Museum Willet-Holthuysen by M. van de Water

The Willet-Holthuysen today is a museum showing the life of a wealthy family in Amsterdam, but almost 70 years ago this building almost lost its function of a museum. As far as the germans knew, the building housed the art institue and ISONEVO, a sociological institute. But behind these closed doors there were activities of resistance and the hiding of a Jewish doctor: Jozef Salomon van der Hal. In this research project we try to find out what the second world war meant for the Museum Willet-Holthuysen and its inhabitants.

1.01

Museum Willet-Holthuysen

2.01 2.02 2.03 2.04 2.05

Situation Morphology Street Pattern Access Relation

17 18 21 22 24

3.01 3.02 3.03 3.04 3.05 3.06

Volume Access Thresholds Facade composition Facade materials Ornaments

25 29 32 37 45 47

4.01 4.02 4.03 4.04 4.05 4.06 4.07 4.08

Routing Construction Use of space Original space Threshold between spaces Spatial hierarchie Climate properties Materials

49 75 78 90 94 98 101 110

Concluding drawings

114

bibliography

117

scale model photographs

118

Acknowledgements We got help from many different persons during this project, but there are some i would like to thank for their help, starting with Bert Vreeken and Jaap Boonstra for sharing their knowledge on the Museum Willet Holthuysen and facilitating the interviews we did during this project. I would like to thank Corline van Es for the great oppertunity to present our work on the 5th of may, which was a great learning experience and a new found source of information. Last, i want to thank mister Heeren for his information on ISONEVO, and Ger Bekker and Thea Scheepbouwer for their interview which helped to answer a lot of quiestions in our research.

(

)

This double mansion was build in 1678 and was the house of the rich couple Abraham Willet and Sandrina Louisa Geertruyda Holthuysen. They lived in the house together with a number of maids, a cook, a coachman and multiple dogs. After their death, the city of Amsterdam inherited the building under the condition that it would become a museum showing the property of the family Willet-Holthuysen. In their property was a collection of furniture, venetian glass, german porcelain, silver, rare books and Dutch and Fench paintings. In the first decades, the museum was a failure, not drawing in enough guests. Becouse of financial problems that followed, the museum had to rent out rooms to other organisations. ISONEVO, an institute that did research on sociology, rented a couple of rooms on the main floor, an

art institute rented rooms on the first floor, the second floor and in the attic. The collection of the Willet-Holthuysen was spread over multiple other Amsterdam museums, and just before the war a large part of the collection was stored in bunkers to keep it safe from the war. A part of this collection was lost in a fire, stolen, or was just nowhere to be found after the war. During the war, the resistance used the museum to print false papers and have meetings. Also, a Jewish doctor named Jozef Salomon (Jo) van der Hal used the building as a hidingplace.

;

The Mansion had a small back yard, which is a lot bigger today becouse of a fire in the stables that stood in the back of the yard, and rooms with the main view over the garden. One of the most impressive rooms in the house is the garden-room. the high ceiling, big windows and door that opens towards the garden is the fist thing you see when you walk in the front door. The materials used in on the floor, walls and the ceiling gave it a rich look. The room is very light and stately. the two other extensions in the back of the buildings are used for the keeper of the house to maintain the garden, and there is a small scullery.

The height of the floors shows a lot about the hierarchie in the building. Guests had to be impressed, therefore the hallway in which guests enter had to be impressive in size and material. The basement was home to the maids and housekeeper, and did not have to be impressive. The first floor is where to family studied and slept, and also had to be stately. You could look at the basement, second foor and two attics as supporting floors for the other two floors.

]

[

Underneath the basement is a smaller basement where the coal for the warming of the building was stored. This basement lost it function in the 60â&#x20AC;&#x2122;s when central heating was installed. Warming the building was labour intensive, therefore a genetor lived in the building until the 50â&#x20AC;&#x2122;s.

{

}

The basement is where the caretaker lived with his family. During the second world war, this was Arie Dirk Boer, but in the time if Willet it was home to Hendrik. Also, the kitchen was located here, so Willem Götz, the cook, worked down in the basement. The laundry was done in the basement, and it was a good place to store all kind of things.

The main floor, also known as the Bel floor, was the main entrance to the building. On this floor there was a ballroom, a gentlemens room and a ladies room. in the back yard there is the garden room with a view to the beautiful garden of the house. During the second world war however, this garden was a wilderniss with a burned down stable in the back.

The room on the right back of the house had a lowered ceiling, creating a space above it to store food.

The first floor is stil a very stately floor with high ceiling and rich in details / materials. The main stairs end at this floor. The atrium above it makes this a very light corridor. The bedroom of the family Willet-Holthuysen was on this floor, as well as a studyroom. During the second world war, this floor was used as a library and office of the art institute.

The second floor can only be reached by a almost hidden staircase. This floor was probably used for storage and to house the maids that work in the house.

The first attic was over time mearly used for storage. When the museum had to rent out rooms a part of the collection moved to the attic, and today it is still used as a storage for the museum. This was also probably the place where Jo van der Hal was hiding during the second world war as we learned from his interview.

The second attic was used to store peat during the time of the Willets. The building actually has a flat roof which cannot be seen from the street or the back yard. On top of this flat roof is a small structure that serves as a little glass box to capture the light for the atrium below.

The museum Willet-Holthuysen is situated at the Herengracht 605 Amsterdam. This is close to the river Amstel and the famous Rembrandt-square. This part of the city dates back to the 17th century, also known as the golden age. this part of the city was home to the wealthy elite of the city.

(

)

;

The closet building block is common during the golden age and before that. The houses are not build all at the same time, but are build shoulder to shoulder, leaving an open space in the back. The building block with the Willet-Holthuysen museum in it had been a closed block for years, but a part of the block burned down and was demolished after the second world war.

[

]

The limits of the building block are determined by existing roads. The course of the river and channels has a big impact on the morphology of the city, on the position of the roads and therefore also on the building block.

[

]

}

{

Â&#x20AC;

The Building block is open today, becouse the stables, drawn in red, burned down before the war. The stables belonged to the Willet-Holthuysen family. During the war the burned down remains were not cleaned up, this happened years after the war.

The street profile is a very common profile in Amsterdam. the roads next to the channel are wide enough for cars to just pass eachother, and there is a small sidewalk. Between the trees cars are parked today.

There are many possible routes to get to the Museum Willet-Holthuysen. The metro is a very important way of transportation to get close to the mansion. From the closest metr0 stop it is only a short walk.

Another way to think about acces is to look at it from the german point of view: in case of a razzia, how do i close of the area to let nobody escape? The topografy of Amsterdam helps: the channels form natural boundaries, and the bridges are easy to close off. From the interview with Ger Bekker1 we learn that during a razzia in his house (the house next to the Willet-Holthuysen) the bridges were blocked to prevent anyone from getting in our out. With the bridges closed off it is still not easy to isolate the entire block, there are too many roads connecting to the building. When someone would try to escape through the back yards they would have to enter another house to get back on the street, becouse even though the stables were a ruin, you could not acces them to get to the street. It was possible to enter other back yards and hide

1. Interview Ger Bekker and Thea Scheepbouwer, this chapter is added later in this manuscript.

there, but to really escape you would have to get out of the building block through another building.

The Italians were on the german site during the war, and the Italian consulate was located just 2 houses from the museum. From the interview with Jo van der Hal1 we learned that he was probably turned in by the Italians. Ger Bekker2 also remembers hearing the Italian people when he was in the backyard, even though Ger Bekker lived on the other side of the Willet-Holthuysen Museum.

The building exist from a pedestal, a brick box on top of that, and on top of that a roof. in front of the building is a small staircase to enter the main floor. The chmineys on top of the building also stand out.

(

)

(

On the back of the mansion there are three extensions to the building, two smaller extensions that house storage rooms and a scullery, and a large extension that houses a study room and a garden room.

;

The main volume is a rectangular shape, and its width and dept are determined by the buildings bordering it. in the front the small staircase is limited by the size of the sidewalk, and in the back there are the three extensions.

[

]

[

From the street the roof seems to be made out of one single piece, but actually the roof consists of 4 sloping parts, intermitted by a rectangular box. This rectangular box is a small glass box above the atrium, getting the light in the building, but protecting it from rain and wind. On the roof there were four chimneys. Today these are just decorative, the chimney under the roof is actually gone.

}

{

From the half supended basement there are two ways to enter the building from the front, and three ways to enter the garden. On the front, the middle door was used by the housekeeper and other personnel during the Willet time. The left front door has been the acces for the bicycle storage for years, before that it was probably used to get goods into the building. In the back there is the entrance to the garden from the scullery, and two accesses to the garden from the middle corridor. The only way for the Willet Family to get to the garden was through these doors, so they did pass the basement of the building even though it was mainly used by personnel. The multiple exits make it easy to escape the building in case of a raid (looking at the second world war). When the germans would enter the building through the

main door, you could escape it through two of the other front doors, or three of the back doors.

The main entrance of the Willet-Holthuysen is situated above groundlevel and you need to use the staircase to enter it. The staircase has the effect of imponing the guests that come to the house. the first step of entering the building, is litterly to walk the first steps and face the large, richly decorated front door.

These entrances in the basement and on the main floor are more clearly explained seen from the front. It is impossible to mistake the front door of the mansion. The other entrances are clearly less important and almost hidden from view. The stately stairs and decoration around and above the front door are ways to declare the status of the inhabitant of the house.

The Thresholds in the basement can be scaled from less of a threshold to a large threshold. What i mean by this is that it feels less like crossing a boundry when you enter the garden from the back door, and it is a much bigger boundary to enter the house through the front door under the stairs.

