Μια ξενάγηση στην πόλη ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Διαδρομές στην Κωνσταντινούπολη • • • •
• 20 Διαδρομές που σας προσκαλούν να ανακαλύψετε τη Θεσσαλονίκη σπιθαμή προς σπιθαμή. • Περιηγηθείτε σε κάθε γωνιά της πόλης, με τους λεπτομερείς χάρτες που συνοδεύουν καθεμιά από τις προτεινόμενες διαδρομές. • Σε κάθε χάρτη σημειώνονται τα αξιοθέατα και τα σημεία ενδιαφέροντος, αλλά και με παραπομπές στο κείμενο, δίνοντας στον αναγνώστη την πληροφορία άμεσα, είτε διαβάζοντας τον οδηγό, είτε κοιτώντας τους χάρτες του. • Με σύντομη ιστορία της πόλης και χρονολόγιο με ημερομηνίες-σταθμούς. • Παράρτημα με ξεχωριστές περιγραφές των κυριότερων μνημείων. • Παράρτημα με Μουσεία (με περιγραφές), γκαλερί, πινακοθήκες και χώρους πολιτισμού της πόλης. • Με προτεινόμενες εξορμήσεις σε κοντινούς προορισμούς, εκτός πόλης.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
ΠΡΩΤΟΣ ΛΟΦΟΣ: Αγία Σοφία, Γενί Τζαμί, Τοπκαπί, Σουλτάν Αχμέτ, Aγία Eιρήνη κ.ά ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΛΟΦΟΣ: Καπαλί Τσαρσί κ.ά. ΤΡΙΤΟΣ ΛΟΦΟΣ: Σουλεϊμάνιγε κ.ά. ΤΕΤΑΡΤΟΣ ΛΟΦΟΣ: Φατίχ Τζαμί, Γενί Μπαξέ κ.ά. ΠΕΜΠΤΟΣ ΚΑΙ ΕΚΤΟΣ ΛΟΦΟΣ: Φετχιγέ Tζαμί (Ναός της Παμμακαρίστου) κ.ά. ΕΒΔΟΜΟΣ ΛΟΦΟΣ ΚΕΡΑΤΙΟΣ ΚΟΛΠΟΣ: Φανάρι, Πατριαρχείο, Μεγάλη του Γένους Σχολή, Παλάτι των Βλαχερνών, εκκλησία του Αγίου Στεφάνου κ.ά. ΤΑ ΤΕΙΧΗ: Γεντίκουλε κ.ά. ΓΑΛΑΤΑΣ & ΠΕΡΑΝ: Πύργος του Γαλατά κ.ά. ΒΟΣΠΟΡΟΣ: Τοπχανέ, Ντολμαμπαξέ Σαράι, Ρούμελι Χισάρ (Κάστρο) κ.ά. ΟΥΣΚΟΥΝΤΑΡ & ΚΑΝΤΙΚΙΟΪ ΠΡΙΓΚΙΠΟΝΝΗΣΑ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
Ο πιο πλήρης, ακριβής και ενημερωμένος οδηγός της γειτονικής βαλκανικής χωρας. Ιστορικές πόλεις και χωριά,εκκλησίες με πανέμορφες τοιχογραφίες, επιβλητικά βουμά και γραφικές παραλίες είναι μερικά από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Βουλγαρίας που περιγράφονται λεπτομερώς στον οδηγό. Θα βρείτε επίσης: ιστορικά κείμενα από ειδικούς επιστήμονες, πρακτικές συμβουλές από το συγγραφέα, ο οποίος ταξίδεψε ο ίδιος σε όλη τη χώρα, προτάσεις για ξενοδοχεία και εστιατόρια, χάρτες πόλεων και περιοχών. Σχήμα: 12,5x19,5 cm, Σελίδες 336
ISBN: 978-960-457-858-0 085.2596
Σχήμα: 10x19 cm, Σελ.: 180 από τις εκδόσεις
www.malliaris.gr
από τις εκδόσεις
Οδηγός
Κωνσταντινούπολης
ΟΔΗΓΟΣ ΠΟΛΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ (ΙΣTAΝMΠOYΛ) Η παλιά πόλη της Κωνσταντινούπολης είναι χτισμένη σε επτά λόφους. Πρόκειται για την περιοχή που βρέχεται νότια από τη Θάλασσα του Μαρμαρά, βόρεια από τον Κεράτιο κόλπο και δυτικά φτάνει έως τα τείχη του Θεοδοσίου. Η σύγχρονη Κωνσταντινούπολη επεκτείνεται πέρα από αυτά τα όρια και περιλαμβάνει τα ευρωπαϊκά και τα ασιατικά περίχωρα κατά μήκος της ακτής του Μαρμαρά, καθώς επίσης και τις δύο πλευρές του Βοσπόρου, μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα. Υπάρχουν τρεις γέφυρες κατά μήκος του Κεράτιου κόλπου και τρεις κατά μήκος του Βοσπόρου. Η πρώτη από αυτές είναι η Γέφυρα
του Γαλατά, περίπου ένα χιλιόμετρο πιο μακριά από τη συμβολή του Κεράτιου Κόλπου στον Βόσπορο. Η δεύτερη είναι η Γέφυρα του Ατατούρκ, ένα χιλιόμετρο πιο πάνω στον Kεράτιο κόλπο. Μια τρίτη γεφυρώνει τον κόλπο στα τείχη του Θεοδοσίου. Η Γέφυρα του Γαλατά είναι το καλύτερο σημείο για να προσανατολιστεί κανείς πριν την εξόρμηση στην πόλη. Στραμμένοι προς το ανατολικό άκρο της Κωνσταντινούπολης βλέπουμε το Μπουρνού Σεράι, το σημείο όπου ο Kεράτιος Kόλπος και ο Βόσπορος συμβάλλουν προς τη Θάλασσα του Μαρμαρά. Πάνω από το Μπουρνού Σεράι, στο σημείο που παλαιότερα βρισκόταν η ακρόπολη του Βυζαντίου, συναντάμε το συγκρότημα του Τοπκαπί, που ήταν
Η Γέφυρα του Γαλατά, το Γενί Τζαμί και στο βάθος το Νουρού Οσμανιγιέ.
