Exec.Summary_alb

VlerĂŤsimi Strategjik Mjedisor dhe Social

KOSOVA C

Vlerësimi Strategjik Mjedisor dhe Social, Përmbledhje Ekzekutive Qershor 2008 Qeveria e Kosovës Ministria e Energjisë dhe Minierave Projekti i Asistencës Teknike për Energji nga Linjiti (PATEL) Grant i Bankës Botërore: IDA H 254 KOS / H 318 KOS Shërbime këshilluese për masat mbrojtëse mjedisore dhe sociale për pjesëmarrjen e sektorit privat në zhvillimin e kapaciteteve të reja të prodhimit, transmisionit të lidhur me të, si dhe zhvillimin e Fushës së Linjitit të Sibovcit

Informatat mbi Konsulentin: Riccardo Corsi, Udhëheqës i ekipit të projektit ERM Italia S.p.A. Via San Gregorio, 38 I-20124 Milano T: +39 0267440.1 F: +39 0267078382 E-mail: Riccardo.Corsi@erm.com URL: www.erm.com

Zyra e Projektit: Lorik Haxhiu, Menaxher i projektit Rruga 24 Maji Nr. 15 10000 Prishtinë Republika e Kosovës T. + 381 38 213 770 F. + 381 38 213 772 E-mail: Lorik.Haxhiu@lignitepower.com URL: www.lignitepower.com/sesa

Kërkesat i drejtoni tek: Ardiana.Zhuri@lignitepower.com, PATEL Menaxhere për çështje Mjedisore dhe Sociale Sabri.Limari@lignitepower.com, PATEL Menaxher për çështje të Energjisë Redaktor në gjuhën angleze: Katherin Golitzen Produkcion: www.rrota.com

Ballina: Visar Ulaj

Design dhe Layout: Arbër Matoshi Shtypur: Qershor 2008

Përmbajtja Shkurtesat dhe Akronimet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 HYRJE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Historiku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 VSMS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Baza Mjedisore dhe Sociale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Zonat me interes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Baza Mjedisore. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Ajri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Toka dhe ujërat nëntokësorë. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Ujërat sipërfaqësorë dhe ujërat e zeza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Zhurma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Mbeturinat e ngurta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Mjedisi natyror. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Baza Sociale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Konteksti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Zona e interesit dhe popullata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Konsultimi Publik dhe Identifikimi i akterëve. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Mjedisi Ekonomik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Shëndetësia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Shfrytëzimi i Tokës dhe Zhvendosja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Infrastruktura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Aspiratat, Qëndrimet dhe Brengat e Komunitetit dhe Konsultimet me Komunitetin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 SKENARëT Alternativ të ZHVILLIMIT. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Historik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Supozimet kryesore. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Lokacioni i termocentralit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Madhësia e Njësive. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Teknologjia e termocentralit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Aspektet mjedisore dhe sociale të zhvillimit të TC-së. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Ndikimet e ndërlidhura me variablat e rëndësishme të përbashkëta për të gjithë skenarët. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Zhvillimi i minierës së re të linjitit dhe koha e ndërtimit të termocentraleve. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Madhësia e blloqeve dhe teknologjia në termocentrale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Krahasimi i skenarëve alternativë (Përzgjedhja e lokacionit). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 VLERëSIMI I NDIKIMEVE MJEDISORE DHE SOCIALE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Ndikimet Mjedisore. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Ajri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Toka dhe ujërat tokësore. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Ujërat sipërfaqësore dhe ujërat e zeza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Zhurma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Mbeturinat e ngurta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Mjedisi natyror. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Ndikimet sociale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Ambienti ekonomik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Përdorimi i tokës dhe zhvendosja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Shëndeti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Infrastruktura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Aspiratat, Qëndrimet dhe Brengat e Komunitetit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Konsultimet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Masat zbutëse dhe plani i monitorimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Masat e zvogëlimit të ndikimit Mjedisore. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Plani i Monitorimit Mjedisor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Cilësia e ajrit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Ujërat e zeza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Toka dhe ujërat tokësore. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Masat e zvogëlimit të ndikimit në gjendjen Sociale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Mjedisi ekonomik dhe punësimi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Përdorimi i tokës dhe zhvendosja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Infrastruktura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Rrugët. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Furnizimi me ujë. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Komunikimi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Shqyrtimi ligjor dhe analiza e boshllëqeve. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Shqyrtimi Legjislativ dhe rregullativ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Kapaciteti Institucional. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 KONKLUZION. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

Hartat Harta 1. Zona e interesit: Tiparet kryesore dhe objektet ekzistuese. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Harta 2. Pikat e monitorimit të shkarkimeve të ujërave të zeza për Objektet ekzistuses të KEK-ut. . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Harta 3. Përdorimi aktual i tokës. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Harta 4. Lokacioni i objekteve të ardhshme dhe Fazat e zhvillimit të mihjes së re. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Harta 5. Receptorët në drejtim të erës në tri lokacionet alternative të TC Kosova C. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Figurat Figura 1. Monitorimi i shkarkimeve të ujërave të zeza nga TC A dhe TC B në pranuesin Sitnica (Vlerat mesatare për periudhën janar – qershor 2007). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Figura 2. Përdorimi i tokës. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Figura 3. Kërkesa e gjithmbarshme e ujit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Tabelat Tabela 1. L imitet e emetimeve për termocentralet e reja mbi 500 MW (Direktiva e BE-së LCP). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Tabela 2. V lerësimet indikative të emetimit për Kosovën A dhe B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Tabela 3. L imitet në fuqi të emetimeve për Kosovën A dhe B (Temocentralet ekzistuese, Direktiva e BE-së LCP). . . . . . . . . 15 Tabela 4. E metimet e CO2 nga termocentralet Kosova A dhe Kosova B – 2006. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Tabela 5. R ezultatet e Monitorimit të Cilësisë së Ajrit – (Mesatarja nga mesataret mujore – 2006). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Tabela 6. Vlerat mesatare mujore të totalit të partikulateve të depozituar (mg/m2d) – (2006). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Tabela 7. K ërkesa e vlerësuar e ujit (Studim i AER-it mbi Furnizimin me Ujë). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Tabela 8. R rjedha hyrëse e ujit në Liqenin e Gazivodës në m3 (1948 – 1972, Studimi i AER-it mbi furnizimin me ujë). . . 23 Tabela 9. S asia e hirit e prodhuar nga termocentralet Kosova A dhe B. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Tabela 10. Lloji i shfrytëzimi të tokës në Zonën e interesit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Tabela 11. Numri i njerëzve dhe ekonomive familjare të anketuara sipas fshatit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Tabela 12. Çështjet kryesore për të gjitha fshatrat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Tabela 13. Teknologjia kundrejt Madhësive dhe Efikasiteteve të Lidhura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Tabela 14. Teknologjia dhe Madhësitë kundrejt Kërkesave Mjedisore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Tabela 15. Teknologjia dhe Madhësia varësisht nga Emetimtimet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Tabela 16. Aspektet mjedisore dhe sociale (zhvillimi me faza). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Tabela 17. Indikatorët mjedisorë dhe socialë dhe krahasimi i alternativave. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Tabela 18. Kërkesa e ujit në të ardhmen me 10,000 ha të ujitura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Tabela 19. Çështjet me ndikim të lartë (bazuar në anketimin e fshatrave dhe takimeve në Forume për Zhvillimin e Komuniteteve). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Tabela 20. Masat zvogëlimit të ndikimit në mjedis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Tabela 21. Ndërtimi i kapaciteteve institucionale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Kutitë Kutia 1. Rezultatet kryesore nga anketat e ekonomive familjare. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Kutia 2. Zhvendosja – Rasti i Hades . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Shkurtesat dhe Akronimet BTEX FZhK CFB PSBT CO2 COWI DeSOx AER ShSM VNM PMM MBM ESTAP BE GWh ITUZ IDA IFC NIL IPA H&W IPPC KEK sh.a.

AKMM KOSTT sh.a.

MEM MMPH MCM Mt/v MW MWh OJQ NO PZHFRM OP 4.12 PAH PCB PF KDP VSMS SO2 TC TC A TC B TC C UNMIK BB WEI

Benzol, Toluen, Etilbenzol, dhe Xylene Fondacioni për zhvillim të komunitetit Shtrat qarkullues i lëngëzuar Projekti për spastrimin dhe bonifikimin e tokës Dyoksidi i karbonit Konsulenca e Inxhinierisë, Shkencës Mjedisore dhe Ekonomisë Desulfurimi Agjencia Evropiane për Rindërtim Shëndetësia dhe siguria mjedisore Vlerësimi i ndikimit mjedisor Plani për monitorimin mjedisor Menaxhimi i burimeve mjedisore Projekti për Asistencë Teknike të Sektorit të Energjisë Bashkimi Evropian Gigavat orë Impianti per trajtimin e ujrave te zeza Asociacioni Ndërkombëtar për Zhvillim Korporata Ndërkombëtare Financiare, Grupi i Bankës Botërore Ndërmarrja Ibër-Lepenc Këshilltarët Ligjorë dhe Rregullativë, Hunton & Williams Parandalimi dhe kontrolli i integruar i ndotjes Korporata Energjetike e Kosovës, shoqëri aksionare Agjencia e Kosovës për mbrojtje të mjedisit Operator i Sistemit, Transmisionit dhe Tregut të Kosovës, shoqëri aksionare Ministria e Energjisë dhe Minierave Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor Milion kubik meter Milion tonelata në vit Megavat Megavat orë Organizatat Joqeveritare Oksidi azotik Plani për zhvillimin e fushës së minierës së re Politikat operative të Bankës Botërore mbi Zhvendosjen jovullnetare Hidrokarbonet aromatike policiklike Bifenilet të polikloruara Me djegie të pluhurzuar Komiteti Drejtues i Projektit i Projektit të Asistencës Teknike për Energji nga Linjiti Vlerësimi Strategjik Mjedisor dhe Social Dyoksidi sulfurik Termocentral Termocentrali Kosova A Termocentrali Kosova B Termocentrali i ri Kosova C Misioni i Administrimit të Përkohshëm i OKB-së në Kosovë Banka Botërore Indeksi i shfrytëzimit të ujit

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

|8

Kapitulli 1 Hyrje

HYRJE

Q

everia e Kosovës ka ndërmarrë hapa vendimtarë drejt shfrytëzimit më efikas të resurseve fosile të vendit për nevojat urgjente të zhvillimit ekonomik dhe social. Hapi i parë madhor drejt këtij qëllimi është Vlerësimi Strategjik Mjedisor dhe Social (VSMS) i projektit të propozuar.

Historiku Sektori i energjisë në Kosovë siç e njohim ne sot, është rrjedhojë e investimeve kapitale të kryera para disa dekadash (1962 – 1984). Ato investime përfshinin zhvillimin e minierave të Bardhit dhe Mirashit, me rezerva totale të thëngjillit prej 300 milion tonë, dhe ndërtimin e termocentralit Kosova A, e më vonë Kosova B, me kapacitet të përgjithshëm të instaluar prej 1,478 MW. Ka qenë fakt i njohur që rezervat e dedikuara të thëngjillit të minierave Bardh dhe Mirash janë të pamjaftueshme për të furnizuar të dy termocentralet deri në fund të jetëgjatësisë së tyre operacionale; prandaj, ishte planifikuar që një minierë e re të sigurojë furnizimin për Kosovën B dhe zgjerimet e mundshme të kapaciteteve të saja të prodhimit, në fazën e dytë (2x340MW).

Gjatë viteve të 90-ta, për shkak të situatës politike dhe ekonomike, sektori energjetik stagnoi; nuk ndodhi zgjerimi i minierës dhe faza e dytë e saj nuk u zhvillua.

Sot, afro dy dekada më vonë, kjo gjë është pasqyruar me furnizim të pamjaftueshëm me energji, termocentrale të vjetra të pasigurta të cilat duhet të zëvendësohen dhe miniera të thëngjillit të cilat do të shteren tërësisht deri në vitin 2010. Trashëgimia mjedisore dhe sociale është e rëndë, përderisa kërkesa për energji elektrike vazhdon të rritet në masë të madhe, pjesërisht ndihmuar nga mospagesat e rrymës së konsumuar.

Që nga viti 1999 janë përgatitur më shumë se 50 studime teknike, dokumente dhe raporte nga ana e konsulentëve të financuar nga donatorë ndërkombëtarë, të cilat kishin në fokus minierat, prodhimin, ristrukturimin e sektorit të energjisë, çështjet ligjore, mjedisore dhe sociale në sektorin e energjisë. Përfundimet dhe rekomandimet e këtyre studimeve janë paraqitur në Strategjinë e Kosovës për Energji (2005) e cila mbulon periudhën 2005-2015. Për të zbatuar rekomandimet e Strategjisë brenda kornizës së një tregu konkurrues dhe të liberalizuar të energjisë sipas standardeve evropiane dhe praktikave më të mira ndërkombëtare, është themeluar Projekti për Asistencë Teknike për Energji nga Linjiti (PATEL) në vitin 2006.

Bazuar në rekomandimet e Strategjisë së Kosovës për Energji dhe studimeve të mëvonshme, Qeveria ka propozuar dhe PATEL ka mbështetur zhvillimin e një projekti të përbërë prej tre komponentëve, përmes investimit të drejtpërdrejtë të jashtëm: (i)

Ndërtimi i një termocentrali të ri, “Kosova C”, me një kapacitet që do të mundësonte zëvendësimin në faza të kapacitete të vjetra të prodhimit (1,478 MW), dhe do të sigurohej furnizimi afatgjatë me energji elektrike me çmime konkurruese përderisa do të përmbushej kërkesa vendore;

(ii)

Rehabilitimi i blloqeve të caktuara në termocentralet ekzistuese deri në ndërtimin e blloqeve të para të Kosovës C, për të përmbushur kërkesën vendore në kuptimin afatmesëm, dhe

(iii)

Zhvillimi i një miniere të re për të furnizuar Kosovën A dhe B në kuptim afatmesëm dhe furnizim me lëndë djegëse për Kosovën C për kohëzgjatjen e vet operacionale prej 40 vitesh.

Procesi i parakualifikimit rezultoi në një listë të ngushtë prej katër ofertuesve shumë të kualifikuar të cilët janë të gatshëm të ndihmojnë zhvillimin e sektorit të energjisë duke e shëndërruar atë në një biznes fitimprurës nga i cili do të mund të përfitonte Kosova. Kështu, Qeveria e Kosovës ka ndërmarrë hapa vendimtarë drejt shfrytëzimit më efikas të resurseve fosilike të vendit për nevojat urgjente të zhvillimit ekonomik dhe social, duke ndërtuar kapacitete që do të përmbushnin standardet ndërkombëtare mjedisore dhe sociale për zhvillim.

Hapi i parë madhor drejt këtij qëllimi është Vlerësimi Strategjik Mjedisor dhe Social (VSMS) i projektit të propozuar. VSMS është proces formal, sistematik dhe gjithëpërfshirës i vlerësimit të efekteve të projektit të propozuar dhe përbërësve të tij, duke përfshirë raportin me shkrim mbi rezultatet e atij vlerësimi, dhe përdorimin e këtyre rezultateve në nje proces vendimmarrës publikisht të përgjegjshëm. Ky proces është në pajtim me Direktivën e Komisionit Evropian mbi Vlerësimin Strategjik Mjedisor të Planeve dhe Programeve dhe Politikat dhe Procedurat e Masave Mbrojtëse të Bankës Botërore.

9|

Kapitulli 1 Hyrje

VSMS Vlerësimi Strategjik Mjedisor dhe Social (VSMS) është përgatitur për Projektin e Asistencës Teknike për Energji nga Linjiti (PATEL) të Ministrisë së Energjisë dhe Minierave të Kosovës (MEM).

●● Faza II – Procesi i vlerësimit, duke përfshirë: o Krahasimin e skenarëve të ndryshëm të mundshëm të zhvillimit; o Vlerësimin e ndikimeve mjedisore dhe socioekonomike të skenarëve të zhvillimit;

Objektivat kryesorë të VSMS-së janë: ●● Përgatitja e bazës mjedisore dhe socio-ekonomike në zonën me depozitime të linjitit me lokacion në qytezën e Obiliqit, përfshirë fshatrat Hade, Hamidi, Lajthishtë, Sibovc, në tekstin e mëposhtëm paraqitur shkurtimisht si Fusha e re e Mihjes. ●● Krahasimi i skenarëve potencialë të zhvillimit, përfshirë tri lokacionet e propozuara, llojin e teknologjisë në dispozicion (me djegie të pluhurzuar ‘PF’ apo shtrat qarkullues të lëngëzuar ‘CFB’), madhësinë e njësive (300 apo 500 MW), dhe zhvillimin në faza (të shpejtë apo në faza). Gjithashtu është konsideruar edhe alternativa “zero” apo e mosveprimit. ●● Identifikimi dhe vlerësimi i ndikimeve mjedisore dhe socio-ekonomike të alternativave të parashikuara të zhvillimit. ●● Prezantimi i rekomandimeve për skenarin e preferuar për zhvillim dhe integrimi i rezultateve të VSMS në Planin Zhvillimor të Fushës së Minierës së Re (PZhFMR)1. ●● Lehtësimi i procesit të konsultimeve publike.

o Përgatitja e Planit të Menaxhimit Mjedisor, përfshirë masat për zvogëlimin e ndikimit dhe planin e monitorimit mjedisor.

Paralelisht me aktivitetet e përshkruara më sipër, Konsulenti ka ofruar asistencë për Ministrinë e mjedisit dhe planifikimit hapësinor (MMPH) në përgatitjen e Planit Zhvillimor të fushës së re të mihjes (PZhFMR), në bazë të punës së kryer për VSMS. Drafti i PZhFMR-së, paraqet: ●● Skemat e zhvillimit të sektorit të energjisë nga linjiti; ●● Zhvillimet tjera të planifikuara apo të pritura rajonale në sektorë tjerë, si për shembull, përdorimi i tokës dhe infrastruktura; ●● Ndërveprimet ndërmjet të gjitha këtyre zhvillimeve në sektorë tjerë; ●● Masat dhe kushtet për optimizmin e zhvillimit të sektorit dhe minimizimit të ndikimeve negative; dhe ●● Procedurat dhe rregulloret administrative, si dhe rolet dhe përgjegjësitë institucionale sipas së cilave do të zbatohet PZhFMR.

VSMS është përgatitur në dy faza: Draft raporti final VSMS përfshin Pjesët në vijim: ●● Faza I – Studimi Bazik, duke përfshirë: o Të dhënat bazike mjedisore dhe socioekonomike; o Anketat e hollësishme me ekonomitë familjare dhe themelimin e Forumit të Zhvillimit të Komunitetit për të mbushur boshllëqet e të dhënave socio-ekonomike; dhe o Strategjitë zhvëllimore lokale/rajonale të sektorit të energjisë, dhe o Shqyrtimi legjislativ dhe rregullativ i VSMS.

1

●● Baza mjedisore dhe sociale; ●● Skenarët alternativë të zhvillimit për termocentralin Kosova C; ●● Ndikimet mjedisore dhe sociale të skenarëve të përzgjedhur të zhvillimit; ●● Masat për zvoglimin e ndikimit dhe plani i monitorimit: dhe ●● Shqyrtimi legjislativ dhe rregullativ i VSMS.

Dokumenti i planifikimit që synon përshkrimin e implikimeve hapësinore të zhvillimit të minierës së re dhe termocentraleve të lidhura dhe vendosja e gurëthemeleve të planifikimit hapësinor dhe kornizën për aktivitete të zhvillimit.

11 |

Sitni

Mitrovice

Bivolak

Prishtine

Peje Gjakove

Sitnica

Plemetin

Zhilivodë

Ferizaj

Gjilan

Prizren

Hamidi

Mitrovice

Bivolak

Gjakove

TC Kosova B

Ferizaj

Gjilan

Prizren

Mazgit

Plemetin

Sibovc

Prishtine

Peje

Deponia e hirit TC Kosova B

Hamidi

Lajthishtë

Obiliq

Zhilivodë Deponia e hirit TC Kosova B

a

TC Kosova B Palaj

Sibovc

Shipitullë

Palosje e djerrinës

Lajthishtë

Mirash

Obiliq Mihja sipërfaqësore Sitnica

Hade

Dardhishtë Deponia e hirit TC Kosova A TC Kosova A

Palosje e djerrinës

Palaj

Graboc i Epërm

a

Shipitullë

Mihja sipërfaqësorePalosje e djerrinës Mirash Mirash Mihja Hade Mihja sipërfaqësore sipërfaqësore Sitnica Bardh Palosje e djerrinës

Sitnica

Palosje e djerrinës

Nakaradë Dardhishtë

Deponia e hirit TC Kosova A

Dr en ic

Mihja sipërfaqësore Mirash Mihja sipërfaqësore Bardh

a

Graboc i Poshtëm

Bardh i Madh

Palosje e djerrinës

Dr en ic

Lismir

Sitnica

Graboc i Epërm Graboc i Poshtëm

Palosje e djerrinës

Nakaradë

Fushë Kosovë

Palosje e djerrinës

Lismir a

Kuzmin

Palosje e djerrinës

Bardh i Madh

Palosje e djerrinës

Prishtinë

Dre nic

TC Kosova A Mazgit

Prishtinë

Dre nic

Fushë Kosovë

Palosje e djerrinës

Pomazotin Kuzmin Palosje e djerrinës

D

ca ni re

D

ca ni re

ca ni Sit

Bardh i Vogël

ca ni Sit

Pomazotin Bardh i Vogël

Harta 1. Zona e interesit: Tiparet kryesore dhe objektet ekzistuese Vendbanim

Kanali i IL

Tokë e ndërtuar

Lum

TC Kosova A

Harta 1. Zona e interesit: Tiparet kryesore dhe objektet ekzistuese Vendbanim

TC Kosova A

Lum

TC Kosova B

Prockë

Licenca e mihjes KEK

Rrugë kryesore

Shirit transportues qymyr

Palosje e djerrinës

Prockë

Deponi e hirit

Rrugë kryesore

Pyje

Hekurudhë

Tokë e ndërtuar Palosje e djerrinës Deponi e hirit

Akumulim uji Pyje

Akumulim uji

TC Kosova B

Kanali i IL

Hekurudhë

KEK mihjet ekziztuese Mihja e re

KEK mihja e re

Shirit transportues qymyr

1,000 1,000

500

500

Meters 0

Meters 0

1,000 1,000

Kapitulli 2 Baza Mjedisore dhe Sociale

Baza Mjedisore dhe Sociale

V

SMS është proces formal, sistematik dhe gjithëpërfshirës i vlerësimit të efekteve të projektit të propozuar dhe përbërësve të tij, duke përfshirë raportin me shkrim mbi rezultatet e atij vlerësimi, dhe përdorimin e këtyre rezultateve në një proces vendimmarrës publikisht të përgjegjshëm.

Janë identifikuar treguesit mjedisorë dhe socioekonomik, për të krahasuar situatën aktuale në zonën e interesit me alternativa të ndryshme të propozuara të zhvillimit dhe për të identifikuar opsionin “më të preferuar” për sa i përket ndikimeve mjedisore dhe sociale.

Treguesit e shqyrtuar i referohen komponentëve vijues: ●● mjedisor: ajri, toka dhe ujërat nëntokësore, ujërat sipërfaqësore dhe ujërat e zeza, zhurma, mbeturinat, mjedisi natyror; dhe ●● socio-ekonomik: tiparet demografike, ekonomia, përdorimi i tokës, përdorimi i ujit, infrastruktura, shëndetësia, arsimi, qëndrimet e komunitetit. Është me rëndësi të theksohet se për shkak të shumë rrethanave, të dhënat ishin joadekuate apo nuk ishin në dispozicion për shumë tregues të përzgjedhur. Prandaj, përfundimet bazohen në të dhënat në dispozicion dhe në vëzhgimet në terren. Tabelat përmbledhëse të të dhënave janë prezantuar për pjesët ku ato ishin në dispozicion. Përgjithësisht, ekziston një nevojë për futje në përdorim të pajisjeve të monitorimit mjedisor në miniera dhe termocentrale, si dhe për përgatitjen e planeve për pajisjet e tilla në zhvillimet e reja të propozuara. Çështjet që kërkojnë hulumtime shtesë janë theksuar në këtë dokument ndërsa janë shtjelluar në hollësi në raportin kryesor.

Zonat me interes Fusha me interes për zhvillimin e propozuar (shih Hartën 1) përfshin minierat e linjitit Bardh dhe Mirash, termocentralet (TC) me linjit Kosova A dhe Kosova B dhe lokacionet e deponive, të cilat gjenden në komunën e Obiliqit, rreth 3 km në jugperëndim nga kufiri i qytetit të Prishtinës. Fusha e re e propozuar e minierës gjen-

2

det në veri të minierave Bardh dhe Mirash. Korporata Energjetike e Kosovës (KEK) së fundi është ndarë në dy shoqëri, KEK sh.a. dhe KOSTT sh.a. si pjesë të procesit të kalimit nga ndërmarrja publike në shoqëri aksionare.

Minierat, TC-të dhe lokacionet e deponive janë prona të KEK sh.a., kapaciteti i instaluar i tyre është 1,478 MW por kapaciteti i përgjithshëm efektiv i termocentraleve është nga 645 deri në 710 MW. Zona e kompleksit gjendet në mes të luginës së lumit Sitnica në lindje dhe një zinxhiri malor që shtrihet nga veriu në jug me lartësi që tejkalojnë +750 m mbi nivelin e detit. Në perëndim vazhdon lugina e lumit Drenica dhe kodra e Çiçavicës. Një pjesë e komunave të Fushë Kosovës dhe Vushtrrisë i takojnë zonës së interesit.

Toka përreth zonës së minierës kryesisht përdoret për bujqësi, dhe në pjesën veriore të pellgut gjenden disa pyje të vogla.

Në zonë janë 20 qyteza dhe fshatra. Shumica e tyre (qyteza e Obiliqit dhe Fushë Kosovës dhe fshatrat Bardh, Grabovc i Poshtëm, Hade, Palaj, Lajthishtë, Sibovc, Dardhishtë, Shipitullë dhe Plemetin) gjenden mjaft afër minierave ekzistuese dhe lokacioneve të termocentraleve dhe do të preken mjaft shumë nga ndotja mjedisore që do të gjenerohet si rrjedhojë. Në vitin 2003-2004, për shkak të një rreziku të shtuar të rrëshqitjeve të tokës, një pjesë e fshatit Hade është zhvendosur.

Shumica e popullatës në këtë zonë janë shqiptarë.

Fshatrat si Babimoc, Milloshevë, Plemetin dhe Palaj, kryesisht janë të banuara me serbë dhe pakica tjera joshqiptare. Ndonëse nuk është bërë regjistrimi i përgjithshëm i popullsisë që nga viti 1981, vlerësohet se në komunën e Obiliqit jetojnë rreth 32,300 banorë.

Janë diku 5,300 banorë në qytezë dhe rreth 27,000 në zona rurale. Densiteti mesatar i popullatës është 304 banorë për km² (përtej mesatares së Kosovës prej 193 për km²).2

http://www.osce.org/documents/mik/2008/04/1195_en.pdf

13 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

Aktivitetet më të rëndësishme në këtë zonë janë mihja e linjitit dhe prodhimi i energjisë. Eksploatimi i linjitit kryhet pothuajse që 100 vite. Operacionet e nivelit të madh siç shihen sot me miniera sipërfaqësore dhe prodhim të energjisë janë duke ndodhur që rreth 40 vite, dhe në shumicën e kësaj kohe pa konsideratë të madhe për ndikimet në mjedis. Djerrina e nxjerrë nga mihjet fillestare sipërfaqësore është deponuar jashtë minierës sipërfaqësore, dhe tani janë shtatë deponi përreth zonën aktuale të mihjeve.

perëndim të Prishtinës dhe 10 km nga lokacion është miniera/shkritorja Alferon/Feronikeli.

Emetimet kryesore në ajër të shkaktuara nga mihjet janë partikulatet. Pluhuri i thëngjillit nga zona aktive e

Prodhimi vjetor i thëngjillit aktualisht është rreth 7 milion tonë. Minierat Bardh dhe Mirash furnizojnë Kosovën B ndërsa miniera Mirash e vetme furnizon Kosovën A. Linjiti nxirret përmes ekskavatorëve rrotorik dhe transportohet me dy shirita transportues (kapacitet transportues prej 1,400 t/h - 33,000 t/ditë për shirit) deri në stacionin e ndarjes. Linjiti depozitohet afër termocentraleve, në depo të hapura .

Kosova A ka 5 blloqe të cilat janë ndërtuar në dy faza (nga 1962 deri 1964 dhe nga 1970 deri 1975). Kosova B ka 2 blloqe që janë ndërtuar nga 1983 deri 1984. Dy termocentralet janë të ndryshme në kuptim të ndikimeve mjedisore për shkak të dallimit në moshë dhe teknologjisë. Ngjitur me Kosovën A, gjersa termocentrali vazhdon të jetë në funksionim, gjendet një zonë e braktisur industriale ku kanë qenë në veprim impianti i gazifikimit të thëngjillit dhe azotikut deri para më shumë se 10 viteve. Ndikimi i aktiviteteve historike (përfshirë impiantet e gazifikimit dhe azotimit) sot ka lënë tokë të kontaminuar dhe infiltrimin e grimcave metalike dhe kripërave në tokë që rezultojnë me kontaminim të lumenjve dhe ujërave nëntokësor. Vlerësimi i plotë mjedisor i instalimeve ekzistuese të KEK-ut të prodhimit dhe minierave është bashkëngjitur në Draft raportin final VSMS si Shtojca A.

Baza Mjedisore Ajri Emetimet në Ajër. Shqetësimet kryesore në lidhje me cilësinë e ajrit në zonën e studimit janë emetimet nga aktivitetet e mihjeve; termocentraleve; deponimit të hirit; dhe trafikut lokal dhe sistemeve të ngrohjes, posaçërisht në Prishtinë dhe Obiliq. Kompleksi i minierës/metalurgjik i Trepçës është në Mitrovicë, rreth 30 km në veri-veriperëndim të lokacionit. Afro 20 km në

| 14

minierës kontribuon në ndotjen e ajrit. Sipas konsultimeve të kryera, banorët e fshatit Grabovc i Poshtëm janë posaçërisht të prekur nga kjo, për shkak të afërsisë së tyre me minierën e Sibovcit Jugperëndimor. Banorët e Dardhishtës (që gjenden në mes të minierës së Mirashit dhe deponisë së hirit në Kosovën A), kanë shqetësime mbi ndikimin e hirit dhe partikulateve në cilësinë e jetës së tyre. Ekzistojnë rreziqe shëndetësore për punonjësit dhe banorët vendorë që jetojnë në afërsi të minierave për shkak të ndotjes së ajrit. Banorët e fshatrave Hade, Palaj dhe Graboc i Poshtëm janë veçanërisht të shqetësuar me çështjet shëndetësore të cilat ata i lidhin me minierat dhe termocentralet. Sëmundjet e frymëmarrjes paraqesin ankesat dominuese shëndetësore në këto komunitete.

Djegia e linjitit në termocentralet Kosova A dhe Kosova B rezulton në emetime të partikulateve; SO2 dhe NOx; blozës, CO dhe hidrokarboneve nga djegia jo e plotë; dhe gazin e efektit serrë CO2.

Në termocentralin Kosova A gjenden 5 oxhaqe me lartësi prej 92-120 metra, përderisa Kosova B ka një oxhak të vetëm me lartësi 200 metra. Filtrat elektrostatikë për largimin e grimcave të ngurta janë instaluar në termocentralet Kosova A dhe Kosova B, por funksionojnë me efikasitet më të ulët sesa që janë dizajnuar. Në asnjërin termocentral nuk aplikohet asnjë proces i desulfurimit apo denitrifikimit.

Aromat e këqija janë po ashtu shqetësim për fshatrat afër termocentraleve.

Kapitulli 2 Baza Mjedisore dhe Sociale

Në Kosovën A, sistemi për trajtimin e hirit për dy blloqe (A1-A2) është hidraulik, ndërsa për tri blloqet tjera (A3A5) është mekanik (duke përdorur shirita transportues): hiri transportohet në deponinë e hirit që gjendet në afërsi të drejtpërdrejtë të termocentralit. Sistemi është në funksion për më shumë se 40 vite dhe është në gjendje të dobët; shkalla e emetimit të partikulateve është e lartë dhe ka ndikim të rëndë në mjedis. Ndotja me partikulate ndodhë në të gjitha pikat e veprimit, në bunkerë, përgjatë shiritave transportues, në pikat e shkarkimit, gjatë procesit të deponimit me shpërndarës dhe gjatë nivelizimit.

Emetimet në ajër për termocentrale janë llogaritur bazuar në karakteristikat e lëndës djegëse dhe parametrat e procesit të djegies. Është i nevojshëm një sistem efikas i monitorimit për të siguruar matje të sakta. Sipas Direktivës së Bashkimit Evropian (BE) për Termocentrale të Mëdha me Djegie (LCP),3 për termocentralet e reja mbi 500 MW limitet e emetimeve të partikulateve, oksideve azotike (NOx), dhe dyoksidit sulfurik (SO2) janë si në vijim: Tabela 1. Limitet e emetimeve për termocentralet e reja mbi 500 MW (Direktiva e BE-së LCP) (në miligramë për metër normal kub) LCP (1)

Tabela 2. V lerësimet indikative të emetimit për Kosovën A dhe B (në miligramë për metër normal kub)

Pluhur (mg/Nm3)

NOX (mg/Nm3)

SO2 (mg/Nm3)

Kosova A

700-1300

~700

300

Kosova B

150-230

500

400

Në formë krahasimi Tabela në vijim tregon limitet e zbatueshëm për Kosovën A dhe B, sipas Direktivës LCP, duke supozuar se blloqet janë shqyrtuar ndaras (me kapacitet ndërmjet 100 dhe 500 MW).

Tabela 3. Limitet në fuqi të emetimeve për Kosovën A dhe B (Temocentralet ekzistuese, Direktiva e BE-së LCP) Ndotësit

SO2 [mg/Nm3]

NOx [mg/ Nm3]

Partikulatet [mg/Nm3]

Limiti për Kosovën A (sipas Direktivës LCP) (3)

1,200

600

100

Limiti për Kosovën B (sipas Direktivës LCP) (3)

400

500 (1)

50/100 (2)

(1)

Partikulatet (mg/Nm3)

NOX (mg/Nm3)

SO2 (mg/Nm3)

<50

<500 (1)

<400

Pas 1 janarit të vitit 2016 limiti do të jetë 200 mg/Nm3

Pajtueshmëria me LCP është e domosdoshme për termocentralet e reja. Termocentralet ekzistuese, në princip, duhet të jenë në pajtueshmëri nga 1 janari 2008. Si do që të jetë, plani për reduktimin me kufizimin e orëve të operimit mund të pajtohet për periudhën përtej 2008 me përmirësimet e shpagueshme dhe me synim të arritjes së pajtueshmërisë jo më vonë se 31 dhjetor 2015.

Nëse përmirësimet nuk janë të shpagushme atëherë termocentralet ekzistuese duhet të dalin nga prodhimi i rëndomtë deri në 2017 dhe ato do të mund të operojnë me numrin e kufizuar të orëve, si mbështetje gjatë situatave emergjete ose të plotësojnë kërkesat e pikut.

(2) (3)

pas 1 janarit 2016 limit është 200 mg/Nm3 varësisht nga karakteristikat i linjitit

vlerat kufizuese të emetimit i referohen termocentraleve ekzistuese me kapacitet prej 100-500 MW

Llogaritjet e kryera nga Departamenti për Mjedis i KEKut mbi emetimet e CO2 (t/vit) nga Kosova A dhe B për vitin 2006 janë paraqitur në vijim në Tabelën 4. Këto emetime janë llogaritur nga totali i linjitit të përdorur dhe në pajtim me matjet e rregullta të përbërjes së linjitit. Metoda e përdorur gjatë llogaritjeve nuk është e njohur.

