:: िदपोत्सव २०१० ::
माय मराठी तफ
आमच्या
वाचकांना तसेच संस्थेच्या
सदस्यांना व तमाम मराठी बांधवांना िदपावळीच्या हािदक शुभेच्छा .
माय मराठी स्पंदन मराठी मनाचे... मराठी भावनांचे..
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० ::
संपादिकय माय मराठीच्या ई-मािसकाचे ही २८वा आवृ ी. गेले २८ मिहने सातत्याने आमच्या वाचकांच्या वाचनानंदासाठी ईमािसकाचे संपादिकय मंडळ कायर्रत आहे. िचल्लर मनोरं जनात्मक लेख पर्कािशत न देता मािहितपुणर् लेख पर्कािशत करण्याचा संस्थेचा कल रािहला आहे. ईमािसकाच्या ारे संस्थेच्या सदस्यांचे व इं टरनेट वरील तमाम वाचक वगार्चे पर्बोधन व्हावे हा त्यामागचा उ ेश्य. या अंकात िदवाळीच्या िविवध िदवसांचे महत्व ते साजरे करण्यामागचे कारण देण्यात आले आहे. संस्थेच्या ईमािसकास िमळणा-या पर्ितसादास के वळ आमचा झपा
ाने
वाढणारा वाचकवगर् जबाबदार आहे. ईमािसक पर्कािशत झाल्यानंतर आपण देत असलेल्या पर्ितिकर्याच आमच्यासाठी स्फु ितदायक आहे. एकवार पुन्हा आपणांस व आपल्या पिरवारास िदपावळीच्या हािदक शुभेच्छा !! कळावे, आपला,
सागर रांजणकर, संपादक
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० ::
िदवाळसण... िदवाळीच्या िविवध िदवसांचे महत्व सांगणारे सदर
१) धनतर्योदशी (आिश्वन व
तर्योदशी)
धनतर्योदशी यालाच बोली भाषेत धनतेरस असे म्हटले जाते. या िदवशी ापारी ितजोरीचे पूजन करतात.
ापारी वषर् िदवाळी ते
िदवाळी असे असते. न ा वषार्च्या िहशोबाच्या व ा या िदवशीच आणतात धन्वंतरी जयंती आयुवदाच्या दृ ीने हा िदवस धन्वंतिर जयंतीचा आहे. वै
मंडळी या िदवशी
धन्वंतरीचे (देवांचा वै ) पूजन करतात. पर्सादास कडु िनबाच्या पानांचे बारीक के लेले तुकडे व साखर असे लोकांना देतात. यात मोठा अथर् आहे. कडु िनबाची उत्पि अमृतापासून झाली आहे. धन्वंतिर हा अमृतत्व देणारा आहे, हे त्यातून पर्तीत होते. कडु िनबाची पाच-सहा पाने जर रोज खाल्ली तर
ािध होण्याचा संभव नाही. एवढे
कडु िनबाचे महत्त्व आहे. म्हणून या िदवशी तोच धन्वंतरीचा पर्साद म्हणून देण्यात येतो. यमदीपदान पर्ाण हरण करण्याचे काम यमराजाकडे आहे. कालमृत्यु कोणालाच चुकला नाही व चुकिवता येत नाही; पण अकाली मृत्यु कोणालाच येऊ नये याकिरता धनतर्योदशीस यमधमार्च्या उ ेशाने कणके चा तेलाचा िदवा (तेरा िदवे) करून तो घराच्या बाहेरच्या बाजूस दिक्षणेला त ड करून सायंकाळी लावावा. एरव्ही िद ाचे त ड दिक्षणेस कधीही नसते. फक्त या िदवशी तेवढे िद ाचे त ड दिक्षणेस करून ठे वावे. पुढील मंतर्ाने पर्ाथर्ना करावी.
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: मृत्युना पाशदंडाभ्यां कालेन श्यामसह । तर्योदश्यांिदपदानात् सूयर्ज: पर्ीयतां मम ।। अथर् : हे तेरा िदवे मी सूयर्पुतर्ाला अपर्ण करतो. त्याने मृत्यूच्या पाशातून माझी सुटका करावी व माझे कल्याण करावे
२) िदवाळी (दीपावली) अथर् : िदवाळी हा शब्द दीपावली या शब्दापासून बनला आहे. दीपावली हा शब्द दीप आवली (रांग, ओळ) असा बनला आहे. त्याचा अथर् आहे, िद ांची रांग िकवा ओळ. िदवाळीला सवर्तर् िदवे लावतात. आिश्वन व
तर्योदशी (धनतर्योदशी), आिश्वन व
अमावास्या (ल मीपूजन) व काितक शु
चतुदश र् ी (नरक चतुदश र् ी),
पर्ितपदा (बिलपर्ितपदा) असे चार िदवस िदवाळी
साजरी के ली जाते. काही जण तर्योदशीला िदवाळीत न धरता, िदवाळी उरलेल्या तीन िदवसांची आहे, असे समजतात. वसुबारस आिण भाऊबीज हे िदवस िदवाळीला जोडू न येतात, म्हणून त्यांचा समावेश िदवाळीत के ला जातो; पण वस्तुत: ते सण वेगवेगळे आहेत. िदवाळी साजरी करण्यामागील शा
: कृ ष्णाने नरकासुराचा वध के ला तेव्हापासून नरकचतुदश र् ी
साजरी करतात. ल मीपूजनाच्या िदवशी अल मीचा नाश व्हावा, यासाठी धािमक कृ ती करतात. बलीपर्ितपदा बली राजाचा नाश झाल्याचे पर्तीक आहे. तर भाऊबीज ही शकटासुर या असुराचा नाश करून असंख्य भिगन ना त्यांचा बंधू कृ ष्ण याने सोडवल्याचा आनंद म्हणून साजरी करतात. अशा तर्हेने दीपावलीचा पर्त्येक िदवस हा असुरांचा संहार के ल्याच्या, धमार्ने अधमार्वर िवजय िमळवल्याच्या िदवसाची आठवण म्हणून मंगलमय दीपांनी उजळवायचा, असं आपली संस्कृ ती सांगते. चातुमार्साच्या काळात तेजतत्त्वाचा अभाव असल्यामुळे तेजोमय शक्तीतून िवघिटत होत असलेले घटक जास्त पर्माणात वाढण्यास सुरुवात होते. िदवाळीच्या काळापयर्ंत या घटकांची िवपुल पर्माणात वृ ी झालेली असते. त्यामुळे पूव च्या काळी मोठमो
ा राक्षसांचे सामर्ाज्य या काळात
वाढायचे. या सवर् घटकांचे सू म स्तरावर क्षमन व्हावे; म्हणून िदवाळी के ली जाते, म्हणजेच तेजतत्त्वावर आधािरत उपासना के ली जाते. या पर्कारच्या उपासनेमुळे तेजाच्या अभावी वाढलेल्या तर्ासदायक घटकांचा तेजाच्या बलावर नाश होतो.
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: िदपावली उत्सवाचे स्वरूप अ. िद ांची आरास
दीपावलीच्या सायंकाळी घरात व घराबाहेर िद ांची ओळ लावावी. दीपावली म्हणजे िद ांची ओळ. यामुळे घराला अपर्ितम शोभा िनमार्ण होऊन उत्साह येतो व आनंद होतो. िवजेच्या िद ांची माळ लावण्यापेक्षा तेल व वातीच्या पणत्या लावण्यात शोभा व शांतपणा जास्त आहे. दीप या शब्दाचा खरा अथर् तेल व वात यांची ज्योत. `अंधाराकडू न ज्योतीकडे म्हणजे पर्काशाकडे जा', अशी शर्ुतीची आज्ञा आहे - `तमसो मा ज्योितगर्मय'. या तीन िदवसांत ज्यांच्या घरी िदवे लागत नाहीत त्यांच्या घरी नेहमीच अंधकार रहातो. ते पर्काशाकडे म्हणजे ज्ञानाकडे जाऊ शकत नाहीत. दीपदानाने ल मी िस्थर होते. आपल्या घरी सदैव ल मीचा वास व ज्ञानाचा पर्काश असावा यासाठी पर्त्येकाने आनंदाने दीपावली उत्सव साजरा करावा. याने घरात सुखसमृि रहाते. आ. आकाशकं िदल `हा िद ांच्या आराशीचाच एक भाग आहे. आिश्वन शु एकादशी ते काितक शु
एकादशीपयर्ंत घराच्या बाहेर एक उं च
खांब पुरून त्यावर दोरीच्या साहाय्याने जो िदवा टांगतात, त्याला आकाशिदवा असे म्हणतात. त्याचा िविध पुढीलपर्माणे असतो. घरापासून जवळच थोडी जमीन गोमयाने सारवावी. तीवर चंदनयुक्त जलाने पर्ोक्षण करून अ दल कमळ काढावे. मध्यभागी वीस हात, नऊ हात िकवा पाच हात लांबीचा खांब पुरावा. तो व , पताका, अ घंटा, कलश यांनी सुशोिभत करावा. त्यावर अ दलाकृ ित दीप (कं िदल) करून अडकवावा. त्या दीपात (कं िदलात) मोठा िदवा लावावा. त्याभोवती कमळाच्या पर्त्येक पाकळीत एक असे आठ िदवे धमर्, हर, भूित, दामोदर, धमर्राज, पर्जापित, िपतर (तम:िस्थत) व पर्ेत यांना उ ेशून लावावे. िद ात ितळाचे तेल घालावे. नंतर दीपाची
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: दामोदराय नभिस तुलायां लोलया सह । पर्दीपं ते पर्यच्छािम नमोऽनन्ताय वेधसे ।। अथर् : शर्े
असा परमेश्वर जो दामोदर, त्याला हा ज्योतीसह दीप अपर्ण करतो. त्याने माझे
कल्याण करावे. याचे फल ल मीपर्ािप्त हे आहे.' इ. रांगोळी `मूळ संस्कृ त शब्द रं गवल्ली. स दयार्चा साक्षात्कार व मंगलाची िसि
हे रांगोळीचे दोन उ ेश होत. िविश
शुभर् चूणर् िचमटीतून जिमनीवर सोडू न रे खाटलेल्या आकृ तीला रांगोळी असे म्हणतात. रांगोळी ही मूितकला आिण िचतर्कला यांच्याही आधीची आहे. कु ठल्याही धािमक िकवा मांगिलक कृ त्यात रांगोळी आवश्यक आिण पर्ाथिमक गो
आहे. कोणत्याही सण, उत्सव, मंगल
समारं भ, पूजा, वर्त इत्यािद शुभपर्संगी पर्थम धमर्कृत्याच्या जागी रांगोळी काढण्याची पर्था आहे. एखा ाला िकवा एखादीला ओवाळतांना ती
िक्त बसलेल्या पाटाभोवती आिण पुढेही रांगोळी
काढतात. समारं भाच्या भोजनपर्संगीही पाटाभोवती व पानाभोवती रांगोळी काढतात. िदवाळीच्या सणात दारापुढे िकवा अंगणात िविवध पर्कारच्या रांगोळया काढू न त्या िविवध रं गांनी भरतात. जुन्या काळी पर्त्येक घरी रोज दारापुढे सडासंमाजर्न करून रांगोळी काढण्याची पर्था होती. ई. फटाके िदवाळीचा आनंद ि गुिणत करण्यासाठी लहान-मोठे सवर्च जण रातर्ी फटाके वाजवतात व आतषबाजी करतात
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: उ. अभ्यंग ान नरक चतुदश र् ी ते बिलपर्ितपदा हे दीपावलीचे तीनही िदवस रोज अभ्यंग ान करण्यास सांिगतले आहे. अभ्यंग ान (मांगिलक
ान) :
या िदवशी सकाळी लवकर उठू न पर्थम अभ्यंग ान करण्यास सांिगतले आहे. शरीराला तेल लावून चोळू न ते त्वचेत िजरिवणे व नंतर ऊनपाण्याने नेहमीच्या
ान करणे म्हणजे अभ्यंग ान.
ानाचा पर्भाव
सुमारे
तीन तास िटकतो तर
अभ्यंग ानामुळे चार ते पाच तास िटकतो. त्वचेला नेहमी ि ग्धता असावी लागते म्हणून तेल लावायचे. ऊनपाणी हे मंगल व शरीराला सुखदायक आहे म्हणून ऊनपाण्याने आहे. तेल लावून नंतर म्हणून
ान सांिगतले
ान करण्याने त्वचेला व के सांना आवश्यक तेवढाच ओशटपणा रहातो;
ानापूव तेल लावणे आवश्यक आहे.
ानानंतर तेल लावणे उिचत नाही.
`अभ्यंग ान करतांना देशकाळकथन करावे लागते. देशकाळकथनाची भारतीयांची प ित वैिशष्
पूणर् आहे. बर् देवाचा जन्म झाल्यापासून आतापयर्ंत बर् देवाची िकती वष झाली,
कोणत्या वषार्तील कोणते व िकतवे मन्वंतर चालू आहे, या मन्वंतरातील िकतवे महायुग व त्या महायुगातील कोणते उपयुग चालू आहे, या सवार्ंचा त्यात उल्लेख असतो. यापर्माणे देशकाळकथन करावयाचे असते. यावरून यापूव के वढा मोठा काळ गेला आहे व रािहलेला काळही के वढा मोठा आहे याची कल्पना येते. आपण फार मोठे आहोत असे पर्त्येकाला वाटत असते; पण आपण िकती लहान व सू म आहोत याची कल्पना या िवश्वाच्या अफाट काळावरून येते. यामुळे माणसाचा गवर् नाहीसा होतो. हा मोठा फायदा आहे.' वषार्तून पुढील पाच िदवस असे अभ्यंग ान करण्यास शा ात सांिगतले आहे : १. संवत्सरारं भ, २.वसंतोत्सवाचा पर्ारं भ िदवस म्हणजे फाल्गुन कृ ष्ण पर्ितपदा व ३. िदवाळीचे तीन िदवस म्हणजे आिश्वन कृ ष्ण चतुदश र् ी, अमावास्या व काितक शु
अंक २८, नोव्हबर २०१०
पर्ितपदा
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० ::
िदवाळीत िकल्ला का बांधतात िकल्ला बांधणे म्हणजे काय ? िकल्ला बांधणे म्हणजे स्वतःच्या मन आिण बु ी यांवर ईश्वराच्या शक्तीचे तेज िनमार्ण होणे. म्हणूनच िकल्ला बांधणे या माध्यमातून आपण ई राचे तेज पर्ा करू शकतो.
लहान मुलच े िकल्ला का बांधतात ? लहान मुलांमध्ये िनमर्ळता असते. लहान मुले ही 'ईश्वराचे रूप असतात', असे म्हटले जाते; कारण लहान मुलांच्या मनावर जास्त संस्कार झालेले नसतात. लहान मुलांमध्ये िनमर्ळता असते. ११ वषार्पयर्ंतची मुले ही िनरागस असतात. त्यानंतर मातर् मूल बु ीने एखादी कृ ती करतो. मुलांमध्ये ई राकडू न आलेली उजार् गर्हण करण्याची क्षमता असते. िकल्ला घराच्या बाहेरच का बनवतात ? घर हे समृ ी-दशर्कतेचे पर्तीक असते. घरासमोर िकल्ल्याची िनिमती के ल्यामुळे घराचे रक्षण करण्यासाठी, म्हणजेच घरात असलेल्या धनसमृ ीला िटकवून ठे वण्यासाठी छ. िशवाजी महाराजांसारख्या क्षातर्तेजाचे पर्ितिनधीत्व करणार्या, िकल्ल्याचे नेतृत्व असलेल्या धमार्चरणी राजाशी अभेदता िनमार्ण करते
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: नरक चतुदश र् ी (आिश्वन व
चतुदश र् ी)
१. नरक चतुदश र् ी : शर्ीमद्भागवतपुराणात अशी एक कथा आहे - `पूव पर्ाग्ज्योितषपूर येथे भौमासुर िकवा नरकासुर या नावाचा एक बला हा दु
असुर राज्य करीत होता. देव व मानव यांना तो फार पीडा देऊ लागला.
