Soldando Sal. Galician Studies in Translation & Paratranslation. Excerpts

Burghard Baltrusch, Gabriel PĂŠrez DurĂĄn, Kathrin Sartingen (eds.)

Soldando Sal Galician Studies in Translation & Paratranslation

Burghard Baltrusch is a senior lecturer in Portuguese and Translation Studies at the University of Vigo (http://uvigo.academia.edu/BurghardBaltrusch).

Gabriel Pérez Durán is a pre-doctoral researcher in Galician and Translation Studies at University of Vigo (http://uvigo.academia.edu/GabrielPérezDurán/).

Kathrin Sartingen is a professor for Hispanic and Lusophone Studies (Literature and Media Studies) at the University of Viena (http://romanistik.univie.ac.at/ personal/ordentliche-universitaetsprofessorinnenuniversitaetsprofessorinnen/sartingen-kathrin/).

Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar. © 2010 Martin Meidenbauer Verlagsbuchhandlung, München Umschlagabbildung: © Alle Rechte vorbehalten. Dieses Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der Grenzen des Urhebergesetzes ohne schriftliche Zustimmung des Verlages ist unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Nachdruck, auch auszugsweise, Reproduktion, Vervielfältigung, Übersetzung, Mikroverfilmung sowie Digitalisierung oder Einspeicherung und Verarbeitung auf Tonträgern und in elektronischen Systemen aller Art. Printed in Germany Gedruckt auf chlorfrei gebleichtem, säurefreiem und alterungsbeständigem Papier (ISO 9706) ISBN 978-3-89975-211-3 Verlagsverzeichnis schickt gern: Martin Meidenbauer Verlagsbuchhandlung Schwanthalerstr. 81 D-80336 München www.m-verlag.net

de sol a sol soldado de sal a sal salgado de sova a sova sovado de suco a suco sugado de sono a sono sonado sangrado de sangue a sangue (Haroldo de Campos)

Á

á

´

µ

Á

In ―Na orografía do mudable. Cara a uns Estudos de Tradución & Paratradución‖ (The Changing Relief. Towards Translation and Para-translation Studies), Burghard Baltrusch and Gabriel Pérez Durán present translation as a constantly moving transposition process without a fixed location. Since translation, in a wider sense of the term, is a form of transcultural knowledge, the concept of paratranslation, in an acceptable comparable sense, would mean interpretation and translation along its boundaries. Moreover, since it comprises materials with different origins and of varying speeds, there are ways to articulate it just like there are ways to escape from it. Therefore, in order to analyse the concept, we have broadly defined a coherent and transversal methodology which is based on multiple adjacent disciplines from human and natural sciences.

Translation and paratranslation therefore make up an interdisciplinary space where not only deculturisation, vulgarisation, etc. but also resistance, crossbreeding and hybridisation are carried out constantly and increasingly at a global level. For minority cultures, such as Galician, this process involves the need to carry out resistance and tradition translation strategies, by maintaining a balance between opening up to global networks and the individualised concept of translation studies. A search of reality requires adaptation of concepts to reality without reconciling with contradictions. The presentation of this book therefore offers some ―salt welding points‖ of a hypothetical thought structure that tries to accompany the cultural turn of translations within the fields of cultural resistance, critical appreciation of translation, literature, reception, cultural studies and translation tools.

(Tradución do galego de Leslie Fernandes e Maribel del Pozo Triviño)

í

A tradución atravesa continuos de transformacións, e non os dominios abstractos de igualdade e semellanza (Walter Benjamin, ―Über die Sprache überhaupt und über die Sprache des Menschen‖ [1916, trad. nosa]) But regardless of how the meme story turns out, the study of the most complex evolucionary process we know —cultural evolution— looms as one of the most significant and exhilarating undertakings in science today (Robert Aunger, The Electric Meme. A New Theory of How We Think) Translation in this general sense is not under the control of the subject who is translating.

Indeed the human subject is something that will have happened and as this shuttling translation, from inside to outside, from violence to conscience: the production of the ethical subject. [...] It is a done deal, precisely not a future anterior, something that will have happened without our knowledge, particularly without our control, the subject coming into being (Gayatri Chakravorty Spivak, ―Translation as Culture‖)

Iniciemos esta introdución cunha obviedade: ―O inmutable é o mutable‖ (Baceiredo 2006: 24). Non é un simple xogo de palabras. Esta declaración de intencións asume a inestabilidade da realidade social e establece o estudo das metamorfoses dos fenómenos culturais como o eixo central do campo de investigación da paratradución.

Esta circunstancia require que aceptemos as limitacións de calquera construto teórico e que a continua revisión é o estado ‗normal‘ de calquera operación investigadora. Non obstante, a caducidade non é escusa para cabriolas intelectuais. É unha oportunidade para (re)construír unha epistemoloxía acor-

de coas características volubles do campo de investigación da tradución & paratradución, mantendo un equilibrio entre a aceptación de novas ideas e un saudable escepticismo.

Situémonos na órbita de feitos cotiáns: estamos arrodeados de franquías culturais que se adaptan ás especificidades concretas de cada contexto socioeconómico, dificultando así unha mirada estranxeirizadora. Do mesmo xeito que se localiza o software, tamén os ‗formularios‘ culturais se van inserindo de vagar na comunidade hóspede. Igual cá perla dentro da ostra: primeiro é unha incomodidade mais despois as diferentes capas de nácara van formando parte da propia ostra. Iso si, en ocasións a perturbación producida é tal que o resultado é a resistencia e, xa que logo, un rexeitamento parcial ou total desas mudanzas.

Para ilustrar esta hipótese, pensemos só no caso do Museo Guggenheim de Bilbao. Tras as moitas reticencias á súa construción, someteron o museo e a súa contorna a unha ‗euscaldunización‘ para o integrar mellor no territorio, ou sexa, para practicar unha tradución cultural que funcione mellor na cultura de chegada. Así, fixéronse retrospectivas das obras de Oteiza e Chillida e organizáronse eventos sobre gastronomía vasca. Dende o punto de vista da recepción, no momento inicial o museo adoitaba ser un elemento estraño, pero pouco a pouco foise integrando. Sempre cun resultado diferente do que había no seu lugar de partida.

Haberá, daquela, universos culturais paralelos?1 Cada espazo cultural dispón dunha autonomía relativa (con dinámica social de seu, canles e fluídos de información propios, incluíndo a posible existencia dos seus respectivos ‗cisnes negros‘)2 e dun radio de acción dispar. Mais estes elementos diferenciadores comunican a través da acción tradutiva. A tradución —sexa ela textual, social, cultural, etc.— sempre atravesa as ‗membranas‘ das esferas culturais, afectando con diferentes graos de perturbación cada unha delas. Isto complicaríase aínda máis se lle engadísemos unhas coordenadas espazo-temporais diferen1

Se lle concedemos o beneficio da dúbida á súa existencia, sería lóxico, aínda que tamén inevitable, admitir a existencia de esferas culturais en paralelo cunha lóxica social capaz de categorizar o real en realidade (cf. Bourdieu 1980). Non se trata de incentivar unha guerra das culturas seguindo certas esexeses das teses de Huntington (1996). Trátase máis ben de adherencias a diferentes tipos de esferas (ideo)lóxicas (cf. Sloterdijk 1999) ou incluso memosferas (Blackmore 1999).

2 Na física de probabilidades, o cisne negro (Taleb 2007) é un suceso que se caracteriza pola súa rareza, polo impacto que ocasiona e, como consecuencia da imposibilidade de predicilo, fai que nos inventemos explicacións a posteriori. Tamén as expresións culturais adoitan funcionar segundo a teoría de probabilidades.

tes: non sería posible, como conta Borges, que a pesar de que Pierre Menard copiou o Quixote ao pé da letra, non fosen o mesmo porque o significado das palabras no presente histórico do século XVII é diferente ao do XX? Aínda máis: sería posible que coexistisen diferentes réplicas dun elemento cultural (EC) a en diferentes sistemas culturais, pero tamén en distintos niveis sociais do mesmo sistema (ECa1, ECa2, ECa3, etc.)?3 A resposta adoita ser afirmativa; unha posible proba témola na duplicidade que se creou a partir da canción ―Sweet home Alabama‖ de Lynyrd Skynyrd, e da súa adaptación en ―Miña terra galega‖ de Miguel Costas. Dependendo de con quen falemos coñecerá unha ou a outra, ou ambas as dúas. Pero, sen poñer a man no lume, aquelas persoas que teñen menos de 27 anos e están inseridas nun contexto galego ou español, de seguro que cando soan eses primeiros punteos da canción de Skynyrd, identificarano coa versión de Siniestro Total. Para quen non coñece este clásico dos 70 o único referente coñecido é a peza do grupo galego que creou un novo tema cun contexto diferente, a pesar de que a música sexa idéntica. Resulta sintomático a adaptación de parte do retrouso da canción norteamericana: ―Sweet home Alabama/where skies are so blue‖ que se transcreou, na versión do grupo vigués, en ―Miña terra galega/donde el cielo es siempre gris‖.

A tradución está aí: non entendida como unha simple translación dun texto dende unha determinada lingua cara á outra, senón como a peza chave que permite converter os sistemas culturais en permeables, mesturados e despois mestizos. É dicir, en sistemas de relación e replicación de información intra e transcultural, baixo o dominio dun proceso constante de selección, tradución e interpretación. Os procesos tradutivos son as principais ferramentas dunha cultura portátil, como a suxeriu Manuel Rivas en ―O país portátil e a Galicia global‖ (El País, 09.02.2007), referíndose á emigración galega:4 a emigración non só representaba un transvase demográfico con fins de mellora, mais tamén un contacto desa cultura emigrante coa cultura receptora que posteriormente podía volver a influenciar a cultura de partida. Así como a identidade 3

Abrindo unha breve paréntese, o devandito ECa é naturalmente froito doutra interacción azarosa de sucesos.

4 A listaxe de situacións que ilustren estas transformacións é enorme, pero resulta máis interesante —porque nos toca de preto— o caso de Cuba e porque a música traída pola inmigración galega foise ‗canxando‘ ás novas circunstancias. Para ver estes efectos está dispoñible en internet (<http://www.crtvg.es/tvgacarta>, consulta do 23.02.2008) o programa da TVG Alalá, que nos días 29.05.2007, 05.06.2007 e 04.03.2008, emitiu uns especiais sobre a comunidade galega emigrada en Cuba. Ademais, estase a confeccionar un libro e un disco sobre a conexión entre o repertorio musical galego e o cubano, dirixido por Ramón Pinheiro (cf. Calvo 2008).

cultural, tamén a tradución é condicionada pola cultura portátil que levamos enriba e dentro da cabeza. Á parte de portátil, a tradución tamén é delicuescente, igual có sal. A súa capacidade de absorción de elementos do exterior é case infinita e as consecuencias desta reacción fácil co seu contexto sempre dependen das medidas: o xusto de sal reforza o resto dos sabores, o exceso tápaos. Un exceso de domesticación na tradución desintegra o texto de partida, en canto que un alleamento (foreignization) extremo imposibilitaría a súa divulgación na cultura de chegada. Esta metáfora da delicuescencia tamén ilustra a loita constante entre a autonomía e a heteronomía, entre o designarse como individuo ou o disolverse na corrente. Como o sal, tamén a tradución é indispensable para o mantemento dunha vida e dunha cultura chea de contradicións e paradoxos. A tradución é a encargada de franquear os abismos que a actualidade mundializada nos prepara, ás veces tentando facer posible o imposible, transformando o delicuescente en puntos e redes momentaneamente fixos, con outras palabras, ‗soldando sal‘.

Mais estes puntos e procesos tradutivos sempre permanecen dinámicos e inestables. Walter Benjamin xa advertira hai un século que o proceso da tradución vén sendo unha sucesión de transformacións. A tradución está suxeita á necesidade de actualización continua, polo que resulta diferente en cada presente histórico e nunca poderá ser descrita a partir dos ―dominios abstractos de igualdade e de semellanza‖ (cf. 1991b, I: 43), senón a partir de categorías e contextos sempre variables. O crítico alemán supuña que todas as obras que sobreviven o paso da historia se caracterizaban por unha relevancia históricopolítica, unha premisa que podemos estender, hoxe en día, a todos os procesos tradutivos relevantes e irrelevantes. Non hai tradución exenta de influencias políticas ou ideolóxicas, de maneira que a súa práctica tamén inflúe na conservación do estándar ou no cambio social. Como precursor da tradutoloxía actual, Benjamin concluía que: ―as traducións non deben ser entendidas como transmisión de modelos, como viña sendo tradición, mais como aprendizaxe insubstituíble e rigorosa do propio devir da lingua‖ (ibid.: 87, trad. nosa). Cada tradución corresponde, así, a un presente histórico neste contínuum que é o devir de linguas e culturas en diálogo e fricción unhas coas outras.

E cando dicimos diálogo e fricción, isto vén sendo o mesmo que se nos imaxinásemos un proceso constante e simultáneo de construción e desconstrución das linguas, das culturas, dos valores e das ideoloxías que as sustentan.

Uns estudos de tradución críticos —sexan enfocados de xeito interlingüístico, intercultural ou intersemiótico— representan, pois, a tarefa paradoxal de ter-

mos que continuar a construír cultura e valores a través e a pesar dun proceso analítico-crítico de demolición desta mesma cultura e dos seus valores. Con outras palabras: as nosas accións tradutivas han de demostrar sempre a súa relación e congruencia cunha idea (cf. ibid.), actitude ou estratexia claramente delineadas. No caso dos estudos galegos de tradución algunhas destas ideas que confiren congruencia e vertebración ao discurso da disciplina son, por exemplo, a preocupación pola normalización e a supervivencia da cultura e da lingua de Galicia. Así, unha tradución ou tradutoloxía crítica sempre nos esixirá a reconstrución e visibilización de certos elementos contextuais, ou sexa, paratradutivos, sexa no produto de chegada sexa no de partida que consideramos ser o ‗orixinal‘.

A dificultade con este orixinal, supostamente único e uniforme, reside hoxe en día na crecente perda da súa aura, na súa transformación —sobre todo no que aos orixinais artísticos e mitopoéticos se refire— nunha simple ilusión benigna de usuarias e usuarios, de intérpretes que precisan forzosamente de poder partir dun punto concreto, tanto na reflexión como na práctica. Mais hai que ter en conta que nin un Ulises nin ningunha relixión se creou ex nihilo.

Sempre houbo un contexto que influíu, sempre toda a invención fora xa unha tradución ou confluencia dun estado anterior, sempre houbo contexto e mestizaxe, é dicir, paratradución. En certo sentido, a idea do orixinal redúcese a unha ―prótese de orixe‖ (Derrida), a un apoio ou unha ferramenta tan útil como limitadora cando queremos adquirir un coñecemento máis completo do fenómeno analizado. Por iso, resúltalles especialmente difícil ás culturas minoritarias traducir entre (sic) as súas tradicións e mitos de orixe e unha contemporaneidade que lles esixe as máis diversas formas de transformación e hibridación.

Así, meterse nos fíos da xenealoxía dun fenómeno cultural é como entrar nun armario acugulado de sombras. Calquera nova manifestación cultural, amais de non saír da nada, reescribe o pasado (escolmando aqueles novos e vellos persoeiros ou aspectos que irán a un primeiro plano e relegando outros ao esquecemento): así, por exemplo, no rock‘n‘roll dos sesenta andaba Robert Johnson, ou a finais da década dos setenta, os Sex Pistols reinventaron os dadaístas, situacionistas e herexes medievais (Marcus 1989).

Ao falarmos hoxe de estudos galegos de tradución e paratradución propomos unha viraxe. Non é soamente a viraxe cultural que viviron os estudos de tradución dos anos 90 do século pasado, xa que o propio concepto de tradución foi abranguendo cada vez máis significados. A tradución e a paratradución son procesos non só escritos ou falados, senón tamén sociais, psicolóxi-

cos, icónicos, económicos, ideolóxicos, políticos, antropolóxicos e, quen sabe, incluso neuronais e sociobiolóxicos. Podíase dicir que a viraxe cultural da tradución da década dos 90 desencadeou, inconscientemente, un big bang na teoría tradutolóxica. Agora a tradución, no seu sentido restrito, presta cada vez máis atención aos contextos e aos paratextos, mentres que un pensamento metatradutivo foi transformando a idea e o concepto da tradución en fenómeno cultural, antropolóxico, filosófico, etc.

En cada cultura, as circunstancias en que se desenvolven os procesos tradutivos e paratradutivos son diversas e mais aínda cando se trata dunha cultura periférica e minorizada como a galega. Mais aquí xa comeza o problema: as propias nocións de ‗periferia‘ e ‗minoría‘ precisan de ser traducidas para un discurso máis actual, necesitan ter en conta un contexto que se foi modificando ao longo das últimas décadas, volvéndose cada vez máis mestizo. Nestes nosos tempos de mundialización quedan cada vez menos periferias illadas e absolutamente dependentes e moitas delas incluso xa se converteron en centros de contextos máis específicos. Tamén as ríxidas concepcións das identidades culturais foron corrixidas ao longo do século XX en percepcións de procesos de identificación fluídos e inestables, para non chamalas xa identidades tradutivas, tendo en conta que as esixencias e a complexidade de adaptación cultural que nos impoñen as migracións e a globalización aumentan sen cesar.

O que se deu en chamar ―glocalización‖ (sic) vén sendo un eufemismo que agocha unha complexa dialéctica tradutiva de identidades, ideoloxías, sentimentos de pertenza cultural e étnica, etc.

Neste sentido, unha minoría cultural no contexto global actual raras veces pode quedar pechada ou illada. O normal é que busque alianzas e que cree redes de apoio e intercambio. Galicia, cun pé no mundo hispanófono e con outro no mundo lusófono, cunha emigración culturalmente relevante e conectada, xa hai moito que non se atopa no punto cero das ‗periferias‘ e das ‗minorías‘ (cf. Baltrusch 2008). A Galicia de hoxe, como todas as culturas occidentais, é unha auténtica ―zona de tradución‖ (Emily Apter) na que conflúen aspectos culturais, ideolóxicos e socioeconómicos diversos. Un exemplo diso é o pequeno boom das traducións literarias que o mercado editorial galego está a vivir nos últimos anos. Son números insignificantes en comparación cos sistemas editoriais das grandes nacións-estado, mais son excepcionais dentro da historia da cultura galega e demostran unha dinámica intercultural sen precedentes.

Poderiamos aducir aínda moitas máis razóns para defender a necesidade de asentarmos unha área de estudos galegos de tradución e paratradución, mais o que importa é comezar a andar. Moitos son os proxectos académicos e non

académicos, relacionados coa tradución en Galicia, que naceron nas últimas décadas: a Asociación de Tradutoras/es Galegas/os (ATG), o Corpus Lingüístico da Universidade de Vigo (CLUVI), a Biblioteca Virtual da Asociación de Tradutoras/es Galegas/os (BIVIR), a Biblioteca da Tradución Galega (BITRAGA), Viceversa. Revista Galega de Tradución, a editorial Rinoceronte ou, tamén, as publicacións da colección Tradución & Paratradución (T&P) da Universidade de Vigo, entre moitos outros máis. Neste volume queremos dar un pequeno paso cara á selección de elementos heteroxéneos mais interdependentes a integrar nunha futura liña de estudos galegos de tradución & paratradución, tentando soldar o sal de diferentes xéneros e temas tradutivos. É un labor que non é tan imposible como parece se observamos a mestizaxe tradutiva que está a impregnar toda a realidade.