Tabela 4. E metimet e CO2 nga termocentralet Kosova A dhe Kosova B – 2006 Termocentrali

Blloku

Emetimet e CO2 [t/vit]

Kosova A

A 1, A3, A5

1,532,930

Kosova B

B 1, B2

3,608,874

Nuk ka të dhëna të besueshme në dispozicion për emetimet e Kosovës A dhe B. Disa vlerësime indikative janë prezantuar në tabelën në vijim:

3

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/en/oj/2001/l_309/l_30920011127en00010021.pdf

15 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

aturës, për të qenë në gjendje të rindërtohen kategoritë e stabilitetit.

Të dhënat në dispozicion, ndonëse të paplota, tregojnë një situatë të presionit të rëndë në mjedis: ●● emetimet ekzistuese të SOx, NOx dhe grimcave të ngurta nuk janë në pajtueshmëri me standardet aktuale të BE-së dhe nuk ka aplim të masave efikase të pranishme në këtë drejtim; ●● prania e deponive të pambuluara të hirit si në Kosovën A dhe B ashtu dhe në operacionet e minierave përbëjnë burim të madh të emetimit të partikulateve, të cilat gjatë erërave të forta dhe sezonit të thatë keqësohen edhe më tej. Masat për zvogëlimin e ndikimit mungojnë tërësisht.

Bazuar në atë që u tha më lart, mund të arrihet përfundimi se: ●● duhet të përgatitet një program për zvogëlimin e emetimeve dhe i njëjti të zbatohet në Kosovën A dhe B; ●● hiri duhet të deponohet përmes sistemeve hidraulike, jo mekanike, në të gjitha lokacionet, në mënyrë që të zvogëlohet pluhuri; ●● Brigjet anësore të deponive të hirit duhet të rrafshohen dhe duhet të mbillet vegjetacioni, në mënyrë që t’i shmanget emetimit të mëtejmë të partikulateve.

Aktualisht ka informata të kufizuara mbi numrin apo llojin e makinave motorike në zonë. Të dhënat mbi sistemet e ngrohjes, si asaj qendrore ashtu edhe të ekonomive familjare me naftë/thëngjill/drunj janë, po ashtu janë të pa mjaftueshme. Prandaj, aktualisht nuk është e mundur të bëhen vlerësime të sakta të ndikimit nga këto lloje të emetimeve në cilësinë e ajrit në atë zonë.

Klima dhe cilësia e ajrit. Pellgu i Kosovës karakterizohet me klimë kontinentale me vera të thata dhe të ngrohta, si dhe temperatura të ndryshueshme dimërore, varësisht nga ndikimi i zonave të presionit të lartë nga Siberia apo zonave të presionit të ultë nga Oqeani Atlantik. Temperatura mesatare vjetore është rreth +10°C reshjet mesatare vjetore janë rreth 600 mm. Nuk ka të dhëna në dispozicion mbi kategoritë e stabilitetit atmosferik, statistika mbi drejtimin dhe intensitetin e erërave apo mbi shkallëzimet e temperaturave; si rrjedhojë parametrat e shpërndarjes së ndotjes nuk mund të llogariten. Do të jetë e domosdoshme që të instalohen stacione të reja monitorimi për parametra meteorologjikë dhe ato ekzistuese duhet të përmirësohen përmes instalimit të radiometrave të ri dhe/apo pajisjeve solare për matjen e rrezatimit solar dhe ndryshimin e temper-

| 16

Të dhënat në dispozicion tregojnë se erërat kryesisht vijnë nga J-JP. Kjo do të thotë se fshatrat më të ndikuara nga ndotja janë ato në pozitën V-VL nga termocentralet Kosova A dhe Kosova B, deponive të hirit dhe fronit operacional të minierave.

Të dhënat në dispozicion mbi cilësinë e ajrit janë të pakta dhe josistematike. Për shembull, nuk ka të dhëna mbi përqendrimet e NOx. Metodologjia e grumbullimit të të dhënave dhe programi për mirëmbajtjen e pajisjeve nuk janë të njohur, prandaj të dhënat në dispozicion nuk mund të interpretohen lehtë. Pra, të dhënat në dispozicion tregojnë se cilësia e ajrit në zonë me gjasë nuk është në pajtueshmëri me standardet e BE-së. Matjet e shkallës së depozitimit të partikulateve tregojnë ndotje të lartë me particulate përderisa matjet e përqendrimit të blozës duket të jenë nën limitet e ish Jugosllavisë.

Duhet të krijohet një rrjet për monitorimin e cilësisë së ajrit, përfshirë pajisjet për monitorim të vazhdueshëm, sa më shpejtë që është e mundur në zonën e interesit.

Janë të pranishme dy stacione të monitorimit të cilësisë së ajrit: i pari në qytezën e Obiliqit dhe i dyti në Institutin INKOS afër Kosovës A. Rezultatet e monitorimit të ajrit në vitin 2006, siç janë paraqitur në Raportin Mjedisor të KEK-ut 2006, janë treguar në vijim në Tabelën 5.

Tabela 5. R ezultatet e Monitorimit të Cilësisë së Ajrit – (Mesatarja nga mesataret mujore – 2006) SO2 [µg/m3] (1) INKOS Mesatarja 19.46 (1)

(2)

(3)

Blozë [µg/m3] (2) Obiliq (3)

INKOS

20.70

11.97

Obiliq (3) 19.33

S tandardi i mesatares vjetore është 30/50 µg/m , sipas legjislacionit të ish Jugosllavisë, 40 µg/m3, sipas legjislacionit të BE-së, dhe 50/100 µg/m3, sipas Udhëzimeve të Bankës Botërore (BB).

PM10 (partikulatet më të vogla se 10 mikrometra) janë partikulatet dhe fraksionet e partikulateve të cilat janë në veçanti të dëmshme për shëndetin public.Bloza duhet të lexohet si PM10 me metodologjinë e ish Jugosllavisë.

Standardi i mesatares vjetore është 30/50 µg/m3, sipas legjislacionit të ish Jugosllavisë, dhe 50/100 µg/m3, sipas Udhëzimeve të BB-së. Standardet e BE-së janë limit mesatar vjetor prej 40 µg/m3 dhe limit ditor prej 50 µg/m3 që nuk duhet të tejkalohet më shumë se 35 ditë në vit.

Të dhënat në dispozicion vetëm për muajt janar deri maj 3

Krahasuar më standardet e cilësisë së ajrit, situata e regjistruar në stacionet e monitorimit nuk duket të jetë kritike. Megjithatë, nuk janë regjistruar të gjithë parametrat relevant dhe besueshmëria e vlerave të regjistruara është e pasigurt. Matje tjera të cilësisë së ajrit, të raportuara nga burime tjera, tregojnë se situata është e

Kapitulli 2 Baza Mjedisore dhe Sociale

●● depozitimi i lagët/thatë i ndotësve të ajrit nga termocentralet, të partikulateve nga aktivitetet e mihjeve dhe nga deponitë e hirit; më parë ka pasur edhe depozitime të ndotësve nga impiantet e vjetra të gazifikimit dhe azotikut; ●● derdhjet e substancave vajore dhe materieve tjera kimike, veçanërisht në lokacionet e stabilimenteve të mëhershme të gazifikimit dhe azotikut; ●● hedhja e mëparshme e materieve kimike në minierat e mëparshme nëntokësore;

njëllojtë. Megjithatë, nuk ka në dispozicion informata të mjaftueshme mbi besueshmërinë dhe hollësitë e këtyre matjeve.

●● deponimi i mëparshëm dhe aktual i mbeturinave në deponi të hirit me në veçanti në deponinë e hirit të Kosovës A dhe në minierën e vjetër (deponia komunale e mbeturinave); dhe

Raporti Mjedisor i KEK-ut, po ashtu, përmban informata mbi nivelet e depozitimeve të partikulateve nga dy lokacionet në vitin 2006: e para afër stacionit të separacionit dhe në minierën e Bardhit. Shih Tabelën 6.

●● shkarkimi i kaluar dhe aktual i derdhjeve të ujërave të zeza të patrajtuara në lumenj të cilat gjëra me siguri çojnë në ndotje të fundërrinave të lumit Sitnica.

Në stacionin e separacionit, shkalla e depozitimit vazhdimisht tejkalonte limitin prej 300 mg/m2d të përcaktuar me legjislacionin e ish Jugosllavisë dhe të OBSh-së. Në minierën e Bardhit, situata është paksa më e mirë por akoma mbetet kritike: vlerat kanë tejkaluar limitet për tre muaj në vitin 2006, madje edhe nëse vlera mesatare vjetore mbetet nën limitin.

Në korrik të vitit 2007 ka filluar “Hulumtimi i lokacionit, organizimi teknik, planifikimi dhe përcaktimi i ndikimit mjedisor” si pjesë e Projektit për spastrimin dhe rikultivimin tokës” (PSBT), i cili synon të identifikojë nivelin e kontaminimit dhe të përmirësojë gjendjen mjedisore në rrethinë të minierave dhe termocentraleve të KEK-ut, përmes zvogëlimit të emetimeve të partikulateve nga deponia ekzistuese e hirit e Kosovës A.

Toka dhe ujërat nëntokësorë

Hulumtimet treguan praninë e pikave-të-nxehta me nivel të lartë të mbetjeve fenolike, ujërave fenolike dhe praninë e katranit në deponinë e hirit të Kosovës A ndonëse deponia nuk është përdorur në baza të rregullta për deponimin e këtyre materieve. Dy pellgjet në krye të pjesës së mesme të deponisë së hirit të Kosovës A dhe disa vrima të shpuara krahas njërit nga këto pellgje janë identifikuara si zona të deponive. Shuma totale e këtyre mbetjeve është shumë e kufizuar dhe duket se ato janë të izoluara në masë të pranueshme. Hiri i depozituar në deponi të hirit përmban nivele të ngritura të metaleve të rënda, por për shkak të përbërjes kimike të hirit potenciali për kullim është i kufizuar. Nivelet e ngritura të disa metaleve të rënda, po ashtu, janë gjetur në deponitë e djerrinës por të njëjtat ishin të ngjashme me ato të gjetura në natyrë në atë zonë. Në zonën në

Toka e degraduar, burimet e kontaminimit të tokës dhe ujërave nëntokësorë. Në aktivitetet mihëse, si rezultat i largimit të shtresës së sipërme dhe shtresave tjera për zbulimin e shtresave të linjitit, një hapësirë e madhe e tokës mbulohet me këto materiale (“djerrinë”) dhe e njëjta hapësirë degradohet. Materialet janë shpërndarë në shtatë zona në formë të palosjeve, të cilat shpeshherë quhen “deponi të djerrinës.”

Burimet kryesore potenciale të identifikuara të kontaminimit të tokës dhe ujërave nëntokësore janë

Tabela 6. Vlerat mesatare mujore të totalit të partikulateve të depozituar (mg/m2d) – (2006) Gjithsej par- Materiet Materiet e pH Klor Sulfate tikulatet (1) joorganike tretshme Stacioni i ndarjes 1798.23 1573.70 224.52 7.77 3.37 4.182 Lokacioni i Bardhit 225.53 140.68 84.84 7.14 2.49 2.49 (1) G jithsej materia e mënjanuar si maksimumi mujor për zonat rurale dhe rekreative, sipas Gazetës Zyrtare të Serbisë, N. 54/99, është 300 mg/m2/ditë

17 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

afërsi të Dragodanit përreth deponisë së djerrinës si dhe deponisë së hirit afër Kosovës A, janë gjetur shumë deponi joligjore të mbeturinave me mbeturina komunale, mbeturina ndërtimore, mbeturina tjera nga termocentralet, shirita të vjetër gome, hekurishte, etj.

Analiza gjeokimike përfshinte analizën e mostrave të tokës të marra në thellësi të ndryshme (nga 0.50 deri 80 metra) në 11 shpime të reja për detektimin e pH, kalciumit, magnezit, kaliumit, sodiumit dhe metaleve.

Duke iu referuar rregulloreve Italiane mbi pragjet e vlerave për cilësinë e tokës, analiza zbuloi disa tejkalime

djerrinave janë përfshirë në draftin final të projektit (prill 2008). Pas miratimit formal, masat e propozuara për riformësim, largim të pjesshëm të pjesëve jostabile, mbulimi dhe mbjellja e vegjetacionit duhet të sigurojnë zgjidhje adekuate kundër emetimit të partikulateve, ndotjes së mundshme të tokës/ujërave nëntokësore dhe kontaminimit të rrjedhave të ujit.

Nuk ka informata në dispozicion mbi përbërjen në deponinë e hirit të Kosovës B. Me gjasë ai përmban lloje tjera të mbeturinave të ngurta, siç janë goma të vjetra dhe mbetje tjera industriale. Deponia e hirit shpeshherë ka vërshime. Kjo gjendje me gjasë ka shkaktuar kontaminimin e Sitnicës me sedimente. Deponia e hirit Kosova B emiton shumë më pak partikulate sesa Kosova A por ka në dispozicion të dhëna të kufizuara mbi gjendjen e ujërave lokale nëntokësore. Një hulumtim mbi këtë është i duhur.

Urgejntisht duhet te hartohet harta e detajuar e lokacionit, mostrimit dhe analizat sistematike të tokës dhe ujërave nëntokësore.

për disa metale, posaçërisht Hg dhe Cr, dhe tejkalime të kufizuara të Ni dhe Cd.

Gjeologjia, hidrogjeologjia dhe cilësia e ujërave nëntokësore dhe tokës. Gjeologjia e Kosovës ndryshon dhe evoluimi i saj gjatë kohës është diktuar nga lokacioni në zonë tektonike. Ky aktivitet tektonik ka ndikuar në krijimin dhe mbylljen pasuese të një pellgu oqeanik, që rezultoi në zhvillimin dhe ruajtjen e një varg depozitesh minerale ekonomikisht të eksploatueshme.

Terreni i stabilimenteve të vjetra të azotikut dhe gazifikimit duken të jenë të kontaminuara. Sipas PSBT është planifikuar fillimi i një studimi në vitin 2008 për të identifikuar nivelin e kontaminimit.

Testimi i ujërave nëntokësore dhe ujërave të lira sipërfaqësore në fazën e hulumtimit të lokacionit të PSBT-së ka tregtuar nivele paksa të rritura të BTEX (Benzol, Toluen, Etilbenzol dhe Xylene) dhe PAH (hidrokarbone aromatike policiklike) në disa mostra. Metalet janë brenda standardeve të ujit të pijshëm (OBSh, BE) përveç arsenit, i cili është gjetur në përqendrime (12 dhe 13 mikrogramë/L) pak mbi standardet e ujit të pijshëm (10 mikrogramë/L) në mostrat e marra në perëndim të deponisë së hirit të Kosovës A. Këto përqendrime të arsenit mund të jenë të lidhura me praninë natyrore të këtij elementi në gjeologjinë e zonës. Përfundimi është se rezultatet e testimit nuk mund të identifikonin asnjë kontaminim të rrjedhave të ujërave nëntokësore në deponinë e hirit. Ka raportime verbale të kontaminimeve të ujërave nëntokësore në puse, që tani duket se me gjasë lidhet me hedhjen e materieve kimike në galeritë e vjetra të minierës por një gjë e tillë ka nevojë për hulumtime shtesë. Disa puse të cekëta treguan nivele të larta të përçueshmërisë elektrike (nga kripërat) që sugjeron ndikim nga pluhuri i hirit apo derdhjet e ujit nga deponia e hirit.

Po ashtu, sipas PSBT, investimet për punë të përmirësimit në deponinë e hirit në Kosovën A dhe deponitë e

Bazuar në informatat në dispozicion nga hartat hidrogjeologjike si dhe studimet e kryera në lokacionin e

Në perëndim të deponisë së hirit, afro 200 metra nga fshati Dardhishtë, është përdorur një pus i mëhershëm i ventilimit për deponimin e mbetjeve të katranit dhe fenolit. Kjo praktikë e njëjtë ka ndodhur edhe në miniera tjera të mëparshme nëntokësore. Veç kësaj, deponitë e hapura nuk kanë veshje adekuate apo pajisje tjera për mbrojtjen e tokës dhe nuk ka asnjë masë për zvoglim të ndikimit për të shmangur kontaminimet e derdhjeve të ujërave nga reshjet e vrullshme dhe stuhitë.

Përderisa rezultatet e studimit tregojnë ujëra të kontaminuar nëntokësorë, nuk ishte e qartë lidhshmëria me materialet e mbeturinave nga deponia e hirit. Po ashtu, galeritë e ndotura të minierave mund të parashtrojnë rrezik serioz për ujërat lokale nëntokësore dhe puset, por për këtë duhen hulumtime tjera.

| 18

Kapitulli 2 Baza Mjedisore dhe Sociale

minierës dhe rrethinë, rrjedha e ujërave nëntokësore përgjithësisht është nga verilindja në perëndim (apo jugperëndim) në lumin Sitnica. Shqyrtimi i dokumenteve të vjetra dhe vëzhgimeve në terren tregojnë se sasitë e ujërave nëntokësore që zbresin djerrinën në miniera janë mjaft të vogla. Përdorimi i ujërave nëntokësore kryesisht bëhet përmes puseve private me thellësi prej 10 deri 15 m në argjilë të djerrinës.

Nuk ka të dhëna mbi konfiguracionet e tokës apo ujërave nëntokësore për minierat ekzistuese. Brenda Fushës së re të Minierës dominojnë llojet Vertisol të tokës, që mbulojnë afro 100 % të zonës. Vetëm rreth 0.4 ha në skajin veriperëndimor mund të arrijë sedimente të kuqe në buzën gjeologjike të basenit të thëngjillit. Llojet Vertisol të tokës në përgjithësi përdoren për kullosa.

Ndodhë shpesh që bagëtitë të lëndohen gjatë rrëzimit në plasaritje në periudhat e thata. Vizitat në lokacion treguan se Fusha e re e Minierës kryesisht përbëhet nga toka e pakultivuar dhe është e pranishme vetëm bujqësia për sigurimin e ekzistencës. Toka në zonat e impianteve të vjetra nuk tregon dëshmi të dukshme të kontaminimit të rëndë, por prania e cisternave të lidhura me veprimet e mëparshme të pa-dekontaminuara dhe hapësira të kufizuara për deponimin e mbeturinave paraqesin çështje të rëndësishme. Zona e vjetër industriale në Kosovën A duhet të spastrohet si dhe duhet të ketë program për monitorimin e cilësisë së tokës.

Ujërat sipërfaqësorë dhe ujërat e zeza Shfrytëzimi i ujërave sipërfaqësore dhe prodhimi i ujërave të zeza. Përdorimet e ujit për minierat përfshijnë si në vijim: shuarjen e zjarreve; përdorimet sanitare në stacionet e riparimit; larjen e kamionëve, etj.

Uji furnizohet përmes tubacioneve kryesore dhe transportohet përmes kamionëve cisternë në lokacione dhe në stacionet e riparimit.

Shfrytëzimi kryesor i ujit për termocentralet Kosova A dhe Kosova B përfshijnë: ●● Ujin për kullat e ftohjes; ●● Ujin për Kazanë/kalldajë; ●● Shfrytëzimi për qëllime sanitare;

●● Përgatitja e zgurës për transportimin e hirit në Termocentralin B (proporcioni hi dhe ujë është 1:1).

Termocentrali A furnizohet më ujë nga lumi Llap; kanali Ibër-Lepenc furnizon Kosovën B. Në kushte emergjence (veçanërisht gjatë stinës së thatë) kanali hapet për të lëshuar rrjedha shtesë të ujit në lumë për të furnizuar Kosovën A. Të dy termocentralet shkarkojnë ujëra në lumin Sitnica.

Siç theksohet në Raportin Mjedisor të KEK-ut 2006, konsumimi i ujit është i lartë: përderisa Kosova B përdor rreth 2.7 m3/MWh, Kosova A ka kërkesë për ujë deri në 5.3 m3/MWh. Meqë termocentralet nuk kanë ndonjë sistem për matjen e shkallës së rrjedhës së ujit, konsumimi total i ujit nuk mund të përcaktohet saktësisht.

Konsumi total i ujit për TC ekzistuese, siç raportohet në studimin Furnizimi me ujë nga hidrosistemi Ibër Lepenc për termocentralin e propozuar Kosova C - (shkurt 2008) financuar nga Agjencia Evropiane për Rindërtim (AER) dhe zhvilluar nga konsorciumi COWI, është 18.4 MCM për vit, me qarkullim në kullat ftohëse prej 60%, apo 11 MCM për vit.

Nuk ka në dispozicion matje të normës, prandaj duhet të zbatohet sistemi i monitorimit, në mënyrë që të matet si pranimi ashtu edhe shkarkimi i ujit.

Trajtimi i ujërave të zeza. Kosova nuk ka një sistem të duhur komunal apo industrial për trajtimin e ujërave të zeza. Numri i shtëpive që janë të lidhura me sistem kanalizimi është shumë i vogël (28%). Në fshatra dhe vendbanime tjera të vogla, ujërat e zeza lihen të kalojnë nëpër kanale të hapura, gjë që rezulton në kontaminimin e ujërave sipërfaqësore dhe nëntokësore. Cilësia e dobët e ujit të pijshëm (nga puset) dhe shkarkimi joadekuat i mbeturinave janë ankesa të përbashkëta të komuniteteve që jetojnë në zonën e interesit.

Nuk ka të instaluara impiante të trajtimit të ujërave të zeza në miniera apo termocentrale; derdhjet industriale shkarkohen drejtpërdrejt në lumenj. Burimet kryesore të kontaminimit të ujërave sipërfaqësore në zonën e interesit kryesisht janë ujërat që derdhen nga objektet e KEK-ut si dhe derdhjet e kontaminuara nga deponitë e hirit. Veç kësaj, ujërat e zeza nga zonat urbane (komunat e Lipjanit, Fushë Kosovës, Prishtinës) dhe industrive tjera shkarkohen në rrjedhën e sipërme të objekteve të KEK-ut.

●● Ujin për larje; ●● Lagja e hirit me ujë për zvoglimin e emisionit të partikulateve në Kosovën A; dhe

Shkarkimet e ujërave të zeza nga termocentralet monitorohen nga INKOS përmes 17 pikave monitoruese të ujërave sipërfaqësore dhe 5 të ujërave nëntokësore (5 piezometra, të instaluara përreth deponisë së hirit në Kosovën B për monitorimin e cilësisë së ujërave

19 |

6 - Lumebardhi

a nic Sit

p Lla

5 - Llap

7 - Shprese

6 - Lumebardhi

a nic Sit

p Lla p Lla

Sitnica

5 - Llap

p Lla

Bivolak

Zhilivodë

Plemetin

Hamidi 4.5

4.3

Bivolak

4 4.4 Sibovc

- Plemetin

Hamidi

Lajthishtë 4.5

Zhilivodë Dre nic

Sibovc

Shipitullë

4.2

4.1

Obiliq

LajthishtëMirash 2

3.1 Ujërat3.2e zeza 3.4 nga Kastrioti

- Mirash

3 - Palaj 3.3

Palaj

Shipitullë

Mirash 2 - Mirash

3.2

Graboc iGraboc Epërm i Poshtëm a

Lismir a

Pomazotin

2.2

Ujërat e zeza nga Shkabaj

Nakaradë Dardhishtë

Nakaradë Ujërat e zeza nga Fushë Kosova

1 - Lismir

a

Kuzmin Bardh i Madh

3.5

Ujërat e zeza nga Fushë Kosova

Si tn ic

Dr en ic

Dardhishtë

1 - Lismir

Lismir

Graboc i Poshtëm Bardh i Madh

Ujërat e zeza nga Shkabaj

2.1

Sitni ca

Dr en ic

2.2

3.1 3.4

Hade

Ujërat e zeza nga Mazgiti

3.5

Obiliq

Graboc i Epërm

a

2.1Mazgit

3.3

Palaj

Hade Dre nic

Ujërat e zeza nga Mazgiti

3 - Palaj

4.3

4.4

a

Mazgit

Ujërat e zeza nga Kastrioti

4.2

Plemetin 4.1

Sitni ca

Sitnica

4 - Plemetin

Pomazotin

Si tn ic

a

Kuzmin

Harta 2. Pikat e monitorimit të shkarkimeve të ujërave të zeza. Objektet e KEK-ut Vendbanim

Lum

Rrugë kryesore

Prockë

Vendbanim Hekurudhë

Lum i IL Kanali

kryesore Tokë Rrugë e ndërtuar

Prockë KEK mihjet ekzistuese

Harta 2. Pikat e monitorimit të shkarkimeve të ujërave të zeza. Objektet e KEK-ut

Hekurudhë

Deponi e hirit

Tokë e ndërtuar

Palosje e djerrinës Deponi e hirit

Floodplain

Palosje e djerrinës Floodplain

Kanali i IL

Kufiri i mihjes së re KEK mihjet ekzistuese

Lokacionet e mostrimit të ujit Kufiri i mihjes së re

Efluentet Lokacionet e mostrimit të ujit Efluentet

Kapitulli 2 Baza Mjedisore dhe Sociale

shpeshtësisë dhe parametrave të hetuar (për shembull, nuk janë përfshirë metalet e rënda dhe të rralla). Harta e pikave të monitorimit të shkarkimeve të ujërave nëntokësore për objektet ekzistuese të KEK-ut, siç është

nëntokësore). Rezultatet e monitorimit të ujërave të zeza janë përfshirë në raportin mujor mjedisor të KEK-ut. Programet ekzistuese të monitorimit duken të pamjaftueshme në kuptim të pikave të monitorimit,

PML - Përqendrimi max. i lejuar

Llap

Lum I madh

T.C "Kosova B" Ujërat sipërfaqësorë dhe ujërat nëntokësorë

1

Aroma e nuhatur

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

2

Ngjura (e vërejtur)

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

3

Temeperatura 14.15 10.6 12.4 9.917 12.48 11.83 12.48 12.7 11.7 10.7 11.4 11.48 14.14 18.22 19.4 14.82 15.28 12.2 12.9 11.3 10.8 11.7 . (⁰C)

4.2 4.4

4.5

P2

Pa

Pb

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pc

Pd

Kalasat e ujit

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

.

.

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

Pa

.

.

.

.

.

IV

4.1

II

4.3

I

7

Ujërat nëntokësorë

6

Ujërat Siperfaqësorë

5

Shpres

4

Plemetin

3

Lumi Sitnicë para ndikimit të T.C.B

2

Palaj

1

Ura e Lismirit

3.5

Ujërat e shkarkuara

PKU- Ngrohtore

3.2 3.2 3.4

III

Recipijentet: Lumi Sitnicë dhe lumi Llap

Gazifikim

Uji ng aftohësi

Ngrohtore

2.2

Ujërat e bardha

T.C"Kosova A"

Vend Mostrimet dhe Nr. i parametrave njësia matsëse (mg/lit)

Rrjedha e ujit nga deponia e hirit

Subjektet

Depo e hirit T.C.A

Figura 1. Monitorimi i shkarkimeve të ujërave të zeza nga TC A dhe TC B në pranuesin Sitnica (Vlerat mesatare për periudhën janar – qershor 2007)

4 Përqu.(S/cm)

1308 642 438 1052 380

581.7 601.7 631.7 588 401 416 523.3 610.5 515.8 359 304.2 330

2228 1658 1826 2333 10.72 1500 1500 >1500 >1500

5 Vlera pH

8.4

7.7 8.1 7.9

8.9

7.5

7.7

7.7

7.8

8

6 Nitratet (mg/l) 5.2

2.4 2.6 4.8

5.5

8.2

8.1

7.6

8.2

6.2 6.3 7.5

7.3 7.7

8

9.2

9.3 8.2

8.2

7.6

7.6

7.6

7.8

7.7

6.58.5

6.58.5

6.59.0

6.5-9.0

3.7

3.7

5.1 4.6

4.7

3.2

2.6

2.2

2.5

2.3

10

10

>10

>10

7 Nitritet (mg/l) 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 1.63 0.00 0.00 0.01 0.04 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.05 0.05 0.5

0.5

O2i tretur 8 (mg/l)

3

Ngop me o2 (%)

9

8.16 9.11 9.13 9.08 9.11 7.40 7.64 6.65 7.73 9.74 9.12 8.41 7.70 8.17 7.24 8.78 8.77 6.8

81.1 84.9 88.1 82.51 87.95 69.9 73.9 64.61 73.2 89.6 81.1 79.24 85.38 90.2 79.5 90.48 89.82 65.6 62.2 67

10 SHBO₅ (mg/l) 64.5 26

23

347.2 38.33 40.5 40.17 30

69.2 74.5 90100

6

4

75-90 50-75 30-50

40.5 21.5 119 25.67 30.5 162.2 22.2 25.17 42.67 90.3 55.7 46.7 37.7 37.3 2

4

600 463 581 588

1000 1500

1500

.

.

.

10

30

80

100

200

200

>200 >200

Harxh.i 65.75 18.9 19.7 15.51 14.4 18.37 19.8 20.1 20.2 13.9 15.4 15.34 16.48 14.19 14.3 16.72 17.36 24.9 19.4 15.2 18.1 15.2 8.012 KMnO4(mg/l)

8.012

.

11

Mbetja e thatë 945.3 715 695 1285 1909 627 e pa filtruar

12

Mbetja e thatë 900 e filtruar

13

Mat. E suspend.

14 Sulfatet 15

6.39 7.33 7.44 7.81 8

702

709

433

631 570 995.8 455.8 531.7 593.3 600.8 526 363 473 484.2 295

293.3 70.8 105 141.7 382.5 115

128.3 130

438 395

372

3732 1711 2155 1078 1279 350

431.7 274 292.5 271.7 2981 1092 1748 868 1009 .

103 66.7 98.3 101.7 153.3 303.3 170 98.33 115.8 466 763 537 260 238

401.8 56.6 77.6 64.88 44.4 85.75 116.1 119.9 99.7 41

0.02

803

0.04

75.9 77.79 34.63 38.36 55.4 55.86 62.06 1100 667 870 529 524

0.027 0.006 0.009

0.023

7

0.001 0.001 0.3

20

.

16 Fenolet

0.009

0.032

17 Kloruret

1.612 3.42 2.47 1.3

1.83 4.293 6.062 5.6

5.81 2.08 3.91 2.972 2.373 1.47 3.46 0.602 0.767 1.76 4.69 2.51 1.21 2.57 200

200

<200 <201

0.3

0.1

0.0

.

.

.

.

18

Vlera"p" mval/l

0.2

19

Vlera"m" mval/l

2.33 4.8 5.4 3.0

4.02 5.43 5.42 5.85 5.22 4.93 4.95 4.97 2.65 1.87 2.40 2.7

2.22 6.18 4.48 5.93 6

5.85 .

.

.

.

20 Hidroksidet

0.0

0.0 0.0 0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0 0.0 0.0

0.0

0.0

0.0 0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

.

.

.

.

21 Karbonatet

0.0

0.0 0.0 0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0 0.0 0.0

0.0

7.2

6.0 0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

.

.

.

.

22 Bikarbonet

132

293 326 181.0 230.8 331.4 333.7 355.5 315 304 302 303

129 164.6 135.2 377 273 362 364 349

.

.

.

.

4

0.0 0.0 0.0

0.0

0.0

0.0

0.0 0.0 5.2

0.0

0.1

161.5 102

0.4 4.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

Kategoria I: uji që, në gjendje natyrore apo pas dezinfektimit, mund të përdoret si ujë i pijshëm, për industrinë ushqimore dhe për kultivim të troftave.

Kategoria II: u ji i duhur për larje, rekreacion, sporte ujore, kultivim të peshqve cyprinidae, përfshirë ujin që, pas metodave bazike të trajtimit (koagulimit, filtrimit dhe dezinfektimit), mund të përdoret si ujë i pijshëm dhe për industri ushqimore. Pastaj, Kategoria II ndahet në dy nënkategori: nënkategoria IIa dhe ajo IIb. Kategoria III: uji që mund të përdoret për ujitje dhe industri përveç industrisë së ushqimit.

Kategoria IV: uji që mund të përdoret vetëm pas trajtimit të veçantë.

21 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

theksuar në Raportin Mjedisor të KEK-ut 2006, është paraqitur më poshtë në Hartën 2.

Figura 1 nga raporti i KEK-ut përmban rezultatet e programit të monitorimit të kryer në mes të janarit dhe qershorit 2007. Gjithashtu janë paraqitur limitet e shkarkimit të përcaktuara nga ish Jugosllavia për kategoritë e ndryshme të lumenjve.4 Bazuar në rezultatet e analizës së raportuar në tabelë, Lumi Sitnica me gjasë i takon kategorisë 4; disa parametra të ujërave të lumenjve tejkalojnë limitet e shkarkimit (materiet e ngurta të mënjanuara, KMnO4 etj).

Sistemi i lumit dhe rreziku nga vërshimet. Projekti i termocentralit Kosova C do të jetë me lokacion në pellgun lumor të Kosovës. Pellgu i Kosovës formëson një rrafshinë me formë të thjeshtë që kufizohet me kodra dhe male. Ky pellg përfshinë një rrjet hidrologjik të zhvilluar mirë me ujëmbledhësin kryesor që është lumi Sitnica. Ky lum kryqëzon pellgun prej jugut në veri dhe kullon rreth 80 % të ujit akumulues sipërfaqësor në drejtim verior. Lumenjtë më të mëdhenj në afërsi të vendit janë lumi Drenica në perëndim dhe lumi Llap në lindje. Harta 2 tregon zonat me potencial për vërshime.

Siç u theksua më lart, furnizimi me ujë pjesërisht i Kosovës A dhe tërësisht i Kosovës B bëhet nga kanali Ibër Lepenc, i cili rrjedhë paralelisht me lumenjtë Ibër dhe Sitnica.

Kanali Ibër-Lepenc është pjesë e sistemit Ibër-Lepenc, i administruar nga Ndërmarrja publike Ibër Lepenci (NIL), që përfshinë akumulimin e Gazivodës/Ujmanit, pendën dhe instalimin hidroelektrik, që derdhet në bazenin e poshtëm të Pridvoricës ,i cili shfrytëzohet për rregullimin e ujit për lumin Ibër dhe kanalin prej 52 km Ibër-Lepenc.

Konsumi aktual për ujë. Aktualisht disa konsumator marrin ujin nga sistemi Ibër-Lepenc: ●● Shfrytëzimi i ujit nga amvisnitë përfshinë popullatën urbane të katër komunave: o Mitrovica, Skenderaj dhe Vushtrria furnizohen nga Ndërmarrja e ujësjellësit Mitrovica; o Gllogovci furnizohet nga Ndërmarrja e ujësjellësit Prishtina; ●● Shfrytëzimi i ujit nga amvisnitë në Mitrovicë dhe furnizimet emergjente për Prishtinën në rast të mungesës së ujit; ●● Shfrytëzimi ujit nga amvisnitë në Prishtinë nga Gazivoda; ●● Konsumi industrial nga fabrika e Trepçës. Ndonëse fabrika aktualisht nuk është në përdorim, është e

5

Të dhënat e ofruara nga NIL: 0.2 m3/s

| 22

paqartë se cili do të jetë konsumi i ardhshëm i ujit në atë zonë;; ●● Konsumi industrial nga fabrika e Ferronikelit është 6.3 Mm3/v5; ●● Konsumimi i ujit nga Kosova A dhe B; ●● Kërkesa e ujit për ujitje: në vitin 2006 siperfaqeja e tokës së ujitur ishte 668 ha nga gjithsej 20,000 ha (kundrejt 547 ha në vitin 2005 dhe 526 ha në 2004). Studimet dhe dokumentet tjera të Ministrisë së Bujqësisë raportojnë se siperfaqja e tokës që mund të ujitet në të ardhmen e afërt është shumë më e madhe (në mes 5,000 dhe 10,000) ●● Rrjedhat mjedisore. ●● Veç kësaj, humbjet nga dëmtimet përgjatë kanalit 52 km të Ibër-Lepencit, vlerësohen të jenë rreth 50% të rrjedhjeve në kanal.