दैत्य ि यांना पीडा देऊ लागला. त्याने िजकू न आणलेल्या सोळा हजार उपवर
राजकन्यांना तुरुंगात क डू न ठे वले व त्यांच्याशी िववाह करण्याचा बेत के ला. त्यामुळे िजकडेितकडे हाहाकार उडाला. शर्ीकृ ष्णाला ही बातमी समजताच सत्यभामेसह त्याने असुरावर हल्ला के ला. नरकासुराला ठार करून सवर् राजकन्यांना मुक्त के ले. मरतांना नरकासुराने कृ ष्णाकडे वर मािगतला की, `आजच्या ितथीला जो मंगल ान करील, त्याला नरकाची पीडा होऊ नये.' कृ ष्णाने तसा वर त्याला िदला. त्यामुळे आिश्वन व
चतुदश र् ी ही नरक चतुदश र् ी
मानली जाऊ लागली आिण लोक त्या िदवशी सूय दयापूव अभ्यंग ान करू लागले. चतुदश र् ीच्या िदवशी पहाटे नरकासुरास ठार करून त्याच्या रक्ताचा िटळा कपाळास लावून शर्ीकृ ष्ण घरी येताच नंदाने त्यास मंगल ान घातले. ि यांनी िदवे ओवाळू न आनंद
क्त के ला.'
२. यमतपर्ण : अभ्यंग ानानंतर अपमृत्यु िनवारणाथर् यमतपर्ण करण्यास सांिगतले आहे. हा तपर्णाचा िविध पंचांगात िदलेला असतो. तो पहावा व त्यापर्माणे िवधी करावे. त्यानंतर आई मुलांना ओवाळते. काही जण अभ्यंग ानानंतर नरकासुराच्या वधाचे पर्तीक म्हणून कारीट पायाने ठे चून उडिवतात, तर काही जण त्याचा रस (रक्त) िजभेला लावतात. ३. नरकचतुदश र् ीच्या िदवशी बर्ा मुहूतार्वर बर्ा मुहूतार्त के ले गेलेले
ान :
ान हे 'देवपरं परा' या शर्ेणीत येते व देवपरं परे मुळे िजवाला पुढील लाभ
होतात -
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: अ.
शु ता, पिवतर्ता व िनमर्ळता या पर्कारचे संस्कार होणे.
आ.
बर्ा मुहूतार्वर पर्क्षेिपत होत असलेले ईश्वरी चैतन्य व देवतांच्या लहरी गर्हण करण्यास समथर् बनणे.
इ.
ईश्वरी चैतन्य गर्हण होण्यासाठी स्वत:ला दक्ष करणे व ईश्वराच्या संकल्प, इच्छा आिण िकर्या या तीन पर्कारच्या शक्ती व या तीन शक्त च्या अनुषंगाने ज्ञानशक्तीही गर्हण करता येणे.
ई.
ानो र लावण्यात येणारा िटळा दु
शक्त वर सु
शक्त नी मात के ल्याचे िनदशर्क
आहे !
तुळशीिववाह १. तुळशीिववाह िवधी : िवष्णूचा (बाळकृ ष्णाच्या मूत चा) तुळशीशी िववाह लावून देणे, असा हा िविध आहे. पूव च्या काळी बालिववाहाची प त होती. हा िविध काितक शु
एकादशीपासून पौिणमेपयर्ंत एखा ा
िदवशी करतात. त्यासाठी िववाहाच्या पूवर्िदवशी तुळशीवृंदावन रं गवून सुशोिभत करतात. वृंदावनात ऊस, झडू ची फु ले घालतात व मुळाशी िचचा व आवळे ठे वतात. हा िववाहसोहळा संध्याकाळी करतात. २. तुळशीचे शर्ीकृ ष्णाबरोबर लग्न होणे, याचा भावाथर् : तुळस ही पािवत्र्य व साित्त्वकता यांचे पर्तीक आहे. तुळशीबरोबर शर्ीकृ ष्णाचा िववाह होणे, याचा अथर् ईश्वराला जीवाचा `पािवत्र्य' हा गुण अितशय िपर्य असणे. याचेच पर्तीक म्हणजे शर्ीकृ ष्णाने गळयामध्ये `वैजयंती माळा' पिरधान के लेली असणे. महत्त्व : या िदवसापासून शुभ िदवसाला, म्हणजेच मुहूतार्च्या िदवसांना सुरुवात होते. `हा िववाह भारतीय संस्कृ तीतील आदशर्त्व दशर्वणारा िववाह आहे', असे मानले जाते.
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: प त : घराच्या अंगणात शेणाच्या पाण्याचा सडा घालावा. तुळस कुं डीमध्ये असल्यास कुं डीला पांढरा रं ग
ावा. पांढर्या रं गाच्या माध्यमातून ईश्वराकडू न येणारी शक्ती आकषूर्न घेतली जाते.
तुळशीच्या भोवती साित्त्वक रांगोळी काढावी. त्यानंतर ितची भावपूणर् पूजा करावी. पूजा करतांना पि मेला त ड करून बसावे. पर्ाथर्ना : हे शर्ीकृ ष्णा व हे तुलसीदेवी, आज िदवसभरात तुमच्याकडू न जी शक्ती मला िमळे ल, ती रा व धमर् यांच्या रक्षणासाठी वापरली जाऊ दे. संकटात िनराश न होता ई रावर माझी अखंड शर् ा व भक्ती असू दे.' नामजप : या िदवशी पृथ्वीवर कृ ष्णतत्त्व जास्त पर्माणात कायर्रत असते. तुळशीच्या झाडातूनही जास्त पर्माणात कृ ष्णतत्त्व कायर्रत असते. या िदवशी शर्ीकृ ष्णाचा नामजप करावा. पूजा झाल्यानंतर वातावरण खूप साित्त्वक होते. त्या वेळीही शर्ीकृ ष्णाचाच नामजप करावा. तुळशीचे फायदे : तुळस ही जास्त साित्त्वक असल्याने ितच्यात ईश्वराची शक्ती मो आकिषत होते. तुळशीची पाने िपण्याच्या पाण्यात टाकल्यामुळे पाणी शु
ा पर्माणात
व साित्त्वक होते आिण
त्यात शक्ती येते. त्या पाण्यामाफर् त िजवाच्या पर्त्येक पेशीत ईश्वराची शक्ती कायर्रत होते.
देविदवाळी कु लस्वामी, कु लस्वािमनी, इ िदवशी पूजा होऊन त्यांना नैवे
देवदेवता यांच्याखेरीज अन्य देवदेवतांचीही वषार्तून एखा ा अपर्ण होणे आवश्यक असते. मागर्शीषर् शु
पर्ितपदेच्या िदवशी
आपले कु लदैवत व इ देवता यांबरोबरच स्थानदेवता, वास्तुदव े ता, गर्ामदेवता आिण गावातील अन्य मुख्य व उपदेवदेवतांना, तसेच महापुरुष, वेतोबा इत्यािद िन स्तरीय देवदेवतांना त्यांच्या मानाचा भाग पोहोचिवण्याचे कतर्
पार पाडतात. या िदवशी पक्वा ांचा महानैवे
दाखिवला
जातो
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: ल मीपूजन (आि वन अमावा या) ल मीपूजन सामान्यत: अमावास्या हा अशुभ िदवस म्हणून सांिगतला आहे; पण त्याला अपवाद या अमावास्येचा आहे. हा िदवस शुभ मानला आहे, पण तो सवर् कामांना नाही; म्हणून शुभ म्हणण्यापेक्षा आनंदी िदवस म्हणणे योग्य ठरते. `पर्ात:काळी मंगल ान करून देवपूजा, दुपारी पावर्णशर्ा बर्ा णभोजन
आिण
व
पर्दोषकाळी
लतापल्लवांनी सुशोिभत के लेल्या मंडपात ल मी, िवष्णु इत्यािद देवता व कु बेर यांची पूजा, असा या िदवसाचा िविध आहे. या िदवशी िवष्णूने ल मीसह सवर् देवांना बळीच्या कारागृहातून मुक्त के ले आिण त्यानंतर ते सवर् देव क्षीरसागरात जाऊन झोपले, अशी कथा आहे. त्यांच्यापर्ीत्यथर् पर्त्येकाने आपापल्या घरी सवर् सुखोपभोगांची उ म
वस्था करावी व सवर्तर् िदवे लावावे, असे
सांिगतले आहे. ल मीपूजन करतांना एका चौरं गावर अक्षतांचे अ दल कमल िकवा स्विस्तक काढू न त्यावर ल मीच्या मूत ची स्थापना करतात. ल मीजवळच कलशावर कु बेराची पर्ितमा ठे वतात. त्यानंतर ल म्यािद देवतांना लवंग, वेलची व साखर घालून तयार के लेल्या गायीच्या दुधाच्या ख ाचा नैवे
दाखिवतात. धने, गूळ, साळीच्या ला ा, ब ासे इत्यािद पदाथर्
ल मीला वाहून नंतर ते आप्ते ांना वाटतात. मग हातातील चुडीने िपतृमागर्दशर्न करतात. (हातातील पिलता दिक्षण िदशेकडे दाखवून िपतृमागर्दशर्न करतात.) बर्ा णांना व अन्य क्षुधापीिडतांना भोजन घालतात. रातर्ी जागरण करतात. पुराणांत असे सांिगतले आहे की, आिश्वन अमावास्येच्या रातर्ी ल मी सवर्तर् संचार करते व आपल्या िनवासासाठी योग्य असे स्थान शोधू लागते. िजथे स्वच्छता, शोभा आिण रिसकता आढळते, ितथे तर ती आकिषत होतेच; िशवाय ज्या घरात चािरत्र्यवान्, कतर् दक्ष, संयमी, धमर्िन , देवभक्त व क्षमाशील पुरुष आिण गुणवती व पितवर्ता ि या वास्त
अंक २८, नोव्हबर २०१०
करतात, त्या घरी वास्त
करणे ल मीला आवडते.
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: ल मीपूजनाच्या िदवशी ल मी व कु बेर यांची पूजा का करतात कोजागरीस ल मी व इं दर् या देवतांचे पूजन सांिगतले आहे, तर या अमावास्येस ल मी व कु बेर या देवतांचे पूजन सांिगतले आहे. ल मी ही संप ीची देवता आहे तर कु बेर हा संप ी-संगर्ाहक आहे. अनेकांना पैसे िमळिवण्याची कला साध्य आहे, पण तो राखावा कसा हे माहीत नाही; िकबहुना पैसा िमळिवण्यापेक्षा तो राखणे, सांभाळणे व योग्य िठकाणीच खचर् करणे हे फार महत्त्वाचे आहे. खचर् कसा करावा हे अनेकांना कळत नाही, त्यामुळे अनाठायी खचर् होऊन पैसा त्यांच्याजवळ िशल्लक रहात नाही. कु बेर ही देवता पैसा कसा राखावा हे िशकिवणारी आहे, कारण तो धनािधपित आहे; म्हणून या पूजेकरता ल मी व कु बेर या देवता सांिगतलेल्या आहेत. सवर्च लोक िवशेषत:
ापारी ही पूजा मो
ा उत्साहाने व थाटामाटात करतात. या
अल मी िन:सारण गुण िनमार्ण के ले तरी दोष नाहीसे झाले पािहजेत; तरच गुणांना महत्त्व येते. येथे ल मीपर्ाप्तीचा उपाय झाला, तसेच अल मीचा नाशही झाला पािहजे; म्हणून या िदवशी नवीन के रसुणी िवकत घेतात. ितला ल मी म्हणतात. त्या के रसुणीने मध्यरातर्ी घरातील के र सुपात भरून तो बाहेर टाकावा, असे सांिगतले आहे. याला अल मी (कचरा - दािरद्यर्) िन:सारण म्हणतात. एरव्ही कधीही रातर्ी घर झाडणे वा के र टाकणे करावयाचे नसते. फक्त या रातर्ी ते करावयाचे असते. कचरा काढतांना सुपे व िदमडी वाजवूनही अल मीला हाकलून लावतात.
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: बिलपर्ितपदा (काितक शु
पर्ितपदा)
बिलपर्ितपदेला बळीची पूजा करतात. बळीने राक्षस कु ळात जन्म घेऊनही त्याच्या पुण्याईने त्याच्यावर वामनदेवाची कृ पा झाली. त्याने ईश्वरीकायर् म्हणून जनतेची सेवा के ली. तो साित्त्वक वृ ीचा व दानी राजा होता. पर्त्येक मानव हा सुरुवातीला अज्ञानी असल्यामुळे त्याचे हातून वाईट कृ त्य घडत असते; परं तु ज्ञान आिण ईश्वरीकृ पेमुळे तो देवत्वाला पोहचू शकतो, हे या उदाहरणावरून िदसून येते. कथा : हा साडेतीन मुहूतार्ंपैकी अधार् मुहूतर् आहे. बिलपर्ितपर्देची कथा अशी - बिलराजा हा अत्यंत दानशूर होता. दारी येणारा अितिथ जे मागेल ते त्याला तो दान देत असे. दान देणे हा गुण आहे, पण गुणांचा अितरे क हा दोषाहर्च असतो. कोणाला काय, के व्हा व कोठे िवचार आहे व तो शा ात व गीतेने सांिगतला आहे. सत्पातर्ी दान
ावे याचा िनि त
ावे. अपातर्ी देऊ नये; पण
बिलराजा कोणालाही के व्हाही जे मागेल ते देत असे. अपातर् माणसांच्या हाती संपि मदोन्म
गेल्याने ते
होऊन वाटेल तसे वागू लागतात. तेव्हा भगवान िवष्णूने मुंजा मुलाचा अवतार घेतला.
वामन म्हणजे लहान. मुंजा मुलगा लहान असतो व तो `ॐ भवित िभक्षां देही ।' म्हणजे `िभक्षा ा' असे म्हणतो. िवष्णूने वामनावतार घेतला व बिलराजाकडे जाऊन िभक्षा मािगतल्यावर त्याने िवचारले, ``काय हवे ?'' तेव्हा वामनाने ितर्पाद भूिमदान मािगतले. वामन कोण आहे व या दानामुळे काय होणार, याचे ज्ञान नसल्याने बिलराजाने ितर्पाद भूिम या वामनाला दान िदली. त्याबरोबर या वामनाने िवराटरूप धारण करून एका पायाने सवर् पृथ्वी पायाने अंतिरक्ष
ापून टाकली. दुसर्या
ापले व ितसरा पाय कोठे ठे वू असे बिलराजास िवचारले. ितसरा पाय आपल्या
मस्तकावर ठे वा असे बिलराजा म्हणाला. तेव्हा ितसरा पाय त्याच्या मस्तकावर ठे वून त्याला पाताळात घालावयाचे असे ठरवून वामनाने ``तुला काही वर मागावयाचा असेल तर माग (वरं बर्ूिह)'', असे बिलराजास सांिगतले. तेव्हा `आता पृथ्वीवरील माझे सवर् राज्य संपणार आहे व आपण मला पाताळात घालिवणार आहात, तेव्हा तीन पावले टाकण्याचे जे सवर् घडले ते पृथ्वीवर पर्ितवष तीन िदवस तरी माझे राज्य म्हणून ओळखले जावे', असा त्याने वर मािगतला. ते तीन िदवस म्हणजे आिश्वन कृ ष्ण चतुदश र् ी, अमावास्या व काितक शु
पर्ितपदा. याला बिलराज्य असे
म्हणतात. बिलराज्यात आपल्या मनाला वाटेल तसे लोकांनी वागावे असे धमर्शा शा ाने सांिगतलेली िनिष
सांगते; मातर्
कम सोडू न. अभ यभक्षण, अपेयपान व अगम्यागमन ही िनिष
कम आहेत; म्हणून या िदवसांत माणसे दारू उडिवतात (आतषबाजी करतात) पण दारू पीत
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: नाहीत ! शा ाने परवानगी िदली असल्याने परं परे ने लोक या िदवसांत मौजमजा करतात. अशी ही िदवाळी. बिलपर्ितपदेच्या िदवशी जिमनीवर पंचरंगी रांगोळीने बिल व त्याची पत्नी िवध्यावली यांची िचतर्े काढू न त्यांची पूजा करावी, त्यांना म मांसाचा नैवे
दाखवावा. यानंतर
बिलपर्ीत्यथर् दीप व व े यांचे दान करतात. या िदवशी पर्ात:काळी अभ्यंग ान के ल्यावर ि या आपल्या पतीला ओवाळतात. दुपारी पक्वा ांचे भोजन करतात. िदवाळीतला हाच िदवस पर्मुख समजला जातो. या िदवशी लोक नवी व ावरणे लेवून सवर् िदवस आनंदात घालिवतात. या िदवशी गोवधर्नपूजा करण्याची पर्था आहे. त्यासाठी शेणाचा पवर्त करून त्यावर दूवार् व फु ले खोचतात व कृ ष्ण, गोपाळ, इं दर्, गायी, वासरे यांची िचतर्े शेजारी मांडून त्यांचीही पूजा करतात व िमरवणूक काढतात.