The staircase itself can be seen as an important threshold. You do not step up the steps of a house just to take a look: you only walk up the stairs when you want to enter the building. The stair is a “machine of politeness”1, forcing visitors to feel more humble towards the inhabitants of the building. During the second world war, the stairs also had a strategic advantage: in case of a raid the people on the main floor would notice someone walking up the stairs, also, it made it impossible for a large group of men to enter the front door at once, the stairs are not wide enough, so you could come in one or 2 at the time. The windows in the front of the building are also a threshold: look outside and be seen from outside. This was especially true during the second world war when false papers were made in the front rooms. Nobody should

1. Quote from Jacob Voorthuys during a class in filosophy 2013

see what you were doing, and at the same time you want to keep an eye out for who is on the street. When members of the resistance were in the building, they probably stood clear from the windows, becouse the less people knew about their whereabouts, the better.

These windows were only thresholds during the second world war when Jo van der Hal was staying there. In his interview1 he mentions sitting in front of one of the windows, all the way in the attic of the building. From his window he could see the germans coming, and therefore he had plenty of time to find a good hidingplace. Ofcourse this means he could also be seen from outside, possibly by the inhabitants of the house opposite of the channel.

The last threshold may never have been a real threshold. It is the door from the second attic to the flat roof on top of the building. Jo van der Hal could have used this exit to escape the building. Ger Bekker1 remembers climbing up a ladder that was attached to the facade on the back of the WilletHolthuysen. Jo van der Hal could have used this same stairs to get in the back yard. From the flat roof he could also get on the roof of the building next door. This door could even be the last barrier for the germans to find him: blocking the door could save him, it was the only way to get on the roof from inside the building. We dont know if the germans got this far, but we know from the onter interview1 that in case of a raid, the germans searched the whole building, from top to bottom.

1. Inteview Ger Bekker & Thea Scheepbouwer

(

)

( ,

)

(

( >

;

(

( 0

The thresholds as explained in the floorplans now seen in the front facade. The front door of the main floor is more important becouse this was most likely the door that was kicked in during the search for Jo van der Hal1. The windows are as imporant as the other doors, becouse of the people hiding, or doing illegal stuff, behind the windows. The steps before the front door are a threshold becouse they hold back the raid, delaying it.

C G

P K

P H

C K

The horizontal devision of the face is made by the size of the windows and the masonary between them. The space between them is always the same, but the window hight varies. The effect is a building that look higher then it actually is. This trick has been used for centuries1.

1. For instance: the columns of the library of Efezes

[

]

\ `

]

Y d

\ d

[

Z a

The vertical devision of the facade is very strict. Even the front door and window above it fit these measures. The windos in the roof are positioned taking into account this rithm of windows.

u y

{

}

s z

s }

The facade of the basement is made out of natural stones, while the rest of the facade consists of masonary. This results in a pedestal for the building. The foor is the last part topping off the building.

The central part of the facade consists the main door, the decorated window above it. This clearly stands out more then the parts to the left and right of the central part.

¥ ©

¢ µ

¥ ª

¸ º

The facade is designed symmetrical. The only thing divergent from this is the acces to the basement on the left. The shape and size of the other windows is very similar to the windows next to it, and therefor the symmetry is not really lost and the diffrent is not too appearant.

Á Å

¿ É

Á É

Ï Æ

The horizontal devision in the back facade is not as strict as the front. The most imporant reason are the building extension on the back.

Ý á

Ú å

Û â

Ý å

The same as the horizontal devision: vertical devision is not as strict and clear as the front facade. The top row of windows could refer to the font facade, being the same size and number, but below that there are only two rows of windows, next to the the extension of the building.

Ã½

Ã»

Ã¿

Ã³

Ã¹

Ã¿

Ã³

Ã´

Ãº

Ã¿

Ã¼

Ã½

Ã¸

Ãº

Ã¹

Ã¶

Ãº

Ã¿

Ã½

Ã¶

Ã¼

Ã¿

Ã¹

Ã»

Ã·

Ã»

Ã¿

The facade in the back is also simatrical, with exception of the windows of the basement and a small window on the roof. To the left in this view we find the windows above the kitchen counters, to the right the windows that look into the bedroom of Arie Dirk Boer.

Ã³

Ã´

Ãµ

Ã¶

Ã·

Ã¸

Ã¹

Ãº

Ã»

Ã¼

Ã½

Ã¸

Ã¶

Ã·

Ã¹

Ã¸

Ãº

Ã¾

Ã¿

Ã¹

Ã¼

Ã¹

Ã¿

Ã¶

Ã·

Ã¹

Ã¸

Ãº

Ã¼

Ã¿

Ãº

Ã½

Ã¿

Ã¼

Ã¸

Ã¼

Ã¿

Ã¶

Ã´

(

)

The pedestral of the building is formed by natural stone, in the form of big stone blocks. Above that there is masonary and for the roofing roof tiles.

;

The back facade is entirley made out of masonary except for the small extensions which are plastered walls.

[

]

From bottom to top: the natural stone staircase in front of the building is detailed with carved out lines. The steps have decorative curls at the street side, the fencing is made out of cast iron. The front door has a decorative stone frame around it, this frame is set through around the window above the front door. Underneath the windows there are decorative curls. The edge of the roof is partly a consequence of the build method and part decorative. The windows in the roof are also decorated with wooden details.

}

{

}

In the back, from bottom to top, there are is masonary that forms a plane in the facade, in front of it small statues are situated. The door of the garden room has a rich detailed balkony railing. The edge of the roof is still decorated, but not as much as the edge of the front facade.

The Boer Family consisted of Dirk Arie Boer, his wife and two children. Dirk Arie Boer was the genetor of the museum, and the family lived in the basement of the building.

When the girls of the Boer family grew older, the basement became too big and they were allowed to use the garden room also. The girls of the Boer family played pingpong in the marble hall of the main floor1.

ISONEVO, the organisation that researches the Dutch sociology, rented three rooms in the museum. The two front rooms were used as offices and housed small desks and a couple of employees. The room in the back was used as an archife and was full of piled up maps. They could use the toilet on the main floor when in need. They used the main entrance, and the corridor, but only as way to acces: there was no peg to hang your coat in the corridor or a seat1.

1. Interview with former employee of ISONEVO

The art institute used the same entrance as the employees of ISONEVO and were therefore likely to run into eachother. The institute rented most of the rooms above the main floor, and therefore the staircase to the first floor could be seen as the entrance to the art institute.

The first floor was mainly used as a library. Only the room in the rightback was made into an office for one of the proffessors of the institute.

The second floor was devided in many small rooms and offices to have meetings and work. This is the floor that most students would stay and work.

(

)

In the first attic, the art institute had a dark room to develop photoâ&#x20AC;&#x2122;s and a small room to meet.

;

This routing is not known as a fact, but a assumption of how the resistance would use the routing in case of a hasty escape or an unnoticed entrance.

[

]

[

]

The resistance used the ball room (the room left back) as a meeting room. The front rooms, which were also used by ISONEVO were used to print false passports and food stamps. ISONEVO was during the war a coverup for the resistance.

Â&#x20AC;

{

}

The closest toilet from the attic was located on the first floor. This floor was used by the art institute, and to get the the toilet Jo van der Hal had to pass the office of the proffessor.

To get to the toilet Jo van der Hal had to pass the second floor, wich was used by students. We do not know if the students or proffessors knew about Jo van der Hiding above their heads. If not, Jo van der Hal probably could not use the toilet by day.

The first attic was probably the place where Jo van der Hal spend his days of hiding. The attic was full of stored furniture and museum pieces, an easy place to hide. The students did come to the attic, but since photography was not yet accessible to the larger public, the students had no other reason to get to the attic. The attic has a large surface and the ceiling is pretty high. There are windows in the front and back, probably one of the windows from his interview1. The roof was not well insulated, so in summer it would be warm and in winter cold. From the first attic, it was easy to get to the second attic in case of a raid, or just to get fresh air. There is a opnening to the left of the building that ends in the 30 centimeter wide gutter. If you would walk to the back of the house over this gutter you get to the point where Ger

Bekker2 describes the ladder is attached to the wall. Also, the house that used to stand next to the Willet Holthuysen (the left), where Ger Bekker lived, had a hatch which he expected to open towards the same gutter. This hatch was locked in the second world war, and Ger never looked behind it, but if this was the case, it would be a good possiblility to get from one house into the other. These hatches to the side were designed as a emergency exit. We cannot check the hatch to the neighbours becouse the building has been demolished and a new buildng is build in its place.

The second attic itself is not a pleasant place to stay. it is right under the roofing, and therefore the hottest place in summer and the coldest in winter. It leads to a small flat roof on top of the building that would be a very pleasant place to stay when the weather is nice. you could sit on top of the roof completely hidden from any view and enjoy the weather. It is also a good hideout in case of a raid: the attic could only be entered by one ladder, and the flat roof is only accessible from one door. It is even possible to use the gutters to get to the building to the right of the Willet Holthuysen, or hide between the buildings in the gutter.

The basement is mostly used as the house of the Boer Family. It is thinkable the resistance used the entrances to get in the building without being noticed, or leave in case of an emergency.

The front door was shared by ISONEVO, the art institute and the resistance. if these different groups ran into eachother it would have been here. The toilet on this floor could have been used by three groups: ISONEVO, the Boer Family and the Resistance.

(

)

(

)

(

;

(

)

;

The first floor was used by the art institute. It is likely Jo van der Hal used the toilet on this floor, but since the art institute is not there twentyfour / seven, they could have avoided eachother if needed.

[

]

[

The second floor was used by the art institute. Jo van der Hal had to pass this floor to be able to use the toilet, but since the art institute is not there twentyfour / seven, they could have avoided eachother if needed.

{

}

The first attic is mainly used by Jo van der Hal and sometimes by students who want to use the dark room.

Jo van der Hal is the only person in the building who had reason to go up the second attic every once in a while.

When you bring together these different routes you learn about possible meetings, who might know who, which room â&#x20AC;&#x153;belongedâ&#x20AC;? to whom? how bussy are the rooms? To make this more clear i translated the analysis of the routing into an analysis that shows how many groups of users used one room. The darker the color, the more groups there are connected to that room somehow. The lighter the color, the more private the room is to one group.