Bazuar në të dhënat e Ibër-Lepencit, shfrytëzimi mesatar vjetor i ujit në vitin 2006 ishte 2.39 m3/s (rreth 75 milion m3/vit), përderisa shfrytëzimi maksimal i ujit i regjistruar në korrik të vitit 2006 ishte rreth 6 m3/s Furnizimi vendor me ujët vështirësohet edhe nga probleme tjera, si prishje të gypave, ndërprerje të energjisë elektrike dhe kapaciteti i kufizuar i rezervarëve; rezultati është konsumi shumë i lartë për kokë banori prej rreth 340 l/ca./ditë. Rrjetet e shpërndarjes së ujit janë në përgjithësi shumë të vjetruara dhe në kushte shumë të këqija për faktin se ka mungesë investimesh dhe mirëmbajtjeje. Disa ndërmarrje janë në gjendje të ofrojnë sasi adekuate të ujit për popullatën. Ekziston një problem i vazhdueshëm me mbledhjen e pagesave për shfrytëzimin e ujit, gjë që rezulton në masë të madhe nga mungesa e orëmatësve funksional të shfrytëzimit të ujit.

Kërkesa aktuale për ujë. Vlerësimet aktuale të kërkesës për ujë paraqesin një detyrë të vështirë: ato varen nga nevojat reale dhe urgjente të shfrytëzuesve të ndryshëm konkurrues të Sistemit Ibër-Lepenc. Raporti i AER-it i paraqet shifrat për kërkesën me ujë në këtë zonë në tabelën vijuese. Vlerësimi i raportuar në Tabelën 7 bazohet në supozimin se nevojat për ujitje janë 10,000 ha; se kërkesat për industrinë në të ardhmen e afërt do të jenë mesatarisht 1 m3/s; dhe se kërkesat për ujë të pijshëm nuk do të ndryshojnë në të ardhmen e afërt. Po ashtu janë paraqitur humbjet e vlerësuara aktuale, ndonëse rekomandohet që punët do të kryhen për t’i zvogëluar ato.

Kapitulli 2 Baza Mjedisore dhe Sociale

Tabela 7. Kërkesa e vlerësuar e ujit (Studim i AERit mbi Furnizimin me Ujë) Përdoruesi Ekonomi familjare Ujitje Industri Kosova A Kosova B Gjithsej përdorues Rrjedha min. biologjike Humbjet Gjithsej kërkesa

Shkalla e rrjedhës m3/s 0.46 0.95 1.00 0.08 0.50 2.99 0.5 2.99 6.48

për kërkesa kundërthënëse nga përdorues të ndryshëm të ujit dhe thekson nevojën për një kornizë gjithëpërfshirëse politike, institucionale dhe të planifikimit për menaxhim të burimeve ujore në sistemin Ibër-Lepenc.

Vëllimi /vit m3*106 14.6 30 31.54 2.63 15.77 94.54 15.77 94.54 204.85

Presioni i ujit tanimë ndodhë, meqë ka mungesa të shpeshta gjatë verës të furnizimit me ujë të pijshëm për Prishtinën dhe komunat tjera të furnizuara nga Ndërmarrja e ujësjellësit Prishtina.

Si rrjedhojë, duhet të mblidhen më shumë informata mbi disponueshmërinë e ujit në Kosovë dhe duhet të hartohen planet për menaxhimin e resurseve të ujit të cilat do të marrin parasysh Ligjin e Kosovës për Ujërat (ligji nr. 2004/24).

Studimi i vlerësimit i AER-it me siguri ka nënvlerësuar kërkesat për ujë të pijshëm dhe ka mbivlerësuar shfrytëzimin industrial.

Disponueshmëria e ujit. Disponueshmëria e ujit në sistemin Ibër-Lepenc varet nga bilanci i ujit në akumulimin e Gazivodës. Në studimin e AER-it për furnizimin me ujë, rrjedha e përgjithshme hyrëse e ujit në liqenin e Gazivodës është përcaktuar në bazë të të dhënave statistikore të ujit hyrës për periudhën 19481972 (të dhënat e vetme në dispozicion), të ofruara nga NIL. Tabela 8 përmbledh vlerat mesatare të vitit më të keq (1950) për përcaktimin e të dhënave të rrjedhave hyrëse të ujit.

Prandaj, mesatarja, mesi dhe viti më i keq, i disponueshmërsë totale të ujit mbetet më e lartë sesa kërkesa për ujë. Megjithatë, sistemi është në presion nga kërkesat e mundshme të ndeshura, siç është theksuar nga indeksi i shfrytëzimit të ujit (WEI),6 tregues i përdorur nga Agjencia Evropiane për Mjedis për të identifikuar rajonet me presione ujore apo pellgjet e lumenjve. Pragu paralajmërues për WEI, i cili dallon rajonin pa presion nga ai me presion, është rreth 20%. Presione të rënda të ujit mund të ndodhin nëse WEI tejkalon 40%, që tregon përdorim të paqëndrueshëm të ujit.

Sipas vlerësimit të AER-it, WEI (i llogaritur mbi kërkesën aktuale të ujit siç paraqitet në tabelën e mëparshme) është 50% në vitin mesatar . Ky WEI tregon potencialin

Cilësia e ujërave sipërfaqësor. Kontaminimi i lumenjve dhe rrjedhave është i lartë kudo në lokacionet e projektit. Edhe pse prodhimi i industrisë kimike, mineral dhe ai metalurgjik që më parë derdheshin në ujëra sipërfaqësore, është pakësuar në zonën e interesit, nuk është raportuar ndonjë përmirësim i rëndësishëm në cilësinë e lumit. Në bazë të Raportit të Cilësisë së Ujit Sipërfaqësor të MMPH-së, Lumi Sitnica dhe disa degë të tij janë të ndotur së tepërmi, kryesisht nga sasitë e mëdha të kanalizimit dhe derdhjet industriale duke e bërë kështu sistemin e lumit Sitnica-Ibër një tharës apo mbledhës i derdhjeve industriale. Të dhënat për cilësinë e ujit janë në dispozicion. Megjithatë, sistemi i monitorimit duhet të përmirësohet dhe duhet të kryhen analiza periodike (dhe më të shpeshta) (shih Tabelën e paraqitur më lart, në pjesën “Trajtimi i ujërave të zeza”).

Cilësia e furnizimit të ujit të pijshëm. Popullata në zonat rurale mbështetet në sisteme të furnizimit me ujë që ekziston në fshatra, puset e tyre apo në burimet e tyre dhe ujërat sipërfaqësore. Puset rurale janë në përgjithësi në kushte të papërshtatshme dhe cilësia e ujit është e dobët, për shkak të kontaminimit organik.

20% e qytetit të Obiliqit furnizohet nga Ndërmarrja e Ujësjellësit të Prishtinës, përmes rrjetit të furnizimit me ujë të pijshëm, e cila e merr ujin nga Liqeni i Badovcit dhe Batllavës. Mostrat e cilësisë së ujit janë marrë në

Tabela 8. Rrjedha hyrëse e ujit në Liqenin e Gazivodës në m3 (1948 – 1972, Studimi i AER-it mbi furnizimin me ujë) Jan Mesatarja 27.0 Mesi 19.9 Viti më i keq 19.7 6

Shk.

Mar.

Pri.

Ma

Qer.

Korr

Gu.

Shta

Tet.

Nën.

Dhj.

36.2 32.8 47.7

51.8 50.0 44.0

69.7 71.9 43.0

61.6 60.3 11.0

33.5 28.7 5.9

21.1 16.5 4.7

11.5 9.7 3.7

13.6 8.6 3.7

17.0 10.7 15.7

29.0 20.8 22.4

38.8 28.3 28.3

Viti (MCM) 410 358 249

Viti në m3/s 13.02 11.36 7.92

Indeksi i eksploatimit të ujit (WEI) është pjesë e Core Set të Treguesve të Agjencisë Evropiane për Mjedis dhe definohet si mesatarja e shkëputjes totale vjetore të ujërave të ëmbla pjesëtuar me mesataren e gjithsej burimeve totale vjetore të ripërtërishme të ujërave të ëmbla në nivel të vendit, të shprehura në përqindje.

23 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

Obiliq, si nga uji i zakonshëm ashtu dhe nga rrjeti. Rezultatet mujore nga 2006 tregojnë një tejkalim të kufirit për tërë “koliformën” në tre muaj (janar, korrik dhe dhjetor), të ujërave nga rrjeti.

Në komunën e Obiliqit Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike ka kryer disa matje të cilësisë së ujit të pijshëm nga puset në zonat rurale, në bazë të rregullores për monitorimin e cilësisë së ujit të pijshëm. Dy mostra të ujit të pijshëm janë marrë në secilin prej fshatrave të përmendur më poshtë: Shipitullë, Hade, Bakshi, Milloshevë, Hamidi, Lajthishtë, Sibovc, Babimoc, Breznicë dhe Kozaricë. Rezultatet gjithmonë tregonin një nivel të lartë të kontaminimit.

Zhurma Emetimet e zhurmës. Zhurma është shqetësim serioz për shëndetin dhe sigurinë e punëtorëve në termocentrale dhe miniera. Burimet kryesore të zhurmës në miniera përfshijnë makinat, pajisjet për ekskavime dhe transportim dhe shiritat transportues. Njerëzit që jetojnë në fshatra dhe qyteza afër minierave kanë deklaruar se zhurma është një nga problemet kryesore mjedisore: përderisa punonjësit mund të bartin pajisje personale të mbrojtjes, banorët shpeshherë nuk janë në gjendje të mbrojnë veten nga zhurmat që vijnë nga minierat.

Emetimet e zhurmës nga termocentralet vinë nga shiritat transportues, pajisjet për thërrmim, djegësit, turbinat, gjeneratorët, ventilatorët, kompresorët, pompat, kullat ftohëse dhe oxhaqet. Në zona të ndryshme brenda zonave të termocentraleve, niveli i zhurmës mund edhe të tejkalojë nivelin prej 85 dB(A),(decibel), që në përgjithësi konsiderohet si limiti që nuk duhet të tejkalohet në 1 m nga pajisjet kryesore. Megjithatë, meqë termocentralet nuk janë të pozicionuar në afërsi të menjëhershme të receptorëve të ndjeshëm siç janë shtëpitë, ndikimi i zhurmës konsiderohet të jetë pak i mundshëm.

Për momentin nuk ka në dispozicion të dhëna të monitorimit: bazuar në informatat e kufizuara në dispozicion dhe përvojën e ERM-së, emetimet e zhurmës duhet të konsiderohen si aspekt kyç që duhet trajtuar gjatë zhvillimit të minierës. Duhet të kryhet një studim mbi zhurmën si dhe të bëhet krahasimi me standardet e zbatueshme, për të konstatuar papajtueshmërinë e mundshme dhe masat e nevojshme për mbrojtjen e punonjësve dhe banorëve.

Imisionet e zhurmës.7 Një numër i banorëve, nga fshatrat afër termocentraleve ekzistuese, kanë ngritur shqetësimet e tyre mbi nivelet e zhurmës. Megjithatë, nuk është punuar ndonjë hartë e detajuar e zhurmës.

Gjatë takimeve konsultative, banorët e vendbanimeve

7

Imisionet e zhurmës nënkuptojnë zhurmën e perceptuar nga pranuesit.

| 24

që gjenden afër minierës, posaçërisht të Grabovcit të Poshtëm, ngritën shqetësimet e tyre mbi zhurmën e emetuar nga shiritat transportues dhe operacionet e mihjes. Indikacionet e rralla në dispozicion tregojnë se ato me siguri tejkalojnë standardet e imisioneve të zhurmës (BE, BB dhe ish Jugosllavi) në zonat e banuara përreth kufijve të minierave dhe disa herë në zonat e banuara afër Kosovës B. Është e domosdoshme të kryhet një fushatë monitoruese e zhurmës mjedisore si dhe të krijohen masat e duhura për zvoglimin e ndikimit.

Mbeturinat e ngurta Prodhimi i hirit, mbeturinave industriale dhe komunale. Mbeturinat paraqesin një sfidë të madhe mjedisore për Kosovën, qoftë sa i përket mbeturinave komunale qoftë atyre industriale, e në veçanti mbeturinat që janë shkaktuar në të kaluarën nga mihjet dhe flotacionet.

Lokacionet e vjetra të deponive të mbeturinave, nuk kanë qenë të pajisura me mbështjellës rezistente ndaj ujit, të cilat do të parandalonin depërtimin e ndotjeve tek ujërat sipërfaqësore, dhe nuk ishin të mbuluara me materiale inerte, të cilat do të mbanin ujërat e shirave jashtë deponisë apo sistemeve të nxjerrjes së gazit, me qëllim të parandalimit të eksplodimeve të metanit.

Linjiti ka përmbajtje të materieve të padjegshme, të cilat gjatë procesit të djegies lirohen në formë të hirit. Sasia e masave të mbetura pas djegies është shumë e lartë nëse efikasiteti i djegies është i ulët, apo nëse cilësia e linjitit është e dobët.

Afër termocentraleve Kosova A dhe B përdoren dy lokacionet të deponimit të hirit. Hiri dhe zgura nga Kosova B transportohet në mënyrë hidraulike dhe shkarkohet në hapësirën e shterrur nga miniera Mirash - Lindje.

Hiri nga Kosova A transportohet tek deponia aktuale e hirit përmes shiritave bartës pas lagështimit. Deponitë e hirit e kanë tejkaluar volumin e paraparë fillimisht dhe pirgjet e hirit krijojnë një element dominues në tërë peizazhin. Të dyja deponitë në të kaluarën janë shfrytëzuar për deponimin e mbeturinave të ngurta dhe të lëngshme (për shembull, në deponinë e Kosovës A gjithashtu janë identifikuar pellgje të vajit të përdorur dhe fenolit ; shih komponentin Tokë për më shumë detaje).

Hiri përmban kripë dhe metale të rënda, sasi të të cilave pas ardhjes në kontakt me ujin herët e vonë do të lirohen dhe infiltrojnë në ujërat nëntokësore dhe sipërfaqësore. Hiri dhe zgura nga të dy termocentralet deponohet pa mbrojtje nga reshjet. Sasia e hirit të prodhuar nga termocentralet në vitin 2006 (sipas raportit të KEK-ut) është paraqitur në Tabelën 9 në vijim. Metodat e përdorura për përcaktimin e këtyre sasive nuk janë të njohura dhe sasia e saktë nuk është konfirmuar.

Kapitulli 2 Baza Mjedisore dhe Sociale

Tabela 9. Sasia e hirit e prodhuar nga termocentralet Kosova A dhe B Divizioni i prodhimit Kosova A Kosova B TOTAL

Blloku

2006

t/y t/MWh t/y t/MWh t/y t/MWh

321577 0.3109 726559.4 0.227 1048136.4 0.24241

Ky regjistrim i mbeturinave përfshinte 32 lloje të mbeturinave; hiri paraqet problemin më serioz sa i përket sasive. Menaxhimi i mbeturinave në përgjithësi duhet të përmirësohet në Kosovë, veçanërisht për objektet industriale. Të dhënat mbi prodhimin e mbeturinave të ngurta (urbane dhe industriale) nuk janë lehtë në dispozicion për shkak të mungesës së politikave zhvillimore të mbeturinave. Nuk ekziston asnjë inventar i mbeturinave të prodhuara nga minierat. Përveç hirit, mbeturinat e ngurta vijnë nga zyrat e minierës dhe stacionet e riparimit, që mblidhen nga shërbimi komunal për mbledhje dhe shkarkim të mbeturinave.

Përveç hirit, burimet kryesore të mbeturinave të ngurta nga termocentralet janë: pajisjet dhe materialet e shfrytëzuara; mbetjet nga trajtimi i ujit; makineritë e harxhuara, nafta dhe mbeturinat e tjera të rrezikshme.

Mbeturinat nga të dy termocentralet menaxhohen nga një divizion special përbrenda Departamentit Qendror të Mirëmbajtjes. Metalet paraqesin të vetmin lloj të mbeturinave që mblidhen dhe shitet tek METALKOS-i. Vajrat e shpenzuara, sipas raportit, riciklohen nga kompani të specializuara.

Sikurse hiri, mbetjet nga mbeturinat e ngurta nga procesi i trajtimit të ujit mund të përmbajnë metale të rënda dhe kripëra. Sasitë vlerësohen të jenë rreth 6 m3/d nga Kosova A dhe 3 m3/d nga Kosova B. Në formë të terur kjo paraqitet në shifra prej 2,100 m3/y të mbeturinave të ngurta.

Mbeturinat largohen së bashku me produktet e hirit.

Materialet dhe mbeturinat e rrezikshme aktualisht ruhen në kushte të mjerueshme në shumë lokacione në Kosovë, kryesisht në komplekse industriale në të cilat ato janë përdorur apo prodhuar. Nuk ekzistojnë pajime të përshtatshme për ruajtjen e mbeturinave të rrezikshme, edhe pse ekziston një plan për ndërtimin e lokacioneve për ruajtje të përkohshme. Azbesti është shfrytëzuar kryesisht për instalime gjatë ndërtimit të Kosovës A, tertores dhe stabilimenti i gazifikimit dhe mund të gjendet kudo në këto lokacione. Azbesti nuk është përdorur në ndërtimin e Kosovës B. Sipas raporteve, në fushën e mihjes azbesti nuk është i pranishëm, gjë që u dëshmua edhe gjatë kryerjes së vizitës në terren. Sipas të dhënave të marra, në termocentrale nuk ekziston ndonjë prezencë e shtuar e vajrave që përmbajnë PCBs (bifenole poliklorike). Raporti Mjedisor

i KEK-ut përmend 5 transformatorë që përmbajnë PCB të cilët janë jashtë funksionit dhe 14 transformatorë që përmbajnë PCB të cilët janë ende në funksion në lokacionin e Kosovës B. Këta PCB që përmbajnë transformatorë duhet të largohen dhe të hedhen në mënyrë të përshtatshme në të ardhmen e afërt.

Shërbimet për mbledhjen, transportimin dhe largimin e mbeturinave komunale mbulojnë kryesisht zonat urbane, por janë duke u shtrirë tani edhe në zonat rurale. Kosova është e organizuar në 30 komuna, dhe mbeturinat vendosen ose në deponi individuale ose në ato rajonale. Në një numër komunash, deponitë janë rehabilituar dhe janë duke u përdorur nga kompanitë për mbledhjen e mbeturinave deri në momentin e kompletimit të deponive të reja rajonale. Kompania rajonale e mbeturinave në Prishtinë menaxhon deponinë komunale të Prishtinës e cila gjendet në këndin verilindor të minierës lindore Mirash. Deponia është e pajisur me pellg kullimi.

Në Kosovë nuk ekzistojnë pajime për riciklim përveç disa iniciativave më të vogla, siç janë ato për riciklimin e kanaqeve, të mbledhura për një shkritore të vogël në Janjevë, dhe një impiant jofunksional për riciklimin e letrës dhe plastikës. Ka mungesë të vetëdijes sa i përket çështjeve që kanë të bëjnë me menaxhimin e mbeturinave, siç janë minimizimi i mbeturinave, ruajtja e sigurt dhe trajtimi i mbeturinave, etiketimi i mbeturinave dhe ndarja e tyre. Duhet të ndërmerren veprime për parandalimin e hedhjes së hapur të mbeturinave në lokacione industriale dhe mbeturinat e grumbulluara duhet të deponohen në mënyrë adekuate në mënyrë që të parandalohet kontaminimi i ujërave nëntokësore dhe të lejohet riciklimi/ ripërdorimi i materialeve dytësore të lëndës së parë.

Mjedisi natyror Tabela 10 përmban numrin e hektarëve (dhe përqindjeve) për secilin lloj të tokës së shfrytëzuar dhe Harta 3 tregon përdorimin e tokës në zonën e interesit Tabela 10. Lloji i shfrytëzimi të tokës në Zonën e interesit Llojet e shfrytëzimit të tokës Zona Industriale (pa miniera ekzistuese) Zona Banimi Palosje e djerrinës Miniera Ekzistuese Deponi Hiri Pyje Zona Potenciale Bujqësore Total

Zona (ha)

Përqindja (%)

545

2.12

3,103 1,160 1,003 215 4,613 15,009 25,648

12.10 4.52 3.91 0.84 17.99 58.52 100.00

25 |

Sitni

Mitrovice

Bivolak

Prishtine

Peje Gjakove

Plemetin

Sitnica

Zhilivodë

Ferizaj

Gjilan

Prizren

Hamidi Stabilimentet e rrjetit

Bivolak

Mitrovice Prishtine

Peje

Deponia e hirit TC Kosova B

Gjakove

Plemetin TC Kosova

Ferizaj

Gjilan

Prizren

B

Mazgit

Hamidi

Sibovc

Lajthishtë

Zhilivodë

Stabilimentet e rrjetit

Obiliq

Deponia e hirit TC Kosova B

TC Kosova B

Mazgit

TC Kosova A

Palaj

Sibovc Lajthishtë

Palosje e djerrinës

Obiliq

Mirash

Mihja sipërfaqësore Sitnica

Hade Palaj

Graboc Shipitullë i Epërm

Hapja e mihjes së re Palosje e djerrinës

Graboc i Epërm

Hade

Palosje e djerrinës

Lismir

Deponia e hirit Nakaradë

Palosje e djerrinës

Nakaradë Palosje e djerrinës

Bardh i Madh

Fushë Kosovë Lismir

a

Palosje e djerrinës

Palosje e djerrinës

Dardhishtë Palosje e djerrinës TC Kosova A

Mihja sipërfaqësore Mirash

Graboc i Poshtëm Dr en ic

sipërfaqësore Sitnica

Mihja sipërfaqësore Bardh

a

TC Kosova A

Palosje e djerrinës Mihja sipërfaqësore Mirash Mirash Mihja

Mihja sipërfaqësore Bardh

Graboc i Poshtëm Hapja e mihjes së re Dr en ic

TC Kosova Dardhishtë A Deponia e hirit

Kosovamonti

Palosje e djerrinës a

Kuzmin

Fushë Kosovë

Bardh i Madh

Palosje e djerrinës

Prishtinë

Dre nic

Prishtinë

Shipitullë

Sitnica

a

Sitnica

Dre nic

Kosovamonti

Pomazotin Kuzmin Palosje e djerrinës

Pomazotin

D

ca ni re

D

ca ni re

ca ni Sit

Bardh i Vogël

ca ni Sit

Bardh i Vogël

Harta 3. Përdorimi aktual i tokës Vendbanim Rrugëi kryesore Harta 3. Përdorimi aktual tokës Tokë e ndërtuar

Hekurudhë

Palosje e djerrinës

Akumulim uji

Deponi e hirit Palosje e djerrinës

Zonë e vërshimeve Akumulim uji

Vendbanim

Tokë e ndërtuar

Industrial area Deponi e hirit Pyje Industrial area Pyje

Rrugë kryesore Hekurudhë

Zonë e vërshimeve

Lum Prockë

Lum

Kanali i IL

TC Kosova A TC Kosova B

TC Kosova A

KEK mihjet ekzistuese

Prockë

TC Kosova B

Kanali i IL

KEK mihja e re KEK mihjet ekzistuese Shirit transportues qymyr KEK mihja e re Shirit transportues qymyr 1,000 500 1,000

500

Meters 0

Meters 0

1,000 1,000

Kapitulli 2 Baza Mjedisore dhe Sociale

Shfrytëzimi dominues i tokës është ai bujqësorë, pasuar nga pyjet dhe pastaj zonat e banimit.

Shpërndarja e tokës është siç është paraqitur në Figurën 2.

Figura 2. Përdorimi i tokës

Zona industriale Zona banimi Pyje Zona potenciale bujqësore

Zonat e mbrojtura, flora dhe fauna, shfrytëzimi i tokës. Kosova ka një shumëllojshmëri ekosistemesh dhe habitatesh. Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor ka ofruar ca informacione lidhur me objekte natyrore me vlerë në Obiliq dhe në Vushtrri: këto objekte janë kryesisht drunj dhe burime ujore të identifikuara në studimet e bëra në vitet 2003 dhe 2004.

Asnjë nga këto objekte nuk ndodhen përbrenda apo në afërsi të lokacioneve të termocentraleve. Në përgjithësi, të dhënat mbi zonat natyrore dhe ato të mbrojtura janë mjaft të vjetra, dhe duhet të azhurohen.

Një studim në terren i faunës, florës dhe habitateve në zonën e interesit është kryer nga ana e dy biologëve në periudhën 11-15 prill 2007. Janë ndërmarrë disa vizita në terren në ato tre lokacione potenciale për termocentrale, në periudha kohore të ndryshme gjatë ditës për të vëzhguar sa më shumë kurrizorë që është e mun-

Ndikimi në habitatet natyrore dhe ndikimi në peizazh. Aktualisht, ndikimi mjedisor nga bujqësia është i ulët, për shkak se përdorimi i plehrave artificiale dhe agrokimike është i ulët. Me zhvillimin e ekonomisë rurale, përdorimi i plehrave dhe pesticideve sigurisht se do të shënojë ngritje. Njëlloj, nuk ka shumë ndotje nga industria për shkak të mungesës së aktivitetit industrial.

Megjithatë, lokacionet e mëparshme të industrisë së rëndë mbeten burim i ndotjes mjedisore, meqë ato janë ende të kontaminuara me ujëra të ndotura me mbetje të metaleve dhe materie të ndryshme kimike, të cilat janë duke rrjedhur në sipërfaqe dhe ujëra nëntokësore. Partikulatet nga minierat është shtjelluar në një pjesë tjetër.

Sa i përket ndikimit vizuel, janë shtatë deponi me lokacion në veriperëndim, jugperëndim, jug dhe juglindje të mihjeve të Bardhit dhe Mirashit, të cilat mbulojnë një sipërfaqe prej 10km2. Dëmtimet mjedisore të shkaktuara nga deponitë e vendosura jashtë fushave të mihjes ndodhin kryesisht për shkak të mungesës së menaxhimit të deponive, stabilitetit të dyshimtë afatgjatë gjeoteknologjik dhe mungesës së rivegjetimit. Në pirgun e Mirashit perëndimor kanë ndodhur edhe rrëshqitje të dheut për shkak të paqëndrueshmërisë së brigjeve të deponive. Perceptimet vizuale tregojnë se jo më shumë se 10% të deponive të jashtme janë rikultivuar. Këto deponi paraqesin burim potencial të partikulateve për punëtorët në mihje dhe popullatën lokale nga fshatrat Bardh dhe Hade, në masë më të theksuar gjatë verës.

Përdorimi i pakontrolluar i tokave dhe ndërtimet joligjore gjithashtu kanë një ndikim të shquar në biodiversitet. Ndërtime ilegale zënë vend në toka pyjore dhe hapësira të mbrojtura, përfshirë Parkun Kombëtar të Malit të Sharrit. Përveç kësaj, gurëthyesit janë duke funksionuar në mënyrë ilegale në masë të gjerë. Duhet të sigurohet një pasqyrë e zonës së interesit, duke përfshirë këto aktivitete joligjore.

dur. Njëkohësisht, është skicuar flora dhe vegjetacioni, ndonëse periudha e vitit nuk ka qenë optimale për një detyrë të tillë. Për të qenë në gjendje të krahasohet dhe vlerësohet vlera e tre pikave në nivel nacional, janë ndërmarrë vizita edhe jashtë zonës së interesit. Veç Water Demand kësaj, vegjetacioni i lokacioneve vijuese alternative është shqyrtuar në më shumë hollësi: ana jugperëndimore e Plemetinit (përfshirë lokacionin Kosova B); rrethinës së fshatrave Bivolak dhe Lagja e Berishëve (përfshirë Households lokacionin Bivolak). Lokacioni Kosova A nuk është hulumtuar meqë është zonë krejtësisht tjetërIrrigation industriale pa vlera natyrore.

Industry

KosovoA

Janë identifikuar shumica e llojeve të bimëve (drunjtë, KosovoB shkurret dhe bimët barishtore). Po ashtu janë identiKosovobiC fikuar bashkësitë bimore natyrore dhe bashkësitë more të cilat janë si rezultat i faktorëve antropogjenë, si Min,Biol, flow dhe biotopet e tyre. Është përshkruar fauna, vegjetacioLosses ni dhe biotopet e lokacionit të Kosovës B dhe Bivolakut, duke treguar përhapjen e habitateve tipike dhe afërsive të tyre në aspekt të vlerës ekologjike (shumëllojshmërisë biologjike, llojeve të rrezikuara dhe habitateve si tregues në nivel nacional dhe Evropian).

27 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

Biotopet kanë shumëllojshmëri të lartë të faunës dhe florës, e cila shënjohet nga lloje të mbrojtura dhe të rrezikuara në nivel nacional (fide Dr. Schneider-Jacoby, Euronature), siç janë Lejleku i Egër Ciconia ciconia, Anas querquedula, Tringa totanus dhe probabilitet të llojit veçanërisht të rrezikuar Crex crex dhe Ixobrychus minutus. Lejleku i Egër, Crex crex dhe Ixobrychus minutus të listuara në Shtojcën I të Direktivës së BE-së mbi Shpendët e Egër si lloje të rrezikuar, nuk janë endemikë; të tre llojet gjenden kudo në Evropë, në pjesë të Azisë dhe gjetiu.

Shumica e lokacioneve ku është bërë hulumtim janë nën ndikim antropogjen, me fjalë tjera, janë ndikuar nga njeriu. Shumica e pjesëve të lëndinave dhe vegjetacionit pyjor menaxhohen nga asociacionet bujqësore.

Në afërsi të fshatrave është gjetur vegjetacion i egër.

Biotopet natyrore janë gjetur në afërsi të lumit Sitnica dhe përfshijnë lëndinat e lagështa në mes të Bivolakut dhe të Prilluzhës, pyjet me shelg përreth lumit Sitnicë dhe vendeve tjera me lagështi; biotopet tjera natyrore përfshijnë zona me shkurre rreth Bivolakut dhe pyje me lisa në anën perëndimore të Bivolakut.

Duhet të përgatitet një studim më i plotë i florës dhe faunës në zonën e interesit si dhe katalogu specifik i specieve të rrezikuara.

Baza Sociale Konteksti Kosova është një vend i pasluftës, i cili ende është duke iu nënshtruar procesit të rehabilitimit dhe rindërtimit.

Për shkak të kësaj, nuk ka qenë në dispozicion një informacion gjithëpërfshirës dhe një regjistrim më i ri mbi zonën e Fushës së re të Mihjeve. Informacioni i mbledhur për bazën sociale është nxjerrë nga raportet dhe diskutimet me ministritë e qeverisë së Kosovë, Organizatat joqeveritare (OJQ-të), organizatat donatore dhe komunitetet e prekura.

| 28

Zona e interesit dhe popullata Komuna e Obiliqit ndodhet menjëherë në veriperëndim të Prishtinës në magjistralen për Mitrovicë.

Komuna është krijuar në vitin 1989, para së cilit vit ajo ishte pjesë e komunës së Prishtinës. Tani, komuna përbëhet nga 20 fshatra duke përfshirë edhe vetë qytezën e Obiliqit. Të dhënat primare janë mbledhur nga dhjetë prej njëzet vendbanimeve në komunën e Obiliqit. Këto janë Hade, Lajthishtë, Dardhishtë, Sibovc, Graboc, Shipitullë, Hamidi, Palaj/Caravodicë dhe Obiliq.

Kutia 1. Rezultatet kryesore nga anketat e ekonomive familjare Hade: 48% e të anketuarve përkrahin fuqimisht projektin dhe 46% mendojnë se do të ketë ndikim pozitiv ekonomik.

Zhvendosja imediate e pjesës së mbetur të Hades.

Lajthishtë: 46% e popullatës përkrahin fuqimisht projektin dhe 44% mendojnë se projekti do të rezultojë me ndikim ekonomik pozitiv për ta.

Dardhishtë: 23% e popullatës kundërshtojnë fuqimisht projektin dhe mendojnë se projekti do të rrisë ndotjen dhe mbeturinat ujore industriale.

Sibovc: Brengat kryesore ishin droja se pyetësori mund të keqpërdorej dhe paqartësia e punësimit në të ardhmen Grabovc i Poshtëm: Shqetësimet kryesore ishin ndotja mjedisore, zhurma, mungesa e ujit të pijshëm (ndotja ka dëmtuar furnizimin lokal të ujit nga burimet), shëndetësia dhe zhvendosja.

Shipitullë: Brengat kryesore lidhen me ato të zhvendosjes.

60% besojnë se projekti do të krijojë mundësi të reja pune për banorët dhe do të rezultojë në transport të dobët publik.

Hamidi: 46% e popullatës besojnë se projekti do të ketë ndikim pozitiv në ekonominë. 77% besojnë se projekti do të ketë ndikim të madh negativ në mjedisin.

Palaj / / Caravodicë: 67% e popullatës besojnë se projekti do të ketë ndikim të madh pozitiv në komunën. Brengat kryesore të komunitetit nga projekti janë papunësia, ndotja dhe shëndeti.

Obiliq: Brenga kryesore e komunitetit nga projekti është ndotja e mjedisit.

Burimi: Hulumtimi i Prism, prill 2008.

Siç u theksua më herët, janë 5,300 banorë në qytezën e Obiliqit dhe rreth 27,000 banorë në zonat rurale.

Kapitulli 2 Baza Mjedisore dhe Sociale

Dendësia e popullatës ndryshon nga një vendbanim në tjetrin. Një pjesë e madhe e popullatës është e re dhe vendbanimet janë të ndara sipas përkatësisë etnike.

Ndonëse shumica e popullsisë është shqiptare, fshatrat si Babimoc, Milloshevë, Plemetinë dhe Palaj/Caravodicë janë kryesisht të banuara me serbë dhe pakica të tjera etnike joshqiptare.

Konsultimi Publik dhe Identifikimi i akterëve Gjatë përgatitjes së projektit PATEL është ndërmarrë një konsultë e konsiderueshme publike e bartësve kyçë,8 duke u bazuar në Kornizën e Mbrojtjes së Mjedisit dhe Sociale, në mënyrë që komuniteteve t’u prezantohet projekti në zonën e interesit. Projekti ka ndjekur një proces prej tri fazave: 1. përkufizimi dhe identifikimi i bartësve fillestarë kyçë; 2. konsultimi fillestar i bartësve kyçë, duke përfshirë fshatrat dhe komunitetet e prekura, për të identifikuar ndikimet dhe brengat potenciale të komuniteteve nga projekti; dhe 3. anketa e gjerë me ekonomitë familjare të komuniteteve të prekura dhe konsultimi i hollësishëm me fokus-grupet me qëllim ofrimi të një baze të shëndoshë dhe të azhurnuar, dhe të shpalos më tutje ndikimet e identifikuara gjatë fazës së parë të konsultimit.

Konsultimet në fshatra. Si hap i parë, projekti mbajti një sërë takimesh konsultative në fshatra nga data 22 tetor – 1 nëntor 2007 në Shipitullë, Grabovc i Poshtëm, Hade, Sibovc, Lajthishtë, Plemetin, Dardhishtë, Hamidi dhe Obiliq. Krahas me takimet individuale në fshatra, zyra e projektit mbajti një takim përfundimtar me përfaqësuesit e fshatrave për të shpalosur të arriturat nga 9 takimet në fshatra, me qëllim verifikimi të informacionit dhe të diskutimit të kërkesave kryesore të banorëve. Pjesëmarrja në këto takime ka qenë shumë e lartë. Numri mesatar i të pranishmëve në takime ka qenë përafërsisht shtatëdhjetë.9 Këto takime kanë iden-

tifikuar çështje kyçe të cilat janë shpalosur më tej lidhur me vlerësimin e bazës sociale dhe kanë dhënë informacion për metodologjinë e konsultimeve të mëtutjeshme me komunitetet fshatare në zonën e interesit.