भाऊबीज (यमि तीया) १. अथर् : हा िदवस म्हणजे शरद ऋतूतील काितक मासातील ि तीया. ि तीयेचा चंदर् आकषर्क व वधर्मानता दाखवणारा आहे. तेव्हा `िबजेच्या कोरीपर्माणे बंधूपर्ेमाचे वधर्न होत राहो', ही त्यामागची भूिमका आहे.' आपल्या मनातील
ष े व असूया िनघाल्यामुळे सवर्तर् बंधुभावनेची
कल्पना जागृत होते; म्हणून त्याकिरता भाऊबीजेच्या सण. बंधू-भिगन चा पर्ेमसंवधर्नाचा हा िदवस आहे. ज्या समाजात भिगन ना समाजातील व रा ातील पुरुष वगर् भिगनी समजून त्यांच्या संरक्षणाची जबाबदारी घेऊन त्यांना अभय देतील व त्यामुळे त्या समाजात िनभर्यतेने िफरू शकतील, तो िदवस, म्हणजे दीपावलीतील भाऊबीज पूजनाचा िदवस. २. कथा व िवधी : `काितक शु नावानेही पर्िस
ि तीयेला यमि तीया हे नाव आहे. हा िदवस भाऊबीज या
आहे. या िदवशी यम आपली बहीण यमुना िहच्या घरी जेवायला गेला, म्हणून
या िदवसाला यमि तीया असे नाव िमळाले. या िदवशी कोणत्याही पुरुषाने स्वत:च्या घरी पत्नीच्या हातचे अ
घ्यायचे नसते. त्याने बिहणीच्या घरी जावे आिण ितला व ालंकार वगैरे
देऊन ितच्या घरी भोजन करावे. सख्खी बहीण नसेल तर कोणत्याही बिहणीकडे िकवा अन्य कोणत्याही
ीला भिगनी मानून ितच्याकडे जेवावे, असे सांिगतले आहे.
या िदवशी यमराज आपली बहीण यमुना िहच्या घरी जेवायला जातो व त्या िदवशी नरकात िपचत पडलेल्या जीवांना त्या िदवसापुरते मोकळे करतो.' एखा ा
अंक २८, नोव्हबर २०१०
ीला भाऊ नसेल तर ितने
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: कोणाही परपुरुषाला भाऊ मानून ओवाळावे. ते शक्य नसल्यास चंदर्ाला भाऊ मानून ओवाळतात. अपमृत्यु येऊ नये म्हणून धनतर्योदशी, नरक चतुदश र् ी व यमि तीयेस मृत्यूची देवता यमधमर् याचे पूजन करून त्याच्या चौदा नावांनी तपर्ण करण्यास सांिगतले आहे. त्यामुळे अपमृत्यु येत नाही. अपमृत्यु िनवारणाथर् `शर्ी यमधमर्पर्ीत्यथर्ं यमतपर्णं किरष्ये ।' असा संकल्प करून तपर्ण करावयाचे. हा िविध पंचांगात िदला आहे, तो पहावा.
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० ::
रं गावली
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० ::
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० ::
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० ::
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० ::
िव िव धा
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: आिण गावाचे नशीब पालटले कॉलेज
कॅ म्पसमध्ये
के वळ
धमाल मस्ती करण्याऐवजी त्या तरुणांनी एका खेडेगावाचा रस्ता
धरला.
गावातील
आिदवास सोबत एकरुप होत त्यांना स्वत:च्या पायावर उभे करण्याचा संकल्पच िव ाथ्यार्ंनी के ला. स्वच्छतागृह,े आरोग्य, उपिजिवके साठी रोजगार मागर्दशर्न,शेती तंतर्ज्ञान, िशक्षणाची
वस्था असा एके क टप्पा पूणर् करीत सहा वषार्त त्या
गावाचा चेहराच बदलून टाकला. आपले किरअर घडवतानाच देशाच्या िवकासात खारीचा वाटा उचलणारी ही ध्येयवेडी तरुण मंडळी आहेत चचर्गेटच्या के सी कॉलेजची. रा ीय सेवा योजना (एनएसएस) उपकर्मातून के वळ परीक्षेच्या माकार्ंसाठी समाजसेवा करण्याऐवजी इतरांच्या चेह-यावरील हास्यातून समाधानाचे १०० टक्के माकर् िमळवणारे हे उदाहरण आदशर्वत असेच आहे. याच योगदानाब ल कॉलेजची िव ाथीन असलेल्या जहाँरा शेख आिण पर्ा. डॉ. सतीश कोलते यांना स्वातंत्र्यिदनी मुंबई िव ापीठाकडू न िवशेष पुरस्कराने सन्मािनत करण्यात येईल तेव्हा कॉलेजसह त्या गावाचाही उर अिभमानाने भरुन आलेला असेल. सफाळ्यापासून अंदाजे ४ िकमी अंतरावर असलेले करवाळे हे हजार लोकवस्ती गाव. स्वतंतर् भारतात िवकासापासून िकतीतर मैल दूर असलेली करवेल पाडा, भागाडी पाडा, रांजन पाडा, पाटील पाडा, वाळू तले हे गावातील पाडे. २००४ मध्ये के सी कॉलेजमधील एनएसएसचे िव ाथ आपल्या कोलते सरांसोबत या गावात टर्ेिनग कॅ म्पसाठी पोहोचले आिण त्यानंतर त्या गावचेच होऊन गेले. आम्ही मुंबईतील समस्यांबाबत नेहमीच तावातावाने बोलतो. पण अडचणी काय असतात हे मी पिहल्यांदा त्या गावात पािहल्या. दोन वेळच्या अ ासाठी झगडणारी िचमुरडी मुले, साध्या स्वच्छतागृहांची नसलेली
वस्था, रोजच्या जगण्यासाठीची धडपड हे
पािहल्यानंतर आम्ही सवार्ंनीच या गावचा कायापालट करण्याचा संकल्प के ला. आव्हान मोठे होते पण त्यासाठी मानिसक तयारीही के ली होती... गेली सहा वष करवाळे शी भाविनक नाते िनमार्ण
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: झालेला शरद शे ी सांगत होता. िवकासाच्या नावावर अगोदर अनेकदा फसवले गेलेल्या गावातील लोकांचा िव ास िजकणे हेच सवार्त मोठे आव्हान होते. स्वत:च्या िखशातील, एनएसएसमधून िमळणारे पैसे एकतर् जमवत स्वच्छतागृहांचे काम हाती घेतले. घरी कधी झाडू हातात िव ाथ हातात फावडा कु दळ घेऊन साथी हात बढाना म्हणत कामात जुंपले. त्यानंतर सुरु झाला िवकासकामांचा सपाटा. आिदवास ना फळ, भाज्या यांचे बी वाटप करुन लागवडीसंदभार्त मागर्दशर्न... गावातील मिहलांना कागदाच्या िपश ांपासून ते सणासुदीला लागणारे सामान बनवण्याचे पर्िशक्षण... मोतीिबदू िकवा कॅ न्सरची पर्ाथिमक लक्षणे जाणवणा-या गावक-यांची मनधरणी करून मुंबईत त्यांच्यावर यशस्वी उपचार... िव ाथ्यार्ंना िशक्षणाची गोडी लागावी यासाठी पर्य ... आता गावाचा बराचसा चेहरा या िव ाथ्यार्ंनी बदलून टाकला आहे. आमचे काम इथेच संपलेले नाही. या संपूणर् गावाला स्वत:च्या पायावर उभे के ल्यानंतरच आमचे िमशन िव्हलेज डेव्हलपमेण्ट यशस्वी होईल आिण त्यानंतरच आम्ही पुढचा िवचार करु. िव ाथ्यार्ंनी स्वत:च्या िखशातून पैसे काढू न गावात दोन िशलाई मिशन घेऊन िदल्या आहेत. त्यातून बनणा-या कापडी िपश ा, कागदी िपश ा कॉलेजचे िव ाथीचर् काय आमचे पर्ाध्यापकही आनंदाने घेतात. यातून अनेक घरांना रोजगार िमळाला आहे. युवा जागर पुरस्कारातील पैसे, पॉके टमनी यातून िव ाथ्यार्ंनी या उपकर्मासाठी पैसे उभे के ले पण काम कु ठे ही थांबू िदले नाही. या समाजसेवेतून आमच्या िव ाथ्यार्ंच्या चेहऱ्यावर िदसणारे समाधान माझ्यासाठी खूप मोलाचे आहे, असे कॉलेजमध्ये एनएसएस समन्वय डॉ कोलते यांनी सांिगतले. कॉलेजच्या सहकायार्िशवाय हे सारं शक्य नसल्याचा उल्लेखही कोलते आवजूर्न करतात. देशाच्या िवकासात आपण खारीच वाटा उचलतोय याचे या सवर् िव ाथ्यार्ंच्या चेह-यावर िदसणारे समाधान एनएसएसच्या माकार्ंच्या िकत्येकपटीने अिधक आहे. टीम वकर् मुळेच करवाळे गावातील आिदवास सोबत काम करताना आयुष्याकडे बघण्याचा नवा दृ ीकोन िमळाला. के सीच्या एका एनएसएस युिनटने जो पर्य
के ला त्याचप तीने पर्त्येक कॉलेजने
आपापल्या परीने असा एखादा उपकर्म हाती घेतल्यास कोणत्याही सरकारी मदतीिशवाय गर्ामीण भागाचा कायापालट करणे शक्य आहे - पर्वीण मुळ्ये
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: दुहरे ी कातर्ी 'आउटसोिसग'ची! गेल्या बुधवारी भारतीय आयटी उ ोगात अचानक हलचल झाली. राग, हतबलता, अगितकता अशा संिमशर् भावना
क्त के ल्या जाऊ लागल्या. पूवीच्यार् अमेिरकन अध्यक्षांच्या िनवडणुकांमध्ये
'आऊटसोिसर्ंग' या िवषयी आवाज उठला होता. पण िनवडणुका संपताच हा िवषयही थांबला होता. त्याचमुळे भारतीय कम्प्युटर उ ोगातील काळजीचे वातावरण िनवले होते. आता १०० पैकी ३७ िसनेटच्या िनवडणुका नोव्हबरमध्ये येऊ घातल्या आहेत. त्यामुळे अमेिरकन राजकारणी परत एकदा 'आम आदमी'च्या िजव्हाळ्याच्या िवषयाच्या शोधात होते. अमेिरके तील सध्याच्या आिथकर् पिरिस्थतीत वाढत्या बेकारीत अडकलेल्या 'आम आदमी'च्या सवार्त जवळची टाळ्या िमळवणारी घोषणा म्हणजे 'आता आम्ही आऊटसोिसर्ंग होऊ देणार नाही'! हमखास मते िमळवणाऱ्या अशा घोषणा जगातील कु ठल्या राजकारण्याला मोह पाडणार नाहीत? भारतातील आयटी उ ोग भारतातील आयटी उ ोग आज ६० िबलीयन डॉलसर्च्यावर गेला आहे. आजही तो वषार्ला २० ते २२ टक्के इतका वाढतो आहे. अथार्त हा आकडा मोठा वाटत असला तरीही तो जागितक आयटी उ ोगाच्या के वळ ५ टक्के सु ा नाही. त्यामुळे जागितक राजकारणावर पर्भाव करण्याची क्षमता अजूनही या भारतीय उ ोगात नाही. 'नॅसकॉम'च्या अंदाजापर्माणे २०२० पयर्ंत हा भारतीय उ ोग कदािचत आजच्या ४ पट मोठा म्हणजे २२५ िबलीयन डॉलसर्पयर्ंत पोहोचू शके ल. आजच्या भारतीय आयटी उ ोगाच्या ६० टक्क्यांपयर्ंतचा वाटा एक
ा अमेिरकन बाजारपेठेतून
येतो. म्हणजेच २०२० पयर्ंत अमेिरके तून भारतीय आयटी उ ोगाला १५० िबलीयन डॉलसर्पयर्ंत धंदा िमळणे आवश्यक आहे. अमेिरकन अध्यक्षांच्या गेल्या २-३ मिहन्यांच्या वक्त ामुळे म्हणूनच भारतीय उ ोगात थोडे िनराशेचे व भीतीचे वातावरण आहे. अथार्त ही भीती आहे ती उ ोगात होणाऱ्या वाढीची. पण त्याहूनही राग आहे तो ज्या अमेिरके ने आजपयर्ंत जगाला जागितकीकरणाचे, खुल्या बाजारपेठेचे अथर्कारण िशकवले तीच अमेिरका आता स्वत: मातर् त्या िशकवणीच्या बरोबर उलट कृ ती करताना िदसत आहे. अमेिरके च्या दुटप्पीपणाचा राग बऱ्याच भारतीय िवचारवंतांना आला आहे. भारताने मातर् अमेिरकन उ ोग, त्यांची उत्पादने या सवार्ंना भारतीय बाजारपेठ उघडी करून
ायची, अगदी त्याचा भारतीय उ ोगांना तर्ास झाला तरीही
आिण अमेिरका स्वत: मातर् अमेिरकन कं पन्यांना कायदे करून भारतात धंदा पाठवण्यापासून रोखणार, भारतीयांचे िव्हसा भरपूर महाग करणार व स्वत:च्या अथर्कारणातील खुलेपणा संपवून
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: संरक्षण िभती उभ्या करणार. गेल्या काही मिहन्यांत, अमेिरके तील िबकट आिथकर् पिरिस्थतीमुळे काही मोठे अमेिरकन उ ोग आपल्या आयटीमधील गुंतवणुकीला कातर्ी लावत आहेत. त्यामुळे २०१०-११ या वषार्तच भारतीय आयटी उ ोगांच्या वाढीवर लक्षणीय पिरणाम िदसणार आहे. दुबळा होत जाणारा डॉलर ही आणखी एक मोठी काळजी आहे. अशा पिरिस्थतीत अमेिरकन सरकारने आऊटसोिसर्ंग िवरु
खरोखरच कायदा आणला िकवा आऊटसोिसर्ंग करणाऱ्या कं पन्यांना करसवलती न
देण्याचा धाक हे सरकार घालू लागले तर भारतीय आयटी उ ोगावर याचा नक्कीच वाईट पिरणाम होईल. ओबामा काय म्हणाले? गेल्या बुधवारच्या िनवडणूक सभेमध्ये ओबामांनी अमेिरके तील बेरोजगारीब ल िचता
क्त
करताना, अमेिरकन उ ोजकांना धमकी वजा इशारा िदला. सध्याच्या अमेिरकन आिथकर् पिरिस्थतीवर मलमप ी करण्यासाठी, अमेिरकन सरकार ३५० िबलीयन डॉलसर्चा एक प्लॅन पुढे रे टण्याचा पर्य
करीत आहे. त्यामध्ये साधारण २०० िबलीयन डॉलसर् करसवलतीच्या रूपात
अमेिरकन उ ोगाला देण्याचाही िवचार आहे. या करसवलती उ ोगांना ह ा असतील, तर उ ोगांनी रोजगार िनिमत करणे आवश्यक आहे, असे ओबामांचे म्हणणे आहे. ही रोजगार िनिमत करण्यासाठी अमेिरकन उ ोगांनी नवीन प्लँट्समध्ये गुंतवणूक करावी व अशा नवीन प्लँट्समध्ये नवीन रोजगार उपलब्ध करावा, अशी अपेक्षा आहे. पण जर हे उ ोग आपल्याजवळील काम अमेिरकन लोकांना न देता अमेिरके बाहेर पाठवत असतील, तर त्यांना या २०० िबलीयन डॉलसर् कर सवलतीचा फायदा देणार नाही, अशी घोषणा ओबामांनी के ली. मुळात आऊटसोिसर्ंगची सुरुवात झाली ती अमेिरकन कं पन्यांना जास्त नफा िमळावा म्हणून. ज्या कामाला अमेिरके त १०० डॉलर खचर् होतो, तेच काम भारतातून िकवा चीनमधून ४० ते ५० डॉलसर्मध्ये करून िमळत असेल तर त्यामुळे अमेिरकन कं पन्यांचाच नफा वाढत होता व त्यामुळे वाचलेल्या नफ्याची गुंतवणूक अमेिरकन कं पन्या नवीन उ ोगात करत होत्या. पण गेल्या २ वषार्ंत अमेिरकन आिथकर् संस्थांतील संकटांमुळे बाजारपेठेतील गुंतवणूक योग्य पैसाच कमी झाला
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: व त्याची झळ एक एक करत सवर्च उ ोगांना बसली. बंद होणारे उ ोगधंदे व त्यांना सावरू न शकणारी अशक्त झालेली आिथकर् बाजारपेठ अशा दुहरे ी कातर्ीत अमेिरका सापडली. बेरोजगारीचे पर्माण कधी नव्हे ते २ आकडी संख्येपयर्ंत फु गले. िवशेषत: मध्यमवगीयार्ंत बेरोजगारी वाढली व त्यांनी चढवलेल्या आवाजाकडे अमेिरकन राजकारणी लोकांना लक्ष दशकांपूवीर् जपानी मोटारगा
ावेच लागले. काही
ांनी अमेिरकन बाजारपेठ काबीज करायला सुरुवात के ल्यावर
त्याचा पिरणाम अमेिरकन कार उ ोगावर झाला. पण त्यावेळी बेरोजगार होणाऱ्यांमध्ये कामगारांची संख्या जास्त होती. आता पांढरपेशा लोकांच्या नोकऱ्या भारतात जाऊ लागल्यावर त्यांचा आवाज, खास करून िनवडणुकांच्या काळात, अमेिरकन राजकारण्यांना ऐकावाच लागला. या सवार्ंचा पिरणाम म्हणून अमेिरकन अध्यक्षांना आपल्या डेमोकर्ॅटीक पक्षाला मते िमळवण्यासाठी
आऊटसोिसर्ंगब ल
अशी
वक्त े
करावी
लागली.
