คํานํา เอกสารฉบับนี้ไดรวบรวมและเรียบเรียงปรัชญา แนวคิด ความหมาย หลักการ วิธีการ ตลอดจนคุณลักษะ ของการพัฒนาชุมชน ที่ปรมาจารยและนักบริหารงานพัฒนา ชุมชนหลายทานซึ่งเปนที่รูจักกันอยางกวางขวางในแวดวง การพั ฒ นาชุม ชนได นํ า เสนอไว เพื่อ ให ผูส นใจไดศึ ก ษา และทําความเขาใจวาแทจริงแลว “การพัฒนาชุมชน คือ อะไรและเปนอยางไร” ศูนยสารสนเทศเพื่อการพัฒนาชุมชน
หวังเปน
อยางยิ่งวา ทานผูสนใจที่เขามารวมเรียนรูใน “คลังความรู ดานการพัฒนาชุมชน : CD Excellence Center” ของ กรมการพัฒนาชุมชน จักไดเขาใจเรื่องราวของการพัฒนา ชุมชนเพิ่มมากขึ้น ศูนยสารสนเทศเพือ่ การพัฒนาชุมชน สิงหาคม 2552
สารบัญ การพัฒนาชุมชนคือ..................................................................................8 จากความหมายสูส มติฐานและปรัชญาการพัฒนาชุมชน....22 จากหลักการพัฒนาชุมชนสูจ ุดมุง หมายของการพัฒนา ชุมชน.............................................................................................................32 ความหมายของชุมชน...........................................................................50 วิธกี ารพัฒนาชุมชน................................................................................64 คุณลักษณะและความแตกตางของการพัฒนาชุมชน กับงานพัฒนาอืน่ ๆ................................................................................74 บทสงทาย..................................................................................................82 บรรณานุกรม...........................................................................................83
ก รพัพัฒนาชุ การ ฒน ชมช มชน ชน คือ.... C mun Comm nity Devvelo opme ment is...
การรพัฒนนาชุมชน ช : ควาามหมมาย คําวา "กการพัฒนาชุ ฒน มชน" ชน เกิดขึ ด ้นมาครั้งแรกกเมื่อกววา 65 ปมาแล ป ว ดังนั้น จึงมีนันักวิชากการ นักบริ ก หารร องคการพัฒนา น ไ ร วบบรวมจาาก และผผู รู ห ลาายท า นใให คํ า นิ ย ามไวว โดยยในที่ นี้ ได หนังสือ “440 ปกรมการพ ร รพัฒนาชุชุมชน” และหนนังสือทีเกี ่ ่ยวของ อ กับกาารพัฒนนาชุมชนนบางเลลมมานําเสนอพ า พอสังเขขปดังนี้ คําวา “กาารพัฒนาชุ น มชน ชน” มีที่มาจากคํ ม คําวา “กการศึกษา ษ มวลลชน” (Masss Eduucationn) ซึ่งคณะกร ค รรมการรที่ปรึกษา ษ ฝ า ย การศึ กกษาขอองรั ฐ มนนตรี ก ระทรวง ร งการต าางประ เทศขออง ก ไดดนํามาใใชเปนครั ค ้งแรกกในรายยงานเรื่อง Mass ประเเทศอังกฤษ Educcation in African Society เมื่อ ค.ศ. 19444 (พ.ศ. 24887) แตคําว า า “กาารศึกษาามวลชนน” นิยยมใชกันไม น นานนก็ตองยยกเลิกไป ไ เพราาะ คํ า วว า “มววลชน” มี ความมหมายไไปในทางการเเมื องมาาก เกินไป ไ และะคําวา “การศึ “ กษา” ก็ทําใหหเกิดคววามเขาใจผิ า ดขึ้น เมื่ อ แปลเป แ ปนภาษษาท อ ง ถิ่ น ขอ งแต ล ะประเท ะ ทศ ด วยเหตุ ว ตุ นี้ ที่ ป ร ะชุ ม สั มมนาข ม ของผู เ ชี่ ย วชาญ ญ ณ มหาวิ ม ท ยาลั ย เ คมบริ ดจ ด ก ที่กําหนดดใหมีขขึ้ึนเมื่อ ค.ศ.1948 (พ.ศ. 24991) ประเเทศอังกฤษ ซึ่งปรระชุมสัมมมนาดวยเรื่อง “Africcan Adm ministraation” จึงไดเสนนอ
ใหใชคําวา “การพั “ ัฒนาชุชมชน” ม (Comm munityy Devellopmennt) แทน โดยไดดใหควาามหมายยของกาารพัฒนาชุ น มชนนวา “การพัฒนา ฒน ชุมชนเป ชน นขบ ขบวนกาาร (Moovemennt) ซึ่งมุงเสสริิมควาามเปนอยู อ ของประชา ชาชนใหดีขึ้น โดยคว โ วามรวมมื ม ออยยางจริริงจังขออง ประชชาชนแและคววรจะเปป น ความมคิ ด ริ เริ เ ่ ม ขอ งประชชาชนเออง ดวยกั ย น แต แ ถาประชาช ป ชนไมรูจจักริเริ่มก็ ม ใหใชชเทคนินิคกระตุตน เตือนให น เกิิดความม คิดริิเริ่มขึ้น ทั้งนี้ เพื่อใหหกระบว บวนการรนี้ ไดรับการตออบสนนองจากกประชชาชนดวยควาามกระตืตือรือรน อยางจริ ง งจััง (Com mmunityy Devvelopmeent is a moveme m ent desiggned too promote better living for the whhole coommunity with the acttive participattion, annd if poossible on the initiativve mmunityy, but if this initiativve is nnot fortthcominng of thhe com sponntaneouusly, byy the use u of techniq t ques foor arousing annd stimuulating it in order too secure its acctive and entthusiasttic respoonse too the moveme m ent.) ที่ ประชุ ป มเมื ม อ ง Ashriddge เมื่ อป ค.ศศ. 19554 (พ. ศ. 24977) ไดนําความห า หมายซึ่งที ง ่ประชชุมเมืองเคมบริ ง ริดจมาออธิบายววา “การรพัฒ นา นาชุม ชน คือ ขวนกา ข ารที่มุ ง สสงเสริ สริม ความมเปน อยู อ
ของปประชาชชนใหดีดขี ึ้น ทั้งนี ง ้ โดยป ยประชาช ช ชนเขารรวมมือและริเริ่ม ดําเนินินการเออง” (RReport of thee Ashrridge CConfereence on o Sociaal Devvelopmeent 19554. “Coommunnity Developm ment is a moveement designned to promotte betteer livingg for thhe whoole comm munity with the active a participation and on thhe initiaative of the communiity.”) องงคการสสหประะชาชาติติ ไดดใหคําจจํากัดความไวใน ใ หนังสือ Soccial Progresss through Coommunity ป ค.ศ.195 ค 55 (พ.ศ. 2498) วา การพั ก ฒนาชุ ฒ มมชน ช เปปนกรรมว น มวิธีที่มุงจะสร ง ราง ควา มเจริ ญในด ญ า นเศรษษฐกิ จ และสั สั ง คมใหห แ ก ชมชนเป ชุ ม ป น สวนรวม น โโดยชุมชนนั ช ้นจะต จ องเเขามามีมีสวนรรวมอยยางแข็งขัน และ (ถาเปปนไปไดด) ความคิดริเเริ่ิมนั้นควรจะ ค ะเปนขอองราษฎฎร เอง (Sociall Proggress through t h Com mmunityy Deveelopmeent The UN, NNew Yoork 19555 (E/CCN.S/3303/Revv1.S.T//SOA/226) mmunityy Deveelopment is a processs designed to t creaate “Com condditions of conditions of ecoonomicc and ssocial progress for the whoole com mmunitty with its acctive paarticipaation annd f ppossiblee reliannce upoon the community innitiativee”) the fullest
อีกกความหหมายหหนึ่ ง ที่ อองคก า รสหปประชาชชาติยึ ด ถื อ เปนมาตรฐา ม านอยูคอื “การพ รพัฒนาชุชุมชนเปปนขบววนการซึซึ่งดําเนินิน ไปดวยการร รรวมกําลั า งของงราษฎรเองกัับเจาหนนาที่ของรั อ ฐบาาล เพื่อปรั ป บปรุรงสภาพพทางเศศรษฐกิกิจ สังคมและ ค ะวัฒนธธรรมขออง ชุมชน นั้น ๆ ใหเจริ จ ญยิ่งขึ้น และะผสมผผสานชุชมชนเหล ม ลานั้นเขขา เปนชี นชีวิตขอองชาติิและเพืพื่อทําใหหราษฎฎรสามาารถอุทิทิศตนเออง เ พื่ อ ค ว า ม ก า ว ห น า ข อ ง ป ร ะ เ ท ศ ช า ติ ไ ด อ ย า ง เ ต็ ม ที่ (UN. Econoomic and Soccial Coouncil. Official O recordds of thhe th th a a item 4 : 20 RReport of thhe 24 Annexxes, agenda Administrattive Coommitteee on CCo-ordination to the Counccil. U (E/29931) Annex III.pp.14 ((1956) The Standaard UN Definnition of Commu C unity Develoopmentt. The terrm “Com mmunityy Devvelopmeent” haas com me into inteernationnal usagge to coonnote the proocessees by which w thhe efforrts of thhe peopple them mselvees are united with thhose oof governmenttal authoorities to impprove the t ecconomicc, social andd culturral condditions of com mmunities to integrat i te thesse com mmunitiees
into the t lifee of thee nationn, and to t enabble theem to contribu c ute fully to natioonal prrogresss.) พลล.ต.อ. หลวงชชาติตระ ระการโก โกศล อดีดีตปลัดกระทรววง มหาดไทย อธิ บายยว า กาารพัฒ นาชุ น มชนน หมา ยถึง “ววิถีท างงที่ ประชชาชนในนชุมชนรวมกล ชน ลุมกันนขึขึ้นเองหหรือรววมกันดวยควาาม ชวยเหลื ยเ อจจากภายยนอกหหรือดวยอิ ย ทธิพลเร พ งเเราจากภภายนออก จนสสามารถววางแผน ผนและลลงมือกระทํ ก าการเพื ก ่อแกไขปปญหาแลละ ควา มต อ งกการร วมกั ว น ในการแ ใ แก ไ ขปป ญ หาเชช น ว า นั้ น ให ใช ใ ประโโยชนจากขุ จ มกํกาลังทีี่มีอยูในท น องถิถิ่นใหมมากที่สดเท สุด าที่จะ มากไได ถาจํจาเปนรัรฐบาลจจะใหความช ค ชวยเหลืลือทางววัสดุและ ล บริการบางอยาง เพื่อสนองคว สน วามตองการอ อ อันรวมกั ม นขออง ประชชาชนในนชุมชนนั ชน ้น จออมพล สฤษดิดิ์ ธนะะรัตน อดีตน ายกรัฐมนตรี ฐ ได ไ กล าวสุ ว นทรรพจน เมื่ อวั นทที่ 24 ตุ ลลาคม 2503 2 ในนพิ ธี เปดประชุ ป ชุ ม ปฐมนนิเทศ งงานพัฒนาการ ฒ รทองถิ่น มีขอความต อ ตอนหนึนึ่งอธิบาย า ความมหมายของการพัฒนาาชุมชนนวา “งาานพัฒนานี ฒน ้จะต ะ องเปปน งานข นของปรระชาชน ชนเอง รัฐบาลเเพียงแตตสนับบสนุ ส นชวยเหลืลือ
ไม ใ ชช ว า รั ฐฐบาลทํํ า เองทัทั้ ง หมดด ซึ่ ง ไมม ส ามารรถจะเป เป น ไปไ ปได หลักการอั ก นั นี้อาจแบงเปปน 2 ตออน ตออนแรก คือ รััฐบาลเปปน ผู ริ เ ริ่ ม และะประชา ชาชนใหห ค วามมร ว มมืมื อ ทํ า ขั้ น นี้ ก็ พอจะนั พ นั บ เขาเกกณฑพพััฒนาแตตจะใหดีจริง ๆ ก็จะต ะ องใหหกาวหหนาไปอีอีก ขั้นหนึ่งคือประชา ป ช ชนเปนผู น ริเริ่มมและปร ประชาชน ชนเปนผผูใหควาาม รวมมือ” สา สาย หุตะเจริ ต ญ อธิบายว า า “พพัฒนาชุชุมชน” เปนคําที า ่ นํ า มาใช ม เ พื่ อ หมาายความมถึ ง วิ ธี ซึ่ ง รั ฐ บาล ประเททศต า ง ๆ นํามาใช มา ในก นการเขาถึ า งประะชาชนแและนําเอาการ เ รริเริ่มและกํ แ าลัลง ของทองถิ่นมาใชชในการรเพิ่มกาารผลิต และยยกมาตรรฐานการ ครองชีพขอองประชชาชนใหหดีขึ้น กลาวไไดวา พพัฒนาชุชมชนเปปน กรรมมวิธีของการก อ กระทําทางสั ท งคมซึ ค ่งประชาชน ปร ชนในชุมชน ม - รวมกันวางโครง ว งการแลละทํางาน - กําหนดคความตองการแและปญหาของชุมชนแและ ข ของแต ล คคลลดวยตนเอง ละบุ - วางโครง ว งการขอองกลุมและของ แ งแตละคคน เพือ่ สนอง ค ความต อ และแกปปญ องการแ หาของประชชาชนเออง
- ปฏิ ป บตั ิการตามโโครงกาารโดยใชชทรัพยยากรในททองที่ ใ มากทีที่สุด ให - รัฐบาลแและองคกรภายนอกทองที อ ่เขาาชวยเหลือ ใ ในทางบ บริการแและทางววัสดุที่จําเปน เเพื่อเสริม ก วยตั การช ย วเองขของประะชาชนใใหสําเร็ร็จ พััฒน บณยะรั บุ รัตพันธธุ ใหนิยามการ า พัฒนาชุมชนววา “เปนขบวนก น นการอยยางหนึงที ง่ ่รัฐบาาลนํามาใช มา เพื่ออเปนกาารกระตุตน เตือน ยั่วยุยและส สงเสริมประชา ม ชาชนในช นชนบทใใหเกิดความคิ ค คิด ริเริ่มและเข ม ขารวมมืมือในกการดําเนินินงานนปรับปรุงความเปนอยู อ ของงตนเองงและเส เสริ ม สร ส า งท อองถิ่ น ให ใ ก า ววหน า ทัั้ ง ในด าน า เศรษฐ ษฐกิจ สสังคม วัฒนธธรรมแลละการดูดแลตนนเองตามมระบออบ ประชชาธิปไตตย” ในนหนังสือเอกสา อ ารคู มือ และปรระมวลกการสอ นสํา หรัรั บ วิทยากรขอองกรมกการพัฒนาชุ ฒ ม ชชน ป พ.ศ. พ 22511 หมวดวิชา ช น ม ชน ช หั ว ขข อ แนว ความคิคิ ด และ หลั ก กาารพั ฒ นาชุ น ม ชน ช พั ฒ นาชุ อธิบายความ า มหมายยของคําว า า “พัฒ ฒนาชุมชน” ม ดังนี้ คําววาพัฒนา น ชุมชนน หรือ Comm munity Develop D pment นั้น เราาจะสังเกกตเห็นววา เปนคํคาสองคคําผสานนกันอยู คือ คําว า า “พัฒนา” ฒ กับคําวา “ชุมชนน”