Anketat me Ekonomitë Familjare dhe Konsultimet e Fokusuara me Komunitetin. Në mënyrë që të trajtohen boshllëqet e të dhënave, PATEL-i ka angazhuar dy kompani me seli në Kosovë (Prism Research (Prizma Hulumtuese) dhe Community Development Fund (Fondi për zhvillimin e Komunitetit) (CDF) për të kryer një anketë të hollësishme me ekonomitë familjare dhe konsultime të vazhdueshme me komunitetet dhe fshatrat e prekura.

Qëllimi i anketës me ekonomitë familjare ishte që të ofrojë të dhëna primare sociale të sakta e të azhurnuara.

Informacioni nga anketa me ekonomitë familjare është përdorur për të plotësuar të dhënat sekondare dhe të ofrojë informacion kualitativ mbi qëndrimet e njerëzve, perceptimet dhe brengat lidhur me zhvillimet e tanishme dhe ato të ardhme të minierës dhe termocentralit.

Tabela 11. N umri i njerëzve dhe ekonomive familjare të anketuara sipas fshatit

Fshati Hade Palaj Grabovc i Poshtëm Hamidi Dardhishtë Lajthishtë Plemetin

1156 484

Numri i ekonomive familjare që morën pjesë në anketë 334 104

85

15

88 987 921 0

14 209 208 0

Numri i njerëzve për fshat

Sibovc

1114

259

Shipitullë Obiliq

91 1741

25 412

Pjesëmarrësit vazhdimisht identifikonin takimet me komunitete që do të përfaqësonin shqetësimet e fshatit të tyre dhe do të vepronin si pikë kontakti në mes të projektit dhe komunitetit si mekanizma të mirë për konsultime të vazhdueshme. Në pajtim me këtë interesim të shprehur dhe sipas Udhëzimeve për Konsultime me Komunitetin (shih fusnotën 8), janë themeluar Forumet për zhvillim të komunitetit për shumicën e

8

Përkufizimi i fjalës bartës i përdorur me qëllim identifikimi, është marrë nga raporti IIED i organizatës kosovare Riinvest – Udhëzimet për Konsultime me Komunitet për aktivitetet e Mihjes në Kosovë. Ai deklaron se: “Me Bartës u referohet njerëzve të cilët kanë interes në aktivitetet e mihjes. Kjo përfshin njerëzit të cilët mund të kenë ndikim në aktivitetet, si dhe ata të cilët mund të preken (ndikohen) nga to. Komunitetet vendore janë vetvetiu bartës, por në bartës përfshihen edhe të tjerë jashtë zonës lokale, si organizatat jo-qeveritare, bizneset, qeveria nacionale, komunat dhe punonjësit jashtë komunitetit. Është e nevojshme që këta bartës të përhapur gjerë të jenë të përfshirë në konsultim për shkak se ata mund të … jenë përgjegjës për të bërë zotime nëpërmjet konsultimit për të siguruar se komuniteti ka kapacitetin e mjaftueshëm për të qenë i përfshirë, apo për të verifikuar informacionin se është i besueshëm.”

9

Lista e plotë e pjesëmarrjes për secilin takim është në dispozicion nga PATEL ZP. Objektivat specifik të këtyre takimeve fillestare ishin që: të mundësohet dialogu i dy-anshëm, të identifikohen çështjet kyçe brengosëse, metodat më të përshtatshme për konsultimet e ardhshme me këto komunitete, çështjet specifike për grupet e ndryshme të komuniteteve, posaçërisht ato të cilat mund të kenë qenë të përjashtuara, në baza etnike, gjinore apo të moshës, nga metodat tradicionale të konsultimit; dhe të diskutohen çështjet kyçe dhe ndikimet potenciale nga projekti.

29 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

komuniteteve të prekura të cilët kanë pasur pjesëmarrje aktive nga pjesëtarët e komunitetit.

Mjedisi Ekonomik Para konfliktit të vitit 1999, KEK-u ka qenë burimi kryesor i punësimit në atë zonë, përmes dy Termocentraleve të saj, duke siguruar dhe ofruar shërbime dhe ndërtimin dhe mirëmbajtjen e objekteve. KEK-u është akoma punëdhënës i rëndësishëm në komunë dhe është pronar i Ambulancës, Shtëpisë së Kulturës, Fushës Sportive, Stacionit të Zjarrfikësve dhe pronave të tjera.

Bazuar në numrin e kërkuesve të punës të regjistruar në zyrën komunale të punësimit, shkalla e papunësisë në Obiliq është rreth 16%. Megjithatë, kjo shifër paraqet vetëm personat e regjistruar dhe bazohet në shifra të popullatës në dispozicion, shifra këto që nuk janë të azhuruara. Shifrat reale me gjasë do të jenë më të larta meqë shumica e të papunëve nuk regjistrohen (2006: MMPH, “Analiza hapësinore e Obiliqit”). Dëshmitë sugjerojnë se shifra komunale është po aq e lartë, nëse jo më e lartë, sesa mesatarja kombëtare (41.4%, theksuar në Raportin e Entit të Statistikave të Kosovës, 2006), dhe shifrat dallojnë ndërmjet vendbanimeve.

Informatat e grumbulluara nga dhjetë vendbanimet e anketuara tregojnë se 21% e popullatës kanë punësim të përhershëm dhe 13% të atyre punojnë për KEKun. 19% të popullatës janë amvise dhe 17% janë të papunësuar. Baza ekonomike për Obiliqin mbahet nga miniera e madhe. Megjithatë, nivelet e papunësisë dhe përkrahja nga KEK-u është zvogëluar dhe si rrjedhojë komuna ka vuajtur ekonomikisht, e veçanërisht serbët të cilët nuk qenë në gjendje të vazhdojnë punën që nga konflikti. Sipas anketës me ekonomi familjare, krijimi alternativ i të ardhurave është i kufizuar. Një çerek i të

| 30

gjithë banorëve fitojnë të ardhura shtesë duke prerë dhe shitur drunj për ngrohje. Prodhimi bujqësor për krijimin e të ardhurave është i përqendruar në një numër të vogël të vendbanimeve.

Si rrjedhojë e mundësive të dobëta ekonomike dhe të punësimit në zonë 23% të popullatës së anketuar kanë raportuar se nuk kanë mjaft para për të blerë ushqim dhe 16% mendojnë se jetojnë vetëm duke siguruar ekzistencën, që do të thotë në kufirin e varfërisë. 40% kanë theksuar se kanë ushqim të mjaftueshëm, por nuk kanë të ardhura të mjaftueshme për të blerë veshmbathje. Kanë ekzistuar pak dallime në mes të popullatës urbane dhe asaj rurale, ku dallimi më i shquar ka të bëjë me krijimin e të ardhurave: 42% të popullatës besonin se kanë fituar nën mesataren e të ardhurave, ndërsa kjo shifër është 36% për popullatën rurale. Megjithatë, popullata rurale ka më shumë gjasa të jetojë në apo afër kufirit të varfërisë. Të ardhurat ndryshojnë, por proporcioni më i lartë i popullatës (33%) fiton ndërmjet 101-250 Euro në muaj. Pjesa e mbetur prej 22% fitojnë 251-500 Euro/muaj, 16% fitojnë 51-100 Euro/muaj, 11% fitojnë mbi 501 Euro në muaj dhe 8% fitojnë ndërmjet 30-50 Euro në muaj.

Shëndetësia Një çerek i të anketuarve (26%) kanë raportuar se ata apo pjesëtarë tjerë të familjeve kanë pasur probleme “të rënda” shëndetësore gjatë pesë vjetëve të fundit, ku sëmundjet më të shpeshta kanë qenë sëmundjet e frymëmarrjes, zemrës dhe të mushkërive, kanceri, problemet mendore dhe sëmundja e sheqerit. Familjet në Shipitullë, Grabovc të Poshtëm, Palaj, Dardhishtë dhe Hamidi më së shpeshti kanë raportuar problemet shëndetësore të përjetuara nga familjarët e tyre ndërsa ata në Hade më së paku.

Kapitulli 2 Baza Mjedisore dhe Sociale

Shtëpitë e shëndetit janë të ndara sipas përkatësisë etnike. Tri qendra shëndetësore mbulojnë popullatën serbe të fshatrave Babimoc, Plemetin, dhe Palaj. Tri qendra tjera shëndetësore mbulojnë shqiptarët nga fshatrat Breznice, Siboc dhe Milloshevë. Qendra kryesore e shëndetit primar në komunën e Obiliqit ofron kujdes shëndetësor për të gjithë pacientët nga e tërë popullata e komunës (2005: Profili Komunal i OSBE-së – Obiliq).

Anketa ka theksuar se gjatë pesë viteve të kaluara, sëmundjet e frymëmarrjes ishin problemi kryesor në Hade, Palaj dhe Grabovc të Poshtëm, të gjitha këto në afërsi të minierave dhe termocentraleve Kosova A dhe B. Megjithatë, 38% e të gjithë të anketuarve janë përdorues të duhanit. Kanceri është theksuar të ketë qenë shkaku kryesor i vdekjeve për banorët e Dardhishtës dhe Sibovcit. 26% për qind të të gjithë të anketuarve theksuan se ata apo familjarë të tyre kanë përjetuar probleme të rënda shëndetësore gjatë pesë viteve të fundit.

Komunitetet e anketuara kanë raportuar se kur përjetojnë probleme shëndetësore (të çfarëdo lloji) 50% vizitojnë mjekun në ambulancën lokale, 39% trajtohen në spital dhe 21% trajtohen nga mjekë privatë. Arsyet e theksuara për qasje të kufizuar dhe moskërkim të kujdesit shëndetësor ishin kostoja e transportit, mosbesimi i stafit mjekësor, shërbimi i dobët i pranuar më parë dhe kostoja.

Në grupet e fokusit të forumit të komunitetit, kujdesi shëndetësor dhe sëmundjet ishin shqetësimet kryesore në Hade, Lajthishtë, Dardhishte, Grabovc të Poshtëm, Shipitullë, Hamidi, Palaj dhe Mirash.

Shfrytëzimi i Tokës dhe Zhvendosja Fusha e re e Minierës është kryesisht e banuar nga familje të mëdha të cilat punojnë në ndërmarrje bujqësore apo në mënyrë të pavarur si fermerë të vegjël.

Afërsisht 60% e popullsisë që jeton në këtë rajon janë fermerë. Prodhimi dhe shitja e prodhimeve bujqësore janë theksuar si burim i rëndësishëm i të hyrave për banorët lokalë. Zona e projektit është përfaqësuese për komunën, meqë bujqësia dhe pylltaria janë format më

të rëndësishme të shfrytëzimit të tokës. Megjithatë, rëndësia e tyre është në rënie.

Miniera e re do të merr afërsisht 13% të territorit të komunës së Obiliqit. Kjo zonë, e planifikuar për zhvillimet në minierë, përbëhet kryesisht nga tokë e plleshme, gjersa pjesët e mbetura përfshijnë vendbanimet, rrugët apo pyjet (2006: MMPH, “Analiza Hapësinore e Obiliqit”).

Kutia 2. Zhvendosja – Rasti i Hades Për shkak të potencialit të rrëshqitjes së tokës, një pjesë e fshatit Hade është dashur të evakuohet urgjentisht. 85 familjet e zhvendosura të fshatit Hade janë duke jetuar në akomodim të përkohshëm në qytezën e Obiliqit; të tjerët (kryesisht pronarë tokash por jo-banorë) janë kompensuar në formë pagese në kesh. 495 familje kanë mbetur në vend, të cilët duhet të zhvendosen para se të mund të vazhdojnë punët në minierën e planifikuar dhe masat e sigurisë.

Diskutimet grupore kanë treguar se banorët e mbetur në Hade janë të etur për zhvendosje si grup. Kushtet për ata të cilët ende kanë mbetur në fshat janë të varfra, ku 26% e të cilëve kanë të ardhura shumë nën mesatare dhe 21% jetojnë me më pak se 30 euro në muaj. Kushtet e mjedisit janë po ashtu faktor udhëheqës. Afërsia e ngushtë e minierës ndikon me zhurmë, partikulate dhe çështje sigurie, që vjen si rrjedhojë e kamionëve të mëdhenj të cilët udhëtojnë në rrugët lokale.

Të anketuarit të cilët e shofin zhvendosjen si të domosdoshme për shkak të projektit ishin më të shumtit në Hamidi (43%) dhe Obiliq (39%) dhe më të paktit në Dardhishtë (16%). Po ashtu, Palaj dhe Hade kishin numrin më të madh të të anketuarve që theksuan se futja në përdorim e kufizimeve të konsiderueshme mbi ndërtimin e ri apo rindërtimin e ndërtesave të vjetra lidhur me ndërtimin e Kosovës C do të ishte problem (54% dhe 49%). Shipitullë kishte numrin më të vogël të të anketuarve që përkrahnin mendimin e fundit (12%).

Shumica e pjesëmarrësve në grupe të fokusit përkrahnin idenë e zhvendosjes, meqë të gjitha fshatrat e përfshira në grupe të fokusit përjetonin ndikime negative nga termocentrali aktual në jetët e tyre. Në këtë kuptim, ishte kërkesë eksplicite e shumicës së anketuarëve të grupit të fokusit në dy vendbanimet, Hade dhe fshatin me banorë të komunitetit serb në Palaj , rivendosja e menjëhershme e të gjitha shtëpive që jetonin këto dy fshatra. Kërkesa e tyre buron si rrjedhojë e niveleve

31 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

aktuale të ndotjes, zhurmës së vazhdueshme nga aktivitetet aktuale në termocentral dhe pasiguria mbi zhvillimin e ardhshëm të minierës së re. Të anketuarit nga Grabovci i Poshtëm/Lagja e Berishëve, theksuan se duhet të ndërmerren veprime të menjëhershme, meqë ekskavatorët e KEK-ut operojnë shumë pranë shtëpive të tyre dhe zhurma që vije nga këto veprimtari është e vazhdueshme dhe shkakton frustrim.

Infrastruktura Rrugët. Rrugët rajonale lidhin vendbanimet e mëdha dhe shumica e tyre është e asfaltuar. Për shkak të nivelit të lartë të shfrytëzimit të tyre, ato kanë nevojë të vazhdueshme për rehabilitim dhe mirëmbajtje. Vetëm një

ketuarit u ankuan se rrugët lokale nuk janë të sigurta për të udhëtuar, meqë ato frekuentohen shpesh nga automjetet transportuese të KEK-ut. Gjendja e rrugëve nuk është e përshtatshme për këtë lloj automjetesh dhe nivelin e shfrytëzimit të tyre.

Shërbimet e transportit publik përmes autobusëve dhe minibusëve ofrohen për 14 vendbanime, ndërsa 7 vendbanime nuk kanë qasje në transportin publik. Aty ku ekziston, shërbimi i transportit publik për territorin e komunës konsiderohet si mjaft i kënaqshëm. Vendbanimet me qasje në transportin publik janë: Obiliq (Obiliqi i ri dhe i vjetër), Palaj, Hade, Lajthishtë, Sibofc, Hamidi, Milloshevë, Raskovë, Bakshi, Llazarevë, Breznicë, Kozaricë, Shkabaj. Vendbanimet pa qasje në transport publik janë: Mazgit I, Mazgit II, Dradhishtë, Shipitullë, Grabovc i Poshtëm, Plemetin, Babimoc. (2006: MMPH, “Analiza hapësinore e Obiliqit”).

Furnizimi me ujë. Furnizimi kryesor me ujë në komunë bëhet nga Kompania Batllava dhe Kompania Ujësjellësit Rajonal Prishtina apo Ujësjellësi ‘Prishtina’. Prishtina furnizon me ujë 13 vendbanime apo 65% të vendbanimeve. Jo të gjitha amvisëritë në këto 13 vendbanime janë të kyçura në furnizim me ujë, ndërsa që vetëm 60% të popullatës gjegjëse në këto vendbanime furnizohen me ujë nga këto sisteme. Vendbanimet që furnizohen nga Ujësjellësi ‘Prishtina’ dhe rrjeti i distribuimit janë: Obiliq, Mazgit 1, Mazgit 2, Dardhishtë, Palaj, Hade, Lajthishtë, Plemetin, Muzakaj, Raskovë, Bashki, Llazarevë, dhe Shkabaj.

numër i vogël i rrugëve rajonale lidhen me komunën e Obiliqit (2006: MMPH, “Analiza Hapësinore e Obiliqit”).

Rrjeti lokal i rrugëve është i mirë, ku 150 kilometra rrugë lidhin fshatrat dhe qytezat në tërë komunën.

Megjithatë, gjendja e rrugëve është e dobët, vetëm 30 rrugë të shtruara dhe shumica e tyre janë me gropa të shumta. Nga gjithsej 20 vendbanime në komunë, vetëm 8 kanë rrugë të asfaltuara, apo 40%. Jashtë qytezës së Obiliqit, rrugët e asfaltuara gjenden vetëm afër qendrave të popullatës ndërsa pjesa tjetër janë të lidhur me rrugë dheu apo zhavorri. Së paku tri fshatra janë plotësisht të shkyçura gjatë periudhave të shirave dhe borës së madhe.

Një çështje tjetër lindi gjatë anketës me ekonomitë familjare lidhur me trafikun përkatës të KEK-ut. Të an-

| 32

Mungesat më të shpeshta në furnizim paraqiten gjatë sezonit të verës, ndërsa që fshatarët shpesh hezitojnë që të pinë ujin nga puset për shkak të frikës nga kontaminimi. Kontaminimi gjithashtu shfaqet si çështje brengosëse për banorët në qytete për shkak të vjetrimit të sistemit të rrjetit të furnizimit me ujë. Furnizimi me ujë nga puset shfrytëzohet në 7 vendbanime, apo në 35% të vendbanimeve të komunës. Vendbanimet që përdorin puse janë: Shipitullë, Grabovc i Poshtëm, Sibovc, Hamidi, Kozaricë, Bajmoc dhe Breznicë. Furnizimi i ujit nga puset shpesh është i standardit të ulët ngase ujërat tokësore mund të kontaminohen. Kjo është veçanërisht brengosëse për vendbanimet më të afërta me stabilimentet e KEK-ut, siç janë vendbanimet Dardhishtë, Hade, Lajthishtë dhe Hamidi. Përmirësimi i sistemit të furnizimit me ujë është prioritet për Komunën.

Kapitulli 2 Baza Mjedisore dhe Sociale

Aspiratat, Qëndrimet dhe Brengat e Komunitetit dhe Konsultimet me Komunitetin

për Kosovën si tërësi, dhe pastaj shprehën rezervime mbi ndikimin e drejtpërdrejtë në ta. 58% e të gjithë banorëve besojnë se projekti do të ketë ndikim negativ në mjedis, ndërsa që në Hamidi kjo shifër arrin në 77%.

Takimet e para me komunitetet e fshatrave janë ndërmarrë në tetor të vitit 2007, ndërsa që për qëllim kanë pasur mbledhjen e informatave preliminare lidhur me brengat dhe gjendjen aktuale të njerëzve që jetojnë dhe punojnë në zonën e zhvillimit të minierës së re. CDF, gjatë muajit mars të vitit 2008 ka realizuar takime me grupe fokusi dhe takime të natyrave tjera me komunitetet e prekura. Konkluzionet kryesore nga këto takime, sa i përket çështjeve dhe brengave që më së shpeshti u parashtruan, janë listuar në vijim në Tabelën 12.

Ekziston brenga që problemi aktual i ndotjes do të shënojë rritje të mëtejme dhe që e tërë zona do të bëhet e pabanueshme. 23% e popullatës së Dardhishtës fuqimisht e kundërshtojnë projektin ndërsa 27% të tjerë janë të mendimit se projekti është shumë negativ. Çështje tjera të ngritura gjatë takimeve me grupet e fokusit përfshijnë brengën që mundësitë e punësimit nuk do t’i favorizojnë punëtorët lokalë dhe që ata do të duhet të përballen me ndotje dhe kushte të rënda mjedisore pa gëzuar kurrfarë përfitimi nga kjo. Në këtë kontekst, banorët përmendën edhe ndikimin negativ në shëndetin e tyre për shkak të emetimeve.

Tabela 12. Çështjet kryesore për të gjitha fshatrat Çështjet dhe brengat e parashtruara më së shpeshti 1

Punësimi

2

Mungesa e infrastrukturës (rrugë, furnizim me ujë, sistem i kanalizimit)

3

Ndotja: ajri, uji dhe toka

4

Furnizimi jo i rregullt me energji elektrike

5

Zhvendosja: shpronësimi i tokave, kompensimi, korniza ligjore, mbajtja e fshatit si tërësi gjatë zhvendosjes

Banorët presin që projekti do të ketë ndikim pozitiv në ekonominë lokale dhe do të krijojë mundësi punësimi, por shumë mendojnë se do të ketë edhe ndikime negative. Gjatë disa konsultimeve, pjesëmarrësit shprehën mendimin se projekti ishte i mirë apo i domosdoshëm

Pjesëmarrësit gjatë konsultimeve shprehën edhe frustrimin me furnizimin joadekuat me rrymë dhe restrikcionet e rrymës. Vazhdimisht përmendej mendimi se meqë të gjithë banorët e këtyre fshatrave përjetojnë ndikimin më të madh të të pasurit termocentralin afër vendbanimit, ata duhet të pranojnë energjinë në mënyrën më të rregullt nga ai.

Gjatë konsultimeve, banorët e fshatrave tjera përveç Hades përmendën preferencën për t’u zhvendosur fshatrat e tyre si një njësi dhe për të shmangur “atë që ndodhi në Hade”. Pjesëmarrësit dëshironin informata mbi kompensimin dhe ishin të shqetësuar mbi kompensimin para zhvendosjes.

33 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

| 34

Kapitulli 3 Skenarët alternativ të zhvillimit

SKENARëT Alternativ të ZHVILLIMIT

G

jatë shqyrtimit të skenarëve alternativë për zhvillimin e termocentralit të propozuar Kosova C dhe zhvillimin e Fushës së Minierës së re, janë shqyrtuar strategjitë dhe studimet e sektorit, në kuptim të prodhimit dhe kërkesës së energjisë, rolit të linjitit dhe arsyetimit ekonomik për zhvillimin e këtij projekti.

Historik Parashikimet më gjithëpërfshirëse të kërkesës së energjisë në Kosovë janë në dispozicion në publikimet kyçe siç janë studimet ESTAP10 dhe GIS11. Parashikimet për të dyja burimet janë përdorur për të vënë në kontekst bilancin furnizim/kërkesë për vitet në vijim.

Studimi Poyry12 paraqet parashikimin më të fundit, që shtrihet deri në vitin 2020, dhe është përgatitur në supozimin e skenarit të rritjes së mesme (MGS).

Akoma nuk është marrë asnjë vendim përfundimtar mbi kapacitetin e përgjithshëm të Termocentralit Kosova C apo mbi sekuencën e instalimeve. Disa faktorë pajtohen në veçimin e një kapaciteti përfundimtar prej 2,000 MW si zgjidhja optimale për sa i përket kontekstit fizik, ekonomik dhe rajonal. Në veçanti, siç është cekur në Strategjinë e Energjisë,13 “prodhimi i energjisë elektrike do të orientohet drejtë përmbushjes së kërkesës vendore me prodhim stabil dhe papenguar dhe çmime konkurruese, si dhe eksportit të tepricave të energjisë drejt tregjeve rajonale dhe më gjerë.” Në pajtim me këtë objektiv, deri në vitin 2015 duhet të përmbushet kërkesa e plotë vendore e energjisë, ndërsa 30-50 % të energjisë në dispozicion mund të eksportohet, dhe kapaciteti neto i sistemit do të ishte rreth 1800-2000 MW. Janë shqyrtuar fusha të ndryshme potenciale për zhvillim të minierës14,15 për t’i shërbyer termocentraleve Kosova A dhe B pas zbrazjes së minierave të Bardhit dhe Mirashit dhe për të siguruar linjit për Termocentralin e propozuar Kosova C. Në kuptim të kërkesave të lokacionit për termocentralet e reja, janë marrë parasysh edhe rezultatet e “Studimeve të Parafizibilitetit për Termocentralin e ri me 10 11

12

13 14 15 16

Djegie të Linjitit dhe për Masat e Zvogëlimit të ndikimit të Ndotjes nga Termocentralin Kosova B”.16 Kapaciteti përfundimtar prej 2,000 MW me gjasë do të ishte opsioni optimal për shkak të arsyeve në vijim: ●● Fusha e Minierës së Re, e veçuar si prioriteti më i lartë për zhvillim bazuar në cilësinë e thëngjillit dhe djerrinës, përmban rezerva adekuate të thëngjillit për të ushqyer termocentralin e ri prej 2,000 MW për një periudhë prej mbi 40 viteve, që është koha që zakonisht supozohet për jetëgjatësi të termocentraleve në analiza ekonomike dhe financiare; ●● Të gjitha indikacionet teknike dhe ekonomike që janë mbledhur deri më sot, përkrahin zbatueshmërinë e termocentralit të ri të propozuar prej 2,000 MW; ●● Pjesëmarrja e Kosovës në Tregun Rajonal të Energjisë Elektrike në Evropën Juglindore shkakton sfida të mëdha për Qeverinë në kuptim të zhvillimit adekuat të sektorit të energjisë, por në të njëjtën kohë ofron mundësi të rëndësishme për tregun që ka shumë nevojë për energji, siç është shtjelluar në detaje në studimin e sipërpërmendur GIS; dhe ●● Së fundi është ndërmarrë projekti mbi Hidrosistemin Ibër-Lepenc i cili synon të dëshmojë nëse hidrosistemi Ibër-Lepenc mund të përkrahë kërkesën shtesë për ujë të termocentralit të ri Kosova C, projekt ky i financuar nga AER-i. Sipas këtij raporti, 2,000 MW janë në pajtim me resurset e ujit në dispozicion.

“Projekti për Asistencë Teknike të Sektorit të Energjisë (ESTAP I, II, III),” Banka Botërore, Konsulentë të Ndryshëm, 2002, 2006, 2007.

REBIS:GIS – Parashikimi i kërkesës për rajonin e EJL – Shtojca 6 e Vëllimit 4 (Parashikimi i kërkesës së energjisë), PCW/MWH/Atkins, për Programin EU CARDS, dhjetor 2004.

“Studimet për përkrahjen e zhvillimit të kapaciteteve të reja të prodhimit dhe transmisioneve të lidhura,” Poyry/CESI/Terna/Decon, për AER-in, qershor 2007.

“Strategjia e Kosovës për Energji, 2005-2015,” Ministria e Energjisë dhe Minierave (MEM), korrik 2005.

“Plani kryesor për mihje për Minierën e re të Sibovcit,” Vattenfall/DMT për AER-in, korrik 2005.

“Plani plotësues për mihje për Sibovcin JP,” Konsorciumi STEAG për AER-in, prill 2006.

“Studimet e parafizibilitetit për termocentralin e ri me djegie të linjitit dhe masat për zbutje të ndotjes në termocentralin Kosvoa B,” Electrowatt/ Econo, për AER-in, shkurt 2006.

35 |

Kapitulli 3 Skenarët alternativ të zhvillimit

Supozimet kryesore Gjatë shqyrtimit të skenarëve alternativë për zhvillimin e termocentralit të propozuar Kosova C dhe zhvillimin e Fushës së Minierës së re, janë shqyrtuar strategjitë e sektorit, në kuptim të prodhimit dhe kërkesës së energjisë, rolit të linjitit dhe arsyetimit ekonomik për zhvillimin e tij, mungesës së alternativave të zbatueshme lokale, madhësisë së zhvillimit të planifikuar dhe planeve tjera zhvillimore përkatëse. Janë shqyrtuar edhe planifikimi i KEK-ut për spastrimin e minierave dhe deponive të hirit dhe djerrinës, si dhe furnizimi i ardhshëm. Bazuar në të gjitha studimet e shënuara më lart, planet për zhvillimin e energjisë përfshijnë si në vijim: ●● Termocentrali i ri me djegje të linjitit me teknologji moderne (Kosova C); ●● Prodhim të ri të energjisë deri në 2,000 MW; dhe ●● Zhvillimin e fushës së re të minierës.

Janë vlerësuar skenarët alternativë për zhvillimin e TC Kosova C, në mënyrë që të përzgjidhet ‘opsioni i preferuar’. Është marrë në konsiderim edhe ‘alternativa zero’ (mosndërtimi i termocentraleve të reja). Janë disa supozime kryesore që lidhen me çdo skenar: ●● Si TC Kosova A ashtu edhe TC Kosova B për momentin janë larg nga arritja e pajtueshmërisë me standardet mjedisore të BE-së. Në veçanti marrë parasysh Direktivën mbi Impiantet me Djegie të Mëdha (2001/80/EC), sipas të cilës impiantet ekzistuese do të duhet të jenë në pajtim të plotë me standardet gjegjëse pas datës 31 dhjetor 2015. ●● TC Kosova A do duhet të funksionojë në mënyrë që të përmbush nevojat vendore deri sa të mund të zëvendësohet nga kapacitetet e reja të Kosovës C (ku për një periudhë të shkurtër do të funksion-

ojnë të dyja për shkaqe sigurie). Pritet që Kosova A t’i nënshtrohet rehabilitimit, në mënyrë që të jetë në funksion deri në vitin 2017 me një kapacitet prej 280MW. Pastaj, Kosova C do të mundësojë largimin e tërësishëm nga funksioni të blloqeve të Kosovës A, apo të shfrytëzohet si rezervë e ftohtë vetëm për ngarkesat e larta sezonale; çdo përdorim tjetër i Kosovës A në vazhdim do të varet nga rehabilitimi i mëtutjeshëm bazuar në kërkesat mjedisore të BE-së. ●● Të dy blloqet e Kosovës B do t’i nënshtrohen rehabilitimeve (koha e propozuar 2014-2016, gjatë së cilës kohë ajo do të funksionojë me kapacitet të zvogëluar), dhe më pas të mbeten në funksion deri në vitin 2030 me kapacitet nominal neto prej 2x305 MW. ●● Blloku i parë i Kosovës C do të fillojë në operim në vitin 2014, dhe një apo dy blloqe të reja do të instalohen më vonë, nga një në çdo 18 muaj më pas. Kapaciteti fillestar i instaluar do të jetë 9001,000 MW, varësisht nga zgjidhja e madhësisë së bllokut.

Bazuar në vlerësimet që kapaciteti i përgjithshëm i TC do të arrijë 2,000 MW, aspektet kryesore të skenarëve alternativë që duhet të krahasohen janë si në vijim: ●● Koha e ndërtimit të termocentralit dhe zhvillimi i fushës së re të minierës; ●● Lokacioni i termocentralit; ●● Madhësia e blloqeve; dhe ●● Teknologjia e termocentralit.

Tabela 13 krahason dy teknologjitë në kuptim të madhësive kompatibile të blloqeve dhe efiqiencë,

Tabela 13. Teknologjia kundrejt Madhësive dhe Efikasiteteve të Lidhura Teknologjia

Madhësia tipike (dhe maksimale) [MW]

Me pluhurizim (Pulverized firing -PF)

300-600 (950)

Shtrat qarkullues të lëngëzuar (Circulating fluidized bed - CFB)

100-200 (300)

Konfiguracioni Referencë i termocentralit [MW]

Efikasiteti 1 [%]

6x300

38

4x500

42

6x300

39

Efikasiteti neto, duke marrë parasysh konsumin vetanak. Në rastin e teknologjisë PF, 1% është zbritur për shkak të nevojës për të operuar me stacionin e desulfurimit

1.

37 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

Tabela 14. T eknologjia dhe Madhësitë kundrejt Kërkesave Mjedisore Mbeturinat e Prodhimi i Lënda e parë ngurta (hiri ujërave të 4 Teknologjia (gëlqerore) dhe lluca) 5 zeza3 [kg/MWh] 3 [m /h-MW] [kg/MWh] 6x300 290 2.9 0.58 6 205 PF 4x500 320 2.7 0.58 6 190 CFB 6x300 310 2.6 0.56 0 200 1 Infrastruktura e përgjithshme, stacioni i depozitimit të linjitit dhe (në rastin e PF) stacioni i desulfurimit. Nuk është marrë parasysh stacioni për kapjen e CO2.

2 Dallimi i vogël në mes të teknologjive PF dhe CFB është për shkak të kërkesave të ujit për centralin e desulfurimit (rreth 30 m3/h për një bllok prej 500 MW). Vlerësimi është bazuar në supozimin e kullave me ftohje të rrymave ajrore natyrore.

3 Shumat deri në 20% të ujit të konsumuar dhe përkon me ujin që vije nga pastrimi i kullave ftohëse, larja e filtrave të rërës dhe, në rastin e PF, stacionit të desulfurimit.

4 Përkon me materialin (gëlqeren) që do të futet në stacionin e desulfurimit për rënie të gipsit 5 Përfshin rreth 20 kg/MWh gips, të prodhuar në bojlerë (CFB) apo në central të desulfurimit (PF). Dallimet e vogla në prodhim të mbeturinave pasqyrojnë variacionet e efikasitetit ndërmjet madhësive të ndryshme dhe teknologjive të blloqeve Konfig. i termocentralit [MW]

Konsumi i ujit 2 [m3/h-MW]

Zënia e tokës 1 [m2/MW]

ndërsa Tabela 14 paraqet konfiguracionet e termocentraleve dhe kërkesat përkatëse mjedisore.

Tabela 15 krahason dy teknologjitë dhe madhësitë e ndryshme të blloqeve lidhur me emetimet.

Koha e ndërtimit të termocentralit dhe zhvillimit të minierës së re Janë konsideruar dy qasje të ndryshme për arritjen e kapacitetit përfundimtar prej 2,000 MW për TC Kosova C: ●● Strategjia A: Zhvillimi i shpejtë. Njësitë instalohen me radhë, njëra pas tjetrës (koha e ndërtimit rreth 18 muaj ndërmjet njësive), deri në arritjen e kapacitetit të paraparë të TC. Në parim, nëse supozojmë që do të përzgjidhen njësitë prej 500 MW dhe që ndërtimi do të fillojë në vitin 2010/2011, njësitë e para do të hyjnë në funksion që në janar

2014 ndërsa që kapaciteti përfundimtar prej 2,000 MW mund të arrihet më 30 qershor 2018; ●● Strategjia B: Zhvillimi me faza. Njësitë e para instalohen për të mbuluar kërkesën aktuale vendore, ndërsa që njësitë tjera instalohen (njëra pas tjetrës) në bazë të kërkesës. Në parim, nëse supozojmë që do të përzgjidhen njësitë prej 500 MW dhe që ndërtimi do të fillojë në vitin 2010/2011, kapaciteti prej 1,000 MW mund të arrihet deri më 30 qershor 2015, ndërsa 1,000 MW tjera do të instalohen sipas parashikimit të kërkesës me skenarin e mesëm (tentativisht pas një periudhe prej 5-10 vitesh, varësisht nga zhvillimi aktual i tregut lokal dhe ndërkombëtar të energjisë elektrike).

Shkalla e zhvillimit të Fushës së Re të Mihjes, e cila ka rezerva adekuate për të furnizuar një termocentral prej 2,000 MW për një periudhë më të gjatë se 40 vjet, varet nga strategjia zhvillimore që përzgjidhet për Kosovën C dhe do të jetë ngushtë e lidhur me dekomisionimin progresiv të minierave të Bardhit e Mirashit.

Me miratimin e Strategjisë A do të imponohej një zhvillim i përshpejtuar i minierës, e cila do të duhej të jetë

Tabela 15. Teknologjia dhe Madhësia varësisht nga Emetimtimet Teknologjia 1

PF CFB

Konfigurimi i impiantit ref.

[MW]

NOx 2 [kg/MWh]

SO2 3 [kg/MWh]

CO2 4 [t/MWh]

Partikulate5 [kg/MWh]

6x300

1.0

0.5

0.92

0.14

4x500

1.0

0.5

0.85

0.14

6x300

1.0

1.0

0.89

0.14

Nuk ka dallime të theksuara sa i përket emetimeve në ajër, nga teknologjitë e ndryshme. Si PF ashtu edhe CFB imponojnë shfrytëzimin e pajisjeve për largim të hirit dhe nuk kanë nevojë për impiant të De-NOx. Desulfrimi i gazrave të lagura nga qyngjet (FDG) nuk kërkohet për teknologjinë e PF dhe rrjedhimisht implikojnë emetime më të ulëta. Nuk është marrë në konsideratë përdorimi i pajimeve për gllabërimin e CO2.