अमेिरके त व भारतात काही लोकांनी रा ाध्यक्षांच्या या घोषणेचा वेगळा अथर् लावला आहे. त्यांच्या मते रा ाध्यक्षांच्या घोषणेचा भारतात होणाऱ्या आऊटसोिसर्ंगवर काहीच पिरणाम होणार नाही. कारण करसवलतीचा नकार के वळ अमेिरकन बहुरा ीय कं पन्यांसाठीच आहे. गेल्या िकत्येक वषार्त िसटीबँक, जी. इ. सारख्या मो
ा अमेिरकन कं पन्यांनी आपल्या उ ोगांचे जाळे
जगातील ७० ते ८० देशांत पसरवले. आज अमेिरकन कर काय ापर्माणे अशा अमेिरकन कं पन्यांनी बाहेरच्या देशात कमवलेल्या फाय ावर त्यांना अमेिरके त टॅक्स भरावा लागत नाही. अशा बऱ्याच अमेिरकन उ ोगांनी परदेशात (ज्यामध्ये भारतही आहे) उ ोग बांधून आपले नफ्याचे पर्माण वाढवले. पण हा पैसा अमेिरके त परत न आणल्यामुळे त्यांना अमेिरके त कर भरावा लागला नाही व म्हणूनच या कं पन्यांनी अमेिरके ऐवजी अन्य देशांत रोजगार िनिमत के ली. यावर उपाय म्हणून अशा कं पन्यांना करसवलती नाकारण्याची घोषणा झाली असल्याचा शोध काही िवचारवंतांनी मांडला आहे. भारतीय आयटी उ ोगाला यामुळे नुकसान न होता फायदाच होईल, असेही काह ना वाटते. कारण करसवलत न िमळण्याच्या भीतीने जर आयबीएमने आपला भारतातील आयटी उ ोग कमी के ला, तर ते काम भारतीय आयटी कं पन्यांना िमळू शके ल. याउलट काही भारतीय आयटी कं पन्यांनी आता आम्हीच अमेिरके त जाऊन तेथे रोजगारिनिमत करतो म्हणजे राजा आमच्यावर मेहरबान राहील, अशा घोषणा करण्यास सुरुवात के ली आहे.
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: पर्त्यक्षात काय होऊ शके ल? आज अमेिरके तील राजकारण्यांसमोर ढासळणारी िकवा न सावरणारी अथर् वस्था, इराकअफगाण यु ांवर होणारा वारे माप खचर् व लोकक्षोभ, सतत वाढणारी बेरोजगारी व त्यामुळे वाढणारी गिरबी असे पर्
उभे आहेत. या सवार्ंवर मात करण्याचा जालीम उपाय कोणाकडेच
नाही. नोव्हबरमध्ये िनवडणुका समोर उभ्या आहेत, िसनेटच्या जागा िजकल्या नाहीत, तर रा ाध्यक्षांचा पक्ष िसनेटमध्ये अल्पमतात जाईल व त्यामुळे रा ाध्यक्षांना आपल्या योजना पुढे रे टायला व अमेिरके वर राज्य करायला जड जाईल. िनवडणुका िजकण्यासाठी लोकक्षोभ िनवडणे अत्यंत जरूर असते व ते कमीत कमी वेळात साध्य करायचे असेल तर गेलेल्या ८४ लक्ष नोकऱ्या तुम्हाला परत िमळवून देतो, यापेक्षा पर्भावी घोषणा कोणतीच होणार नाही. अमेिरके च्या अध्यक्षांनी याच िवचाराने अशी घोषणा के ली. ओटायो या राज्यातही िनवडणुका आहेत. तेथील राज्य सरकारने सरकारी उ ोगांना आऊटसोिसर्ंगवर बंदी घालण्याचा कायदाच पास के ला. भारताच्या दृ ीने ओटायो हे ५० पैकी एक राज्यच असले व त्या राज्यातून भारतीय आयटी कं पन्या जास्त
वसाय करत नसल्या, तरी अशा काय ांमुळे आपल्याला पांढरपेशा वगार्ची मते
िमळतील, अशी भावना इतर राज्य सरकारांची झाली, तर ही राज्येही येत्या १ मिहन्यात असे कायदे करतील. ५० पैकी २० राज्यांनी जरी असे कायदे आणले तरी त्याचा पिरणाम भारतीय आयटी उ ोगावर होईल. दुदव ै ार्ने अशा काय ांमुळे अमेिरकन बेरोजगारांच्या संख्येत फारसा फरक पडणार नाही, पण स ाधारी पक्षाला मते िमळण्यास मातर् त्याचा फायदा होईल. भारतीय आयटी उ ोगाने अशा काय ांकडे एक संधी म्हणून पाहणे गरजेचे आहे. आजपयर्ंत भारतीय आयटी उ ोग हा अमेिरकन बाजारपेठेवर पूणर्त: अवलंबून होता. पण एके काळी ८४ टक्के उ ोग हा अमेिरके तून येत होता, त्याचा वाटा आता ६० टक्क्यांवर आला आहे. याचाच अथर् भारतीय उ ोग जगातील अन्य देशातील बाजारपेठेतही पर्वेश करू लागला आहे. गेल्या २-३ ितमाहीतले आयटी कं पन्यांचे जाहीर झालेले आकडे हेच दशर्वतात. आखाती देशातून येणारी मागणी सतत वाढत आहे. आज याच देशांकडे भरपूर पेटर्ो डॉलसर् आहेत व नवीन अरब िपढीला मािहती तंतर्ज्ञानाचे महत्त्वही पटले आहे. त्यामुळेच आखाती देशात भरपूर संधी उपलब्ध आहेत. भारतीय कं पन्या आज आिफर्का व लॅटीन अमेिरका
ाही खंडांकडे पाहत आहेत. बर्ाझील, िचली, द.
आिफर्का, नायजेिरया, घाना, के िनया अशा ५० देशांमध्ये आज भारतीय आयटी कं पन्या पोहोचत आहेत. सध्याच्या जागितक आिथकर् मंदीची झळ या देशांना फारशी लागलेली नाही व त्यामुळेच
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: या
देशांच्या
अथर् वस्था
झपा
ाने
सुधारण्याच्या
मागार्वर
आहेत.
आजपयर्ंत भारतीय आयटी कं पन्यांनी िमळवलेला अमेिरके तील अनुभव या देशांच्या बाजारपेठेत वापरला तर त्याचा फायदा त्या देशांना व भारतीय आयटी कं पन्या या दोघांनाही होईल. पूवेकर्डे चीन, मलेिशया, जपान हे देशही पुढे येत आहेत. चीन व भारत या दोन देशांनी परस्परांवर िव ास दाखवून या व अन्य उ ोगात एकमेकांना मदत के ली तर एक मोठी आिथकर् रीत्या समृ पर्चंड बाजारपेठ िनमार्ण होऊ शकते. रिशयासारखा खंडपर्ाय देशही आपली आिथकर्
वस्था
सुधारत आहे व त्यांनाही भारतीय तज्ज्ञांची गरज भासणार आहे. म्हणजेच उ ोग वाढीमध्ये अमेिरके ने नकार िदला तर ती एक संधी साधून भारतीय आयटी उ ोगाने जगातील अन्य बाजारपेठा काबीज करणे जरुरीचे होईल. त्या दृ ीने काही आयटी कं पन्यांनी मोचेबार्ंधणीस सुरुवातही के ली आहे. याचबरोबर के वळ कर सवलत नाही म्हणून अमेिरकन उ ोग भारतात होणारे आऊटसोिसर्ंग थांबवणार नाहीत. जागितक स्पधेतर् जर अमेिरके ला युरोप-चीनशी टक्कर ायची असेल तर भारतातील आऊटसोिसर्ंग आज तरी अिनवायर् वाटत आहे. ते के ले नाही तर अमेिरकन कं पन्यांचे नफ्याचे पर्माण घटेल व करांचेही! अमेिरके ला या उ ोगांकडू न कर वसुली हवी असेल तर त्यांनी नफा िमळवणे
आिण
आऊटसोिसर्ंग
करणे
जरुरी आहे!
अथार्त नोव्हबरमध्ये जेव्हा अमेिरके चे अध्यक्ष भारतभेटीवर येतील व अमेिरकन उत्पादने, अणुऊजार् भट्
ा भारतीयांना िवकू लागतील, तेव्हा भारत सरकारनेही त्यांना ठणकावून सांगणे
गरजेचे आहे की जर तुम्ही भारतात आऊटसोिसर्ंग करण्यावर बंदी घालत असाल तर अमेिरकन अणुऊजार् भट्
ा आम्हाला नकोत! अमेिरके तील भारतातील अशा संभा
पर्ोजेक्ट्सचे आकडे
बिघतले व त्यामुळे अमेिरके ला होणारा फायदा बिघतला तर बहुधा अमेिरके चे अध्यक्ष भारतातील आऊटसोिसर्ंग अमेिरके ला कसे चांगले आहे, हेच अमेिरके त परत जाऊन अमेिरकन काँगर्ेसला पटवून
सांगतील.
अथार्त
तोपयर्ंत
िसनेटच्या
िनवडणुकाही
संपल्या
असतील!
परवा टी. व्ही. चॅनलवर यु. के . चे माजी पंतपर्धान टोनी ब्लेअर यांची मुलाखत ऐकली. त्यांनी पाि मात्यांना िदलेला इशारा फार महत्त्वाचा आहे. ते म्हणतात की, 'गेली दोन शतके पाि मात्य एवढे बलवान झाले होते की जगाचा सवर् इितहास त्यांनी त्यांच्या दृ ीकोनातून बिघतला व िलिहला. पण २१ च्या शतकाचा इितहास मातर् भारत व चीनचे लोक त्यांच्या दृ ीकोनातून बघणार व िलिहणार आहेत व आपण सवर् तो वाचणार आहोत! - दीपक घैसास
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: पयर्टनाच्या नकाशावर महारा
िदवाळीच्या सु ीमध्ये उ रे त हिर ार, ऋिषके श, नैिनताल, मसुरी कु ठे ही जायचं ठरलं, की महारा ातील हरहु री पयर्टक नवी िदल्लीत थांबूनच पुढे जातो. त्यामुळेच िदल्लीतलं पुराचं थैमान पाहून त्याच्या मनात थोडी भर्ांत िनमार्ण झाली. आता महारा ातला टु िरस्ट त्याचे प्लॅन्स बदलणार काय, अशी शंका उ रे तल्या टूर ऑपरे टरनाही सतावत असेल. उ रे तील राज्यांपर्माणेच कनार्टक, के रळ, आंधर् पर्ादेशचे टूर ऑपरे टरही महारा ातील पयर्टकांकडे डोळे लावून असतात. पण इतर राज्यातल्या पयर्टकांच्या िलस्टमध्ये महारा ाचंही असंच स्थान असतं का? महारा आिण गुजरात या राज्यांकडू न देशभरातील िकत्येक पयर्टनस्थळांना मोठे उत्प
िमळते.