Só hai que abrir os ollos cando imos pola rúa: vemos a rapazada con gorras na cabeza e pantalóns enormes que deixan ver os seus calzóns, igual ca en moitas series e películas norteamericanas. Moita desta xente nova lévaos así sen saber cales foron as motivacións do seu atavío: o seu xurdimento tiña unha finalidade ética e de protesta ao querer solidarizarse con quen foi condenado a morte, dado que non podía levar cinto para evitar posibles intentos de suicidio. Co tempo, a mensaxe política foise traducindo nunha postura estética masificada que se ergueu como novo orixinal facendo esquecer o anterior. Ao estarmos somerxidas/os nun líquido amniótico de información, as ideas que contaminan os nosos cerebros replícanse ás veces sen moito respecto polo orixinal. Dá a sensación de que vivimos nun mundo único (occidental) onde todas e todos nos tatuamos do mesmo xeito. Non obstante, neste contexto uniforme, as pequenas diferenzas vólvense fundamentais.

Nestes condicionantes, a tradución convértese non só nun ―cross-cultural understanding‖ (Rubel & Rosman 2003: 7) mais tamén nunha cultura portátil que se resiste a ser identificada como unha simple translación de comportamentos, imaxes ou textos orais e escritos. Así, o Parque España en Ugata Xapón,5 por exemplo, debe ser considerado unha tradución entre a cultura española e a sociedade xaponesa? E o que aquí chamamos porco agridoce será o mesmo que se come en China? Poderíase falar de cociña, música ou arte traducida? O certo é que esta extensión do significado da tradución resulta cada vez máis indispensable, sobre todo, para entendermos os fenómenos culturais 5

Trátase dun parque temático dedicado a España, onde se pode pasear pola Praza Maior de Madrid e ao virar a esquina chégase á Praza do Pilar en Zaragoza. Este exemplo de simulacro cultural pódese ver nunha reportaxe no programa de televisión Dutifrí, dirixido por Javier Sardá. Está dispoñible en internet: <http://www.dutifri.telecinco.es/dn_34.htm> (consulta do 20.02.2008).

como manifestacións translaticias e flutuantes, á imaxe do funcionamento das redes neuronais. Por exemplo, perante a pregunta de cales son os ritmos que compoñen a música popular galega, achamos exemplos como as rumbas, xotas, polcas, mazurcas, etc., que proveñen do sur de España, Aragón e de Polonia. Son elas propias do repertorio da música tradicional de Galicia ou non?

Mais isto sucede tanto coa música actual como coa clásica: podemos preguntarnos que fan polonesas entre as composicións de Chopin, ou como xurdiu a mestura entre o canto gregoriano e a música chill-out que se deu en chamar New Age? Tensando a corda, podemos aínda aducir as innumerables propostas nas artes (como se adaptaron as vangardas francesa ou rusa nos diferentes países?), nas ciencias (canto lle debe Darwin aos traballos de Thomas Malthus?), ou en algo tan cotiá como é a cociña (poñamos como exemplo esta tendencia tan galego-arxentina de facer churrasco ou que, en restaurantes de Madrid, vendan como prato típico de Galicia o pote gallego). Ao final, todas e todos nos traducimos sen cesar entre unha realidade e outra. Con todo, nestes tempos de ―modernidade líquida‖ (Baumann 2003 e 2007) ou posmoderna, onde podemos fabricar filosofías e atopar sistemas de valores estibados nos andeis dun supermercado, listos para a súa escolla e mestura ad hoc, tamén nos debatemos coa trivialización, vulgarización e comercialización dos elementos culturais e dos sistemas de orientación ética.

Todo o que está relacionado coa mestura, a mestizaxe, a fusión, etc., está de moda: ―une vulgate médiatique et publicitaire s‘en est emparée et l‘utilise à satiété. Pour définir un produit ou une manifestation, de la gastronomie à la musique, de la littérature au design et à l‘habillement, on le met à toutes les sauces, assurément pour sa saveur prétendument épicée‖ (Laplantine & Nouss 2001: 7). E con frecuencia, estas situacións híbridas son problemáticas, cheas de oscilacións e paradoxos,6 levándonos a unha falsa sensación de convivencia pacífica entre culturas. O verniz igualador que é a ‗tolerancia multicultural‘ como ideoloxía (cf. Žižek 2007) revelouse como falacia nas culturas centroeuropeas, onde o multiculturalismo se desvirtuou cando xurdiron nas súas gran6

É neste contexto onde se poñen en cuestión termos como identidade ou suxeito, por exemplo. Lonxe de seren monólitos conceptuais, deben ser entendidos como parte dunha cultura en constante cambio, en función do seu contexto, das actividades dun colectivo ou dunha comunidade (cf. Wittgenstein 1989). Noutras palabras, como sinalou Alexis Nouss (2007: 247), non somos 25% ―X‖, 5% ―Y‖ e 70% ―N‖, somos 100% ―X‖, 100% ―Y‖ e 100% ―N‖. Este repertorio modúlase segundo nos conveña en cada situación (cf. o ser humano como un eu-plexo en Blackmore 1999). Para ter unha visión máis polo miúdo a través de casos concreto, cf. Benet-Martínez et al. (2002); Rehman (2002); Meltzer & Musolf (2002); Oliveira (2002), Willemyns (2002) e Zimbardo (2008).

des urbes os guetos culturais da posguerra. Pero nin todos os sistemas culturais son iguais, nin o seus graos de influencia son os mesmos, xa que as relacións diglósicas, como todos os factores de relación e dependencia cultural (cf.

Even-Zohar 1990 e 1997), producen efectos de aculturación e de desequilibrio constantes.

Fágase unha simple pregunta: porque ten tanto predicamento o hip-hop e non o canto glotal da Siberia? Con esta maliciosa pregunta queremos chamar a atención para aspectos como a subalternidade, a dependencia, a dominación, etc., en definitiva para as relacións entre poder e cultura,7 porque parece que esa vulgata mediática da mestizaxe e da fusión acaba por esbozar un happy world das relacións transculturais.8 Máis ben é o conflito que forma parte intrínseca do desenvolvemento destes procesos sistémicos. A pax cultural é só unha das moitas conclusións posibles do contacto cultural e, xa que logo, unha mistificación inútil. Por tanto, nestas areas movedizas é onde a tradución & paratradución ofrecen un encadre flexible e idóneo para a análise destes fenómenos translaticios, dándonos a oportunidade dun ―rethinking of translation that is philosophical, but also political, engaged in questions of language, discourse, and subjectivity, while articulating their relations to cultural difference, ideological contradiction, and social conflict‖ (Venuti 1995: 6).

Neste sentido, a necesidade de establecer unha concepción e un marco da tradución que nos permita inserila dentro das moitas dinámicas contextuais resulta evidente. Un determinado fenómeno cultural de partida ou un de chegada non se pode desconectar das súas condicións históricas, culturais, políticas, ideolóxicas, antropolóxicas, etc., se queremos describir e analizar este movemento en espiral que é a tradución. Se na súa orixe os Estudos de tradución naceron como unha disciplina dependente da lingüística e da literatura, ―hoxe o protagonismo pasou para o terreo puramente cultural, téndose chegado á época do cultural turn, e mesmo á do translation turn, que é como se coñece o xiro na posición dos procesos e produtos da tradución baseados na constatación de que o polimorfismo cultural é unha cuestión de tradución‖ (Fernández Ocampo 2002: 17). E aínda podemos dar un paso máis, xa que: a existencia das neuronas espello nos confirma que a base da cultura humana, polo menos aquela das súas fases xa diferenciadas, pode ser enfocada a partir dunha destreza tradutiva –aquilo que Ramachandran denomina desde un punto de vista máis sociobiolóxico como ―abstracción‖ e ―imitación‖ (2000). O fenómeno, recentemente descuber7 8

Sobre a relación entre cultura e poder, cf. Giles & Middleton (22008: 25-30 e 179-211).

Cf. a crítica da transculturalidade en Moreiras (2007, 2007a) e Archibald (2007, 2007a).

to, da neuroxénese (cf. Kempermann 2006) –a produción constante no hipocampo de células capaces de se converteren en neuronas (até ao final da vida)– indica a posibilidade, parcialmente xa demostrada, dunha reconfiguración constante da rede neuronal da persoa. En termos tradutolóxicos, isto é análogo á continua adaptación ao contexto paratradutivo por parte das traducións en diferentes presentes históricos, neste caso a transferencia de estímulos e fenómenos reais en soportes e linguaxes procesábeis. (Baltrusch 2006: 19)

En resumo, a tradución ofrécese hoxe en día en moitos ámbitos como un novo paradigma epistemolóxico9 e incluso como unha posibilidade real de superar o abismo que separa as dúas culturas das ciencias e das humanidades.10 Con todo, non hai que aplicar esta viraxe cultural, tradutiva e epistemolóxica como se fose un concepto placebo, xa que hai estratos sociais e clases de categorías dentro dela (aínda que moitas estean por definir). Pode ser que as fronteiras entre alta e baixa cultura e entre ciencias e letras se vaian diluíndo, pero os seus núcleos mudan con menos velocidade cós seus bordes. Que significa, en termos tradutolóxicos, este cambio do estritamente lingüístico ao fluído cultural-tradutivo? Esta cultura en movemento é, segundo CavalliSforza: ―la acumulación global de conocimientos y de innovaciones derivados de la suma de las contribuciones individuales transmitidas de generación en generación y difundidas en nuestro grupo social, que influye y cambia continuamente nuestra vida‖ (2007: 9). Así que, a cultura configura o verdadeiro sistema contextual de relación para un intercambio de produtos non só materiais mais tamén simbólicos.11 No entanto, esta especie de información portátil que os individuos levamos na cabeza por aprendela doutros, que se subtrae da definición de CavalliSforza, e que conxuga a vertente cultural co cognitivismo, está sometida a unha selección cultural. Por iso, a pesar da simplicidade da definición, mingúan as posibilidades de incrustala nunha acepción extensiva de tradución. É preciso construír unha definición da tradución & paratradución no espazo de interacción de bioloxía e cultura para aproximarnos a un campo máis ‗holístico‘ e acorde coa transdisciplinaridade que o estado da investigación nos esixe.

En consecuencia, teriamos que aceptar que a cultura is not just the information each generation acquires through direct teaching and sophisticated social learning. There is a built environment 9

Sobre as posibilidades teóricas de tradución como paradigma epistemolóxico dentro da teoría de sistemas de Luhmann, cf. Hermans (1999) e Tyulenev (2009).

10 Cf. Snow 1964, Brockman (1996) e Schörideng (1951).

11 Cf. Bueno (62000).

to account for, with its own causal role to play. For the truly exorbitant increase in cultural sophistication characteristic of the modern age, the development of extra-brain storage capacities seems to be required. […] Culture must therefore be considered information circulating in a population through social communication, which may be mediated. Since mediation can involve not just signals but artifacts — information stuck in the communication channel— not all culture need be in peoples‘ heads. Some will reside in the environment, in these artifacts. The mediation of communication introduces a new complexity to the transmission of cultural information and hence to cultural dynamics, which now depend on innovations in the means of storing information in the environment —that is, on the evolution of artifacts. […] Artifacts are inherited, which means they fit in with the general spirit of the cultural selectionists; they also influence human psychology and so should be important to those with a mentalist bent, like evolutionary psychologists. (Aunger 2002: 307-310)

Xa que o mundo e a cultura sempre son realidades que se volven habitables a través de conceptos, é a partir desta perspectiva ampla que quixeramos definir o concepto de paratradución como a totalidade dos elementos e procesos que circundan e condicionan unha tradución. Sendo un duplo inseparable da tradución, a paratradución pode aproximarnos a unha teoría ‗holística‘ da tradución con implicacións tanto antropolóxicas como sociobiolóxicas (cf. Fernández Ocampo 2005 e Baltrusch 2006).

Inicialmente, a paratradución fora descrita por Garrido Vilariño como un ―espazo de análise para describir todo aquilo que está arredor da actividade traslativa que se presenta como tradución á sociedade que a recibe‖ (2004: 38), adaptada ao contexto dun estudo das transformacións ideolóxicas observadas en diferentes traducións da literatura do Holocausto no nivel textual e paratextual (2005). Garrido derivou paratradución do concepto de paratexto, desenvolvido por Gérard Genette no eido dos estudos literarios. En analoxía ao paratexto, a paratradución comezou por abranguer todos aqueles procesos e fenómenos textuais, icónicos, ideolóxicos, filosóficos ou culturais en xeral que se atopan asociados a unha tradución nun contexto en un momento histórico dado.12 Así, o duplo tradución & paratradución puido ser empregado tanto para unha descrición empírica como para unha explicación hermenéutica dos pro12

Cf. tamén as definicións máis amplas do concepto en Baltrusch (2005, 2007a e b, 2008b) e Fernández Ocampo (2005a), o contexto filosófico no que algunhas se apioan en Nouss (1995, 2005, 2007), así como as variantes e diferentes aplicacións p.e. en Yuste Frías (2005, 2007), Luna Alonso & Montero Küpper (2006), Castro Vázquez (2006), Garrido (2007), entre moitas outras.

cesos e circunstancias que caracterizan a translación e transformación de textos, imaxes, ideoloxías, imaxinarios, etc., a través dos sociolectos e ideolectos que un grupo ou unha sociedade emprega nos seus actos de comunicación e interpretación (sexan procesos de tradución cultural, estética, programática, literaria, iconográfica, audiovisual, ou outros). O aumento de posibilidades de aplicación suxire que ampliemos a perspectiva literacéntrica de Genette cara a unha idea dinámica da paratradución como fenómeno antropolóxico, sociolóxico (ou incluso sociobiolóxico) para podermos achegarnos a unha descrición e interpretación máis detallada e completa dos fenómenos observados, para alén dos niveis textual, icónico e ideolóxico. Esta apertura de perspectivas require que ofrezamos unha definición actualizada: o campo de investigación da tradución & paratradución ten como obxectivo o estudo da transposición e das dinámicas alostáticas —ou sexa, das friccións continuas que se producen no vaivén entre equilibrio, desequilibrio e transformación— aos que está suxeito calquera fenómeno cultural. Mentres que a tradución textual e a interpretación da fala están relacionadas coa descrición e a análise das transposicións (para)lingüísticas, quinésicas ou discursivas, influenciadas por un determinado contexto, a paratradución describe e analiza  os fenómenos de transposición que se dan en ámbitos translingüísticos e extralingüísticos (música, moda, audiovisual, etc.), mais tamén en ámbitos transculturais (prácticas socioculturais, institucionais, interpersoais, individuais, etc.),  calquera aspecto relacionado co contexto que produce e condiciona as transposicións observadas e os elementos teóricos relacionados.

Na súa faceta filosófica, a paratradución representa, un espazo de reflexión metatradutiva, necesariamente diferente en cada lingua, cultura ou ámbito disciplinario, aínda que non se conciba nunca como incomensurable. É un segundo modo discursivo que observa a interdependencia e a transversalidade de fenómenos como universalismo e de particularismo, de identidade e de alteridade, de localización e de migración de ideas e suxeitos na realidade, na sociedade e no coñecemento, etc. E se aceptamos que non existe un significado esencial (transcendente, metafísico, orixinal, etc.) detrás de universais como texto, autoría, suxeito, identidade ou imaxe, temos que volver a enfocar incluso a linguaxe a partir da idea da tradución (cf. Nouss 1995: 337) e da paratradu-

ción. A paratradución podería ser concibida, así, como un interface entre linguaxe e realidade ou, incluso, entre consciencia e natureza.13 Unha das varias consecuencias desta redefinición metodolóxica sería que o suxeito individualizado e autónomo, que habitualmente designamos tradutor/a, pasaría a ser, na realidade, un lugar e un momento histórico de confluencia e de procesamento moi concreto e limitable de intereses heteroxéneos. Alexis Nouss aproximouse a esta noción co concepto do ―texto tradutivo‖ (text traductif): ―une forme textuelle en mouvement, en tension, une textualité dialectique qui unirait le texte de départ et le texte d´arrivée‖ (1998). Con todo, esta ―forma textual‖, ou entidade tradutiva, hai que entendela a maiores como unha forma e un momento cultural ou incluso sociobiolóxico, sempre inserido nun contexto paratradutivo. Por iso, sería preferible evitar, na medida do posible, un enfoque excesivamente personalizado nas análises tradutivas, xa que os conceptos de relación ―manteñen o seu tal vez mellor sentido cando non son relacionados exclusivamente co ser humano‖ (Benjamin 1922: 12, trad. nosa).

A substitución do paradigma do suxeito polo paradigma dun ‗proceso tradutivo‘ implica tamén unha tentativa de corrección da perspectiva antropocéntrica moderna, segundo a cal un individuo autónomo decidiría libremente dentro do proceso de creación ou tradución. En contraposición, o papel do suxeito (pos)moderno no proceso creativo-tradutivo —cada vez máis polifacético, migrante e menos redutible a unha identidade uniforme— volveu ser un papel mediador entre culturas, ideoloxías,14 textos, pero tamén entre estratexias económicas, políticas, etc. Por iso, a metodoloxía paratradutiva esixe unha perspectiva transdisciplinaria (multiple-model approach) que invalida tanto os idearios dicotómicos, fundacionais e antropocéntricos como aqueles do ‗centro vs. periferia‘ e do ‗orixinal vs. imitación‘. A paratradución establece a idea que toda a tradución interpreta e que toda a interpretación traduce fenómenos que se deducen dunha realidade construída e sempre ‗en obras‘, na que traballamos continuamente sobre modelos, formas e valores preexistentes.

Hai que deixar paso ao multiperspectivismo e á multiplicidade, sen caer na subtracción dos bosquexos xenéricos que ao final acaban por se transformaren en mitoloxía totalizadora. Posiblemente, a contribución salvable do posmodernismo sexa esa ruptura coa univocidade e cos conglomerados concep13

Dende unha perspectiva xenética, epixenética ou (neuro)memética, o composto tradución & paratradución podería servir, incluso, para describir e explicar procesos relevantes para algunhas ciencias exactas (cf. Baltrusch 2006 e Pérez Durán 2008).