29
ΠΡΩΤΟΣ ΛΟΦΟΣ
Το ακρωτήριο Μπουρνού Σεράι, το συγκρότημα του Τοπκαπί, δεξιά του Τοπκαπί, στην κορυφή του πρώτου λόφου, η Αγία Σοφία και άκρη δεξιά το Μπλε Τζαμί.
η αυτοκρατορική κατοικία του σουλτάνου και της Aυλής του για τέσσερις αιώνες. Δεξιά του Τοπκαπί, στην κορυφή του πρώτου λόφου, βρίσκεται ο μεγαλοπρεπής καθεδρικός ναός του Βυζαντίου, η Αγία Σοφία. Το μεγαλοπρεπές μνημείο στην κορυφή του δεύτερου λόφου είναι το Nουρού Oσμανιγέ Τζαμί, ένα τζαμί μπαρόκ, πλαισιωμένο από δύο μιναρέδες. O τρίτος λόφος φιλοξενεί το Σουλεϊμανιγέ, το μεγάλο σύμπλεγμα τζαμιών του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς. Στην ακτή ανάμεσα στους δύο λόφους βρίσκεται το Γενί Τζαμί, που δεσπόζει στη Γέφυρα του Γαλατά, ενώ πιο πέρα στον ορίζοντα, στα δεξιά, φαίνεται το Τζαμί Ρουστέμ Πασά. Στον τέταρτο λόφο βρίσκεται το Φατίχ Τζαμί, το Τζαμί του Πορθητή, του οποίου ο θόλος και οι μιναρέδες διακρίνονται από τον Κεράτιο κόλπο. Στην κορυφή του πέμπτου λόφου, πάνω από τον Κεράτιο κόλπο, βρίσκεται το Τζαμί του Σελίμ Α΄, πλαισιωμέ30 νο από δύο μιναρέδες, ενώ μόλις διακρί-
νονται, στην κορυφή του έκτου λόφου, ο θόλος και οι δύο μιναρέδες του Μιριμάχ Τζαμί. Στην απέναντι πλευρά του Kεράτιου κόλπου κυριαρχεί ο Πύργος του Γαλατά, ένα από τα τελευταία απομεινάρια της μεσαιωνικής γενοβέζικης πόλης του Γαλατά.
ΠΡΩΤΟΣ ΛΟΦΟΣ Η νότια πλευρά του Kεράτιου κόλπου γύρω από τη Γέφυρα του Γαλατά αποτελούσε κατά την περίοδο του Βυζαντίου το κεντρικό εμπορικό λιμάνι της πόλης. Προς το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας αυτό το τμήμα της πόλης είχε παραχωρηθεί στους κατοίκους διαφόρων ιταλικών πόλεων, οι οποίες είχαν αποκτήσει εμπορικά προνόμια από την αρχή του 11ου αι. Η περιοχή πάνω από τη Γέφυρα του Γαλατά ανήκε στους Ενετούς. Η περιοχή κάτω από τη Γέφυρα ανήκε στην πόλη Αμάλφι και ακόμη πιο πέρα στους Γενοβέζους, οι οποίοι έλεγχαν επίσης και την πόλη του Γαλατά. Η περιοχή στην άκρη της Κωνσταντινούπολης, σημερινό Εμίνονου, όπου τώρα βρίσκεται το Γενί Τζαμί, παλαιότερα φιλοξενούσε τις συνοικίες των Eβραίων, που κατοικούσαν ανάμεσα στους Ενετούς και τους Αμαλφιτανούς. Oι Eβραίοι που διέμεναν εκεί ήταν Καραΐτες, μέλη μιας αίρεσης που αποσχίσθηκε από τους ορθόδοξους
Εβραίους, και που συνέχιζαν να ζουν εκεί μέχρι τον 16ο αι., όταν τους ζήτησαν να φύγουν, για να παραχωρήσουν το έδαφός τους στο πρώτο τζαμί που θα κτιζόταν εκεί. Έτσι, λοιπόν, μεταφέρθηκαν και εγκαταστάθηκαν απέναντι στον Kεράτιο Kόλπο, στο Χάσκιοϊ.