กอนทราบคความหมมายของงคําวาพัพฒนาชุชุมชนที่เรายึดถือในกาาร ณาคําทั้งสองนี ง ้เสียกอน เพราาะ ปฏิบับัติงาน เราควรรจะไดพิพจารณ การรูรู ค วาม หมายขของแต ละคํ า นั้ น อาจ ช ว ยใหห เ ราเข าใจคํ า า วว า พัฒนาชุ น มชนนดีขึ้น คําาวา “พัพัฒนา” ดร.แบตตแตน ผูเชี่ยวชาญดานพั า ฒนา น ชุ ม ชนของ ช งมหาวิวิ ท ยาลัลั ย ลอนนดอน ประเททศอั ง กฤษ ก ให ใ ความมหมายไววา คือ การรเปลี่ยนแปลงช น ชุมชนใหหดีขึ้น (Changge for the Bettter) หมายความวา สิ่งใด คนนใด หรืรือกิจกรรรมใดทีที่มี การเเปลี่ ยน แปลงแและเปลีลี่ ยนแป ลงไปใในทางทีที่ดีขึ้น เชน เด็ด็ก เปลี่ยนจาก ย คลานไไดเปนยืนไดหรืือเดินได บานนเรือนทที่สกปรรก เปลี่ยนเป ย นบบานเรือนสะอา อ าด ถูกอนามั อ ย ทางเททาสรางเปนถนนน รถยนนต ดังนี้เรียกวา “พัฒนา” น คําวา “ชุ “ มชน” น” มีควาามหมายที่เขาใจง ใ าย ๆ วา “กลุ “ มขออง ประชชาชนซึซึ่ ง อาศั ยอยู ย ร ว มกั น ภ ายในออาณาเขขตอั น จํ า กั ด แลละ มี ค ว ามสนใใจร ว ม กั น ในกการดํ า เนิ น ชี วิวิ ต ” เราาจึ ง เข าใจได า วว า า รื อจั งห วัด ก็ เปนชุ ป ม ชชน ขอบบเขตขออง หมู บบา น ตําาบล อํ าเภอหรื หมูบานหรืออตําบลดดังกลาวอาจถื ว เ นขอบเขตของชุมชน ช อไดวาเป นั้น ๆ
รวมสองคํคําเขาดวยกั ว นเปปน “พัพัฒนาชุชมชน” ม ก็หมายถึถึง การเเปลี่ ย นแปลง น งชุ ม ชนนหรื อ หมู ห บ า นตํ น า บลใให ดี ข้ึ น นั้ น คื อ การเป เปลี่ยนแปลงค นแ คนและสิสิ่งแวดดลอมคคนใหดขีขึึ้น พัฒนาชุ ฒ มชน ช เป นการพั น ก ั ฒ นาโดดยวิ ธี รร ว มปรึรึ ก ษาห ารื อ ((Non-ddirectivve) ซึ่งคํํานี้หมาายถึง การกระ ก ะตุน ยั่ววยุใหประชาชน ปร ชนคิด ใคครครววญ เกี่ ยวกั ย ว บ คววามต อ งการรของเเขาแล ววางแ ว แผนดํ าเนิ า น กาาร ตลออดจนกการดําเนินินการรดวยตนนเองเพืพื่อใหไไดมาซึซ่่งสิ่งที่เขา ข ปรารรถนา การพั ก ฒนาโดย ฒ ยวิธีรวมปรึ ม กษาหารื ษ อ มีความหมา ว มาย ตรงขขามกับบการพั ก ฒนาแบบ ฒ บบสั่งกาาร (Dirrective)) ซึ่งเปปนวิธีการ พัฒนาโดยไ น ยไมเปดโอกาส โ สใหชาววบานได ไดคิดพิจจารณาาวา เขาามี ป ญ หาอะไ ห ไร เขาจจะพั ฒนาอะไ ฒ น ไร ด ว ยวิ ย ธี ใ ด แต รั ฐ บาลจจะ กําหนนดสิ่งที่จะตองพั อ ฒนาและว น วางระเเบียบในนการดํําเนินการ โดยตตลอด ประชาช ช ชน มีหนาที่ทํทาตามคคําสั่งขอองรัฐบาลเท บา านั้น และไไมจําเปปนตองมีมี สวนร น วม ๆๆ(Partnnershipp) แตอยางใด ดรร.ยุวัฒนน วุฒิ ฒิเมธี อดีตอธิบดี บ กรมกการพัฒนาชุมชน ช ใหความหมา ว ายของคคําวา “การพั “ พัฒนา” วาหมาายถึง การกระททํา ใหเกิดขึ้น คือ เปลีลี่ยนแปลงจากสภาพหหนึ่งไปปสูอีกสภภาพหนึนึ่ง
ที่ดีกวาอยางมีระบบ ดังนัั้น การพพัฒนาจึจึงเปนเสมือนกกลวิธีหรือ Means) เพื่อให อ การรปฏิบัตงานต ติ าง ๆ กาวไปสู า ผล ผ มรรคควิธี (M (Endds) ของกิจกรรมตาง ๆ ว าวา "การรพัฒนา นาชุมชนน" ไดใใหความมหมายววา สวนคํ การววางแผผนเพื่ อ สร ส า งสสรรค ค วามเจจริ ญ ใหห เ กิ ด ขึ้ นแก น ก ลลุ ม ประชชาชน ททั้งในดานเศรษษฐกิจ สังคมม การศึศกษา ก วััฒนธรรรม ขนบธ บธรรมเนีนียมประะเพณี การอน ก นามัยแลละการเมืมืองการรปกครออง พรอมกั อ บ การเส สริิมสรางสภาพ า พแวดลลอมและสาธารณูปโภภค สาธธารณู ปการให ป ก ห บั ง เกิ ดมี ด ขึ้ น ในพื ใ ้ น ที่ ที่ เ ป นนทีที่ อ ยู อ าศั ย ขออง กลุมประชา ม ชาชนนันด น้ ดวย นอกจาก น กนี้ ยังไดด ใหความเห็นไว น อีกววา การพพัฒนาชุชุมชน เปนเพีพียง “กลลวิธี” ทีท่ถูกนําามาใชเพื่อใหการ า พัฒนาสั น งคมม เศรษษฐกิจ และการเเมืองบรรรลุผลสํสําเร็จอยยางมั่นคง ค ถาวรรเทานั้น ดวยเเหตุเพรราะวา ในชุ ใ มชนนั ช ้นสิ่งงที่สําคัญที ญ ่สุดคือ “คน” น” ซึ่งสาามารถทีที่จะบันดาลให ด สิส่ิงตาง ๆ ในสัสังคมมีอัอนั เปนไป ไ ผลงาานตา ง ๆ ที่ไดด สร างขึขึ้น ในสัสัง คมเพืพื่ อประโโยชนของสั ข งคม ค จะยั่งยื ง นถาววรอยางไรหรื ง อไม ไ ขึ้นนอยูที่คนในสั น งคคมนั้นเปปนสําคัญ ดังนั้น แแนวควาามคิดในนอันที่จะสรางคความมั่ันคงในนสังคมนันั้น
จึ งต องมุ อ ง ไปปที่ก ารรพัฒ นาาคนให มี ป ระสิสิ ท ธิ ภ า พเป น คนที ค ่ คิดดี ด พูดดี ปฏิบตัติดิ ีและรัรับผิดชออบดี จา กความมหมายยที่ ไ ด ยกมาเป ย ป น ตั ว อย อ า งข างต า น นั้ น อาจกกลาวไดดวา การพพัฒนาชุชุมชนเปปนวิธีกการในกการสรราง กระบบวนกาารพัฒนาคุ น ณภาพชีวิตทุ ต ก ๆ ดานนของปประชาชชน ใหดีขึ้น โดยยมีความคิดริเริ่ม การรตัดสนใจและ สิน ะการมีมีสวนรวม ว ของปประชาช ช ชนเปนส น วนสสําคัญในนการสสรางสร สรรคกระะบวนการ พัฒนานั น ้น ๆ สวนภาคี สว ีในการพ รพัฒนาออื่น ๆ เชน ภาครรัฐ และ ภาคเออกชน เปนเพีพียง ผูให ใ การสสนับสนุน เอืื้ออํานววย กระบบวนก ารและะเติ ม เต็ต็ ม ในสส ว นที่ ประชาช ป ชนขาดหหายแลละ รองขขอเทานัน้น
จาก... จาก. คความมหมมาย……สูส… สมมุ ส มติฐาน..แล าน และ.. ป ชั ญาก ปรั ญ การพพัฒนาชุ น ชมชน มน
…สสมมติิฐาน... มนุษย ษ คือ... มนุษย ษ มนนุษยเปน...มนุ น ษย ษ เพรราะ มนุษย ษ มนุษย ษ มนุษย ษ มนุษย ษ
มีความคิ ค ด มีจติ ใจ ใ มีเหตุผล มีวิจารณ ณญาณ ณ สาามารถตัตัดสินใจจเองได เรียนรู ย สิ่งตตาง ๆ ได ไ ทั้งททาง นาามธรรมมและรูปธรรม ป มนุษษย สาามารถปปรับปรุง/เปลี ง ่ยนนแปลง พฤฤติกรรมมของตนนเองไดดตาม คววามคิดขของตน
เพราาะ...
มนุษย ษ ...สามมารถสรรางสรรคคและเปปลี่ยนแปปลง สภาพพแวดลอมของงตนใหเหมาะสม...และะ…. สอดคคลองกัับชีวิตคความเปนอยู........ที่......... เปลียนแปลง ย่ งไปในททางที่ดขึขี ึ้นได
ฉะนัน้ ... มนุษยที่จะทํางานพัฒนา (ชุมชน) มนุษย
ดวยกันเองนัน้ จึงตองมี "มนุษยธรรม" อยางนอยที่สุด.... ตองเห็นคุณคาแหงความเปนมนุษยของมนุษย ตองเห็น...มนุษย...เปนมนุษย เชนเดียวกับที่ตนเองเปน "มนุษย"
ดร.นิรนั ดร จงวุฒเิ วศย อดีตอธิบดีกรมการพัฒนาชุมชน ไดเขียนสมมติฐานดังกลาวไวในหนังสือ "กถาพัฒนากร" และ เปนที่มาของ"ปรัชญาการพัฒนาชุมชน" ที่ทานเห็นวา คือ "ความเชื่อมั่นและศรัทธาในมนุษยชาติ"
วา...มนุษยทุกชีวิต มีคุณคา และ มีความหมาย มีศักดิ์ศรี และ ศักยภาพ
กลาวคือ...มีฐานะแหงความเปนมนุษยที่ไมควรจะไดรับการ
เหยียบย่ํา ดูหมิ่น เหยียดหยาม จากเพื่อนมนุษยดวยกันเอง มีความสามารถจากการเปนมนุษยที่ควรไดรับการยอมรับและ ทําใหปรากฏเปนจริงในทางปฏิบัติจากเพื่อนมนุษยดวยกันเอง
นออกจาก "ปรัชญาการพ ญ พัฒนาชุชมชน" ตามแนนวคิดของ ดร.นิรันดร จงวุฒิเวศย แลวยังมี ง นักวิชาการแ ช และนักบริ บ หารงาาน น มชนนหลายยทานไดดใหมุมมมองไว ไดแก พัฒนาชุ ดรร. ยุวัฒน ฒน วุฒิ ฒิเมธี อดีตอธิ อ บดีกรมการพั ร พัฒนาชุมชน ม ปรมาาจารยดานกาารพัฒนาชุ น มชนนไดประะมวลแนนวความคิดที่ววา มนุ ษย ษ ทุ ก คนควรมี ค มี สิ ท ธิ และคว แ ามเสมมอภาคกกัน ในเเรื ่อ งขออง โอกาาส และะแนวคความคิดทางจิ ด ตวิท ยาาของมมนุษ ย ตลอดจ ต จน แนว คิด ของงการพั พัฒ นาชุชุม ชนทีที ่มุ ง ใหความสํ ค สํ า คัญ กับ “คนน” ในกาารสรางความมั ง มั่นคงในนชุมชนนมาประะกอบกัันแลวกลั ก ่นกรออง เปนปรั ป ชญาาการพัฒนาชุ ฒ มชน ม 2 ประการ ป ร คือ 1) การพัพัฒนาชุชุมชนนัั้นใหความศรั ว ททธาเชื่อมั อ ่นในตตัว บุคคลวา เปปนทรัพยากร ย (H Humann Resoources) ที่มีความสํ ว าคัญ ที ่สดในคว ส ุด วามสํ า เร็ เ จ ขอองการดดํา เนินงานทั น ง ั้ง ปวง และเชืชื ่อ อยา งแนว แน แ ว า มนุษ ยย ท ุก คนนมีค วาามสามมรถที ่จะพั จ ฒ นา น ตัว เอองไดตามขี ต ดความส ค สามารถถทางกกายภาพพของตตน หาาก โอกาาสอํานวยและ น ะมีผูคอยชี อ ้แนะที นะ ่ถูกทาง ท
2) การพั ก ฒนาชุ ฒ มชนเชืชื่ อ ว า มนุ ษย ษ ทุ ก คน ค ปรา รถนาตต อ งกาารความมยุ ติ ธ รรรมที่ จะมี จ ชชวิ ี วิ ต อยู ในสั ใ ง คม ค (Social Justicce) ตองการอ อ อยูในสั สังคมดวยควาามสุขกาาย สบายยใจ(Soocial Satisffactionn) แลละ ตองการออยูรวมใใน สั ง ค ม ใ ห เ ป น ที่ ย อ ม รั บ ข อ ง สั ง ค ม ด ว ย (Sociial Acceeptabiliity) รศศ. ปาริชาติ ช วลัยเสสถียร อาจารรย ปรระจํ า ค ณะสั ง คมสงเเคราะหห ศ าสตตร มหหาวิทยาาลัยธรรรมศาสตตร กูรูรดู านกาาร พัฒนาชุ ฒ มชนได ม ก าวถึงปรั กล ง ชญาอั ญ นเปปน มูลฐานขอ ล องงานพัพัฒนาชุชมชนไววดังนี้ น 1. บุคคลลแตละคคนยอมมีความมสําคัญและมีความเป ค เอกลัลักษณททีี่ไมเหมืมือนกัน จึงมีสิทธิ ท อันพึงไดรับการปฏิ บ ฏิบัติดวย ว ความมยุติธรรรม และะอยางบบุคคลที่มีเกียรติ ในฐาานะที่เปนมนุษย ษ ปุถุชนผูหนึ่ง 2. บุคคลลแตละคคนยอมมีมีสิทธิและสามาารถทีจ่ ะกํ ะ าหนนด วิธีการดํ า ารงชีวิตขอองตนไปปในทิศททางที่ตนต น องกาาร
3. บุคคลแตละคนถาหากมีโอกาสแลวยอมมีความ สามารถที่จะเรียนรู เปลี่ยนแปลงทรรศนะ พฤติกรรมและ พัฒนาขีดความสามารถใหมีความรับผิดชอบตอสังคมสูงขึ้นได 4. มนุษยทุกคนมีพลังในเรื่องความคิดริเริ่ม ความเปน ผูนําซึ่งซอนเรนอยูและพลังความสามารถเหลานี้สามารถเติบโต และนําออกมาใชได ถาพลังที่ซอนเรนเหลานี้ไดรับการพัฒนา 5. การพัฒนาพลังและขีดความสามารถของชุมชน ในทุกดานเปนสิ่งที่พึงปรารถนา และมีความสําคัญยิ่งตอชีวิต ของบุคคล และ รัฐ นอกจากนี้ นายสุกิจ จุลละนันท อดีตผูวาราชการ จังหวัดนักพัฒนา ไดเสนอแนวคิดที่นาสนใจไววา ปรัชญา อันเปนรากฐานของการพัฒนาชุมชน
นั้นถือวา
คนเปน
ทรั พ ยากรที่ มี ค วามสามารถและพลั ง อั น ซ อ นเร น แฝงอยู ไดแก กําลังความคิด แรงงาน ฝมือ หรือทักษะ ซึ่งพลังงาน เหลานี้
ถาไดรับการขุดคนและนํามาใชใหเปนประโยชนแก
ชุมชนก็จะสามารถบันดาลความสําเร็จทั้งปวงใหแกชุมชนได
ฉะนันั้น
วัตถุประะสงคสํสาคัญของการ ขอ รพัฒนาชุมชน
จึงมุง
กระตุตุนสงเสสริม ให ใ ประชชาชนแตตละคนนหรือแตตละกลุลมไดรูจัจก ใชความสา ว สามารถขของตนเ นเอง
ชวยตตนเองแและเขามามี ม สวน ส ว
รวมในการส มใ รสรางส สรรคความเจริ ว ริญใหทองถิ่น
โ โดยอาศ ศัย
ความมตองกการที่แททจริงหรื ห อความ คิดริ ด เริ่มขอ ของประะชาชนใใน ชุมชนนั ชน ้นเอองเปนหลั ห กในก นการดําเเนินงานน จากความคิคิดเห็นดัดงกลาว ดร. ขนิ ข ฏฐา กาญจน จนรังษีนนท น นักวิชาการพ ช พัฒนาชุชุมชนเชีชี่ยวชาญ ญ ดานกการพัฒนาศั ฒ กยภาพชชุมชน กรมกาารพัฒนนาชุมชนน ไดเคย ค สรุปไว ไ ในหนังสือ“ 40 ป กรมกการพัฒนาชุ ฒ มมชน” ช วา สําหรัรับ ปรัชญาการพ ญ พัฒนาชชุมชน นัน้น ประการแแรก คือ การตัั้งอยูบนรากฐา ปร น านอันมั่นคงแหหง ความมศรัทธาาในตัวคนว ค าเปปนทรัพยากรที่มีความหมายแและสําคัญ ที่สุด มนุษยทุกคนมมีความสามรถที่จะพัฒนาตั ฒ วเองใหดีดีขึ้น ถามี า โอกาาส การพัฒนาททั้งหลายจะปรราศจากผลสิ้น ถาหากกมองขาม า
ในเรื่องการพัฒนาบุคคลแตละคนใหมีทรรศนะที่ถูกทาง และ มีขีดความสามารถสูงขึ้น ประการที่ ส อง การพั ฒ นาชุ ม ชนคื อ ความศรั ท ธา ในเรื่องความยุติธรรมของสังคม การมุงขจัดความขัดแยง และ ความเหลื่อมล้ํ าต่ํ าสู ที่ เห็นได ชัดในหมูมวลชนนั้น เปน เรื่องที่ อารยะสังคมพึงยึดมั่น ประการสุ ด ท า ย ความไม รู ความดื้ อ ดึ ง และการใช กํ า ลั ง บั ง คั บ เป น อุ ป สรรคที่ สํ า คั ญ ยิ่ ง ต อ ความสํ า เร็ จ ของพลั ง ซอนเรนในตัวคนออกมาใชใหเปนประโยชนตอสวนรวม และ การพัฒนาจะมีประสิทธิภาพไดก็จะตองยึดหลักการรวมกลุม และการทํางานกับกลุม เพราะมนุษยเราเปนสัตวสังคม การอยู รวมกันเปนกลุมและการทํางานรวมกันเปนกลุมจะชวยใหคนได เจริญเติบโตโดยเร็วที่สุด โดยสรุปจะเห็นไดวา "ปรัชญาของการพัฒนาชุมชน" ใหความสําคัญ เชื่อมั่น ศรัทธาตอ “คน” วามีศักยภาพที่สามารถ พัฒนาไดถามีโอกาส มีผูแนะแนวทางที่ถูกตอง และที่สําคัญ “คน” สําคัญที่สุดในความสําเร็จของการดําเนินการพัฒนาชุมชน
จาก... หลักการพัฒนาชุมชน
สู...