14 Talvez incluso entre memes (unidades elementais de información cultural, cf. Blackmore 1999 e Aunger 2000 e 2002).

tuais romos para facer operativo o multiperspectivismo ou, polo menos, telo presente como un paradigma de análise. Así, o campo de investigación da tradución & paratradución terá que ser o estudo da transposición e das dinámicas de equilibrio e desequilibrio de calquera elemento cultural. Como a alostase (McEwen) é o equilibrio eficaz das circunstancias ambientais e dos estímulos aos que se expoñen os individuos todos os días, a paratradución ha de selo sobre todo en relación á descrición e análise dos fenómenos culturais dentro dos sistemas complexos do que forman parte. Non é unha nova maneira de volver a introducir o pensiero debole, xa que todo traballo de análise precisa unha epistemoloxía e gnoseoloxía asentadas. No caso ideal, trátase de romper cos xustiños académicos das ciencias e das humanidades, dando lugar a mestizaxes: ciencias humanísticas ou humanidades científicas. Máis que nada, o desafío dos nosos días é meterse de cheo dentro dunha terceira cultura dende as humanidades.15 Obviamente hai que duplicar o rigor crítico e ser consciente de que un campo de investigación como o do par da tradución & paratradución —o laño entre o que se sabe, o que se pensa que se sabe e o que se ignora— resulta moi volátil e pode aumentar de forma insostible. O cartel de ‗en revisión‘ é unha misiva constante. Desafiando as nocións de pertenza e posesións duns obxectivos por parte das ciencias humanas e naturais, a tradución & paratradución está composta de materias diversamente formadas, con velocidades dispares, e do mesmo xeito que hai formas de artellamento, tamén as hai de fuga. Por tanto, fagamos todo o posible para que a nosa comprensión non faga minguar esa multiplicidade.

Así, o centro da proposta da paratradución é o acontecemento tradutivo. A tradución tratada como un acontecemento (Badiou 2007) implica, por unha banda, a imposibilidade de establecer un perímetro externo a ela nítido e, por outra, a súa dependencia dunha situación espazo-temporal dada coa que man15

En 1959 o novelista e científico C.P. Snow pronunciou a conferencia, Two Cultures, na que denunciou o improdutivo choque entre o mundo das humanidades e das ciencias, unha idea que xa fora adiantada en 1951 por Schrödinger. Posteriormente, ao fío desta concepción, Brockman (1996) propuxo un campo de intercambio entre estes dous universos chamado terceira cultura. Desta denuncia de incomunicación entre estas dúas grandes áreas de coñecemento tamén se desprende unha acusación ás humanidades de irracionalismo metodolóxico e profusión retórica. Salvando estas tensións históricas, a tese principal da terceira cultura establece a apertura dun espazo medial entre as ciencias e as humanidades que facilite a conexión e intercambio de información. Así evitarase a estanquidade de coñecemento, no que cada campo veu xerando a súa propia ordenación, os seus propios coñecementos e relatos. Certo é que os campos de investigacións deben ter cadanseu obxectivo, pero o que interesa é tamén a fuga transversal de información (mediatizada ou non) que impregne as pólas do saber. Sen isto, resultaría difícil contrastar e modificar puntos de vista.

tén unha reciprocidade múltiple, evitando calquera probabilidade teórica dunha deriva idealista e oscurantista. Cando nos enfrontamos a un campo de investigación esvaradío como é este, tanto os estudos de (socio)lingüística, como os literarios, pasando polas vertentes máis sociolóxicas resultan insuficientes para poder entender partes importantes do proceso tradutivo. Esta necesidade de perspectivas novas, esixe saír do abeiro das certezas para dar cunha infinita bouza inzada de arañeiras. Só hai que tirar e ver onde se chega, posto que os obxectos de análise lonxe de seren simples e illados, son pezas dun sistema ou son un sistema en si mesmo, en que se pode establecer unha certa discriminación dos elementos constitutivos: a súa contorna, os seus mecanismos e a súa estrutura. Por iso hai que ir formando, pouco a pouco, un campo de probas que abrangue dificultades varias (como por exemplo o proceso de selección de formas na tradución). O ámbito da tradución e paratradución en Galicia é un destes campos que urxe desenvolver.

Hai que entretecer contextos, tentar soldar o heteroxéneo sen que se invisibilicen as diferenzas culturais. Este é un posible camiño para atopar modos de comprensión extensiva dos fenómenos translaticios (na medida das nosas posibilidades), confiándonos ao que Walter Benjamin deixou escrito sobre a tradución como un proceso histórico e non antropocéntrico: Como os anacos dun vaso roto que, para se deixaren recompor, precisan adaptarse no máis mínimo detalle mais sen exactitude absoluta, así a tradución, en vez de se asemellar ao sentido do orixinal, debe irse moldeando na propia lingua de xeito amoroso e polo miúdo á maneira de ter en mente o orixinal, para facer que ambos se poidan recoñecer como anacos en tanto que fragmento dun vaso, como fragmento dunha lingua maior.16

Siluetas de fuga e artellamento: as soldaduras de sal Os traballos que aquí presentamos foron realizados por membros e colaboradoras/es da Asociación Internacional de Estudos Galegos (<http://www.estudosgalegos.org/>) que, ao longo da última década, foi aumentando o seu apoio á disciplina dos estudos galegos de tradución. Con todo, aínda nos atopamos no inicio do asentamento dun campo de tradución & paratradución en Galicia, sobre todo en relación á necesidade de alicerzar a investigación de aspectos paratradutivos.

16

―O cometido de quen traduce‖, trad. por B. Baltrusch, X.M. Garrido Vilariño & S. Montero Küpper, Viceversa 13, 99.

Se a este carácter incipiente, engadímoslle a imposibilidade de obter unha imaxe nítida de toda a complexidade do campo de investigación da para/tradución, temos un cocktel problemático. Afortunadamente ‗problemático‘; porque malia non sabermos a solución en moitos casos, polo menos existe o coñecemento de certas ideas para procurar explicacións. Non obstante, enganchados aos problemas están asociados os ‗misterios‘; fronte a eles tan só podemos quedar ver para eles con cara de pasmo, polo momento.

Por iso, o feitío do libro ten unha intención de prospección neste terreo.

Todos os traballos erguense cunha vontade de debuxar siluetas de artellamento, que vaian compondo puntos de soldadura para atinxir certa comprensión das metamorfoses dos elementos culturais; unha orografía, así e todo, con moitos cabos soltos por entender. Así, temos que deixar, forzosamente, moitos ocos para que quen le os cubra. Poremos os puntos de soldadura no sal e a estrutura tense que crear dende o exterior co fin de obter unha sensación de globalidade e perspectiva de futuro.

Un destes puntos sería o uso da retórica que tan pouco cambiou dende a época greco-latina. A cotío, nos medios de comunicación ou no espazo público ínchanse as palabras de vaidade para dar solidez ao disparate e monopolizar o discurso en cuestión. Mormente, é o caldo de cultivo perfecto para ‗enmarcar‘ os significados de determinadas palabras —poñamos por caso a apropiación de liberdade, liberal ou bilingüismo por determinados sectores da sociedade, cos seus coñecidos efectos colaterais—. Con todo, ese poder de ‗enmarcar‘ conséguese a base de exercer a forza suficiente para impor unha noción de ‗lexitimidade‘. Segundo Lakoff (2007: 17), o procedemento é simple: primeiro débese conseguir o establecemento dun marco conceptual dun determinado grupo de palabras por medio da súa reprodución; así, cada vez que se escoiten ou se emitan os devanditos vocábulos, actívanse nos cerebros da audiencia o marco ou conxunto de marcos impostos (ibid.). Estes marcos de referencia son estruturas cerebrais que forman parte do inconsciente cognitivo da xente, pero non se poden acceder de forma consciente. Tan só as podemos apreciar a través das súas consecuencias: o noso xeito de razoar, a linguaxe e o que se entende por sentido común (ibid.).

Moitos temas que pasan ao espazo público levan unha acumulación tal de ‗marcos‘ que resulta moi difícil resistir ás inercias xeradas. O que subxace a esta dinámica é unha forza centrífuga que absorbe calquera novo punto de vista que se queira introducir no debate: ou branco ou negro, comigo ou contra min, abaratando o propio pensamento con dicotomías estériles. Disto

non se escapa a proxección interior e exterior da cultura galega e mais as relacións entre a Lusofonía e Galicia: feitos clave que conforman o contido do primeiro punto de soldadura deste libro (“Traducindo Galicia para o mundo”). Nestas augas toldadas é necesario construír un parapeto para parar e observar con detalle o que acontece. Nun ton utópico, mais implicitamente político, preténdese falar de modo diferente e, así, pensar de modo diferente (ibid.). Por iso, óptase pola claridade respecto a esta problemática dende tres enfoques e métodos tanto ensaísticos como de investigación que queren aproximarse ás necesidades de tradución entre a cultura galega e a actualidade global.

Rosa Aneiros (capítulo 1.1) propón unha meta: recoñecer que existimos.

Para achegarse a ela, inicia cunha diagnose do estado das debilidades, ameazas, fortalezas e oportunidades (DAFO) da cultura galega e da súa proxección exterior nun contexto mundializado. Argumenta que a cultura galega non se debe agochar na súa excepción cultural nin no feito de ter unha lingua minorizada, a fin de non quedar paralizada por sentimentos de inseguridade inapropiados. Se se quere existir fóra, primeiro cómpre recoñecer a nosa propia existencia, un traballo que vai da man dun reforzo continuo da autoestima. Con todo, para a poder adquirir e estabilizar é indispensable que unha cultura se recoñeza, non como unha periferia, senón como centro.

Débese colocar no epicentro cultural do mundo, sobre todo tendo en conta as innúmeras oportunidades das que dispón Galicia. Alén de saber manexar os medios de comunicación en xeral e internet en particular, a cultura galega debe saber converter as armas de destrución masiva da globalización en armas de construción masiva. Para iso precísase de vontade institucional e dunha concorrencia competitiva, en que a xestión e o financiamento non dependen dunha soa administración, nin dun só goberno, posto que a política da subvención constante non crea máis ca debedoras e debedores. Deféndese a iniciativa empresarial e do marketing comercial para que a implicación das empresas galegas na divulgación cultural, por medio de incentivos fiscais, non continúe a ser unha quimera. Por outra banda, a autora non esquece unha parte primordial para que todo este proceso funcione: a reclamación dunha formación continua do receptor interior. Sen a inculcación dunha aprendizaxe e creación de hábitos culturais á cidadanía, non se xera a posta en valor da cultura propia e, xa que logo, non permitiría competir coa globalización imposta.

Ao fío da liña de actuación xeopolítica, encetada no capítulo anterior, Burghard Baltrusch (capítulo 1.2) desenvolve unha argumentación pragmática

tocante ás conveniencias e inconveniencias estratéxicas dunha asociación de Galicia ao mundo lusófono. Asegura que Galicia sairía favorecida debido ao seu talento histórico innato de traducirse e deixarse traducir. A cuestión se Galicia debe ou non debe formar parte da Lusofonía vén sendo hipotecada por polémicas e secuestrada por diversos tipos de discursos ideolóxicos, que aínda dificultan unha aproximación pragmática e futurible. Ora ben, contra esas polémicas e secuestros, o autor esboza un inventario comparativo dos diferentes discursos ideolóxicos arredor do tema, incluíndo unha visión crítica e poscolonial sobre a propia Lusofonía. Desde a perspectiva da tradución cultural (Bhabha) arguméntase que unha potencial asociación de Galicia á Lusofonía significaría apoderarse por vez primeira da propia historia para crear a súa propia contemporaneidade e proxectarse de forma planificada cara ao exterior. Con todo, dentro dun panorama globalizado, transcultural e transdiscursivo, con persoas, ideas e valores en constante migración e mestizaxe, non habería lugar para esencialismos fundacionais. As miraxes míticas da unidade lingüística e ortográfica e a do paraíso perdido da unidade cultural precisarían ser abandonados a favor dun modelo poscolonial e transnacional de identificacións culturais híbridas. Os campos sociais transnacionais luso-galegos son de carácter difuso. Malia isto, dispoñen de redes que representan un importante capital social, do que a emigración galega foi unha das precursoras. As súas identidades culturais portátiles (Rivas) representan unha das máis poderosas traducións culturais que foron actualizando a decimonónica identidade nacional cara a un modelo cada vez máis transnacional e cosmopolita.

Nun sentido comparable, Agustín Fernández Paz (capítulo 1.3) reclama que Galicia tome consciencia da súa valía e do feito de ser irrepetible, co obxectivo de abrir un lugar propio no mundo. De forma parella á meta de Rosa Aneiros, o autor inicia o seu ensaio cunha premisa central: un artista nunca é periférico.

Porque calquera persoa que traballe no mundo da creación cultural forzosamente tense que localizar no centro do mundo e todo o que o circunda convértese nunha inmensa periferia. Despois de todo, a súa proposta de actuación céntrase na defensa dunha sociedade galega que aposte pola ―Galiza Global‖ (Valdehorras e Miranda), unida ás outras sociedades a través da comunicación, transversalidade e innovación. Emporiso, ante unha realidade galega caracterizada por elites financeiras e empresariais que, en grande medida, están aínda de costas ao país, xunto cunha parte da poboación a negar a súa identidade cultural, esbózase o reto de facerse oír no concerto mundial das culturas e de ocupar un lugar no mundo. Contra a imposición dos

produtos culturais dende os Estados Unidos e, a escala menor, do Estado español, urxe explorar todos os camiños posibles para explotar a posición privilexiada de Galicia: cun pé en Europa e outro en Latinoamérica. Igual ca música feita desde Galicia soa por tantos lugares do mundo, habería que conseguir o mesmo para as demais formas de expresión cultural e tomar consciencia de ter unha voz orixinal que pode estar á altura da de calquera.

Insistindo no dito con anterioridade, a para/tradución é un continuo devir procesual a múltiples niveis, basicamente diacrónico-sincrónico e diastráticosintrático. O dinamismo da ‗materia‘ a tratar está caracterizada pola evolución constante, con todo, hai que facer dúas puntualizacións: por unha banda, evolución non significa que exista un obxectivo único e concreto, nin que as mudanzas representen un ‗progreso‘; e pola outra, a estabilización de calquera elemento é só momentánea e representa en si un mecanismo de transformación. Polo tanto, a variación e a enorme cantidade de variables en xogo son algo normal e non algo excepcional.

Isto permite pasar a unha lectura aberta dende múltiples disciplinas. Se hai algo que debe caracterizar á tradutoloxía é a intersección, unha esixencia que vén dada polas características dos fenómenos que se estudan. Tamén requere unha toma de conscienca por parte das persoas que traballan de forma directa ou tanxencial neste campo coa necesidade de ter un abeiro terminolóxico común e, asemade, construír un espazo transdisciplinar onde presentar os desenvolvementos teóricos e metodolóxicos daqueles campos e disciplinas científicas afins, sen facer distincións. É a oportunidade de establecer unha vertebración coherente e plástica, unha pluralidade e unha definición consecuentes do seu núcleo, do seu corpo e das súas metodoloxías.

Por iso, en contraste co carácter máis especulativo e político dos capítulos anteriores, o segundo punto de soldadura deste libro (“Cara a unha crítica da tradución”) tenta avanzar na necesidade de establecer un campo de investigación da tradución inserido dentro das dinámicas sociais e contextuais.

Así, se se quere chegar a entender os fenómenos culturais dunha forma complexa, non se poden desvincular das súas realidades. Debido ao reducido espazo, tan só ofrecemos algúns dos aspectos que circundan o labor de quen traduce (ideoloxía, análise do discurso, crítica e recepción de obras traducidas, etc.) e a funcionalidade dos produtos tradutivos en sistemas culturais diglósicos (normalización lingüística, terminoloxía, etc.).

A modo de presentación dos compoñentes paratradutivos, Xoán Manuel Garrido Vilariño (capítulo 2.1) establece un estado da cuestión sobre as relacións entre a ideoloxía e a tradución, centrándose nas responsabilidades do suxeito tradutor, en calidade de mediador nas relacións interculturais.

Primeiramente, descríbense os espazos do texto e do paratexto onde interveñen as crenzas e valores das sociedades receptoras do elemento cultural, o cal pretenden incorporalo ao seu acervo. Logo, distínguese entre ideoloxía consciente e inconsciente, amais dos tipos de modificacións textuais que poidan xerar. Co obxecto de alicerzar a súa argumentación neste punto, apóiase nunha comparación entre varios fragmentos do Se questo è un uomo de Primo Levi, no orixinal italiano, coas súas versións en francés, inglés e castelán. A partir das modificacións observadas na versión inglesa, e ante a imposibilidade de poder denominala tradución, porque manifesta unha manipulación ideolóxica inexistente no orixinal, habilítase o termo de paratradución. E, finalmente, preséntase a xénese do concepto e o grupo de investigación que elabora os seus postulados e aspiracións por se converter nun concepto capaz de abranguer os máis diversos aspectos do coñecemento do ser, das linguas e das culturas.

Focalizando a problemática da tradución literaria cara á recepción de textos nun determinado sistema literario, Ana Luna Alonso (capítulo 2.2) propón tratar este tema dende as recensións críticas nos suplementos culturais dalgúns xornais. A partir dun corpus a partir da prensa galega dos últimos anos (A Nosa Terra, na sección de cultura; Faro de Vigo, no suplemento Faro da Cultura; e La Voz de Galicia, no suplemento ―Culturas‖), analiza e clasifica as recensións de traducións literarias cara á lingua galega. Despois dunha análise sistemática do seu corpus, conclúe que as crítica emiten xuízos de valor imprecisos, con poucos ou nulos fundamentos, tendo en conta que xa per se os criterios para determinar a calidade da tradución literaria non son sistemáticos.

E remátase coa proposta dunha solución con algúns puntos que deberían tratar este tipo de críticas: (i) falar da persoa que traduce; (ii) de como traduce; e (iii) do produto e resultado da súa tradución.

Continuando co exercicio de diagnose, Olga Castro Vázquez e Craig Patterson (capítulo 2.3) presentan un ensaio no que deseñan o marco histórico máis recente da tradución de textos literarios galegos no espazo británico (1995-2005). Alén da perspectiva historiográfica, faise unha análise das condicións de tradución e edición de cada unha das obras. De aí deriva a reflexión verbo das asimetrías nas relacións interliterias entre Galicia e o Reino Unido. Preténdese destacar a importancia da tradución da literatura galega

cara a outros sistemas como o británico (que dispón dun sistema robusto), na medida en que contribúe ao aumento da autoestima cultural e da consciencia de identidade nacional galega. Así mesmo, a tradución de literatura galega ao inglés connota toda unha interacción entre os intereses comerciais, filosóficos e artísticos e implica para quen traduce unha serie de dificultades prácticas nun contexto específico, cultural e global. E, como coda, interróganse as leis (moitas veces) imprevisibles do mercados de literatura estranxeira e galega traducida nos países anglófonos, particularizando na actividade de traducir o texto canónico galego Sempre en Galiza de Castelao ao inglés.

Na vertente audiovisual da tradución, Xoán Montero Domínguez (capítulo 2.4) pon de relevo a importancia e as dificultades da dobraxe de produtos sudamericanos na Televisión de Galicia (TVG). O autor divide o seu traballo en dous grandes bloques. O primeiro trata de dilucidar, en xeral, o rol da TVG no proceso de normalización da lingua galega e, en concreto, a funcionalidade e rendemento dos produtos audiovisuais en galego. A segunda parte concreta as liñas xerais do anterior: o valor da dobraxe de telenovelas sudamericanas.