Το Γενί Τζαμί Το Γενί Τζαμί (Νέο Τζαμί), είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα μνημεία της Κωνσταντινούπολης στη Γέφυρα του Γαλατά. Ήταν το τελευταίο τζαμί που κτίστηκε στην πόλη την περίοδο της Oθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η ιστορία του Γενί Τζαμί To Γενί Βαλιντέ Τζαμί (Νέο Τζαμί της βαλιντέ σουλτάνας) άρχισε να κατασκευάζεται το 1597 με δωρεά της βαλιντέ Σαφιγέ, μητέρας του Μωάμεθ Α΄. Αρχιτέκτονας ήταν ο Νταούτ Αγά, μαθητής του Σινάν, ο οποίος πέθανε το 1599 και αντικαταστάθηκε από τον Aχμέτ Tζαβούς, ο οποίος έμεινε επικεφαλής των εργασιών μέχρι το 1603, οπότε και πέθανε ο Μωάμεθ Γ΄ και έτσι σταμάτησε η κατασκευή του τζαμιού. 31
ΠΡΩΤΟΣ ΛΟΦΟΣ
Το Γενί Τζαμί από τον Κεράτιο κόλπο.
Το μισοτελειωμένο τζαμί καταστράφηκε από φωτιά το 1660. Η Βαλιντέ Σουλτάν Tουρχάν Xαντιτσέ, μητέρα του Μωάμεθ Δ΄, αποφάσισε να ξανακτίσει το τζαμί.O αρχιτέκτονας Μουσταφά Αγά τελείωσε το τζαμί το 1663 σύμφωνα με το αρχικό σχέδιο. Το εξωτερικό Όπως όλα τα αυτοκρατορικά τζαμιά της Κωνσταντινούπολης, έτσι και το Γενί Τζαμί έχει στη δυτική πλευρά μια μνημειώδη αυλή. Η επίσημη είσοδος βρίσκεται στο κέντρο του δυτικού άκρου της αυλής, όπου τα μεγάλα σκαλιά οδηγούν σε μια διακοσμημένη πύλη. Μια καλλιγραφική επιγραφή λέει: "Υγεία να έχεις. Κι αν είσαι άξιος, πέρνα στην αιωνιότητα". Μπορεί κάποιος να μπει από μικρότερες εισόδους από τη ΝΑ και τη ΒΔ πλευρά. Η αυλή είναι τετράγωνη και στο εσωτερικό της υπάρ32 χει ένας πρόναος, που στηρίζεται πάνω
σε περιστύλιο από 20 κολόνες, με ένα πανέμορφο οκταγωνικό "σαντιρβάν" (σιντριβάνι, κρήνη των καθαρμών) στο κέντρο. Η πρόσοψη πάνω από την πύλη του τζαμιού είναι διακοσμημένη με κεραμικά και επιγραφές φαγιάνς, που σχηματίζουν μια ζωφόρο. Oι δύο κε ντρικές κολόνες του πρόναου, που πλαισιώνουν την είσοδο του τζαμιού, είναι από πανέμορφο μάρμαρο, που δεν υπάρχει πουθενά αλλού στην πόλη. Oι δύο μιναρέδες, των οποίων η είσοδος είναι στο εσωτερικό του τζαμιού, βρίσκονται στη νοτιοδυτική και βορειοδυτική γωνία του κτίσματος. Και οι δύο διαθέτουν από τρεις εξώστες με περίτεχνα σκαλισμένα προπετάσματα. Στη ΒΑ πλευρά του Γενί Τζαμί υπάρχει ένα ενδιαφέρον και ασυνήθιστο κτίσμα, στο κέντρο του οποίου βρίσκεται μια πύλη με καμάρες, που αφή-
νει δίοδο για το πίσω μέρος του τζαμιού. Αυτό είναι "καζίρ" (ή εξώστης του σουλτάνου), στο οποίο έμπαιναν από μια ράμπα δίπλα στο τζαμί. Η ράμπα αυτή οδηγεί σε δωμάτια κτισμένα πάνω από μια αψίδα και από εκεί μια πόρτα βγάζει στο βασιλικό διαμέρισμα μέσα στο τζαμί. Το διαμέρισμα αυτό περιλάμβανε ένα σαλόνι, ένα υπνοδωμάτιο, μια τουαλέτα και κουζίνες στο χαμηλότερο επίπεδο. Αυτό χρησίμευε ως διαμέρισμα για τη βασιλική οικογένεια, όταν αυτή παρακολουθούσε τις προσευχές. Το εσωτερικό O κεντρικός θόλος στηρίζεται σε τέσσερις μεγαλειώδεις κολόνες και πλαισιώνεται από ημιθόλια και από τις δύο πλευρές του τζαμιού, με μικρότερους θόλους στις γωνίες, και δίπλα σε αυτούς άλλους, ακόμη μικρότερους, από δύο στη ΝΔ και ΒΔ γωνία και πιο κάτω τρεις στη ΝΔ και ΒΔ γωνία. Η νότια και η βόρεια πλευρά του τζαμιού
Η καμαρωτή δίοδος και το "καζίρ".
έχουν δύο ορόφους με γαλαρίες, που δημιουργούν ένα θαυμάσιο θέαμα. Μπορούμε επίσης να θαυμάσουμε τις κολόνες, που συνεχίζονται μέχρι επάνω και καταλήγουν σε οκταγωνικούς πυργίσκους. Άλλοι μικρότεροι πυργίσκοι υψώνονται συμμετρικά δίπλα στα ημιΗ βόρεια πλευρά του Γενί Τζαμί.
33
ΠΡΩΤΟΣ ΛΟΦΟΣ
Το εσωτερικό του Γενί Τζαμί.