จุดมุงหมายของการพัฒนาชุมชน
หลัลักการพ รพัฒนาชุ น มชน… มช หลัลักการพัพัฒนาชุชมชนก็เเชนเดียวกั ย บปรัรัชญากาารพัฒนา น ชุมชนนที่มีหลลายองคคกรไดกํกาํ หนดไไว เชน องคก ารสห สหประชา ชาชาติ กําหนดหหลักการรพัฒนาาชุมชนไไว 10 ประกการ ไดแแก 1. โครงการดําเนินินงานพพัฒนาชุชุมชนนั้นั จะตอง สอดคคลองกัับความตองการอันแททจริงขอองประชชาชนแลละเริ่มจาาก โครงการงาย ๆ กอน อ 2. โครงการรพัฒนาาชุมชนนั้นจะตตองเปนโครงกา น าร ม หรืรือ เอนกกประสงงค คือ มีวัตถุประสงคคเพื่อแกกปญหาาของชุมชน ปรับปรุ ป งควาามสุขคววามเจริริญ ไดในหลาย น ย ๆ ดานพร น อม ๆ กัน 3. กาารพัฒนาชุ น มชนนนั้นจะะตองเริ่มมดําเนินการเพื น พื่อ เปลี่ยนแปล ย งทัศนคคติของปประชาชชนไปพพรอม ๆ กับกาาร ดําเนินินการตตามโครรงการ 4. ต อ งใ ห ป ระชชาชนเเข า มามีมี ส ว นรร ว มอย างเต็ มที ม ่ ในโคครงการรตาง ๆ ที่จัดขึ้น เพื่อเปนกาารสรางพลังชุมชน ม แลละ
จัดรูปสถาบั ป ัน หรือ หนวยงานปก ย กครอง หนวยยงานบริริหารขออง ประชชาชนขึ้น 55. ตองแแสวงหาาผูนําในนทองถิ่นและพั น ฒ ฒนาคุณลั ณ กษณ ณะ ของผูผูนําในททองถิ่นขึ้นตามมลักษณ ณะของกิจกรรมและควาามจําเปปน ของชชุมชน 6 ตองยอมรั 6. ง บ ปดโอกกาสใหสตรี บและเป ส และะเยาวชชน ได เ ข า มามี บบทบาททร ว มในนโครงกการพั ฒนาชุ ฒ มมชนให มากที ม ่ สุสุ ด เพราาะสตรีมมีีบทบาทตอกาารขยายยตัวของงานและแนวความคิคิด ตาง ๆ สวนเยาวช น ชนนั้น จะสามารถเปนกํ น าลังรรับชวงผผลงานไได อ างดี เปนอย 7 รัฐบาลจะต 7. บ องจัดบริ บ การไววใหพรออมเพื่อคอยเสริ ค ริม งานขของประะชาชนเเปนหลัักประกักันในปรระสิทธิภภาพความสําเร็ร็จ ของงงานและะกําลังใจจ 8 การรวางแผผนงานนเพื่ อ กาารพั ฒ นาชุ ม ชนอย 8. ช าง า มีระบบบและมีประสิสิทธิภาพพตั้งแตตระดับชาติ ช จนถถึงระดัับทองถิถิ่น รวมททั้งการจัจัดบริหารงานใ า ในทุกระะดับจะตตองมีคววามคลองตั อ วแลละ มีประะสิทธิภาพอยางแทจริง
9. ในการรดําเนินงานพั น ฒ ฒนาชุมชนนั้นคควรสนันับสนุนให ใ องคกรเอกช ก ชน องคคการอาาสาสมัคร ค ตาง ๆ ทั้งในระดัับทองถิถิ่น ระดับชาติ บ แและนานนาชาติ ได ไ เขามมามีสวนร น วมดววย 100. ในการรวางแผผนเพื่อการพั ก ฒนาชุ ฒ มชนนั ช ้น ตตองมีการ า วางแแผนดําเนิ เ นงานนใหเกิดความเจจริญพรอม ๆ กกันไปทัั้งในระดัดับ ทองถิถิ่นและรระดับชาาติดวย ทั้งนี้ เพื่อเปปนการรสรางคววามเจริริญ ใหไดระดับกันทุกสวนของ ว ประเทศศ ดรร. ยุวัฒน ฒ วฒิ วุ เมธีี ไดอธิบายหลัลักการสํสําคัญขออง การพพัฒนาชุชุมชนไวว 7 ปรระการ คือ 1. หลัักความร มรวมมืออของปประชาชน ชน หลักกาาร ดําเนินินงานพพัฒนาชุชุมชนที่สําคัญยิ่งก็คือ กาารเปดโอกาสใ โอ สให ประชชาชนได ไดเขามาามีสวนร น วมในนการดํําเนินงานอยางจริ า งจัจง แ ล ะ จ ริ ง ใ จ ทั้ ง นี้ ด ว ย ก า ร เ ป ด โ อ ก า ส ใ ห มี ก า ร ศึ ก ษ า (Eduucation)) การรรวมพิจารณา า (Con-ccensuss) และกการตกลลง รวมกกัน (Coonsent) ในการรแกปญหาหรือการวางงโครงกการตาง ๆ การทีที่ จ ะต อองเป ด โอกาสใ โ ให ป ระชชาชนเ ข า มามีมี ส ว นร วมก็ เ พื่ อ เป น การให ก ป ระชาาชนได มีมี สิ ท ธิ และเสม แ มอภาคคกั น ในออั น ที่ จ ะมี ะ
สวนรรวมรับผิดชอบบในสังคม ประชาชนจะมีโอกกาสรวมคิ ม ด รวม ว ตัดสินใจ น รวมปฏิ ว บับตั ิ และะ รวมรัรับผิดชออบ 2. หลัักการแสสวงหาผูผูนํา ในการดําเนินงาานพัฒนา น ชุมชนนนั้น เนนในนเรื่องกการคนหหาผูนําและพั แ ฒนาคุ ฒ ณลั ณ กษณ ณะ ของผููนําใหหเกิดขึ้นในชุ น มชน ช เพราะจุดหมายยสุดทายของกา ย าร พัฒนาชุ น มชนนนั้นคือ การใหหประชาาชนพึ่งตนเองไ ต ได การชชวยเหลืลือ หรือการพั ก ฒนาใด ฒ ๆ จะตองเป อ นการชวยเพื่อใหประชาช ป ชน พึ่งตนนเองได ดังนั้น ผูนํนาที่มาจจากชาววบานจึงงเปนเปปาหมายยที่ จะตองสร อ างขึ้นเพื่อรั อ บผิดชอบและ ช ะรับชวงงานได ง ดตอไปแและแมแต แ การปปฏิบัติงานแทน า นหรือเปนเงาขอองเจาหน ห าที่ได 3. หลัลักการททํางานกกับกลุม วัตถุประสงคคของกาาร พัฒนาชุ น มชนนนั้นมุงสร ง างรระบบตาง า ๆ ใหหเกิดขึ้นในชุมชน ม ทั้งนี ง ้ โดยพพยายา มสรางและพั ง ฒ งคการหหรือสถ าบัน ตางๆ ฒนาอง า ใหหม เกิดขึ้นในชุมชน ม กลุ ก มคนนในรูปแบบต ปแ าง ๆ จําาเปนตองพั อ ฒนา ฒน ใหมีมีขึ้น เพ เพื่อเปนสถาบั น บันของปประชาชชน เปปนแหลงกลางใ ง ใน การศึศึกษา การรั ก บแนวคว บแ วามคิดใหม ใ ๆ และเปปนแกนนนําในทาาง ปฏิบับัติ กาารพัฒนาชุ น มชนนทุกชนินดจึงมุงไปสูการทํางานนกับกลุลุม เปนสํสาคัญ
4. หลัลักการสสมทบ หลักการนี้เปนวิธีดําเนิ า นงาาน เพื่ อ การแบ ก บ ง เบาภภาระกการเงิ นของร น รั ฐ บาลล และะเป น กาาร สนับสนุ บ นใหหประชชาชนใชชแรงงานน และะวัสดุออปกรณ ุ ณในชุมชน ช เพื่ อ ประโย ป ยชน ข อ งชุ ม ชนอย ชน า งเต็ ง ม ที่ โดยก ารที่ ก ารดํ า า เนินิ น กิจกรรรมใด ๆ ในชุชุมชน นั้น ปรระชาชนนจะไดรรัับการกกระตุนให ใ เกิดความเสี ค สียสละเพื่อสวนรวมด น วยการสละแรงงงาน วัสดุ ส อุปกรรณของงประชาชน เขาสมททบกับงงบประมมาณ หรืรือ เจาหน ห าที่ของทางร อ ราชการร ดววยวิธีนี้โครงการ โ รตาง ๆ ของกาาร พัฒนาชุ น มชนน จึงใชงบประมมาณขอองรัฐแตตนอย ทําใหงบประมาณ อันจํากั า ดของงรัฐสามมารถใหหบริการรแกประชาชนไไดอยางทั่วถึง 5. หลัักการปร ประสานง นงาน ไดกลลาวแตตตนแลวววา การพพั ฒ นาชุชุ ม ชน นั้ น โดดยตั ว ขอองมั น เ องแล ววไมมี เอกลั อ ก ษณ ษ เดนชัดของงงานแตประการ ป รใด แตตเปนเพีพียงกลลวิธีที่สอดแทร ส รก เข า ไปเสริ ไป มมให ง านนด า นตต า ง ๆ บรรลุ ผลสํ ผ า เเร็ จ อยย า งมั่ น คง ค เท า นัน้ น ด ว ยเหตุ นีน้ี การพพั ฒ นาชชุ ม ชนจึจึ ง ไม ส าามารถ บรรลุ ผล ผ สําเร็รจไดลําพังตัวเอง เ ตองอาศัศัยความมรวมมือของหหนวยงาาน ฉ นกิจกรรรมเพื่อสังคมในนดานแลละรูปแบบบ ตาง ๆ ที่มีหหนาที่เฉพาะใน ตาง ๆ
6. หลักการรั ก บผิ บ ดชอบบรวมกกัน ในนการดําเนิ า นงาาน พัฒนาชุ น มชนนนั้น ความสํ ค สาเร็ า จขอองงานมิมิไดอยูเเพียงแตตไดมีการ า ปฏิบัติงานเสสร็จตามมโครงกการ แตยังมีความมหมายไไกลไปถึ ปถึง การมีมีสวนรั นรบผิดชอบดู ช แลรั แ กษาให ษ ผลงานนั ล นั้น ๆ คงอยูเพื่อ ประะโยชน แก แ ชุ ม ชนนาน ช นเท า นาาน ดั งนั ง ้ น กาารพั ฒ นาควา น าม รับผิดชอบร ด วมกัน จึงเป ง นหลัลักการพพัฒนาชุชุมชนที่สําคัญอีก อยางหนึ ง ่ง โดยเฉพาาะอยางยิ่ง การรทําใหปประชาชชนเขามา ม มีสวนร น วมรัรับผิดชอบ เพรราะจะททําใหประชาชนเกิดความรู ค สึสึก เป น เจ เ า ของง ซึ่ ง จะะนํ า ไป สู ก ารมีมี ค วามรูรู สึ ก หววงแหนนและดู แล แ รักษาาดวย 7. หลักการขยยายผล เนื่องจจากการรพัฒนาชชุมชนนันั้น เปนการพั ก ฒนาในระะบบของการทํางานใน า นดานตาาง ๆ ดัังนั้น กาาร ปฏิบับัติงานพัพัฒนาชุชมชนจึงมี ง กฎเกกณฑ ระเเบียบแบบบแผนนที่ สามาารถจะบบอกผลลที่จะเกิกิดขึ้นไดมากพพอสมคควร โดดยเฉพาาะ อยางยิ ง ่งถาสสามารถถควบคุคุมปจจัยเกี ย ่ยวกกับคนไได ดังนั้น ความมสําเร็จของงานนแตละอยางระะบบการรทํางานนจะตองสามาร ง รถ เปนแบบอย แ างนําไปปปฏิบัติติที่อื่นหหรือกับงานอื ง ่น ๆ ได กล ก าวโดดย
สรุปก็กคือ กาารดําเนินินงานพพัฒนาชชุมชนนันั้นจะตอองสามาารถขยาาย ผลกาารดําเนินินงานอออกไปสูสูชุมชนอื่นื ๆ ได ไ สําหรับเรื่องนี อ ้ในมุมมองขออง ดร.ขนิ ขนิฏฐา กาญจน ก นรังษีนนท น เห็นววา หลักกการพัฒนาชุมชนเป ช นแนนวทางทีที่พัฒนาากรหรือนันกพัฒนา น ของหหนวยงาานสงเสริริมพึ่งยึดถื ด อในกการกระทําการทีที่เกี่ยวขของในการ พั ฒนาชุ น มชชน เพื่ อสร างรู ปแบบคความสัั มพั นธ กั บประะชาชนใใน ลักษณ ณะหุนสสวนตามมแนวควาามคิดในนการพัฒนาชุ ฒ มชชนดังนี้ 1. เริ่มจากสภ จ าวการณ รณที่เปนอยู น ขอองชุมชน ในการ ทํางาานพัฒนาชุ น มชนนควรเริ่มจากสิ่งที่ประชาชนมีมีอยู โดยคํานึงถึง สภาพพแวดลอม ประชาชนน สภาพเศรษฐกิจ นิสัยใจคอ ประเพพณี และททัศนคติของชุมชน มิใชชวางโคครงการเเสียเลิศลลอยผิดจากสภา จ าพ ที่เปนอยู น มากกมาย 2. ดึ ง ประชาช ป ชนเข า มาเกี ม ่ ยวข ย อ ง ด ว ย กิ จ กรรรม พัฒ นาใด น ที่พัฒ นาากรจะจจัดทํา สงที สิ่ ่ จะขขาดเสียยมิไ ด คื อ ควาาม รวมมืมือของประชาชน กลลาวคือ ใใหประชาชนททราบ เขขาใจแลละ ร ว มใในกิ จ กรรมนั ก ้ น ด ว ย ทั้ ง นี้ เพื่ อ ใหห เ ขาสํ าานึ ก ว าเป า น งาาน