2 Bazuar në përqendrimin e NOx prej 200 mg/Nm3 në gazrat e qyngjeve.

3 Bazuar në përqendrimin e SO2 prej 200 mg/Nm3 për CFB dhe 100 mg/Nm3 për PF. 4 Bazuar në karakteristikat vijuese të linjitit: C përbërja prej 22% dhe 1,980 kcal/kg.

5 Bazuar në përqendrim të partikujve prej 30 mg/Nm3 në gazrat e qyngjeve.

1

| 38

Kapitulli 3 Skenarët alternativ të zhvillimit

në gjendje të prodhojë rreth 20 milionë ton linjit në në vitin 2019. Do të jenë të domosdoshme masa të rrepta organizative, operative dhe blerja e pajisjeve për të arritur këtë synim.

skenarëve alternativë’). Harta 4. Lokacioni i objekteve të ardhshme dhe Fazat e zhvillimit të mihjes së re

Harta 3 paraqet linjat indikative të zhvillimit të minierës në vitet 2023 dhe 2033, sipas Strategjisë B të zhvillimit me faza.

Madhësia e Njësive

Lokacioni i termocentralit Kërkesat për lokacionin e Termocentralit përfshihen si në vijim 17: ●● Tokë e pashfrytëzuar apo e lehtë për tu liruar, preferohen zona me aktivitete industriale ●● Topografi relativisht e rrafshët ●● Kushte të arsyeshme të tokës, larg shkarjeve sizmike, pa ndikim ndaj vërshimeve ●● Drejtimi i erës nga qendrat e populluara dhe jo qendra të populluara në afërsi ●● Jo parqe nacionale në afërsi e poashtu jo kashë të egra dhe lokacione arkeologjike në afërsi

Janë shqyrtuar madhësi të ndryshme të njësive që do përdoren - 125, 300, 500 dhe 750 MW. Madhësia më e vogël prej 125 MW është eliminuar nga zgjedhja për shkak se ajo nuk i përmbush standardet e larta të efikasitetit të cilat kërkohet për të minimizuar emetimet e dyoksid karbonit dhe materieve tjera. Përveç kësaj, njësitë e këtij lloji nxënë sipërfaqe më të mëdha për MW të instaluar dhe do të kishin kosto më të lartë se sa njësitë më të mëdha.

Në parim, njësitë më të mëdha janë më efikaset. Megjithatë, disa faktorë tjerë ndikojnë në marrjen e vendimit, posaçërisht, karakteristikat e rrjetit të transmisionit dhe teknologjia e përzgjedhur për termocentralin. Në rastin aktual, rrjeti ekzistues nuk mund të përkrah njësi më të mëdha se sa 500MW, në mënyrë që të mos humbet sinkronizmi në rrjet në rast të rënjës së linjës së bartjes. Lidhur me teknologjinë e termocentralit, zgjedhja e CBF teknologjisë (shiqo më poshtë) do të nënkuptoj madhësinë e bllokut prej 300MW. Prandaj, madhësia e bllokut përfundimisht do të jetë ose 300 ose 500 MW dhe do të varet nga teknologjia e përzgjedhur.

●● Jo shumë vizuele ●● Vlerësim ekonomik i mjaftueshëm Fillimisht, studimi i parafizibilitetit në vitin 2006 i ka identifikuar tri lokacione alternative: ai i Kosovës B, Bivolakut dhe Grabovcit të Poshtëm. Në fillim të vitit 2007, kësaj liste i është shtuar edhe një lokacion tjetër potencial afër TC Kosova A, me të cilin është zëvendësuar ai i Grabovcit të Poshtëm i cili është vlerësuar të jetë i papërshtatshëm. Nga këndvështrimi teknik (morfologjia, themeli, distanca nga stabilimentet ekzistuese, etj. tri lokacionet, të cilat janë vetëm disa kilometra larg njëra tjetrës, janë shumë të ngjashme. Siç theksohet në studimin e Poyry të vitit 200718, megjithatë, ato kanë disa karakteristika shumë të ndryshme mjedisore dhe sociale. Përzgjedhja finale e lokacionit, rrjedhimisht, do të bazohet në këto kushte (shih kapitullin ‘Krahasimi i

17

18

Teknologjia e termocentralit Teknologji të ndryshme mund të aplikohen potencialisht në termocentral. Përzgjedhja e tyre duhet të merr parasysh, mes tjerash, edhe madhësinë individuale të blloqeve (shih më lart).

Sa i përket teknologjisë që do të përdoret në termocentral, në pajtim me studimin e Poyry, gjasat më të mëdha i ka koncepti i termocentralit prej 4x500 MW neto me efikasitet prej 42%. Si alternativë mund të përzgjidhet një termocentral i ngjashëm me CFB, i cili do të kishte nivel të efikasitetit dicka më të ulët.

Megjithatë, bojleri më i madh CFB me djegie linjiti aktualisht në funksion ka kapacitet prej 350 MW, prandaj aplikimi i kësaj teknologjie në blloqe më të mëdha ende nuk është testuar.

“Studimet e parafizibilitetit për Termocentralin me djegie linjiti dhe Masat për Lehtësimin e Ndotjes në Termocentralin Kosova C – Lot 1, TC i ri”, Electrowatt/Ekono, në emër të AER, shkurt 2006 “Studimet që përkrahin Ndërtimin e Kapaciteteve të Reja të Gjenerimit dhe Transmisionit të Ndërlidhur – Kosovë UNMIK – Detyra 1: Shqyrtim i Tregut të Energjisë,” Poyry/CESI/Terna/Decon, për AER, qershor 2007.

39 |

L

Sit

Mitrovice Prishtine

Peje

Gjilan

Gjakove

Lla p

Sitnica

Lokacioni alternativ për TC të ri: Pran fshatit Bivolak

Ferizaj

Prizren

Bivolak

Mitrovice

Lokacioni alternativ për TC të Plemetin ri: Pran fshatit Bivolak

Prishtine

Peje

Gjilan

Gjakove

Hamidi

Ferizaj

Prizren

Bivolak

Lokacioni alternativ për TC të ri: Pran TC Kosova B

Zhilivodë

Deponi e hirit TC Kosova B

Plemetin

TC Kosova B

Hamidi

Sibovc

Zhilivodë

Mazgit

Lokacioni alternativ për TC të ri: Pran TC Kosova B Lajthishtë

Deponi e hirit TC Kosova B

Obiliq

Lokacioni alternativ për TC të ri: TC Kosova B Pran TC Kosova A Mazgit

2033

Sibovc e re Mihja

TC Kosova A

Lajthishtë

2023

Palaj

Obiliq

Shipitullë 2017 2033

Mirash

TC Kosova A

Hade

2023

Shipitullë

Palaj

3 201

Graboc i Epërm

2017

7 201

Dardhishtë

Mirash

Deponi e hirit TC Kosova A

Hade

Mihjet e vjetra Bardh dhe Mirash të rikultivuara

Sitnica

7 201

Mihja e re

Lokacioni alternativ për TC të ri: Pran TC Kosova A

3 201

Dardhishtë

ic en Dr

Graboc i Epërm

Deponi e hirit TC Palosje Kosova A e djerrinës

a

Mihjet e vjetra Bardh dhe Mirash të rikultivuara

Graboc i Poshtëm

Sitnica

Nakaradë

Palosje e djerrinës

ic en Dr

Nakaradë

a

Lismir

Fushë Kosovë

Palosje e djerrinës

Graboc i Poshtëm

Lismir

Fushë Kosovësë re Harta 4. Lokacioni i objekteve të ardhshme dhe fazat e zhvillimit të mihjes Palosje e djerrinës Vendbanim

Lokacionet e TC të ri

Zhvillimi i mihjes

Pozita e mihjes deri në vitin: e zhvillimit të mihjes së re Harta 4. Lokacioni objekteve të ardhshme dhe fazat Tokë e ndërtuar Zona ie ndikimit TC i ri Rrugë kryesore

Kufiri i mihjes së re

Hekurudhë

KEK mihjet ekzistuese

Vendbanim Tokë e ndërtuar Rrugë kryesore Hekurudhë

Lokacionet e TC të ri Zona e ndikimit TC i ri

Pozita e imihjes vitin e caktuar Kufiri mihjes në së re KEK mihjet ekzistuese Pozita e mihjes në vitin e caktuar

2013 Zhvillimi i mihjes 2017 Phased

Pozita e mihjes deri në vitin:

2017 Rapid 2013

2023Phased 2017 2033Rapid 2017 2023 beyond 2033

1,000

500

2033 beyond 2033

1,000

500

Meters 0

Meters 0

1,000

1,000

Kapitulli 3 Skenarët alternativ të zhvillimit

Aspektet mjedisore dhe sociale të zhvillimit të TC-së Janë shqyrtuar dy alternativa: moszhvillimi i mëtejmë (alternativa zero) dhe ndërtimi i Kosovës C (2,000 MW).

Janë shqyrtuar edhe dy sekuenca të ndryshme kohore: afatshkurtër (2023), me ç’rast njësitë e para të Kosovës C hyjnë në funksion ndërsa Kosova A do të jetë mbyllur) dhe afatgjatë (2033, me ç’rast Kosova C hyn në funksion plotësisht me 2,000 MW ndërsa Kosova A dhe B mbyllen), të dyja duke supozuar zhvillimin me faza.

e energjisë elektrike. Ky opsion është marrë vetëm si kriter për identifikimin e ndikimeve.

Ekzistojnë disa çështje që mund të kenë ndikim në projekt, pa marrë parasysh opsionin e zgjedhur zhvillimor apo variablat specifike (siç janë koha e ndërtimit të termocentralit dhe zhvillimit të minierës, lokacioni i termocentraleve, madhësia e blloqeve, teknologjia e termocentralit). Ato duhet marrë në konsideratë gjatë dizajnimit dhe implementimit të projektit: ●● Kosova do të përmbushte kërkesat vetanake dhe me gjasa do të bëhet eksportues i energjisë elektrike

Këta skenarë marrin në konsideratë një zonë të dedikuar për kapjen e CO2 (shih Hartën 4) dhe për këtë arsye paraqesin mundësinë më të keqe për sa i përket sipërfaqes që e zënë (plani përfundimtar mund të përfshijë këtë zonë por edhe të mos e përfshijë atë).

●● Konsumi i linjitit më i lartë (por konsum më i ulët për njësi); ●● Konsumi i ujit më i lartë (por konsum më i ulët për njësi);

Alternativa zero e paraqitur në Tabelën e mëparshme natyrisht opsion tërësisht teorik: në këtë rast sasi të mëdha të energjisë duhet importuar nga vende tjera dhe ndikimet gjegjëse do të fillonin në kufi. Për më tej ekonomia Kosovare do të pësonte ndikim të rëndë nga nevoja e shpenzimeve të larta p të mbuluar importet

●● Riparimi i tokës dhe rikultivimi final i zonës së mihjes; ●● Emetime më të ulëta atmosferike (NOx, SO2, partikulatet);

Tabela 16. Aspektet mjedisore dhe sociale (zhvillimi me faza) Parametrat

Ante operam

Post operam – Alternativa zero

Kapaciteti i instaluar [MW] (1)

860

903

293

2,153

2,293

Prodhimi i energjisë elektrike [GWh]

4,385

3,871

1,283

13,127

15,506

Kërkesa e energjisë Suficiti i energjisë Konsumi i linjitit [Mt/y]

4,358 -489 6.4

3,871 -2,695 4.9

7,842 -6,559 0.0

6,566 6,561 15.0

15,506 7,664 21.2

Konsumi i ujit [Mm3/y] (3)

13.4

9.4

0.0

31.0

35.7

Toka e zënë [ha] (4)

2,923

396

0

756

804

Emetime të pluhurit [Mt/y]

7.8

1.7

0.0

3.7

2.8

Emetime të NOx [Mt/y]

20.3

7.0

20.5

19.1

Emetime të SO2 [Mt/y] (5)

13.8

11.4

24.9

19.1

Emetime të CO2 (Mt/y)

5.2

3.9

0.0

12.1

17.1

Emetime të CO2 [t/MWh]

1.2

1.1

0.0

0.9

0.9

Prodhim i mbeturinave (hi dhe zgjurë) [t/y]

0.96

0.73

0.00

2.25

3.18

Prodhim i ujërave të zeza [m /y*10 ]

9,500

6,511

0

7,614

2008

3

3 (6)

2023

Post operam – Kosova C (2,000 MW)

2033

2023

2033

Shënim: janë marrë parasysh supozimet vijuese: Zhuri (në të ardhmen): 293 MW Faktori i ngarkesës së TC B për alternativën zero: 0.65; faktori i ngarkesës së Zhurit për alternativën zero: 0,155; skenari me rritje mesatare (MGS) Konsumi i ujit për TC C: 2,4 Toka e zënë =:toka e zënë nga termocentralet dhe minierat (zonat industriale) + deponitë e djerrinës + deponitë e hirit + toka e rikultivuar Përqendrimi i SO2 në emetimet e TC B të rehabilituar 400mg/nm3 Ujërat e zaza nga termocentralet

41 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

●● Emetime më të larta të CO2 (por emetime më të ulëta të CO2 për njësi); ●● Prodhim më i vogël i ujërave të zeza; ●● Prodhim më i lartë i mbeturinave (hirit dhe zgurës); ●● Sistemi i transportimit hidraulik të hirit të implementohet me ndikim minimal mjedisor; ●● Përmirësimi/modifikimi i infrastrukturës ekzistuese (p.sh. kanalit të Ibrit, rrjetit elektrik, rrugëve, etj.); ●● Aftësimi/trajnimi i punëtorëve lokal të disponueshëm; Zhvendosja e banorëve/fshatrave; ●● Konflikti mes komuniteteve; dhe ●● Konflikti mes komuniteteve lokale dhe projektit.

Tabela 16 paraqet një krahasim mes situatës momentale (2008), alternativës zero (në vitin 2023 dhe 2033) dhe zhvillimit të propozuar (në vitet 2023 dhe 2033), duke supozuar se do të përzgjidhet zhvillimi me faza.

Shifrat e paraqitura në tabelë janë thjeshtë indikative; parashikimi i saktë do të mund të bëhet vetëm pas dizajnimit të projektit final.

Ndikimet mjedisore. Çështja kryesore mjedisore e parashtruar ka të bëj me disponueshmërinë e ujit dhe bilancin e ujit. Një ndikim tjetër i rëndësishëm që është paraparë, edhe në këtë radhë nga këndvështrimi mjedisor, është rritja e emetimeve të CO2. Për momentin projekti gjithashtu parasheh termocentral me kapjen e CO2; në rast të ndryshimit të vendimit final, duhet hulumtuar alternativa tjera të qëndrueshme përkatëse.

Ndikimet socioekonomike. Nuk ka në dispozicion të dhëna kuantitative lidhur me aspektet pozitive dhe negative të opsioneve të ndryshme të projektit, për këtë arsye, tabela paraprake nuk përfshin edhe shifra sa i përket çështjeve socioekonomike të Projektit. Projekti zhvillimor do të rezultojë me zhvendosje të fshatrave lokale. Siç u përmend më parë, komunitetet janë mjaft të gatshme për zhvendosje për shkak të kushteve aktuale, por ato preferojnë të zhvendosen në një fazë apo së paku brenda një kohe të shkurtër. Për shembull, ideja e zhvendosjes në vitin 2033 për shumë prej tyre

| 42

do të thotë që e kanë të vështirë të planifikojnë të ardhmen, ndërsa që një numër banorësh kanë thënë se ata edhe vetë do të zhvendoseshin para datës së propozuar nga projekti. Pasiguria apo periudhat e stërzgjatura të ‘planifikimit’ ka gjasa të përkeqësojnë ndikimet në komunitete.

Rezultatet nga konsultimet publike dhe anketa e ekonomive familjare sugjerojnë se opsioni me i preferuar është për të ndërtuar Kosovën C; në vecanti banorët e anketuar dhe të konsultuar besojnë që situata aktuale, jetesa afër termocentraleve dhe minierave ekzistuese, është ose e keqe ose e patolerueshme (alternative zero). Komunitetet në Hade, Lajthishtë dhe Grabovc të Poshtëm/Lagja e Berishëve do të preferonin zhvendosjen e menjëhershme pasi që ato besojnë se ndotja e ajrit dhe tokës do të ketë ndikim negativ në shëndetin dhe prodhimtarinë e tyre bujqësore. Sa i përket opsioneve të lokacionit për ndërtim të TC, nuk është shenuar ndonjë ndryshim i theksuar. Tani, pasi që termocentralet ekzistuese Kosova A dhe Kosova B nuk përmbushin standardet aktuale Evropiane të emisionit , çfarëdo zhvillimi drejt spastrimit të termocentraleve ekzistuese, çmontimit të tyre dhe zëvendësimit të tyre me termocentrale më të reja dhe më të pastra do të kenë ndikim pozitiv. Përveç kësaj, të gjitha komunitetet e konsultuara besojnë që ndërtimi dhe hyrja në funksion e Kosovës C do të sjell shumë përfitime për ta, përfshirë shëndetin e përmirësuar, ajrin më të pastër; dhe mundësitë e punësimit.

Kapitulli 3 Skenarët alternativ të zhvillimit

Ndikimet e ndërlidhura me variablat e rëndësishme të përbashkëta për të gjithë skenarët Siç u theksua më parë, aspektet vijuese mund të ndikojnë në vendimet relevante për implementimin e TC të ri:

●● Nevoja e përshpejtuar për të organizuar zhvendosjen, dhe rrjedhimisht ●● Nevoja e përshpejtuar për të arritur tek resurset ekonomike dhe financiare; dhe ●● Nevoja e përshpejtuar për të identifikuar një zgjidhje të duhur për resurse ujore.

Zhvillimi me faza ndërlidhet me përparësitë vijuese:

●● Koha e ndërtimit të termocentraleve dhe zhvillimit të minierës së re të linjitit ●● Lokacioni i termocentraleve, dhe ●● Madhësia e njësive dhe teknologjia në termocentrale.

Zhvillimi i minierës së re të linjitit dhe koha e ndërtimit të termocentraleve Zhvillimi i minierës është ngushtë e lidhur me strategjinë zhvillimore të përzgjedhur për TC; ndikimi shtesë i identifikuar, i pavarur nga alternativa e përzgjedhur, ka të bëjë me marrjen e detyruar të 86% të territorit të Obiliqit, zonë kjo me tokë kryesisht të plleshme, për zhvillimin e Fushës së minierës së re. Gjatë konsultimeve me komunitetet, mungesa e tokës së plleshme është ngritur si çështje, megjithatë, shumica e banorëve kanë raportuar se nuk planifikojnë të shtrijnë më tej pronësinë e tokave duke blerë toka të reja.

Zhvillimi i shpejtë ndërlidhet me disa përfitime vijuese: ●● Mundësinë e arritjes së përmirësimeve drastike në bilancin aktualisht të pafavorshëm tregtar, përmes eksportit të energjisë elektrike në shtetet fqinje; ●● Mundësinë e ndërtimit të tremocentrali në tërësi pa u dashur të çmontohet pajimet ndërtimore ngase rrjedhimisht do të arrihet një kosto më e ulët dhe do të përmbushet ndërtimi në një kohë më të shkurtër. Kjo do të zvogëloj ndikime mjedisore për shkak të aktiviteteve ndërtimore; dhe ●● Rritja më e shpejtë e punësimit. ●● Në anën tjetër, strategjia e shpejtë asocohet me disa mangësi të parashtruara në vijim:

●● Zgjatja e periudhës për sigurimin e mjeteve financiare të duhura, që ndërlidhet me rritje të numrit të investitorëve potencialë privat; ●● Zvogëlimi i rreziqeve financiare, për shkak të mundësisë së përputhjes së kohës së ndërtimit me zhvillimin e tregut të energjisë elektrike; dhe ●● Mundësia e ndërtimit të 1,000 MW të fazës së dytë në lokacionin e Kosovës A (i cili duhet të dalë nga operimi pas vitit 2017).

Në anën tjetër, zhvillimi me faza ndërlidhet me mangësitë vijuese: ●● Nevojën për të çmontuar pajimet ndërtimore mes fazave të ndërtimit të dy njësive prej 1,000 MW, dhe rrjedhimisht ●● Ndikimin më të madh gjatë fazës së ndërtimit (faza e ndërtimit do të zgjatë më shumë).

Zhvillimi i shpejtë do të zvogëlojë kohën e pengimit të komunitetit nga ndërtimi (trafiku, zhurma, etj.) dhe limiton dallimin mes mbylljes së Kosovës A dhe hapjes së Kosovës C. Si rrjedhojë, kjo do t’i kontribuojë edhe limitimit të ndotjes mjedisore në vendbanimet lokale.

Megjithatë, nevoja për zhvendosje të shpejtë që rezulton nga ky opsion do të paraqesë rrethanë rënduese për të.

Opsioni i zhvillimit me faza do të pengojë më gjatë komunitetin lokal për shkak të ndërtimeve dhe do të zvogëlojë nivelin e punësimit në të ardhmen e afërt. Në anën tjetër, kjo qasje do të mundësojë planifikim të përshtatshëm të zhvendosjes të komuniteteve të prekura, përfshirë konsultimin dhe alokimin adekuat të vendbanimeve alternative. Planifikimi adekuat dhe me kohë mund të ndihmojë në uljen e ndikimit të zhvendosjes në komunitetet e prekura.

43 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

Madhësia e blloqeve dhe teknologjia në termocentrale

Krahasimi i skenarëve alternativë (Përzgjedhja e lokacionit)

Madhësia dhe teknologjia. Një krahasim i teknologjive të ndryshme të termocentraleve (PF apo CBF) nga aspekti i efiqiencës dhe madhësisë të blloqeve të aplikueshme, veçse është paraqitur. Për të përmbledhur këtë çështje, përparësitë e ndërlidhura me madhësitë e blloqeve janë:

Ky kapitull i referohet vetëm variablave të cilat kanë ndikim në përzgjedhjen e lokacionit; të gjithë parametrat tjerë të analizuar në kapitujt e mëparshëm konsiderohet se nuk janë të ndërlidhur me përzgjedhjen e lokacionit dhe rrjedhimisht nuk elaborohen këtu.

●● 300 MW: fleksibilitet më i lartë operativ, mundësi e shfrytëzimit të teknologjisë CFB dhe si rrjedhojë shmangia nga njësitë e mëdha të desulfurizimit të lagët (DeSOx). Në rast të linjitit Kosovar, shfrytëzimi i gurit gëlqeror nga jashtë mund të menjanohet; ndikim i madh i fazës së ndërtimit (fazat e ndërtimit do zgjasin më shumë); ●● 500 MW: teknologji më efikase janë të aplikueshme; emisione më të ulëta të gazrave të efektit serrë; aplikohet prodhimi i avullit me parametra superkritik; të gjitha blloqet (për të arritur 2,000 MW) mund të vendosen në një lokacion më të vogël.

Mangësitë e ndërlidhura me madhësi të ndryshme të njësive janë: ●● 300 MW: efikasitet më i ulët dhe si rrjedhojë emisione më të larta të gazrave të efektit serrë; më shumë njësi nevojiten (për të arritur 2,000 MW), si dhe nevojitet sipërfaqe më e madhe;

Për më tej, analiza sociale e situatës së njerëzve që jetojnë në komunitetet e prekura nuk i përmbahet parametrave dhe indikatorëve strikt të qasjes kuantitative. Shumica e informatave të cilat i kemi marrë nga komunitetet, siç janë ato mbi shëndetin, janë në masë të gjerë subjektive dhe këto ndikime nuk mund të lidhen apo të mos lidhen drejtpërdrejt me projektin pa vlerësime të mëtejme specifike. Ekzistojnë dy çështje kryesore të cilat kanë dhe do vazhdojnë të kenë ndikim në komunitetet lokale dhe këto janë: shpronësimi i tokave dhe zhvendosja dhe ndotja e ajrit dhe zhurma, të cilat detajisht shqyrtohen në pjesë tjera të këtij raporti. Për më tej, këta parametra, krahas punësimit, varen kryesisht nga zhvillimet minerare dhe jo nga lokacioni i termocentraleve.

Parametrat/indikatorët më të rëndësishëm mjedisor dhe socio-ekonomik që preken drejtpërdrejt nga përzgjedhja e lokacionit (dhe rrjedhimisht bëhen relevant për krahasimin e tre skenarëve të ndryshëm që identifikohen me përzgjedhje të lokacionit) janë: ●● Klima dhe cilësia e ajrit: popullata në rrjedhën dhe drejtimin e erës së termocentraleve të ardhme; ●● Gjeologjia: lloji i tokës;

●● 500 MW: fleksibilitet më i ulët operativ, nevoja për pajisje DeSOx dhe si rrjedhojë, ka nevojë më të madhe për gëlqerë dhe prodhohen më shumë mbeturina (gjips).

Sistemi i ftohjes. Janë dy opsione për sistemin e ftohjes: kullat ftohëse të thara dhe të lagëta. Kullat ftohëse të thara, do të thotë, janë sistem ftohës që shfrytëzojnë ajrin në vend të ujit dhe mund të jenë në gjendje të zvogëlojnë dukshëm konsumin e ujit dhe t’i shmangemi krijimit të një pellgu në termocentralin Kosova C. Në anën tjetër, kullat ftohëse të thara janë tejet të shtrenjta, zënë sipërfaqe të mëdha dhe realizojnë ftohje më të ulët: presioni në kondenzator do të jetë më i lartë dhe efikasitet i përgjithshëm i termocentralit do të zvogëlohet duke dhënë emisione më të larta të gazrave të efektit serrë.

| 44

●● Morfologjia: kodrinore apo e rrafshët; ●● Cilësia e ujërave tokësore dhe tokës (toka e kontaminuar preferohet për shkak se toka rikultivohet para ndërtimit të termocentraleve); ●● Përdorimi i tokës: okupimi i fushave të gjelbra apo të kafta/industriale (preferohen fushat e kafta/ industriale); ●● Rezervat e ujërave sipërfaqësore: distanca nga zonat që rrezikohen nga vërshimet; ●● Zhurma: numri i amvisërive më pak se 1,000 m nga kufiri i termocentraleve (dhe brenda 200 m nga shiritat bartës);

Kapitulli 3 Skenarët alternativ të zhvillimit

●● Peizazhi – ndikimi vizual: distanca nga fshati më i afërt; ●● Zonat natyrore dhe të mbrojtura: afërsia nga zonat e mbrojtura; ●● Flora dhe fauna: numri/cilësia e specieve të prekura; ●● Resurset natyrore: distanca nga miniera e linjitit; ●● Linja elektrike: afërsia e stabilimenteve degëzuese prej 400 kV; ●● Pronësia e tokës: toka në pronë të KEK-ut apo në pronë private; ●● Shiritat bartës: ekzistues apo shirita të rinj; dhe ●● Lidhjet (hekurudhore, rrugore, kanalet ujore): ekzistuese apo të reja.

Në VSMS të gjithë parametrave/indikatorëve i është deleguar një peshë e caktuar sipas rëndësisë dhe ndikimit në zonën e prekur (që ndikojnë në zonën me ndikim të madh apo të vogël dhe tek një numër më i madh apo më i vogël i njerëzve/amvisërive) dhe duke marrë parasysh resurset e prekur (të mbrojtura/të rralla apo të ripërtëritshme). Janë identifikuar parametrat/ indikatorët mjedisorë dhe socioekonomik të mësipërm.

Hartat 4, 5 dhe 6 përkatësisht paraqesin tri lokacione alternative dhe disa detaje relevante: ●● Numrin e përafërt të shtëpive në rrjedhën dhe drejtimin e erës (marrë parasysh drejtimin më të shpeshtë të erës dhe një zonë mbrojtëse prej 1km): ●● Zonat e vërshimit; dhe ●● Numrin e përafërt të shtëpive më afër se 1,000 m (zona mbrojtëse) nga termocentralet (dhe 100 m nga shiritat bartës).

Sa i përket faktorëve limitues: •

Kosova A paraqet strukturat e vjetra që duhet çmontuar dhe me të cilat ndërlidhet një pikëpyetje e madhe sa i përket obligimeve mjedisore (kontaminimi i madh me fenole) për shkak të operacioneve të kaluara;

•

Kosova B ka një deponi të madhe të hirit, në lokacionin e paraparë, që duhet larguar ndërsa që lokacioni gjendet brenda zonës që rrezikohet nga vërshimet e lumit Sitnicë.

Përdorimi i zonave ku është kryer gazifikimi dhe azotiku për ndërtimin e termocentraleve të Kosovës C do të mundësonte çmontimin e sigurt të pajisjeve të vjetra të kontaminuara dhe pastrimin e tokës dhe zonës gjatë ndërtimit të termocentraleve. Personeli i termocentralit Kosova C do të kryente monitorimin e domosdoshëm të kontaminimit të mundshëm të tokës dhe kontrollimit të aktiviteteve lehtësuese të situatës.

Në rast të zgjedhjes së ndërtimit me faza, njësitë e fundit të Kosovës C mund të ndërtohen në lokacionin e Kosovës A, pasi që të jenë larguar nga funksioni stabilimentet ekzistuese dhe pasi që të jetë rikultivuar toka.

Kjo do të mundësonte zvogëlimin e sipërfaqes së gjithmbarshme të tokës së zënë ndërsa toka e rikultivuar e stabilimenteve të gazifikimit dhe azotikut do të mund të përdorej për instalimin e njësive të fundit të Kosovës C. Së paku një pjesë e pajisjeve me më shumë zhurmë do të lokalizohej më larg nga banorët e Plemetinit. Në anën tjetër, një zgjidhje e tillë do të shtonte ndikimin e ngjashëm tek banorët e Obiliqit.

Parametrat/indikatorët relevantë mjedisorë dhe socioekonomik të identifikuar dhe vlerësuar janë paraqitur të përmbledhur në Tabelën 17 në vijim, për të lehtësuar krahasimin e niveleve të ndikimit që mund të shfaqen. Sipas supozimeve dhe parashikimeve të paraqitura në VSMS, ‘opsioni më i preferuar’ (sa i përket përzgjedhjes së lokacionit) do të ishte të ndërtohen termocentralet e reja afër termocentralit ekzistues Kosova A. Sidoqoftë, notat që i janë dhënë lokacionit alternativ pranë Kosovës B janë shumë të përafërta. Në anën tjetër, lokacioni i Bivolakut do duhej përjashtuar si opsion.

45 |

Sitnica

Sitnica

ap Ll

ap Ll

Numri i receptorëre potencial

NumriBrenda i receptorëre zonës potencial prej 1km: 338 Brenda zonës prej 1km: 338 Brenda zonës poshtë erës: 140 Brenda zonës poshtë erës: 140

Bivolak Bivolak

i receptorëre Numri i Numri receptorëre potencialpotencial Brenda zonës Brenda zonës prej 1km:prej 3301km: 330 Brenda zonës poshtë erës: 0 erës: 0 Brenda zonës poshtë PlemetinPlemetin HamidiHamidi Zhilivodë Zhilivodë

Numri i receptorëre potencial Numri i receptorëre potencial Brenda zonës prej 1km: 906 Brenda Mazgitzonës prej 1km: 906 Brenda zonës poshtë Mazgit erës: 31

TC Kosova B

TC Kosova B

Brenda zonës poshtë erës: 31

Sibovc

Sibovc

Lajthishtë

Lajthishtë

Obiliq

Obiliq

TC Kosova A

TC Kosova A

Palaj

Palaj

Shipitullë

Shipitullë

Mirash

Mirash

Hade

Hade

Dardhishtë

Dre nica

Graboc i Epërm

Sitnica

Graboc i Epërm Sitnica

Dre nica

Dardhishtë

Nakaradë

Nakaradë

Graboc i Poshtëm

Graboc i Poshtëm

Lismir

1,000

Lismir

500

Meters 0

1,000

500

1,000

Meters 0

1,000

Harta 5. Receptorët poshtë erës në tri lokacionet alternative të TC Kosova C

Harta 5. Receptorët poshtë erëstënë triri lokacionet alternative të TC Kosova C Vendbanim Lokacionet alternativ TC të Tokë e ndërtuar

Zona e ndikimit TC i ri

Rrugë kryesore

Zona poshtë erës

Hekurudhë

Receptorët

Vendbanim Tokë e ndërtuar Rrugë kryesore Hekurudhë

Lokacionet alternativ të TC të ri Zona e ndikimit TC i ri Zona poshtë erës

Licenca e mihjes KEK

Receptorët

Kufiri i mihjes së re

Licenca e mihjes KEK Kufiri i mihjes së re

Kapitulli 3 Skenarët alternativ të zhvillimit

Tabela 17. Indikatorët mjedisorë dhe socialë dhe krahasimi i alternativave Indikatorët TC C afër TC A Klima dhe cilësia e ajrit: Numri i përafërt i shtëpive në rrjedhën e erës së termocentralit të ardhshëm 31 (shih Hartën 5) (konsideruar drejtimin kryesor të frymës dhe zonën amortizuese prej 1km) Gjeologjia: lloji i tokës (baza e terenit) Lym Sizmiteti

Morfologjia: kodrinore apo e rrafshët Cilësia e ujërave tokësore dhe tokës (ndotja potenciale) Përdorimi i tokës: zënia e fushave të gjelbra apo të kalfëta Rezervat e ujërave sipërfaqësore: distanca nga lumi Sitnicë, zonë e rrezikuar nga vërshimi Zhurma: numri i përafërt i shtëpive brenda 1,000 m (zona e amortizimit) nga termocentralet (dhe 100 m nga shiritat bartës) Peisazhi – ndikimi vizuar: distanca mes qendrës së termocentralit dhe qendrës së fshatit më të afërt

TC C afër TC B

TC C afër Bivolakut

0 (shih Hartën 5)

140 (shih Hartën 5)

Lym Kushte të njëjta sizmike Kushte të njëjta sizmike në të në të tri lokacionet (nevotri lokacionet (nevojiten stujiten studime të mëtejmë dime të mëtejmë gjeofizike gjeofizike dhe mikroseizdhe mikroseizmike) mike) E rrafshët, pa ndryshime E rrafshët, pa ndryshime të të theksuara në aspektin theksuara në aspektin vizual vizual Strukturat e vjetra duhet Prania e deponisë së çmontuar; pasiguri rreth madhe të hirit që duhet përgjegjësive mjedisore (kon- larguar taminim i shtuar me fenole)

Linjit dhe Lym

Zonë industriale

Zonë industriale

Zonë bujqësore

Lokacioni jashtë zonës së rrezikuar nga vërshimi

Lokacioni jashtë zonës së rrezikuar nga vërshimi

Një pjesë e vogël e lokacionit brenda zonës së rrezikuar nga vërshimet.