Γενί Τζαμί κουλιγιέ
νες, καθώς και μικρές και μεγάλες αψίδες, που διαφέρουν Μαυσωλείο στο σχήμα. Το περιστύλιο Tουρχάν Μισίρ Τσαρσισί Xαντιτσέ στηρίζει τη γαλαρία, η οποία έχει ένα πανέμορφο μαρμάρινο στηθαίο. Στο κεντρικό τμήμα του υπάρχουν 4 υποΜουβακιτχανέ θολώματα, που στηρίζουν τον θόλο. Από τα υποθολώματα αυτά ξεκινούν 4 αψίδες, που μετατρέπουν το τετράγωνο σχήμα σε κυκλικό. Ε πάνω σ’ αυτόν τον κύκλο στηρίζεται ο θόλος, που έχει Γενί Τζαμί διάμετρο 17,5 μ. και ύψος 36 μ. Tο εσωτερικό επεκτείνεται θόλια, δίνοντας την εντύπωση καταρ- με ημιθόλια από τα δυτικά προς τα αναράκτη. Tο δάπεδο του τζαμιού είναι τε- τολικά και με μικρότερους θόλους πάτράγωνο, 41 μ. ανά πλευρά. Ένα περι- νω από τις γωνίες των γαλαριών (γυ34 στύλιο υπάρχει από μαρμάρινες κολό- ναικωνίτης).
Επάνω, το Μισίρ Τσαρσισί (Αιγυπτιακή Αγορά), και δεξιά τμήμα από το εσωτερικό της αγοράς.
Το βασιλικό διαμέρισμα βρίσκεται στο ΒΑ άκρο του γυναικωνίτη και είναι προστατευμένο, για να μην εκθέτει σε δημόσια θέα τον σουλτάνο και την οικογένειά του την ώρα που παρακολουθούν τη λειτουργία. Τα διαμερίσματα αυτά συνδέονται με τον εξώστη του σουλτάνου στα ΒΑ του τζαμιού με έναν μακρύ διάδρομο. Ο εσωτερικός διάκοσμος του τζαμιού είναι πολύ κομψός και ιδιαίτερα το μιχράμπ, το οποίο είναι διακοσμημένο με χρυσαφένιους σταλακτίτες, όπως και το μινμπάρ με τις μαρμάρινες κολόνες. O περίβολος Το αρχικό σχέδιο του κουλιγιέ περιλάμβανε εκτός από το τζαμί ένα νοσοκομείο, ένα σχολείο, ένα μαυσωλείο, δύο σιντριβάνια, ένα δημόσιο λουτρό και μια αγορά. Το νοσοκομείο, το δημόσιο λουτρό και το σχολείο καταστράφηκαν. Τα υπόλοιπα διασώθηκαν, αλλά
μόνο η αγορά είναι ανοικτή στο κοινό. Η αγορά είναι ένα κτήριο σε σχήμα Γ γύρω από το τζαμί. Oνομάζεται Μισίρ Τσαρσισί ή Αιγυπτιακή Αγορά, γιατί αρχικά βασιζόταν στις εισαγωγές από το Κάιρο. Στα αγγλικά είναι γνωστό ως Spice Bazaar (αγορά μπαχαρικών), γιατί ήταν διάσημη αγορά μπαχαρικών. Μπαχαρικά πουλιούνται ακόμη εδώ μαζί με διάφορα άλλα προϊόντα και έτσι η αγορά αυτή είναι μια από τις πιο μεγάλες της πόλης. Έχει 88 θολωτά δωμάτια καθώς και άλλα δωμάτια επάνω από τις εισόδους στο τέλος των δύο θαλάμων. Η κεντρική είσοδος είναι μια μεγαλειώδης πύλη κοντά στη ΝΔ γω- 35
ΠΡΩΤΟΣ ΛΟΦΟΣ
Το "μουβακιτχανέ" και πίσω το Γενί Τζαμί. Το μαυσωλείο του Αμπντούλ Χαμίτ Α΄.
36
νία του Γενί Τζαμί, η οποία μας μεταφέρει στην οθωμανική εποχή. Το θολωτό κτίσμα στα ανατολικά του κήπου του τζαμιού είναι το μαυσωλείο του συγκροτήματος. Η Tουρχάν Xαντιτσέ, η ιδρύτρια του τζαμιού, έχει ενταφιαστεί εδώ και δίπλα της ο γιος της Μωάμεθ Δ΄ και άλλοι πέντε σουλτάνοι διάδοχοί του: o Μουσταφά Β΄, o Αχμέτ Γ΄, o Μαχμούτ Α΄, o Oσμάν Γ΄ και ο Μoυράτ Ε΄. Το μικρό κτίσμα στα δυτικά του μαυσωλείου είναι η βιβλιοθήκη, η οποία κτίστηκε από τον εγγονό της Tουρχάν Xαντιτσέ, τον Αχμέτ Γ΄. Στην απέναντι πλευρά του μαυσωλείου, στη γωνία του δρόμου που περιβάλλει τον κήπο του τζαμιού, υπάρχει ένα μικρό πολυγωνικό θολωτό κτήριο, το "μουβακιτχανέ", το
Η κύρια είσοδος του σιδηροδρομικού σταθμόύ Σίρκετζι.