देश-िवदेशापर्माणेच महारा ातील स्थळांनाही इथल्याच पयर्टकांची मोठी झुंबड उडतेच. रमणीय िकनारे , आंबा-नारळाच्या बागा आिण खाण्यािपण्याची चंगळ असलेली िवस्तीणर् कोकण िकनारप ी, महाल मी-रं काळा तलाव-ज्योितबा यांचं कोल्हापूर, त्र्यंबके र-पंचवटीचं नािशक, रायगड-राजगडसह अनेक िकल्ले, अिजठा वेरुळ लेणी तसंच उल्कापातापासून तयार झालेलं लोणार सरोवर आिण औरं गाबाद, चमचमती मुंबापुरी आिण ताडोबा तसंच संत्र्यांमुळे पर्िस झालेलं नागपूर... अशी अनेक पयर्टनस्थळं हे महारा ाचं वैभव. पण सरसकट पर्त्येक िठकाणचं पयर्टन समाधानकारक ठरलंय का? एवढं उपजत वैभव आिण दातृत्त्व असलेले पयर्टक असल्याने पयर्टनाचा िविश प तीने िवकास व्हायला हवा होता. पण अजूनही पायाभूत क्षेतर्ांमध्ये बरं च काही करणं बाकी आहे, याची तीवर् जाणीव होते. खास करून के रळ, आंधर्, मध्य पर्देश यांच्या तुलनेत आपल्याकडे अजून बरं च काही
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: करायचं बाकी आहे, हे स्प
िदसतं. कोकणप ीमध्ये स्थािनकांच्या सहकायार्ने एमटीडीसीने
न्याहरी व िनवास योजना सुरू के ली. आता िकत्येक घरांवर एमटीडीसी मान्यतापर्ा
असे
फलकही िदसू लागले आहेत. के रळपर्माणेच कोकणालाही िकनारप ीचं अंगभूत स दयर्ं लाभलंय. त्यामुळेच अशा योजना आिण न ाने सुरू झालेल्या हॉटेल्समुळे ितथे पयर्टनास पर्चंड वाव आहे, असं मानलं जातं. पण पर्त्यक्षात त्या गतीने हा िवकास झालेला आढळत नाही. बहुतांश िठकाणी सवार्त मोठी अडचण आहे ती स्वच्छ पर्साधनगृह आिण सुयोग्य रचना असलेल्या खोल्यांची. आंघोळ आिण पर्साधन या दोन पर्मुख मूलभूत गरजा कदर्स्थानी असतात. नेमका याच गो चा अभाव असतो. कोणत्याही एसटी स्टँडवर पर्साधनगृहांची िस्थती शोचनीय असते. मुंबईगोवा महामागार्वरील िकतीशा हॉटेल्समध्ये
ी-पुरुषांसाठी योग्य पर्साधनगृहं असतात? मुंबईतून
शेकडो आरामबस कोकणच्या िदशेने रवाना होतात. पण रातर्ीच्या जेवणाचा पिहला थांबा या बसगा
ा िजथे घेतात, त्या हॉटेल्सची िस्थती फारच दयनीय असते. के वळ नाईलाज म्हणून लोक
ितथे काहीबाही घशाखाली उतरवतात. न्याहरी िनवासाच्या सोयी सुरू होऊनही आपल्याकडे आजही पयर्टकांना पसंतीकर्म अिधक िमळत नाहीत. के रळसारख्या िठकाणी होम-स्टेमध्येही हजार ते दहा हजारांपयर्ंतचे पयार्य उपलब्ध असतात. कोकणात मातर् आजही थर्ीस्टार हॉटेल्सचा दजार् िततकासा समाधानकारक नसल्याचं मत पयर्टन
ावसाियक संदीप भुजबळ
क्त करतात. के रळमध्ये रूमपोटी दोन ते तीन हजार
रुपये भरणारा पयर्टक कोकणात पैसे काढायला का राजी नसतो, याचाही िवचार आपण करायला हवाच. पण त्याचबरोबर आपल्याकडे पूरक पायाभूत सुिवधाही पुरिवण्याची गरज आहे, याकडे ते लक्ष वेधतात. तळकोकणातील पयर्टनासाठी मुंबईहून जाताना रे ल्वे वा रस्त्याच्या पयार्यांपेक्षा गो ापयर्ंत िवमानाने जाऊन पुढे टॅक्सीने जाता येईल का, हा पयार्यही तपासून पहायला हवा. गो ातून स्थािनक टॅक्सीच घ्यावी लागते. पण तरीही हा पयार्य उपयुक्त ठरू शकतो. अशा सिकट्सचा िवचार करून सरकार, एमटीडीसी िकवा अन्य होण्याची गरज आहे, असं मत टूर ऑपरे टसर्
ावसाियकांकडू न टूर पॅकेजेसचं पर्मोशन
क्त करतात.
यात तथ्य आहेच. मध्य पर्देश टुिरझम असो नाहीतर कनार्टक, ितथे अशा पर्कारची पॅकेजेस
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: उपलब्ध असतात. पर्संगी खासगी हॉटेल्सचे पयार्यही पुढे के ले जातात. महारा ात मातर् अशा िमशर् पॅकेजेसचं पर्मोशन िततक्या पर्माणात के लं जात नाही. अशी सिकट िवकिसत करायची, तर पयर्टकांना एखा ा िठकाणी िनवास करता येईल आिण प ास-शंभर िकलोमीटरच्या परीघात िविवध िठकाणी भर्मंती करता येईल, याचा िवचार कदर्स्थानी असावा लागतो. मालवण, तारकल , आंबोली, कोल्हापूर, पुणे अशा पर्कारचं सिकट तयार के ल्यास पयर्टकांना िकनारप ी, कोकणचा घाट, कोल्हापूरसारखा देशावरचा पर्देश असं सुंदर कॉिम्बनेशन पॅकेज िमळू शकतं. िशवाय येताना एक्स्पर्ेसवेमाग झटपट पर्वासही होऊ शकतो, असं टुसर् आयोजकांपैकी िवनय मोडक यांनी सांिगतलं. एकू णच कोकण हे पुढील पाच-दहा वषार्त चांगलं पयर्टन कदर् बनेल, असा िव ास महारा टूर ऑपरे टसर् असोिसएशनचे िनतीन माहुलकर यांनी
क्त के ला. आम्ही बाहेरच्या राज्यातील टू र
ऑपरे टसर्माफर् त ितथली बुिकग करतो, त्याचपर्माणे इतर राज्यांतून आमच्यामाफर् त महारा ाची बुिकग
व्हावीत,
यासाठी
आम्ही
पर्य शील
आहोत,
असंही
त्यांनी
सांिगतलं.
महारा हे पर्गत राज्य म्हणून ख्याती असूनही आजही बहुतांश िठकाणी िभकारी, लुटारू यांचा सामना पर्त्येकाला करावा लागतो. बेकायदा टॅक्सीवाले, अव्वाच्या सव्वा रे ट लावणारे हॉटेल एजन्ट तसंच ज्या वस्तूसाठी तो पर्देश पर्िस
आहे, तीच वस्तू बनावट स्वरूपात िवकू न श
ा
लावणारे िवकर्ेते यांचं लक्षणीय पर्माणही पयर्टनिवकासात अडथळाच ठरतं. महाबळे रला पर्त्येक पॉइन्टचं टॅक्सीभाडे िनि त करण्यात आलं आहे. पर्त्येक हॉटेलमध्ये त्यांचे फलकच रं गवले आहेत. साहिजकच रे टवरून घासाघीस िकवा बनवाबनवीचे पर्कार होत नाहीत. पयर्टक-टॅक्सीवाले यांच्यात िव ासाहर्ता वाढीस लागते. पण असा पर्कार सवर्तर् आढळत नाही आिण पूवर्िनि त दरांपेक्षा लुबाडण्याचेच पर्कार अिधक ऐकायला िमळतात. नागपूरपासून ताडोबा
ाघर् अभयारण्यात िफरायला जाणारे अनेक िनसगर्पर्ोमी आहेत. पण मध्य
पर्देशात कान्हा िकवा बांधवगडमध्ये जी पयार्वरणाची िशस्त पहायला िमळते, तसा आगर्ह आपल्याकडे धरला जात नाही, अशी खंत अनेक पयार्वरण अभ्यासक
क्त करतात.
नािशक, कोल्हापूर, िशड यासारख्या िठकाणी धािमक पयर्टनास खूप वाव आहे. िशड मध्ये आंधर् पर्देशातून भरपूर भक्तगण येत असतात. पण धािमक पयर्टनालाही पायाभूत सुिवधांची जोड
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: देण्याची आवश्यकता आहे, हे आपल्या गावीच नसतं. शंकराच्या देवस्थानापाशी दूध, पाणी यांचा मोठा वापर होणार असेल, तर ते वाहून नेण्यासाठीही योग्य अचार् सािहत्य यांच्या िवकर्ीच्या दुकानांची तसंच िविश रांगांसाठीही योग्य
वस्था असायलाच हवी. पूजा-
िदवशी भक्तांचा महापूर आल्यावर
वस्था करायलाच हवी. शेगावसारख्या देवस्थानांनी याची चांगली
उदाहरणं घालून िदली आहेत. िशवाय त्यांनी मध्य पर्देशसारख्या िठकाणी आपल्या िनधीतून भक्तिनवास उभारण्याचं औिचत्यही साधलं आहे. धािमक पयर्टनापर्माणेच अॅगर्ो टु िरझम, मेिडकल टु िरझम या संकल्पनाही आता जोर धरत आहेत. महाबळे रचा स्टर्ॉबेरी महोत्सव, नािशकचा वाईन फे िस्टव्हल हा त्यांचाच भाग आहेत. कदािचत र ािगरी, िदवेआगरातही आमर् महोत्सव व्हायला हरकत नाही. मुंबई, पुणे यांच्या आसपासच्या परीघात गेल्या सुमारे दहा वषार्त िरसॉटर्सची संख्या वाढली आहे. जवळच्याच िठकाणी वनडे िपकिनक करणारा मोठा वगर् असतो. साहिजकच िरसॉटर्सचा धंदा चांगला होतो. पण त्याची योग्य देखभालही राखावी लागते. िरसॉट्सर्कडे कु टुंबांबरोबरच एक
ा-दुक
ांचाही ओघ मोठा असतो. पर्त्येकाच्या मजामस्तीच्या
कल्पना वेगळ्या असतात. त्यातूनच िकत्येकदा िरसॉट्सर्ची देखभाल सातत्यपूणर् रीतीने होत नाही. मग कु टुंबांचा पयर्टकवगर् यापासून दुरावतो. मुंबई-पुण्यापासून जवळ तरीही रमणीय अशी माथेरान-महाबळे रसारखी िहलस्टेशन्स िबर्िटशांनी िवकिसत के ली. ती आजही त्यांचं स्थान िटकवून आहेत. दुदवाने आपण या तोडीची पयर्टनस्थळं िवकिसत करू शकलेलो नाही. असलीच, तर फारच थोडी खासगी स्वरूपात. ठाणे, नािशकपासून जवळ असलेल्या जव्हारमध्ये अशा पयर्टनस्थळाच्या िवकासाची क्षमता होती. पण त्याचा सुयोग्य वापर आपल्याला करता आलेला नाही. पयर्टनाचा िवकास हा स्थािनक जनतेच्या िजवावरच झाला पािहजे, यात शंका नाही. त्यामुळेच त्या त्या पिरसराचं वैिशष्
, ितथलं
लोकजीवन, खा संस्कृ ती हे सारं च जपायलाच हवं. पयर्टनाचा
वसाय हा पूणर्पणे िव ासावर बेतलेला असतो. एकदा फसवला गेलेला पयर्टक पुन्हा
येणार नाही आिण त्यांच्या नातलगांनाही तुमच्याकडे पुन्हा पाठवणार नाही. पण हे लक्षात न घेता सोन्याचं अंडं देणारी क बडी कापण्याचा पर्कार िकत्येक
ावसाियक करतात आिण त्यातून
पयर्टन मातर् बदनाम होतं. महारा ाचा पयर्टन नकाशावरचा चेहरामोहरा बदलला, तरच इतर राज्यातले लोक िव ासाने आपल्याकडे येऊ लागतील - समीर कव
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: सासू, सून नातेसब ं ध ं व कु टुंबस्वास्थ्य 'बायको ( ी) ही क्षणभराची प ी व अनंतकालची माता असते. "स्वामी ितन्ही जगाचा आईिवना िभकारी' ही वचने िनतांत सत्य आहेत. कु टुंबाचा कदर्िबदू असलेली ही
ी जेव्हा सूनरूपी दुसरी
ी घरात येते तेव्हा ितची मानिसकता कशी बदलते. अथार्त अत्यंत पर्ेमाने, आदराने नीटच नाते जोपासणाऱ्या पुष्कळ ि या आहेत. मातर् "सासूबाई' ही उपाधी लागली की स ा, मानपान व अपेक्षा आिण तुलना या िवकारांमुळे कु टुंबात नक्की ताण येतो. याउलट सासू, सुना सुज्ञ, समंजस असतील तर घरात "स्वगर्' उतरतो व सवार्ंचीच वाटचाल अिधक सुलभ व यशस्वी होते. हे जर नसेल तर सुरू होते घुसमट. ज्यात कधी पयार्य सापडतात तर कधी क डीपलीकडे वा
ास येत
नाही, सतत ताणात जगावे लागते. हा लेख कोणत्याही पूवर्गर्ह दूिषतातून िलिहलेला नाही. माझ्या िनरीक्षणातून व काही वषार्ंच्या समुपदेशनाच्या अभ्यासातून िवचार मांडले आहेत. लग्नाचा सरळ अथर् "तडजोड' व कु टुंबातील नाती कौशल्यपूणर् सांभाळणे. ज्या वातावरणात व संस्कारात आपण वाढलो आिण आपल्या आई-विडलांनी नाती कशी सांभाळली हे पाहून नकळतपणे नाती सांभाळण्याची कल्पना तयार होते व आपल्या कु वतीपर्माणे अमलात येते. सुज्ञ लोक जेथे राहतील तेथे ही कौशल्ये िनरीक्षणातून आत्मसात करतात. पर्त्यक्ष नवीन कु टुंबात गेल्यावर कसोटी लागते. दोन्हीकडे संयम, सामंजस्य व दयाळू पणा असेल तर वाटचाल सोपी जाते. मुख्यतः सासू, सुनेची कुं डली जमत असेल तर कु टुंबाचे भाग्यच पण नसेल तर "नवरा' या बाप
ाचे काय हाल वणार्वे. वेगवेगळ्या घरातील पर्संग बघू या.
या घरातील सासूबाई अगदी मॉडनर्, इं गर्जी येणाऱ्या सुनेबरोबर शॉिपग, िसनेमा, नाटक, हॉटेिलगमध्ये भाग घेणाऱ्या, एकमेक च्या सा
ा नेसणाऱ्या, सुनेला जीन्स िवकत घेणाऱ्या,
सगळं कसं छान छान. आता नवऱ्याला यापेक्षा काय पािहजे? या कु टुंबातील ही पिरिस्थती फार काळ िटकली नाही. िजथे स्पेस कॉिन्फ्लक्ट' सुरू झाली तेथे संघषार्ला सुरवात. "स्पेस'ची अंमलबजावणी झाली असती तर एकमेक ची िकमत रािहली असती. त्यामुळे सुरू झाले "टाळणे'. वेळीच संवादाने पर्श्न न सोडवल्यामुळे दुरावा झाला.
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: हा िवनोदी पर्संग पाहू. घटना परदेशातील, दोन्ही बाहेर स्थाियक. अिधक वाणासाठी सुनेच्या माहेरी सवार्ंना जेवायला बोलावले. िवहीणबाईंनी आनंदाने स्वागत के ले व बसायला सांिगतले. मुलीच्या सासूबाई एका सोफ्यावर 90 अंशाच्या कोनात ताठ बसल्या. चेहऱ्यावर परीटघडी. बघणाऱ्याला वाटावे की पुतळा बसवला आहे. यांच्या यजमानांनी, मुलाने खूण करून सांिगतले. िवहीणबाईही "अहो िनवांत बसा' म्हणाल्या पण छे! आता सुनेच्या माहेरच्या मंडळ ना हसू येऊ लागले. गप्पा मारताना इतर मंडळ ना अवघडल्यासारखे झाले. जेवणे झाली या ताठच. जावयाला वाण देऊन झाले. यजमानांनी िवचारले "अगं तुला काय झालंय? मोकळे पणाने बोल', यावर म्हणाल्या, ""माझा मान पर्थम मी नाही ठे वला तर कोण ठे वणार? मी मुलीची सासू आहे हे ा ांना कळले पािहजे. यावर यजमानांनी मातर् लवकर घरी परतायचा िनणर्य घेतला. ही गंमतही अमेिरके तील. भारतातून सासूबाई सुनेकडे काही मिहन्यांकिरता गेल्या. या आजी चांगल्याच वृ
होत्या. मुलाचे घर खूपच मोठे . दुमजली. एकदा सुनेची नुकतेच लग्न झालेली
मैतर्ीण नवऱ्यासह दोन िदवसांकिरता आली. खूप वषार्ंनी भेटल्याने गप्पा झाल्या. जेवणे झाली. पाहुण्यांना गेस्टरूम िदली होती. सासूबाईंची खोली त्याच मजल्यावर दुसऱ्या टोकाला होती. त्यांना वयाने िनदर्ानाश होतो व ऐकू ही कमी यायचे. रातर्ीची जाग आली की त्या वऱ्हां
ात
जपमाळ घेऊन येरझाऱ्या घालीत. सकाळी सगळे उठले. नाश्त्याला सगळे बसल्यावर आज नी "िनष्पापपणे' जोडप्याला िवचारले, "बरं य ना? म्हटलं, मला रातर्ीची काही झोप लागत नाही. रातर्ी येरझाऱ्या घालत होते तर तुमच्या खोलीत िदवे कधी चालू, कधी बंद. तेव्हाच िवचारणार होते की काही हवंय का? हे वाक्य ऐकल्यावर जोडप्याचे चेहरे गोरे मोरे झाले. सून, मुलगाही संकोचून गेले. पर्संग तसा साधा. सुनेने दयाळू पणे सोडू न
ावे तेच बरे . नाही का?