ของเเขา ไมม ใ ช ข องงพั ฒ นาากร แตต พั ฒ นากรเข น า มาร วมในกา ว าร ดําเนินินงาน 3. โครงงการทํทํ า งานตต อ งค อยเป อ นนค อ ยไปป ไม ค วร ว เร ง รบดํ รี า เนินิ น ให โ ครงกา ค รสํ า เร็ จอย จ า ง เดี ย ว โโดยไม คํ า นึ ง ถึ ง ช สวนปประกอบบอยางอื่ืน จะตตองระลึลึกไวเสมมอวา งงานพัฒนาชุมชน เปนขบวนก ข าร ที่กอใหเกิ เ ดผลชชา (Sloow Prrocess)) เพราาะ ต อ ง ก า ร ผ ล ใ น บั้ น ป ล า ย คื อ ก า ร พั ฒ น า ค น ( Humaan ค ่มจากงา ม อ Deveelopmeent) นอกจากนันัน้ แลว ควรเริ นงาย ๆ ไปกอน เพราาะการทํทํานั้นจะะไดผลทางจิตใจ ต เมื่อทํ อ างานนเสร็จอย อ างหนึนึ่ง อยางง ง ายดาย ก็มีความอยากที่จะทํางานนชิ้นอื่นตตอไป 4. จะตองยึดความส ค สนใจแลละควาามตองการขอ ง อง ประชชาธิ ป ไตยเป ไ น ก พั ฒ นาากรจะตต อ งกระะทํ า กิ จกรรมซึ นหลั จ ซึ่ ง ประชชาชนสสนใจแและต อ งการ ง เเพราะ การทํ าาเช น นี้ จ ะทํ า ให ใ ประชชาชนกรระตือรือร อ นในกการที่จะให ะ ความรวมมืมือ อาจจจะทําใหหมี แนวโโนมที่จะบรรลุวัวตถุประสงค ร ขของงานน นอกจากนี้ เมืมื่อกระททํา สํ า เร็ร็ จ แล ว ชาวบ านก็ า จ ะ เห็ น ปรระโยชนน แ ละใชช ป ระโ ยชน จ าก า สิ่งนันเพราะ น้ ะเปนสิ่งที่เขากําลั า งตองการ ง
5. ใชหลัลกประะชาธิปปไตยในนการดําาเนินงาาน เหตุตุที่ ตองใใชวิธีนี้กก็็เพราะะการยึดหลั ด กประชาธิปไตยใน ป นการดําเนิ า นกาาร พัฒนา น มีผลลสําเร็จยื จ ดยาวว แมภายหลั า งจากกาารที่พัฒนากรไ ฒ ได ออกจจากชุมชนนี้ไปแล ป ว เขขาก็ยังสามารถ ส ถดําเนินนงานขอองเขาเออง ตอไปปได กาารทํางานแบบปประชาธิธิปไตย พัฒนาากรไมออกคํ อ าสัส่ง ใหราษฎรดํ า า นการพัฒนา าเนิ น แตปปลอยหหรือใหโอกาสแแกราษฎฎร ไดแสดงควา ส ามคิดเห็น อภิภิปราย เลือกหหาวิธีกาาร ตลออดจนกาาร วางแแผนแกกป ญ หาาของเขขาเอง ทัท้ ง นี้ เ พราะพัพั ฒ นากกรมิ ใ ช ผูผู รู ทุกอยาง โดดยเฉพาาะปญหาของชาวบานเอง น ยออมจะทรราบดีกววา ร นมาก คนอืน่ วิธีนจึจี้ ึงเปนวิธีที่มีประโยชน 6. มี ค วามเข ว า นวั ฒ นธรรม าใจใน นธ หมาย ความวว า พัฒนากรจะ น ะตองไมมวางโครงการหหรือกระะทํากิจกรรมใดดที่ขัดกับ ขนบบธรรมเเนี ย มป ระเพณี ณี ห รื อ วั ฒ นธรรรมของงเขา ซึ่ ง จะเปปน ไมเพียงแตรราษฎรไไมรวมมืมือในกิจจกรรมนีนีเ้ ทานั้น แตพฒนากรจ ฒ ั จะ ถูกเกกลียดชัง ไมไดรับความเชื่อถืออยกยองอีกตออไปดวย 7. ใช ผผู นํ า ท อ งถิ่ น ใในระยะะแรก ๆ ผู นํ าท า อ งถิถิ่ น จะชวยพั ว ฒนนากรเผผยแพรความคิคิดและรัรับเปนผูทดลอองกระททํา ปฏิบับัติใหม ๆ เชน วิธีเกษษตรกรรรมแผนนใหม เปปนตน กกอนผูอือ่ืน
เพื่อจะให จ ชาวบ า านเอาอยางในภา า ายหลังเมื่อเห็นประโยชนหรือ ยกตััวอยางแและในรระยะยาาว ผูนําทองถิ่นนี น ้เองจะเปนผูรับหนาที า ่ แทนนพั ฒ นาากรแล ะเป น ตั ว แทนนของรั ฐบาลใ ฐ นระดั บท บ อ งถิถิ่ น ดํ า เนินิ น การ ปกครอองตาม ระบอบบประช าธิ ป ไตตยต อ ไ ป นั่ น คื อ ผลขอองงานพพัฒนาชุชุมชนที่สามารถถพัฒนาาคนไดสสําเร็จแลว 8. ใช ผผู ชํ า นาญ ญเฉพาาะสาขขา ทั้ ง นี้ โ ดยสํ านึ า ก ที่ วว า พั ฒ นากรมิ น มิ ใ ช ผู ชํ านาญ งานในนสาขาใใดสาขขาหนึ่ ง แต เ ปน ป นักประสานงานจึงตองทํางานรวมกับนักวิ ก ชากาารตาง ๆ หนาที า ่ ป ชนใหเปนระเบียบเพืพื่อ ของพพัฒนากกร คือ การรววมกลุมประชา ประโโยชนในนการวาางโครงกการ แลละชวยใใหประชชาชนปฏิบัติตาม า โครงงการนัั้ น ๆ แ ต วิ ธี ก ารทางเ า ทคนิ ค จะต อ งงอาศั ย เ จ า หน าที า ่ วิชากการเฉพาะสาขาา สองฝฝายนี้ประกอบก ร กันเขาเปปนคณะะผูทํางาาน รวมกักัน 9. ทํ า ก ารประะเมิ น ผลตลอ ผล อดเวล า หลั ก การข อนี อ ้ ตองกการใหนันักพัฒนาประเมิ น มินผลการทํางาานของตตนรวมกกับราษฎฎร ในกาารพัฒนนา ทั้งนี้ เพื่อผูกพั ก นพัฒ ฒนากรใหอยูกับงาน เพื เ ่อจะไได
ทราบบปญหาาอุปสรรคอันจะเกิ จ ด ขึ้นระหววางดําเ นินงานนไดจะไได พิจารรณาแกไขให ไ หมดสิ ม ้นไป 10. ทํ า ง านกั บ คนทุ ค ก ชัช้ น ของงสั ง คมม นั ก พั ฒนาต อง อ ทํางาานรวมกักับชนทุกชั้นขอองสังคมม โดยไมมเลือกทีที่รักมักทีท่ชัง ทั้งนี ง ้ ก็เพื่อหวั อ งจะะพัฒนาคนของงทุกชั้นในสังคม ค สําหรับเรื่องนี ง ้ไมเปน ปญหาสํ ห าคัญ ญของไททยแตจะสําคัญมมากในบบางประเทศ 11.. การดดํา เนินงานให น หส อดคคลองกักับ แนววนโยบา บาย ของชาติ คือ ในกาารวางแผผน 5 ป ของตําบลจะต า ตองใหสอดคล ส อ อง กับแ ผน 5 ป ของจัังหวัด และแผผนของจัจังหวัด จจะตองไมขัดกับ ห อ แม แต กิ จ กรรมที ก ่ ไม เ ป นโครง น การก็ จํ าต อ งใให แผน ชาติ หรื สอดคคลองกับบนโยบายของรัรัฐบาลดดวย 12. ตองพั ง ฒนาาทั้งคนนและสิส่่งแวดลลอมไปปพรอม ๆ กัน ทัท้งนี้ หมมายควาามวา จะะมุงพัฒ ฒนาดานใดด น านนหนึ่งยอมไมได ไ เชน มุมงแตพัฒนาดานวั า ตถุ สรางสะพาน ทํทาถนนน ขุดบอน้ํา แตไม ไ พัฒนาคนไป น ปพรอม ๆ กัน ไม ไ ใหการศึ า กษาาแกเขาใในการดํดําเนินงาาน ดังกลลาว เชน ใหการศึกษาเพื่อใหเขารูจักคุ ก ณคาขของสิ่งเหล เ านี้ให ใ รูจักชชวยบํารุงรักษาา เพื่อใหหคงทนถาวรตอไป เขขาจะไดเริ่มทําสิ่ง
อื่น ๆ ตอไป ดังนั้น การพัฒนาจึ ฒ งควรพั ค ฒนาทั้งสองด ส านไปพร น อม อ กัน ท พ ยาากรธรรรมชา ติ ใ นทท อ งถิ่ นให น เ ป น 13. ใช ทรั ประโโยชน พัฒนากรรทําหนาที่เปนผผูกระตุนเตื น อนยยั่วยุใหประชาช ป ชน เกิ ด ความคิ ค ด เ ริ่ ม และเกิ ดความมต อ งกาารในอั นนที่ จ ะใใช ค วามมรู ดริ ความมสามารรถของตตนเขามามี ม สวนร น วมในนการชววยกันสรางสรรรค ความมเจริญใหกับทองที อ ่ของงตน นออกจากนีนี้ ยังพยยายามสสงเสริมให ใ ประ ชาชนรูรู จั ก ใช ท รั พ ยาากรในนท อ งถิ่ นของตตนที่ มี อยู อ เ ข า มา ม อ ่อเกินความมสามารถของปประชาชชน มีสวนรวมใหมากทีที่สุด ตอเมื ะ ่นมือเขามาชชวยเหลือ การทีที่จะใหประชาช ป ชน แลว ทางรัฐบบาลก็จะยื ได เ ข า มามี สส ว นร ว มในกาารใช ท รั พ ยากรรของทท อ งถิ่ น นี้ จะเปปน ผลใหหประชชาชนเกิดความมรูสึกเปปนเจาของในวััตถุที่สรางขึ้นมา ม และเกิดความมหวงแหหนเมื่อชํชารุดก็ชชวยกันซซอมแซม สําหรั า บ ดร.นิ ด รนดร ัน จงวุฒิ ฒิเวศย มีควาามเห็นววา หลักการพั ก ฒ ฒนาชุมชนที ช ่แทจริง คือ หลักประชาช ป ช ชน 1.. เริริ่มตนที่ประชาชชน ยืนจุดเดีดียวกับประชาช ป ชน มองโโลก มอองชีวิต มองปญหาจา ญ ากทัศนะะของปรระชาชนน เพื่อให ใ
เขาใจจปญหาา ความมตองกาารของปประชาชน จิตใจจของปรระชาชนน
เพพื่อใหเขขาถึงชีวิวิต
2. ทํางานร ง วมกั ม บประชาชน ปร ชน (ไมมใชทํางานให ง แ แก ประชชาชน เพราะจะททําใหเกิดความมคิดมาทวงบุญคุ ญ ณจาาก ประชชาชนในนภายหลลัง) การรที่จะทําให า ประะชาชนเเขาใจปญหาขออง ตนเอองและมีมีกําลังใจจลุกขึ้นต น อสูกับบปญหาา ชวยยกันคิด ชวยกักัน แกไขป ข ญหาานั้น ยอมมี อ หนนทางที่จะกระท จ ทําไดโดยไม ด ยาก า หากเเขาใจปญหาแลละเขาถึงจิตใจปประชาชชน 3. ยึดประชาชน ป ชนเปนพระเอก พ ประชาาชนตองการเปปน ผูกระะทําการรพัฒนาาดวยตนนเอง ไไมใชเปนผู น ถูก กระทําหรื า อเปปน ฝายรรองรับขขางเดียว ย เพพราะผลลของกาารกระททําการพพัฒนานันั้น ตกอยูที่ประชาชนโดยตรง ประชาาชนเปนผู น รับโชชค หรืรอเคราะะห จากกการพัฒนานั้น จากหลักการพั ก ฒนาชุมชชนที่ไดกล ก าวมาา จะเห็นได น วา งานพ พัฒนาชชุมชน ขึ้นอยยูกับปรระชาชนนเปนสําคัญ กลลาวคือ มุงใหหประชาาชนดําเนินกิจกรรมขอ ก องตนเอองดวยตตนเองแลละเพื่อ ตนเออง หลักการอั ก นสํ น าคัญยิ่งของกการพัฒนาชุมชชนก็คือ การที่
จะตองให อ ประชาชน ร นเกิดความคิดริเริ่มในกิกิจกรรมมตาง ๆ ของ ชุมชนนและการเขามามี ม สวนร น วมในนการดําเนินงานนในทุกขัขน้ ตอนน นด จงวุฒ ฒิิเวศย ไดเสนนอ นออกจากนีนี้ ดร. นิรันดร เพิ่ ม เติ ม ในนส ว นขของจุ ด มุ ง หม ายของงการพัพั ฒ นาชชุ ม ชนวว า ห กการที่มีจุดหมาย ด 3 เชิง ในการพัฒนา น การพพัฒนาชุชุมชนมีหลั ทรัพยากรมนุษยและชุ ล มชนนมนุษย ดังนี้ 1. จุดหมา มายเชิงกระบวน ก นการ (P Processs Goal)l) เปน อ่ รพัฒนาาความคิคิด/จิตใใจมนุษยย ใหคิด กระบบวนการรตอเนืองในกา พึ่งตนนเอง / มีจติ ใจเอื้อเฟอช อ วยเหหลือเพือนมนุ อ่ ษษย 2. จุดมุง หมายเชิ ห ชิงสัมพันธภาพพ (Relattionshipp Goall) เปนการทํ ก าใใหมนุษยยมีความสัมพันธ น ที่ดีตอกั น รววมมือรวมใจกั ว น ทํางาานเพื่อกันและกกัน คือ เพื่อกลุม 3. จุดมุง หมายเชิ ห ชิงการงงาน (Taask Gooal) เปนการ น ทํางาานพัฒนาความ น มเปนอยูยูของมนนุษย เพืพื่อความมอยูเย็นเป น นสุข
...จุจดมุงหมายข ห ยของกการพัฒ ั นาชุชมชน....