σπίτι και το εργαστήριο του μουεζίνη, του αστρονόμου του τζαμιού. O μουεζίνης ρυθμίζει τις ώρες για τις προσευχές και καθορίζει τις ώρες της δύσης και της ανατολής κατά τη διάρκεια του Ραμαζανιού, την αρχή και το τέλος της ημέρας, όπως καθορίζεται την περίοδο εκείνη. Προχωρώντας ανατολικά, στην οδό Mπανκατζιλάρ, στη γωνία βλέπουμε το σεμπίλ, που παλαιότερα ήταν το μέρος όπου οι περαστικοί θα μπορούσαν να πιουν ένα ποτήρι νερό και να ξεκουραστούν. Συνεχίζοντας προσπερνάμε το χρηματιστήριο Tικαρέτ Mπορσασί, και στη δεξιά γωνία βλέπουμε το μαυσω-
λείο του Αμπντούλ Χαμίτ Α΄ (17741789). Εκεί μαζί με τον ίδιο έχει ενταφιαστεί και ο γιος του, ο Μουσταφά Δ΄ ο Τρελός. Σε μικρή απόσταση η λεωφόρος συναντάει την οδό Άνκαρα, η οποία ανεβαίνει από τον Κεράτιο κόλπο στην κορυφή που ενώνει τον πρώτο με τον δεύτερο λόφο. O δρόμος αυτός ακολουθεί περίπου τη γραμμή των τειχών, που έκτισε ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Σεπτίμιος Σεβήρος γύρω από την πόλη του Βυζαντίου το 220 π.Χ. Στα αριστερά βρίσκεται ο σταθμός Σίρκετζι, η τελευταία στάση των τρένων από την Ευρώπη προς στην Πόλη. O σταθμός κτίστηκε από τον Γερμανό 37
ΠΡΩΤΟΣ ΛΟΦΟΣ
Άποψη του εσωτερικού του σταθμού Σίρκετζι.
Το “χαραρέτ” του Tζαγάλογλου Xαχαμί.
38
αρχιτέκτονα Γιάχμουντ Χαραρέτ το 1887-1889 και ήταν το τέρμα του Oριάν Εξπρές, που τότε κάλυπτε Γκομπέκ τασί την απόσταση ΠαρίσιΚωνσταντινούπολη. Ακολουθώντας την Σογουκλούκ οδό Άνκαρα, καθώς αΕίσοδος νεβαίνει, στο επόμενο γυναικών σταυροδρόμι βλέπουμε στα αριστερά μας τα κτήρια του Bιλαγέτ, που Τζαμεκιάν είναι το κεντρικό διοικητικό κτήριο του Κυβερνήτη της επαρχίας της Tζαγάλογλου Xαχαμί Είσοδος αντρών Κωνσταντινούπολης. Το κτήριο αυτό ήταν το διοικητήριο του Το χαμάμ κτίστηκε το 1741 από τον Μεγάλου Βεζίρη, για τον οποίο και κτί- Μαχμούτ Α΄, ο οποίος χρησιμοποιούσε στηκε το κεντρικό κτήριο του Bιλαγέτ τα έσοδα του χαμάμ για να πληρώνει τα το 1844. Διασχίζοντας το Bιλαγέτ βλέ- έξοδα της βιβλιοθήκης, που δημιούρπουμε στο βάθος την Αγία Σοφία και γησε στο κλίτος της Αγίας Σοφίας. Το σχέδιο του χαμάμ των αντρών λίγο πιο πέρα στα αριστερά την Αγία είναι συνηθισμένο. Oι λουόμενοι περΕιρήνη. νάνε πρώτα από το τζαμεκιάν σε ένα Αριστερά, γύρω στα 100 μ., βρίμάλλον μικρό σογουκλούκ και μετά στο σκεται η είσοδος του αντρικού τμήμαχαραρέτ. Τα τρία δωμάτια είναι κτισμέτος του Tζαγάλογλου Xαχαμί, του ο να σε σειρά. Στο γυναικείο μέρος το μορφότερου χαμάμ στην Κωνσταντιτζαμεκιάν δεν είναι στην ίδια ευθεία με νούπολη. Η είσοδος για τις γυναίκες είτα άλλα δωμάτια και είναι τοποθετημέναι από την άλλη πλευρά, στα αριστερά.
Η είσοδος του τζαμιού του Χατζή Μπεσίρ Αγά.
39
ΠΡΩΤΟΣ ΛΟΦΟΣ
Η περίφημη Μεγάλη Πύλη. Το Αλάι Κιοσκιού.
40
νο στην άκρη με μια από τις γωνίες του να συναντά τη γωνία του σογουκλούκ. Στα περισσότερα χαμάμ το πιο περίτεχνο δωμάτιο είναι το χαραρέτ, που έχει το ίδιο σχήμα και στα δύο τμήματα. Πρόκειται για ένα ανοικτό δωμάτιο σε σχήμα σταυρού, με τον κεντρικό του θόλο να στηρίζεται σε κολόνες, ενώ και τα πλευρικά δωμάτια που σχηματίζουν το σταυρό είναι επίσης θολωτά. Στο επόμενο σταυροδρόμι στρίβουμε αριστερά και συναντάμε την οδό Aλάι Kιοσκιού, που κατεβαίνει μέχρι την οδό Aλεμντάρ. Στην τελευταία στροφή στρίβουμε αριστερά και πριν φτάσουμε στη λεωφόρο συναντάμε στο τζαμί του Χατζή Μπεσίρ Αγά ένα μικρό συγκρότημα σε ένα πλάτωμα. Το συγκρότημα κτίστηκε το 1745 από τον Μπεσίρ Αγά, τον επικεφαλής των Μαύρων Ευνούχων κατά τη βασιλεία του Μαχμούτ A΄. Μαζί με το τζαμί κτίστηκε και το κουλιγιέ, το οποίο περιλάμβανε και μερικά μαγαζιά στους θόλους της εξέδρας, ένα μεντρεσέ και έναν "ντερβίς τεκέ". Στον τεκέ δεν υπάρχουν πια δερβίσηδες, γιατί εκδιώχθηκαν όταν ιδρύθηκε η Τουρκική Δημοκρατία. Το σεμπίλ σε στιλ μπαρόκ είναι και εκείνο μέρος του Ιδρύματος του Μπεσίρ Αγά. Στην οδό Aλεμντάρ στα αριστερά μας βλέπουμε μια μεγάλη διακοσμημένη πύλη με έναν θόλο σε τουρκικό ροκοκό. Αυτή είναι η περίφημη Μεγάλη Πύλη, η οποία παλαιότερα οδηγούσε στο παλάτι και στα γραφεία του Μεγάλου Βεζίρη, αξίωμα αντίστοιχο του Tούρκου πρωθυπουργού. Το πρώτο παλάτι κτίστηκε από τον Σόκογκλου Μεχμέτ Πασά, όταν έγινε Μεγάλος
Το Zεϊνέπ Σουλτάν Tζαμί.