Malia seren obras percibidas como ‗menores‘, non deixan de ter os obstáculos habituais da tradución realizada neste ámbito. Despois dunha relación completa das telenovelas emitidas entre 1985 e 2005, faise un percorrido por casos conflitivos de léxico, fórmulas e fraseoloxía ao vertelos ao galego. Isto leva a tensionar e actualizar o repertorio lingüístico. Conclúese que a dobraxe de telenovela resulta unha peza de valor no proceso de normalización que tende a ser ignorado.

E, para rematar, Liliana Valado (capítulo 2.5) completa o feito normalizador da tradución dende o punto de vista dun dos seus soportes máis importantes: o libro. As investigacións da autora poñen enriba da mesa o carácter de ben de consumo deste obxecto na sociedade actual. Esta consideración leva implícito que se trata dun produto sometido ás normas concretas do mercado editorial.

Tendo en conta estas premisas, a autora concreta a súa postura mediante a análise tradutolóxica de dous exemplos: (i) casos de tradución de literatura infantil e xuvenil e (ii) a publicación de textos escolares vertidos ao galego.

Amosa a relevancia que teñen os factores externos ao propio produto cultural.

Conclúese que boa parte da toma de decisións das editoriais vese afectada polo comportamento do mercado, converténdose no auténtico protagonista á hora de determinar que se traduce (a pesar de actuaren nun segundo plano).

As propias taxonomías dan a falsa impresión de estabilidade das actividades culturais. A pesar de que a música, literatura, pintura, escultura, entre outras,

teñen canles e códigos de seu, vén de vello a interacción entre elas (cf. a figura retórica da ekphrasis): pintar con palabras, imaxes feitas música, música feita con trazos de pintura, ritmos a golpe de sílabas tónicas. A forma propia de cada arte non impide que haxa unha ‗tradución‘ semiótica de códigos e canles.

Xa Picasso, púñao en práctica, cando asegurou que a pintura é poesía.

Emporiso, o transvase tanto entre diferentes sistemas semióticos como entre sistemas iguais (por exemplo na translación entre códigos lingüísticos) trae unha pregunta no fardel: nese camiño, que é o que se gaña e que é o que se perde? É este o risco inherente á práctica tradutiva: un sentimento de perda e, asemade, unha loita imposible por unha restauración que nunca terá unha versión definitiva. Pero os códigos e canles pódense descodificar para seren reescritas, posteriormente, noutras propostas de codificación e novos soportes. A performance é un dos exemplos que entrarían dentro destes parámetros (cf. infra), onde reside unha dimensión importante da tradución & paratradución: a análise e o estudo do que está implicado na conversión de elementos culturais, dende os aspectos máis pequenos ata os máis grandes.

En efecto, existen múltiples modalidades de transferencia semiótica que conforman un tren interminable de posibilidades. No terceiro punto de soldadura (“Tradución, literatura comparada e recepción”) esbózanse tres en concreto. En primeira instancia, faise unha sondaxe nas relacións entre dúas formas semióticas: a pintura e a narrativa no contexto da modernidade.

A continuación, escúlcase no carácter mestizo da performance a traves dun exercicio comparativo entre tres autores. E, finalmente, explórase a recepción da literatura brasileira nas catro linguas oficiais de España.

Vexamos, pois, con máis detalle cada unha das tipoloxías que se van a sondar. É posible formular unha tradución ‗pictorico-narrativa‘? Carlos Paulo Martínez Pereiro (capítulo 3.1) indaga na disgregación ficcional de Clarice Lispector e Lois Pereiro a partir do concepto das pinturas literarias. Para iso, enfróntanse as discursividades d‘Água viva (Ficção), de Clarice Lispector, e da novela inconclusa Náufragos do Paradiso, de Lois Pereiro. Os dous proxectos ficcionais presentan unha esvaecida trama narrativa que, diluída en lirismo e emblemas referenciais da plasticidade, solicitan un lector activo. Neste percurso, aténtase ao trasfondo de ‗atracción imantada‘ dos campos literario e plástico, (con)fundidos nos dous discursos, con diferente entidade e procedementos, mais coa coincidente centralidade da imaxe, do imperio da ollada, do carácter non ecfrástico e mais da vontade de arranxo, orde e arrumación no inestable territorio do ‗Caosmos‘. Co concepto das pinturas

literarias —no sentido actualizador da modernidade— preténdese responder ás seguintes preguntas: como se desenvolve a presenza da pintura nas palabras?

Como funciona o pensamento plástico que as sustenta e ‗explica‘? Perséguese, pois, aprehender e comprender a importancia subterránea da plasticidade e de referentes vertebrais do legado sintáctico da modernidade, procurando a reconstrución do mínimo de sinuosa (in)coherencia —sen a cal a lectura se inmobiliza e se perde— destas escritas ‗derivadas‘ e situadas nun movemento de ‗esvaramento‘ para outra cousa e nunha situación de devir constante en intersticial terreo de ‗escorregamentos‘.

A segunda das modalidades a tratar é a performance. Este xénero conforma un bo exemplo da capacidade de reestruturación do sistema artístico. Unha vez posta en cuestión as canles e códigos artísticos, configúrase unha nova forma de entender a arte netamente híbrida. Pero tamén, unha nova forma cunha linguaxe de seu, aspecto que Alberto Valverde Otero (capítulo 3.2) profunda a partir do cotexo de tres autores: Antón Reixa, Adolfo Luxúria Caníbal e Arnaldo Antunes. Cunha perspectiva comparada, paratradutiva e lusófona, comézase cunha reflexión sobre a performance como xénero literario que nace da ruptura entre diferentes artes. Comézase cunha reflexión sobre a performance como xénero literario que nace da ruptura entre diferentes artes. Se ben se parte dunha pequena tradición que existe verbo da reflexión deste aspecto nos estudos literarios galegos, tamén se destaca que noutras latitudes os estudos da performance se están configurando como unha marca da posmodernidade. Para isto revisítanse etapas da historia da literatura e da arte do século xx que nos facilitan vías de entendemento desta nova praxe.

Dende este enfoque performativo defínense os trazos máis representativos dos tres creadores cunha intención comparatista e destácase a súa faciana interxenérica e performática no contexto das súas respectivas obras e culturas.

Dun xeito máis intenso ou case imperceptible, sempre nos sobrevoa a dúbida do espectro da (in)traducibilidade. Así e todo, as traducións fanse e funcionan, con maior ou menor fortuna. Umberto Eco non andaba desencamiñado cando afirmou que o idioma de Europa é a tradución. Neste sentido, Áurea Fernández Rodríguez (capítulo 3.3) ofrece unha visión global da literatura brasileira traducida ás catro linguas do Estado español (catalán, español, éuscaro e galego) nos anos que levamos do século XXI, para estudar a súa recepción e o lugar que ocupa no sistema literario nacional. Unha vez elaborada unha lista de obras traducidas, editadas e distribuídas en España (excluíndo as que se editaron en América Latina), contrástase a súa acollida e

o interese dalgunhas obras literarias brasileiras en cada unha das linguas mencionadas.

Demóstrase que a lista de autores brasileiros traducidos en España destaca pola escaseza tanto na combinación lingüística portugués>español como nas demais combinacións do portugués cara ás linguas minoritarias. Se ben que a balanza do número de traducións se incline cara as linguas con maior número de falantes e/ou lectores, a edición obedece a unha serie de esixencias específicas: a expectativa do público, a dos mediadores e asesores ou axentes literarios informados, dos lectores especializados e evidentemente a dos tradutores cualificados. Se a lista de títulos traducidos da literatura brasileira é pouco nutrida, en Galicia a porcentaxe aínda é bastante máis exigua: o portugués non está dentro dos criterios de selección dos responsables das principais editoriais galegas por entender que se trata dunha lingua pouco opaca para o público lector culto en Galicia. No entanto, algunhas obras brasileiras en lingua galega gozaron dunha boa acollida que mesmo sorprendeu aos responsables das edicións, o que demostra que a tradución planificada e unha boa escolla dos títulos a traducir son rendibles para as empresas e un público que pide diversidade e orixinalidade.

A construción colectiva dun imaxinario social parte de redes complexas de información, tanto de índole cultural (ideacional, política, económica, social, etc.) como biolóxica (correlatos neuronais, emocións, estrutura cerebral, etc.).17 Varían, transfórmanse, estabilízanse, reprodúcense así como dán forma ao pensamento.18 Non é de extrañar, pois, que en moitas ocasións, as ‗polaroids‘ estáticas que facemos do noso arredor pensen por nós (cf. supra os marcos cognitivos de Lakoff). É fácil caer vítima do conforto que isto proporciona: cávase unha valeira para, despois, atrincheirarse dentro e ser inmune a calquera información exterior que contradiga os seus postulados.

Mais o simple feito de que haxa factores de desestabilización (movementos migratorios, por exemplo) xera dúas dinámicas contrapostas: por unha banda, aumenta a diversidade do sistema, pero, pola outra, créase unha conflitividade e resistencia que trata de derrubar a comodidade das imaxes creadas e que, a posteriori, se recomporán doutra maneira.

17

As teorías da complexidade infiren reglas simples a partir da análise dunha grande cantidade de comportamentos individuais para, así, desenvolver simulacións que permiten entender as interaccións de forma máis controlada (Steward 2008: 259, cf. tamén Tom Ray e o seu proxecto Tierra, <http://life.ou.edu/tierra/> [23.11.2009]).

18 Cf. Berlin (1969) e Weber (2005). Sobre as metáforas do pensamento, cf. Lakoff & Johnson (1999: 235-266).

Así, o cuarto punto de soldadura, “Tradución e cultura” proporciona algunhas coordenadas non só da emigración galega, senón tamén do seu radio de acción dende a perspectiva das sociedades receptoras. Os dous primeiros capítulos deste bloque dan a oportunidade de nos situar na banda das sociedades que recibiron a emigración galega, concretamente a de Cuba.

Como representan as galegas e os galegos? Para respondelo, Astrid Santana Fernández de Castro (capítulo 4.1) analiza esta representación a partir do documental cubano recente. Estes produtos audiovisuais resultan ser actualizacións do diálogo sobre a galeguidade na illa. Propician a iluminación de zonas vitais do proceso intercultural, procedentes das historias íntimas da xente común, que forman o fluxo da inserción e transculturación dos galegos en Cuba. A pesar de seren documentais cun valor informativo, tamén propoñen unha orquestración narrativa e dramática destas ‗vidas de galegos‘, ofrecéndose simultaneamente como produtos históricos e documentos emotivos dos significados da emigración.

Mentres que José F. Colmeiro (capítulo 4.2) para dar resposta ao asunto da representación dos/das galegos/as por parte dos habitantes da illa, usa a terceira novela do escritor cubano Miguel Barnet, Gallego (1981). Esta peza narrativa desafía as ríxidas nocións preconcibidas da identidade e a formación nacional, así como o status da literatura testemuñal fronte á realidade histórica.

En realidade, o autor cubano teoriza sobre a complexidade social e individual da emigración, proporcionando unha visión da realidade que se interroga sobre as dificultades e solucións. Detrás dunha suposta transparencia, a hibridade cultural e textual goberna tanto os procesos da construción da identidade como os da creación literaria. As fronteiras establecidas son sistematicamente cruzadas e, en consecuencia, orixínase unha nova realidade híbrida, produto da con-fusión de diferenzas, polaridades e definicións categóricas. Así mesmo, a permeabilidade da realidade documental e a ficción literaria na obra de Miguel Barnet xera unha nova forma de hibridade narrativa que redefine as convencións dos xéneros literarios. E, asemade, problematiza o status tradicional do suxeito falante-escribente na literatura testemuñal. Pola outra banda, a inestabilidade fundamental que caracteriza a experiencia migrante desafía a idea monolítica de identidades culturais e nacionais como esencias puras e fixas, sen por iso borrar as súas continxencias culturais específicas.

Outra porta de acceso ao coñecemento da realidade social son os mass media. Na actualidade, a forza e difusión da televisión, por exemplo, exerce un enorme poder sobre quen a ve. Amais, facilita a propagación de ideas e

preconceptos (imaxinarios sobre inmigración, entre outras posibilidades) con moita máis rapidez e eficiencia. Nesta liña, Renata de Paula Trindade Rocha (capítulo 4.3) centra o seu interese na funcionalidade e comparación de dúas canles de televisión públicas: a Televisión de Galicia e a Televisão Educativa da Bahia, situada no Estado da Bahia (Brasil). Búscase comprender cal é o radio de acción e interferencia na sociedade das compañías públicas de televisión, dende a formación e mantemento das identidades rexionais, ata a capacidade de participación na formación e difusión de determinadas identificacións culturais. En definitiva, proponse que o debate sobre a televisión pública teña como obxectivo construír formas de xestión independentes e modos de estabilizar a calidade da programación.

Así e todo, os medios de comunicación non son as únicas vías de presión na toma de decisións do día a día das persoas. Non hai que ir moi lonxe para atopar formas de poder porque a realidade humana é intrinsecamente social.

Xa que logo, o líquido amniótico da sociedade, en que se está somerxido, é un campo de atracción e repulsión de múltiples e complexas interaccións que nos afectan en calidade de persoas individuais. Isto vólvese máis complexo nunha sociedade multicultural, tanto para a comunidade receptora como para o grupo que se pretende integrar.

Un punto de equilibrio entre o mantemento da idiosincrasia propia e unha porta aberta no país de acollida é o movemento asociacionista. A creación dunha infraestrutura, autoxestionada polas socias e socios, é o exemplo do cal parte Olga Fernández Nogueira (capítulo 4.4) para nos presentar a práctica asociativa da comunidade galega en París, onde sobrancea o papel da música como elemento aglutinador de grupo. Dende o contexto do asociacionismo, analízanse os elementos que se foron pondo en xogo co obxectivo de manter viva unha cultura lonxe do seu país de orixe, e como estes elementos foron evolucionando ao longo das últimas décadas. Sendo a música unha das linguaxes máis universais, capaz de transpasar fronteiras e chegar aos corazóns, ela foi, desde o comezo do asociacionismo galego na emigración, un elemento fundamental para xuntar os emigrantes e favorecer a continuidade da cultura galega no exterior. A través dela exhibíase a cultura galega: os ritmos, as melodías, a lingua, as comidas, o calendario festivo, a bandeira, o himno, etc., permitindo visibilizar a comunidade galega no país de acollida, integrar a persoas non galegas, e darlles visibilidade ás mulleres.

E, finalmente, Bieito Romero (capítulo 4.5) repasa algunhas das figuras máis senlleiras, aínda que pouco coñecidas, da música de gaita na emigración galega en América e que destacan como protagonistas dun transvase cultural.

No contexto dos Estudos de tradución, a lingüística informática e, en particular, a tradumática e a localización experimentaron un crecemento exponencial. Non é un feito illado, en realidade é un campo de investigación en que converxen obxectivos comúns dende camiños diverxentes: lexicografía, terminoloxía, neoloxía, corpora lingüística, conversión texto-voz, informática, etc. Esta liña é a que percorre o derradeiro punto de soldadura (“Ferramentas da tradución & paratradución”), que integra a vertente máis pragmática do libro. A vitalidade que experimenta este eido daría pé a análises do máis variado carácter. Con todo, temos que centrarnos en tres aspectos básicos: o uso de bases de datos, a terminoloxía e a conversión textovoz.

A apertura dixital leva un cambio sen retorno en boa parte do labor de investigación. Xa non pola creación de ferramentas que aceleran o procesamento de datos e mais o seu tratamento, senón pola concepción de redes, onde se comparten informacións e descubertas. O coñecemento é de carácter cooperativo, en liña co enfoque da web 2.0. Esta nova versión da web —xunto coa chegada da web semántica, a 3.0— representa o que se deu en chamar hive thinking, aínda que esta reciprocidade significa ás veces unha autopromoción. De forma análoga, dase a ciencia 2.0, ou sexa, comunidades investigadoras que presentan os seus resultados na rede e colaboran con outras sen necesidade de compartir un espazo físico.

Internet, pois, proporciona unha plataforma para pór aplicacións en liña cunha dupla función: por unha banda, a creación e xestión de ferramentas que automaticen o procesamento de datos e, pola outra, facilita o fluxo informacional, isto é, a comunicación entre persoas que traballan no mesmo ámbito para que poidan proseguir as súas pescudas dende unha base consolidada. Secasí, as liñas de traballo non teñen que ser converxentes, máis ben, os nós comúns posibilitan rozar en terreos inexplorados.

Consonte con estas coordenadas, os membros do grupo BITRAGA da Universidade de Vigo19 (capítulo 5.1) presentan A Biblioteca Dixital da Tradución (1980-2005).20 Este proxecto de investigación, financiado polo Ministerio de Educación e Ciencia e mais o feder, ofrece un censo de todos aqueles textos literarios traducidos cara ao galego e dende o galego entre 1980 19

Ana Luna Alonso (investigadora principal), Burghard Baltrusch, Gonzalo Constenla Berguerio, Áurea Fernández Rodríguez, Iolanda Galanes Santos, Xoán M. Garrido Vilariño e Silvia Montero Küpper.

20 Accesible en <http://www.bibliotraducion.uvigo.es>.

e 2005; amais doutros datos que circundan ás obras, tales como quen as traduciu ou a súa tipoloxía textual. Polo momento, nesta primeira versión só se recolleron aqueles libros publicados en formato papel, mais en próximas revisións rexistraranse diferentes formatos electrónicos.

No que atinxe ás posibilidades concretas de consulta da base de datos, permite ao mesmo tempo contrastar información en vertical e horizontal: estudo da recepción (dende e cara ao galego) de autores, de xéneros, de linguas e culturas traducidas, etc. Non obstante, inmediatamente despois dun inventario, vén unha fase de diagnose. Este catálogo proporciona unha radiografía fidedigna á hora de analizar os movementos xerais e as carencias da tradución no sistema literario galego. Abre un foro onde todos os axentes implicados na produción editorial galega poden aproveitalo a fin de planificar unha política de tradución ao galego e dende o galego.

Sexa como for, a tradución é un ximnasio onde ‗pór en forma‘ os resortes dunha lingua. En boa medida, unha parte débese á terminoloxía e á neoloxía que son mecanismos que perpetúan un modo ‗actualizador‘ das necesidades de designación dunha lingua nunha sociedade da información pola que pululan unha inxente cantidade de vocábulos novos. A entrada e convivencia de elementos lingüísticos alleos e autóctonos nunha lingua x sempre ocasiona tensións, aínda que haxa xeitos de as suavizar (por exemplo, o prestixio do inglés como lingua franca). Neste contexto, tradución especializada e terminoloxía son dúas caras dunha mesma moeda, a calidade dunha repercute na outra e viceversa.

De feito, en linguas minorizadas en proceso de elaboración dun corpus terminolóxico especializado, como no caso do galego, a realización de traducións científico-técnicas é un labor dificultoso: carencia de instrumentos terminográficos nalgunhas áreas desta póla do saber, escasa documentación científica para a validación de termos, etc. A estas dificultades que engadirlles unha faceta pragmática: non tería ningún sentido que se propoñan solucións terminolóxicas, se a comunidade de usuarias e usuarios non as utiliza. Como conseguilo é parte do proceso de normalización lingüística.