330

338

906

Rreth 1,400 m nga Obiliqi dhe rreth 1,700 m nga Plementini Në zonën e interesit për mo- Në zonën e interesit për Zonat natyrore dhe të mbrojtura: afërmentin nuk ka zona natyrore momentin nuk ka zona sia e zonave të mbrojtura apo të mbrojtura natyrore apo të mbrojtura

Flora dhe fauna: numri/cilësia e specieve të prekura

Resurset natyrore: distanca nga miniera e linjitit Linja elektrike: afërsia e shpërndarësit 400 kV Pronësia e tokave: në pronë të KEK-ut apo në pronë private Shiritat bartës: ekzistojnë apo nevojiten të ri

Lidhjet (hekurudhore, rrugore, kanali ujor): ekzistojnë apo nevojiten të reja

Rreth 1,700 m nga Obiliqi

Asnjë specie e veçantë nuk do të preket nga projekti

Rreth 5 km nga Sibovc JP

E rrafshët, pa ndryshime të theksuara në aspektin vizual Zona e gjelbër me gjasa është e pastër

Rreth 700 m nga Bivolaku

Në zonën e interesit për momentin nuk ka zona natyrore apo të mbrojtura Asnjë specie e veçantë nuk do të preket nga projekti. Megjithatë pasi që lokacioni është Asnjë specie e veçantë nuk në zonë të gjelbër, ka gjasa do të preket nga projekti të ketë pengesa të caktuara për vegjetacionin dhe faunën ekzistuese Rreth 4 km nga Sibovc JP

Rreth 5 km nga Sibovc JP

Shpërndarësi 400 kV gjendet Shpërndarësi 400 kV gjen- Shpërndarësi 400 kV gjendet 2 km nga lokacioni det 1 km nga lokacioni 3 km nga lokacioni Pronë e KEK

Pronë e KEK

Një shirit i dyfishtë bartës nga miniera Bardh/Mirash veçse është i vendosur

Një shirit i dyfishtë bartës nga miniera Bardh/Mirash veçse është i vendosur

Hekurudhë dhe rrugë ekzistuese. Lokacioni pranë kanalit Ibër-Lepenc

Pak dallim shënohet për Shpronësimi i tokave dhe zhvendosja e lokacionet e ndryshme (një komuniteteve pjesë e qytezës së Obiliqit është shumë afër lokacionit) Punësimi dhe racionalizimi i forcës punëtore

Kushte të njëjta sizmike në të tri lokacionet (nevojiten studime të mëtejmë gjeofizike dhe mikroseizmike)

Mundësitë e punësimit dhe racionalizimi i forcës punëtore do të jenë të njëjta pavarësisht nga përzgjedhja e lokacionit

Hekurudhë dhe rrugë ekzistuese. Lokacioni 1km afër kanalit Ibër-Lepenc dhe ka lidhje ekzistuese me kanalin Pak dallim shënohet për lokacionet e ndryshme (një pjesë e fshatit të Plametinit është shumë afër lokacionit) Mundësitë e punësimit dhe racionalizimi i forcës punëtore do të jenë të njëjta pavarësisht nga përzgjedhja e lokacionit

Pronë private Do nevojitej shirit i ri bartës Do nevojitej një rrugë e re prej 5-6km me urë. Kanali Ibër-Lepenc do duhej zgjatur për rreth 3km Pak dallim shënohet për lokacionet e ndryshme Mundësitë e punësimit dhe racionalizimi i forcës punëtore do të jenë të njëjta pavarësisht nga përzgjedhja e lokacionit

47 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

| 48

Kapitulli 4 Vlerësimi i ndikimeve mjedisore dhe sociale

VLERëSIMI I NDIKIMEVE MJEDISORE DHE SOCIALE

V

SMS është përkushtuar identifikimit të ndikimeve mjesiore dhe sociale, negative dhe positive, që mund të priten nga zhvillimi i këtij projekti, në krahasim me gjendjen ekzistuese, si dhe propozon masat zbutëse për këto ndikime.

Paragrafët në vijim, që plotësojnë paragrafët gjegjës nga kapitulli themelor, shtjellojnë ndikimet e pritura mjedisore dhe sociale të planeve të propozuara zhvillimore. Ndikimet përqendrohen në zonën e zhvillimit të minierës por marrin parasysh edhe ndërlidhjet me aktivitetet e ndryshme që zhvillohen në zonat e afërta.

Harta 3 paraqet zonën e prekur me lokacionet e stabilimenteve aktuale dhe të projektuara për të ardhmen, përfshirë edhe tri lokacionet potenciale për ndërtimin e termocentralit.

Ndikimet Mjedisore Ajri Emetimet në ajër. Emetimet nga termocentralet e reja varen nga teknologjia dhe madhësia e blloqeve, parametra këto ende të papërcaktuara. Megjithatë, termocentralet e reja, që kanë efiqiencë të lartë të shëndrrimit, mund të zvogëlojnë emetimet specifike (emetimet për njësi të prodhimit të energjisë elektrike).

Emetimet e NOx, SO2 dhe partikulateve do të shënojnë rritje të vogël dy-tri vitet e ardhshme për shkak të rritjes së parashikuar të kapaciteteve të termocentralit Kosova C dhe Kosova A në operim, e mëpastaj ato do të zvogëlohen menjëherë me hyrjen në funksion të njësisë së parë të Kosovës C, dhe si rrjedhojë e kësaj prodhimi në Kosovën A, termocentral ky me ndikim më të rëndë mjedisor, do të ulet dhe pastaj mbyllet. Gjendja mund të përmirësohet edhe më herët me disa intervenime në termocentralet Kosova A dhe Kosova B. Emetimet e grimcave të ngurta nga termocentralet (të prezantuara në tabelën 15) do të jenë 2.8 milion ton per vit, krahasuar me vlerën aktuale prej 7.8 milion ton per vit; emetimet e NOx gjithashtu do të zvogëlohen pak nga 20.3 milion ton per vit në 19.1 milion ton per

vit, ndërsa SO2 mund të rritet nga 13.8 milion ton per vit në 19.1 milion ton per vit.

Tabela 16 paraqet rritjen e paraparë të emetimeve të CO2 nga vlera aktuale prej 5.2 në 17.1 milion ton per vit, kur të jenë instaluar 2,000 MW. Tabela gjithashtu tregon se emetimet per njesi do të bien prej 1.2 t/MWh në 0.9 t/MWh. Klima dhe cilësia e ajrit. Kushtet lokale klimatike kanë ndikim në zhvillimet e parapara, posaçërisht sa i përket drejtimit të erës (shtëpitë në rrjedhë të erës do të preken nga emetimet në ajër). Kur Kosova C të jetë plotësisht në operim, cilësia e ajrit do të përmirësohet (falë faktit që termocentrali i ri do të jetë në pajtueshmëri me Direktivën mbi LCP ndërsa termocentralet ekzistuese do të mbyllen). Në të ardhmen do të krijohet një sistem i detajuar i monitorimit të cilësisë së ajrit, e kësisoj do të jetë më lehtë të përcaktohen vendet problematike dhe të punohet në përmirësimet e domosdoshme.

Toka dhe ujërat tokësore Toka e degraduar, burimet e kontaminimit të tokës dhe ujërave tokësore. Në të ardhmen, sipërfaqe tjera tokësore do të zihen nga termocentralet e reja, zonat e zhvillimit të minierës së re dhe infrastrukturat lidhëse.

Sidoqoftë, do të jetë e mundshme që të rikultivohen zonat që aktualisht okupohen nga deponitë e hirit dhe djerrinës. Siç është parashtruar në tabelën 16, toka e zënë do jetë më pak se 800 ha në vitin 2033, në krahasim me sipërfaqen prej 2,900 ha që është e zënë sot.

Për më tepër, për shkak të deficitit masiv që ndodh nga nxjerrja e linjitit, do të mbetet një gropë e madhe prej 5 km² në pjesën veriore të fushës mihëse të Sibovcit.

Nga këndvështrimi afatgjatë (pas 4 apo 5 dekadash nga sot), kjo gropë mund të shndërrohej në liqen rekreativ, i përshkuar nga një zonë e gjelbër pranë rrëpirave të topografisë, që mund të bëhej shumë atraktiv për banorët e Prishtinës për shkak të afërsisë së këtij lokacioni.

49 |

Kapitulli 4 Vlerësimi i ndikimeve mjedisore dhe sociale

Operacionet aktuale dhe të kaluara kanë pasur një rol të rëndësishëm si burime të kontaminimit të tokës dhe ujërave tokësore. Kur Kosova C të jetë vënë në funksion, stabilimentet ekzistuese do të mbyllen ndërsa zonat që momentalisht janë të zëna nga to do të hulumtohen mirë dhe pastaj do të pastrohen sipas nevojës dhe rikultivohen.

Teknologjitë moderne, të cilat do të përdoren në Kosovën C dhe minierën e re, sigurojnë pajtueshmëri me standardet legjislative dhe praktikat më të mira, kështu që cilësia e tokës dhe ujërave tokësore nuk do të pësojë ndikim të theksuar nga operimi i tyre. Sa i përket depozitimit të ndotësve të ajrit, situata në të ardhmen do të përmirësohet, pasi që emetimet e grimcave të ngurta do të bien dukshëm, siç u potencua në paragrafin e kaluar.

Gjeologjia, hidrogjeologjia dhe cilësia e ujërave tokësore dhe tokës. Termocentralet e reja të propozuar dhe zhvillimi i minierës nuk do të kenë ndikim në hidrogjeologjinë e zonës, pasi që parashihet se furnizimi me ujë i termocentraleve të reja do të bëhet nga burimet sipërfaqësore të ujit dhe/ose kanalet.

Siç theksohet më lartë, sipërfaqet e zëna nga termocentralet aktuale do të mbyllen, pastrohen (sipas nevojës) dhe të rikultivohen.

Ujërat sipërfaqësore dhe ujërat e zeza Konsumi i ujërave të papërpunuara dhe gjenerimi i ujërave të zeza.

Konsumi i ujërave të papërpunuara nga TC Kosova C do të jetë rreth 47.93 Mm3 në vit. Konsumi specifik (konsumi për njësi të energjisë së prodhuar) do të përmirësohet me hyrjen në funksion të plotë të Kosovës C (me 2,000 MW) duke iu falënderuar teknologjive më moderne dhe efikase. Uji i pa përpunuar do të merret nga sistemi Ibër Lepenc. Do të duhet të instalohet një sistemi monitorimi i cili do të matë sasinë e ujit të shfrytëzuar.

Rezervat e ujërave sipërfaqësore dhe cilësia e ujërave të lumenjve. Termocentrali i ri do të ketë nevojë për sasi shtesë të ujit, të cilat do të merren nga hidrosistemi Ibër-Lepenc. Kërkesa e gjithmbarshme e parashikuar për ujë nga Ibër-Lepenci për vitin 2016 pritet të shënojë rritje, për shkak të rritjes së nivelit të përdorimit të ujit nga ekonomitë familjare për ujitjes të një sipërfaqe prej 10,000 ha, siç raportohet në “Studimin e Furnizimit me Ujë të AER” (shih Tabelën 18 dhe Figurën 3 në vijim).

Tabela 18. K ërkesa e ujit në të ardhmen me 10,000 ha të ujitura Ditë m3/s Mm3/vit Ditë 365 365 Amvisëri 1.46* 46.04 Ujitje 0.95 30.00 Industri 1.00 31.54 Kosova A 0.08 2.63 Kosova B 0.50 15.77 Kosova C 1.52 47.93 Total 5.51 173.91 Rrjedha Min. Biol.

0.50 15.77 Humbje 1.51 42.49 Total Kërkesë 7.52 232.17 * Kosova A është përfshirë vetëm për qëllime ilustruese. Tri termocentralet nuk do të punojnë me kapacitet të plotë njëkohësisht. ** Vlera e paraqitur në raportin e AER (0.46 m3/s) është modifikuar pasi që raporti nuk ka marrë parasysh konsumin e shtuar të ujit për furnizim të Prishtinës me ujë nga Ujësjellësi Rajonal Prishtina (për të zbutur mungesën e ujit në Komunën e Prishtinës), me sasi prej 1 m3/s

Figura 3. Kërkesa e gjithmbarshme e ujit Amvisëri Ujitje Industri Kosova A Kosova B Kosova C

Prodhimi i ujërave të zeza nga Kosova C do të bie, duke kaluar nga 9.5 Mm3/y në rreth 7.4 Mm3/y (siç theksohet në Tabelën 16), si rezultat i riciklimit dhe përdorimit të ujërave të zeza për transportimin hidraulik të hirit. Kosova C do të duhet pajisur me impiant adekuat për trajtimin e ujërave (ITUZ) i cili do të mbledh të gjitha rrjedhat e ndotura nga termocentrali (drenimin nga bojleri, ujërat e ndotura me vajra, drenimet nga kullat e ftohjes, drenimet nga demineralizimi, etj.). Për këtë arsye, pritet një përmirësim i shquar në pikën e derdhjes në lumin Sitnicë. Një sistem i monitorimit duhet instaluar për të matur cilësinë e ujërave të zeza.

Rrjedhja min. biol.

Humbjet

*Kosova A është përfshirë vetëm për qëllime ilustruese. Tri termocentralet nuk do të punojnë me kapacitet të plotë njëkohësisht.

Termocentrali dhe miniera e re e planifikuar do të kërkojnë sasi të reja të ujit, të cilat do të merren nga hidrosistemi Ibër-Lepenc. Zhvillimi i planifikuar parasheh që hidrosistemi Ibër-Lepenc të përmirësohet për të zbritur humbjet, ndërsa që sistemi monitorues do të vihet në funksion për të matur normat e rrjedhës së ujit. Kërkesa e rritur për ujë në Kos-

51 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

●● Moti të mos ndryshojë në mënyrë drastike dhe të reshurat mesatare të mos bien dukshëm (të jenë më të ulëta se sa viti më i dobët - 1950).

Në rast se ndërmerren këto masa dhe menaxhohen kërkesat konkurruese brenda një kornize gjithëpërfshirëse, konkluzioni i raportit të AER se hidrosistemi Ibër-Lepenc do të jetë në gjendje të furnizojë me ujë termocentralin Kosova C në vitin 2016 do të mbetet valid.

ovën C do të balancohet me zbritjen e humbjeve në tërë hidrosistemin Ibër-Lepenc. Sido që të jetë, WEI për sistemin Ibër-Lepenc do të rritet në 57%, 65% dhe 93% për vitet e zakonshme respektivisht mesatare, mesin dhe viti më të keq, që paraqet një rritje të shquar në krahasim me gjendjen aktuale. WEI i lartë tregon se kërkesat konkurruese nga shfrytëzues të ndryshëm të ujit të sistemit gjithashtu do të shënojnë rritje. Ato pritet të rriten në aspektin afatmesëm (5-10 vjet) dhe ka shumë gjasa të paraqiten në aspektin afatgjatë. Pasi që furnizimi me ujë të pijshëm dhe rrjedhat mjedisore gëzojnë prioritet, sektorët të cilët ka të ngjarë të konkurrojnë për ujë janë ai industrial, përfshirë TC Kosova C dhe sektori i bujqësisë. Për këtë arsye do duhej vërë theks i veçantë në zhvillimin e një politike gjithëpërfshirëse, një kornize institucionale dhe planifikuese për menaxhim më të mirë të resurseve në sistemin Ibër-Lepenc. Raporti i AER, konkludon se sistemi Ibër Lepenc do të jetë në gjendje të furnizojë me ujë zhvillimin e planifikuar, me kusht që: ●● Të riparohet kanali kryesor, ashtu që humbjet të zvogëlohen në 25%. Nëse humbjet e supozuara aktuale (50%) mbesin të pandryshuara, sistemi do të jetë në gjendje të furnizojë të gjithë shfrytëzuesit e vet, por rrjedha hyrëse vjetore në liqenin kryesor duhet të jetë më e madhe se 271 milion m3, përndryshe liqeni do zbrazet. Gjatë periudhës prej 19481972 në dy raste të reshurat vjetore kanë qenë më të ulëta se sa kjo vlerë, në vitet 1950 dhe 1956; ●● Të ndërtohet një bazen akumulues në fund të kanalit kryesor me kapacitet që korrespondon me konsumin mesatar 10 ditor të Kosovës C dhe Kosovës B (afërsisht 1,750,000 m3) në mënyrë që të sigurohet furnizim i rregullt dhe i përhershëm, madje edhe në raste emergjente, dhe të mund të kryhen riparimet e domosdoshme në kanalin kryesor; ●● Kompensimi i ujit në rezervarin sekondar të bëhet me saktësi;

| 52

Brengat lidhur me disponueshmërinë e resurseve ujore gjithashtu janë paraqitur nga një mision teknik i Bankës Botërore i cili mori pjese në mars të vitit 2008, qëllim i te cilit ishte të vlerëson çështjen e resurseve ujore në ndërlidhje me termocentralin Kosova C dhe kontribon në përpilimin e VSMS. Konkluzionet kryesore të misionit sa i përket çështjes së ujit ishin si vijon: ●● Studimi mbi furnizimin me ujë i AER nuk merr parasysh shfrytëzimin e shtuar të planifikuar të resurseve ujore për furnizim me ujë të Prishtinës nga Ujësjellësi Rajonal Prishtina (rreth 1 m3/s për të zvogëluar mungesën e ujit për Komunën e Prishtinës); ●● Studimi përfshin dy skenarë të ndryshëm për zhvillimet në ujitjen bujqësore, me 5,000 dhe 10,000 ha të ujitura, të cilat janë larg nga shifra e cila konsiderohet si vlerë referuese në momentin e ndërtimit të kanalit (20,000 ha). Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural parasheh ujitjen e 18,000 ha (me ujë nga kanali i ujitjes së Ibrit) me qëllim të zhvillimit të mëtejmë të sektorit bujqësor në aspekt afatmesëm (5-10 vite) deri në atë afatgjatë; ●● Kërkesa tjera për ujë ka të ngjarë të paraqiten në aspekt afatmesëm (5-10 vite) dhe ka shumë gjasa që kjo të ndodh në aspekt afatgjatë; dhe ●● Rregullimi institucional i përpilimit të strategjisë për ujërat, që specifikohet me Ligjin mbi Ujërat në Kosovë (Ligji nr. 2004/24), është në fazën e parë, marrë parasysh që për momentin nuk është përgatitur ndonjë plan menaxhues për ujë apo për pellgjet ujore. Si rezultat realizohet mbikëqyrje e limituar mbi disponueshmërinë e resurseve ujore në sistemin e Ibrit, nuk ka politika të qarta për alokimin strategjik të ujërave për sektorë të ndryshëm apo për dhënien e licencave afatgjata për shfrytëzimin e ujit, e as ndonjë mekanizëm i duhur për zgjidhjen e çështjes së rritjes së kërkesës për ujë.

Kapitulli 4 Vlerësimi i ndikimeve mjedisore dhe sociale

Si përmbledhje, janë rekomanduar disa hapa për të siguruar qëndrueshmërinë afatgjatë të furnizimit me ujë për TC Kosova C dhe të resurseve ujore të sistemit IbërLepenc në përgjithësi. Këta hapa përfshijnë: ●● Alokimin e fondeve për rehabilitimin e kanalit IbërLepenc; ●● Hartimin e një plani të menaxhimit të shtratit të lumit për sistemin Ibër-Lepenc krahas udhëzimeve të përcaktuara në Direktivën Kornizë të BE-së mbi Ujërat; ●● Zhvillimin e planeve investuese për infrastrukturë ujore dhe studimeve të fizibilitetit për sistemin Ibër-Lepenc, të cilat do të identifikohen në planin e menaxhimit të shtratit të lumit.

nga termocentralet dhe 100 m nga shiritat bartës. Do të kryhen aktivitete monitoruese për të verifikuar pajtueshmërinë me standardet e aplikueshme, edhe sa i përket mbrojtjes së punëtorëve dhe mbrojtjes së banorëve.

Imisionet e zhurmës. Në të ardhmen përkrah minierave dhe bartësve shiritorë dhe termocentraleve do të vendosen receptorë që i eksponohen niveleve të vazhdueshme të zhurmës. Në Kosovën C dhe minierën e re duhet shfrytëzuar pajisje mirë të dizajnuara dhe duhet realizuar monitorim para dhe pas realizimit të projektit dhe shfrytëzim të barrierave natyrore apo artificiale për të arritur pajtueshmëri me standardet legjislative dhe praktikat më të mira

●● Rishqyrtimi i kornizës ligjore mbi ujërat për të siguruar të drejtat afatgjata të përdorimit të ujit për shfrytëzuesit industrialë të ujit dhe mekanizmat për të adresuar kërkesat konkurruese për ujë; dhe ●● Hartimi i një kornize politike dhe kritereve për të udhëzuar në mënyrë strategjike alokimin e resurseve ujore në sektoret e ndryshme që shfrytëzojnë ujërat e të cilat kanë kërkesa konkurruese për ujë.

Përveç kësaj, bazuar në një vlerësim më të thuktë të realizuar brenda kornizës së planit menaxhues të pellgut ujor, mund të preferohet përdorimi i teknologjive më efektive sa i përket përdorimit të ujit në Kosovën C, siç janë sistemi i kullave të ftohjes së thara, në mënyrë që të zvogëlohet niveli i konsumit të ujit nga sistemi Ibër-Lepenc duke e vënë atë në dispozicion për përdoruesit tjerë.

Cilësia e ujit. Kontaminimi i ujërave dhe rrjedhave është në nivel të lartë në të gjitha anët e zonës së projektit. Teknologjitë moderne, të cilat do të përdoren në Kosovën C dhe në minierën e re, sigurojnë pajtueshmëri me standardet legjislative dhe praktikat më të mira. Në veçanti, të gjitha ujërat e zeza nga termocentralet do të monitorohen dhe trajtohen para derdhjes në lumenj; rrjedhimisht parashihet të ketë përmirësime.

Zhurma Emetimet e zhurmës. Projekti i planifikuar do të zhvillohet sipas legjislacionit në fuqi (të gjitha pajisjet do të jenë në pajtim me standardet dhe udhëzimet mbi zhurmën) dhe termocentralet dhe minierat do të jenë me lokacion sa më larg që të jetë e mundur nga fshatrat; kurdo që gjendja në të ardhmen të bëhet e patolerueshme, banorët do të zhvendosen. Shtëpitë më të prekura do të jenë ato që ndodhen brenda 1.000 m

Mbeturinat e ngurta Prodhimi i hirit, mbeturinave industriale dhe mbeturinave komunale. Prodhimi i mbeturinave, sa i përket hirit dhe zgurës, kur të ketë hyrë në funksion Kosova C (2,000 MW) do të shënojë rritje, nga 1milion ton per vit aktualisht në rreth 3.2 milion ton per vit (siç edhe është paraqitur në tabelën 16). Megjithatë, hiri i prodhuar në Kosovën C do të përdoret për të mbuluar pjesët e eksploatuara të minierës së Sibovcit dhe do të ndihmojë në rikultivimin e tokave në përfundim të zhvillimeve minerare.

Gjate punes se Kosovës C, do të merren masa që mbeturinat industriale të mblidhen, regjistrohen, transportohen dhe çmontohen sipas praktikave më të mira të zbatueshme (procedurat specifike do të definohen).

Materialet e rrezikshme dhe mbeturinat potencialisht të rrezikshme nga termocentralet (mes cilave bëjnë pjesë vaji nga transformatorët, bateritë, kabllot, izolimet, kemikalet, pakot e kemikaleve) do të ruhen në kushte adekuate.

Azbesti nuk do shfrytëzohet në termocentralet e Kosovës C apo në stabilimentet përcjellëse.

53 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

Gjenerimi i mbeturinave nga ekonomitë familjare nuk do të pësojë ndonjë ndikim nga projekti. Nuk parashihen deponi të reja në zonën e interesit.

Çështja me ndikim • Status shëndetësor/ Qasja në stabilimente

Mjedisi natyror Ndikimi në habitatet natyrore dhe ndikimi në peizazhin vizual. Zona në të cilën do zhvillohet projekti nuk ka ndonjë vlerë të posaçme sa i përket mjedisit natyror.

Në planet e ardhshëme, zona e minierave ekzistuese, deponitë e hirit dhe deponitë e djerrinës do të rikultivohen dhe rivegjetohen, rrjedhimisht do të përmirësojnë pamjen vizuale të zonës së interesit.

Në anën tjetër, do të ndërtohen termocentrale të reja (që do të kenë ndikim vizual për fshatrat fqinje) dhe do të hapet një Fushë e minierës së re). Sido që të jetë, kjo minierë e re do të zhvillohet por edhe do të rikultivohet në një proces të zhvilluar me faza.

Zonat Natyrore dhe të Mbrojtura, Flora dhe Fauna, Përdorimi i Tokës. Projekti nuk do të prek asnjë zonë natyrore apo të mbrojtur apo specie të rrezikuara.

Përqindja e zonave natyrore në zonën e interesit do të rritet dukshëm pas përfundimit të projektit, në fakt pas rikultivimit.

• Transporti publik

• Ndotja e ujit

• Ndotja e tokës

Çështja me ndikim • Mundësitë e punësimit të ndërlidhura me zhvillimin e minierës dhe nivelet aktuale të papunësisë • Zhvendosja e komuniteteve • Ndotja e ajrit/partikulatet

| 54

Shtrirja e Ndikimit • Të gjitha komunitetet

• Shumica e komuniteteve • Shumica e komuniteteve

• Dardishtë • Grabovc i Poshtëm • Hade • Lajthishtë • Shipitullë • Hamidi • Crkvena Vodicë • Palaj/Mirash • Shumica e komuniteteve • Grabovc i Poshtëm • Hade • Lajthishtë • Shumica e komuniteteve • Dardishtë • Grabovc i Poshtëm (përfshirë lokacionet jolegale) • Shumica e komuniteteve • Lajthistë

• Menaxhimi i mbeturinave

• Rrugë

• Shumica e komuniteteve • Dardishtë • Crkvena Vodicë • Palaj/Mirash • Shumica e komuniteteve • Grabovc i Poshtëm

• Kanalizimi

Ndikimet sociale

Tabela 19. Ç ështjet me ndikim të lartë (bazuar në anketimin e fshatrave dhe takimeve në Forume për Zhvillimin e Komuniteteve)

• Shumica e komuniteteve

• Dardishtë

• Ujësjellësi

Tabela 19 përmbledh ndikimet kyçe dhe fushat brengosëse të identifikuar gjatë procesit të VSMS përmes anketimit të komunitetit, takimeve konsultative dhe takimeve të Forumeve për Zhvillimin e Komunitetit.

Përveç çështjeve të prezantuara në tabelë, gjithashtu janë ngritur brengat mbi performansën e ekipit menaxhues aktual të KEK-ut, sa i përket marrëdhënies mes minierës dhe komuniteteve përreth. Nuk pritej ndonjë përmirësim i këtyre marrëdhënieve në të ardhmen.

Shtrirja e Ndikimit

• Hamidi • Shumica e komuniteteve • Grabovc i Poshtëm • Plemetin • Shumica e komuniteteve • Grabovc i Poshtëm • Plemetin • Hamidi

• Kompensimi • Furnizimi me rrymë

• Shumica e komuniteteve • Grabovc i Poshtëm • Shumica e komuniteteve • Plemetin • Shipitullë

• Pjesëmarrja në projekt

• Statusi special për shkak të ndikimeve të mëparme

• Shumica e komuniteteve • Grabovc i Poshtëm • Sibovc • Shumica e komuniteteve • Hade

• Cilësia e tokës bujqësore/qasja në toka bujqësore

• Shumica e komuniteteve • Crkvena Vodica

• Lajthishtë • Infrastruktura sociale (shkolla, shtëpi të rinisë, • Shumica e komuniteteve etj.)

• Hade • Sibovc • Lajthishtë • Hamidi

Kapitulli 4 Vlerësimi i ndikimeve mjedisore dhe sociale

Ambienti ekonomik Shpronësimi përfshin shumë më shumë se sa vetëm humbjen e vendbanimit. Në radhë të parë, marrë parasysh se zonat e prekura janë kryesisht rurale, ai mund të rezultojë me humbje të mjeteve të jetesës. Rezultatet e konsultimeve sugjerojnë që zona përballet me një nivel të lartë të papunësisë; kjo do të thotë që njerëzit varen nga tokat e tyre bujqësore dhe nga to përfitojnë një pjesë të mirë të ekzistencës së tyre dhe rrjedhave të parave. Kjo bën zhvendosjen një detyrë veçanërisht të vështirë, pasi që standardet ndërkombëtare kërkojnë që familjet e prekura të kompensohen edhe për mjetet e tyre të jetesës dhe/apo ekzistencës. Përveç marrjes së tokave për miniera dhe termocentrale kjo mund të ketë ndikim edhe tek bizneset e vogla dhe të rezultojë me humbje të vendeve të punës për persona të caktuar.

Komunitet e prekura presin shumë sa i përket çështjes së punësimit. Ky aspekt shihet si pjesë pozitive e projektit dhe nxit qëndrime pozitive mbi projektin tek shumë komunitete. Do të jetë e rëndësishme që të mbahen kanalet aktuale të komunikimit dhe që informatat e rëndësishme, siç janë nivelet e punësimit për popullatën lokale, të komunikohen qartë dhe me kohë. Forumi për Zhvillimin e Komunitetit mund të luaj një rol të vlefshëm në këtë proces.

Sa i përket punësimit, numri i personave të punësuar në aktivitetet minerare do të shënojë rënie (për shkak të modernizimit të teknologjisë), por së paku deri në vitin 2017 kjo do të kompensohet nga rritja e numrit të punësuar në termocentralet e reja dhe aktivitetet përcjellëse. Aktualisht minierat e Mirashit dhe Bardhit punësojnë diku rreth 3,420 persona. Në anën tjetër, pranohet se ky nivel i punësimit është i lartë sipas standardeve botërore dhe që nëse nga një kompani e sektorit privat kërkohet që të merr përsipër dhe të menaxhojë minierat e ardhme, niveli i punësimit do të jetë dukshëm më i ulët. Parashikimet sa i përket nivelit të punësimit, nëse supozojmë se zhvillimi do të bëhet me faza, janë si vijon: ●● Prodhimi që arrin 21Mt/vit: (deri 2025);

2,700

●● Prodhimi deri në 9 Mt/vit: (deri 2015).

1,420

Këto shifra janë ende më të larta se sa punësimi që mund të pritet nga një minierë konkurruese ndërkombëtare dhe që zvogëlimi i vendeve të punës në aspekt

19

afatmesëm dhe afatgjatë mund të jetë i lartë. Ka gjasa që vendet e mbetura të punës të paguhen më mirë me qëllim të arritjes së nivelit të lartë të produktivitetit. Për më tej, Kosova C do të ketë nevojë për punonjës të punësuar direkt dhe indirekt, kështu që numri i gjithmbarshëm i punonjësve ka të ngjarë të jetë i njëjtë (aktivitetet përcjellëse do të sjellin vende të reja të punës dhe do të kompensojnë humbjen e shkaktuar).

Në nivel strategjik ekziston nevoja për bashkëpunim më të ngushtë mes ministrise të arsimit dhe punës në mënyrë që institucionet arsimore t’i përgatisin më mirë të rinjtë për kyçje në tregun aktual dhe të ardhshëm të punës. Ekziston një rrjet mjaft i fortë i qendrave për trajnim profesional, të menaxhuara nga Ministria e Punës, në Obiliq të cilat nuk shfrytëzohen plotësisht. Ministria e Punës19 do të mirëpriste përfshirjen më të gjerë në analizimin e shkathtësive në zonë dhe do të ofronte programe relevante trajnuese në fushat në të cilat vërehet deficit i shkathtësive.

Përdorimi i tokës dhe zhvendosja Zhvendosjen në të kaluarën, në vitet 2003 – 2004, në këtë zonë i kanë pranuar me neveri të madhe si ata që kanë mbetur ashtu edhe ata që janë zhvendosur.

Banorët druajnë se do të përsëritet përvoja e Hades. Në të ardhmen e afërt, zhvendosja është një çështje që do të prek fshatin Hade. Megjithatë, zhvendosja e planifikuar e fshatrave tjera në zonë gjithashtu do të ketë ndikim në gjendjen aktual. Në diskutimet me komunitetet gjegjëse dhe ministritë relevante kemi kuptuar se ndikimi social i zhvendosjes së planifikuar veç ka filluar të ndjehet nga disa komunitete. Për shembull, fshatrat si Lajthishta nuk parashihet të zhvendosen deri në vitin 2035, e disa të tjera deri në vitin 2038 por megjithatë njerëzit brengosen për çmimet e pronave të tyre, ndërsa që shumë të rinj veçse janë larguar nga komunitetet e tyre për të jetuar jashtë vendit apo në pjesë tjera të Kosovës pasi që ata nuk shohin ndonjë të ardhme ekonomike në këtë zonë.

Procesi i përcaktimit të kohës së zhvendosjes duhet t’i komunikohet qartë komunitetit dhe informatat mbi këtë temë duhet azhurnuar rregullisht. Pasiguria sa i përket nivelit dhe kohës së zhvendosjes ka gjasa të shkaktojë një disavantazh ekonomik real apo të supozuar. Roli potencial i Forumeve për Zhvillimin e Komuniteteve në këtë proces duhet vlerësuar me shumë kujdes. Ata kanë potencial për të ofruar një angazhim të vlefshëm në këtë drejtim.

Komunikim personal me Departamentin e Punësimit

55 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

Shëndeti Brengat shëndetësore janë ngritur gjatë konsultimit me komunitetet lokale dhe pjesëmarrësit në konsultime besojnë që operacionet aktuale kanë rezultuar me probleme direkte shëndetësore. Nënkuptohet se nivelet aktuale të ndotjes së ajrit, ujit apo zhurmës në zonën e prekur janë të larta dhe ka të ngjarë të kenë ndikim në shëndetin e komuniteteve lokale.

Projekti i propozuar synon të zbusë nivelet aktuale të ndotjes në aspektin afatgjatë, por mund të shkaktojë ndotje të shtuar në aspekt afatshkurtër, varësisht nga opsioni i përzgjedhur. Ndikimet e mundshme në shëndetin e komunitetit lokal duhen monitoruar. Të dhënat e mbledhura gjatë këtij vlerësimi janë të limituara; duhet bërë një vlerësim bazik për të treguar gjendja aktuale shëndetësore. Përcaktimi i nivelit të ndikimit shëndetësor do të mund të bëhet pasi të jenë mbledhur të dhëna më të shumta dhe të jetë monitoruar gjendja shëndetësore, krahas cilësisë së ajrit dhe ujit dhe nivelit të zhurmës.

Infrastruktura Rrugët. Siç u diskutua në kapitullin themelor të këtij raporti, kushtet aktuale rrugore rreth zonës së projektit janë shumë të dobëta. Komunitetet ankohen se automjetet e mëdha që kalojnë në rrugë lokale shkaktojnë rritje të nivelit të pluhurit dhe zhurmës dhe përbëjnë rrezik për sigurinë rrugore. Nëse rrjeti rrugor nuk përmirësohet dhe mirëmbahet rregullisht atëherë siguria rrugore do të ndikojë dukshëm në komunitetet lokale. Nënkuptohet se janë planifikuar disa përmirësime, megjithatë, këto mund të mos jenë adekuate për të limituar ndikimin e shfrytëzimit të shtuar të rrugëve në komunitetet lokale.

Furnizimi me ujë. Cilësia e infrastrukturës aktuale të furnizimit me ujë në lokalitet është jokonsistent, duke qenë se disa komunitete janë të lidhura në rrjet ndërsa të tjerët bazohen në burime tjera ujore. Rrjedhat lokale të ujit dhe ujërat tokësore janë të kontaminuara dhe nuk janë të sigurta për pije. Një numër i konsideruar i komuniteteve kanë ngritur shqetësimet e tyre mbi qasjen dhe furnizimin e sigurt me ujë tani dhe në të ardhmen. Lihet të kuptohet se projekti do të realizojë investime në trajtim të ujërave të zeza dhe do të adresojë ndotjen e ujërave lokale me qëllim të përmbushjes së standardeve ndërkombëtare. Kjo do të paraqesë

| 56

një përmirësim të theksuar dhe rrjedhimisht do të ketë ndikim pozitiv në komunitetet lokale.

Aspiratat, Qëndrimet dhe Brengat e Komunitetit Konsultimet me komunitetet e prekura treguan se përkrahja për Projektin dallon. Gjysma e popullatës së fshatrave Grabovc, Hade dhe Lajthishtë fuqimisht përkrahin projektin dhe besojnë që ai do të sjell ndikime pozitive ekonomike. Fshati Hade gjithashtu beson që projekti do të ketë ndikim pozitiv ekonomik dhe 83% të të gjithë pjesëmarrësve në konsultime besojnë që projekti do të krijojë mundësi të reja punësimi.