จุดมมุงหมายย คือ... ชุมชนที ชน สขสมบู ส่ ุขส รณ ณ ชุมชนที ชน ส่ ขสมบู ขุ ส รณ ณ เพรา ราะประชชาชนอยูยเย็น เป เปนสุข ประช ะชาชนอยู อยูเ ย็นเปปนสุข เพราะ าะความเ มเปนอยูยดีขนึ้ ความ ามเปนออยูดู ีขนึ้ เพราะ าะการงาานการออาชีพดีขนึ้ การง รงานดีขึขน้ึ เพราะะทํางานเ นเปนระบ ะบบกลุม ระบบ บบกลุมมี ม มีประสิสิทธิผล เพราะส ะสมาชิชกมี ก ความมสัมพันั ธตอกัน ความ ามสัมพันธดีตอกัน เพราะปประชาช ช ชนมีคววามคิดจิตใจ พึ่งตนเอองและช ะชวยกันั เอง ความ ามคิด จจิตใจ พึพ่งตนเอ นเอง เพร พราะชุมชนสุ มช ขสสมบูรณ ณ
ความห มหมมายยขออง ชุมชนน ชมช
ควาามหมมายขอองชุมชน ช รศศ. ปาริชาติ ช ว ยเสสถียร มีความมเห็นวา "ชุมชน” วลั ชน เป น คํค า ที่ มี กการนํ า ไปใช ไ กั น อย า งงกว า งขขวางแลละใช ใ นลั น ก ษณ ณะ แตกตางกันออกไป น ปจึงมิอาจกล า าววไดวา “ชุ “ มชนน” เปปนคําที่มี ความมหมายยแนนอนตายตัตัวเพียงประกา ง ารเดียว อาจพิจารณ ณา ไดหลายแง ล ช กาายภาพ สังคม วิทยา จิตวิทยา ย มุม อาทิ ปรัชญา ในบาางครั้งคความหมมายของชุมชนนไมไดจํจํากัดอยูยูกับคววามหมาาย ที่ใหความสํ ค สาคัญกัับอาณาาบริเวณ ณทางภูภูมิศาสตตร หรือ บริเวณ เล็ ก ๆ ที่ หหมายถึ ง หน ว ยทางกการปก ครองใ นระดั บหมู บ บ าน า ม จจะมีทั้งรูปธรรรมและนนามธรรรม เทานั้น ความหมายยของชุมชนอาจ มีหลาายขนาดและหหลายระะดับ ตั้งแตระดัับหมูบาาน จนกกระทั่งถึง ระดับโลกก็ บ ไ ได คววามหมาายของชชุมชนอาาจเปรียบได ย กับคํ บ าวา “สังฆะ” ฆะ ในคววามหมาายของหหมูคณะะ เปนชุมชนแหหงกัลยาาณมิตร คือ กาาร ที่บุคคลมาอ ค อยูดวยกันเริ่มตั้งแตผูผูนํา (พระศาสสดา) เปปน กัลยาาณมิตร คือ ผูที่จะชวยเกื ว ้อหนุ ห นผูอื่นในกาารพัฒนาชี น วิตที่ดี ใหเปนชี ป วิตที่เจริญงอกงาม ง ม และผูผูที่มาอยูยูดวย (พพระภิกษุ ก ) ก็มา ม ชวยกกัน เอื้อออาทรตตอกันใหหแตละบุคคลพพัฒนาตตนใหเขาถึงชีวิวิต
ที่ดีงามขึ า ้น เมื เ ่อแตละบุ ล คคลไดรับประโยช ป ชนจากสังฆะหหรือชุมชน ช แตละบุ ะ คคลนั้นก็ตองเป อ นสสวนประะกอบหรืรือสวนรรวมที่ดี เพื่อชวย ว เอื้อเฟฟอเกื้อกูกลตอสังฆะหรืรอชุมชนนดวยเชชนกัน คววามเปนชุ น ม ชนนอาจห มายถึ ง การทีที่ ค นจํ า นวนหนึ น นึ่ ง เท า ใดก็ ใ ไ ด มี วั ต ถุ ป ระสงงค ร ว มมกั น มี การติ ก ดดต อ สื่ อ สารหรืรื อ รวมกกลุมกัน มีความมเอื้ออาาทร ตอกั อ น มีการเรี ก ยนรู น รวมกกันในกาาร กระททํา มีการจั ก ดการ เพืพื่อใหเกิดความ ด สําเร็จตตามวัตถุถประสงงค รวมกกัน อยย า งไรก็ก็ ต าม การใหห คํ า นิ ย ามชุ ม ชชนจํ า นวนมา น าก มั ก จ ะระบุ ถถึึ ง องค ประกออบที่ สํ าาคั ญ เกี่ ยวกั บ ที่ ตั้ ง หรืรื อ อาณ ณา ว น นึ่ง บริเวณของ ชุมชนออยูดวย ซึ่งหมมายถึง การทีที่คนจํานวนหนึ ที่อาศศัยอยูในพื น ้นที่แห แ งหนึนึ่ง มีความเชื่อ ผลประะโยชน กิจกรรรม และมีมีคุณสมมบัติอื่นที่คลายคลึ ย งกัน คุณลัักษณะเหลานีมี้มีลักษณ ณะ เด น เพี ย งพพอที่ จ ะ ทํ า ให สมาชิ ส กนั ก ้ น ตรระหนั กกและเกืกื้ อ กู ล กั น ง ประกกอบดานพื า ้นที่ก็มิไดจํจํากัดอยยูเฉพาะะพื้นที่ขนาดเล็ ข ล็ก แตองค หรือหน ห วยททางการรปกครรองระดัับพื้นฐ านเทา นั้น ชุมชนอาาจ หมายถึง กลุมคนที ค ่ใชชีชีวิตรวมกั ม นตั้งแตระดัดับครอบบครัวไปปสู บ อญาติ ญ จนนถึงระดัับหมูบานและใ า ใหญกวาาระดับหมู ห บาน ระดับเครื
น อ ก จ า ก ก า ร ใ ห ค ว า ม ห ม า ย ว า ชุ ม ช น ต อ ง มี องคประกอ ป บทางพืพื้นที่แลวงานเขขียนบาางชิ้นตีคความหหมายขออง คําวา “ชุมชชน” ในรระดับเดีดียวกับคคําวา “สสังคมหหมูบาน” น ซึ่งเปปน หน วยของ ว สั ง คม หรื อ หน ห ว ยททางกา รปกค รองขนนาดเล็ล็ ก ในระะดั บ พื้ นนฐานทีที่ มี ก าร อยู ร วมมกั น ขอองกลุ ม คนจํ า นวนหนึ น นึ่ ง ในพืนที น้ ่แหงหนึ่ง เพื เ ่ออาศัศัยทรัพยยากรธรรรมชาติติในบริเวณนั้นใน ใ การดดํารงชีววิิต โดยยเหตุที่มีมีคนกลุลุมดังกลาวอาศศัยอยูรรวมกันใช ใ ทรั พ ยากรแและกฎ เกณฑ ต า ง ๆ ทั้ ง นี้ ชุ ม ชนหหมายถึถึ ง สั ง คม ค ขนาดดเล็กในนชนบททที่ยังไมมพัฒนาา หรือสังคมหหมูบานที่สมาชิชิก ของสัสังคมยังมี ง ความมสัมพันธ น แบบเเครือญาาติและยยังสามาารถรักษา ษ แบบแผนกาารดํารงชีชีวิตบางงสวนไดด ชุมชนนอาจจะะไดรับการนิ ก ยาม า ในลักษณะต ก ตาง ๆ กัน ไมวาชุมชนจะมี ช ก คํคานิยามอยางไไร ควาามสําคัญ การให ของความเปปนชุมชนก็ ช คือ การทีที่กลุมคนนไดสสรรางสรรรคบางสิสิ่ง บางออย า งขึขึ้ น ด ว ยตนเอ ย อง เช น ความมสั ม พั น ธ ร ะหหว า งกักั น คุณลัลกษณะะ หรือ อัตลัักษณ และ แ กาารทํางานนรวมกักัน ควาาม เปนชุมชนมิมิใชสิ่งที่คงที่อยู อ ตลออดเวลา อาจเกิกิดขึ้นและสลา แล าย ไปไดด ในบาางขณะกก็มีควาามเขมแข็ แ งเพื่อเผชิ อ ญกับสถานนการณ ณที่
ยุ ง ยาก ย แตต ใ นบางงขณะก็ก็ อ าจจจะไม มี พลั พ ง แลละสู ญสลายไ ญ ส ไป หรื ออาจจะ อ ะฟน ตััวขึ้น มาาใหมออีี ก ก็ได มี ก ารรปรับ เปปลี่ย นไไป ตามเ มเงื่อนไขขและสภ สภาวะแววดลอมต ม าง ๆ รศศ. ปาริชาติ ช วลลัยเสถี สถียร ยังได ไ กลาววไวอีกวา ชุมชน เปนคํคาในหลลายควาามหมายยและนําามาใชในหลาย ใ ยลักษณ ณะ และ ไดแบบงชุมชนนออกเปปน 4 ลักษณะ ดังนี้ 1) ชุมชนหมู ชน บ าน า น แบงงเปน 2 ฐานะ คือ 1.1) หนวยพื ย ้นฐาน านแหงการพึ ก ่งตตนเอง การนินิ ย ามว าชุ ม ช น คื อ สั ง คมมหมู บ าน า เป น การมอ ก ม ะต อ งตั้ งอยู ง บ นพื น ้ น ฐา นความมสั ม พั นธ น งว า ชุมชนจะ ของผูผูคนที่รจู ักกันอย อ างใกลลชิด มีการใช ก ประโยช ป นจากในนพื้นที่ นั้นรวมกั ว น และมีกิจกรรมเพื่อการดํารงชีชีวิต ซึ่งงมีโอกาาสเกิดขึ้น เปนปกติ ป ในหหนวยททางสังคมขนาดดเล็กที่คนกลุ ค มหหนึ่งตั้งบบานเรือน อ อยูดวยกั ว น ระบบคความสััมพันธเป เ นแบบบครอบบครัว เครือญาาติ มีการรแลกเปปลี่ยนพึงพา ่ รววมทั้งคววามขัดแย แ ง ที่สสํําคัญคือ ชุมชน ช หมูบานเปนระบบพื น พื้นฐานนของสังคมที่มีศัศกยภาาพในกาารจัดใหหมี กิ จ ก รรมต าง า ๆ เพืพื่ อ ตอบบสนอง ความตต อ งการรของคนทั้ ง ทาาง เ กิจ สังคม ค วัฒนธรรมมและจิตตใจ ในรระยะแรรก กายภภาพ เศรษฐกิ
ชุมชนหมูบานเป า นลัลกษณะะที่เกิดขึ้นในสัังคมขนนาดเล็กในชนบบท ห บานที น ่สมาาชิก หรืรือชาวบบานหาอยูหากิกินกับธรรมชา ธ าติ หรือหมู พึ่งพาตนเองงและไมมคอยถูกจั ก ดการรโดยรัฐ 1.2) หนวยทางกา ย รปกครรอง หมูบานเป า นหหนวยททางสังคคมระดับฐานล บ าง า ที่ มี ความสั ค มมพั น ธ เป เ น ลํ า ดัด บ ช ว งงชั้ น กั บ ระดั บ ที่ เ หนื อ กว า ตาาม โครงสรางทาางการปปกครองงที่ประกกอบดวยหมูบาาน ตําบล บ อําเภภอ ม มู บ า นเปป น ชุ ม ชชนที่ มี พืพื้ น ที่ ท าง า จั ง หววั ด และะประเททศ ชุ มชนหมู ภูมิศาสตร ศ นนัยของการนิยามหมู ย บบานใหติดกับพพื้นที่เกิดขึ้นจาาก การทีที่รัฐพยาายามรววมศูนยอํานาจแและแบงพื ง ้นที่เปนหนวยย ว อย ๆ กําหนดใหหน ห วยยอยรวมมกันเปนหน น วยใหญ ย ขึ้น มีกลไกกา ก าร บ ้นเพื่องายตอการปปกครองง ซึ่งจําเป า นตอง อ ปกครองเปนลําดับชั ณะของ ความเเป น ชุ มชนหมู ม มู บ า นทีที่ สั ม พั นธ น กั บ รั ฐ มอง ลั ก ษณ า ควาามสัมพัันธกับรัฐมาโดดยตลอดดเพียงแแต จะเห็ห็นไดวา หมูบานมี จะมี ความสัสั ม พั น ธ ใ นเรื่ องใดแล อ ละมากกน อ ยเพีพี ย งใด ในแต ละ ล อ าาใจไดอย อ างเปปน ชวงเเวลา ดัดงนั้น ความเปน ชุมมชนไมอาจเข เอกเททศ หากกตองเชืชื่อมโยงงกับควาามสัมพัันธกับรัฐ ชุมชน ช หมูบานสื่อคความหมมายใหเขขาใจถึงงการกรระจุกตัววของบาน า
หลายย ๆ บาน า หรือหลายคครัวเรือนนในพื้นที น ่แหงหหนึ่งหรือในระบ อ บบ นิเวศศนแหงหหนึ่ง และเปนหนนวยสังคคมขนาดดเล็กที่สุสด ที่ทางราชก า าร กําหนนดใหเปน “หมูมูบาน” มีความห ค มายเปนหนวยทางกา ย าร ปกครองของงทางราาชการ ซึ่งในนความจจริงแลวความเปปนชุมชน ช ใ บานหรือ ดํารงซซอนอยูในทั ใ ้งหมดหรือบางส อ วน ว อาจจจะไมมีในหมู ของหหมูบานก็ น ได 2) ชุมชนในฐาน ชน นะขบววนการปประชาชชน ความมเป น ชุ ม ชนใ นฐานะะขบวนนการท างสั ง คม ค (Soccial moovemennt) มีนันัยของกการรวมมตัวของงกลุมคนนโดยกาาร มีสวนร น วมอยยางกวางขวาง า เพื่อสรางพลั า งในการขั ใ ขับเคลือน ่อ ใหเกิดการเปปลี่ยนแแปลง ซึ่งสาระสําคัญมิใชอยูททีี่ปริมาณ ณของคคน ที่มารรวมตัวกัน แตตอยูที่สํสํานึกเชิชิงอุดมกการณแและกระะบวนกาาร ในกาารจัดกาารเพื่อบรรลุ บ วัตถุประะสงครวมกั ว น คความเปปนชุมชน ช ในลักษณะนี ก นี้เห็นไดดชัดเจนนในพัฒนากา ฒ รของปประชาสัสังคมแลละ เครื อข อ า ย ปประกอ บด ว ยสสมาชิ กที ก ่ ห ลา กหลายย ทั้ ง ป ระชาชชน ปจเจจกชน องค อ กรอิิสระสาาธารณ ณประโยยชน ภาาครัฐ ภาคธุ ภ รกิจ เอกชชน โดยสมาชิกของชุ ก ม มชนไม จจําเปนที่จะตองงมีความมสัมพันธ น กัน อ ย า งใก ล ชิ ด มี คุณ ลั กษะที ก ่ ค ล า ยคลึลึ งกั น หหรื อ มี ความเป ค ป น