The basement was the house of the Boer family ofcourse, and the other people that entered the basement were only guests or passing through to the back yard or the floor above. Dirk Arie Boer was the one who took in Jo van der Hal, so chances are he knew about the resistance as wel. If he did, it is likely members of the resistance entered the building through the smaller doors in the facade, wich attrackts less attention then the opening of the front door. This meant they would have to go through the house of the Boer family.

He corridor behind the frontdoor is clearly the one space that most people pass through. If the resistance did not use the front door, they had to pass through the corridor in order to get from one room to the other. The only one missing in this room is Jo van der Hal. We do not know if Jo van der Hal ate with the Boer family, for this analysis we assume he got his food brought to him in the attic. The front rooms were used by ISONEVO and the resistance. The ball room was only used by the resistance, and the room right back was used as an archive by ISONEVO. Acoording to mister Heeren1 ISONEVO was not a very bussy institute, and the archive was not entered very often.

On the first floor we enter the domain of the art institute. It is likely Jo van der Hal used this floor two, but this did not have to be at the same time, as the art institute is not functioning day and night. This floor was private to the teachers and students of the art institute.

(

)

;

(

;

The same counts for the second floor. The floor â&#x20AC;&#x153;belongsâ&#x20AC;? to the art institute, and Jo van der Hal only passed this floor becouse it was the only way to get to a toilet.

]

[

]

The second floor is officially property of the museum, the exception is the dark room which was rented by the art institute, but when you look at who is present there, this was the area of Jo van der Hal. The students did get to this floor, but not very often.

{

}

As far as the germans knew, the second attic was empty, or used by the museum for storage. In reality, it could have been used as a hideout by Jo van der Hal, and the flat roof could even be used for relaxation.

The construction of the basement, main floor and first floor look very much alike. the walls perpendicular to the street carry large wooden beams. These wooden beams carry the wooden floor above. The distance between the beams could be smaller or bigger in comparison to the picture above, this picture is just to give an idea of the direction of spans.

In the second floor, the carrying walls are gone. The span of the entire building would be too wide, so instead wooden columns are placed on top of the wall of the first floor, these wooden columns carry large wooden beams. Smaller wooden beams lie on top of the wall on one side and the large wooden beam on the other, and the wooden floor lies on top of that. The frequency of the secundary wooden beams is more realistic: these beams can still be seen when you walk through the building.

The sloped roof is supported by wooden thrusses. The roof structure is a so called “sporenkap”: more small wooden thrusses and less purlins.

Not everything is known about the use of space in the building. The arrangement of the basement also changed over the years.

The garden room was used for many purposes by the Boer family, but not much is known about that use.

(

)

+ /

;

)

(

;

: 2

)

(

Mr. Heerenâ&#x20AC;&#x2122;s office was the office on the front-right. The hallway was just that, not a place to let guests wait or hang up your coat, just a traffic room. In the archive room, the walls were covered by cabinets filled with the archives of ISONEVO.

L P

[

]

Z T

[ _

Z _

L ^

]

L ^

[ Q

[ T

The art institute used the main floor only as an entrance.

{

}

The first floor was a place of books. Jo van der Hal mentioned in his interview1 Intererview the impressive library of the institute, suggesting he did visit this floor during his stay at the museum.

The setup of this floor could well have been different during the second world war, or before that. The walls are not original, that is for sure. It is also for sure that the second floor was used by proffessors to exam the students. According to Bert Vreeken1 this floor was used to create as many little cabins as possible. Cabins used for learning, exams, meetings.

1. Bert Vreeken during his interview

¬ °

» ´

¼ À

» À

¬ ¿

» ´

ª ¿

The art institute did use the first attic, but i assume not very much. Before the war the need for space grew, and the art institute almost swallowed the whole museum, but the war changed this. in the last years of the war the art institute was gone.

Ê Î

The resistance used this floor for meetings and the production of illegal papers. Where this was precicely, who was involved and how big this operation was we do not know, the resistance did not keep any records for the risk of being caught.

æ ê

ä î

õ í

õ î

ö î

Jo van der Hal probably used this room as less as possible, for the risk of being caught by someone else in the building. The less people know about your existance in the building, the better. Another assumtion could be that people of the art institute knew about Jo van der Hal, this would ofcourse increase his freedom of movement in the building, but is less likely. Even if proffessors knew, it would not be wise to let all the students know about his hideout.

The hallway is just a passageway to get from the first floor to the attic as fast and unnoticed as possible.

The hidingplace of Jo van der Hal was pretty big. almost an entire floor, a high enough ceiling to stand up straight without a problem, three windows (if you dont count the meetingroom on this floor) and a door that opens to the gutter. According to the thesis of Bert Vreeken1 the attic was filled with museum pieces and other things that required storage. This is defended by Jo van der Halâ&#x20AC;&#x2122;s interview2 in which he says he could easily hide himself there. We dont know what a day in Jo van der Halâ&#x20AC;&#x2122;s life during his hiding was, what it was like, becouse he does not share much of that in his interview.

(

)

;

V Z

[

]

T ^

S [

]

In case of an emergency Jo van der Hal could hide in the second attic. He could even enclose himself there, as there is only one hatch to enter it. Push something heavy on top of the closed hatch, and the germans would have a very difficult time getting in. The flat roof could also serve as a place to relax, enjoy the sun and the fresh air. It is on four sides surrounded by the sloping roof and becouse there are no high buildings nearby it is impossible to see someone on the flat roof, unless you have an airplane.

u y

{

}

s }

t z

{

t z

0.1 Coal Basement 0.2 Entrance for personnel 0.3 unknown 0.4 unknown 0.5 unknown, there were no bicylces during the golden age 0.6 unknown 0.7 unkown 0.8 laundry room 0.9 hallway 0.10 corridor 0.11 storage room, later the bedroom of the keeper 0.12 kitchen 0.13 unknown use 0.14 shed

0.15 shed 0.16 toilet 0.17 closet

¥ ¬

1.1 main corridor 1.2 Gentleman’s room 1.3 Ladies room 1.4 hallway 1.5 Ball room 1.6 unknown 1.7 hidden passage to the gentleman’s room 1.8 Garden room 1.9 Storage 1.10 Storage 1.11Toilet 1.12 Storage

¹ ½

Í Æ

Ç À

¸ ¾

Ç Á

Ç À

· Ó

Í Ï

Ç À

· Æ

¸ ¾

Í Á

2.1 Guest bedroom 2.2 unknown 2.3 Guest bedroom 2.4 Bedroom Willet-Holthuysen 2.5 Hallway 2.6 Hidden backdoor 2.7 Unkown, bedroom right now 2.8 Study Abraham Willet

Ü à

î ê

ë ã

Û á

î ä

ë ã

î ï

3.1 Unknown. This space originally was probaly very different. It is likely the maids of the house slept on this floor.

î ê

Ú ÷

î ò

ë ã

Ú ê

Û á

Ăż

Ăź

Ă˝

Ăż

The staircase to the main floor has been, and still is an important threshold. It is the boundary between the space that is used by the Willet-Holthuysen family and the space where the personnel was. To walk up the stairs was to enter the space of the family, and requires adaptment of the personnel: you behave different in front of your boss compared to your co workers. Later, during the second world war it was the boundary between a housing function and an office. For the workers in the office this also meant you have no reason to be downstaris. In the words of mister Heeren: you had no business there1.

Ăź

Ă˝

Ăž

Ăż

Ă˝

(

)

(

;

In the analyses of the exterior the windows already showed to be a threshold, and this threshold on the inside actually is a distance from the windows. The closer you stand to the window, the more likely it is for someone to see you, but also the more you can see of whats happening on the street. The doors to the ballroom are an important threshold. During meetings of the resistance they were closed, and nobody could enter. It is not that they were locked, but the things that were discussed inside were not for everybody to hear, and the ISONEVO who was on the same floor knew this. The stairs towards the first floor are second important thresholds. This is the boundary between the entrance, ISONEVO, and the â&#x20AC;&#x153;commonâ&#x20AC;? hallway, and the domain of the art institute. I you have no business there, you do not go up there. During

the time of the Willets this was also the boundary between the guest area and the more private places in the house. The statues in the atrium seem to look down the stairs, keeping an eye on whoever desides to come up. The sheer size and impression of the stairs make it a threshold itself, a moment to hold your breath when you climb them. the last, less important threshold is the space where the corridor passes into the garden room, mainly becouse of other user then the rest of this floor.

]

[

The door to the staircase is the most important threshold on this floor. Not just becouse it is the motion of getting to the floor above, alreayd being started at this door, also becouse of the office of the proffessor. The door to the proffessors room itself is a second threshold to get to the proffessor: the proffessor probably heared you coming already when you opened the fist door, but you still have to knock to get through the second door. The door to the study is a special, door, it stands out compared to the other doors on this floor.

The windows are a threshold as discussed in the exterior thresholds. Here it also the case: stand to close, and you will be seen, but you will also be able to see what is happening outside. The ladder to the second attic can become a threshold that keeps the germans from capturing you when you hide in the attic.

{

}

{

The staircase to the “more beautiful” main floor is the highest in hierarchie. The entrance, corridor and kitchen are also important for the hierachie. The kitchen becouse it is the centrer of activity in the house of the Boer family. The bedrooms are less important in hierachie. The white spaces are not in use or their use is unknown and therefore uncategorised.

The corridor together with the garden room is like the cherry on the pie of this mansion. No expenses were saved building this part of the hous, and it shows it. The front rooms were the main rooms to stay for the family and their guests during the willet period, during the second world war they were the main rooms of activity, followed by the ballroom and the archive. The staircase up to the first floor is important in hierarchie becouse of its attraction, which is created by its materialisation. It is also a deviding element between ISONEVO and the art institute, and was a seperating element between the floor where guests were welcome and the private floor of the Willet family.