Βεζίρης το 1564 στα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Σουλεϊμάν. Aυτή η πύλη κτίστηκε στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Αμπντούλ Μεζίτ, περί το 1840. Τώρα οδηγεί σε διάφορα γραφεία του Βιλαγέτ, και η κύρια είσοδος είναι στην οδό Άνκαρα. Στην απέναντι πλευρά από τη Μεγάλη Πύλη υπάρχει ένα πολυγωνικό περίπτερο. Αυτό είναι το Αλάι Κιοσκιού, το οποίο αρχικά κτίστηκε το 1565 και μετά ξανακτίστηκε το 1819. Το εσωτερικό έχει μια ράμπα, που αρχίζει από την πύλη του Πάρκου Γκιουλχάν, η οποία οδηγεί σε πολλά δωμάτια. Από τα καφασωτά παράθυρα ο σουλτάνος μπορούσε να παρακολουθεί την κί-
νηση μέσα στο παλάτι του Μεγάλου Βεζίρη, που ήταν ακριβώς απέναντι. Το κιόσκι αυτό λειτουργούσε και σαν περίπτερο, από το οποίο ο σουλτάνος παρακολουθούσε τις στρατιωτικές παρελάσεις. Το Αλάι Κιοσκιού τώρα χρησιμοποιείται ως εκθεσιακός χώρος. Στρίβοντας δεξιά στην οδό Aλεμντάρ περνάμε την είσοδο του Πάρκου Γκιουλχάν. Εκεί βρίσκεται ένα νεοκλασικό κτήριο, το οποίο φιλοξενεί γραφεία της κυβέρνησης. Κτίστηκε το 1875, για να στεγάσει την Ιατρική Σχολή του Στρατιωτικού Κολεγίου. Στην επόμενη στροφή στα δεξιά βλέπουμε το μικρό μπαρόκ Zεϊνέπ Σουλτάν Tζαμί, που κτίστηκε το 1769 41
Μερική άποψη της πλατείας Aτμεϊντανί, του «Αυγουσταίου» της αρχαίας Κωνσταντινούπολης.
από τον αρχιτέκτονα Μεχμέτ Ταχίρ Αγά για την πριγκίπισσα Zεϊνέπ, την κόρη του Αχμέτ Γ΄. Αποτελείται από ένα τετράγωνο δωμάτιο σκεπασμένο με θόλο, με μια προεκβάλλουσα αψίδα στα ανατολικά και μια βεράντα στα δυτικά. Τα τοιχώματα έχουν κτιστεί με τούβλα και πέτρα, ενώ η κορνίζα του θόλου ακολουθεί τον κυματισμό των καμαρών που σχηματίζουν τα παράθυρα. Το σύνολο έχει χαρακτηριστικά που παραπέμπουν περισσότερο σε βυζαντινή εκκλησία παρά σε τζαμί. Το κουλιγιέ περιλάμβανε ένα σχολείο, που βρίσκεται στην άκρη του δρόμου κάτω ακριβώς από το τζαμί, και ένα μικρό κοιμητήριο, όπου είναι θαμμένη η ιδρύτρια και τα μέλη της οικογένειάς της. Το περίτεχνο σεμπίλ ροκοκό στην είσοδο του κοιμητηρίου δεν ήταν στα σχέδια του ιδρύματος. Κτίστηκε το 1778 ως τμήμα του κουλιγιέ του Αμπντούλ Χαμίτ Α΄, αλλά 42 μεταφέρθηκε στη σημερινή του θέση
κατά τη διαπλάτυνση του δρόμου Χαμιντιέ. Συνεχίζοντας στην οδό Aλεμντάρ σταματάμε στο Zεϊνέπ Σουλτάν Tζαμί και πάμε δεξιά, όπου υπάρχει ένα τμήμα τείχους, που είναι μόλις ορατό. Πρόκειται για την αψίδα της βυζαντινής εκκλησίας της Θεοτόκου των Χαλκοπρατείων. Σώζεται μόνο αυτή και ένα μικρό κομμάτι του βόρειου τείχους. Χαλκοπρατεία σημαίνει "αγορά του χαλκού", το μέρος δηλαδή όπου κτίστηκε η εκκλησία από την αυτοκράτειρα Πουλχερία, την αδερφή του Θεοδόσιου Β΄ και σύζυγο του αυτοκράτορα Μαρκιανού, το 450. Tο όμορφο αλλά σοβαρό κτήριο που καταλαμβάνει την αριστερή πλευρά του δρόμου Σογκούκ Kουγιού Με ντρεσεσί είναι έργο του μεγάλου Oθωμανού αρχιτέκτονα Σινάν. Ο μεντρεσές χρηματοδοτήθηκε από τον Καφέρ Αγά, αρχηγό των λευκών ευνούχων στο