Pjesëmarrësit në grupe fokusi gjithashtu kanë dhënë indikacione se ata presin shtim të mundësive të punësimit. Megjithatë, ata janë skeptik sa i përket organizimit të procedurës së rekrutimit, pasi që ata përmendin shumë raste në të cilat punëtorët në termocentral janë punësuar pa kurrfarë kriteresh. Ata e shohin si parakusht për zhvillimin e projektit punësimin e atyre që e meritojnë më së shumti; ata rrjedhimisht shpresojnë që investuesi i huaj do të zbatojë procedura të rregullta të punësimit. Në këtë kuptim, ata të gjithë pajtohen (në secilin grup të gjithë pjesëmarrësit i prezantonin fshatrat e veta si më të prekurat negativisht nga aktivitetet minerare) se atyre u duhet dhënë prioritet në punësim, pasi që janë ata që vuajnë më së shumti nga ndotja e ajrit, apo që kanë qenë më parë të përjashtuar nga mundësitë për punësim, apo të cilëve autoritetet komunale nuk u kanë ofruar kushte për jetesë (infrastrukturë të dobët).

Edhe pse projekti gëzon përkrahje për shkak të pritjes që do të ketë ndikim pozitiv në ekonominë lokale dhe në mundësitë për punësim, shumë banorë mendojnë se do të ketë ndikime negative. Sa i përket efektit të Kosovës C në mjedis, shumica e anketuesve të ekonomive familjare presin që ai të jetë negativ (58.3%), fillimisht për shkak të ndotjes për të cilën ata frikësohen se do ta shkatërrojë mjedisin, ndërsa 20.8% të tjerë presin që ky efekt të jetë pozitiv. Vetëm 5.8% e anketuesve presin që ndërtimi i Kosovës C të mos kenë kurrfarë ndikimi në mjedis. Anketuesit ruralë në masë më të madhe presin që ndërtimi i Kosovës C të ketë ndikim pozitiv në mjedis, ndërsa anketuesit urbanë presin që ndikimet të jenë edhe pozitive edhe negative. Nuk janë bërë dallime tjera sipas variablave tjera socio-demografike.

Kapitulli 4 Vlerësimi i ndikimeve mjedisore dhe sociale

Sa i përket ndikimit të Kosovës C në mjedisin natyror të vendbanimeve të tyre, Hadja kishte numrin më të madh të anketuesve që presin ndikim shumë pozitiv (24%), ndërsa Hamidia kishte numrin më të madh të personave që prisnin që ai të jetë të jet negativ (77%).

Diskutimet në grupe fokusi përkrahin të dhënat e marra nga anketimi i amvisërive, me ç’rast shumica e respondentëve thonin se janë skeptik mbi ndikimin mjedisor që do ta ketë termocentrali i ri. Pasi që të gjithë pjesëmarrësit ankoheshin për kushtet aktuale lidhur me çështjet mjedisore me të cilat përballeshin në vendbanimet e tyre, ndërtimi i termocentralit të ri pritet të ketë ndikime të mëtejme në mjedis. Pasi që do të kemi një termocentral me bazë thëngjillin, këta pjesëmarrës besojnë që nuk është e mundshme që një termocentral i tillë të mos jetë i dëmshëm për mjedisin.

Gjatë anketimit të ekonomive familjare kuptuam se shumica e anketuesve presin që ndërtimi i Kosovës C të ketë efekte pozitive (32% deri diku pozitive e 36% shumë pozitive), pak më shumë se një e dhjeta (12%) prisnin që efektet të jenë negative ndërsa 9% presin që ai të mos ketë kurrfarë ndikimi ekonomik në ekonomitë e tyre familjare. Anketuesit urbanë në masë më të madhe presin që ndërtimi i Kosovës C të mos ketë efekte ekonomike në ekonomitë e tyre familjare ndërsa pjesëmarrësit ruralë prisnin më shumë efekte negative nga kjo. Arsyeja kryesore për pritjen e efekteve pozitive është sepse projekti pritet të ngërthejë në vete mundësi të shtuara të punësimit dhe sasi të shtuar të energjisë elektrike për eksport.

Për momentin, nga anketimi i kryer dhe aktivitetet tjera me akterë gjegjës, projekti pritet të ketë edhe efekte pozitive (në punësim dhe ekonomi) dhe negative

(ndotje) në komunitetet përreth. Zhvendosja gjithashtu paraqet një brengë potenciale për zonën.

Shumica e banorëve në zonën e interesit kanë opinion përgjithësisht pozitiv mbi planin/aktivitetet e mihjes dhe e përkrahin zëshëm atë (37% fuqimisht dhe 35% në përgjithësi përkrahin planin). Anketuesit ruralë përkrahin kryesisht (41% fuqimisht dhe 35% në përgjithësi) dhe anketuesit urbanë kryesisht kundërshtojnë (13% fuqimisht dhe 16% në përgjithësi) planin.

Fshatrat Grabovc i Poshtëm (53%), Hade (48%) dhe Lajthishtë (46%) kishin numrin më të madh të përkrahësve të fuqishëm të aktiviteteve, ndërsa fshati Dardhishtë kishte numrin më të madh të atyre që fuqimisht kundërshtonin atë (23%).

Konsultimet Konsultimet në të kaluarën në këtë zonë kanë qenë të dobëta apo nuk janë realizuar fare. Shumica e njerëzve përkrahin ndërtimin e Kosovës C dhe zhvillimin e mëtejmë të minierës, por gjithashtu duan të luajnë rol të caktuar në procesin e vendimmarrjes mbi projektin. Ky projekt ofron një mundësi të mirë për të krijuar një mekanizëm gjithëpërfshirës dhe reprezentativ konsultues. Nëse qasja aktuale e projektit ndaj konsultimeve dhe informimit mbetet e njëjtë (përmes forumeve të krijuara në komunitetet dhe komunikimit me akterët kyçë, përfshirë komunën e Obiliqit) gjatë zhvillimit të minierës, atëherë mund të parashihen përfitime për sa i përket qëndrueshmërisë së projektit në përgjithësi dhe përfitimeve për komunitetet në zonën e interesit.

57 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

Masat zbutëse dhe plani i monitorimit

M

asat e propozuara preliminare për zbutjen e ndikimeve mjedisore dhe sociale janë bazuar në gjendjen aktuale, bazën, mjedisore dhe sociale si dhe në shkeljet e identifikuara të rregulloreve ndërkombëtare (të BE-së dhe të Bankës Botërore).

Masat e zvogëlimit të ndikimit Mjedisore Masat e propozuara të zvogëlimit të ndikimit në mjedis janë identifikuar duke u bazuar në analizën e ndërmarrë nën kornizën e Vlerësimit Mjedisor dhe janë vërtetuar tërësisht duke u bazuar në konkluzionet e Bazës Mjedisore. Në fakt, masat e zvogëlimit të ndikimit në mjedis të raportuara në këtë kapitull ndërlidhen me stabilimentet ekzistuese dhe aktivitetet aktuale dhe të kaluara të ndërmarra në këto lokacione, ndërsa masat e zvogëlimit të ndikimit në

mjedis sa i përket zhvillimit të projektit janë të përfshira në Planin Zhvillimore të Fushës së Re të minierës (PZHFRM). /Masat e zvogëlimit të ndikimit në mjedis janë grupuar sipas çështjeve të parashtruara mjedisore (p.sh. emisionet në ajër, rrjedhat e ujërave të zeza, etj.); përveç kësaj nën pjesën e emërtuar shëndeti njerëzor janë përfshirë një sërë masash urgjente të sigurisë të cilat konsiderohet se duhet të implementohen sa më shpejtë që të jetë e mundur.

Masat kyçe mjedisore janë përmbledhur në vijim në Tabelën 20:

Tabela 20. Masat zvogëlimit të ndikimit në mjedis ID 1

Çështja Shëndeti njerëzor

Masa lehtësuese e propozuar

1.1

Djegia e minierave të hapura dhe eksplodimi/ djegia e deponive të mbeturinave

Sigurimi i menjëhershëm (përfshirë rrethojën) i minierës së hapur dhe deponisë së mbeturinave, për të parandaluar qasjen e njerëzve.

1.2

Rreziku nga eksponimi ndaj substancave të rrezikshme,rënia në gropa/deponi të hapura

Vënia në funksion e pajimeve që kufizojnë qasjen dhe mbajtja e tyre në funksion përmes një shërbimi verifikues periodik

Kontakti i drejtpërdrejtë me tokën e kontaminuar (me referencë të posaçme ndaj deponive të hirit të TC B, etj.)

Emisionet dhe cilësia e ajrit

Bazuar në të dhënat në dispozicion dhe monitorimin potencial që do ndërmerret në të ardhmen, duhet përcaktuar tokat e prekura nga kontaminimi dhe duhet rrethuar/etiketuar ato përkitazi

1.3 2 2.1

Monitorimi i emisioneve në ajër dhe cilësisë së ajrit

2.2

Emisionet e grimcave nga TC A

2.3

NOx, SOx nga TC A

2.4

NOx, SOx dhe emisionet e partikulateve nga TC B

2.5

Emisionet e partikulatev nga sistemet transportuese të TC A dhe deponitë e hirit

2.5 3

| 58

Emisionet e pluhurit nga deponitë e hirit të TC B Furnizimi me ujë dhe rrjedhat e ujërave të zeza

Instalimi i pajimeve të monitorimit të vazhdueshëm në tymtarët e TC A dhe TC B dhe monitorimi i cilësisë së ajrit në Komunën e Obiliqit dhe në zonat e prekura përreth.

Studimi i fizibilitetit për të instaluar mbrojtës të ri elektrostatik. Për shkak të gjendjes së termocentraleve ka mundësi të realizohen vetëm disa intervenime të limituara. Studimi i fizibilitetit për zvogëlimin e emisioneve të partikulatet mund të ofrojë përkrahjen e duhur në identifikimin e veprimeve më të përshtatshme.

TC A ka të ngjarë të mos jetë në përputhje me standardet perëndimore mbi emisionet në ajër. Për shkak të gjendjes së termocentralit ka gjasa të ndërmerren vetëm disa intervenime të limituara të cilat do të mundësojnë mbajtjen në funksion të tij deri në vitin 2017. Propozohet realizimi i një studimi të fizibilitetit.

TC B nuk është në pajtueshmëri me standardet perëndimore. Studimi i fizibilitetetit dhe instalimi i pritësve të DeSOx/DeNOx dhe rimëkëmbja e pritësve elektrostatik duhet bërë sa më shpejt të jetë e mundur, pas studimit të fizibiliteit dhe marrëveshjes me autoritete.

Transportimi hidraulik i hirit, rrafshimi i rrëpirave anësore dhe vegjetimi i sipërfaqeve të reja në vendet ku ka ndaluar depozitimit. Referencë ndaj konkluzioneve finale të Projektit të Pastrimit dhe Përmirësimit.

Shih pikën 4.2

Kapitulli 5 Masat zbutëse dhe plani i monitorimit

ID

Çështja

Masa lehtësuese e propozuar

3.1

Reciklimi dhe ripërdorimi i ujit

Duhet përgatitur balanci i ujit, përfshirë sasitë e ujit që shfrytëzohet për aktivitetet e ndryshme, burimet, përdorimin dhe derdhjen e fundit. Bazuar në këtë bilanc, duhet identifikuar dhe implementuar masat e mundshme drejt zvogëlimit të konsumit të ujit (përdorimi i serishëm, riciklimi, etj.)

3.2

Rrjedhat nga TC-të

Rimëkëmbja e impiantit të trajtimit ë ujërave të zeza dhe kanalizimit në Kosovën A dhe Kosovën B, përfshirë ndarjen e proceseve të ujit nga ujërat e shirave (që duhet mbledhur dhe përdorë si ujë i proceduar për të ulur konsumin e ujit të patrajtuar) dhe riciklimin e ujërave të zeza. Për sa i përket rimëkëmbjes për Kosovën A, shih komentet e mësipërme.

3.3

Ujërat në miniera

Instalimi i pellgjeve grumbulluese për të zvogëluar ngarkesën e materieve të ngurta dhe pluhurit në ujërat e minierave (STEAG 2006).

3.4

Ujërat e kontaminuara nga shtrëngatat për shkak të kullimit nga toka e kontaminuar/ grumbujt e mbeturinave, përfshirë deponitë e hirit të TC A dhe TC B

3.5

Si më lartë

4

Menaxhimi i mbeturinave

4.1

4.2

Materialet e kulluara nga toka e kontaminuar dhe grumbujt e mbeturinave duhet të mblidhen dhe të trajtohen në ITUZ përkatës Në aspekt afatgjatë, duhet adresuar mbulimi/riciklimi i tokave të kontaminuara/ grumbujve të mbeturinave për të shmangur kullimin.

Deponitë e hirit të TC A (përfshirë produktet dytësore të impiantit të gazifikimit nga e kaluara) dhe djerrina jashtë deponive

Bazuar në rezultatet e fazës së hetimit dhe riformulimit të Konceptit të KR, për projektin e pastrimit dhe përmirësimit (Raporti i Ndërmjetëm) parashihet: Ndryshimi i metodës së bartjes së hirit të thatë nga TC A me largim të hirit të lagët dhe mbulim me material koheziv të sipërfaqes së deponisë së hirit; Largimi i pjesërishëm i hirit dhe djerrinës nga zonat jostabile të deponisë së hirit të TC A si dhe djerrinës jashtë deponive; Zbatimi i masave përkatëse për shmangien e ekspozimit ndaj lagies të zonave ku kanë qenë të vendosura impiantet e gazifikimit dhe azotikut.

Deponia e hirit TC B

Karakterizimi i tërësishëm i deponisë së hirit bazuar në inventarin sa i përket llojit, sasisë dhe vendndodhjes aktuale, përfshirë karakterizimin kimik përmes eskavimit të mbeturinave, përcaktimit të mostrave dhe analizimit kimik.

Vlerësimi i rrezikut nga ndikimet potenciale që rrjedhin nga prezenca e mbeturinave sa i përket emetimit në ajër, ujëra sipërfaqësore, ujëra tokësore dhe tokë.

Bazuar në rezultatet e vlerësimit të rrezikut, duhet dizajnuar masa lehtësuese dhe implementuar të njëjtat: Largimin e hirit nga zonat jostabile të deponive të hirit; Mbulimin e deponive të hirit (mbeturinat duhet profilizuar në mënyrë adekuate për të siguruar rrjedhën e ujërave nga të reshurat dhe pastaj mbuluar me gjeomembrana dhe dhera)

5

Zhurma

5.1

Ndikimi i zhurmës

7

Toka dhe ujërat tokësore

7.1

Nuk ka informata të detajuara sa i përket gjeologjisë dhe hidrogjeologjisë lokale.

Duhet realizuar një hulumtim specifik në lokacion, përfshirë edhe shqyrtimin e të dhënave, monitorimin e puseve dhe shpimin e kanaleve, përgatitjen e të dhënave mbi korën, elaborimin e friametrisë dhe raportimin mbi të.

7.2

Monitorimi i ujërave tokësore në deponitë e hirit të TC A dhe TC B

Monitorimi i ujërave tokësore në ndërlidhje me deponitë e hirit të TC A dhe TC B duhet kryer përmes një rrjeti të piezometrave që duhet shpuar përpjetë dhe tatëpjetë deponive të hirit.

7.3

Karakterizimi i sedimenteve të lumit

Marrja e mostrave të sedimentimit duhet realizuar çdo 250 m në të dyja brigjet e lumit Sitica. Mostrat e sedimentit duhet analizuar për: pH dhe metale të rënda (Pb, Cd, Zn, Cu, Cr, Ni, As, Hg) dhe fenole.

7.4

Potenciali për depozitimin e ndotësve të ajrit në tokë nga termocentralet

7.5

Potenciali për depozitimin e ndotësve të ajrit në tokë nga deponitë e hirit të TC A dhe TC B

7.6

Prania e kemikaleve dhe mbeturinave nga e kaluara nga impianti i gazifikimit

Duhet ndërmarrë një hulumtim i zhurmës në vende të punës dhe duhet identifikuar receptorët kyç. Duhet bërë krahasimi përkatës me standardet e aplikueshme, në mënyrë që të vlerësohet mospajtueshmëria potenciale dhe masat e domosdoshme të lehtësimit të gjendjes.

Propozohet marrja e mostrave të tokës sipërfaqësore në një zonë me radius prej 10 km nga termocentralet për të vlerësuar rreziqet potenciale për shëndetin njerëzor nga eksponimi direkt dhe/ose rrugët e zinxhirit ushqimor.

Parashihet marrja e mostrave dhe analizimi i zonës 1 km në rrjedhën e frymës nga deponitë e hirit të TC A dhe TC B që ka për qëllim zbulimin e pranisë së Metaleve të Rënda dhe PAH-ve në tokën sipërfaqësore me referencë të posaçme ndaj tokave bujqësore.

Projekti duhet të përfshijë një fushatë të marrjes së mostrave, analizimin e opsioneve të depozitimit, hulumtimin gjeologjik / hidrogjeologjik/hidrologjik të zonës, zbrazjes së rezervuarve dhe largimit të mbeturinave të rrezikshme [siç raportohet në Raportin Final (maj 2007) i Projektit të Pastrimit dhe Rikultivimit të Tokës]

59 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

aktiviteteve). Të dhënat gjithashtu do të elaborohen çdo muaj për të mbajtur statistika dhe për t’i ofruar informatat gjegjëse Agjencisë Kosovare për Mbrojtje të Mjedisit (AKMM) dhe MMPH.

Plani i Monitorimit Mjedisor Plani i propozuar i Monitorimit Mjedisor ka për qëllim monitorimin e masave të zvogëlimit të ndikimit në mjedis të cilat duhet përfshirë në PZHFRM për implementimin e investimeve të reja dhe rehabilitimin e stabilimenteve ekzistuese. Ky kapitull ofron një skicë të objektivave të programit monitorues, identifikimin e variablave të ndryshëm gjegjës dhe përcaktimin e bazës krahasuese kundrejt të cilave do të vlerësohet natyra, shtrirja dhe rëndësia e ndryshimeve të ardhme. Aktivitetet monitoruese janë detajuar në vijim duke u ndarë sipas mediumeve mjedisore.

Cilësia e ajrit ●● Instalimi i pajimeve të monitorimit të vazhdueshëm në tymtarët e Kosovës A dhe Kosovës B – Sistemi i monitorimit të vazhdueshëm përfshin matjen e shkallës së rrjedhës, temperaturës dhe përqendrimit të ndotësve nga gazrat që dalin nga tymtarët.

Analiza e vazhdueshme e gazrave dalëse nga tymta rët për CO, O2, SO2, CO2, NO, NO2 dhe Total NO partikulatet të cilat janë esenciale për performancë edhe efikase edhe të pranueshme në aspektin mjedisor. Do të instalohen edhe sisteme të mbledhjes së të dhënave dhe softveri për analiza. Pajimet do të lidhjen me rrjet kompjuterik i cili do të pranojë të gjitha të dhënat dhe t’i shtjellojë ato kundrejt standardeve të pranueshme. Në rast të zbulimit të vlerave përmbi ato normale, sistemi i paralajmërimit të hershëm do të informojë menaxherin për të ndërmarrë masa lehtësuese (zvogëlim të ngarkesës së punës, kontrollim i efikasitetet të sistemit të zbritjes dhe në rast nevoje ndalje të

| 60

●● Marrja e mostrave të emisioneve në ajër – në mënyrë që të kompletohet përshkrimi i skenarit i emisioneve në ajër, propozohet të kryhen monitorime në baza tremujore në tymtarët kryesorë nga Kosova A dhe Kosova B për të matur përmbajtjen kimike të partikulateve dhe për të hulumtuar prezencën e elemente të rënda: përmbajtje të metaleve të rënda (vanad, nikel, kadmium, çelik, bakër, zink dhe arsenik) dhe PAH. Marrja e mostrave do të ndërmerret përmes një pompe për marrjen e mostrave që funksionon sipas udhëzimeve kombëtare dhe ndërkombëtare. Të gjithë tymtarët do të kenë pikat e përcaktuara për marrjen e mostrave të cilat do të pozicionohen dhe realizohen sipas dispozitave kombëtare dhe ndërkombëtare. Analiza kimike e parametrave të marrë do të realizohet në një laborator të certifikuar. ●● Monitorimi i cilësisë së ajrit në komunën e Obiliqit dhe zonat përreth – Duhet themeluar një sistem i monitorimit të integruar ambiental të cilësisë së ajrit, pasi që sistemi ekzistues i monitorimit nuk është i kompletuar (dy stacione për monitorimin e ajrit janë të instaluara aktualisht për të monitoruar blozën e SO2, dhe normën e depozitimit). Programi për monitorimin e cilësisë së ajrit përfshin dy stacione tjera monitoruese për hulumtimin e vazhdueshëm të substancave vijuese: CO, NOx (NO + NO2), SOx, O3 dhe partikulateve (PM10 and PM2.5). Programi monitorues gjithashtu përfshin stacionin meteorologjik dhe pajisjet harduerike/ softuerike për regjistrimin/bartjen e të dhënave.

Të gjitha stacionet e monitorimit do të pajisen me sisteme të mbledhjes së të dhënave dhe bartjes së tyre të cilat kanë mundësi t’i transferojnë të dhënat tek AKMM të cilët ushtrojnë kontroll të vazhdueshëm. Në rast se kalohet limit duhet përcaktuar protokollet intervenuese: personeli kyç përbrenda menxhmentit të lokacionit do të trajnohet se si të ndërmarrë masa për të zvogëluar ndotjen dhe për ta vënë atë nën kufi (zvogëlim të ngarkesës së punës, kontrollim i efikasitetet të sistemit të zbritjes dhe në rast nevoje ndalje të aktiviteteve). Të dhënat gjithashtu do të elaborohen çdo muaj për të mbajtur statistika dhe për t’i siguruar publikut informatat e nevojshme.

Kapitulli 5 Masat zbutëse dhe plani i monitorimit

Ujërat e zeza Normat e monitorimit të rrjedhës – Shkalla e rrjedhës së ujërave të zeza të përpunuara nga termocentralet do të monitorohen në baza periodike/të vazhdueshme në mënyrë që të arrihet deri tek të dhënat e besueshme bazë për dizajnimin e ITUZ; këto rrjedha përfshijnë: ujin e përpunuar në termocentrale (rrjedha nga bojlerët dhe rrjedhat tjera), rrjedha nga kullat ftohëse, 3) ujërat sanitare. Shkalla e rrjedhjes së ujërave nga shirat do të vlerësohen duke u bazuar në normat e fundërruesve, kullimit të sipërfaqes dhe karakteristikat e tokës. Hulumtimi do të kërkojë bashkëpunim të ngushtë të specialistëve të ujërave me personalin në lokacion i cili do duhej dhënë një input specifik sa i përket qëndrueshmërisë së të dhënave që duhet mbledhur.

Cilësia e ujërave të zeza – Ujërat e zeza të gjeneruara do të analizohen para dhe pas trajtimit për të vlerësuar cilësinë e materieve të derdhura dhe për të monitoruar efikasitetin e impiantit të trajtimit të ujërave të zeza (ITUZ) që do instalohet. Monitorimi i ujërave të zeza do ndërmerret çdo tre muaj, për tu siguruar se të gjithë parametrat e regjistruar janë në pajtim me limitet legjislative në fuqi dhe do të përfshijnë së paku parametrat vijues: pH, temperaturën, oksigjenin e tretur, kërkesën e oksigjenit kimik, totalin e materieve të pezulluara, metalet, përfshirë së paku – Cd, Cr, Cu, Hg, Pb, organiket toksike siç janë fenolet apo klorofenolet, aromatikët polinuklear siç janë benzopireni, tetrakloridi i karbonit, PCB, vajrat dhe yndyrat.

Toka dhe ujërat tokësore ●● Hulumtimi i tokës dhe ujërave tokësore në zonën e impiantit të gazifikimit dhe azotikut – një hulumtim i zonës së gazifikimit është përfshirë në dokumentin Hulumtime të Lokacionit, Studim i Fizibilitetit, Dizajni Konceptual dhe Plani Menaxhues Mjedisor për Projektin e Pastrimit të Lokacionit të Gazifikimit dhe Rikultivimit të Tokës. Projekti, i cili do të fillojë brenda ca muajsh, do të përfshijë një hulumtim gjeologjik/hidrogjeologjik dhe kontrollim në vend të tokës dhe ujërave (tokësore) në lokacionin e stabilimenteve të gazifikimit si dhe në deponinë e hirit të Kosovës A ku janë derdhur katrani dhe fenolet, etj. Monitorimi i cilësisë së ujërave tokësore duhet përfshirë hapjen e 5 piezometrave dhe marrjen e mostrave ujore për të monitoruar kontaminimin aktual dhe potencial të ujërave tokësore. Parametrat që duhet analizuar përfshijnë BTEX, PAH, fenolet dhe hidrokarbonet. Monitorimi i ujërave tokësore do të kryhet çdo tre muaj deri

dy vite pas riparimit të plotë të lokacionit të stabilimenteve të gazifikimit dhe azotikut. ●● Hulumtimi i ujërave tokësore në deponitë e hirit të Kosovës A dhe Kosovës B – Projekti i Pastrimit dhe Rikultivimit të Tokës përfshin hulumtimin e tokës, ujërave sipërfaqësore dhe tokësore në deponinë e hirit të Kosovës A dhe deponitë e djerrinës që ndodhen në Jugperëndim të Kosovës A dhe minierave ekzistuese Mirash/Bardh. Gjithashtu propozohet një program monitorues i cilësisë së ujërave tokësore, duke konsideruar rezultatet e hulumtimit të tokës dhe ujërave tokësore nga PPRT, i cili përfshin pikat vijuese: o Marrja e mostrave në rreth 5 piezometra në përpjetës dhe 10 piezometra në tatëpjetë (ekzistues dhe të rinj që do shpohen) për deponitë e hirit të Kosovës A dhe Kosovës B respektivisht; o Numri dhe pozita finale e piezometrave duhet definuar: (i) në bazë të një studimi të thuktë të hidrogjeologjisë lokale dhe identifikimit të drejtimit të rrjedhës së ujërave tokësore dhe gjithashtu (ii) konsiderimit të rezultateve të fushatës së parë monitoruese për deponinë e hirit të Kosovës A. o Mostrat e ujërave tokësore do të mblidhen në dy thellësi të ndryshme në korrespondencë me shtresën e verdhë/hirtë të argjilës dhe shtresën e linjitit; do kryhet edhe analiza e ndërlidhjes së akuiferëve përmes zbulimit të substancave. o Fushata e monitorimit të ujërave tokësore do të përsëritet dy herë në vit. Dhe o Analiza e ujërave tokësore do përfshijë, së paku: (i) BTEX; (ii) PHA; (iii) Fenolet; (iv) Metalet, me referencë të posaçme në metalet e rënda (Pb, Cd, Zn, Cu, Cr, Ni, As, Hg). Parametrat final që do zbulohen do definohen në bazë të rezultateve të fushatës analizuese të vitit të parë të ujërave tokësore.

Hulumtimi i shtresës sipërfaqësore të tokës – Rekomandohet një hulumtim i shtresës sipërfaqësore të tokës, si vijon: o Parashikohet marrja e mostrave dhe analizave të shtresave të sipërme të tokës në zonat në rrjedhën e erës nga deponitë e Kosovës A dhe Kosovës B, që ka për qëllim zbulimin e pranisë së metaleve të rënda dhe PAH nga shpërndarja e hirit në shtresën sipërfaqësore të tokës, në veçanti mbi tokat bujqësore. Marrja e mostrave

61 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

nga shtresa sipërfaqësore e tokës do të realizohet që nga fillimi i kufijve të deponisë së hirit deri në 1 km distancë nga ai kufi, në rrjet të rregullt (mostër reprezentative për rrjet prej 500 x 500 m). Fushata monitoruese do të ndërmerret dy herë në vit deri sa të kalojnë dy vite nga riparimi i plotë i deponive të hirit; dhe o Marrja e mostrave të tokës propozohet të kryhet në një zonë me radius prej 10 km nga termocentralet për të vlerësuar rreziqet potenciale për shëndetin njerëzor që vijnë nga eksponimi i drejtpërdrejt dhe/apo nga shtigjet e zinxhirit ushqimor. ●● Karakterizimi i sedimenteve të lumenjve – Sa i përket lumit Sitnica, duhet realizuar marrja e mostrave të sedimenteve në brigjet e lumit dhe analizuar të njëjtat me qëllim që zbulimit të pH, metaleve të rënda (Pb, Cd, Zn, Cu, Cr, Ni, As, Hg) dhe fenolëve. Mostrat e sedimenteve duhet mbledhur çdo 250 m në të dyja brigjet e lumit. Distanca mes lokacioneve të marrjes së mostrave duhet modifikuar sipas konkluzioneve që vijnë nga vlerësimi në vend të ngjarjes. Monitorimi duhet të përsëritet një herë në vit për të vlerësuar vetë-trajtimin e lumit dhe për të monitoruar ndikimet e mëtejme eventuale që rrjedhin nga operacionet minerare dhe të gjenerimit të energjisë elektrike.

Masat e zvogëlimit të ndikimit në gjendjen Sociale Mjedisi ekonomik dhe punësimi Siç përshkruhet në pjesën themelore të këtij teksti statusi ekonomik dhe i punësimit në zonën e zhvillimit të minierës është tejet i ulët. Të gjitha mundësitë për punësim të drejtpërdrejt apo të tërthortë në zhvillimin e mëtejmë të minierës do të ketë efekt pozitiv në situatën ekonomike në tërë zonën. Punësimi direkt në projekt, në role teknike, inxhinierie dhe menaxhuese do të sillte më së shumti përparësi. Praktikat e punësimit preferencial do duheshin shfrytëzuar nga zhvilluesi i projektit në rastet kur kjo është e mundshme. Kontraktimi i popullatës lokale për punë siç janë mirëmbajtja e veturave, shërbimet e gatimit, etj. do të mund të përmirësonin dukshëm profilin ekonomik dhe të punësimit të komuniteteve të prekura. Të ardhurat e rritura të popullatës lokale, në anën tjetër, do të sillte përfitime për ekonominë lokale në përgjithësi, pasi që do të nxitej efekt të shumëfisht.

| 62

Në nivel më të gjerë strategjik, në zonë vërehet një mungesë serioze e shkathtësive, sipas disa zyrtarëve qeveritarë (burimi: intervistat me zyrtarë të Ministrisë së Punës të Kosovës). Specifikisht, kjo do të thotë se për momentin ekziston një diskrepancë mes arsimimit të cilin e marrin të rinjtë dhe shkathtësive të cilat kërkohen nga ekonomia e Kosovës. Ministria e punës ka një rrjet të qendrave për trajnime profesionale, përfshirë një të tillë në Obiliq, në të cilat të rinjtë dhe të papunësuarit trajnohen dhe përfitojnë shkathtësi relevante.

Në mënyrë që të optimizohen këto resurse në zhvillimin e minierës duhet të punojmë për së afërmi me këto qendra dhe duhet hartuar një strategji e cila do të identifikonte mungesat në shkathtësi në këtë zonë dhe do të siguronte trajnime adekuate për të trajtuar këto mungesa.

Përdorimi i tokës dhe zhvendosja Gjatë adresimit dhe lehtësimit të efekteve të zhvendosjes, paraqiten disa çështje të cilat duhet të jenë pjesë e të gjitha planifikimeve të zhvendosjes në të ardhmen: ●● Prona ligjore e tokave: supozohet se një numër i madh i banorëve në zonat rurale nuk ka titullarë për tokat apo pronat në Hade apo në komunitetet tjera. Sipas legjislacionit aktual në Kosovë, këta njerëz nuk do të mund të gëzojnë masat e kompensimit. Ndërsa sipas standardeve ndërkombëtare, siç është Politika Operative mbi Zhvendosjen e Pavullnetshme (OP 4.12) të Bankës Botërore, personat pa pronësi ligjore kanë të drejtë të kompensohen dhe të përfitojnë asistencë në zhvendosje; ●● Çështjet e kompensimit nga viti 2003-04: Ende ka njerëz që nuk janë kompensuar që nga evakuimi emergjent i vitit 2003; ●● Disponueshmëria e tokës bujqësore: Nuk ka mjaft tokë bujqësore zëvendësuese për t’i zhvendosur njerëzit të cilët të hyrat jetësore i kanë nga bujqësia. Për këtë arsye: o Rishqyrtimi i ligjit aktual për shpronësimin e tokave duhet përfshirë klauzola mbi mbledhjen e të dhënave mbi amvisëritë, regjistrimin e përgjithshëm dhe inventarin; o Hartimi i planit veprues të shpronësimit do duhej të jetë kusht ligjor për realizimin e zhvendosjes; o Konsultimet do duhej të jenë pjesë integrale e procesit të zhvendosjes;

Kapitulli 5 Masat zbutëse dhe plani i monitorimit

o Duhet themeluar organi qeveritar përgjegjës për zhvendosje që duhet përfshirë përfaqësues nga ministri të ndryshme, në mënyrë që të harmonizohen politikat dhe qasjet e ndryshme qeveritare; o Për të lehtësuar ndikimin tek rrjetet sociale, një nivel i masave lehtësuese duhet arritur përmes një programi sensitiv social përkrahës i cili do të merrte parasysh brengat dhe pritjet e komuniteteve lokale. Ky duhet të integrohet për së afërmi me të gjitha strategjitë konsultuese me komunitete. I njëjti duhet përfshirë masa për të larguar dhe restauruar monumentet historike dhe kulturore, siç janë xhamitë, varrezat, kishat dhe memorialet e luftës. Ai gjithashtu do duhej përfshirë komponentin e asistencës për t’i ndihmuar personave më të cenueshëm, posaçërisht të moshuarve, për t’i ndihmuar përshtatjen në shtëpitë dhe vendbanimet e tyre të reja, për shembull, duke ndërmjetësuar në kontaktet me shërbimet shëndetësore dhe sociale në vendbanimin e tyre të ri.

Infrastruktura Rrugët Planet zhvillimore duhet të synojnë rregullimin e rrugëve që shpijnë deri tek lokacioni i projektit apo të cilat do të përdoren si rezultat i aktiviteteve të projektit. Përmirësimi i sistemit të rrugëve lokale do të sillte përfitime për komunitetin lokal dhe do të ndihmonte në zvogëlimin e ndikimeve që shkaktohen nga automjetet e mëdha të Projektit dhe trafikut shtesë që zhvillohet në rrugët lokale. Përveç kësaj, duhet miratuar masa të sigurisë

rrugore, përfshirë trajnimin e vozitjes për stafin, trajnimet për vetëdijesim mbi sigurinë rrugore për komunitetet lokale, shënimet dhe shenjëzimin e duhur në rrugë dhe rregullat strikte mbi shfrytëzimin e veturave për të gjithë të punësuarit.

Furnizimi me ujë Siç shtjellohet në kapitullin themelor dhe atë të ndikimeve, furnizimi lokal me ujë dallon sa i përket cilësisë dhe qasjes nga lokacioni në lokacion. Projektit do t’i duhet një sasi e madhe e ujit për funksionet e veta, të cilat planifikon t’i merr nga sistemi lokal i furnizimit me ujë përmes gypave. Rekomandohet që projekti të parasheh zgjedhjet teknike të cilat duhet bërë për të ulur nivelin e konsumit të ujit për aq sa të jetë e mundur.

Krahas kësaj duhet realizuar përmirësime në infrastrukturën e furnizimit me ujë, duke sjellë kësisoj përfitime të mëdha për komunitetin lokal.

Komunikimi Shumica e anketuesve të anketës së ekonomive familjare besojnë se takimet me përfaqësuesit e autoriteteve komunale do të ishin mënyra më efektive për të informuar popullatën e zonës mbi aktivitetet e planifikuara drejt zhvillimit të minierës (31%); 22% të anketuarve preferuan takimet me përfaqësuesit e minierës; 16% ishin për takime dhe mbledhje publike; 13% për televizion, përderisa 12% thanë që nuk dijnë apo refuzuan të përgjigjen ndaj pyetjes mbi mënyrën më efektive për shpërndarjen e informatave. Vazhdimi me komunikim efektiv dhe konsultime paraqet një aspekt kyç të lehtësimit të ndikimeve të shkaktuara nga projekti. Iniciatiave aktuale duhet mbajtur dhe fuqizuar edhe më tej.