On the first floor, the corridor and staircase are most important, followed by the room in the front and the study in the back. The doors towards these rooms already suggest this imporance over the other rooms.

In the basement the main sorce of warmth was the kitchen fireplace. The Boer family did not really have a livingroom before they were allowed to use the garden room on the main floor, therefore the kitchen would have been the center of their activities. The warmth of the fireplace there tributes to this center of activity.

The Willet-Holthuysen couple made sure they had all the comfort they needed, and therefore there are fireplaces in every room on the main and first floor, except for the garden room and the study above it. Dirk Arie Boer had the task to make sure the building was warm in winter, quit a task if you consider the building has 5 fireplaces including the one in the basement. In the 60’s central heating was installed and the fireplaces became ornaments.

(

)

* .

)

(

* B

;

* /

)

9 /

9 2

9 /

A 1

;

)

: 2

;

= C

* /

(

)

9 /

(

The basement overall is a dark place. The windows are small, in the front facade the windows are even covered by steel bars. The kitchen and bedroom of the parents Boer had more windows and are a bit lighter, the room next to the garden is small and therefore has a better window surface to floor surface ratio.

H L

H `

]

H M

X Y

H M

[

W M

]

F V

]

G O

H P

G O

X P

[ a

W M

]

The rooms are pretty light becouse of the high windows in the facade. The corridor is not as light becouse of the lag of large windows. The staircase upto the first floor blocks a part of the sunlight coming in through the atrium. The garden room is small, but has 5 huge windows making it the room with the best daylight acces in the building.

f j

{

f k

v w

{

e m

u k

{

u n

e m

v n

f k

u k

{

}

x n

~ w

The rooms on the first floor all have pretty much the same window surface to floor surface ratio. These windows are quit big, so all these rooms are pretty well lit. The corridor is lighter then the corridor on the main floor, becouse light from the atrium comes in. The staircase there is also very light thanks to light materials in combination with the atrium above. The staircase to the second floor has no windows and is pitch-black if not for electrical lights.

Above the staircase to the attic there is a second window in the roof, letting some light in. The windows in the facades are again smaller then the floors below, but so are the rooms that are connected to the facade. The dark room and corridor have no daylight entree at all.

£ §

£ º

£ ¨

² ³

¢ ª

± ¨

± «

¢ ª

² «

µ ¼

£ ¨

± ¨

´ «

The dark room is (as it is designed to be) dark, no daylight. The atrium is very light, but there is no connection to the attic. The four windows bring in some sunlight, but they are very small and the surface of the attic is very big, making the attic a dark space.

Á Å

Á Ø

Ï É

Á Æ

Ï Æ

Ó Ñ

¾ Æ

No windows make the second attic an even darker space. here you can also see atrium opening to the left and the smaller window in the roof in the middle. Ó Ù

Á Æ

À È

Ï Æ

Þ â

Ü æ

The precise materials are known for a lot of the rooms. many of the rooms are brought back to the Willet time, some materials survived the war. Type 1 in this drawing is cold, stone floors, stone walls, whitened ceilings. The stair to the main floor has the opposite feeling to it: expensive, polished wood, the steps are covered by an expensive carpet.

Ăś

Ăž

Ăˇ

Ăż

Ă¸

Ăš

Ăş

Ăť

Ăş

Ăź

Ăť

Ă˝

Ăş

Ăť

Ăş

Ă¸

Ăş

Ă¸ Ăż

Ăš

Ă¸ Ăż

The darkest type 4 in here is the most luxury in materials. Detailed ceilings, the marble corridor. the gentlemens room and ladies room are similar in materialisation. beautiful gold chandeleers, rugs on the floor, paintings on the wall, the curtains in front of the windows. The lower height of the room right back gives it a different atmosphere, a different feeling. The ceiling is not low, but defenitly lower than the rest of the rooms on this floor.

(

)

The marble goes up the stairs, and is also used in the corridor on the first floor. The walls ceiling of the study are covered in a dark, polished wood, making it different from any other room in the building.

;

At this level the materials used in the rooms and for the walls are pretty simple. The walls are made out of a wooden frame, covered by plastered slates. The wooden floors are not covered, the ceiling is not covered, so you see the wooden construction and the floor above it. The marble in the atrium is stopped at this level, and a white plastered wall takes it place. From the corridor around the atrium you can see the inlets where the statues stand.

]

[

How succesfull a hidingplace really is depends on a lot of factors, and as the people who were hiding could not, we cannot forsee every aspect of hiding. In case of Jo van der Hal we have a good idea of his hidingplace. From interviews we learn that it is critical how many people knew of your hidingplace. The Willet-Holthuysen museum had many different guests due to the tenants of the building. The safety of Jo van der Hal depended on the likelyhood of him walking in to the guests of the building, and if he did, if they could keep a secret. From the analysis of the routing we know that Jo van der Hal could spend most of his day in safety. The only danger of being discovered was when he had to go to the toilet on the first floor. Another factor in the survival of Jo van der Hal was his chance to hide when the germans

came for him. The first aspect of this succes depended on his possibility to hide or escape in or from the building. From the analysis we learned that hiding in the attic of the WilletHolthuysen could be easy. The first attic was a large, dark place packed with furniture and all sort of things. The second attic could only be entered by a small ladder which would be easily blocked from above, by shoving something heavy on top of the hatch. Finally, Jo van der could escape the building through the gutter, possibly to the house of the neighbours, or down the ladder in the back yard. He could also use the flat roof to hide, or get from that flat roof to the rooftop of the neighbours on the other side. From his interview we only know that he choose to hide somewhere in the building.

{

}

The second aspect was the fact that Jo had an early warning and therefore plenty of time to find a good hidingplace. By sitting in the window and looking at the street he risked being spotted from the outside, but from closeby you would have to look up very high to be able to see him, and from far away you could not see who was sitting there. According to Jo van der Hal’s interview he saw the Grüne Polizie coming, but when we tried to see the street from those windows this proved to be difficult, you really had to hang out of the window. It is more likely Jo van der Hal had the window open and heard something, then took a peek outside and then saw the raid coming. For the resistance the same rule was important: get to close to the window and risk being spotted, but go to far from the window and you risk noticing danger too late. From

other stories of the falsification of papers during the second world war in Amsterdam we know that the person took a seet in front of the window on purpose, with the goal to see danger coming. In houses today this threshold still exist: you hang up curtains to secure your privacy. The same was true during the second world war, only much more aware, with a much bigger impact.

Although the Jewish people probably could not really choose their location to hide, and would be happy with any hidingplace, it is interesting to find out where in a city you could find the best hidingplace. Is Amsterdam a good city to hide? It was difficult to close off a single building block, becouse of the many streets and alleys you would have to close down. The water makes it easy to close off a number of blocks on one “island”, but that would require a lot of manpower. You cannot choose your neighbours, and the Boer Family was not too lucky in this case: the pro german, Italian consulate was only two houses away. This finally lead to the raid of the Museum and the need for Jo van der Hal to find another hidingplace.

Van Liempt, A. (2008) Kopgeld Hilversum: Uitgeverijbalans Vreeken, H. (2010) Bij wijze van museum. University of Amsterdam (UvA): Thesis

Krabbe, C.P. (2005) Beschrijving van het huis Herengracht 605 (Museum WilletHolthuysen). 1-34

Museum Willet-Holthuysen (2014) Achtergrond informatie over het museum Retrieved from http://www.willetholthuysen.nl/ Joods Historisch Museum (2014) Jozef Salomon van der Hal Retrieved from http://www.jhm.nl/ Database Joods Biografisch Woordenboek (2014) Joden in Nederland in de 20e eeuw. Retrieved from http://www.jodeninnederland.nl/id/P-473

Joods Historisch Museum, 2000 getuigen vertellen (The Shoah project) Video interview with Jozef Abraham van der Hal Floorplans, sections and facade drawings from the Amsterdam city museum. Dienst der publieke werken Amsterdam, afd. Utiliteitsbouw. (10/8/1953)

This interview is part of the Shoah project, in the Netherlands also known as the “2000 getuigen vertellen” project. Of this two hour interview this is the part where Jo van der Hal tells about his hiding in the Museum Willet-Holthuysen.

Translation:

Waar zat dat onderduikadres? Dat was op de keizersgracht 605, dat was het willet holthuysen museum, en die portier van het Willet holthuysen museum was een patient van mij. Die hele familie. En die had mij aangeboden dat als de nood aan de man kwam, dat ik daar terecht kon. Dat was familie Boer. En die woonden beneden in het soutterain. Het huis dat was een inmens gebouw, een schitterende bibliotheek, en er was een instituut voor sociale wetenschappen, en daar bovenin was een kunstacademie, van een andere professor, en er was heel wat te doen, dat liep niet zo in de gaten?dat ik daar zat verstopt? Dat instituut, eh, het willet holthuys museum aan de herengracht 605 en ernaast was het consulaat van de Italiaanse staat, en die man was min of meer bevriend met mijn onderduikmensen, en de kinderen speelden met elkaar. En die kinderen hadden tegen een jongetje van de italiaten gezegd dat ze een onderduiker hadden. Nou, toen was ik dus verraden. Dus werd er een inval gedaan, maar het was een inmens gebouw, dus ik kon me makkelijk verstoppen. Ik zag die kerels, die Groene polizei naar binnen stormen, en ik zat helemaal bovenin de nok van het gebouw, ik kon daar makkelijk verdwijnen. Maar toen kon ik daar niet blijven, dus toen heb ik in weer in wind gezocht naar een onderduikadres, maar niemand wou me hebben.