Por estes e outros interrogantes transita o estudo de Iolanda Galanes (capítulo 5.2). Nel, a autora inspecciona os procedementos, recursos, estratexias e criterios para elaboración de terminoloxía científico-técnica en galego. Co fin de explicitar a toma de decisións e un método útil para se enfrontar a esta tipoloxía textual, particulariza a súa análise nun corpus moi concreto: dúas traducións de divulgación científica dende o francés ao

galego,21 e a elaboración dun glosario especializado22 cuns 300 termos en francés e equivalencias en inglés, a partir dos cales debía atopar denominacións en galego. Ao cabo, o feito de amosar todo o proceso de tradución e de escolla terminolóxica con detalle, transforma este artigo nunha ferramenta práctica á hora de realizar traducións de textos especializados nun contexto como o galego.

Invoquemos un futurible: ata hai ben pouco resultaría impensable ‗adestrar‘ software. Agora, as aplicación de conversión texto-voz e voz-texto ofrecen esta opción. Unha vez ‗acostumadas‘ á dicción do usuario, permiten transformar un texto en voz, e tamén facer o proceso á inversa: converter a voz en texto. As tecnoloxías de síntese de fala están saíndo fóra dos redutos da especialidade, popularizándose en moitos dispositivos de uso cotiá. Tal é así, que un mercado tan alleo, nun principio, como o dos videoxogos ofrece algúns trazos da conversión texto-voz e voz-texto naqueles dispositivos provistos de cámaras. Nun principio, aparatos e aplicacións informáticas tan dispares como axentes conversacionais; sistemas que facilitan a vida a persoas con necesidades especiais; programas que permiten ‗ler‘ a un móbil ou un computador, transformando unha imaxe en voz; software para o ensino de linguas; módulos de síntese de fala en pda e aparellos médicos de monitorización de doentes, etc. Todo isto ten en común a integración de sistemas de síntese da fala.

O melloramento destas tecnoloxías outorgan un campo de investigación potente no procesamento informático de linguas naturais, no cal tamén se están a adentrar os estudos galegos. Xa existen numerosas solucións para os problemas de conversión grafema-fonema, pero Daniela Braga e Xosé Ramón Freixeiro Mato (capítulo 5.3) propoñen un modelo baseado en regras lingüísticas para o caso do galego, ideando un algoritmo de conversión grafema-fonema do galego para o integrar en sistemas de síntese de fala. En liñas xerais, a arquitectura do sistema consta de tres fases: primeiramente, recibe un input, que neste caso será un texto en galego; logo, o texto é convertido en etiquetas fonéticas, tendo sido desenvolvido para este efecto un sistema sampa para o galego, sustentado nos xa existentes para o portugués e o castelán; e, por último, o output do sistema é a transcrición fonética en sampa, que será ligada a un motor de síntese baseado en hmms (Hidden 21

As dúas obras son as seguintes: (i) Guérin-Marchand, C. (1997). Les manipulations génétiques. Paris: Presses Universitaires de France; e (ii) Delsol, M. (1998). L´hérédité des caractères acquis. Paris: Presses Universitaires de France.

22 Houard, G. (coord.) (2005). Lexique panlatin de bioéthique. Ottawa: Bureau de la traduction du Canada.

Markov Models). Ao probar o sistema, os resultados obtidos revelaron unha taxa de acerto de preto de 98,50%. Con todo, o balance da eficiencia do sistema non queda só en emitir as súas bondades, senón que se identifican os problemas e se propoñen remedios a eles.

Coda e punto de saída Esta visión exposta do complexo duns estudos galegos de tradución e paratraducoión é naturalmente parcial e non pode ilustrar toda a amplitude da posibilidade de converxencia entre estudos galegos e o translation turn. Os puntos de soldadura son interseccións que levan para un lado e para o outro, abrindo espazos e querendo colocar novas preguntas. Mais todo este nobelo de cuestións leva directamente á tradución e ao seu contexto (a paratradución), partindo dos actos máis cotiáns ata os relacionados coas novas tecnoloxías, dende os produtos televisivos ata á literatura ou o imaxinario social. A tradución e paratradución constitúen unha das pezas chave para describir e analizar os fenómenos culturais na súa condición permeable, mesturada e mestiza. Con todo, este tráfico de información, que foxe do control individual e colectivo en boa parte, xera distorsións, paradoxos e resistencias ás constantes transformacións dos sistemas culturais. Ao final, cultura e tradución non son reducibles á lingua.

Por onde imos levamos unha ‗cultura portátil‘, dentro e enriba da cabeza.

Non está pechada, vaise impregnando do seu contexto, ocasiona rozaduras, pero tamén entendementos. Estes acontecementos tradutivos son redes inmensas de información difíciles de contornar, polo que se fai indispensable saír do abeiro das certezas e pór os pés en terreo inexplorado e netamente transdisciplinar. Neste sentido, Soldando sal propón unha interrogación da capacidade da tradución, no seu sentido máis amplo, no seu papel privilexiado que ten na transformación cultural e dende áreas de traballo dispares (política, medios de comunicación, literatura comparada, informática, terminoloxía, música, migración, etc.). Co presente volume esperamos poder iniciar algunhas destas interseccións dunha cartografía dos estudos galegos de tradución e paratradución do futuro.

Archibald, P. (2007). ―A response to Alberto Moreiras‖, Social Text 25, 123-125. ____ (2007a). ―Urban transculturations‖, Social Text 25, 91-114.

Ariely, D. (2008). Predictably Irrational. The Hidden Forces that Shape Our Decisions. New York: HarperCollins.

Aunger, R. (ed.) (2000). Darwinizing culture. The status of memetics as a science. Oxford & New York: Oxford University Press. ____ (2002). The Electric Meme. A New Theory of How We Think. New York: Free Press Azougarh, A. (1996). Miguel Barnet: rescate e invención de la memoria. Genève: Editions Slatkine.

Baceiredo, R. (2006). O suxeito posmoderno. Entre a estética e o consumo. Vigo: Galaxia.

Bagno, M. [1999] (432006). Preconceito Lingüístico – o que é, como se faz. São Paulo: Edições Loyola.

Badiou, A. (2007). El ser y el acontecimiento. [Trad. de R.J. Cerdeiras, A.A. Cerletti e N. Prados]. Buenos Aires: Manantial.

Ballester Casado, A. (2001). Traducción y nacionalismo: la recepción del cine americano en España a través del doblaje (1928-1948). Granada: Editorial Comares.

Baltrusch, B. & G. Constenla Bergueiro, A. Fernández Rodríguez, I. Galanes Santos, X.M. Garrido Vilariño, A. Luna Alonso & S. Montero Küpper (2008). ―El observatorio de la traducción en Galicia: A Biblioteca de Tradución‖. In Luis Peguenaute et al. (eds.), La traducción del futuro: mediación lingüística y cultural en el siglo XXI: La traducción y su práctica (vol. 1). Barcelona: PPU, 141-149.

Baltrusch, B. (1999). ―Filosofía e estética da ‗retranca‘ a súa intencionalidade e reflexividade en Suso de Toro e Antón Reixa‖. In D. Kremer (ed.), Actas do V Congreso Internacional de Estudios Galegos (vol. 2). Sada (A Coruña) & Trier: Ediciós do Castro & Galicien-Zentrum der Universität Trier, 1037-1048. ____ (2004). ―Sobre o «transiberismo» como metanarrativa. José Saramago entre universalismo e pós-colonialismo‖. In O. Grossegesse (ed.), «O estado do nosso futuro». Brasil e Portugal entre identidade e globalização. Berlin: Edition Tranvía, 111133. ____ (2005). ―Mudança posue tudo… Acerca de tradución & paratradución da cultura‖, Grial 165, 38-45. ____ (2007a). ―É todo tradución? Elementos socioculturais, neurocientíficos e meméticos para unha teoría holística da para/tradución (I)‖, Viceversa 12, 9-38. ____ (2007b). ―O anxo da tradución: sobre a teorá da tradución crítica de Walter Benjamin‖, Viceversa 13, 105-133. ____ (2008). ―Tradución e nación: Galicia entre a Lusofonía e o Posnacionalismo‖, Grial 179, 60-67.

____ (2008a). ―Traduciendo entre la entropía y la subversión: la obra postmoderna de Adilia Lopes‖, Iberoromania 65, 1-17. ____ (2008b). "Elementos para uma Crítica de Tradução e Paratradução – Teoria e Prática no Caso das Traduções Culturais Modernistas", TradTerm: Revista Interdepartamental de Tradução e Terminologia 14, São Paulo: USP, 15-50.

Baptista, M.ªM. (2000). ―Da Cultura Europeia à Lusofonia: Pensar o Impensado com Eduardo Lourenço‖, Página Profissional de María Manuel Rocha Teixira Baptista. Consulta: 02.05.2008. <http://sweet.ua.pt/~mbaptista/da%20cultura% 20europeia %20a%20lusofonia.pdf> Barnet, M. (1985). Gallego. La Habana: Editorial Letras Cubanas. ____ (1995). ―Intervención especial «La historia como identidad»‖. In Memorias del encuentro Cuba: Cultura e Identidad nacional. La Habana: Ediciones Unión, 213224.

Barros, M.J., R. Maia, K. Tokuda, F. Resende & D. Freitas (2005). ―HMM-based European Portuguese TTS System‖. In Proceedings of Interspeech 2005 (Lisboa, 4-8 setembro de 2005). 2581-2584.

Barros, M.J. (2001). Estudo Comparativo e Técnicas de geração de Sinal para a síntese da Fala. [Dissertação de Mestrado]. Porto: Faculdade de Engenharia da Universidade do Porto.

Basnett, S. (1991). Translation Studies. London: Routledge.

Batchelor, D. (2002). Cromofobia. Madrid: Síntesis.

Battella Gotlib, N. & Equipe IMS (2004). ―Memória seletiva. A descoberta do mundo‖, Cadernos de Literatura Brasileira (Clarice Lispector) 17-18, 8-43.

Baujín, J. A. (2002). ―Caminos del gallego en la cultura cubana‖. In Memorias I. La Habana: Arte y Literatura, 169-180.

Ball, Ph. (2004). Critical Mass. How One Thing Leads to Another. New York: FSG Books.

Bauman. Z. (2003). Modernidad líquida. México: Fondo de Cultura Económica. ____ (2007). Vida líquida. [Trad. de Albino Santos Mosquera]. Barcelona: Paidós.

Benet-Martínez, V., J. Leu, F. Lee & M.W. Morris (2002). ―Negotiating biculturalism. Cultural frame switching in biculturals with oppositional versus compatible cultural identities‖, Journal of Cross-Cultural Psychology 33:5, 492-516.

Benjamin, W. (1991). Écrits français. París: Gallimard. ____ (1991a). Gesammelte Schriften (7 vols.). Frankfurt a.M.: Suhrkamp. ____ [1923] (1991b). ―Die Aufgabe des Übersetzers‖. In R. Tiedemann & H. Schweppenhäuser (eds.), Gesemmelte Schriften (vol. 1). Frankfurt a.M.: Suhrkamp, 9-21. ____ (1992). ―Über den Begriff der Geschichte‖. In W. Benjamin, Sprache und Geschichte. Stuttgart: Reclam, 141-154.

Bhabha, H.K. (1990). Nation and Narration. London & New York: Routledge. ____ (1994). The Location of Culture. London & New York: Routledge.

Black, A., K. Lenzo & V. Pagel (1998). ―Issues in Building General Letter to Sound Rules‖. In 3rd ESCA Workshop on Speech Synthesis (Jenolan Caves, Australia, novembro de 1998). 77-80.

Blackmore, S. (1999). The Meme Machine. Oxford: Oxford University Press.

Bolaño, C.R. Siqueira. (1988). ―Mercado brasileiro de televisão‖. Aracaju, Universidade Federal de Sergipe, PROEX/CECAC/Programa Editorial.

Bonito Oliva, A. (1988). Il tallone di Achile. Sull‘arte contemporanea. Milano: Feltrinelli.

Borelli, O. (1981). Clarice Lispector. Esboço para um possível retrato. Rio de Janeiro: Nova Fronteira.

Borges, K. (2000) ―Passo a passo, na Bahia‖. Especial de 50 anos de TV. Jornal A Tarde, Salvador, 16 set.

Borges, S. (1988). ―TV Educativa – 3 anos, Aniversário e Crise‖. Jornal Tribuna da Bahia, 19 nov.

Bosch, A. & W. Daelemans (1993). ―Data-oriented methods for grapheme-toPhoneme conversion‖. In Sixth Conference of the European Chapter of the Association for Computational Linguistics (EACL 93) (Utrech, Holanda, abril de 1993). 4553.

Bourdieu, P. (1980). Le sens pratique. Paris: Minuit.

Braga, D., L. Coelho & F.G.V. Resende Jr. (2006). ―A rule-based grapheme-to- Phone converter for TTS systems in European Portuguese‖. In VI International Telecommunications Symposium (ITS 2006) (Fortaleza-CE, Brasil, setembro de 2006).

976-981.

Bricker Balken, D. (2005). Abstract Expressionism. London: Tate Publishing.

Brockman, J. (1996). ―Introducción. La tercera cultura que emerge‖. In J. Brockman, La tercera cultura. Más allá de la revolución científica. [Tradución de Ambrosio García]. Barcelona: Tusquets, 13-26.

Brunette, L. (2000). ―L‘auto-révision. Contexte d‘une formation en révision‖. In D. Gouadec (dir.), Formation des traducteurs. Actes du Colloque International Rennes 2 (Paris, 24-25 setembre 1999). Paris: La Maison du dictionnaire, 173-179.

Brusatin, M. (1987). Historia de los colores. Barcelona: Paidós.

Bucci, E. & M.R. Kehl (2004). Videologias. São Paulo: Editora Boitempo.

Bueno, G. (62000). El mito de la cultura. Ensayo de una filosofía materialista de la cultura.

Barcelona: Prensa Ibérica.

Bunge, M. (2008). Semántica I. Sentido y referencia. [Trad. de R. González del Solar].

Barcelona: Gedisa.

Caballé, A. (2004). ―Seguir los hilos‖, Quimera 240, 10-13

Cabré, M.ªT. (1999). ―Las fuentes terminológicas para la traducción‖. In M.ªT. Cabré, La terminología: representación y comunicación. Barcelona: Institut Universitari de Lingüística Aplicada, 203-229.

Calvo, T. (2008). ―Un disco e un libro recollerán as pezas do repertorio galegocubano‖, La Voz de Galicia (03.03.2008). Consulta: 06.03.2008. <http://www.lavozdegalicia.es/ cultura/2008/03/03/0003_6618914.htm> Caminha, A. (2005). Buen criollo. [Trad. de Á. Caso]. Valencia: Pre-textos.

Campos. H. de (1993). ―Entrevista a Arnaldo Antunes‖, Vogue 196, 16-18.

Canibal, A. Luxúria (2003). Estilhaços. Vila Nova de Famalicão: Quasi.

Carballeira Anllo, X.M. (coord.) (2000). Gran diccionario Xerais da lingua. Vigo: Xerais.

[GDXL] Carbonell i Cortés, O. (1997). Traducir al Otro: Traducción, exotismo, postcolonialismo.

Cuenca: Publicaciones de la Universidad de Castilla-La Mancha.

Carlson, M. (1996). Performance: A Critical Introduction. London: Routledge.

Carpentier, A. (1946). La música en Cuba. México D.F.: Fondo de Cultura Económica.

Casares, C. (1998). ―I‘m going to be blind‖. [Trad. de T. Escasany]. Donaire 11, 8182. ____ (2004). Wounded Wind. [Trad. de R. Rutherford]. Aberystwyth (Gales): Planet Books.

Caseiro, D.A. & I. Trancoso (2002). ―Grapheme-to-Phoneme Using Finite-State Transducers‖. In 2002 IEEE Workshop on Speech Synthesis (Santa Mónica, California, EUA, setembro de 2002). (s.n.).

Castro Vázquez, O. (2006). ―Ideoloxías textuais e paratextuais nas traducións de Le deuxième sexe, de Simone de Beauvoir‖, Viceversa 12, 49-78.

Cavalcante, A.C. (2005). ―Vinte anos de programação regional‖. Jornal A Tarde: Revista da TV. Salvador, 6 nov., 20.

Cavalli-Sforza, L.L. (2007). La evolución de la cultura. Propuestas concretas para futuros estudios. [Trad. de Xavier González Rovira]. Barcelona: Anagrama.

Cedán Fraga, A. (1998). A televisión en Galicia. Santiago de Compostela, Editora Lea. Chotimongkol, A. & A. Black (2000). ―Statistically trained orthographic to sound models for Thai‖. In Proceedings of ICSLP 2000 (Beijing, China, outubro de 2000). 533-554.

Cifuentes, D. Portales (2002) ―A EMPRESA: A televisão pública na América Latina: crises e oportunidades‖. In O. Rincón (org), Televisão pública: do consumidor ao cidadão. São Paulo: Editora Friedrich-Ebert-Stiftung, 119-153.

Cirio, N.P. (2005). ―Desaparición, permanencia y cambios en las prácticas musicales de la colectividad gallega de la Argentina‖. Música Clásica Argentina. Consulta: 9.02.2009. <www.musicaclasicaargentina.com/3articulosgal.htm>

Cixous, H. (1986). Entre l‘écriture. Essai. Paris: Éditions des Femmes.

Clyne, M. (ed.) (1992). Pluricentric Languages. Differing Norms in Differing Nations. Berlin & New York: Mouton de Gruyter.

Coker, Cecil H., Kenneth W. Church & Mark Y. Liberman (1990). ―Morphology and rhyming: Two powerful alternatives to letter-to-sound rules for speech synthesis‖. In Proceedings of the ESCA Workshop on Speech Synthesis (Autrans, France, setembro de 1990). 83-86.

Colmeiro, J.F. (1998). ―«Pr‘a Habana me vou»: Identidad, tropicalización y nomadismo cultural en Gallego de Miguel Barnet.‖ In G. Cabello-Castellet et al. (eds.), Cine-Lit III: Essays on Hispanic Film and Fiction. Corvalis: Oregon State University, 168-183. ____ (2008) ―Re-collecting Women‘s Voices from the Past: The Hybridization of Memories in Dulce Chacón‘s La voz dormida.‖. In K. McNerney & K. Glenn (eds.), Visiones y revisiones: La narrativa de mujer del siglo XX. Amsterdam: Rodopi, 191-209.

Cunqueiro Mora, A. (1996). Merlin and Company. [Trad. de C. Smith]. Londres: Everyman.

Damper, R.I., Y. Marchand, M.J. Adamson & K. Gustafson (1998). ―Comparative Evaluation of Letter-To-Sound Conversion Techniques For English Text-ToSpeech Synthesis‖. In Proceedings of 3rd ESCA/COCOSDA International Workshop on Speech Synthesis (Jenolan Caves, Australia, novembro de 1998). 53-58.

Dancette, J. (1989). ―La faute de sens en traduction‖, TTR 2/2, 83-102. ____ (1995). Parcours de traduction: Étude expérimentale du processus de compréhension. Lille: Presses Universitaires de Lille.