63 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

| 64

Kapitulli 6 Shqyrtimi legjislativ dhe rregullativ

Shqyrtimi Legjislativ dhe rregullativ

R

aporti i VSMS-së përshkruan kornizën ekzistuese ligjore dhe institucionale që ka të bëjë me menaxhimin mjedisor dhe çështjet e shpronësimit/zhvendosjet, në nivelin nacional, regjional dhe lokal, si dhe analizon boshllëqet në krahasim me standardet dhe rregulloret ndërkombëtare.

Shqyrtimi ligjor dhe analiza e boshllëqeve Analiza preliminare e boshllëqeve informoi Këshilltarët Ligjorë dhe Rregullativë të Komitetit të Projektit (IPA H&W) mbi zhvillimet në kornizën legjislative dhe është shfrytëzuar për përgatitjen e Raportit të Përkohshëm Diagnostifikues (shtator 2007).

Shqyrtimi aktual legjislativ dhe rregullativ i VSMS është kryer duke marrë parasysh ligjet dhe udhëzimet mbi menaxhimin mjedisor të cilat janë hartuar apo miratuar pas shkurtit të vitit 2007 si dhe gjetjet kryesore të Studimit të reviduar të përkohshëm diagnostifikues të IPA H&W (janar 2008). Ky shqyrtim gjithashtu përfshiu kornizën legjislative që rregullon çështjet e shpronësimit dhe zhvendosjes. Shqyrtimi përqendrohet në çështjet kyçe mjedisore, shëndetësore dhe të sigurisë që kanë të bëjnë me sektorin e linjitit dhe aktivitetet e ndërlidhura.

Analiza e boshllëqeve ka treguar se, ndonëse procesi për zhvillimin e kornizës rregullative EHS në pajtueshmëri me Direktivat e BE-së dhe standardet tjera ndërkombëtare ka filluar, aktualisht, në legjislacionin e Kosovës janë zhvilluar vetëm rregullore shumë të limituara. Janë nxjerrë një numër i ligjeve kornizë, si Ligji për mbrojtjen mjedisore, Ligji për mbeturina dhe Ligji për ujëra, por janë krijuar vetëm Rregullore Administrative të kufizuara zbatuese për të rregulluar sektorët në mënyrë operative. Veç kësaj, duhet të zhvillohen paralelisht mjete tjera legjislative dhe rregullative për ndërtimin e kapaciteteve institucionale dhe shërbimeve të menaxhimit mjedisor.

Sa i përket çështjeve sociale, analiza e boshllëqeve është përqendruara në kompensim dhe zhvendosje.

Vlerësimi social dhe konsultimet publike gjithashtu janë përfshirë në të. Meqë nuk ka ndonjë Direktivë të BE-së specifike për zhvendosjen, janë përdorur Procedura e punës së BB-së 4.12 dhe standardet e performancës të Korporatës Ndërkombëtare Financiare (KNF) 1 dhe 5 si standarde ndërkombëtare në bazë të të cilave do të shqyrtohet legjislacioni dhe rregulloret Kosovare.

Për sa i përket çështjes së zhvendosjes duhet të raportohet se janë përgatitur ndryshime në Projektligjin për shpronësime nga ana e IPA H&W për trajtimin e çështjeve të identifikuara në Raportin e Përkohshëm Diagnostifikues dhe për sigurimin e pajtueshmërisë me kërkesat e Bankës Botërore/KNF. Po ashtu, IPA H&W kanë përgatitur draftin e parë të Kornizës së Politikës së Zhvendosjes dhe kanë hartuar Planin e Veprimit.

Rekomandimet më relevante në ndërlidhje me çështjet kryesore të shtjelluara janë shqyrtuar dhe shënuar në vijim; konkluzionet dhe komentet mbi legjislacionin ekzistues janë përfshirë në Raportin e Reviduar të Përkohshëm Diagnostifikues (IPA dhe H&W) gjithashtu janë shënuar në rastet kur është parashtruar nevoja për to. ●● Vlerësimi Strategjik Mjedisor dhe Planifikimi Hapësinor. Parimet e përgjithshme të vlerësimit të ndikimeve mjedisore dhe socioekonomike janë të përmendura në Ligjin mbi Planifikimin Hapësinor dhe Ligjin mbi Mbrojtjen Mjedisore, por ato nuk rregullohen në asnjë mënyrë me to. Ligji mbi Planifikimin Hapësinor potencon se autoritetet lokale do të vendosin se cilat plane do t’i nënshtrohen studimit të ndikimit mjedisor dhe sociokonomik.

Megjithatë, këto lloj vendimesh nuk u duhen lënë autoriteteve lokale por duhet rregulluar me ligj në bazë të përgjithshme dhe të pavarur. ●● Projekt ligji për VSM (që daton në muajin maj 2007) është dorëzuar në Kuvend dhe pret miratimin e tij. Edhe pse është hartuar në pajtim me Direktivën e KE mbi VSM, procedurat për konsultimin me publik nuk janë qartë të definuara.

Ato procedura përfshijnë vënien në dispozicion të raporteve të VSM për publikun i cili duhet të japë komente me shkrim mbi to. Duhen përpiluar udhëzime që përkrahin procesin e VSM për plane dhe programe specifike (energjia, planifikimi hapësinor, transporti, bujqësia, etj...) dhe rregullore sektoriale mjedisore (standardet e cilësisë së ajrit dhe ujit, mes tjerash) duhet miratuar para se të mund të implementohet një proces i mirëfilltë i VSM.

65 |

Kapitulli 6 Shqyrtimi legjislativ dhe rregullativ

●● Korniza institucionale për implementimin e procesit të VSM duhet definuar dhe duhet planifikuar trajnime specifike të cilat do t’i sigurohen të gjitha palëve të përfshira në nivel lokal dhe qendror. ●● Këshilltarët nga IPA H&W kanë dorëzuar projektamandamentet e këtij ligji në nëntor të vitit 2007.

Drafti është finalizuar në fillim të vitit 2008 dhe do duhej miratuar së shpejti nga Kuvendi. ●● Vlerësimi i Ndikimit Mjedisor. Rregulloret mbi VNM në fuqi përfshijnë Urdhëresën Administrative të datës 9 korrik 2004, dhe nenet 20-21 të Ligjit mbi Mbrojtjen e Mjedisit. Ligji i ri mbi VNM i miratuar nga Kuvendi në qershor të vitit 2007 është duke pritur shpalljen për të hyrë në fuqi. Ligji i ri ridizajnon procedurën e VNM, e cila tani mbetet nën përgjegjësinë e MMPH. Raporti i Reviduar i Përkohshëm Diagnostik thekson çështjet në vijim: Ky projektligj duket se i përmbush të gjitha kushtet e Direktivës së KE mbi VNM të vitit 1985 (me ndryshime) dhe anekset teknike duket ti pasqyrojnë ato te përfshira në legjislacionin komunitar. Megjithatë, Projektligji mbi VNM ngrit disa çështje të ndërlidhura me koherencën e tërë korpusit të ligjeve ekzistuese dhe të propozuara mjedisore në Kosovë.

Ky raport i referohet veçanërisht projektligjit mbi Mbrojtjen Mjedisore, Projektin mbi Parandalimin dhe Kontrollimin e Ndotjes së Integruar (IPPC) dhe Projektligji mbi Lejet Mjedisore.

Zhvillimi i rregulloreve sektoriale mjedisore, siç janë standardet e cilësisë së ajrit dhe ujit, janë thelbësore për mundësimin e implementimit të procedurave të VNM. ●● Emetimet në ajër dhe cilësia e ajrit. Një Projektudhëzim Administrativ ‘Mbi rregullat dhe standardet e shkarkimeve në ajër nga burimet stacionare të ndotjes’ është miratuar dhe nënshkruar nga Kryeministri në shtator të vitit 2007. Ai përmban limitet e emetimeve në ajër për disa aktivitete të ndryshme industriale. ●● Udhëzimi thekson se limitet e emetimit për Impiantet e Mëdha me Djegie duhet të jenë në pajtueshmëri me ato të rregulloreve të KE dhe që impiantet aktuale duhet t’i përmbahen këtyre limiteve më së voni në fund të vitit 2017. Limitet për emetimet në ajër nga impiantet ekzistuese janë pak më të larta se sa limitet e përcaktuara me Direktivat e KE. Rregullorja parasheh që planet për zvogëlimin e emetimeve në ajër të negociohen mes impianteve individuale dhe Ministrisë. Versioni në gjuhën angleze në raste nuk është tepër i qartë, kështu që do duhej reviduar për të dhënë

indikacione të qarta mbi kohën e hyrjes në fuqi të limiteve të emetimit. ●● Uji. Ligji i Kosovës mbi Ujërat, në nenin 8, kërkon koordinimin e menaxhimit të pellgjeve ujore me bregore në rrjedhat e tyre në rast të sistemeve ndërkufitare të pellgjeve ujore, sipas politikave të BE-së. Sipas Ligjit mbi Ujërat, e drejta e përdorimit të ujit jepet përmes lëshimit të një Leje Ujore (e cila rishqyrtohet çdo 5 vite) apo përmes Koncesionit Ujor (që nuk ka të përcaktuar periudhën e rishqyrtimit). Nga Ligji kuptohet se komplekset industriale, përkundër tokave bujqësore të ujitura dhe peshkatarive, nuk kanë të drejtë të aplikojnë koncesione ujore, edhe pse ligji thekson që ‘shfrytëzuesit e ujit për nevoja teknologjike’ mund të aplikojnë për koncesion. Ky ligj nuk përmban dispozita që do ta rregullonin transferin e lejeve apo koncesioneve ujore nga një bartës i lejes tek tjetri. ●● Implementimi i bazës institucionale dhe zhvillimi i strategjisë mbi ujërat, që specifikohen në ligj, mbetet në faza të hershme. Një dokument themelor strategjik (Raporti i Bilancit të Ujërave, në shqip) është hartuar në vitin 2004, duke marrë si bazë Planin e Menaxhimit të Ujit të vitit 1985, por deri tani nuk është hartuar ndonjë plan për menaxhimin e ujërave apo plan për menaxhimin e pellgjeve ujore.

Si rezultat i mungesës së planeve për pellgjet ujore dhe kornizës gjithëpërfshirëse politike, mbikëqyrja e disponueshmërisë së resurseve ujore të sistemit Ibër-Lepenc mbetet tejet e kufizuar, nuk ka politika të qarta mbi alokimin strategjik të ujërave për sektorë të ndryshëm apo arritje të marrëveshjeve afatgjata për shfrytëzimin e ujërave e as mekanizma mirë të definuar për zgjidhjen e çështjeve të konkurrencës mes kërkesave të ndryshme për përdorimin e ujit.

Kjo do të shkaktojë ngritje të rrezikut investues për termocentralin Kosova C. ●● Ekziston nevoja për hartimin e një plani për pellgjet ujore dhe për një kornizë gjithëpërfshirëse politike e cila do të vepronte si udhëzues për alokimin strategjik të ujërave për sektorë të ndryshëm dhe definuar dhe themeluar mekanizma për të adresuar kërkesat konkurruese për ujë. Korniza legjislative mbi ujërat do duhej të përmbaj dispozita që mundësojnë dhënien e të drejtës për shfrytëzim afatgjatë të ujit për shfrytëzuesit industrialë. Sipas politikave të BE-së, autoritetet Kosovare duhet të përpiqen të hartojnë një plan të vetëm për menaxhimin e pellgut ujor për sistemin e Ibër-Lepencit me bregore në rrjedhën e tij, dhe nëse kjo nuk është e mundshme, plani duhet të mbulojë së paku pjesën ndërkombëtar të pellgut të lumit që gjendet në Kosovë. ●● Ujërat e zeza. Ligji mbi ujërat përcakton parimet e përgjithshme për menaxhim të qëndrueshëm

67 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

të ujërave dhe resurseve ujore. Megjithatë, asnjë dokument rregullativ nuk i përcakton limitet e derdhjes në ujëra, ndërsa që nuk janë sajuar as standardet për cilësinë e ujërave tokësore. Rregulloret e posaçme që rregullojnë derdhjet në ujë dhe vlerësimin dhe ruajtjen e cilësisë së trupave ujore duhet hartuar dhe vënë në fuqi.

punës; dispozita për pajisje personale mbrojtëse; restrikcionet e zbatueshme për punëtorët e cenueshëm; vlerësimi i procedurave për rreziqe specifike (siç janë rreziqet biologjike, kancerogjene dhe mutagjene, eskponimi ndaj zhurmës në vend të punës, trajtimi manual i ngarkesave dhe ergonomia, rreziqet nga eksplodimet).

●● Menaxhimi i mbeturinave. Duhet krijuar instrumente për menaxhimin e mbeturinave, siç janë planet kombëtare dhe lokale për menaxhimin e mbeturinave të cilat përcaktojnë llojet dhe sasitë e mbeturinave të prodhuara brenda vendit dhe përcaktojnë nevojat për stabilimente të trajtimit dhe mbajtjes së mbeturinave, paralelisht me ngritjen e kapaciteteve institucionale dhe shërbimeve për menaxhim operativ të mbeturinave.

●● Kriteret për kategorizimin e premisave dhe zonave në ndërlidhje me parandalimin e zjarreve dhe masave mbrojtëse mbetet të implementohet, sikur edhe procedurat specifike për inspektimin i cili do ndërmerret nga ente të autorizuara ligjore dhe trajnimin e ndërlidhur të personave që kryejnë kontrollin. Substancat e rrezikshme kimike do të duhet të ruhen dhe përdoren në pajtueshmëri me standardet Evropiane; në anën tjetër, standardet specifike dhe limitet e pragjeve të ekspozimit ndaj azbestit në zona të mbyllura në vende të punës mungojnë dhe duhet rregulluar përmes legjislacionit Kosovar.

●● Menaxhimi dhe trajtimi i substancave të rrezikshme. Nuk është sajuar asnjë kornizë rregullative për trajtimin e kemikaleve dhe substancave të rrezikshme përveç Ligjit mbi Mbeturinat. Për këtë arsye, duhen hartuar rregullore të veçanta të cilat mbulojnë çështjet e trajtimit të Materialeve që përmbajnë Azbest, Bifenoloeve Poliklirike dhe Substancave që Dëmtojnë Ozonin, mes tjerash. ●● Cilësia e tokës dhe ujërave tokësore. Duhet hartuar udhëzime të posaçme mbi rregullimin e çështjeve vijuese: o Standardet e cilësisë së tokës dhe ujërave tokësore o Masat e mbrojtjes së tokës (p.sh. karakteristikat teknike të stabilimenteve të ruajtjes, testimin periodik të integritetit të cisternave nëntokësore, etj.) o Veprimet emergjente që duhet ndërmarrë në rast të kontaminimit të tokës dhe ujërave tokësore. ●● Menaxhimi i zonave të mbrojtura. Ligji mbi Mbrojtjen e Natyrës (2004) nuk përmban dispozita të veçanta mbi aranzhimet institucionale për menaxhimin e Zonave të Mbrojtura (struktura organizative, statuti, përmbajtja e menaxhmentit) dhe nuk indikon qartë se si do të mbulohen harxhimet për këtë (personeli, pajisjet, stabilimentet, shpenzimet operative, etj.). Kjo çështje duhet adresuar. ●● Menaxhimi i shëndetit dhe sigurisë. Ekziston një kornizë legjislative mbi rregullimin e çështjes së shëndetit dhe sigurisë në vend të punës në Kosovë. Kushtet dhe rreziqet specifike për shëndetin dhe sigurinë në punë do të rregullohen ndaras me legjislacion sekondar duke u bazuar në këtë ligj të përgjithshëm, por ky lloj legjislacioni ende nuk ka hyrë në fuqi. Aspektet që mbetet të adresohen janë: procedurat e detajuara për raportim të aksidenteve dhe incidenteve; qasja më e rregulluar ndaj vlerësimit të rrezikut, përfshirë programet për përcjellje mjekësore për aktivitete specifike të

| 68

Kapaciteti Institucional Raporti mbi kapacitetet e institucioneve Kosovare të përfshira në mbrojtjen dhe planifikimin mjedisor është përgatitur si pjesë e Shërbimeve Këshillëdhënëse për Masat Mbrojtëse Mjedisore dhe Sociale për Pjesëmarrjen e Sektorit Privat në Ndërtimin e Kapaciteteve të Reja Gjeneruese, Transmisionit Gjegjës dhe Zhvillimin e Fushës së re të minierës.

Struktura aktuale e administratës publike në Kosovë (Qeveria qendrore dhe komunat) nuk ofron kornizë të mjaftueshme për një sistem efektiv të mbrojtjes mjedisore. Në të gjitha nivelet, strukturat institucionale për mbrojtje mjedisore dhe resurset që ata i kanë në dispozicion nuk janë të zhvilluara sa duhet për të adresuar plotësisht sfidat që i sjell mbrojtja mjedisore, apo harmonizimin me Acquis Mjedisor të BE-së.

Sa i përket resurseve njerëzore, në nivel kombëtar Departamenti për Mbrojtje Mjedisore punëson afërsisht 24 persona ndërsa AKMM 22.

Situata nuk është e krahasueshme me resurset të cilat në shtetet anëtare të BE-së i kushtohen mjedisit; në rastin e shteteve më të reja anëtare, ministritë në vendet që janë me madhësi të ngjashme me Kosovën kanë kryesisht së paku 3 apo 4 herë më shumë punonjës që punojnë në kompleksitetin e harmonizimit dhe transpozicionit të Acquis Mjedisor me atë vendor.

Faktet dhe rekomandimet kryesore të ndërlidhura me çështjet e rëndësishme ekzistuese janë përmbledhur në Tabelën 20 në vijim.

Kapitulli 6 Shqyrtimi legjislativ dhe rregullativ

Aktivitetet vijuese kanë për qëllim fuqizimin e kapaciteteve të institucioneve në nivel kombëtar dhe lokal që punojnë në menaxhim mjedisor me fokus të posaçëm në çështjet e mihjes së linjitit dhe punës së termocentraleve.

•

për përpilimin e një raporti të VNM për projekte tipike energjetike dhe të mihjes.

•

Përpilimi i një doracaku që i kushtohet vlerësimit mjedisor në sektorin e mihjes së linjitit dhe prodhimit të energjisë elektrike (Doracaku i VM për Sektorin e Linjitit). Doracaku i VM do të ofrojë udhëzime për të gjithë akterët në procesin e vlerësimit dhe do të sqarojë veprimet e kërkuara hap pas hapi. Doracaku do të prezantojë kornizën legjislative dhe procedurale të vlerësimit mjedisor, elaborojë mbi çështjet tipike mjedisore dhe masat e zvoglimit të ndikimit në sektorin e mihjes dhe prodhimit të energjisë, dhe do të përfshijë një tabelë të detajuar të përmbajtjes

Aranzhimet për një program trajnimi për autoritetet relevante si në nivel qendror ashtu edhe në atë lokal (MMPH, MEM, Ministria e Kulturës, Rinisë, Sporteve dhe Çështjeve Jorezidente, Komuna e Prishtinës, Obiliqit), KEK-un, OJQ-të dhe shoqatat lokale mjedisore. Programi përfshin trajnime në: (a) procedura të VM dhe legjislacion ndërkombëtar; (b) çështje tipike mjedisore dhe ndikime nga aktivitetet e sektorit të energjisë nga linjiti; (c) karakterizim të komponentave mjedisore, indikatorë mjedisorë dhe metoda të parashikimit; (d) raste studimi; dhe (e) çështje specifike për Fushën e re të Minierës.

Tabela 21. Ndërtimi i kapaciteteve institucionale Çështja institucionale

Propozimet për zgjedhjen e çështjes

Vërejtje

Koordinimi mes ministrive dhe institucioneve tjera në çështjen e mbrojtjes mjedisore

1. Themelimi i një organi koordinues në nivel të lartë për çështjet mjedisore 2. përcaktimi i pikave komunale apo rajonale kontaktuese/themelimi i departamenteve për çështje mjedisore 3. Përmirësimi i koordinimit horizontal

1. S trategjia mjedisore dhe Plani Veprues Mjedisor i Kosovës definojnë një sërë veprimesh prioritare.

2. K oordinimi horizontal do të përjashtojë mundësinë që organet tjera qeveritare të marrin vendime të cilat janë të dëmshme në aspekt mjedisor apo që konsumojnë resurse të tepërta.

1. Përmirësimi i koordinimit vertikal.

1. D efinon rolet në nivel kombëtar/më të ulët.

Decentralizimi i përgjegjësive të përzgjedhura 2. Z yrat rajonale duhet themeluar në zonat më të Kapaciteti joadekuat brenda institumjedisore – themelimi i zyrave rajonale largëta nga Prishtina. cioneve të mbrojtjes mjedisore për të 2. Sigurimi i trajnimeve për stafin lokal/rajonal 3. P ërpjekjet për ndërtim të kapaciteteve duhet përmbushur përgjegjësitë 3. S igurimi i pajisjeve për të përkrahur ndërmarrjen përqendruar fuqimisht në përgjegjësitë e reja të e përgjegjësive shtesë për zyrat e decentralizuara niveleve gjegjëse administrative. (p.sh. vetura, pajisjet monitoruese).

1. Objektiv duhet të jetë arritja e dallimit të qartë mes roleve të vendimmarrjes, lejimit, zbatimit 1. Roli i shtuar dhe ngritja e kapaciteteve të dhe hulumtimit dhe zhvillimit (sipas mundësisë Nevoja për përmirësimin e ndarjes Agjencisë për Mbrojtjen e Mjedisit ndarja në institucione). institucionale të roleve për mbrojtje 2. Ndarja e roleve/funksioneve mjedisore mes 2. Ndarja e funksioneve të lejimit dhe zbatimit mjedisore institucioneve të ndryshme duhet të jetë prioritet 3. AKMM aktualisht ka një rol tejet të limituar, dhe buxhet/staf të limituar.

1. Definimi i fushëveprimit të aktiviteteve monitoruese (sektorëve, lokacioneve, parametrave) Monitorimi joadekuat i kushteve 2. Qartësimi i rolit të institucioneve qeveritare 1. D efinimi transparent dhe rregullat mbi rolin e mjedisore në vend për të mbledhur dhe analizuar të dhënat institucioneve në mbledhjen dhe analizimin e të monitoruese dhënave për AKMM duhet të përcaktohet.

Kapaciteti joadekuat për të moni3. Themelimi i skemës së akreditimit të labora2. N jë pjesë e aktiviteteve monitoruese duhet të toruar masat lehtësuese mjedisore torëve ndërmerren në nivel lokal (kontrolli i cilësisë së për projektet për të cilat përgatiten 4. Koordinimi ndërministror i monitorimit ajrit, etj).

VNM-të.

5. Rritja e buxheteve –fondeve dhe stafit 6. Ngritja e kapaciteteve (trajnim, pajisje) 1. Kompletimi i legjislacionit mjedisor me të cilin përcaktohen limitet rregullative 2. Ndërtimi i kapaciteteve të inspektorateve si në nivel qendror ashtu edhe në atë nivel – staf 1. Z batimi efektiv është një element kritik i impleZbatimi joadekuat dhe resurse mentimit të politikave.

3. Bashkëpunimi dhe harmonizimi i funksionit të inspektoratit mjedisor me inspektoratet tjera (sanitare, ujore, resurse natyrore, ndërtim, etj).

4. Trajnimi për inspektorë 1. Kryerja e një diagnostifikimi për të definuar prioritetet në nivel komunal Decentralizimi i monitorimit dhe kapaciteteve zbatKomunat 2. Hartimi i një plani të punës për të adresuar uese është i domosdoshëm, për tu arritur përmprioritetet bushja e kërkesave përkatëse.

3. Buxheti

69 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

| 70

Kapitulli 7 Konkluzion

KONKLUZION Drafti Final i VSMS shtjellon gjendjen aktuale mjedisore dhe sociale në zonën e interesit ‘Studimi Themelor Mjedisor dhe Social’, prezanton dhe analizon “Skenarët Alternativë Zhvillimorë”, vlerëson “Ndikimet Mjedisore dhe Sociale në Skenarët Alternativë Zhvillimorë” dhe propozon “Masat për zvoglimin e ndikimit dhe Planin e Monitorimit”.

Kapitulli i raportit të VSMS mbi Studimin Themelor Mjedisor dhe Social arrin tek përfundimi se gjendja mjedisore në zonën e interesit është tejet komplekse për disa arsye: ●● Gjendja mjedisore është prekur thellë nga aktivitetet minerare nga e kaluara, të cilat kanë shkaktuar edhe modifikime të theksuara në terren; ●● Cilësia e ajrit është e dobët për shkak të emetimeve nga termocentralet ekzistuese, të cilat nuk janë në pajtueshmëri me standardet e BE-së, për shkak të vetëdjegies së linjitit dhe emetimit të partikulateve nga deponitë e hirit, të cilat përbëjnë burimin kryesor të ndotjes së ajrit; ●● Disponueshmëria e burimeve ujore është e ndikuar nga kërkesat konkurruese për ujë të shfrytëzuesve të ndryshëm, gjë që reflektohet me ndërprerje të kohëpaskohshme në furnizim me ujë të pijshëm gjatë muajve të verës. ●● Cilësia e tokës dhe ujërave tokësore ka pësuar në masë të gjerë nga depozitimi i hirit dhe mbeturinave tjera dhe nga veprimtaria e stabilimenteve të azotikut dhe gazifikimit në të kaluarën. ●● Cilësia e ujërave sipërfaqësore ka pësuar ndikim serioz nga derdhjet e ujërave të zeza të patrajtuara nga termocentralet, aktivitetet minerare dhe ujërat e zeza urbane; ●● Emetimet e zhurmës nga aktivitetet minerare janë bezdisëse për njerëzit që jetojnë krahas kufijve të minierës; ●● Mungesa dhe kontrolla jo efektive mjedisore apo mosefikasiteti i tyre (sa i përket ujit e ajrit); ●● Nuk ka procedura formale për menaxhimin e ujërave në lokacionet industriale.

Procesi i konsultimit zbuloi se çështjet dhe brengat kryesore për komunitetet e prekura ishin ato vijuese: ●● Niveli i njohurisë së komunitetit për projektin e propozuar është në përgjithësi në nivel të lartë, edhe pse niveli i njohurive të detajuara dallon; ●● Paraqiten disa brenga të përbashkëta, prej të cilave më të shpeshtat janë: punësimi; mungesa e infrastrukturës (rrugëve, ujësjellësit, sistemit të kanalizimit); ndotja e ajrit, ujit dhe tokës; furnizimi jo i rregullt me energji elektrike; shpronësimi i tokave dhe kompensimi për zhvendosje. ●● Në përgjithësi, komunitetet janë në favor të projektit dhe shpresojnë që ai do të sjell përfitime ekonomike dhe mundësi punësimi për ta.

Në kapitullin bazik të raportit gjithashtu shtjellohet çështja e furnizimit me ujë si faktor potencialisht limitues për zhvillimin e projektit. Edhe pse furnizimi me ujë është konfirmuar si i gatshëm për përkrahje të projektit të propozuar, sistemi i Ibër-Lepencit per momentin përballet me probleme, dhe do të mbes i tillë për shkak të kërkesave konkurruese për furnizim me ujë që ka të ngjarë të paraqiten në të ardhmen afatgjatë. Kjo gjendje imponon përpilimin e një kornize gjithëpërfshirëse politike, institucionale dhe të planifikimit për menaxhimin e resurseve ujore në sistemin Ibër-Lepenc.

Përderisa ende mbetet të merret vendimi nga Qeveria e Kosovës sa i përket kapacitetit që përfundimisht do të instalohet, raporti i SESA bazohet në rekomandimet e dala nga studimet e mëparme dhe shtjellon ndikimet që shkaktohen nga opsionet e ndryshme zhvillimore. Kapitulli mbi skenarët alternativë zhvillimorë parasheh ndërtimin e një termocentrali të ri me djegie linjiti me kapacitet të gjithmbarshëm të instaluar deri në 2,000 MW dhe zhvillimin e një miniere të re të linjitit në Fushën e re të minierës , të njohur më parë si “Miniera e Sibovcit”.

Alternativat e shtjelluara ndërlidhen me: ●● Kohën e ndërtimit të termocentraleve dhe zhvillimit të minierës (me faza apo të përshpejtuar); ●● Vlerësimin e tri lokacioneve potenciale për ndërtimin e termocentralit (afër Kosovës A, afër Kosovës B apo në fushën e gjelbër të Bivolakut);

71 |

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

●● Madhësinë e njësive (300 MW apo 500 MW); ●● Teknologjinë e termocentralit – (PF) apo (CFB).

Rekomandimet kryesore të VSMS-së dhe analizave të skenarëve të mundshëm zhvillimorë janë si vijojnë: ●● Termocentrali do duhej ndërtuar përmes një qasje me faza, në të cilën faza e parë (1,000 MW) do të lejonte zëvendësimin e termocentralit Kosova A, do të përmbushte nevojat vendore dhe do të mundësonte një sasi eksporti dhe lejonte një rehabilitim të termocentralit Kosova B, në mënyrë që të ngritet besueshmëria në të dhe të sillet ai në pajtueshmëri me standardet mjedisore të BE-së. Faza e dytë (1,000 MW) do të përmbushte kërkesën në rritje dhe do të mundësonte mbylljen e mëvonshëm të Kosovës B. ●● Kosova A është lokacioni i preferuar për ndërtimin e Kosovës C, edhe pse rezultati i lokacionit alternativ pranë Kosovës B është tejet i ngjashëm. Në anën tjetër, lokacioni në Bivolak do duhej përjashtuar nga konkurrenca, fillimisht për shkak se është fushë e gjelbër dhe jo industriale, dhe së dyti për shkak se projekti do të përfshijë sido që të jetë njërin nga dy termocentralet. Përzgjedhja e lokacionit përfundimtar do të varet nga vendimi politik lidhur me atë se cilin nga termoncetralet ekzistuese do ta përfshijë tenderi përfundimtar i projektit dhe nga rezultati i dëgjimit publik të VSMS-së; ●● Të dyja teknologjitë në dispozicion (‘PF’ apo ‘CFB’) janë të pranueshme dhe do të ishin në pajtueshmëri të plotë me standardet e BE-së. Faktor limitues nga perspektiva e stabilitetit të rrjetit është madhësia maksimale e njësisë prej 500 MW. Sa i përket teknologjisë CFB, madhësia më e madhe e njësive në funksion tani është 300 MW. Madhësia më e vogël e njësisë nënkupton emetime më të larta të CO2 për shkak të efikasitetit më të ulët (39% kundrejt 42% nëse përdoret PF) dhe nevojë për më shumë sipërfaqe (për më shumë njësi). Përparësi e teknologjisë CFB është se ajo nuk kërkon FDG (Desulfurimin e gazit) dhe rrjedhimisht shfrytëzon më pak ujë. Gjatë rrugës drejt

| 72

transaksionit komercial, Qeveria do të dëshirojë të konsiderojë përzgjedhjen ndërmjet përfitimeve mjedisore të njësive më të mëdha dhe karakteristikat më fleksibile të sistemit operativ të njësive më të vogla.

Kapitulli mbi Ndikimet Mjedisore dhe Sociale të Skenarëve Alternativë Zhvillimorë identifikon dhe matë dy çështjet kryesore të cilat janë duke pasur dhe do të kenë ndikim tek komunitetet lokale: shpronësimi dhe zhvendosja, ndotja e ajrit dhe zhurma. Këto ndikime rrjedhin kryesisht nga zhvillimet minerare dhe jo nga lokacioni i termocentralit.

Ndikimet kryesore të pritura nga projekti janë: ●● Konsumi më i lartë i ujit, me një gjendje të përgjithshme të resurseve ujore ku kërkesat konkurruese, kryesisht në mes të shfrytëzuesëve induatrial dhe bujqësisë ka gjasa të paraqiten në periudhën afat-shkurtë (5-10 vite) dhe me gjasa të mëdha që ato të paraqiten në periudhën afatgajte. ●● Zhvendosja e njerëzve/fshatrave ●● Modifikimi i mënyrës së përdorimit të tokës ●● Konsumi më i lartë total i linjtiti ●● Emetimet më të larta totale të CO2 (por emetime më të ulëta specifike CO2/MWh).

Masat e propozuara per zvoglimin e ndikimit mund të përfshijnë: ●● Zvogëlimi i konsumit të ujit përmes riciklimit të ujërave industrial ●● Përgatitja e planeve për menaxhimin e pellgjeve për sistemin e Ibër-Lepencit në pajtueshmëri me udhëzimet e BE-së dhe me politikat e spacifikuara në Direktivën Kornizë të Ujit të BE-së; ●● Përgatitja e planeve për investimet në infrastrukturën ujore dhe përgatitja e studimeve të fizibi-

Kapitulli 7 Konkluzion

litetit për sistemin e Ibër-Lepencit, siç identifikohen në Planin për manxhimin e pellgjeve; ●● Revidimi i kornizës ligjore mbi ujrat për të lejuar të drejtat afat-gjate të shfrytëzuesëve induatrial dhe krijimi i mekanizmave për të trajtuar kërkesat konkurruese për ujë; ●● Përgatitja e kornizës së politikave dhe kritereve për të udhëzuar alokimin e resurseve ujore tek sektorët e ndryshëm që shfrytëzojnë ujin me kërkesa konkurruese; ●● Instalimi i barrierave përkatëse të zërit për të zvogëluar pengesat e shkaktuara nga zhurma

Përfitimi kryesor nga projekti do të jetë që Kosova do të bëhet e vetëqëndrueshme sa i përket energjisë elektrike, dhe do t’i ofrojë asaj mundësi të mbledhjes së të hyrave nga eksporti i energjisë. Përveç kësaj, pritet që projekti të sjell përfitime të rëndësishme, përfshirë mes tjerash: ●● Rikultivimin e zonave të mihjes, deponive të hirit dhe djerrinës (në minierën e re dhe në zonat e kontaminuara më parë) ●● Emetime më të ulëta totale atmosferike (NOx, SO2, partikulatet); ●● Përmirësimin/modifikimin e infrastrukturës aktuale (kanalit Ibër-Lepenc, rrjetit elektrik, rrugëve, etj.)

●● Përkrahja e hulumtimeve mbi metodologjitë më të mira për zvogëlimin e emetimeve të CO2

●● Rikthimin e tokave

●● Rikultivimi i zonave të vjetra minerare

●● Mundësitë e punësimit dhe zhvillimi ekonomik.

●● Zvogëlimi urgjent i emetimeve të partikulateve nga minierat, termocentralet dhe deponimi i hirit ●● Riparimi i Kosovës A dhe Kosovës B për t’i vënë ato në pajtim me standardet e BE-së ●● Ndërtimi i një impianti për trajtim të ujërave të zeza dhe kanalizimit ●● Krijimi i një sistemi adekuat të monitorimit ●● Miratimi i kornizës politike për zhvendosje ●● Miratimi i planit zhvillimor hapësinor

Drafti Final i Raportit të VSMS do t’i nënshtrohet një dëgjimi përfundimtar publik ku komunitetet e prekura, shoqëria civile, OJQ-të dhe akterët tjerë do të inkurajohen t’i parashtrojnë pyetjet dhe brengat e tyre relevante për projektin e propozuar. Rezultatet e dëgjimit publik do të përfshihen në Raportin Final të VSMS. Raporti Final i VSMS do t’i sigurojë politikëbërësve informata të mjaftueshme dhe një analizë e cila do tu ndihmonte në vlerësimin dhe përcaktimin e lokacionit optimal për ndërtimin e njësive të termocentralit, madhësisë dhe numrit të tyre; dhe në identifikimin e alternativave për lehtësimin e gjendjes sa i përket CO2.

73 |