“Where was this hiding place?” Jo van der Hal “That was at the Keizersgracht 605, which was the Willet-Holthuysen Museum, and the porter of the WilletHolthuysen museum was a patient of mine, the whole family was. They offered me that when things would get ugly, I could come to them for help. That was the Boer Family. They lived downstairs in the subterranean. The house was an immense building, with a magnificent library, there was an institute for social sciences, and upstairs there was an art academy, from a professor, and lots of things happened there, unnoticed. The institute, the Willet-Holthuysen museum, was located at the Herengracht 605 and next to the building there was the Italian consulate, and that guy was sort of befriend with my people. The kids played together, and the kids told a boy of the Italians that they had someone hiding in the building. Well, then I was betrayed. So a raid came, but it was an immense building, so I could easily hide. I could see these guys, the Grüne Polizei storming the building, and I was all the way up in the (NOK) of the building, and I could easily disappear there. But I could not stay there, so I searched for a new place to hide through harsh weather, but nobody wanted to take me in.”

At Wednesday the 4th of June, we had the unique opportunity to meet some very interesting people in the Musuem Willet-Holthuysen. Among these people: Thea Scheepbouwer, who is a niece of the Boer family. She stayed at her uncles house, the Museum Willet-Holthuysen several times during the second world war, but she was very young during that time. The other person that was present at this meeting was Ger Bekker, mister Bekker was one of the neighbours children during the second world war. Also present, as hosts of this meeting, were Hubert Vreeken, the conservator of the Museum, Jaap Boonstra, of the Amsterdams Museum, and Rob Goetheer of the Technical University of Eindhoven. This is the conversation of that day as recorded.

naar binnen gingen. Want ik heb er niemand aangetroffen. Ja, een rommeltje. Jaap: dus het is hier aan deze kant? Ger: ja precies. Jaap: daar zaten dus geen tralies? Ger: nee. Jaap: daar kon je door? Ger: ja. Bert: maar de familie Boer, is hier pas vertrokken, in 1953. Toen er centrale verwarming kwam. Thea: Ik heb eh, via een vriend van Wallie, die vond ik, ik had een boekje over de Utrechtse straat gestuurd. Ze woonden toen in Brussel, daar stonden dus al die bedrijven in. Het is alleen jammer dat ik daar in de 50er jaren niet meer heb doorgebracht. Ze woonden toen al in de Sarvatistraat. In de 50er jaren, dus dat eh, wanneer ze precies verhuisd zijn? Bert: ik denk dat dat samenhangt met het aanleggen van de centrale verwarming. Dan had je geen conciërge meer nodig. Want die conciërge hield natuurlijk altijd die kachels warm, door het hele huis. Zowel in de bibliotheek van het kunsthistorisch instituut boven als in het museum zelf. Jaap: volgens mij zijn ze al uitgeschreven uit de stand, hier, de familie Boer is al uitgeschreven, ik heb dat op de familiekaart gezien, in het gemeentearchief, in 45 al. Thea: in 45 al? Het zou best kunnen. Jaap: meteen weg. Bert: dat is dan niet afhankelijk geweest van de centrale verwarming! Misschien kwam hij dan nog elke dag op en neer of zo? Jaap: het viel me op dat ze meteen na de oorlog hun biezen pakten. Thea: is dat Eind 45 geweest? Jaap: dat zou ik na moeten kijken. Thea: ik heb wel herinneringen aan het feit dat oom Dik was tweede kerstdag jarig, en wij woonden toen inmiddels in de Hemoniestraat, dat ik altijd met mijn broertje van de Hemoniestraat naar de Savatiestraat 199 liep. (koffie/theepauze) Hervatting: Bert: ik wil nog even doorgaan op meneer Bekker, want u zei de vorige keer, je kon boven ook nog van het ene gebouw in het andere komen herinner ik me. Dat moet zich dan op zolder hebben afgespeeld. Ger: de bovenste verdieping. Bert: we kunnen straks even gaan kijken hoor, we gaan straks ook even de zolder op. Het is een rotzooi, maar dat was vroeger ook zo. Ger: deze verdieping. En dan zat hier dat luik, en of je nou hier in dat huis kwam? Want dat heb ik nooit gedaan. Ik was daar wel in, maar dan via deze ramen, maar ik wist dat hier een luik zat, en ik weet niet of je dan hier inkwam of in de dakgoot. Bert: hier kan het bijna niet, want, we kunnen zo ook wel even kijken, hier zit namelijk een vaste kast. En die beslaat de hele wand. Dat is een hele oude kast, die is waarschijnlijk uit 1700. Je kwam niet in een kast uit, dus dat is dan boven geweest. Jaap: daar is nog steeds een luik. Bert: een deur, deurtje. En dat deed u wanneer? Voor de gein als jongetje of zo? Want u tikte beneden ruitjes in, Ger: nee, ik tikte ze niet in! Zeker niet, maar ik moet wel zeggen het hang en sluitwerk van toen, is niet zoals het nu is. En het was onbewoond! Want je gaat niet in een huis, als je weet dat er nog mensen wonen. Althans, ik niet. Het was onbewoond, en het was een rommelige bende. Dat luik, dat heb ik al verteld, maar ik wil het nog wel een keer zeggen, er was een razzia, hier in Amsterdam, mijn vader was er niet, die was de stad in, boodschappen doen of zo, mijn moeder en ik waren alleen thuis. En eh, razzia, dus die Duitsers wilden het huis in, en alles werd doorzocht, tot, op een gegeven moment kwamen ze hier. Toen stonden we bij dat luik, hierboven in die verdieping, en die mensen, die Duitsers, wilden dat mijn moeder dat openmaakte, maar ze zei: ik heb geen sleutel! En ze stond de wanhoop nabij, met de handen omhoog “ik heb geen sleutel, ik kan er niet in” hoe dat verder is gegaan weet ik niet, of ze toen via dit pand binnen zijn gekomen, weet ik echt niet meer. Maar ik weet wel, dat de Duitsers zelf, en dat mijn moeder dat niet open konden maken. Thea: maar als dat luik niet naar een ruimte in een ander huis ging, wat hadden ze daar dan aan? Dan kon je alleen in de dakgoot komen. Bert: ja, maar dan hebben ze wel het idee “dat kan ook nog een vluchtgang zijn”. Ger: en ja, dan zit ik te denken, weer die brandtrap hier, waardoor je naar beneden kon. Rob: weet u ook waarom die inval bij u was? Hadden ze het idee dat er iets.. Ger: dat waren razzia’s, ze waren op zoek naar joodse mensen en onderduikers. Rob: gewoon willekeurig eigenlijk. Ger: ja. Bert: hadden jullie wel

Thea laat diverse foto’s zien: Jaap: hier staat een dametje te loeren met een ouderwets jas/schort. Thea, dan moet je een vergrootglas mee nemen Thea, dit was niet zo tijdens de oorlog, Ger: nee, het was een kale bedoeling!, jaap: dan zou dit net na de oorlog kunnen zijn, mag ik het even zien? (bert), hier heb je ook die trap, de brandtrap (eerder besproken) wij klommen af en toe heel ondeugend naar boven, tot woede van de vader. Ja en uh, dat luik, waar ik het over had, zal ik daar wat over zeggen? dat zat dus hier, dat zat dus in deze ruimte. Bert: zullen we inderdaad even met meneer Bekker beginnen, want u bent als kleine jongen hier, woonde hier al. Ja, Ik heb hier gewoond tot 58, en vanaf wanneer? Ik ben van 34, en de eerste jaren weet ik niet, maar ik weet wel dat ik hier heb leren fietsen, dus van jongs af aan. En dat was tot 58? Tot 58, voorletters Gerrit, 17-1034, postcode? Nee, haha, en uw vader was werkzaam als conciërge? Ja, in dat pand 603, waar u mooie foto’s van heeft? Ja, in dit gebouw, dat is nu afgebroken, dat is nu afgebroken hier was mijn vader conciërge, en dit is 597, 599, 601, 603, en die stonden allemaal met elkaar in verbinding, en ik kon van hier tot daar komen. Jaap: dat was dat brentano instituut? Dat was al weg geloof ik, ik heb dat eigenlijk bestreden de vorige keer, heel eigenwijs, maar brentano heeft inderdaad hier gezeten, Bert: ja dat is deze foto, dit is rentano geloof ik, kijk maar, Ger: die zijn later naar de overkant gegaan, Bert: dat is jou foto jaap, die jij een keer gezien hebt ook. Met Meneer Willet er net op, met die meneer met de kachels op straat. Jaap: die komt uit Old-Amsterdam. Die foto staat het Willet net hier. Bert: En uw vader was conciërge van? Ger: De Amsterdamse bank, maar, dit moet ik even zeggen, dat eh, dit is het oude gebouw van de Amsterdamse bank, in de jaren 20, werd dit gebouw, op de hoek neergezet, en toen werd dit ontruimd, en daar kwamen allerlei particuliere kantoren in. De bond van adverteerders, en het burgerziekenfonds zat erin. En later de stichting 40-45, dat is van net na de oorlog. En toen in de jaren 50, begin 60, is dit gesloopt, en is dit ervoor in de plaats gekomen. Met dit ene, gehistoriseerde pand dat hiernaast staat. Bert: die is niet gespaard, die is helemaal opnieuw opgetrokken dit. Splinternieuw, maar in oude stijl. Jaap: we hebben een foto van een gat hiernaast. Ger: echt waar? Rob, maar dat is de plek waar dit (foto) stond zeg maar? Voor mijn beeld? O nee, dit is het Willet natuurlijk. Bert: dit is 603, dat is nog een oud pand, een oud grachtenhuis, dit is van Ed kuipers geweest, de architect, ok, en u kent Willet dus, wat u de vorige keer zei, dat u vaak buiten speelde met vriendjes, en dan klommen jullie over de schutting, u kent Willet vooral van de achterkant. Ger: ja, en af en toe hadden we de, de ondeugd zeg maar, om zo’n raampje open te pukkelen, en dan kwamen we binnen. Maar verder mochten/konden we niet. Bert: en wat voor raampje was dat nou? Ger: via dat keukenraam (plattegrond) Bert: En zat je dan niet per ongeluk in de slaapkamer van de familie boer? Nee dat was al weg. Volgens mij was die familie al weg op het moment dat wij daar