Τοπκαπί Σεράι. Μετά τον θάνατό του το 1557 το έργο συνεχίστηκε από τον αδερφό του Γκανζαφέρ Αγά, ο οποίος τον διαδέχτηκε ως επικεφαλής των λευκών ευνούχων, και ο μεντρεσές ολοκληρώθηκε από τον Σινάν το 1559-1560. Εδώ, οι πλαγιές του λόφου είναι πολύ απότομες και ο Σινάν ανέγειρε μια θολωτή υποδομή, για να στηρίξει το βάρος του μεντρεσέ και της εσωτερικής αυλής. Η είσοδός του βρίσκεται στον δρόμο, στο δυτικό άκρο της Αγίας Σοφίας, όπου μια μικρή λεωφόρος οδηγεί στην εσωτερική αυλή του κτηρίου. Τα κεντρικά δωμάτιά του αναπτύσσονται κατά μήκος της αυλής, μαζί με το "ντερσανέ" (δωμάτιο διαλέξεων), τον μεγάλο θολωτό θάλαμο αριστερά της εισόδου. Τα δωμάτια των μαθητών βρίσκονται ολόγυρα στις τρεις πλευρές του περιστυλίου. Ο μεντρεσές είναι τώρα μια μικρή αγορά τουρκικής τέχνης. Η οδός Aλεμντάρ μάς οδηγεί στην κορυφή του πρώτου λόφου, όπου στους πρώτους αιώνες του Βυζαντίου βρισκόταν η αυτοκρατορική συνοικία και το κέντρο της πολιτικής και θρησκευτικής ζωής της πόλης. Το μεγάλο πάρκο στα δεξιά, το Aτμεϊντανί, καταλαμβάνει τον χώρο του Ιππόδρομου, μια τερά-
στια αρένα που έπαιζε μεγάλο δραματικό ρόλο στη δημόσια ζωή του Βυζαντίου και της Κωνσταντινούπολης. O χώρος ανατολικά του Aτμεϊντανί καταλαμβάνεται από το μεγάλο τζαμί του σουλτάνου Αχμέτ, το οποίο είναι περισσότερο γνωστό ως το Μπλε Τζαμί. Η περιοχή ανάμεσα στο Μπλε Τζαμί και την Αγία Σοφία ήταν το «Αυγουσταίον», η κεντρική πλατεία της αρχαίας Κωνσταντινούπολης. Το μεγάλο πάρκο πέρα από το τέλος της σύγχρονης πλατείας ήταν ο χώρος της Βυζαντινής Συγκλήτου. Στη νοτιοανατολική πλευρά του Αυγουσταίου βρίσκεται η Χαλκή, ο μνημειώδης προθάλαμος του Μεγάλου Παλατιού. Σε μικρή απόσταση είναι τα Λουτρά του Ζεύξιππου, το μεγαλύτερο δημόσιο λουτρό στην αρχαία πόλη. Bρίσκεται δυτικά των λουτρών της Ρωξελάνης, το όμορφο οθωμανικό κτήριο στην ανατολική γωνιά του πάρκου ανάμεσα στο Μπλε Τζαμί και την Αγία Σοφία. Δυτικά του Αυγουσταίου υπάρχει ακόμη μια μεγάλη πλατεία, η Βασιλική, μια στοά με προπύλαια, η οποία περιβάλλεται από τα πιο σημαντικά δημόσια κτήρια της πόλης.
43
ΠΡΩΤΟΣ ΛΟΦΟΣ
Η Αγία Σοφία, αριστερά η Αγία Ειρήνη και άκρη δεξιά το Μπλε Τζαμί.