แบบเดียวกััน ชองททางการรสื่อสารรก็ไมจํากัดวา จะตองเป ง นแบบบ า าตากกันโดยตรง มีทางเลือกในกการติดตตอ การพพบปะเหห็นหนาค สื่ อ ส ารในหหลายรู ปแบบ มารวมมตั ว หรืรื อ เชื่ อ มมโยงกัั น โดยยมี น ป ญหาหรื ญ อกระทํทํ า การบบางอย าง า วั ต ถุ ประสง ค เ พื่ อ รร ว มกั นแก ใหบรรลุ ร วัตถุถประสงงคที่มิใชเรื่องผผลประโโยชนเฉฉพาะตน เฉพาาะ กลุ ม แต เ ป นนผลปรระโยชนน ใ นวงกกว า งแ ละรวมมไปถึ ง การสร ก า าง ก สังคมขึ้นมาใหม น มดวย ระเบียบกติกาของสั 3) ชุมชนแนวม ชน มนุษยนินิยม หรืรือ ชุมชชนเชิงอดมคติ อุ ิ ชุ ม ชนในแ ช แนวมนนุ ษ ยนิ ยมนี้ อ าจเรี ยกได ย วว า แ ดของชุมชนเชิ ม งอุดมคติติซึ่งมีความคิ ว ดวาชุมชนต ช องกกอ เปนแนวคิ ใหเกิดมิตรภภาพ ความเอื้ออาทรร ความมั่นคงแและควาามผูกพัน มีวัฒนธรรมประเพณีของตตนเอง มีความเปนอันนหนึ่งอันเดี น ยวกักัน น ่งที่เกิดโดยธธรรมชาาติอยูแลลว และะรัฐไมคอยได เขขา ซึ่งเชืชื่อวาเปนสิ มายุงเกี ง ่ยวกักับชีวิตของชุ ข มชนมาก ช นัก ความมเป น ชุ มชนในนแนวมมนุ ษ ยนินิ ย มนี้ มีมี ลั ก ษณ ณะ ที่นาสนใจ ส คือ 3.1) ไมมไดใหคความสนนใจหรืออความสสําคัญกับ ณาบริเวณ ณทางภูมิศาสตตรหรือพื้นที่ อาณ
3.2) เนนคววามสัมพันธระหวางเพืพื่อนมนุนุษย 3.3) เปนลัักษณะคความรูสึสึกเชิงอัตวิสัยของควา ข าม เปนชุชมชนหหรือแบบบแผนในนอุดมคคติ กลลาวคือ นนําเสนออลักษณ ณะ ชุมชนนที่ควรรจะเปนชุชมชนทีที่ดีหรือชุชมชนในนอุดมคคติ 4) ชุมชนในรู ชน ปแบบให ป หม หรือ ชุมชน ชนเสมือนจริ อ ง (Virrtual Commun C nity) ชุมชนนในรูปแบบใหหมเกิดขึ้นพรอมกับกาารพัฒนา น เทคโโนโลยีและป แ ญหาของ ห สังคมสสมัยใหมมที่ทวีคววามซับซ บ อนแลละ รุนแรรงขึ้น กการพิจารณาป า ญหาแลละแนวททางแกไขปญหาไม ห อาจ า จํากัดอยู ด ในปปริมณฑ ฑลของชุชมชนที่มมีีอาณาเเขตทางงภูมิศาสสตรเล็ก ๆ ไดเพียงลําพัง ญ เกิดจากอิอิทธิพลภายนอ ล อก เพราะะบางปญหาก็ ซึ่งบาางครั้งการแก ก ไ องกการการรรวมกําลังความรวมมือ แลละ ไขต ทรัพยากรจากภายยนอกในนรูปของงการปรระสานคความรวมมือกัน ง างขขวางและมีประสิสิทธิภาพ า ซึ่งเปปนเหตุผลคลายกับที่มา ม อยางกว ของชชุมชนปประชาสัสังคม ชุมชนนในรูปแบบใหหมมีลักษณะเปปน “ชุมชนไร ช พรมแดน พร น”ในควาามหมายที่สมาาชิกหรืออผูสนใจจสามารรถ เข า รร ว มไดด โ ดยไมม จํ า กั ดแหล ด งงที่ อ ยู ตราบ เท า ที่ ขข า ยขออง เทคโโนโลยี การสื ก ่ อ สารครรอบคลุ มถึ ง อ าจจะเปป น ลั ก ษณะขอ ษ อง
“ชุมชนทางอ ช อากาศศ” เชน รายกการวิทยุชุมชน ชุมชนเครือขาย า อิ น เ ตอร เ น็ ต ฯลลฯ อาจจกล า วได ว ว า เป น ชุ มชนทีที่ ส มาชิชิ ก า นตองอาศั อ ยอยู ย ในเเขตพื้นทที่เดียวกกัน ไมจจําเปนววาสมาชิชิก ไมจําเป ตองพพบปะหหนาตากกันโดยตตรง แตเปนชมชนที ชุ ่ออาศัยเททคโนโลลยี การสืสื่อสารแและเทคโโนโลยีสารสนเท ส ทศเปนเครื เ ่องสสานความสัมพันธ น และจิจิตสํานึกร ก วมขอองสมาชิชิก ชุมชนนแบบนี้มมีขอดีกว ก าชุมชน ช แบบบอื่ น ตรงงที่ ว า ไม ไ มี อ คติ ค เ กี่ ย ววกั บ เพพศ อายุยุ เชื้ อ ชาติ ช สี ผิผิ ว เผาพันธุ รูปปรางหนนาตา เสีสียงพูด อากัปกิริยาของสมาชชิกชุมชน ช เสมือนจริ อ ง เปนเครืรื่องมือทีท่เชื่อมโโยงผูที่มีมความสนใจรวมกั ว นเขขา ดวยกกัน ในชชุมชนแแบบเดิมเราจะ ม รูจักผูคนต ค อเมืมื่อไดพบปะหนนา คาตาา และะตองคบบหาสมมาคมกัับผูคนจจํานวนไไมนอยกว ย าที่จะ จ พบผูผูที่มีควาามสนใจจในเรื่องบางเรืรื่องเหมือนกับเเรา แตตในชุมชน ช ประเเภทนี้ เ ราสามมารถเขข า ถึ ง แหหล ง ที่ เราสนใ เ ใจได อ ยย า งทั นที น นอกจากนี้ยยัังมีขอดี คือ ชวยคัดดสรรกลลั่นกรองขอมูลที ล ่จําเปปน และททันสมัย โดยไมมตองเก็บรวบรรวมไวมากมายเชนแตกอน ใในประเเทศตะววันตกมีมีการพยยากรณถถึึงลักษณะควา ษ าม เปนชุชมชนในนอีก 200 ปขขางหนาว า า ชุมชนจะออยูในรูปแบบขอ ป อง องคกรรั ก ฐ ททองถิ่น องคกรเอกชนที่กอตัตวขึ้นโดยการรวางแผผน
ผานททางเครืรือขายคคอมพิวเตอร เ เปนพื้นฐาาน และการพัฒนาจะอ ฒ อยู ในลักษณะข ก องกิจกรรรมควาามรวมมืมือทางเททคนิคและการมี แ มีสวนรวม ว ของรัรัฐ เอกชชน และะกลุมคนนในทองถิ ง ่น รศศ. ปาริชาติ ช ไดดสรุปไววา คววามเปปนชุมชนนั ชน ้นเปปนเรื่องขของคววามสัมพั มพนธและ ล ความมเกาะเเกี่ ย วกักั น ของงกลุ ม คคนในระะดั บ ตาาง ๆ ในนมิ ติ ท าง า วัฒนธรรม น ม อํานาจจและผผลประโโยชน ดัดงนั้น คความเปปนชุมชน ช อาจแแทรกออยูกับประสบก ป การณในนชีวิต ประจํ ป าวัวน ซึ่งเกิดขึ้น ไดตั้งแตในชุมชนขขนาดเล็็กที่สมา มาชิกมีความสั ว สัมพันธทางสั ท งคม ค แบบส บสวนตัวั รูจักกักน ชวยเหลื ชว ออกัน ในนอาคารชุด ในนโรงงาาน อุ ต สาหกร ส รรม ไปจนถึ ไ ถึ ง ควา มสั ม พั น ธ แ บบบ “เคครื อ ข า ย” ย ประะเภทต าง า ๆ ตลอดจ ต จนในนข า ยเททคโนโล โลยี ก ารรสื่ อ สาร สา ที่เชอมโยงใ ชื่อ ใหมนุษย ษยสามารถติดตตอกันได ไดทั่วโลลก คววามเปนชุ น มชนนมิไดหมมายถึง ความมสัมพัันธซึ่งเปปน อัน หนึ ห ่ง อันนเดี ยวกกั น ที่มีแต แ มิ ต รภาพแล ร ละควาามเอื้ ออาทรใใน ชุ ม ชนขนาด ช ดเล็ ก หรื ห อ ชุ มชนตาม ม มพื้ น ทีี่ เ ท า นั้ น แม ว าประเด็ า ด็ น สํา คัั ญของงความเ มเปน ชุมชนจะอ ม อยู ที่ มติ มิติของกการแบบ งปน แลละ
ควาามร ว มมมื อ รร ว มใจจกั น ในนชี วิ ต มนุ ม ษ ย ก็ ต ามม เพราาะ ความมหมายยของชุชมชน เชน ว า นี้ อาจจทํ า ใหห เ รามืดบอดต ด ตอ ควา มขั ด แยย ง และะความไ มไม เ ท า เที เ ย มกักั น ที่ ดํ า รงอยู ในสั ใ ง คม ค และเเขาใจววา ชุมชนเป ช นหน นห วยอิอิสระทีที่คนในชุ นชุมชนคควรไดรัรับ การกกระตุนส นสงเสริ สริมใหรับผิดชออบตอการวิ ก เครราะหปปญหาแลละ การแแกไขปญ ญหาอันมี น เหตุและผลจ แ จากภายยในชุชมชนเอง ม ง คววามเปป น ชุ ม ชนไม ชน ไ ด มี ค วา มหมายยที่ ต ายยตั ว แตต มี ความมเคลื่อนไหวเ อ เปลี่ยนแปลง นแ การใใหความมหมายยเกี่ยวกักับ ชุมชน จึงเปปนสื่อที่ใชในการอธิ น ธิบายคววามสัสมพั ม นธทางสั ท งคม ค หรื อการจั อ ั ด ระบบ บบควา มสั ม พั น ธ ใ หม ห ทั้ ง กกั บ ภายยในแลละ ภายน ยนอกชุชมชน ม และมี แ เครื ค อขายยของคความสัสัมพันธทีที่ซอนทัทับ กันอยู อ ควาามเปนชมชน ชุ จึงเปนทัท้งขบววนการแและกระะบวนการ ของ ประชา ชาชนในก นการปรัรับ ตัวเพืพื่อสรางความ า มสัม พันธ หรืรือ วั ฒ นธรรม น มทางกาารเมื อ งในรู ปปแบบใใหม ที่ ปประชาชชนมี สทธิ สิ ท ในกการกํ า หนดโค ห ครงสร สร า ง ระะเบี ย บ กติ ก า และะควบคุคม ทรัพยากรขอ พย ของตนเอ เอง
วิธกี ารรพััฒนาชุชมชชน
…วิธีธกี ารพพัฒนาชุ นา มชน... ชน โดยสวนใใหญนักวิ ก ชากาารดานกการพัฒนาชุมชนจะแบ ช บง วิ ธี ก ารพั า ฒ นาชุ น ม ชนเป ช น 2 วิ ธี คื อ วิ ธีธี ก ารใหห ก ารศึ กษาแลละ วิธีการทํ า างานกับกลลุมคน ไดแก ส ตย บุญชู ญชู ปรมมาจารยยดานกาารพัฒนา น อาาจารยสานิ ชุมชนน กลาวววา การรปฏิบติตั งิ านพัฒ ฒนาชุมชนนั ม ้นมมี 2 วิธี คือ 1) การใ รใหการศึ รศึกษาออบรมนอ นอกระบบบโรงเรีรียน คือ การทีที่คนเราาจะดํารงงชีวิตอยยูในชุมชนด ช วยความผ ย ผาสุกนั้น การใให การศึศึกษาอบรมนออกระบบบโรงเรียนเปนการเต น รีียมตัวเพื ว ่อชีวิวิต และเปนขบววนการตตลอดชีวิวิต ดังนัน้น บุคคลในชุ ค มมชนจึงตองเรียน ย เ พื่อใหชีวิวิตอยูไดดในลักษณะพอดี ไมมวาบุคคล ค นั้น ๆ รูอยูเสมอเพื จะมีอายุ อ 18 หรือ 80 8 ป ก็ตามเป ต นนการเพิพิ่มทักษษะในการรประกออบ อาชีพประจํ พ าวั นขอองเรา เพื เ ่อให มีมี รายไดด เพิ่ มขึ้ น ทั กษะในกา ษ าร แก ป ญหาในนการดํารงชี า วิตและทั ต ทั กษะในนการรู จจั กตั ด สิน ใจดวย ว ผ น ที่ จ ะทํ า ให บุ ค คลเหล ค านั้ น สามารถ ส ถปรั บ ตั ว เข า กั บ เหตุ ผลอั สถานนการณ ณของสังคมที่กาลั าํ งเปลียนแปล ่ ลงอยางซับซอนได น
2) การรปฏิบัติงานดววยระบบบกลุม คือ การรนําบุคคล ค ในชุมชนเข ม า มกันเปนกลุ ามารวม น มอันทําใหหเกิดพลลังความมสามารรถ กลุ ม มี อิ ท ธิ พลเหนื พ นื อ บุ ค คล ค ถ า หากกลุ ห ลมมี ค วาามเข มแข็ ม ง ก็ จะ จ พ งการรตอรองสรางผลลประโยยชนรวมกั ม นสราง สามาารถทําใใหเกิดพลั เสริ มความ ม มั่ น คงททางสั ง คม เศรรษฐกิ จ การเ มื อ ง ก ารศึ ก ษา ษ วัฒนธรรมข น ของบุคคลในชุ ค มชนไดดเปนอยยางดี คความสํสาเร็จขออง การปปฏิบัติงานพั ง ฒนาชุมชนนั ช ้นขึ้นอยูกับกิจกรรรมของงกลุมแลละ สมาชิชิกกลุมว ม ามีพลังความมสามารรถในกาารพัฒนนาตนกันเองมา น าก นอยเพียงใดด รศศ. ดร. อาภรณ อ ณพันธ จันทรสวาง แแหงภาคควิชากาาร พัฒนาชุ น มชนน คณะะสังคมสสงเคราะะหศาสตร กลาวววา วิธีการ า พัฒนาชุ น มชนนโดยทััว่ ไปมักนิยมใชชใน 2 วิธี คือ 1) การใหหการศึศกษาชุ ก มชนเพื มช ่อการพั ก ฒนา ฒ (Coommunnity Educcation forr Development o = CED) มีความหหมายแยยกเปน 2 ตอน คือ 1.1) การรใหการรศึกษาชชุมชน (Communiity Educcation = CE)) ซึ่งหมมายถึง การกรระตุน สงเสริมให ม คนใใน ชุมชนนเรียนรูรูถ ึงสภาาพปญหา ห ขอจํจากัด และ คความตองการที อ ่ แทจริงในชุมมชนของงตนเองง