onderduikers in dat pand? Hadden uw ouders ook onderduikers? Ger: niet bij mijn weten, misschien wel, maar dat is mij nooit verteld in ieder geval. Daar praat je niet over. Zeker niet bij kinderen, dan kom je op school, en dan zeg je tegen je vriendjes “onderduiker” dat gevaar zit erin, en dat risico nemen ze ook niet. (vrouw van Ger): je mocht zo min mogelijk vertellen in de oorlog aan iedereen, dat je niks mocht weten eigenlijk. Vandaar dat je ook niet kan weten of er in de bank misschien ook nog onderduikers zaten. Ger: ik heb mijn vader wel eens gevraagd “waarom zit dat luik daar”? “ja zegt ie, als er dan beneden brand is, dan kunnen we daar ontsnappen. Jaap: en dan zit het op slot. Ger: ja dat is natuurlijk wel een vreselijk punt, want als er dan brand is moet je dat luik wel open kunnen maken, dat is een raar verhaal, maar goed. Misschien dat hij hem met opzet heeft achtergehouden, je weet het niet heh. Bert: in die 19e eeuwse huizen in de pijp, had je op zolder ook vaak nog weer deuren. Noodvoorzieningen. Thea: bij de Klaassenstraat, en daar waren gewoon hokken? Volgens mij? Want toen ging het ’s avonds van, ja toen ging een trouwerij anders dan nu, na de receptie gingen wij naar huis, we werden door mijn vader gebracht, we hadden nog een fles met drank over, dus die zegt: neem dat mee, en kennelijk hebben de beide beneden deuren opengestaan, en wij zijn de goeie trap opgegaan naar de zolder, maar mijn broer is de verkeerde trap opgegaan. Dus toen wij op de zolderetage kwamen waar wij twee kamertjes hadden gehuurd, toen stond mijn broer met de drank aan de andere kant van de muur. Maar in noodgevallen met een beetje geweld kon je daar wel doorsteken. De Hemoniestraat hadden we dat overigens niet, want dat waren allemaal aparte huizen. En zo’n vluchtroute kan alleen als je hetzelfde soort gebouw hebt. Ger: U weet veel van dit pand heh? Jaap: ja, redelijk. Ger: maar weet u ook dat na de oorlog de gouverneur van Nederlands indie hier heeft gewerkt? Dokter van Mook. Zegt u dat wat? Jaap: nee, dat is nieuw voor mij. Ger: Hij was gouverneur van Indië, is later opgevolgd door ene ?Beel? en die zat in deze kamer zijn memoires te schrijven (kaart: de kamer op de beletage, tuinkamer) Meneer Boer was al weg, en eh, Mook die kwam af en toe buiten. Bert: wat was zijn functie de oud gouverneur van Nederlands Indië? Ger: De oud gouverneur van Nederlands Indië. Bert: wat heeft hij hier nou geschreven hier? Zijn memoires? Ger: ja dat dacht ik. In gedachte zie ik hem hier nog lopen langs de gracht. Bert: hij had dan goeie contacten met de gemeente Amsterdam, want niet iedereen kon zomaar zeggen “goh, hebben jullie nog ruimte over? Mag ik hier komen schrijven?” Jaap: Of bij het Isonevo, die zaten op dezelfde etage. Ger: hoe lang hij daar heeft gezeten weet ik niet hoor. Jaap: toch nog even naar het sousterain, dat insluipen deed u in de keuken? Ger: nee, in die ruimte de oranje kamer. Ik ben wel binnen geweest, niet helemaal binnendoor, toch een beetje braaf. Het was een rommeltje, donker koud en onaangenaam. Jaap: dat het onaangenaam was dat kennen we ook van de verhalen van de dochter van de conciërge. Dat zo nu en dan de vloer zelfs blank stond, omdat er wateroverlast was. Ger: dat klopt. Thea, o wateroverlast, ik ben in 37 geboren, dus, en ik ben hier waarschijnlijk geweest in 43? Daar heb je zo weinig herinneringen van. Ger: nog even over die wateroverlast. Dat klopt wel, van die wateroverlast, want wij woonden dus in het souterrain van 597, onder de grond, en in de oorlog werd het waterpeil niet goed op peil gehouden, dat konden ze niet omdat de Oranje sluizen en de sluizen bij IJmuiden niet goed functioneerden. Dus om de haverklap stond het water hoger dan normaal, en dan kwam het water via de riolering naar binnen, heel vies verhaal. Dat hield ook in dat wij op een gegeven moment zijn gaan wonen in deze kamer, 603, tijdelijk, maar dat was door die wateroverlast een hoop gedoe. Dus dat klopt wel. Jaap: dus het NAP werd niet goed gehandhaafd. Bert: ik doe ook nog even een duit in het zakje, ik heb ook ergens gelezen dat het ook eigenlijk beneden onbewoonbaar verklaarde woning was. Dus dat de conciërge, dat je daar niet van kon verwachten dat hij daar bleef wonen. Omdat de situatie daar zo slecht was. En inderdaad ook vochtig, en donker. Met opgroeiende kinderen. Dat weet u (Thea) misschien ook nog wel toen u daar ziek in bed heeft gelegen. Thea: ja, ik herinner me dat ik in dat kleine kamertje heb gelegen, en verder, en dat we weleens in die tuin eieren hebben gezocht, ik had een broertje dat 13 maanden jonger is dan ik, en dat we daar dan weleens paaseieren zijn gaan zoeken, want dat was een wildernis. En ik zal er ongetwijfeld wel meer zijn geweest, want wij woonden in de Utrechtse dwarsstraat, dat was hier de straat uit, de laatste links en rechts en wij zijn verhuisd vanuit de Utrechtse dwarsstraat in 1944. Bert: En als u in 43 ziek was, hier, laten we dat even als uitgangspunt nemen, u was van 33, dan was u 10. Thea: 37 geboren. Ja. Maar ik ben hier nog wel geweest op een bal, en dat zal dan in 46 geweest zijn. Toen was ik dus 9, vlak na de oorlog dus, toen was Carla 16, en er waren meer militairen toen, in 46 in september. Een meisje in de straat die leerde mij dansen. Bert: en waar dan, welke kamer dansten jullie dan?? Thea, Ik denk in die grote kamer op de eerste etage. De oude balzaal. Jaap: wel een sjiek idee! Thea: ja dat zal die kamer geweest zijn. Ger: ja dat moet wel. Bert: en hoe zag die eruit? Hoe zag die kamer er toen uit in uw beleving? Thea, geen idee, gewoon een vader die met haar dochter kon dansen. Mijn moeder die danste helemaal niet. Bert: kijk het zou inderdaad kunnen, want die balzaal was ontruimd in de oorlog, dat was eigenlijk een lege kamer. Daar vergaderde de raad van verzet, een enkele keer, die hoorden niet bij ISONEVO, Dus toen het Isonevo nog bleef zitten in de voorkamers een paar jaar, na de oorlog, was die grote achterkamer, die balzaal, had geen functie. Het was ook nog geen museum, dat werd pas in 1950 werd die weer ingericht met mooie spulletjes. Dus u heeft waarschijnlijk in een soort kale ruimte gedanst. Ger: de spullen die er nu staan, en hangen, zijn die authentiek? Jaap: grotendeels wel. Uit de Willet tijd. Er zijn wisselingen geweest, verschillende museummedewerkers hebben verschillende kamers her ingericht. Ze hebben een tijdlang geprobeerd meer 18e eeuwse stijlkamers te maken. En we willen nu eigenlijk weer zoveel mogelijk terug naar die willet-periode. Ger: in die tijd dat hier zo’n, aardige bende was zeg maar, toen waren die kunstwerken hier weg. Die waren in depot, opgeslagen. Jaap: in diverse depots. Bert: nog even over dat interieur, de

