigantesco baixaba as orellas e dáballe ó rabo a cada mirada do dono, pero os habitantes da vila, máis acostumados ás razas de caza, de garda ou mesmo palleiros, tíñanlle terror. Fuxían. E Lanzarote explicaba que o can era o seu escudeiro, aínda máis, era o seu compañeiro. Aquí nestas terras continuou o afouto Lanzarote as súas aventuras, fazañas heroicas e amores apaixonados, e aquí tivo descendencia. Din que esta é a orixe da linaxe dos Lago en Galicia. A cerámica mural da entrada da casa do Concello recolle un fragmento dun manuscrito da Biblioteca Nacional que reza así:
―Los de Lago son hidalgos muy principales en el reino de Galicia donde tienen su casa y solar hacia Cedeira. El linaje desciende de un extranjero que vino allá a parar, y se dice que fue el Conde de Lanzarote cuando vino de Bretaña y pobló el puerto de Cedeira‖
Os recreos literarios son tempos de recreo dedicados á lectura en voz alta. Realízanse durante os recreos dun día da semana, unha vez por mes ou cada quince días. Son coordinados por profesorado e/ou alumnado. Proponse un tema, xénero, motivo, autor/a, libro... O seu aforo é limitado (40 persoas aprox.) A asistencia require ter unha entrada que se recolle en conserxería, ou é distribuída polo profesorado e alumnado encargado. O programa pode ser modificado se as circunstancias o requiren. Datas Previstas 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Posible Temática das lecturas
Profesor/a Coordinador/a
Bibliografía González Reboredo, Xosé M; Lendas Galegas de tradición oral, Galaxia 1995, Vigo. Piñeiro de San Miguel, Esperanza; Andrés Gómez Blanco, De lenda en lenda, Pluma, 1999, Ferrol Ripoll Anta, Alexandre (DIR.), Arqueoloxía Prehistórica no Concello de Fene, (Cadernos 2), Servicio de Normalización Lingüística do Concello de Fene, 1985, Pontedeume. Ilustracións José González Collado http://www.pintoresgallegos.com/jcollado/biografia.html
“Santa Comba” obra de Francisco Pérez Porto