1.2) การใหหการศึศึกษาเพืพื่อการพัพัฒนา (Devvelopmeent Edducation = DE) D หมมายถึง การกรระตุนแลละ สงเสสริมใหคคนในชุมชนเรี ม ยนรู เพื่อคนหาแนว ห วทางหรืรือวิธีการ า แกไขป ข ญหาา ขอจํากั า ดของงชุมชนน จนสสามารถถตัดสินใจร ใ วมกักัน ในกาารกําห นดแผนนงานทีที่ต อบส นองคววามตองงการข องชุม ชน ช ตามขีขีดความมสามารรถและททรัพยากกรที่มอยู อี ดังนั้น การใใหการศึศึกษาชุชุมชนเพืพื่อการพพัฒนาจึจึง หมายยถึง วิธีการกรระตุนและสงเสสริมใหคนในชุ ค มมชนเรียนรู ย แลละ ศึ ก ษาร ษ ว มกกั น ในขข อ เท็ จ จริ จ ง ต า ง ๆ เพพื่ อ ให เ กิ ด ควาามเข า ใจ ใ ตระหหนักถึงปญหา ความตองการของชุชมชนที่แทจริงตลอดจจน สามาารถค นหาและ น ะกํ า หนนดวิธี ก าารต า ง ๆ ในกการแกไขป ไ ญหา ห เหลานั า ้นไดอย อ างมีประสิ ป ทธิภาพแลละประสิสิทธิผลดวยตนนเอง 2) กาารจัดตัั้งกลุมและพั แ ฒนากลุ ฒ ม กลุลุมกับงาาน พั ฒ นาชุ น ม ชชนเป น ของคู ข กักั น หาากไม มี การรว ก มกลุ ม ทีท่ ถู ก ต อง อ เกิ ด ขึข้ น ในชชุ ม ชน งานพั ฒนาชุ ฒ ชมชนก็ก็ ไ ม มี กการเคลืลื่ อ นไหหว ดั ง คํ ากล า วที ว ่ ว า “ถ า ไมม มี ก ลุ ม ก็ ไ ม มี ง าน พั ฒ นาาชุ ม ชนน” ห บงานนพัฒนาาชุมชนแแลวเราเชื่ออยาง า (No Group No CD) สําหรั น แน ว แน ว า กลุ ม เทท า นั้ น ที่ จ ะช ววยส ง เสสริ ม ให เ กิ ด กาารพั ฒ นา
ความมคิดขอองประชชาชนดวยการท ว ทํางานรวมกันนในการรปรับปรรุง วิถีชีวิวติ ความมเปนอยยูของชุมชนให ม ดีขึ้น ดรร. ยุ วั ฒ น วฒิ วุ เ มธีธี กล า วถึ ว ง วิ ธี กการดํ า เนิ น งาาน พัฒนาชุ น มชนไวในหนังสือ “การพพัฒนาชชุมชนจจากทฤษฎีสูการ า ปฏิบัติ” สรุปได ป วา - จุดสําคัญของวิวิธีการปปฏิบัติงานพั ง ฒนาชุมชนอยู ช ที่ววา จะมีวิวธิ ีใดที่จะชั จ กชววนใหประชาชน ร นเขามารวมงานนพัฒนาาชุมชนน - การทีที่จะสามารถเรียยกรองสสรางควาามศรัทธาใหเกิด แก ป ระชาชชนได นัน้ั น สิ่ ง สํ าคั า ญ ที่ สสุ ด อยู ทีท่ี บุ ค คลลผู เ ป น ผู นํ า กาาร ย่ ง (Change Aggent) วา จะมีชีชวิตจิตใจอุทิศใหกับ เปลียนแปลง งานทที่ ใ ช แ ตต พ ระคุ ณตลออดกาลไได ม ากกน อ ยแแค ไ หนนและเปปน ระยะะเวลายาาวนานเเทาไร - ผูนําการเปลี ก ่ยนแปลลงมีควาามสําคัญ ญอยางยิยิ่งตอกาาร บรรลุลุผลสําเร็ เ จของงงานพัฒนาชุ ฒ มชน ช - ผูนําการเปปลี่ยนแปลงจะตองไดรับการรฝกอบรรม เพื่อพัพฒนาจิจิตใจ สร ส างอุดมการณ ด ณแกนักพั ก ฒนาาในเรื่องที ง ่จะตอง อ ทํางาานกับปรระชาชนนผูยากไไร ซึ่งอาาจจะเปนประชา น าชนผูพอมีพอกิกิน จนกรระทั่งไมมมีจะกินเลยที น เดี เ ยว
- ผูนํากาารเปลี่ยนแปลงงจะตองไไปทํางาานกับกลุ ก มคนใใน ชุมชน ซึ่งอาจจะเปนกลุลุมผูนํา กลุมอาาชีพ กลุมเยาชชน ฯลลฯ ว สถานการ ถ รณ และะ ลักษณ ณะของงานที่จจะตองทํทํารวมกักับ ก็แลวแต ประชชาชน และที่สํสําคัญที่สุดผูนําาการเปลี่ยนแปปลงจะตตองยืนอยู อ กั บ ก ลุ ม ผู นํ าาของชุชุ ม ชน เพื เ ่ อ สร าางคุ ณ ลั ก ษณะะผู นํ า ข องคนใใน ส ถรับผิดชอบกาารบริหาารและปปฏิบัติงาน า ชุมชนนใหเขมมแข็ง สามารถ เพื่อบํบาบัดทุกขบํารงสุ รุ ขของคนในชุมชนไไดดวยตตนเอง - การพัฒนาชุ ฒ มชนเปนการเปลี น ลี่ยนแปลงที่ระบบบตาง ๆ ของชชุ ม ชน การที่ ผู นํ า กาารเปลี่ ยยนแปลลงต อ ง ทํ า งานนกั บ กลุลุ ม ก็เพื่อที อ ่จะมุมุงเขาไปปพัฒนาปรับกกรุงระบบบการททํางานใในชุมชน ช ตั้งแตตระบบการรวมกลุม ระบบกการทํางานเป ง นนกลุม ระบบกา ร าร แบงอํอานาจหหนาที่ความรั ค บ ดชอบบ และ ระบบกการปรึกษาหารื บผิ ก รือ รวมกกัน เปนต น น - การพัฒนารระบบตตาง ๆ ในชุ ใ มชนนเปนการพัฒนา น ประชชาธิปไตตยในชุมชนไปด ม ดวย - การศึศึกษาขอมูลชุมมชนทําให ใ ผูนําการเปลี ก ลี่ยนแปลลง เขาใจและมมองเห็นสภาพ น ของชุมมชนแตละแหงไดอยางถ า องแแท ก างความศศรัทธาแและการรยอมรับของปร บ ระชาชนนในชุมชน ช เปนการสร
นั้ น ๆ ในดด า นขอ งความมสามารรถและะการเปปนส ว น หนึ่ ง ขออง า นํากาาร ชุมชนของเขา นอกจากนีนี้ยังเปนนวิธีการรที่แสดดงใหวาผู ย่ งทํางานนอยางมีมีระบบ มีกฎเกกณฑแลละหลักฐาน ฐ เปลียนแปลง ที่แนนอน - ใชหลักการมีมีสวนรววมของชชุมชนในนการดําเนิ า นงาาน ทุกขัั้นตอน ผูนําการรเปลี่ยนนแปลงงควรปรระสานแและระดดม ทรัพ ยากรจจากหนวยงานนตา ง ๆ ที่เ กี่ยวของไไปสนั บสนุน กาาร ดําเนินินงานพพัฒนาขของประชชาชน ดรร. ขนิฏฐา ฏ ฐ กาญจน ก นรั ง ษี นนท น น เขียยนไว ใ นหนั น ง สื อ “40 ป กรม การพั ฒนาชุ ฒ มชน” ม ววา วิ ธี ก ารพั า ฒ นนาชุ ม ชนแบ ช ง ได ไ กวาง ๆ 2 วิธี คือ วิธีการรใหการรศึกษา กับ วิธีีการทํทํางานกักับ กลุม 1. วิธีการให ก ก กษา การศึ ษ มีจุดมุ ด งหมมายที่จะปรั ะ บปรรุง คุณภาพของ ภ งมนุษย ในฐานนะที่เปนนสมาชิกของชุชมชน เสสริมสราง ความมรูและทัทักษะในนฐานะทีที่เปนชาาวนา เปปนชางฝมือ เปนหัวหนนา ครอบบครัว มุมงที่จะใใหเปนประชาช ป ชนที่รับผิ บ ดชอบ ดํารงงตัวอยูใน ใ สั ง ค มประ ชาธิ ป ไตยอั นก น า วหหน า สั ง คมซึซึ่ ง ส ง เสสริ ม กาาร
เปลี่ ยนแปล ย งทัศ นคคติใ ห เป น ผู มีจจิิ ต ใจรักความก ก ก า วหน า มี ค วาาม ปรารรถนาที่จะดํ จ ารงงชีวิตอยูยูในระดัดับและรูรูปแบบที่ดีกวา ทางที่จะ จ ทําเชชนนั้นไดดก็โดยกการรวมมื ม อกับชาวบ ช านส น งเสริริมความมสนใจใใน ข และควาามสนใจจชุมชนที่ตนอาาศัยอยู กลุมของตนแ 2.. วิ ธี การทํ ก า งานกัั บ กลุ มคน ม จุ ดประสสงค ก็ คืคื อ ตองกการใหพัพัฒนากรรรูจักชุมชนที ม ่ตนจะทํ ต า างานอยู รูจักผูนํนาทองถิถิ่น ผูมีอทธิ ทิ พลขของชุมชน ช พัฒนากรจะ น ะตองเตรีรียมหรืออฝกใหเกิ เ ดทักษะ ษ ในก ารทํ า ง านกั บ คนหรื ค อกลุ อ ม คคนที่ มั กจะขั ก ด ขขวางห รื อ ดื้ อ ดึ ง อ วมมมือในกการพัฒนา น นอกกจากนี้ ก็จะตอองมีทักษะในก ษ ไมยอมร าร ทํางาานกับกลลุม ทั้งนี้ เพราะะการทํางานกั า บ มมีประโยยชนหลาย บกลุ ประกการ เชน จะชวยประห ว หยัดเวลลาในกาารเผยแพรแนววความคิคิด หรื อ โครงก ารใหมม ๆ เพรราะเมื่ อ ทํ า ควา มเข า ใจจกั บ กลุ ม ได แ ล ว กลุ ม นี้ เ องจ ะเป น เ ครื่ อ งมืมื อ เผยแแพร ต อ ไป หรืรื อ ในก ารนํ า เออา ความมคิ ด ให ม ๆ กลลุ ม ผู นํ า ย อ มมี คความโนน ม เอี ย งงที่ จ ะเขข า ใจหรืรื อ ทราบบประโยยชนไดงายกวา ยอมจะยอมรัับเอาไปปดําเนินการก น อน อ อีกปรระการหหนึ่ง การรรับหรือการเผผยแพรดัดังกลาวกก็ตาม การทํ ก างาาน
เป น กลุ ม จะะทํ า ใหห ผู นํ า มี กํ า ลั ง ใใจหรื ออุ อ น ใจ (Psychologiccal secuurity) มาากกวาจะทําโดดดเดี่ยว จาากวิ ธี ก ารพั า ฒ นาชุ น ม ชนที ช ่ ไ ด ก ล า วมมา จะเ ห็ น ได วว า วิธีการในกา า ารดําเนินงานพัพัฒนาชุมชนนั้น นักกพัฒนาาหรือผูนํนา การเปลี่ยนแแปลงจะะตองสรรางการรเรียนรูและกระ แ ะบวนการพัฒนา น น วมขออง ชุมชนนผาน “กลุม” ของปรระชาชนนโดยใชชหลักกาารมีสวนร ประชชาชนในนกิจกรรรมตาง ๆ เปนเครื น ่องมืมือ เพื่ออใหประะชาชนไได เรียนรู น ที่จะสสรางชุมชนของ ช ตนเองใใหเขมแข็ แ ง สามมารถ รับผิดชอบใน ด นการบริริหารจัดการชุ ด มชนขอ ม งตนไดดวยตนนเอง
คุณลั ณ กกษณ ณะ แลละ ควาามแตตกตา ง ขออง ก พัฒนนาชุชมชน การพั ม น กัับ ง พัฒนนาอืนื่ ๆ งานพ
...คุณลั ณ กษณะข ษ ของการพัฒนาชุ ฒ ชมชน… ม … ตาามที่ไดกล ก าวมาาแลววา การรพัฒนาชุมชนนนั้นเปน วิธีการในกา า รสรางสสรรคกระบวนก ร การพัฒนาคุณภภาพชีวตทุ ิ กๆ ดานขของประะชาชนใใหดีขึ้น โดยมีความคิคิดริเริ่ม การตัดสิ ด นใจ และกการมีสวนร ว วมขของประะชาชนเปนสวนสํ น าคัญใในการ สรางสรรค ง กระบวนนการพัฒนานั ฒ ้น ๆ สวนภาคี น ในนการพัฒนา ฒ อื่น ๆ เชน ภภาครัฐและภาค แ คเอกชนน เปนเพีพียงผูใหหการสนนับสนุน เอื้ออํานวยกกระบวนนการแลละเติมเต็ต็มในสวนที ว ป่ ระชาชนขขาดหาย และรรองขอ ดัดงนั้น การพั ก ฒนาชุ ฒ มชนจึ ช งเปปนงานทีที่มีลักษณะพิ ษ เศษ ศ ที่จะตตองเอื้อออํานวยยใหเกิดกระบวนนการพััฒนาที่สสรางสรรรค “คนน” ไดจงมี งึ ผูกลาวถึ า งคุณลั ณ กษณ ณะของกการพัฒนาชุ ฒ มชนไว ช หลายท ล าน เชน รศศ. ปาริชาติ ช วลลัยเสถี สถียร ไดสรุ ส ปคุณ ณลักษณ ณะทั่วไปป ของกการพัฒนาชุมชนซึ ช ่ง Arthur A W n เขียนนไวในหหนังสือ Wilden “Com mmunityy Deveelopment : The Dynaamics of o Planned Channge” วามี า 5 ประการ ป ร ดังนี้ 1)) ประชชาชนในนทองถิ่นควรจะ น ะไดรับสิทธิ และความม รับผิดชอบใน ด นการเลืลือกจุดหมายป ห ลายทางของตนน ตลอดดจนการร