kunstverzameling, die is in 1939, echt die kostbare stukken die zijn weggehaald, door het stedelijk museum, want dat was de baas hier, en deels zijn ze opgeslagen in een stedelijk depot, maar ook een deel is naar een nieuw gebouw gegaan, de bunker, in de duinen bij Castricum. Een soort schuilbunker voor kunstvoorwerpen. Nieuwgebouwd, Zandbergen had een vooruitziende blik, hij was in Spanje wezen kijken in 1939, naar hoe ze daar met kunst omgingen, in verband met de burgeroorlog, hij is meteen begonnen, dus hij was net op tijd klaar, die bunker in Castricum, voordat de oorlog uitbrak. Thea: dat was in 36 Bert: ja, toen is de oorlog daar begonnen, maar zandberg is in 39 op studiereis daarheen geweest. En lang niet alles is uit huis gehaald. Want gordijnen, die wij nu allemaal een inventarisnummer hebben gegeven, dat is nu voor ons ook collectie, dat was toen helemaal niet zo. Die gordijnen die hingen er nu eenmaal. En dat was wel handig, in de oorlog ook. Kon je ze makkelijk verduisteren. Kandelaars bleven daar ook vaak staan. Dit zijn collectiekandelaars (foto verzet). Er staat er ineens een op de schoorsteenmantel ergens. Een stompje kaars erin, en je had weer licht, dus lang niet alles is weggegaan. En we weten ook, in de oorlog, meubels met name, in bruikleen zijn gegeven aan de stadsschouwburg en de stadsschouwburg had een opslagplaats ook, naast de schouwburg, waar nu het nieuwe lamar is van Joop van de Ende, daar zat een school, en op zolder, in de school, die in de oorlog ook leeg was, die was gevorderd door de duiders, en daar zat de arbeidseinslag in, maar op zolder daar zat de opslag van de stadsschouwburg, daar stonden meubels uit de collectie Willet. En daar is een aanslag op gepleegd, op dat pand in de oorlog, en toen is er brand uitgebroken, en toen is op zolder, zijn die spullen van Willet ook verbrand. Maar we hebben altijd wel een aantal stoelen over, zodat je weet, hoe ze eruit hebben gezien. In de meeste gevallen, en we maken soms dingen bij. Er is dus ook met die spullen uit het museum slordig omgegaan. Jaap: en heeft er ook, op zolder hier nog iets gestaan? Bert: op zolder hier, en op deze zolder ook, je zou kunnen zeggen dit was de eerste zolder, en dan had je nog de echte zolder onder de kap, en dan had je nog de oude turfvliering, waar we hopelijk straks ook nog even kunnen kijken nog, die hoorden bij het museum, dat was opslag, maar toen de bibliotheek hier kwam, het kunsthistorisch instituut, toen werden hier ook kamers gemaakt, voor de hoogleraar. Om tentamens af te nemen. In 1937 komen de eerste dia’s, dus was er een doca nodig om college te geven. Dus langzamerhand zie je dat dat kunsthistorisch instituut steeds meer ruimte gaat opslokken van het museum. En dat wordt ook echt een soort koekoeksjong. Het is ooit in 29 binnengekomen, hoera, er komen weer mensen, het was heel stil na de eerste wereldoorlog, het dreigde zelfs gesloten te worden, en ineens was er roering, het instituut groeide en bloeide, ook na de oorlog. Rob: deze verdieping was allemaal isonevo? Of sorry, ik bedoel het kunsthistorisch instituut? Bert ja, het isonevo gebruikte alleen de voorkamers, en de eetkamer dat was hun archief. Rob: en hierboven had het museum nog een opslag. Bert: Ja, ik denk wel steeds minder en minder, en toen het Amsterdams historisch museum de baas werd hier, toen zat de staf hier. Het Kunstinstituut is eruit gegaan in 62, en toen kwam het hier vrij. (koffie) Ger: en deze trap, dat was natuurlijk een uitdaging voor ons jongens, en soms mijn vrouw, dan ging je helemaal naar boven, met hier nog een wenteltrap, dan kom je heel hoog en dan kijk je over de hele stad uit. En achter het gebouw waar ik dus woonde, hier, was een hele grote tuin, die nu is volgebouwd, door de ABN AMRO toen, en daar stonden hoge bomen in, en als je dan in een bepaald boom klom, dan kon je op het toneel van het supran kijken, dan stonden de deuren open, het was warm, en dan kon je daar bijvoorbeeld Afrikaanse balletten, die werden daar ook vaak opgevoerd, die kon je daar horen en zien. En Pothuis en Pijlmoer. En dan daarnaast had je dan de tuin, van Willet, en daarnaast weer de ruïne van het Roorda theater, dat is heel lang zo geweest. Bert: dat is ook te zien op de tuinfoto’s, die ruïnes van ?Flora? dat is ook deels de ruïnes van het koetshuis van de Willets. Toen het Willet museum werd, toen heeft mevrouw Willet Bepaald, dat een van de koetshuizen hoorde bij het museum, de andere is aan de hervormde diaconie gegeven, om daar een bejaardenhuis in te maken. Dat was natuurlijk bespottelijk in een oud koetshuis, de diaconie zat er een beetje mee in zijn maag, toen hebben ze een ruil gedaan, met de gemeente, toen heeft de diaconie een nieuw stuk grond bij het Oosterpark gekregen, daar is toen de Sabrina Holthuysen stichting gekomen, en zo had de gemeente ook beschikking over het tweede pand. Toen hebben ze beide koetshuizen, of eigenlijk was het ene een stal en het andere een koetshuis, dat hebben ze verpacht aan Flora. Er is nog een oude foto van bekend, dat zijn de oude koetshuizen zoals je ze ook in de Kerkstraat ziet, oud Amsterdamse utiliteitsbouw zou je kunnen zeggen. Zij plakken er dan een nep gevel voor, Flora. De brand was al in 1907, en dan gaan ze er een nieuwe Artnouveau gevel voorzetten. Die trekken ze door voor het koetshuis ook, en dat gaat in 1920 in de hens. Ger: ik heb trouwens een boek, afgebroken Amsterdam, ik weet niet of jullie dat kennen. Daar staan allerlei panden in die in de loop van de jaren gesloopt zijn. Er staat ook een foto in van het Flora theater, dat dat geblust wordt. Dat was in de winter, en daar zie je dat alles bevriest ook. Als jullie geïnteresseerd zijn in dat boek, dan wil ik dat wel even doorgeven? Bert: ik zal even checken of dat niet al in onze bibliotheek staat. Volgens mij thuis heb ik dat wel. Ik heb Nooit gebouwd Amsterdam en afgebroken Amsterdam! Rob Daar heb ik trouwens ook wel een vraag over, iets waar wij niet helemaal uitkomen, Toen de tweede wereldoorlog voorbij was, de hele Joodse gemeenschap was weg eigenlijk, toen stonden er dus een heleboel huizen leeg in Amsterdam. Hoe werd dat ervaren, is dat iets wat helemaal niet opviel? Of zijn die huizen weer gevuld? Ger: die huizen zijn afgebroken, maar nog erger eigenlijk, die huizen werden ook bezet door mensen die geen huis hadden, en ze werden ook gesloopt, want er was een enorme behoefte aan brandhout. Huizen werden dus gekraakt, en kozijnen, eigenlijk alles wat hout was werd er uit gesleept om brandhout te winnen. Wat erg gevaarlijk was, want ook de steunbalken werden, als je een beetje tekeer ging, dan kreeg je de hele zaak op je hoofd. Rob: Maar dat was dus ook in de

grachtenpanden? Dat was niet alleen in de transvaalbuurt? Ger: nou, het gaat dan met name om de andere kant van de Amstel, dus de lepelstraat achter carré, dat was een buurt waar veel Joodse inwoners woonden, achter de nieuwe markt, uilenburg, Valkenburg, dat was echt Oude meuk zoals dat tegenwoordig heet. Rob: ok, maar op dat moment was de stad dus niet voor uw idee te leeg of zo? Want normaal liepen daar mensen rond met karren die dingen verkochten, die hele joodse gemeenschap is verdwenen eigenlijk, hoe merkbaar is dat? Ger: ik weet wel, ik zat toen op de lagere school, en af en toe dan verdween er een jongetje. En die kwam niet meer terug, als jongetje sta je daar misschien, wat ik ervan mee gekregen heb, niet zo bij stil, je ging je niet zo snel afvragen van waar is die dan heen. Ik weet dus wel dat, joodse jongetjes, ik zat op school op het vredericksplein dichtbij de joodse buurt zeg maar, daar zaten dus veel Joodse kinderen op school. En je had ook, als ik daarop door mag gaan, vodde joden zoals dat dan heet, mensen die in vodden handelden, en die hadden altijd hun “negotie” in de voormalige stadstimmertuinen, dat is na het carré, wat vroeger de stadsdrukkerij was, daar had je oude pandjes, en daar brachten die joodse mensen dan hun lompen en schoenen en dat werd daar weer verhandeld. Bert, en het waterloopplein, zoals we dat nu nog kennen, is ook maar een schaduw van wat het ooit was. Waar nu de ?stulpererstraat? loopt, dat is natuurlijk een heel patroon van straten wat helemaal verdwenen is. En er zijn nog foto’s van voor de bouw van dit monster want dat vind ik het nog steeds, zie je dus ook die oude panden, dus deels leeggeroofd, geplunderd, die vaak nog dienden als opslag voor marktkooplui. Ger: Daarachter, waar nu inderdaad de stolpenerstraat zit, dat was natuurlijk een puinhoop. Bert: Vlooienburg hete dat eiland geloof ik. Bert: ok, even kijken, de Amstel straat is nog wel interessant om even op door te gaan denk ik, want die ruine achterin de tuin, waarvan je hier ook nog wel stukken ziet, met die raampjes, die heeft er nog lang gestaan, Ook toen het huis alweer een museum was. Toen ze de tuin alweer een beetje netjes hadden gemaakt toen stond dat ding daarachter. Herinnert u zich daar iets van? Bent u daar ook in geweest? Ger: nee, dat niet. Bert: want dat muurtje, dat zit niet aan de Amstel straat, daar heeft een bouwvolume gestaan, maar daar heeft dus iets anders gezeten, een jaar of tien. Ger: dat weet ik niet. Jaap: de Amstel straat moet veel levendiger zijn geweest, nu is dat tot een uur of 5, dan gaat iedereen naar huis. Ger: ja, dat was het ook. En het rembrandplein eigenlijk ook. Het is nog wel druk natuurlijk, maar in mijn ogen toch wat gezelliger, wat knusser, wat gemoedelijker. Bert: de Amstel straat, nog even iets anders, toen de flora verbrand was, zijn er in de jaren 30 plannen geweest, van de smet, en die wilde daar iets fantastisch bouwen, een glas paleis. Het citytheater ziet er heel erg uit zoals het hier moest worden. Een hele hoge glazen toren, met bovenin een restaurant, dat kan draaien, de ingang op de Herengracht, binnenkomen bij 607 door de oude panden, en dan kon je zo binnendoor daar komen. En voor dat plan had hij nog een paar meter van de tuin van Willet nodig. De pers heeft dat tegengehouden, de crisis kwam te hulp en de exploitatiemaatschappij van de Smit ging failliet, en na de oorlog is dat idee een zachte dood gestorven. Thea: waar zat die ambassade precies? Ger: wel aan die kant, maar waar precies? Bert: dat staat misschien wel in het herengrachtboek. Dat boek is een aanrader! Daar staat elk gebouw op huisnummer staat erin. Bert: zullen we gaan rondlopen? Nee jij had nog een vraag. Rob: ja, een paar vragen zelfs, over de achtertuin toch ook nog even, stel, er is een razzia en ik moet weg, dan kom ik in de achtertuin terecht, of ik vlucht naar de achtertuin, hoe kan ik daar dan verder weg, of kan ik me daar verstoppen? Ger: dat is een interessante vraag, er is dus een brandtrap naar beneden, dat is te zien op deze foto, dan kwam je hier op dat dingetje terecht, en dan kon je verder, en je kwam in de tuin, en dan kun je verder over de schutting, deze tuin in, of over de schutting die tuin in! Rob: en die ruïne? Ger: naar mijn idee was daar een muur. Rob: dus die ruïne kon je ook niet doorkomen? Nee, er zat geen deur in de ruïne en de muren waren hoog. Rob: dus dan ben je eigenlijk in de achtertuin, noem ik het maar, en daar kun je dan niet weg tot het weer veilig is eigenlijk. Of het moet via een ander pand zijn. Ger: via de schutting. Bert: maar de Duitsers hebben het dus nooit zo grondig aangepakt, dat ze het hele blok omsingelden, Remblandplein, Amstel straat, een stukje over de Amstel, en de Herengracht. Ger: er was wel een bezetting, want mijn vader heeft het hele gebeuren gezien vanaf de brug van de Herengracht, die kon er niet verder, maar hoe het daar weer afgesloten was richting Amstel, dat weet ik niet. Geen idee. Bert: nog een vraag. Rob: ja, dat Italiaanse consulaat, heeft u daar iets van meegekregen? Ik noem maar wat, kwamen daar geregeld mensen, kwamen er geregeld militairen voor de deur langs? Ger: dat weet ik niet, maar ik hoorde wel vaak Italiaans spreken, en ik hoorde die mensen ook heel vaak in de tuin spelen, ik dacht dat een soort jeu de boule was. Rob: vanuit hun gebouw zou je dus ook makkelijk hier in de tuin kunnen kijken? Ger: niet uit het gebouw, je moet echt in de tuin staan om dit gebouw te zien. Rob: ik bedoel meer in de tuin kijken van dit gebouw zegmaar. Ger: ja, dat wel, in de tuin kun je wel kijken. Rob was het dicht gewoekerd…? Ger: er stonden hoge bomen dat weet ik wel. Bert: en de Italiaanse kindertjes speelden niet met de Nederlandse kindertjes? Ger: ik heb nooit kindertjes gezien. Het was zo’n kinderarme buurt hier, altijd alleen maar die twee buurmeisjes van Boer. Man van Thea: ik denk wel dat dat mogelijk was, want de vorige keer hoorden we dat van de onderduiker, die moest weg, want, die kinderen hadden tegen elkaar verteld, over de onderduiker. Rob: klopt, dat komt uit het interview van Jo van der Hal, inderdaad, letterlijk, daar zegt hij inderdaad dat de kinderen van de familie boer, dat die speelden met de Italiaanse kinderen inderdaad, en dat het daardoor is misgegaan. Bert: mijn Buitenveldse buurvrouw, Hannie Tuinstra, u schijnt haar ook een beetje gekend te hebben, dat schijnt een vriendin van of Wallie of Carla, die speelde hier af en toe ook met die meiden ook, ze zaten ook op dezelfde school. Thea: ik weet niet eens of welke school ze hebben gezeten, Bert: volgens mij op de Frederick plein. Thea, op het Fredericks plein zat toen geen school, op de weteringsschans. Die Hannie Tuinstra vertelde dat ze een keer een boek had geleend van de familie boer, van