Daviña Facal, L. (1993). Problemas do léxico científico. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia & Dirección Xeral de Política Lingüística. ____ (1999). Lingua e ciencia. Vigo: Xerais. ____ (2002). Diccionario das ciencias da natureza e da saúde. A Coruña: Deputación da Coruña.

Dawkins, R. [1976] (1989). The Selfish Gene. Oxford: Oxford University Press.

Debord, G. (1996). La société du spectacle. Paris: Gallimard.

Denís, Rei de Portugal (1997). ―Song about Provençal Poets‖. [Trad. de R. Zenith].

Donaire 8, 91.

Derrida, J. (1967). De la grammatologie. Paris: Minuit. ____ [1996] (2001). O Monolinguismo do Outro ou a Prótese de Origem. [Trad. de F. Bernardo]. Porto: Campo das Letras.

Dias, M. (2000). ―Quinze anos em sintonia com a diversidade baiana‖. Jornal Correio da Bahia, Salvador, 9 nov.

Díaz, L. (1999). ―Informe sobre la televisión en España (1989-1998): La década abdominable‖. Barcelona: Edición B. Dobao, X.A. (1994). ―A lingua galega e a TVG. Situación actual e propostas para unha nova política lingüística (II)‖, Cadernos de Lingua 9, 27-53. ____ (2004). ―Dez teses para interpretar a dobraxe en Galicia‖, A Trabe de Ouro 56, 377-390.

Durán, R. (1989). ―O xurdimento dos medios de comunicación galegos‖. Santiago de Compostela: Consellería de Presidencia e da Administración Pública & Xunta de Galicia.

Elena, P. (1999). ―La crítica de la traducción: otros métodos, otros objetivos‖, Trans 3, 9-22.

Etxaniz, X. (2006). ―Actividad editorial en vasco. Mejor que nunca y ¿en crisis?‖. In VV.AA., Anuario sobre el libro infantil y juvenil 2006. Madrid: Ediciones SM. Etxebarria, I. (1994). ―Doblaje y subtitulación en Euskal Telebista‖. In F. Eguíluz et al. (eds.), Transvases culturales: literatura, cine, traducción. Gasteiz: Euskal Herriko Univertsitatea, 191-197.

Even-Zohar, I. (1996). ―A posición da traducción literaria dentro do polisistema literario‖. [Trad. de X.M.ª Gómez, C. Noia & M. Sola Bravo]. Viceversa 2, 59-65. Évora, T. (1997). Orígenes de la música cubana: los amores de las cuerdas y el tambor. Madrid: Alianza Editorial.

Fan, Z. (1990). ―Some remaks on the criteria of translation‖, Babel 36/2, 97-110.

Faulstich, E. (2002). ―Variação em terminologia. Aspectos de socioterminologia‖. In G. Guerrero Ramos & M.F. Pérez Lagos (coords.), Panorama actual de la terminología. Granada: Comares, 65-91.

Fernández del Riego, F. (1984). Escritores de Portugal e do Brasil. Sada (A Coruña): Ediciós do Castro.

Fernández Ocampo, A. (2002). A esperanza bretona. Á luz dos estudios de traducción. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco. ____ (2005). ―Baixo o impulso da repetición. Historia de la traducción en España, de Lafaga & Pegenaute (eds.)‖, Viceversa 11, 261-266. ____ (2005a). ―O despeito de Mami Wata: a actitude holística nos Estudos sobre tradución‖, Viceversa 9-10, 71-80.

Fernández Rei, F. (1993). ―La place de la langue galicienne dans les classifications traditionnelles de la Romania et dans les classifications standardalogiques récentes‖, Plurilinguismes 6, 89-120.

Fernández, M.J. (2006). ―Emigration et développement. La signature du Traité hispano-français d‘émigration de 1961‖. Relatorio presentado no Encontro sobre a emigracion e o exilio galego en Francia, París, marzo de 2004, Francia.

Figueroa, A. (1996). Lecturas alleas. Sobre das relacións con outras literaturas. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco. ____ (2001). Nación, literatura, identidade. Comunicación literaria e campos sociais en Galicia.

Vigo: Xerais.

Fisher, L. (2008). Rock, Paper, Scissors. Game Theory in Everyday Life. New York: Basic Books.

França, J.-A. (2004). História da Arte em Portugal: o Modernismo. Lisboa: Presença.

Freixas, L. (2001). Clarice Lispector. Barcelona: Omega.

Freixeiro Mato, X.R. (1998). Gramática da Lingua Galega I. Fonética e Fonoloxía. Vigo: Edicións A Nosa Terra.

García, J.A. (2001). Guía crítica del cine cubano de ficción. La Habana: Arte y Literatura.

Garrido Vilariño, X. M. (2005). ―Texto e paratexto. Tradución e paratradución‖, Viceversa 9, 31-39. ____ (2007). ―Ideología y traducción: la paratradución‖, Lenguas en contexto. Revista de la Facultad de Lenguas de la Benemérita Universidad Autónoma de Puebla 4, 52-59.

Garrido, C. & C. Riera (2000). Manual de galego científico. Ourense: Associaçom Galega da Língua.

Consultores. (2004). ―El anuario de la televisión 2004. Guía de los profesionales, los programas y las empresas del sector en España‖. Madrid: GECA Consultores.

GECA

Genette, G. (1987). Seuils. Paris: Seuil.

Gigerenzer, G. (2008). Decisiones instintivas. La inteligencia del inconsciente. [Trad. de J. Soler]. Barcelona: Ariel.

Giles, J. & T. Middleton (22008). Studying Culture. A Practical Introduction. Malden (MA): Blackwell Publishing.

Goldberg, R.L. (1999). Performance Art: From Futurism to the Present. London: Worl of Art. González Fernández, H. (1996). ―Rompente, poderosa pomada‖, Anuario de Estudos Literarios Galegos 1997, 47-84.

González, M. (2000). ―Cuba, Galicia: cine e emigración‖. In C. Fontenla San Juan & M. Silve, Galicia-Cuba: un patrimonio cultural de referencias y confluencias (Santiago de Compostela, 24-26 de marzo 1999). Sada (A Coruña): Ediciós do Castro, 199212.

Gouadec, D. (1989). ―Comprendre, évaluer, prévenir‖, TTR 2/2, 35-54.

Hassin, R.R., J.S. Uleman & J.A. Bargh (2005). The New Unconscious. New York: Oxford University Press.

Hatim, B. & I. Mason (1990). Discourse and the Translator. London: Longman.

Hermans, T. (ed.) (1985). The Manipulation of Literature Studies in Literary Translation.

London: Croom Helm.

Hermida Ruibal, A. (2001). Glosario de termos de internet. [Proxecto fin de carreira]. Vigo: Universidade de Vigo. Dispoñible en Internet: <http://webs.uvigo.es /sli/glinternet/ index.html> (10.10.2007).

Herz, D. (1987). A História Secreta da Rede Globo. Porto Alegre: Editora Tche!.

Hewson, L. & J. Martin (1991). Redefining Translation. The Variation Approach. London: Routledge.

Hobsbawm, E. & T. Ranger (1983). The Invention of Tradition. Cambridge: Cambridge University Press.

Holmes, J. (1988). Translated Papers in Literary Translation and Translation Studies. Amsterdam: Rodopi.

Hooper, K. (2005). ―Novas cartografías nos estudos galegos. Nacionalismos literario, literatura nacional, lecturas posnacionais‖, Anuario Grial de Estudos Literarios Galegos 2005, 64-73.

House, J. (1977). A Model for Translation Quality Assessment. Tübingen: TBL & Verlag Gunter Narr.

Huntington, S. (1996). The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. New York: Simon & Schuster.

Hurtado, A. (2001). Traducción y traductología: introducción a la traductología. Madrid: Cátedra.

Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística — IBGE (2005). ―Tabelas das Grandes Regiões. Censo Demográfico 2000 — Resultados do Universo‖. IBGE (Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística.

Consulta: 18.10.2005. <http://www.ibge.gov.br/home/estatistica/populacao/censo2000/tabelagran des_regioes211.shtm> Instituto Galego de Estatística — IGE (2005). ―Principais datos de Galicia‖. IGE (Instituto Galego de Estatística. Consulta: 18.10.2005. <http://www.xunta.es/wiges /hipertablas/datos_basicos.jsp> Internacional Situacionista (1999-2001). Textos completos en castelán da revista Internationale Situationiste (1958-1969). 3 vols. Madrid: Literatura Gris.

Izard, N. (1992). La traducció cinematogràfica. Barcelona: Centre d‘Investigació de la Communicació & Generalitat de Catalunya.

Júdice, N. (1998). As Máscaras do Poema. Lisboa: Aríon.

Junqueira, V. (2004). Mão Morta: narradores da decadência. Vila Nova de Famalicão: Quasi.

Kaplan, R.M. & M. Kay (1994). ―Regular models of Phonological rule systems‖, Computational Linguistics 20(3), 331-378.

Kaprow, A. (1996). Assemblage, Environments & Happenings. New York: Harry N. Abrams.

Kups-Losereit, S. (1985). ―The problem of translation error evaluation‖. In C. Titford & A.E. Hieke (eds.), Translation in Foreign Language Teaching and Testing. Tübingen: Narr, 169-179.

Lakoff, G. & M. Johnson (1999). Philosophy in the Flesh. The Embodied Mind and Its Challenge to Western Thought. New York: Basic Books.

Lakoff, G. (2007). No pienses en un elefante. Lenguaje y debate político. [Trad. de M. Mora].

Madrid: Editorial Complutense.

Laplantine, F. & A. Nouss (2001). Metissages. De Archimboldo a zombi. Paris: Pauvert.

Larose, R. (1989). Théories contemporaines de la traduction. Québec: Presses de l‘Université de Québec.

Ledo Andión, M. (2001) ―O audiovisual‖. In X. López García (coord.), A comunicación en Galicia 2000. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, 85101. ____ (2005) ―Tamén na televisión un mondo diverso é possible‖. In X. López García (coord.), Tres décadas de Televisión en Galicia: Cronoloxía e posicións perante o desafío den novo modelo audiovisual. Santiago de Compostela: Sección de Comunicación do Consello da Cultura Galega.

Lefevere, A. (ed.) (1992) Translation, Rewriting, and the Manipulation of Literary Fame.

London: Routledge.

Levi, P. (1986). If This is a Man: Remembering Auschwitz. A 3-In-1Volume by Primo Levi: Suvival in Auschwitz, The Reawakening, Moments of Reprieve. [Inclúe:] ―Afterword: The Author‘Answers to his Reader‘s Questions‖. [Trad. de R. Feldman]. New York: Summits Books. ____ (1987). Si c‘est un homme. [Trad. de M. Schruoffeneger]. Paris: Julliard. ____ (1989). Se questo è un uomo. La tregua. Torino: Einaudi. ____ (1995). Si esto es un hombre. [Trad. de P. Gómez Bedate]. Barcelona: Muchnik.

Lispector, C. (1998). Água Viva. Rio de Janeiro: Rocco.

Llewellyn, M. (2000). ―Them and Other Stories‖. Celtic Cultural Studies, an Interdisciplinary Online Journal. Consulta: 05.11.2006. <http://www.celtic-culturalstudies.com/ papers/ 02/ferrin-01.html> Lourenço, E. (1999). A Nau de Ícaro seguido de Imagem e Miragem da Lusofonia. Lisboa: Gradiva. ____ (2005). A Morte de Colombo. Metamorfose e Fim do Ocidente como Mito. Lisboa: Gradiva.

Lucassen, J.M. & R.L. Mercer (1984). ―Discovering Phonemic based forms automatically: an information theoretic approach‖. In IEEE International Conference on Acoustics, Speech and Signal Processing (marzo de 1984). 42-45.

Luna Alonso, A. & S. Montero Küpper. (2006). ―Aspectos paratradutivos e políticas editoriais da literatura infantil e xuvenil traducida‖. In A. Luna Alonso & S. Montero Küpper (eds.), Tradución e Política editorial da Literatura infantil e xuvenil.

Vigo: Servizo de Publicacións da Universidade de Vigo, 11-23.

Luna Alonso, A. (2003). ―Imaxes e representacións do outro: a literatura galega cara ás linguas do estado español‖, Anuario Grial de Estudos Literarios Galegos 2003, 52-59.

Lyotard, F. (1971). Discours, figure. Paris: Klincksieck.

Machado, A. (2000). A televisão levada a sério. São Paulo: Editora SENAC. Maneiro Vila, A. (1989). Funcións da TV Autonómica Galega e do Centro Rexional de TVE en Galicia: Investigación sobre a razón de ser de duas ofertas públicas de TV nunha Comunidade Autônoma. Santiago de Compostela: Consellería de Presidencia e da Administración Pública & Xunta de Galicia.

Marco, J. (2001) ―La descripción y comparación de traducciones: hacia un modelo integrador‖. Sendebar 12, 129-152.

Marcus, G. (1989). Lipstick Traces. A Secret History of the Twentieth Century. Cambridge: Harvard University Press.

Marcus, G.F. (2001). The Algebraic Mind. Integrating Connectionism and Cognitive Science.

Cambridge (MA): MIT Press.

Margarido, A. (2000). A Lusofonia e os Lusófonos: Novos Mitos Portugueses. Lisboa: Edições Universitárias Lusófonas.

Maria, C. (1985) ―Depois de 12 anos a Bahia inaugura sua TV Educativa‖. Jornal da Bahia, Salvador, 8 nov.

Martí i Pérez, J. (1996). ―Música y Etnicidad: una introducción a la problemática‖, Revista Transcultural de Música/Transcultural Music Review, 2.

Martínez de Sousa, J. (1999). Manual de edición y autoedición. Madrid: Pirámide.

Martínez Pereiro, C.P. (2003). ―Do carácter transitivo da literatura e da plástica (...e mais da cor nunha narrativa de Lois Pereiro)‖. In M.ª do A. Tavares Maleval & F. Salinas Portugal (orgs.), Estudos Galego-Brasileiros. Rio de Janeiro: H.P. Comunicação, 295-326.

Martins, E. (2002). Cultura e Poder. Brasília: IRBI. Martins, M. de Lemos (2006). ―Lusofonia e Luso-tropicalismo: equívocos e possibilidades de dois conceitos hiper-identitários‖, Visages d‘Amérique Latine 3, 89-96.

Meltzer, B.N. & G.R. Musolf (2002). ―Resentment and Ressentiment‖, Sociological Inquiry 72:2, 240-255.

Méndez Ferrín, X.L. (1996). Them and Other Stories. [Trad. de J. Rutherford, X. de Toro & B. Fernández Salgado]. Aberystwyth (Wales): Planet Books.

Meng, H.M.,S. Seneff & V. Zue (1994). ―Phonological parsing for bi-directional letter-to-sound/sound-to-letter generation‖. In ARPA Human Language Technology Workshop (Princeton, EUA, marzo de 1994). 289-294.

Meschonic, H. (1973). Pour la poétique. Paris: Gallimard.

Monteagudo, H. & X.M. Bouzada Fernández (2003). O proceso de normalización do idioma galego (1980-2000). Volume III: Elaboración e difusión da lingua. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega.

Monteagudo, H. (1995). ―Na procura da «Recendente Pantera»: os escritores galegos e a construcción da lingua literaria‖, Revista Colóquio/Letras 137/138, 51-64.

Montero Domínguez, X. (2005). ―Un achegamento á tradución para a dobraxe en Galicia‖, Madrygal, 91-96. ____ (2006). ―Achegas para a tradución de produtos destinados á dobraxe cara ao galego‖, Viceversa 12, 111-120.

Moreiras, A. (2007). ―Freedom from transculturation. A response to Priscilla Archibald‖, Social Text 25, 115-122. ____ (2007a). ―Transculturación e conciencia dobre‖. O espectro politico hoxe. Ilustración e barbarie. Vigo: Universidade de Vigo. Consulta: 06.04.2008. <http://www.uvigo.tv/ gl/serial/254.html> Moreira, P. (1991) ―A difícil tarefa da TVE de levar uma programação educativa e alternativa‖. Jornal Correio da Bahia. Salvador. 19 out.

Mossop, B. (1989). ―Objective translational error and the cultural norm of translation‖, TTR 2/2, 55-70.

Mott, L. (2002) ―Vozes da sociedade civil: o movimento homossexual no Brasil‖. In S. Caldas Alcides et al. (ed.), Atas Simpósio. Brasil: 500 anos despois (Santiago de Compostela, 6 a 10 de novembro de 2000). A Coruña: Deputación Provincial da Coruña, 135-140.

Moure, T. (2004). A xeira das árbores. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco.

Nación Reixa (1997). Safari mental. [Gravación sonora]. Irún: Esan Ozenki Records.

Neira Vilas, X. (1994). Memoria da emigración. Sada (A Coruña): Ediciós do Castro.

Neto, J. Pires (2005). Bahia Singular e Plural: registro audiovisual de folguedos, festas e rituais populares. Salvador: Secretaria da Cultura e Turismo & Fundação Cultural.

Neves, F. dos Santos (2001). Para uma Crítica da Razão Lusófona: Onze Teses sobre a CPLP e a Lusofonia. Lisboa: Edições Universitárias Lusófonas.

Newmark. P. (1991). About Translation. Clevedon: Multilingual Matters Ltd. Nida, E.A. & C.A. Taber (1974). The Theory and Practice of Translation. Leiden: E. J. Brill.

Noia Campos, M.ªC. (1995). ―Historia da traducción en Galicia no marco da cultura europea‖, Viceversa 1, 13-62. ____ (2004). ―El ámbito de la cultura gallega‖. In F. Lafarga & L. Pegenaute (eds.), Historia de la traducción en España. Salamanca: Ambos Mundos, 721-790.

Noiriel, G. (1992). Population, immigration et identité nationale en France XIXe – XXe siècle.

Paris: Hachette.

Nora, P. (org.) 1984/1986. Les Lieux de Mémoire (2 vols.). Paris: Gallimard.

Nord, Ch. (1991). Textanalyse und Übersetzen: theoretische Grundlagen, Methode und didaktische Anwendung einer übersetzungsrelevanten Textanalyse. Heidelberg: Julius Groos Verlag. ____ (1996). ―El error en la traducción: categorías y evaluación‖. In A. Hurtado (ed.), La enseñanza de la traducción. Castellón: Universitat Jaume I, 91-107.

Nouss, A. (1995). ―La traduction comme OVNI‖, Meta 3, 335-342. ____ (2005). Plaidoyer pour un monde métis. Paris: Les éditions Textuel. ____ (2007). ―Translation and métissage‖. In P. St-Pierre & P.C. Kar (eds.), Translation. Reflections, Regractions, Transformations. [Trad. de Paul St-Pierre]. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins, 245-252.

Oliveira, C., L. Moutinho & A. Teixeira (2004) [no prelo]. ―Um novo sistema de conversão grafema-fone para PE baseado em transdutores‖. In Actas do II Congresso Internacional de Fonética e Fonologia (Maranhão, Brasil).

Oliveira, L., M.C. Viana & I. Trancoso (1992). ―A Rule-Based Text-to-Speech System for Portuguese‖. In Proc. ICASSP 92 - Int. Conf. on Acoustics, Speech, and Signal Processing (San Francisco, EUA), 73-76.