आता या घरात "सासूबाई' कु टुंबपर्मुख आहेत. मुलगा आईच्या हातात पगार देतो. सूनही देते. सुनेला रोज िरक्षाला, हातखचार्ला पैसे देतात. ितला हौसमौज करायची असेल तर सासूला िवचारावे लागते. मुलगा बायकोला जे घेईल तशीच वस्तू आईला घेतो. तो आईचा िनयम आहे. सुनेच्या माहेरी काही आहेर करायचा असल्यास सासूच्या शब्दापलीकडे जाता येत नाही. नवरा दोघ च्या भानगडीत पडत नाही. सुनेने पुष्कळ संयम ठे वला. नवऱ्याला गोडीत सांगून पािहले. त्याच्या मते ही समस्याच नव्हती. पुढे सुनेच्या तब्येतीवर पिरणाम होऊ लागला. डोके दुखी, अधर्िशशी व नैराश्य आले. त्यावर गोळ्या सुरू झाल्या. नवरा हे तटस्थपणे पाही. ितने माहेरी
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: जायच्या गो ी के ल्या तोवर एक मुलगी पदरात होती. एकदा माहेरी गेली तर आई-विडलांनी िहलाच पडते घ्यायला सांिगतले. िहने नवऱ्याला "वेगळे राहू' सुचवल्यावर "विडलांच्या मागे आईने मला वाढिवले तेव्हा ितचा शब्द शेवटचा राहील, तुला वेगळे व्हायचे तर ताबडतोब िनघून जा' सांिगतले. ही गो सध्याच्या काळातली. आता या कु टुंबात पाहा. मुले आईची पर्चंड काळजी घेणारी. आईची हौसमौज पुरवणारी. आईला िहडणे, िफरणे व िसनेमाची पर्चंड आवड. राजस्थान असो की िसगापूर असो; नाव काढले की ितकीट तयार. आईसाहेबांना मातर् स्वयंपाकाची, माणसांची अिजबात आवड नव्हती. भाविनकता व माया यांचा चांगलाच दुष्काळ होता. पुढे मुलांची लग्ने झाली, मुलगी सासरी गेली. सुना दोघी बडब
ा, लाघवी. त्यांनी जीव लावायचा जीव तोडू न पर्य
के ला. वातावरण आपलेसे के ले.
आजूबाजूला चांगले संबंध जोडले. घरात ग डस नातवंडे आली. या आजीबाईंचे मन मातर् िसनेमा व टीव्ही सोडू न कशात लागत नसे. सुना नोकरीच्या होत्या. घरात कामाची बाई, मुले सांभाळणाऱ्या बाईंनी कोणत्या चुका के ल्या हे आवजूर्न सुनांना सांगत, पण स्वतः नातवंडांकडे लक्षही देत नसत. सुनांनाही कधी आजारपणे यायची, नोकरीचा ताण जाणवायचा तेव्हा यांची वागणूक पूणर् कोरडी. आपल्याला काही माहीत नाही असे वागायच्या. स्वयंपाकापासून कशातच आपणहून मदत नाही. अगदी िवनंती आजर्व के ली तर एखादाच पदाथर् करणार. सुनेने अित झाल्यावर एकदा िवचारले की, मुले लहान असताना काय जेवत होती? त्यांनी ताबडतोब उ र िदले, मला ठरािवक चार पदाथर् येतात. मला स्वयंपाकाची आवड नाही. फारशी गतीही नाही, मातर् वेगवेगळे पदाथर् खायला आवडतात. घरी नाहीतर बाहेर. आता तुम्ही "सुगरणी' असताना मी कशाला लक्ष घालू. एकदा एका सुनेने ह ाने आमटी करा सांिगतल्यावर यांनी चाळीस वा
ा
सांबार के ले. सगळ्यांनी डोक्याला हात लावला. आज ची तब्येत मातर् उ म. रोजचे जीम, िफरणे, सहली चालू. घरात मातर् कु ठे काय हे माहीत नाही. िकवा "मी ऐकलं नाही' हे चालू. लाघवी नातवंडे खेळायचा आगर्ह करीत तर यांना लहान मुलांशी कसे बोलावे हे माहीत नाही. याच आजी मुलीकडे गेल्या की जावयासाठी गोडधोड जेवण करायच्या. सुरवातीला सुनांच्या माहेरच्यांनी खूप लाड के ले. पुढे या त्यांच्याकडू न फोनची िबले भरणे अशी कामे करून घेऊ लागल्या. सवार्ंच्या लक्षात आले, की "एैष आिण आराम' हेच आयुष्य असणाऱ्या
अंक २८, नोव्हबर २०१०
क्त साठी आपणाकडे फार वेळ व शक्ती नाही.
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: आपल्या भारतीय संस्कृ तीत या गो ी उघडपणे बोलणेही कठीण न जाणो. मुलगी व जावयांचे िबनसायचे, पुढे सुनांनी वेगळी घरे के ली. जी सून स्वजातीय होती तेथे या बसून रहात व अपेक्षाही ठे वत. िजथे परजातीय होती ितथे थोडे नमते घेत. कोणीही समंजसपणे काही सांगावे तर उ र देत नसत. न बोलता तकर् काढत. मुले परोपरीने सांगायची की स्प बोल, गैरसमज करू नको पण मुलांकडेही दुलर्क्ष के ल्याने मुलेही दुलर्क्ष करू लागली. यांना वाटू लागले की सुनांनी त्यांचे कान भरले आहेत. मुला-सुनांतही वाद आले पण मोकळ्या संवादाअभावी हे होतेय हेही समजत नव्हते. तरीही कोणी काम सांिगतलेच तर कु णाकडू न तरी करून मोकळे होत असत व आपल्या कातडीला धक्का लावत नसतं. या धोरणाने सुना, नातवंडांचे हृदय त्यांच्या बाबतीत कोरडे होऊ लागले. मुले मातर् पुष्कळ भरडली व आपण कतर्
नीट करूनही हे काय चाललंय हे
समजेनासं झालं. एक म्हण आठवली "झोपलेल्याला जागं करता येतं पण झोपेचं स ग घेतलेल्याला नाही'. आता कोणताही माणूस पिरपूणर् नसतो तेव्हा संयम, संवाद व संवेदनशीलता या ितर्सूतर्ीने गो ी सोप्या होतात. वरील उदाहरणे िवनोदी असो वा गंभीर असो दोन्ह नी "कलह' होतोच. िकरकोळ वाटणाऱ्या गो ी जसे कोणाला डबे-बाटल्या जमवायचा छंद, कोणाला सुनेच्या कप
ांची,
जाडीची, िदसण्याची तुलना. हे पाहता हा िवषय अिजबातच सोपा नाही. या पिरिस्थतीतील पुरुषांची भूिमका पाहू. 1. नवरा व त्याची आई यांचे नाते भाविनकदृष्
ा सवार्ंत जवळचे. नवऱ्याला आईला काही
सांगणे हे दुखावण्यासारखे वाटते िकवा आता वाढलेल्या वयात काय सांगायचे त्यापेक्षा आपल्या बायकोने अशी पिरिस्थती असेल ती न कु रकु रता सांभाळावी, स्वतः सासूशी जमवून घ्यावे. 2. िजथे सासरे असतात ते बऱ्याच वेळा समजुतीचे धोरण घेतात व बायकोला चार शब्द सांगतात. पर्संगी कु टुंबासाठी बरीच कामे स्वतःहून करतात. सुनो शािब्दक आधार देतात. 3. िजथे सासूबाई एक
ा आहेत तेथे पिरिस्थती िबकट होते. मुलाची पिरिस्थती ढोलक्यासारखी
होते. कु ठू न थाप बसेल याचा नेम रहात नाही. त्याला संवाद करूनही बदल झाला नाही तर त्याचा आई, बायकोशी संवाद कमी होतो. भाविनक दुरावा वाढत जातो. मुलगा कामािनिम
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: बाहेर राहतो. सुज्ञ माणूस िनदान छंदात वेळ काढतो (याचा अथर् छंद असणाऱ्यांना हा पर्श्न असतो
असे
नाही)
ज्यांना
हे
हाताळता
येत
नाही
तो
सने
जवळ
करतो.
4. काही नवऱ्यांना बायकोचे म्हणणे पटते तरीही वेगळे झाले तर गॅस, साखरे पासून सगळा खचर् वाढेल, बायको नोकरीची असेल तर स्वयंपाकापासून मदत लागेल हे टेन्शन येते. बऱ्याच घरातून आईने मुलाला चहा, जुजबी स्वयंपाक करू िदलेला नसतो. त्यामुळे घरकामात हा "ढ' असतो, त्यामुळे
बायकोशी
गोड
बोलून
या
िस्थतीकडे
दुलर्क्ष
करतो.
सून कसा िवचार करते (सुनच े ी भूिमका) 1. सून संसाराची स्व े व वास्तवता यात गडबते. हे सुरवातीला असेच असावे हे समजून संसार करते. "भाविवश्व' नवऱ्याला सवर् पर्कारे सांगून पाहते. हुशार सून नवऱ्याला आकिषत करण्याचे सगळे उपाय करते. संवेदनशील नवरा ितच्याकडे ओढला जातो. हळू हळू भाविनक ताण िनवळतो व संयमपणे गो ी माग लागतात. 2. िहमतीची सून आपल्या गो ी सासूसमोर पर्त्यक्ष बसून गोडीत सांगते. आपल्या इच्छा स्प मांडते. गो ी समोरासमोर झाल्याने पिरिस्थती बदलते वा उलटही घडते. 3. िजथे संकोच व भीती असते ितथे संवाद घडत नाही. पयार्याने सून भाविनक आधारासाठी माहेरचे कामातील सहकारी यांचा आधार घेते. पर्त्यक्षात पिरिस्थती तशीच राहते व पिरणाम तब्येतीवर होतो. सासूची भूिमका काय असते ? 1. सुज्ञ सासू पिहल्यापासूनच सुनेच्या कलाने घेते व मोकळ्या संवादाने काय जमते व काय नाही याची कल्पना देते. 2. स्वतःच्या लग्नापासून काही गो ी ठरािवक प तीनेच होतात त्यात फारसा बदल झालेला आवडत नाही. उदा. कु ळधमर्, सोवळे ओवळे व त्या सुनेने ऍडजस्ट के ल्याच पािहजेत. 3. मी इतके वष स्वयंपाक, घरकाम के ले, आता के ले नाही के ले तर माझी मज . मी काय करावे व काय नाही हे सुनेने ठरवू नये. तसेच मी करो न करो माझी नीट दखल घ्यावी, मान आपल्या
सल्ल्यािशवाय
(एकू ण पिरिस्थती ताणिवरिहत, सुस
अंक २८, नोव्हबर २०१०
नवीन
बदल
करू
ावा, नयेत.
करायची असेल तर खालील उपायांनी मदत होते.)
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: 1.
सुनेने
सुरवातीला
नवीन
माणसांशी
जमवून
घेताना
नमर्,
संयमी
राहावे.
2. नवऱ्याने आपल्या प ीला घरातील लोकांच्या कलांपर्माणे कळाही सांगा ात. त्यात कमीपणा नाही. तसेच कायम एकतर् कु टुंबात राहायचे की पर्संगी वेगळे राहण्याची तयारी आहे हे स्प करावे. 3. सासूने सुनेब ल संयम दाखवावा. काही नवीन गो ी िशकायला वेळ
ावा. संवाद पर्ेमाने
करावा. "ऑडर्र'ने नाही. सतत आम्ही काय के ले हे उगाळू नये. लक्षात ठे वावे की त्यांचे (सुनांचे) लग्नात वयही जास्त आहे व घरा ितिरक्त नोकरीतही त्यांना पुष्कळ ताण आहे. िदसणे, स्थूलता, कपडे याबाबतीत तुलना करू नये. स्वतः काही गो ी करून आदर िमळवावा. सुरवातीपासून पर्ेम िदले तरच ते िमळे ल. 4. घरातील सवर् सदस्यांनी सणवार, कु ळधमर्, पाहुणे या पर्संगी कामे वाटून घ्यावीत. त्यासाठी एकतर् बसून बोलावे. कोणालाही गृहीत धरून गैरसमज टाळावेत. 5. घरातील वृ ांपासून लहानांपयर्ंत कोणीही आजारी असेल तर सहानुभूतीने सेवा करावी. सुनेनीही वृ ांचे वय, तब्येत लक्षात घेऊन रास्त अपेक्षा ठे वावी. सुनेच्या तब्येतीच्या तकर्ारीकडे रागाने, वैतागून न पाहता जमेल तशी मदत करावी. शािब्दक, भाविनक धीर ावा म्हणजे सुनेला माहेरून वा बाहेरून सहानुभूतीची गरज राहणार नाही व तीही वृ ांचे पर्ेमाने करे ल के वळ कतर्
म्हणून नाही.
6. वरील काहीच न घडता वाद होत असतील तर िवश्वासातील िमतर्, नातेवाइकांशी बोलावे. सवार्ंत उ म समुपदेशकाची मदत घ्यावी. पुरुषांनी समुपदेशनासाठी वादावादीत िश ा देणे, हात उगारणे करूच नये कारण हाच पर्योग समोरच्या
क्तीकडू न कधी ना
कधी घडू शकतो. 7. मुलीच्या माहेरच्यांनी मुलीला मानिसक आधार मुलीला आिथकदृष्
ावा. आमचे घर बंद हे म्हणू नये. मातर्
ा पायावर उभे राहण्यास सांगावे, पर्संगी मदत करावी. आपल्या
समाजात सवर् ि यांना त्यातून जावे लागते हे सांगू नये. 8. मुल नी आिथकदृष्
ा सक्षम राहावे. िजथे नोकरीची गरज नाही त्या मुल नी असे छंद
जोपासावे की पर्संगी आपल्या पायावर उभे राहता येईल व आत्मिवश्वास कायम राहील. टीव्ही व चका
ा िपटण्यात वेळ घालवू नये. मुले मोठी झाली की पाटर्टाइम काम तरी
करावे ज्यायोगे मदूला चालना िमळे ल. या जगात अित िभडस्तपणा व संकोच हे गुण नाहीत.
"भीड
अंक २८, नोव्हबर २०१०
ही
िभके ची
बहीण
असते'
हे
सत्य
आहे.
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: 9. खूप पर्य
करून पिरिस्थती बदलत नसल्यास घराच्या बाहेर पडावे. स्वतःच्या िजवावर
राहायची
तयारी
ठे वावी
तर
वरील सवर् गो चा िवचार करून पर्य नक्की. घरातील
थोडी
मदत
इतरांकडू न
िमळू
शके ल.
के ल्यास घरात आनंदमय वातावरण होऊ शकते हे
ी संतु असली तर घर संतु होते. गृहसौख्य पर्त्येकाच्या वा
ाला यावे
म्हणून हा लेखन पर्पंच. ज्या ि यांनी घरात स्वगर् िनमार्ण के ला त्यांना "सलाम'! ज्या घरी कलह आहे त्यांना Best luck ! - नीरजा आपटीकर, डांगे बनर्बी, कॅ नडा.