een van die meiden, waar bonnen in zaten. Toen had haar moeder tegen haar gezegd: breng meteen terug! Dat was belastend materiaal. Waar slordig mee omgesprongen was, misschien als bladwijzer gebruikt. Ze hebben hier verschillend keren gespeeld, met die meiden, want ze gingen hier wel eens naar boven, dan gingen ze pingpongen in de marmeren gang. Thea, lekker geluid, dat kan ik me helemaal voorstellen. Bert: Daar was u te jong voor denk ik om mee te doen. Thea ja! Bert: weet u iets van de keuken? Thea: nee, daar weet ik eigenlijk niks meer van. Ik heb wel contact gezocht met de kleinkinderen, en Herbert die zei in zijn mail: ik weet weinig. Ik kom wel een keer langs, en dan kunnen we praten, en Annemarie die zei ik zal serge vragen of hij nog wat materiaal heeft. Ze hadden allebei geen foto’s, maar ik hoop binnenkort dus meer mensen, contact te krijgen. Bert: interessant, houd u ons op de hoogte ook? Thea: ja tuurlijk, wat het is na die oorlog, er werd zo weinig over gepraat! Ik weet ook niet wat mijn ouders gedaan hebben. En die hebben ook iets gedaan, maar wat! Want later, als je meer over de oorlog weet, dan ga je die puzzelstukjes eh, daar ben je dan nog steeds mee bezig! Dat houd niet op. Bert: het is nu meer dan dat het vroeger ooit geweest is! Ger: absoluut. Vrouw van Ger: bij ons thuis was er ook zoiets. Daar zaten ze ook in het verzet, en daar werden dus ook papieren en vanalles bezorgd, en mijn moeder, die had een bepaalde plek, om zo’n document te geven, ik stond daar als klein meisje dan naast, en dan werd er een code gezegd, en dan werd dat papier overhandigd. Dat was als klein kind heel spannend! Ik wist weinig, maar dat soort dingen wist ik wel. Dat ik niets mocht vertellen, maar ik ging wel mee. Bert: u ging mee! Mevrouw: ik ging mee met mijn moeder ja. Bert: grappig is natuurlijk wel, het Willet viel onder zandberg, en zandberg was ook een sympathisant van het verzet. En heeft natuurlijk ook zelf meegedaan. Je zou dan denken, maar daar is helemaal geen bronmateriaal over, dat hij dat makkelijk gefaciliteerd kon hebben. Dat hij misschien wel tegen die Boer heeft gezegd van doe maar. Maar misschien heeft hij het ook niet geweten hoor, dat weet je niet. Thea: over die hele oorlogstoestand is ook na de oorlog niet gesproken, dat verwijt ik mezelf wel eens van nou ja, pas jaren later, werd het groots gevierd, en dat was eigenlijk de gelegenheid om eens te vragen van, hoe zit dat nu? Maar je doet het niet. Ger: dat is heel herkenbaar. Thea: daar werd niet over gesproken. Bert: het was ook dagelijks leven gewoon. Dat ging gewoon door. De oorlog was voorbij, je had het al niet breed, het ging langzamerhand weer de goede kant op, je wilde niet omblikken, je wilde vooruit kijken. Het meest bespottelijke is eigenlijk dat die Joodse nazaten nu, restitutie krijgen van de Amsterdamse gemeente van geld dat ze nog moesten betalen, voor leveranties van elektriciteit tijdens de oorlog. Ger: maar die tijd die daar tussen zit, dat is toch bizar. Rob: Ook wel leuk om te vertellen, ons groepje doet ook onderzoek naar monumenten, van de Joodse gemeenschap in Amsterdam, en dat zetten we ook af tegen jaartallen zegmaar, en die monumenten die zijn er pas sinds de laatste jaren, dat die er komen, dat is pas heel laat na de oorlog op gang gekomen. En vooral die hele persoonlijke monumenten, die stolpersteine, ik weet niet of u daar iets van weet, Jaap: ja, nu je het zegt ja, dat is waar die mensen zijn weggevoerd, daar komt die steen. Rob: ja, met de naam erbij, dat is echt pas de laatste, ik geloof 5 jaar! Rob: een hele simpele vraag misschien, weet u misschien ook wat over de gordijnen hier, werden die ook vaak dichtgedaan, zo van er was binnen iets gaande, er werden valse bewijzen gedrukt, gouw de gordijnen dicht? Of was het als je hier langs liep dat je zo naar binnen kon kijken? Ger: zodra het donker werd moest je verduisteren. Man van Thea: je had van dat zwarte papier, of rolgordijnen. Ger: die grote ruiten, die moest je ook afplakken met tape. Rob: dan heb ik nog een laatste vraag eigenlijk, de bedrijvigheid in dit gebouw, we hebben een poosje terug iemand van ISONEVO hier gehad, en die gaf aan dat het ISONEVO eigenlijk niet zo’n heel druk instituut was, daar kwamen niet heel veel mensen over de vloer. Ger daar was eigenlijk nooit beroering om het zo maar te zeggen. Rob: en het kunsthistorisch instituut, was dat ook geen komen en gaan van mensen elke dag? Ger: niet dat wij wisten. Rob: de vraag die daar achter zit eigenlijk, het verzet vergaderde hier, hoe zorg je dat zo’n groep mensen, want ik stel me voor dat dat een groepje van 10 man.. Ger: hier ongemerkt naar binnen gaat Rob: ja!, dat vragen we ons af. Ger: ja ik kwam dus wel aan de voorkant, maar wij woonden aan de achterkant. Aan de tuinkant, aan de achterkant van dit gebouw. En dan heb je totaal geen zicht op wat er allemaal komt en gaat. Bert: die conciërge moet daar ook van geweten hebben natuurlijk.. dus die boer, die heeft heel veel geweten! Rob: zit ik met die tien man wel goed als ik aan zo’n vergadering denk? Vrouw van Ger: geen idee. Ger: een goede vriend van mij, daar ga ik nog steeds mee om, daar is de familie Boer naast komen wonen, en ik heb hem een mailtje gestuurd of hij daar nog contact mee heeft, maar hij heeft nog niet geantwoord dus hij zal wel op vakantie zijn. Bert: nou, wordt vervolgd! Man van Thea: maar jou oom Boer heh, was die ooit bij de politie? Thea: ja, en hij was ook fotograaf. Bert: ik heb een voorstel. Het is nu 12 uur, zullen we nog een half uurtje over de zolder struinen en daarna afsluiten? End of the interview