ตัดสินใจซึ น ่งจะทํ จ าสิ่งใดสิ ง ่งหนึ ห ง่ ไดนันน้ั ประะชาชนจจะตองไไดรับ ความมรูความมเขาใจทีที่จําเปนพอเพี น ยงเพื่อการตั ก ดสินใจ 2) การดํดําเนินงาานเพื่อปปรับปรุงสภาพค ง ความเปนอยูของ อ ชุมชนน ตองมีมีผลที่จะปรับปรุ ป งระบบคานิยมของปประชาชนน ทั้งปจเจกชน จ นและกลุลุม โดยยความเห็ห็นชอบของประชาชน 3) มีควาามเชื่อววาความมกาวหนนาตาง ๆ จะบรรรลุผล สําเร็จได จ ก็เนื่องจากกมีการพพัฒนาในนดานคความเขาาใจ คววามคิด ริเริ่ม การชชวยเหลือตนเอง อ ง โดยกการมีสวนร ว วมออยางกววางขวาง อ กอบดวยการศึ ย กษาเพื ก ่อมวลชน อ น ของปประชาชชน ทั้งนี้ จะตองประก และกการศึกษาเพื ษ ่อพัพฒนาภภาวะผูนํนํานักวิชาชี ช พตาง า ๆ ตลอดจน ต น อาสาาสมัครใในการวิเคราะหหสถานกการณ กําหนดดแผนและลงมือ ปฏิบัติ 4) ยึดถือความสําคัญขของควาามสมดุลลในการรพัฒนา ทรัพยากรมนุษย และสิ่งแวดล ง ออมทางกกายภาพพ 5) ควรไไดรับคววามชวยเหลื ย อจากภาย จ ยนอกตาามความม ตองกการ ทัง้ ในรูปคําปรึกษาควาามชวยเหลือทาางวิชาการและ อื่น ๆ
รศศ.ดร. อาภรณ อ ณ พั น ธ จั น ทร ท ส ว า ง ได กล า วถึถึ ง ลั ก ษณะขอ ษ งการพัพั ฒ นาชุชุ ม ชนไวว ใ นหนันั ง สื อ “การพั ฒนากลุ ฒ ลุ ม บุคคล และ ชุมชน” วามี 9 ประกาาร คือ 1) การชชวยตัวเอง เ 2) ควา มพยา ยามขอองประ ชาชนจจะต อ งถู ง ก ผนึนึ ก ว ระชาชชนเองหหรื อ โดยยเจ า ห น า ที่ ข อง อ เข า ด ว ยกั นนโดยตั วของป รัฐบาาล 3) การววางแผ นสํ า หรัรั บ ควา มต อ งกการทั้ ง หมดขอ ห อง ชุมชนน 4) ความมคิดริเรม ริ่ ซึ่งคววรจะตองมาจา อ ากประชชาชน 5) การ มี ส ว นร น ว มอ ย า งจ ริิ ง จั ง ขของปรระชาชชน ซึ่งจะะตองไดดรับการรกระตุนหรื น อเรงเร ง าอยูตลอดเว วลา 6) การชชวยเหลืลือทาง เทคนิค ซึ่งเปปนสิ่งจําเป า นแลละ ตองกการ 7) การใใชประโยยชนจากทรัพยากรท ย อองถิ่น 8) การใใชยุทธวิวิธีตาง ๆ (Straategies)) เพื่อใหหเกิดกาาร เปลี่ ยนแป ลงควาามต อ ง การ กล ก า วคื อ มี ก าารใช ตั ว นํ า กาาร
เปลี่ยนแปลง ย ง(Channge Agent) เพืพื่อเรงเรราผูที่จะะถูกเปลีลี่ยนแปลลง ตลอดดจนการรชวยเหหลือทางงวัตถุ 9) การผผสมผสาานการใหหบริการรของผูชชํํานาญกการตาง ๆ สุสวิวทิ ย ยิ่งวรพัพันธ ใหความเหห็นวา กการพัฒนาชุมชน ช นั้นมีลักษณะเปน 1) การปรัับปรุงสงเสริ ง มใใหชุมชนนใดชุมชชนหนึ่งดี ง ขึ้นหรืรือ มีวิวฒนากา ั ฒ รดีขึ้น ฒนาการรดี ขึ้น คื อ 2) การสง เสริม ใหห ชุม ชนนนั้ น ๆ มี วิ วัฒ เจริญทั ญ ้งดานเศรษฐ น ฐกิจ สังคม ค และะ วัฒนธธรรม 3) การพัฒนาชุ ฒ มชนนั ช ้นจจะตองพพัฒนาททางดานวั น ตถุและ ล พัฒนาทางด น ดานจิตใจ ใ 3 กาารพัฒนาด 3.1) น านวัวัตถุ คือ การสสรางคววามเจริรญ ใหแกกชุมชนน เพื่อสสงเสริมให ม เกิด มี หรืรอ เปลี่ยนแปลลงในสิ่งที ง ่ เห็น โดยแจ โ งชัด เชชน การรสงเสริริม ดา น การผลิลิ ต การรสง เสริริม ระบบบขนสง การคมมนาคม การชลประทาน 3 กาารพัฒนาด 3.2) น านจิจิตใจ คือ การสสรางคววามเจริรญ โดยมุมุงจะใหการศึกษาอบรม ษ มประชาาชน ซึ่งรวมทั ง ้งงการใหการศึ ก กษา ษ ต า ม โ ร ง เ รี ย น ม ห า วิ ท ย า ลั ย ต า ม โ ค ร ง ก า ร ข อ ง
กระททรวงศึกษาธิ ก การ า และะ กาารศึกษานอกร ษ ระบบโรรงเรียนใให ไดรบการศึ บั กกษาอยางดี า 4 การพพั ฒ นาชชุ ม ชนคืคื อ กระะบวนกการที่ มุ งส 4) ง ง เสริริ ม ความมเป น อยู อ ข องปประชา ชนให ดดีี ขึ้ น ทัั้ ง นี้ โด ยประชชาชนเขข า รวมมืมือและริริเริ่มดําเนินงานนเอง ...ความแตกกตางขอองการพพัฒนาชุชมชนกัับการพัพัฒนาอืื่น ๆ… อาาจารยบุบุญเจือ ถิ่นนคร น ปรมาจารรยในงาานพัฒนา น ชุมชนกลาวว ว า กาารพัฒนาชุ น มชนนั ช ้นเปปนการรดําเนินงานที น ่ได ไ ง กอยยางเอาไไวในกาารปฏิบับัติงาน สวนกาารพัฒนา น นําเออาทุกสิ่งทุ อื่น ๆ นั้นจะะทําดานใดด น านหนึ น ่งเพพียงดานเดียว ซึ่งทําให ใ ผูสนใใจ ศึ ก ษาในด ษ า รพั ฒ นาาชุ ม ชนนคิ ด ว า เป น กาารพั ฒ นาชุ านการ น ม ชน ช เหมือนกั อ น แและอาจจารยบุญเจื ญ อไดดจําแนกกความแแตกตางของกาาร พัฒนาชุ น มชนนกับการพัฒนาาดานอืน่ ๆ ไว 5 ปรระการ ดัดงนี้ 1) การพัฒนาชุ ฒ มชนนั ช ้น การดําเนินงานนจะตองคํ ง านึงถึง ชุ ม ชนในทุ ช ก ๆ ด า น เชชน ด า นนสั ง คมม เศรษษฐกิ จ การเมื ก อ อง การศึศึ ก ษา วั ฒ นธรรรม ในนขณะทีที่ โ ครงกการอื่ น ๆ ดํ าเนิ า น งาาน ในชุมชนเพี ม พียงดานใดด น านหนึ น ่งเททานั้น ซึ่งเรียกวา กาารพัฒนา น ชุมชนน เปน Holisticc Approoach
2) ใในการรพั ฒ นาาชุ ม ชนนเน น กาารดํ า เนินิ น งานนเกี่ ย วกักั บ ปญหาที ห ่เกิดดขึ้นในชุชุมชนเปปนหลัก 3) การพัฒนาชุ ฒ มชนพยา ช ายามนําเอาบุ า คคคล องคคกร กลลุม ในชุมชนเข ม า มาใชช ใ นการรปฏิบัติ งานใหหมีป ระสิสิท ธิ ภาพในกา า าร ทํางาานใหมากยิ่งขึน้ โดยยึดหลั ด กกาารประสสานงาน (Coorddinationn) 4) การพัฒนาชุ ฒ มชนเป ช นการยึ ก ดหลั ห กการรเขาไปมีมีสวนรวม ว ของปประชาชชน (People Particippation) ในชุมมชนอยยางจริงจัจง ในขณ ณะที่กาารพัฒนาอื น ่น ๆ ไมเปดโอกาาสใหประชาชน ร นเขาไปปมี สวนรรวม มีเพียงเจาหน า าที่ นักวิชาการทํ า า างานอยู ยูพวกเดีดียว 5) การพั ฒนาชุ ฒ มชนเป ม นการนนํ า เอางงานด า นต า ง ๆ มาผสสมผสานน (Inteegrativee Approoach) เพื เ ่อใชใในการปปฏิบัติงาน า อยางจริ ง งจัง ที่จะททําใหชุชุมชนนั้ันมีควาามเจริญก ญ าวหนาทุก ๆ ดาน ในขณ ณะที่การรพัฒนาาดานอื่น ๆ ทําเพียงดานใดดานหนึนึ่ง โดยเฉพาะแแลวก็สนสุ นิ้ ดลง
บรรณานุกรม ขนิฎฐา กาญจนรังษีนนท. 40 ป กรมการพัฒนาชุมชน. กรุงเทพมหานคร : บริษัท บพิธการพิมพ จํากัด, 2546. นิรันดร จงวุฒิเวศย. กถาพัฒนากร. กรุงเทพมหานคร : บริษัท รําไทยเพรส จํากัด, 2550. ปาริชาติ วลัยเสถียร. ปรัชญา แนวคิดและหลักการพัฒนา ชุมชน. เอกสารประกอบการศึกษาวิชา ทฤษฎีและกระบวนการพัฒนาชุมชน, 2536. ปาริชาติ วลัยเสถียร. “ชุมชนและลักษณะของความเปน ชุมชน”. พลวัตชุมชนไทย : การเปลี่ยนแปลง และการปรับตัว. เอกสารประกอบการประชุม ประจําปวาดวยเรื่องชุมชน ครั้งที่ 1 “ชุมชนไทยทามกลางกระแสการเปลี่ยนแปลง, 2543.
ปาริชาติ วลัยเสถียร และคณะ. กระบวนการและเทคนิค การทํางานของนักพัฒนา. กรุงเทพมหานคร : สํานักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว), 2543. ยุวัฒน วุฒิเมธี. การพัฒนาชุมชนจากทฤษฎีสกู ารปฏิบตั .ิ กรุงเทพมหานคร : หางหุนสวนจํากัด บางกอกบล็อก, 2534. สานิตย บุญชู. ความรูทวั่ ไปในงานพัฒนาชุมชน. กรุงเทพมหานคร : กรุงสยามการพิมพ, 2525. สุวิทย ยิ่งวรพันธ. พัฒนาชนบทในประเทศไทย. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพสหประชาพาณิชย, 2509. อาภรณพันธ จันทรสวาง. การพัฒนากลุมและองคกร ชุมชน. เอกสารประกอบการศึกษาวิชาวิธีการ การพัฒนาชุมชน, 2536.
อานจบแลว.....ทานมีความคิดเห็นอยางไรกับขอความขางลางนี้ งานพัฒนาชุมชนเปนทั้งศาสตรและศิลป ในการพัฒนาคุณภาพชีวิตของประชาชนที่ไดนํา การมีสวนรวมของประชาชนมาเปนหลักการ สํ า คั ญ ในการดํ า เนิ น งานผ า นวิ ธี ก ารพั ฒ นา ชุมชนที่ใชกระบวนการทํางานกับกลุมในการ สร า งกระบวนการเรี ย นรู ใ ห กั บ คนในชุ ม ชน โดยเน น การสร า งและพั ฒ นาความสั ม พั น ธ ระหวางคนในชุมชน และนําความสัมพันธนั้น มาเป น เครื่ อ งมื อ ในการพั ฒ นาจิ ต สํ า นึ ก สาธารณะของคนที่จะรวมกันแกไขปญหาของ คนในชุมชนและปญหาสวนรวมของชุมชน..... ใหชุมชนเขมแข็งอยางยั่งยืน…..ภายใตปรัชญา ของการพัฒนาชุมชนที่ศรัทธาและเชื่อมั่นวา “คนทุกคนมีศกั ดิ์ศรี ศักยภาพ สามารถเรียนรูและพัฒนาไดถามีโอกาส”
คณะผูจัดทํา ทีป่ รึกษาดานวิชาการ ดร.ขนิฎฐา กาญจนรังษีนนท นักวิชาการพัฒนาชุมชนเชี่ยวชาญ สํานักเสริมสรางความเขมแข็งชุมชน
ทีป่ รึกษาดานเทคโนโลยีสารสนเทศ นายชรินทร อาสาวดีรส ผูอํานวยการ ศูนยสารสนเทศเพื่อการพัฒนาชุมชน นายอดิศร สุทธิเลิศ หัวหนากลุมงานพัฒนาระบบ เทคโนโลยีสารสนเทศ นายเสนาะ แสงมณี นักวิชาการพัฒนาชุมชนชํานาญการ นางสาวประภาพรรณ วุนสุข นักวิชาการคอมพิวเตอรปฏิบตั ิการ นายเทพวสันต จันพล นักวิชาการคอมพิวเตอรปฏิบัติการ นางสาววิไลวรรณ มีคุณ นักวิชาการคอมพิวเตอร ผูรวบรวม เรียบเรียง และ จัดทํา นางสาวศยามล ลัคณาสถิตย นักวิชาการพัฒนาชุมชนชํานาญการ