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: आम्हाला समजून घ्या प्लीज िसहगड रस्त्यावर राहत असलेल्या एका िचमुकलीने गळफास घेऊन आत्महत्या के ल्याची बातमी नुकतीच वाचली. का बरं या िचमुकलीनं स्वतःला असं संपवावं? जन्मदात्या मुलांना रागवण्याचा अिधकार पण आई-वडलांना नाही का? मला आठवतं, लहानपणी कधी माझी आई लाटणं घेऊन मागे लागायची. म्हणायची, ""मेल्या तू मेला तर बरं होईल!'' हा शब्दपर्योग करणाऱ्या आईच्या "मेल्या' या शब्दातही ओतपर्ोत पर्ेम भरलेलं असायचं. तो शब्द उच्चारण्याचा अिधकार िनसगार्नं ितलाचा बहाल के लेला आहे. "आई' या शब्दावर अनेक किवता-लेख-कथामाला गाजताहेत. आईबाबांना मुलांशी काही पर्संगी कठोर वागावच लागतं. परं तु िववेकबु ी वापरून मध्यमागार्चं अनुसरण हे पालकांच्या लक्षातच येत नाही. त्यामुळे मुलांच्या भिवत ाच्या खो
ा कल्पनांना िचकटू न, थोडीफार मुलं चुकली तर काही
वेळेस पालक, िशक्षक वगार्तच मुलांना बेदम मारहाण करतात. नािशकमध्ये शालेय िव ाथ्यार्ला िशिक्षके ने डस्टर फे कू न मारल्यानंतर घाबरून वगार्तच त्या िव ाथ्यार्ला झटके येऊ लागल्यामुळे रुग्णालयात दाखल करावे लागले. सवर् चॅनेलवर बर्ेिकग न्यूज झळकत होत्या. शेवटी अशा अनेक घटनांमुळे सरकारने िव ाथ्यार्ंना मारहाण करणाऱ्या दोषी
क्तीला पर्थम एक वषार्चा तुरुंगवास
व पाच हजार रुपये दंड, दुसऱ्यांदा मारहाण के ल्यास 25 हजार रुपये दंड व तीन वषार्ंचा तुरुंगवास अशा िशक्षेची तरतूद काय ात के ली. या काय ाला मंितर्मंडळाची मंजुरी िमळाल्यावरच त्याची अंमलबजावणी होईल. परं तु खऱ्या अथार्ने यामुळे पालकांच्या, िशक्षकांच्या - िव ाथ्यार्ंच्या मनोवृ ीत बदल होईल का? आधुिनक स्पधच्या युगात लहान मुलांवर योग्य वेळी सुसंस्कार झाले तर उ ाचा भारत महास ा होण्याचे माजी रा पती डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम यांचे स्व साकार होऊ शके ल. महात्मा गांध नी म्हटले होते, िशक्षणाला नैितक मूल्यांची जोड नसेल तर ते अधःपतनास कारणीभूत ठरते. साने गुरुज नी म्हटल्यापर्माणे मुले ही देवाघरची फु ले, या फु लांना नेहमी सकारात्मक िवचारसरणी व आदशर् िदला पािहजे. आजची मुले ही उ ाची फु ले, उ ाच्या उज्ज्वल भारताचे आधारस्तंभ, सबल व सशक्त होण्यासाठी पर्त्येक पालकांनी जागरूक राहायला पािहजे.
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: जगाला पुरेल एवढं मनुष्यबळ आज आपल्या भारतात आहे. मध्यंतरी एका अभ्यासामध्ये हे स्प झाले, की सवार्ंत तरुण देश भारत आहे. या अथार्ने, की जवळ जवळ 70 टक्के लोकसंख्या युवा आहे. जगावर राज्य करण्याची खरी ताकद आज आपल्याकडे आहे. कारण युवक व युवत नी भरलेला देश आपला आहे. काहीही करण्याची ताकद आज आपल्याकडे आहे. पर्श्न आहे तो समजावून घेण्याचा व देण्याचा. युवकांना योग्य िदशा व अचूक मागर्दशर्न यांच्या बळावर िबर्िटशांपर्माणे आपणही खऱ्या अथार्ने जगज्जेते होऊ शकतो. वस्थापनशा
तज्ज्ञ िशव खेरा सांगतात,'You can win'या धत वर युवकांनो, 'Yes, I can'
असे आत्मिवश्वासाने म्हणत पाऊल पुढे टाकले पािहजे. "तूच आहे तुझ्या जीवनाचा िशल्पकार' हा मंतर् "मीच घडवणार माझे जीवन' असे म्हणत आत्मसात के ला पािहजे. हाच मंतर् मनात घेऊन पर्त्येक युवकाने िजज्ञासा वाढवून खऱ्या अथार्ने जागे झाले पािहजे. माणसे घडत नसतात; घडवावी लागतात. आत्मिवश्वास िनमार्ण करावा लागतो. माझ्यातला "मी' जागा करत जग बदलण्यासाठी आधी "मी' बदलायला हवा. आताची युवा िपढी िबघडली आहे असे म्हणणाऱ्या वगार्ला दाखवायला हवे, की आम्ही उ ाचा भारत घडवणार आहोत. यासाठी युवक-युवत नी पर्थम स्वतःला घडवायला हवे. त्यासाठी त्यांनी शरीर व मनाच्या सबलतेकडे जास्तीत जास्त लक्ष िदले पािहजे. रोज
ायाम के ला पािहजे. स्वामी िववेकानंद म्हणायचे, ""माझ्या िपर्य िमतर्ांनो,
रोज मैदानावर जा, खेळ खेळा, वासरासारखे हुंदडा,
ायाम करा, जेव्हा तुम्ही सबल व सशक्त
व्हाल तेव्हा तुम्हाला पर्त्येक गो चांगल्या पर्कारे कळू शके ल. म्हणून आपलं शरीर कमावण्यासाठी रोज
ायाम करणं आवश्यक आहे.'' िकशोरवयीन मुले िनदर्ानाश, रक्तदाब, मानिसक
ाध नी
गर्स्त झालेली िदसत आहेत. वाढती स्पधार्, चंगळवाद, नीितमूल्यांचा ऱ्हास, घरातील वाद, भय, चंचलता, िनकृ
आहार, स्पधार्त्मक वातावरण, परीक्षेत कमी गुण, अिनच्छेने लादलेला
अभ्यासकर्म यामुळे मुले नैराश्यकडे जाऊ लागली आहेत. जानेवारी 2010 च्या पिहल्याच मिहन्यात एकू ण 66 िव ाथ्यार्ंनी आत्महत्या के ल्या. याचं पर्मुख कारण मुलांची "दुबर्ल मने' हेच होय. म्हणून मुलांच्या मानिसक सबलता व िनमर्लतेसाठी ध्यानधारणा ही आवश्यक गो आहे. "आनापानसती' हे त्यातील एक शासर्ोक्त ध्यान. श्वासाच्या साहाय्याने मनाची एकागर्ता व िनमर्लता, सबलता वाढते. भय कमी होते, चंचलता दूर होते.
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: मुलांची आकलनक्षमता वाढू न जीवनात नैितकता येते. 2500 वषार्ंपूव गौतम बु ांनी या साधनेचा शोध लावला. पू. गुरुजी शर्ी सत्यनारायण गोएंकाज नी 1969 मध्ये ही भारतातून लु झालेली साधना परत भारतात आणली. संपूणर् साधना श्वासाशी संबंिधत असल्यामुळे कु ठल्याही जातीचा, वणार्चा, पंथाचा, देशाचा िव ाथ -िव ािथनी ही साधना करून आपले मन सबल व िनमर्ल करून ताणतणावमुक्त जीवन जगू शकतो. माणसाचा मदू हा एका सेकंदात 800 हून अिधक गो ची न द घेऊ शकतो. तो 70 ते 75 वष न थकता सतत काम करू शकतो. त्यात फार मोठी ऊजार् असते. ती जागिवण्यासाठी आज खऱ्या अथार्ने गरज आहे. थॉमस एिडसन चार वषार्ंचा असताना त्याला शाळे तून परत पाठवले. त्याच्या िखशात िशक्षकाने िच ी टाकली होती, ""तुमचा टॉमी िशक्षणात फार मागे आहे. तो िशकू शकणार नाही.'' याच थॉमस एिडसनने आपली अंतिरक मनोऊजार् जागवून िवजेचा िदवा तयार करून जगाला पर्काशमान के ले. त्याआधी हजारावर अिधक त्याचे पर्योग फसले; पण तो खचला नाही. सगळा हा मानिसक पर्वृ ीचाच पिरणाम. अबर्ाहम िलकनने आपल्या मुलाच्या मुख्याध्यापकाला िलिहलेल्या पतर्ात मुलाला समाजात कसे वागायचे व िवषम पिरिस्थतीत कसे जगावे, हे िशकवण्याची िवनंती के ली होती. याच सामािजक िशक्षणाची आज आपल्या मुलांना गरज आहे. आपण आपल्या मुलांवर नुसते अपेक्षांचे ओझे लादतो. िबचारी मुले पार थकू न जातात. त्यातून ती चुकीचा मागर् पत्करतात. िचतर्पटांवर आत्महत्येचे खापर फोडू न पालकवगर् मोकळा होतो. तीन तासांत िसनेमा आपल्या मुलांच्या भावनांना हात घालतो, मग जन्मापासून आपल्या बरोबर असणाऱ्या स्वतःच्या मुलांच्या भावना आपण का ओळखू शकत नाही, हा पर्श्न पालकांनी स्वतःला िवचारला पािहजे.
िवषम पिरिस्थतीत कसे जगावे, हे िशकण्यासाठी, मन सबल
करण्यासाठी, खऱ्या अथार्ने तणावमुक्तीसाठी ध्यान म्हणजे एक सुवणर्संधीच होय. म्हणून पालकांनो, मुलं चुकली-आपला अपेक्षाभंग झाला तर त्यांना जरूर रागवा, पण पर्ेमाने (अंतमर्नात ओतपर्ोत पर्ेम भरलेले असू
ा), रागवल्यानंतर तेवढेच पर्ेमाने त्याला जवळही घ्या. िनिश्चतच
त्यांना तुमचा आदर वाटेल. या जगात तीन सुंदर िकर्यापदे आहेत - "पर्ेम करणं, मदत करणं व सेवा करणं' या तीन ईश्वरी िकर्यापदांना रोजच्या जीवनात स्थान देऊन आपलं कु टुंब आनंदी व सुखी बनवा. आपल्या मुलांना . समजून घ्या व उ त समाज घडवा - द ा कोिहनकर (पाटील), पुणे
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: आम्हाला स्वातंत्र्य हवे...
वयस्कर माणसांनी शांत बसून घडत असेल ते पाहावे, आपले मत न दवू नये,
वहारात फार
लक्ष देऊ नये, असे तरुण िपढीला वाटते. उलट आमचे काळ्याचे पांढरे अनुभवाने झाले आहेत; त्या अनुभवाचा तरुण िपढीने फायदा करून घ्यावा, असे ज्ये ांना वाटते.
ज्ये नागिरकांचे क े कॉलेज कट्
ांइतके च सवर्मान्य बनले आहेत. अगदी पारावर जमत नसली
तरी वयस्क मंडळी कु ठे ना कु ठे एकतर् जमतात. कधी पुरुष-पुरुष, कधी बायका-बायका, तर काही िठकाणी ज्ये नागिरकांच्या जो
ा एकतर् येतात. गप्पांचे िवषय सगळ्या कट्
ांवर सामाईकच.
पेन्शनवाढ, महागाई, तरुण िपढीचे आपल्याला न मानवणारे वागणे, कमी होत असलेला िजव्हाळा इत्यादी इत्यादी. या सगळ्यात एक महत्त्वाचा मु ा नेहमी चचत असतो. मुलगा, सून, नातवंडं आपापल्या परीने वृ ांना गप्प राहण्यास सुचवत असतात अन् वृ ांना ते मान्य नसते. एका कट्
ावर हाच िवषय रं गला होता.
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० ::
एक आजोबा सांगत होते, ""मी मुलाला फं ड, बचत याबाबत सांगायला गेलो; तर तो म्हणतो, "तुमच्या वेळी वेगळं होतं, आता सगळी गिणतं बदलली आहेत. तुम्ही यात लक्ष घालू नका.'' ते तणतणत सांगत होते, ""अरे वेगळं काय होतं. दोन मुले, त्यांची िशक्षणं, पै-पाहुणे सगळा पर्पंच चालवून आज मी एवढी िशल्लक ठे वलीच आहे ना! आजकालच्या मुलांना आिण सुनांना नुसते पैसे उधळायला हवेत. मो
ांचे अिजबात ऐकायला नको.'' "तर काय?' असे म्हणत त्यांच्या प ीनेही
सूर धरला. मुलगे तसेच, सुनाही तशाच, अहो नातवंडह ं ी आपल्याला बोलतात. काल दुपारी मला दोनची मािलका बघायची होती. बं
ाला म्हटलं, ""तुझा तो
ाण-
ाण िसनेमा बंद कर. मेले
वाईट संस्कार होतात त्यातून. मी असे म्हणताच बंटीने गळा काढला अन् मग सूनबाई म्हणाली, "आता देवाचे िसनेमे दाखवून गुळाचे गणपती का बनवायचे मुलांना? त्यांना आताच्या जगात जगायचे आहे, तर जगात काय चालते ते कळलेच पािहजे. माझी मािलका बघायची राहून गेली.'' त्यावर दुसऱ्या काकू म्हणाल्या, ""मला तर फार राग येतो. घरात हे करा, ते करू नकाचा जप नको म्हणून मी देवळात जाते. तर तेही त्यांना पटत नाही. "देवळात रोज फरशीवर बसून सांधे आखडले तर कोण िनस्तरणार?' असे सूनबाई िवचारते. माझे एक वेळ ठीक आहे, पण यांनाही स्वातंत्र्य नाही कशाचे. वय झाले म्हणजे आमची मने का मेली आहेत? वषार्नुवषार्ंची िवचार करण्याची प त का बदलणार आहे? आमच्या िपढीचे तर फारच हाल झाले. पूव विडलधाऱ्यांच्या मान-मयार्दा सांभाळायच्या म्हणून आम्ही स्वत:ला मुरड घातली अन् आता जीवन वयोमानानुसार परावलंबी झाले म्हणून मुला-नातवंडाच्या पुढेही माघार घ्यावी लागते. कधी-कधी मला वाटते, ज्ये त्यांच्या या वाक्यावर कट्
नागिरकांनी स्वातंत्र्याची चळवळ उभारायला हवी.''
ावर खसखस िपकली. हसण्याला वरवर िनिम
िमळाले तरी
पर्त्येकाच्या हृदयात एक बारीक कळ उमटू न गेली. आपल्यालाही स्वातंत्र्य नाही, ही भावना पर्त्येकाच्या मनात उफाळू न गेली. ज्ये नागिरक याबाबत काय करतील ते करोत, पण ज्यांच्या घरात वयस्क मंडळी आहेत त्यांनी मातर् याबाबत जरूर िवचार करायला हवा
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० ::
डाएट िटप्स.. अधूनमधून पण, कसं, के व्हा आिण काय खावं..
शक्य असेल िततकी मधल्या खाण्याची वेळ सांभाळावी. मुख्य जेवणानंतर कमीत कमी दीड ते दोन तास जाऊ
ावेत, जेवणानंतर लगेच लहर आली म्हणून खाऊ नये. खाण्याचे पर्माण
कमी करावे, म्हणजे जर तुम्ही कु ठलाही पदाथर् एक वाटी खाणार असाल तर अध
वाटी
खावा.