Oliveira, L.C. (1996). Síntese de Fala a Partir de Texto. [Dissertação de doutoramento].

Lisboa: Instituto Superior Técnico & Universidade Técnica de Lisboa.

Oliveira, P.C. Miguez de (2002) A Organização da Cultura na ―Cidade da Bahia‖. [Tese de doutoramento]. Salvador de Bahia: Facultade de Comunicação (Universidade Federal da Bahia).

Oliveira, S.M. de (2002). ―Discourses of identity at the Spanish/Portuguese border.

Self-identification strategies of centre and periphery‖, National Identities 4:3, 245-256.

Ortiz, F. (1963). Contrapunteo cubano del tabaco y el azúcar. La Habana: Consejo Nacional de Cultura. ____ (1987). Contrapunteo cubano del tabaco y del azúcar. Caracas: Biblioteca Ayacucho.

Ortiz, R. (1998). A Moderna Tradição Brasileira. São Paulo: Brasiliense.

Palacio, M. (2001). Historia de la televisión en España. Barcelona: Gedisa.

Palazuelos, J.C. et al. (1992). El error en traducción. Santiago de Chile: Universidad Católica de Chile.

Patiño, A. (1993). Xeometría líquida. Santiago: Positivas. ____ (2002). Horizonte vertical 1987-2001. Madrid: Ayuntamiento de Madrid.

Patterson, C. (2007). ―Traducir Castelao ao inglés: desafíos de difusión e recepción no mundo anglófono‖, A Trabe de Ouro 69, 57-71.

Pereiro, L. (1997). ―Náufragos do Paradiso‖, Luzes de Galiza 28, 11-30.

Pérez Durán, G. (2008). A espiral posmoderna. Unha perspectiva da (para)tradución dende a neurociencia e a memética. [Traballo de investigación tutelado, dir. B. Baltrusch].

Vigo: Universidade de Vigo.

Pérez Sánchez, M.A. (1997). ―Navy Bar‖. [Trad. do Translation Workshop of the Centre for Galician Studies de Oxford]. Donaire 8, 90.

Pessoa, F. [1986]. Portugal, Sebastianismo e Quinto Império. [Ed. por António Quadros].

Mem Martins: Europa-América.

Piedra, M. (1999). ―En el Corán no hay camellos‖. In C. Fontenla San Juan & M. Silve, Galicia-Cuba: un patrimonio cultural de referencias y confluencias (Santiago de Compostela, 24-26 de marzo 1999). Sada (A Coruña): Ediciós do Castro, 213228.

Rabadán, R. (1991). Equivalencia y traducción. Problemática de la equivalencia translémica inglés-español. León: Universidade de León.

Radhakrishnan, R. (1992). ―Nationalism, Gender, and the Narrative of Identity‖. In A. Parker et al. (eds.), Nationalisms and Sexualities. New York: Routledge, 77-95.

Regueira, X.L. (1997). ―Elementos para a definición dun modelo fonético estándar da lingua galega‖. In B. Fernández Salgado (ed.), Actas do IV Congreso Internacional de Estudios Galegos (vol. 1). Oxford: Centre for Galician Studies, 179-194.

Reixa, A. (1994). Viva galicia beibe. Santiago: Positivas. ____ (1999). Escarnio. Santiago: Nordesía.

Rehman, L.A. (2002). ―Recognizing the significance of culture and ethnicity. Exploring hidden assumptions of homogeneity‖, Leisure Sciences 24, 43-57.

Rich, M. (2003). ―What else was Lost in Translation‖, The New York Times (21.09.2003). Consulta: 22.02.2008. <http://www.nytimes.com/2003/09/21/ fashion /21LOST.html?ei=5007&en=5e68751e4e2a748d&ex=1379476800& partner=USERLAND&pagewanted=print&position=> Rincón, O. (org.) (2002). Televisão pública: do consumidor ao cidadão. São Paulo: Editora Friedrich-Ebert-Stiftung.

Rivas, M. (1997). ―Derradeira entrevista [a Lois Pereiro]. Apostei á carta máis alta‖, Luzes de Galiza 28, 7-10. ____ (2000). Butterfly‘s Tongue. [Trad. de M. Jull Costa & J. Dunne]. London: Harvill Press. ____ (2001). The Carpenter‘s Pencil. [Trad. de J. Dunne]. London: Harvill Press.

____ (2002). Vermeer‘s Milkmaid: And Other Stories. [Trad. de M. Jull Costa & J. Dunne]. London: Harvill Press. ____ (2003). In the Wilderness. [Trad. de J. Dunne]. London: Harvill Press. ____ (2007). ―O país portátil e a Galicia global‖, El País. Consulta: 14.02.2007. <http://www.elpais.com/articulo/Galicia/pais/portatil/Galicia/global/elpep uespgal/20070209elpgal_31/Tes> Rocha, R. (2003) ―Só se vê na TV Bahia: A Trajetória da emissora de maior audiência no Estado‖. Salvador: Relatório de Pesquisa – CNPq/PIBIC (Inédito).

Roche E. & Y. Schabes (1995). Exact Generalization of Finite-State Transductions: Application to Grapheme-to-Phoneme Transcription (Mitsubishi Electric Research Laboratories, Cambridge, EUA, Technical Report TR-95-08).

Rodríguez Castelao, D.A. (2000). Things. [Trad. de C. Patterson, K. Hooper, I. Mancebo Portela & M. Puga Moruxa]. Aberystwyth (Wales): Planet Books.

Rodríguez Fer, C. (2000). ―Beyond and Other Poems‖. [Trad. de D. Conchado, K. March, J. Palley & J. Dunne]. Galician Review 1999-2000, 3-4, 105-132.

Rodríguez Marcos, J. (2006) ―Homero no escribía en español‖, El Pais, Babelia (28.10.06) Rodríguez, S. (2006). ―A emigración galega a París entre 1960-1970‖. Relatorio presentado no Encontro sobre a emigracion e o exilio galego en Francia, París, marzo de 2004, Francia.

Rodríguez, J.L. (2003). ―Para umha Galiza plena na Lusofonia‖. In A.S. Caldas et al. (eds.), Brasil: 500 anos depois. A Coruña: Deputación Provincial da Coruña, 291303.

Rubel, P.G. & A. Rosman (eds.) (2003). Translating Cultures. Perspectives on Translation and Anthropology. Oxford: Berg.

Safranski, R. (2000). El Mal o el drama de la libertad. [Trad. de R. Gabás]. Barcelona: Tusquets Editores.

Sager, J.C. (1989). ―Quality and standars –the evaluation of translations‖. In C. Picken (ed.), The Translator‘s Handbook. London: Aslib, 91-102.

Sanguineti, E. (2001). Ideologia e linguaggio. Milano: Feltrinelli Editore.

Saramago, J. (1998). ―De como a personagem foi mestre e o autor seu aprendiz‖, Jornal de Letras, Artes e Ideias 736, 16-XII, 10-13.

Schechner, R. (2002). Performance Art. An Introduction. London: Routledge.

Schrödinger, E. (1951). Science and Humanism. Physics in our Time. Cambridge: Cambridge University Press.

Schwartz, B. (2004). The Paradox of Choice. Why Morre Is Less. New York: HarperCollins.

Sejnowski, T.J. & C.R. Rosenberg (1987). ―Parallel networks that learn to pronounce English Text‖, Complex Systems 1, 145-168.

Shelton, R. (1993). Cuba y su cultura. Miami: Ediciones Universal.

Silva, D., A. Lima, R. Maia, D. Braga, J.F. Moraes & F. Resende Jr., (2006). ―A rulebased grapheme-phone converter and stress determination for Brazilian Portuguese natural language processing‖. In VI International Telecommunications Symposium (ITS 2006) (Fortaleza-CE, Brasil, setembro de 2006). 992-996.

Simon, Sh. (1996). Gender in Translation: Cultural Identity and the Politics of Transmission.

London & New York: Routledge.

Sloterdijk, P. (1999). Sphären I. Frankfurt a. M.: Suhrkamp.

Snow, C.P. (1998). The Two Cultures. Cambridge: Cambridge University Press.

Sodré, M. (1984) A máquina de Narciso – televisão, indivíduo e poder no Brasil. Rio de Janeiro: Achiamé.

Soengas Pérez, X. (2004) ―O papel da Televisión de Galicia e da Radio Galega na normalización lingüística‖. In R. Álvarez Blanco, F. Fernández Rei & A. Santamarina (eds.), A lingua galega. Historia e actualidade. Actas do I Congreso Internacional (16-20 de setembro de 1996) (vol. 1). Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega & Consello da Cultura Galega, 431-437. Dispoñible en Internet: <http://consellodacultura.org/mediateca/pubs.pdf/galego_historia. pdf> (17.03.2009) Sousa, C. Mendes da (2000). Clarice Lispector. Figuras da Escrita. Braga: Universidade do Minho & Centro de Estudos Humanísticos.

Soutullo, D. (2001). Sobre clons e xenes: ensaios sobre as implicacións sociais da bioloxía. Santiago de Compostela: Laiovento. ____ (2007). De Darwin ao ADN: ensaios sobre as implicacións sociais da bioloxía. Santiago de Compostela: Laiovento.

Spilka, I.V. (1984). ―Analyse de traduction‖. In A. Thomas & J. Flamand (eds.), La traduction: l‘universitaire et le praticien. Ottawa: Éditions de l‘Université d‘Ottawa, 72-81.

Spitta, S. (1995). Between Two Waters: Narratives of Transculturation in Latin America.

Houston: Rice University Press.

Spivak, G.Ch. (1996). ―Subaltern studies. Deconstructing historiography‖. In D. Landry & G. MacLean (eds.), The Spivak Reader. London: Routledge, 203-236. ____ (1999). ―Translation as culture‖. In I. Carrera Suárez, A. García Fernández & M.S. Suárez Lafuente (eds.), Translating Culture. Oviedo & Hebden Brigde: KRK & Dangaroo, 17-30.

Stewart, I. (2008). La cuadratura del cuadrado y otras curiosidades matemáticas del gabinete del profesor Stewart. [Trad. de J. García Sanz & F. Pedrosa]. Barcelona: Crítica.

Taleb, N.N. (2007). The Black Swan. New York: Random House.

Taylor, P. (2005). ―Hidden Markov models for Grapheme to Phoneme conversion‖.

In Proceedings of Interspeech 2005 (Lisboa, Portugal, setembro de 2005). 19731976.

Teixeira, A.J.S. (2000). Síntese Articulatória das vogais nasais do Português Europeu. [Dissertação de doutoramento]. Aveiro: Universidade de Aveiro.

Teixeira, J.P.D. Freitas, P. Gouveia, G. Olaszy & G. Németh (1998). ―Multivox: Conversor Texto-Fala para Português‖. In Proceedings of PROPOR 98 (Porto Alegre, Brasil, novembro de 1988). (s.n.).

Toury, G. (1980). In Search of a Theory of Translation. Tel Aviv: Tel Aviv University. ____ (1995). Descriptive Translation Studies and Beyond. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins.

Trías, E. (2007). El canto de las sirenas. Argumentos musicales. Barcelona: Círculo de Lectores & Galaxia Gutemberg.

Tymoczko, M.ª (2007). Enlarging Translation, Empowering Translators. Manchester: St. Jerome Publishing.

Tyulenev, S. (2009). ―Why (not) Luhmann? On the applicability of social systems theory to translation studies‖, Translation Studies 2:2, 147-162.

Valente, J.A. (1993). ―Prólogo‖. In Lectura de Paul Celan: Fragmentos. Segovia: Instituto de Bacharelato ―Francisco Giner de los Ríos‖.

Valim, J. & Th. Biondo (2002). Televisão na Bahia – 40 anos de História. Salvador: Redecom.

Valverde, A. (2004). ―A performace en Rompente‖, Anuario Grial de Estudos Literarios Galegos 2004, 96-105.

Van Dijk, T.A. (2003). Ideología y discurso. Barcelona: Ariel Lingüística.

Varela Sieiro, X. (2006). ―Creacións escritas da emigración galega en París‖. Relatorio presentado no Encontro sobre a emigracion e o exilio galego en Francia, París, marzo de 2004, Francia.

Veiga, R. (2004) ―A lingua do noso audiovisual‖. In Comisión Técnica de Cinematografía e Artes Visuais, Libro branco de cinematografía e artes visuais en Galicia. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, 311-330. Dispoñible en Internet: <http://consellodacultura.org/mediateca/pubs.pdf/libro_branco _cine.pdf/> (17.03.2009).

Venuti, L. (1996). The translator‘s invisibility. A history of translation. London: Routledge. ____ (1998). The Scandals of Translation. Towards an Ethics of Difference. London: Routledge.

Vidal, Y. (2002). ―El fondo gallego del Instituto de Literatura y Lingüística‖. In Memorias I. La Habana: Editorial Arte y Literatura, 207-218.

Vilavedra, D. (1999). Historia da literatura galega. Vigo: Galaxia.

Villares, R. (2007). ―Galicia é nación porque creou unha cultura‖ [entrevista de Xan Carballa con Ramón Villares], El País. Consulta: 09.02.2008. <http://www.elpais.com/articulo/Galicia/Galicia/nacion/creou/unha/cultur a/elpepiautgal/20061201elpgal_21/Tes/> VV.AA. (2002).

Diccionario galego de termos médicos da Real Academia de Medicina e Cirurxía de Galicia. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. [DGTM]

VV.AA.

(2005). Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego. A Coruña: Real Academia Galega. [NOMIG]

VV.AA. (2005). Vocabulario

ortográfico da lingua galega. A Coruña: Real Academia Galega

2005. [VOLG].

Walther, I. (ed.) (2001). Arte del siglo XX. Barcelona: Taschen.

Weber, M. (2005). Conceptos sociológicos fundamentales. [Trad. de J. Abellán]. Madrid: Alianza Editorial.

Wittgenstein, L. (1989). Philosophische Untersuchungen, in Werkausgabe (vol. I). Frankfurt a. M.: Suhrkamp.

Willemyns, R. (2002). ―The dutch-french language border in Belgium‖, Journal of Multilingual and Multicultural Development 23:1&2, 36-49.

Yuste Frías, J. (2005). ―Desconstrucción, traducción y paratraducción en la era digital‖. In J. Yuste Frías & A. Álvarez Lugrís (eds.), Estudios sobre traducción: teoría, didáctica, profesión. Vigo: Servizo de Publicacións da Universidade de Vigo, 5982. ____ (2007). ―Para-traducir libros infantís‖, Viceversa 13, 135-170.

Zenith, R. (1995). 113 Galician-Portuguese Troubador Poems in Galician-Portuguese and English. Manchester: Carcanet.

Zimbardo, P. (2008). El efecto Lucifer. [Trad. de G. Sánchez]. Barcelona: Paidós. Žižek, S. (2007). ―Tolerancia multicultural como ideoloxía‖. Os sentidos das culturas.

Un diálogo aberto sobre o presente e futuro da Cultura. Santiago de Compostela: Consello da Cultura. Consulta: 09.12.2007. <http://consellodacultura.org /sentidos/?cat=3>

Rosa Aneiros (<http://www.aelg.org/Centrodoc/GetAuthorById.do?id=autor32>) is a writer and researcher at the Consello da Cultura Galega. She also works as a journalist in the press, radio and digital media. Some of her articles, which straddle literature and journalism, have been compiled in Agardando as lagarteiras (2003) and Ao pé do abismo (2007). As a fiction writer she has published short stories and novels such as Resistencia (2002), O xardín de media lúa (2004), Veu visitarme o mar (2004), Os ourizos cachos e o gran ríos gris (2008) and Sol de inverno (2009), among others. She has also collaborated in the Proxecto Neuston, a cooperation scheme among scientists and writers, and has won numerous prizes, including the Manuel Lueiro Rey (1996), the Modesto Figueiredo (1998), the Arcebispo Juan de San Clemente (2003) and the Xerais (2009) awards.

Burghard Baltrusch (http://uvigo.academia.edu/BurghardBaltrusch) received his Ph.D. (1996) and M.A. (1991) from the University of Bonn where he worked as assistant lecturer in Portuguese Literature. He is senior lecturer in Portuguese Studies at the University of Vigo, since 1999, where he has coordinated several Ph.D. programmes, e.g. in Translation & Paratranslation Studies and collaborates with the GAELT research group (Grupo de Análise e Estudo da Literatura e da Traductoloxía). He has been President of the International Association of Galician Studies (<http://www. estudosgalegos.org>) and has taught seminars on Portuguese and Brazilian literature, cultural studies, Galician studies and translation studies in Vigo, Bonn, Augsburg and Coimbra. His publications include more than 30 articles and book chapters mostly on Portuguese and Galician literature, as well as on postmodernism and translation studies.

Other books published are Bewußtsein und Erzählungen der Moderne im Werk Fernando Pessoas, Frankfurt & New York 1997 and Kritisches Lexikon der Roma-

nischen Gegenwartsliteraturen (with W.-D. Lange et al.), 5 vols., Tübingen (since 1999).

Daniela Braga (<http://www.danielabraga.com/>) has a B.A. degree in Linguistics (2000) from the University of Porto, Portugal, an M.A. degree in Discourse Analysis and Pragmatics (2005) from the University of Minho, Portugal, and a Ph.D. in Speech Synthesis (2008) from the University of A Coruña, Spain. She worked as a researcher in Speech Technology at the University of Porto (Portugal) from 2000 to 2006. Her current assignment at Microsoft Spain is as the person-in charge of speech synthesis, language expansion and research areas at the Microsoft Language Development Centre, the only Microsoft Research and Development Centre dedicated to speech technology in Europe. She was assistant lecturer at the University of Porto, Polytechnic Institute of Porto, and at the University of A Coruña. She has participated in national and international R&D projects and consortia (COST actions, ECESS, LCSTAR) since 2001, besides being an author in more than 50 papers in national and international conferences and journals, on Text-to-Speech Conversion, Speech Synthesis, Phonetics, Prosody, and Speech Recognition in several languages, including Galician.

Olga Castro Vázquez (<http://webs.uvigo.es/olgacastro/>) has B.A. degrees in Journalism from the University of Santiago de Compostela (2002) and in Translation and Interpreting from the University of Vigo (2006). Ms. Castro received her Diploma in Advanced Studies (2006) from the University of Vigo, where she completed her Ph.D. thesis on the interactions between gender, language and translation in 2010 and where she is a member of the GAELT research group (Grupo de Análise e Estudo da Literatura e da Traductoloxía). She has also worked as research associate at Sheffield Hallam University and at the University of Vic. Her published articles include: ―As traducións da literatura galega no Reino Unido. A situación actual e proxección de futuro‖, Anuario Grial de Estudos Literarios Galegos 2005, 22-37; ―Ideoloxías textuais e paratextuais nas traducións de Le Deuxième Sexe de Simone de Beauvoir‖, Viceversa 12, 2006, 49-78; ―(Para)Translated Ideologies in Simone de Beauvoir‘s Le deuxième sexe: The (Para)Translator‘s Role‖. In Teresa Seruya & Maria Lin Moniz (eds.), Translation and Censorship in Different Times and Landscapes, Newcastle 2008, 130-146; ―Género y traducción: elementos discursivos para una reescritura feminista‖, Lectora 14, 2008, 285-301.