वजनावर िनयंतर्ण ठे वण्यासाठी तुम्ही काय खाता, यापेक्षाही िकती खाता याला महत्त्व आहे. एखादा पदाथर् पूणर् सोडू न िदला, तर काही जणांना नैराश्यही येते. पण पर्माण कमी ठे वलेत तर तुम्ही तो पदाथर् खाण्याचा आनंद कु ठलाही मानिसक दबाव न ठे वता लुटू शकता. यापुढे ऑिफसमध्ये भजी िकवा बटाटेवडा मागवताना हा िनयम लक्षात ठे वा. सवयीने हे नक्की शक्य होते.
मधल्या वेळेच्या खाण्यामध्ये िपण्याच्या पदाथार्ंचासु ा समावेश करा. म्हणजे कॉफी, सरबते िकवा चहा हा खाण्याच्या पदाथार्ंबरोबर न घेता वेगळा पदाथर् म्हणून घ्यावा. त्याबरोबर शक्यतो काही खाऊ नये.
टीव्हीसमोर बसून खायचे टाळावे, तसे करताना आपण नक्कीच जरुरीपेक्षा जास्त खातो. लहान मुलांमधल्या वाढत्या वजनाच्या पर्माणाकडे बघता त्यांनासु ा तसे करू देऊ नये.
मधल्या वेळच्या खाण्याचे पदाथर् बदला, पर्य ाने हे शक्य आहे. गृिहण नी घरात तळलेले पदाथर् (मुख्यतः बाहेरून आणलेले) न ठे वणे चांगले. घरी असले की दुपारच्या टीव्ही बघण्याच्या वेळेत खाल्ले जातात.
त्याऐवजी शगदाणे, सुकामेवा (न खारवलेला), घरी बनवलेली सरबते, तेल कमी असलेले पोहे, मुरमुरे, ला ा, ला ाच्या िपठीपासून के लेले पदाथर्, र ाचे पदाथर् वगैरे चांगले, फक्त खायच्या पर्माणाकडे लक्ष ठे वा. के वळ िजभेच्या चवीसाठी खाण्याचे टाळा.
शेवटी माणूस हा सवयीचा गुलाम असतो. तुम्ही जशी सवय लावाल तशी तुमची जीभ तुमचं ऐके ल. नेहमी बटा
ाचे वेफसर् खाणाऱ्या माणसालासु ा वरील पदाथर् खाण्याची सवय लावता
येऊ शकते. आिण ती लावावीच जर डायबेिटस, हाय ब्लड पर्ेशर, वाढलेला कोलेस्टेरॉल यांसारख्या घातक आजारांना बळी पडायचे नसेल तर!
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: वै काच्या दाही िदशा :
ासोपचारांची न्यारी दुिनया
‘ दमा’ हा
सनाचा िवकार आहे हे आपणास सहजगत्या उमगते; पण सतत दमल्यासारखे वाटते
हे ‘चुकीच्या
सनामुळे’ असू शके ल हे आपल्या लक्षात येणे जरा कठीण आहे. ‘स्पाँिडलायटीस’
िकवा ‘िस्लप िडस्क’मुळे मान, पाठ दुखते हे आपणास माहीत असते; पण
ासाचा आकृ तीबंध
िबघडल्यामुळेही असे होऊ शकते, असे कोणी आपणास सांिगतले तर ते खरे वाटणार नाही. मनोिवकृ त मुळे नैराश्य व नाहक िचता िनमार्ण होतात हे आपण वाचलेले असते; पण िबघडल्यानेही ते िनमार्ण होऊ शकतात हे आपल्या गावीही नसते; पण अनेक चुकीच्या नवीन
सनतंतर्
ाधी िवकार हे
सनामुळे िनमार्ण होतात, असे ध्यानात येऊ लागले आहे व म्हणूनच ‘ ासोपचार’ हे तंतर्
झपाटय़ाने
अंक २८, नोव्हबर २०१०
िवकिसत
होऊ
लागले
आहे.
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: इितहास : वास्तिवक पाहता ‘ ासा’चे अनन्यसाधारण महत्त्व भारतीय दशर्नांनी िवशेषत: योगाने फार पूव च जाणले होते, असे म्हटल्यास ते वावगे ठरणार नाही. िकबहुना
ास व त्याचे
िनयंतर्ण (पर्ाणायाम) हा शरीर व मन यांना जोडणारा ‘सेतू’ आहे अशीच पूवर्सुर ची धारणा होती व म्हणून ‘ सनशु ी’ला अनन्यसाधारण महत्त्व होते. शरीराच्या िविवध िकर्यांपैकी काह वर आपले ‘ऐिच्छक’ िनयंतर्ण असते तर काही आपोआप घडतात. (Reflex, Involuntary of Autonomous!! ) हात हलवून चहाचा कप उचलणे ऐिच्छक (Voluntary ) तर हृदयस्पंदने आपोआप (Involuntary )
पण ‘ ास’ ही सवर्साधारणपणे एकच अशी िकर्या आहे, की जी
एकाच वेळी ऐिच्छक िनयंतर्णाखाली असू शकते (जसे आपण जलद इच्छेपर्माणे संथ, दीघर् घाबरल्यास
सन करू शकतो वा
सन करू शकतो.) वा जो पूणर्पणे पर्ितिक्षत असू शकते (जसे आपण
सन आपोआप जलद होते व ध्यानास बसल्यास
सनाच्या या खािसयतेमुळेच योगशा , जे एक सवरे त्कृ Medicine' आहे ते पर्ाणायामाच्या माध्यमातून उत्कृ
सन आपोआप संथ व खोल होते.) ‘शरीर-मनोवै क’ 'Body mind
सनोपचार साधते व मनावर िनयंतर्ण
आणू पाहते. अन्य पर्ितिक्ष िकर्या या पूणर्त: आपल्या ऐिच्छक िनयंतर्णाच्या बाहेर असतात; पण सन हीच एक िकर्या इच्छावत व अिनच्छावत अशा दोन्ही मज्जासंस्थांच्या िनयंतर्णाखाली असते व म्हणून त्या माध्यमातून संपूणर् ‘मदूवर िनयंतर्ण आणण्याचा मानवाने पर्य
के ला आहे.
योगी हृदयगती कमी-जास्त करू शकतात वा ‘भूक’ ताब्यात ठे वू शकतात त्याचे हेच रहस्य आहे. मन आिण शरीर, तसेच आहे तसतसे चुकीच्या
ास-शरीर आिण मन यांचा हा संबंध जसजसा दृगोच्चर होऊ लागला सनाचे िविवध दुष्पिरणाम स्प
िवषयातले तज्ज्ञ आज आपणास
होऊ लागले आहेत व म्हणूनच या
सनपर्िकर्या (िवशेष करून उच्छ्वास) परत िशकण्यास
सांगतात. शा ीय बैठक : अगदी छोटय़ा बाळांमध्ये आपल्याला उरो सन (Chest berathing ) आिण उदर सन (Abdominal berathing )
अशा दोन्ही िकर्या सहजपणे व तालब रीत्या
चाललेल्या िदसतात; पण आपण हळू हळू या दोह तील ताल िवसरत जातो, तसेच पर्ामुख्याने उरो सन व तेही उध्र्व उरो सन (Upperchest Brcathina ) करीत राहतो साहिजकच सनाच्या ‘उथळ’ पातळीवरच राहतो व या अशा दीघर्कालीक चुकीच्या
सनामुळे अनेक
िबघाडांना उदा. सततची दमणूक, डोके दुखी- मानदुखी- पाठदुखी, ताणतणाव, नाहक िचतागर्स्तता इ. इ. जन्म देतो, असे या िवषयातले तज्ज्ञ सांगतात. ताण वाढला, की माणूस अिधकािधक उरो सन करतो, असेही आढळू न आले आहे. या सवर् गो मुळे शरीरातील
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: काबर्नडाय ऑक्साइड वायू हा अिधक पर्माणात बाहेर फे कला जातो, त्याचे रक्तातील पर्माण कमी झाल्याने रक्त अिधक अल्कलाइन होते. रक्ताची आम्लता कमी झाल्याने Bohr effect मुळे िहमोग्लोबीनपासून ऑिक्सजन सुटून पेश ना उपलब्ध होण्याच्या िकर्येत अडथळा होतो, तसेच रक्तवािहन्या आकुं िचत होऊन, िविवध अवयवांना व पेश ना होणारा रक्तपुरवठाही कमी होतो. याचा अिधक पिरणाम ऑिक्सजन व ग्लुकोज वर अितिरक्त पर्माणात अवलंबून असणाऱ्या मदूवर होतो व त्याचे कायर् िबघडते. या सवर् दुष्पिरणामांना `Brain Fog' असे संबोधण्यात येते. या धुक्याने गर्स्त मदूमुळे आपली संवेदनशीलता कमी होते; ‘मूड’ सतत िबघडत राहतो व पिरघ मज्जासंस्था (Peripheral Nervous system ) दुखणे अशा तकर्ारी िनमार्ण होतात;
अितसंवेदनशील होऊन सतत मुंग्या येणे,
ायू लवकर दमतात, पोटाच्या
ायूंवर पिरणाम झाल्याने
वारं वार शौचाची भावना होते. (Irritable Bowel syndrome ) अ घटकाची अॅलज वाढीस लागते व
सनाच्या
एखा ा िविश
ायूंवर अितिरक्त ताण आल्याने मान, खांदे व
वरची पाठ दुखू लागते, असे या िवषयातले तज्ज्ञ सांगतात. काही वेळा या 'Brain Fog' चे पयर्वसन घबराटीत (Panic attacks ) िकवा फोिबयातही होताना िदसते. हे सवर् टाळावयाचे असेल तर आपल्या चुकीच्या िबघाड
सनाच्या गुणव ेत बदल घडवून आणावयास हवा, असे हे तज्ज्ञ सांगतात.
सनामुळे िनमार्ण होणाऱ्या या सवर् शरीरमनाच्या िबघाडांना Breathing
Pattern
Disorders
( B.P.D. )
असे
सन अकृ तीबंधातील संबोधण्यात
येतो.
नेमके काय करावयास हवे? सन सुधारण्याचा एक उ म उपाय म्हणजे ‘पर्ाणायाम’ तंतर् िशकणे. (अथार्त योग्य पर्ाणायामाचा फक्त एक आयाम आहे हे येथे पर्कषार्ंने ध्यानात घ्यावे.) या िविवध भागांचे, अवयवांचे िशिथलीकरण करून,
सन हा
ितिरक्त शरीरातील
ासावर लक्ष किदर्त करून,
सन
सुधारण्याची अनेकिवध तंतर्े आज उपलब्ध आहेत. तज्ज्ञांच्या मागर्दशर्नाखाली व आपापल्या पर्कृ तीनुसार
व
आवडीनुसार
आपण
यांचा
अवलंब
* पर्ाणायाम : पर्ाणायाम म्हणजे काही मयार्िदत अथार्ने, िनयंितर्त
करू
शकतो.
ासोच्छ्वास! जाणीवपूवर्क
ासोच्छ्वासाची पर्िकर्या बदलणे म्हणजे पर्ाणायाम. योगाच्या भाषेत
ास आत घेण्याच्या
िकर्येला पूरक, उच्छ्वासाच्या िकर्येला रे चक तर दोह च्या मध्ये खास थांबिवण्याच्या पर्िकर्येला कुं भक म्हणतात. या पूरक रे चकाच्या तालावर िनयंतर्ण आणून, आपण
ासोच्छ्वास ज्या
नाकपुडय़ांतून करतो त्यांच्या बदलावर िनयंतर्ण आणून (उजवी, डावी िकवा दोन्ही नाकपुडय़ा) पर्ाणायाम साधता येतो. थोडक्यात अितशय शा ोक्त प तीने आपण पर्ाणायामाच्या रुपाने
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: सन पर्िशक्षण घेऊन
सन सुधारू शकतो. अथार्त या संज्ञा येथे
ासोच्छ्वासाच्या भाषेत
समजािवल्या असल्या तरी सू म अथार्ने त्यांचा अंितम संबंध पर्ाणशक्तीशी म्हणजे चैतन्य शक्तीशी व
पर्ाणमय
कोशाशी
सन पर्िशक्षण : चुकीची
आहे
हे
ध्यानात
ठे वणे
महत्त्वाचे.)
सन प ती आपल्या इतकी अंगवळणी पडलेली असते, की ती
िवसरून योग्य प त िशकण्यासही िकत्येक वेळा सहा-सहा मिहने लागू शकतात. यात मुख्य भर हा पूणर् उच्छ्वासावर असतो, तसेच
सनाचे मुख्य तसेच पूरक
ायू िशिथलीकरणावर व
‘ सनभान’ आणण्यावरही भर िदला जातो. अशीच एक साधी-सोपी प त वर चौकटीत िदली आहे ‘साँस की जरूरत है िजदगी के िलये..’ असे एका गाजलेल्या िहदी गाण्यात म्हटले आहे ते िकती खरं आहे व त्या दृ ीने सन
ायाम
हात असलेल्या एखा ा खुच वर आरामात बसा. आपले हात खुच च्या हातांवर सहजपणे िवसावू
ासोपचारांचे महत्त्व एव्हाना वाचकांच्या ध्यानात आले असेलच.
ा.
कोपराने बाहूंवर हलकासा दाब ायू
तुम्ही
* नेहमीपर्माणे उच्छ्वास * ओठ
परत
ा, यामुळे
साहिजकच
* हे
वापरू
शकणार
नाही.
ास घेतल्यावर ओठ अलगद िवलग करा आिण हळु वारपणे त डाने करा. बंद
करा,
क्षणभर
* उच्छ्वास पूणर् व दीघर् झाला, की * उच्छ्वास,
ासोच्छ्वास करताना मानेचे वा खां ाचे
ासापेक्षा
दीघर्
सकाळ/संध्याकाळ
थांबा
आिण
सावकाश
ास
आत
घ्या.
ास आपोआपच खोल व पूणर् घेतला जातो. असणे
आवश्यक
(व
वीस-वीस
* सुरुवातीस योग्य मागर्दशर्नाखाली व अगदी घडय़ाळ लावून हा
योग्यही!) वेळा
असते. करा.
सन अभ्यास करावा.
हळू हळू ते सहज साधले जाईल. - डॉ. उल्हास कोल्हटकर
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० ::
िदपोत्सव - २००९ माय मराठी सं थेने गे यावषीर्ची िदवाळी िटटवाळा येथील ’मुक्ता’ या लहान मुलीं या अनाथ मास भेट दे ऊन तेथील लहानग्यां यांसोबत िदवाळी साजरा केली, याची ही काही क्षणिचत्रे.
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० ::
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: हसवणूक
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० ::
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० ::
http://hindi-marathi-jokes.blogspot.com/
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० :: शर्ेयावली संपदिकय मंडळ १) शर्ी सागर रांजणकर, संपादक २) शर्ी अवधुत कामत, सदस्य मािसकाची मांडणी व िडझाईन शर्ी िवजय जोशी
आवाहन आपल्याकडील लेख किवता editor.emasik@maimarathi.org या ईमेल आयडीवर पाठवा ात. आपले लेख / किवता ई. कोणत्याही स्वरुपात (ऊ. .jpg, .pdf, manuscript ) चालतील. िनवडलेले लेख ईमािसकात पर्कािशत के ले जातील. शक्य झाल्यास लेखांसोबत आपले छायािचतर् पाठवावे तसेच आपले संपकर् कर्मांक, ईमेल कळवावेत. Disclaimer : ईमािसकातील लेख व त्यातील मांडलेली मते ही त्या लेखकाची वैयिक्तक असुन संस्था त्यास दुजोरा देणार नाही. ईमािसक हे मोफत िवतरणाकिरता आहे. संस्थेबाबत अिधक मािहती किरता www.maimarathi.org येथे अवश्य भेत
ा. धन्यवाद.
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन
:: िदपोत्सव २०१० ::
अंक २८, नोव्हबर २०१०
माय मराठी संस्था, मुंबई पर्काशन