José F. Colmeiro (<http://artsfaculty.auckland.ac.nz/staff/?UPI=jcol164>) has a Ph.D. from the University of California, Berkeley, in Hispanic Languages and Literatures (1989), an M.A. in Comparative Literature from Stony Brook University, New York (1984), and a B.A. in English from the University of Salamanca (1980). At present he holds the Prince of Asturias Chair, School of European Languages and Literatures at the University of Auckland (New Zealand). Dr. Colmeiro has taught seminars on modern Spanish literature and cultural studies, Hispanic cinema and popular music, Galician studies and transatlantic studies. His publications include more than 60 articles and book chapters and three single-authored books: on historical memory and cultural identity in modern Spain (Memoria histórica e identidad cultural), on Spanish detective fiction (La novela policiaca española), and on Manuel Vázquez Montalbán‘s fiction (Crónica del desencanto), which won the 1995 ―Letras de Oro‖ prize in the U.S. He is also the editor of three books of critical editions and collective monographs, and co-editor of the book Spain Today: Essays on Literature, Culture and Society. His latest works being finished now are: Galeg@s sen fronteiras (Xerais), a book of conversations with contemporary Galician cultural figures, and a monograph on Galician cultural studies titled Peripheral Visions, Global Positions: Remapping Galician Culture.

Gonzalo Constenla Bergueiro (<http://dialnet.unirioja.es/servlet/extaut?codigo=1182997>) is a Professor of the Escolas Oficiais de Idiomas and associate lecturer at the Faculty of Philology and Translation, University of Vigo. He was a member of the La traducción literaria en España 1940-2002 research group at the University of Barcelona, and the Biblioteca dixital da tradución literaria galega (1980-2005) at the University of Vigo, funded by the Ministry of Science and Technology. Mr. Constenla has spent time at the Universities of Kent (England), Cork (Ireland), Malta, Wales and Costa Rica, and has been guest lecturer at the Universities of Bochum (Germany) and Brussels (Belgium). He is a member of the board of editors for the journal Viceversa. Revista galega de traducción, and has been on the organising committees of several congresses, symposia and seminars. Main publications: Antoloxía do ensaio sociolingüístico, Vigo 1998; ―A situación do galego: do colonialismo á mundialización. Unha lectura política‖, in Nacionalismo e globalización: lingua, cultura e identidade, Vigo 2003; as well as overviews on literary translation into Galician published in Anuario de estudos literarios galegos, from 1995 to 2006. He is also the author of several translations from English into Galician.

Olga Fernández Nogueira (<http://www.facebook.com/people/Olga-Nogueira/1075323065?ref=sear ch>) has an M.A. in Galician Philology from the University of Santiago de Compostela, where she is a member of the Galician Literature History research group. She also has an M.A. in Musical Anthropology from the École des Hautes Études en Sciences Sociales in Paris (2006), where she worked as a lecturer at the Centro de Estudos Galegos of the University of Paris III. From 2006-2009 she looked after overseas promotion at the former IGAEM and collaborated in the development and promotion of the Galician Tunes Project. She received the María Casares Theatre Award (with Avelino González) for best adapted text from 2007 to 2009 for A raíña da beleza de Leenane, A bombilla máxica, and Aeroplanos, respectively. Her other interests are singing and playing the accordion, and she was a member of the group Chouteira.

Agustín Fernández Paz (http://www.aelg.org/Centrodoc/GetAuthorById.do?id=autor1>) teaches Galician Language and Literature in a secondary school and is a writer with a long career in storytelling for children and youngsters. Besides receiving many awards (Merlín, Edebé Juvenil, Lazarillo, Raíña Lupa, etc.), his work has been recognised outside Galicia, where he has been a member, for example, of the International Board on Books for Young People (IBBY, 1992 and 2002) and has received the National Award for Literature for Children and Young People (2008). Of particular note among his numerous published works are: Contos por palabras (1990), Cartas de inverno (1995), O centro do labirinto (1997), O laboratorio do doutor Nogueira (1998), Aire negro (2000), No corazón do bosque (2001), Noite de voraces sombras (2002), O meu nome é Skywalker (2003), Trece anos de Branca (2006), Corredores de sombra (2006), O único que queda é o amor (2007). He was a founding member of the Avantar and Nova Escola Galega movements and has published several educational works. Áurea Fernández Rodríguez (<http://webs.uvigo.es/aluna/index.php>) has a Ph.D. degree in Romance Philology from the University of Santiago de Compostela, and is presently working as a senior lecturer at the Faculty of Philology and Translation, University of Vigo. Her research focuses on French literature, comparative literature and translation studies (teaching and theory). She has participated in scientific groups and meetings in Brazil, Cuba, Canada, Switzerland, France, Romania, Germany and the United Kingdom. Her most recent works include: ―L‘orthotypographie pour traducteurs: usage et norme‖, López Díaz, Montserrat & María Montes López (eds.): Perspectives Fonctionnelles: emprunts

économie et variation dans les langues, Lugo 2006, 433-436; ―Correspondances missionnaires: l‘écart entre le texte source et le texte cible (missions d‘Amérique latine XVI siècle)‖, Transversalités, 104, 2007, 13-33; ―La recepción de las literaturas francófonas en España en el siglo XXI‖, Luis Pegenaute et al. (eds.): La traducción del futuro: mediación lingüística y cultural en el siglo XXI, Barcelona 2008, 175-184; ―La traducción literaria en el siglo XXI español-gallegoespañol‖, Assumpta Camps & Lew Zybatow (eds.): Traducción e interculturalidad, Frankfurt/Main 2008, 125-140.

Xosé Ramón Freixeiro Mato (<http://bvg.udc.es/ficha_autor.jsp?id=XosFreix&alias=&solapa=biografia >) has a Ph.D. degree in Galician-Portuguese Philology from the University of A Coruña, where he has been a senior lecturer at the Faculty of Philology, since 1993. His main lines of research are Galician grammar and sociolinguistics, literary language and stylistics. In addition to Lingua galega: normalidade e conflito (2002) and Gramática da Lingua Galega in 4 volumes (2006), his work also includes: Os marcadores discursivos. Conectores contraargumentativos no galego escrito (2005, Critics Award for research 2006), Lingua, nación e identidade (2006) and Cucou o cuco cuqueiro. Lingua e estilo na obra de Manuel María (2007, Ánxel Fole Literary Award).

Iolanda Galanes Santos (<http://webs.uvigo.es/aluna/index.php>) has a Ph.D. degree in Galician Philology from the University of Santiago de Compostela and has done postgraduate studies at the University of Laval (Quebec). She is presently working as a senior lecturer at the University of Vigo and has been President of the Galician Terminology Society since 2005. Her research focuses on linguistic planning, translation of specialized texts and terminology, and she has contributed in the production of glossaries, dictionaries and lexicons both nationally and internationally in the field of terminology. Her publications include: A lingua galega do dereito (2002); ―Procesos de implantación lingüística: a planificación terminolóxica en Galicia‖, Madrygal 8, 2005, 43-54; ―A utilización das formas de tratamento persoal no galego lexislativo e administrativo actual‖, J.M. Oro Cabanas et al. (eds.): Lengua y sociedad: lingüística aplicada en la era global y multicultural, 2006, 233-246; ―Os traballos de fin de carreira de T&I, un tesouro terminilóxico inexplorado‖, Viceversa 13, 2007, 207-220.

Xoán Manuel Garrido Vilariño (<http://webs.uvigo.es/paratraduccion/>) has M.A. degrees in Romance Philology (French) and in Hispanic Philology (Galician-Portuguese) from the

University of Santiago de Compostela. He received his Ph.D. in Translation and Interpreting Studies from the University of Vigo, in 2004. He is a secondary school Professor and teaches Galician language & literature, and Portuguese language. He also works as an associate lecturer in Translation and Interpretation, at the University of Vigo, besides working as a translator from French and Spanish into Galician. He has a permanent position in the University of Vigo‘s ―Tradución & Paratradución‖ research group and is a consultation group member of the Centro de Estudos Interculturais at the Instituto Superior de Contabilidade e Administração in Porto. Main publications: ―Os límites do cinema na representación do Holocausto: o modelo de Shoah como tradución/paratradución do acontecemento‖ in Carmen Becerra et al. (eds): Lecturas: Imágenes, Cine y Memoria, Vigo 2007, 29-49; ―Texto e Paratexto.

Tradución e Paratradución‖ (2005) in Viceversa 9-10, 31-39; (with Ana Luna Alonso) ―L‘image des interprètes dans les films de l‘Holocauste: Du casque au visage‖ in Anales de Filología Francesa 12, 151-175. Main Translations: Gaston Leroux: O Fantasma da Ópera (fr. Le fantôme de l‘Opéra), Vigo, 1998; JeanJacques Roubine: Introducción ás grandes Teorías do Teatro (fr. Introduction aux grandes théories du théâtre), Vigo, 2002; (with Burghard Baltrusch and Silvia Montero Küpper) ―A tarefa de quen traduce‖ (de. ―Die Aufgabe des Übersetzers‖), in Viceversa 13, 2007, 84-103.

Ana Luna Alonso (<http://www.bibliotraducion.uvigo.es/>) received her Ph.D. degree in French Philology from the University of Santiago de Compostela in 1998, and is presently a senior lecturer at the Faculty of Philology and Translation, University of Vigo, where she teaches translation of general and specialized texts for the French-Galician language combination. She is the head researcher for the BITRAGA research group and the ―Panorama e desenvolvemento da tradución en Galicia‖ Project at the University of Vigo, a member of the board of editors for the journal Viceversa, and has participated since 2005 in the University of Barcelona project: La traducción literaria en España (19402002). Her publications include: La traducción en el ámbito institucional: autonómico, estatal y europeo (with Susana Cruces Colado), Vigo 2004; ―A literatura galega traducida no estranxeiro: un intercambio desigual‖, Grial 167, 2005, 32-45; ―La qualité en traduction: contexte professionnel et contexte pédagogique‖, Jean Peeters (ed.): On the Relationships between Translation Theory and Translation Practice, Paris 2005; Tradución e política editorial de literatura infantil e xuvenil (with Silvia Montero Küpper), Vigo 2006; ―Sobre las relaciones entre el sistema literario gallego y el castellano en la época contemporánea a través de la traducción‖, El pensamiento contemporáneo sobre la traducción, Barcelona 2008.

Carlos Paulo Martínez Pereiro (<http://bvg.udc.es/ficha_autor.jsp?id=CarMart%ED1&alias=Carlos+Paul o+Mart%EDnez+Pereiro&solapa=biografia>) received his Ph.D. degree in Galician-Portuguese Philology from the University of Santiago de Compostela (1990), and has been a senior lecturer at the University of A Coruña, since 1992. His teaching and research works, which have been published in numerous editions, monographs and articles, focus on Galician and Portuguese medieval literature, Galician literature and Portuguese and Brazilian literatures, as well as the relationship between art and writing in the contemporary world. His noteworthy published works include: As cantigas de Fernan Paez de Tamalancos. Edición crítica (1992), Natura das Animalhas. Bestiario medieval da lírica profana galego-portuguesa (1996), A Pintura nas Palavras. ―A Engomadeira‖ de Almada Negreiros: Uma Novela em Chave Plástica (1996), Hospital das Letras. Ensaios e in(ter)vencións literarias (1997), A indócil liberdade de nomear. Por volta da ―interpretatio nominis‖ na literatura trovadoresca (2000) and Querer crer entrever. Expresións críticas de reflexión e lectura (2007). He received the Xunta de Galicia Research Award (1992) and the Espiral Maior Essay Award (1999).

Xoán Montero Domínguez (<http://deptrad.wordpress.com/profesorado/xoan-monterodominguez/>) has a Ph.D. degree in Translation and Interpreting studies from the University of Vigo, where he has worked as a lecturer since 2004.

His research centres on audiovisual translation (theory and practice), with particular emphasis on Galicia. He has collaborated with several groups and participated in scientific meetings in Brazil, the United Kingdom, México and Spain, and organised the I Congreso de tradución para a dobraxe en Galiza, País Vasco e Cataluña. His recent work includes: ―Un achegamento á tradución audiovisual en Galicia‖, Madrygal 8, 2005, 91-96; ―Achegas para a tradución de produtos destinados á dobraxe cara ao galego‖, Viceversa 12, 2006, 111-120; ―A importancia da relación texto-imaxe na tradución da literatura infantil‖, en Ana Luna Alonso & Silvia Montero Küpper (eds.): Tradución e Política Editorial da Literatura Infantil e Xuvenil, Vigo 2006, 277-285; ―La utilidad de la traducción audiovisual en el aprendizaje de idiomas‖, Lenguas en contexto 4, 2007, 46-51.

Silvia Montero Küpper (<http://deptrad.wordpress.com/profesorado/silvia-montero-kupper/>) has an M.A. degree in Hispanic and German Philology and in Comparative Literature from the University of Bonn and received her Ph.D. in Translation

and Interpreting Studies from the University of Vigo. She is currently a senior lecturer at the University of Vigo, Department of Translation and Linguistics, where she teaches translation of general and specialised texts for the German-Galician language combination and translation criticism. Her research centres on translation in Galicia as a tool for standardisation, analysis of paratranslation elements in translation for publishing and Galician-GermanGalician lexicography. She is a co-editor for the Real Academia Galega‘s German-Galician-German Dictionary project and a member of the scientific board of the journal Íkala. In addition to several works on contrasting aspects of the German and Galician languages, she has published (with Ana Luna Alonso) Tradución e política editorial de literatura infantil e xuvenil, Vigo 2006; O comportamento traductivo do alemán ó galego: análise da tradución dos verbos modais ó alemán, Vigo 2006; and ―Paratranslatorische Aspekte der deutsch-galicischen Übertragungen seit 1983‖, Ibón Uribarri Zenekorta (ed.): Übersetzungen, Viena/New York 2009, 89-101.

Craig Patterson (<http://www.cardiff.ac.uk/euros/contactsandpeople/profiles/pattersonc.h tml>) lectures in Galician and Hispanic studies at the School of European Studies, University of Cardiff. His research focuses predominantly on the meeting of Modernism and cultural nationalism in Galicia during the early twentieth century. The Galician version of his first book was recently launched under the title O devalar da idea: Otero Pedrayo e a identidade galega. He has also published on the Generation of 1898 and Ramón del Valle-Inclán, and is a regular contributor to the Galician-language daily newspaper, Galicia Hoxe.

He is currently on sabbatical leave and finalising his translation of Castelao‘s Sempre en Galiza into English. At present he is president of the International Association of Galician Studies (<www.estudosgalegos.org>).

Gabriel Pérez Durán (<http://uvigo.academia.edu/GabrielPérezDurán/>) received his M.A. degree in Galician Philology (2006) and his Diploma in Advanced Studies (2008) from the University of Vigo, where he is currently completing his Ph.D. thesis on the relationships between music and translation, using applied methods from both sciences and humanities. Furthermore, he is a member of the GAELT research group (Grupo de Análise e Estudo da Literatura e da Traductoloxía) and a literary critic for the journals ProTexta, Anuario Grial de Estudios Literarios and Grial. He has published several articles on the plays of Xohana Torres, the third culture and music. As a musician he

has participated in several groups performing a wide range of styles including classical, traditional and experimental.

Renata de Paulo Trindade Rocha (<http://buscatextual.cnpq.br/buscatextual/visualizacv.jsp?id=K4730802J1 >) has an M.A. degree in Communication and Journalism from the Federal University of Bahia (2006). She is a trainee researcher at the Centro en Estudos Multidisciplinares en Cultura on the postgraduate Culture and Society programme at the same university, with a scholarship from the Fundação Amparo à Pesquisa do Estado da Bahia. Her current research includes the reorganisation of Televisão Educativa da Bahia under the influence of audiovisual cultural policies in Brazil. She has published Sobrados e Coretos - Breve História de 10 municípios do interior da Bahia e suas bandas contemplados pelo Projeto Domingueiras, Salvador 2005 and is a membar of the CULT research group (Grupo de Estudos Multidisciplinares em Cultura) at the Universidade Federal da Bahia (Brazil).

Bieito Romero (<http://www.luarnalubre.com/>) plays the bagpipes and accordion and is also a composer. He is a founding member Luar na Lubre, one of Galicia‘s most important folk groups that has also achieved recognition internationally. Mr. Romero has received numerous awards which include two gold discs. Despite being founded in 1986 and having released several records, Luar na Lubre became well-known in 1997 with Plenilunio, and have gone on to produce 11 CDs. Their most recent works are: Hai un paraíso (2004), Saudade (2005), Camiños da fin da terra (2007) and Ao vivo (2009). He has taken part in the Radio Galega programme ―Lume na palleira‖, which specialises in traditional and folk music.

Astrid Santana Fernández de Castro (<http://hispanismo.cervantes.es/Departamentos_ficha.asp?DOCN=2598> ) has an M.A. degree in Humanities (2000) from the University of Havana, where she works as assistant lecturer in the Department of Linguistic and Literary Studies at the Faculty of Arts and Culture. She works in the field of non-Hispanic literature and collaborates in the discipline of literary theory.

Ms. Santana holds the Chair in Galician Culture at the University of Havana and has published several articles within this field of study, as well as the book Islas y ficciones. En torno al Sinbad de Álvaro Cunqueiro (2007). Her main lines of research focus on comparative literature and cultural studies, with special attention to the relationships between literature and film, about which she published ―Entre la literatura y el cine: otra vuelta por El siglo de las luces‖,

Universidad de La Habana (2004) and ―Cumbite. Palabra y performatividad‖, Anales del Caribe (2008).

Liliana Valado (<http://deptrad.wordpress.com/profesorado/liliana-valado-fernandez/>) is a translator and holds a BA. in Translation and Interpreting and a Ph.D. from the University of Vigo, Spain. She is also a lecturer at the University of Vigo and teaches Translation from English into Galician and Spanish, and vice-versa, in the Translation and Interpreting B.A. degree program. Her research interests include translation theory, practice and pragmatics, translation for publishing houses, translation quality in publishing as a process, and protocols for professional translation with didactic applications. She has specialised in the field of modern Galician translation in publishing and has translated works from English, French, Norwegian, Spanish and Swedish. She is currently editing the monograph A tradución editorial a debate en Galicia (forthcoming from Edicións Xerais de Galicia). As a scholar, she has written Xestión de proxectos de tradución editorial (forthcoming from Servizo de Publicacións da University of Vigo).

Alberto Valverde Otero has M.A. degrees in Galician Philology and in Portuguese Philology from the University of Santiago de Compostela, and received his Diploma in Advanced Studies from the University of Vigo, where he is currently completing his Ph.D. thesis on the Galician avant-garde movement ‗Rompente‘. He currently teaches Galician Language and Literature in a secondary school and is a member of the GAELT research group (Grupo de Análise e Estudo da Literatura e da Traductoloxía) at the University of Vigo. He has also cooperated in various works for Galician Associations. Among other contributions he has published ―A performance en Rompente‖, Anuario Grial de Estudos Literarios Galegos 2004, 130-146.