μια νέα εκκλησία κτίστηκε στην ίδια θέση από τον Θεοδόσιο Β΄, τον γιο και Η Αγία Σοφία είναι ένα από τα πιο διάδοχο του Αρκαδίου, η οποία εγκαιεντυπωσιακά κτίσματα στην ιστορία νιάστηκε στις 10 Oκτωβρίου 415. Αυτης αρχιτεκτονικής. Ήταν ο καθεδρι- τό το κτίσμα, το οποίο είναι γνωστό κός ναός της βυζαντινής Κωνσταντι- στους αρχαιολόγους ως "η Θεοδοσιανούπολης για περισσότερο από 1.000 νή" εκκλησία, καταστράφηκε στις 15 χρόνια πριν την Άλωση (1453). Μετά Ιανουαρίου 532, την πρώτη ημέρα της έγινε ένα από τα πιο σημαντικά τζαμιά Στάσης του Νίκα. O Ιουστινιανός άρτης Πόλης, πριν μετατραπεί σε μουσείο. χισε την ανέγερση της τελευταίας εκκλησίας μόλις μετά από έναν μήνα από Ιστορία και αρχιτεκτονική του ναού Το κτήριο της Αγίας Σοφίας είναι το τέλος αυτής της επανάστασης, στις το τρίτο που έχει ανεγερθεί σ’ αυτήν 23 Φεβρουαρίου. O αυτοκράτορας έθετην τοποθεσία με το ίδιο όνομα. Το σε ως επικεφαλής αρχιτέκτονες τον Ανπρώτο κτίστηκε το 360 από τον Κων- θέμιο από τις Τράλλεις της Mικράς A στάντιο, γιο και διάδοχο του Κωνστα - σίας και τον Ισίδωρο από τη Μίλητο, ντίνου του Μεγάλου, και ήταν αφιερω- τους δύο καλύτερους φυσικομαθηματιμένο στην Αγία Σοφία του Χριστού. O κούς της εποχής. O Ανθέμιος όμως πέναός αυτός κάηκε στις 9 Ιουνίου 404 θανε τον πρώτο χρόνο της κατασκευής, στη διάρκεια μιας εξέγερσης υποστηρι- ενώ ο Ισίδωρος έφερε το έργο σε πέρας κτών του Ιωάννη του Χρυσοστόμου, το 537 και το εγκαινίασε στις 26 Δετου πατριάρχη που καθαιρέθηκε από κεμβρίου του ίδιου χρόνου. Κατά τη διάρκεια της κατασκευής την αυτοκράτειρα Ευδοξία, τη γυναίκα 44 του αυτοκράτορα Αρκαδίου. Αργότερα δημιουργήθηκαν διάφορα προβλήμα-
Η Αγία Σοφία
τα, που οφείλονταν κατά ένα μέρος στην ταχύτητα με την οποία γινόταν η ανέγερση και στην καταπόνηση που δημιούργησε ο μεγάλος και τολμηρός τρούλος. Κατόπιν η δομή καταπονήθηκε ακόμη περισσότερο από μια σειρά σεισμών ανάμεσα στο 553 και το 557, ώσπου τελικά στις 7 Μαΐου το ανατολικό μέρος του τρούλου κατέρρευσε μαζί με την αψίδα και το ημιθόλιο της ίδιας πλευράς. Oι αρχιτέκτονες δεν ζούσαν πια, γι’ αυτό και ο Ιουστινιανός εμπιστεύτηκε το έργο ανακατασκευής της εκκλησίας σε έναν ανεψιό του Ισιδώρου, τον Ισίδωρο τον Νεότερο. O Ισίδωρος αποφάσισε να αλλάξει τα σχέδια του τρούλου, έτσι ώστε να μειώσει την πλευρική καταπόνηση. Το σχέδιο της ανακατασκευής τελείωσε στα τέλη του 563 και η εκκλησία ξανά εγκαινιάστηκε την ημέρα των Χριστουγέννων της ίδιας χρονιάς. Μια σειρά από σεισμούς στους 9ο 10ο αι. έκαναν ζημιές στο κτήριο και
δημιούργησαν ρωγμές στον τρούλο, μέχρι που τελικά το 989 μέρος του θόλου και της ανατολικής αψίδας κατέρρευσε. O Βασίλειος Β΄ εμπιστεύτηκε το έργο της ανακατασκευής στον Τιριδάτη, έναν Aρμένιο αρχιτέκτονα, και στις 9 Μαΐου 996 η εκκλησία άνοιξε πάλι. Το εσωτερικό της εκκλησίας λεηλατήθηκε το 1204 από τους Φράγκους, που άρπαξαν ό,τι πιο πολύτιμο βρήκαν. Κατά τη Φραγκοκρατία η Αγία Σοφία έγινε ο καθολικός ναός της πόλης και στο ΒΔ τμήμα της προστέθηκε ένα καμπαναριό. Μετά την επανάκτηση της Πόλης από τους Βυζαντινούς το 1261, η Αγία Σοφία καθαγιάστηκε ξανά σε ελληνικό ορθόδοξο ιερό τόπο. Το φράγκικο καμπαναριό αφαιρέθηκε και ολόκληρη η εκκλησία διακοσμήθηκε ξανά από την αρχή. Ένα τμήμα του τρούλου κατέρρευσε πάλι στις 19 Μαΐου 1346 και η εκκλησία έκλεισε μέχρι το 1355. Τον τελευταίο αιώνα του Βυζαντίου η Αγία Σοφία υπέφερε και αυτή μέσα στο γενικότερο κλίμα παρακμής που επικρατούσε, ενώ οι ταξιδιώτες εκείνης της εποχής στην Πόλη αναφέρουν ότι η εκκλησία ήταν σχεδόν ερείπιο. Η τελευταία χριστιανική λειτουργία στην Αγία Σοφία άρχισε τη Δευτέρα 28 Μαΐου 1453. O Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος έφτασε εκεί μία ώρα πριν τα μεσάνυχτα και προσευχήθηκε, λίγο πριν γυρίσει στη θέση του, στο τείχος του Θεοδοσίου, όπου και σκοτώθηκε το επόμενο πρωί, την ώρα που η πόλη έπεφτε στα χέρια των Τούρκων. Μέσα σε λίγες ώρες οι Τούρκοι έμπαιναν στον ναό της Αγίας Σοφίας και σκότωναν ή αιχμαλώτιζαν όσους έβρισκαν μέ- 45
ΠΡΩΤΟΣ ΛΟΦΟΣ
Η νότια όψη της Αγίας Σοφίας.
σα, βάζοντας έτσι τέλος στην τελευταία χριστιανική λειτουργία. Η μετατροπή σε τέμενος O Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής έκανε τη θριαμβευτική του είσοδο στην πόλη το απόγευμα της 29ης Μαΐου και κατευθύνθηκε αμέσως στην Αγία Σοφία. Αποφάσισε να μετατραπεί αμέσως σε τέμενος, και την Παρασκευή της ίδιας εβδομάδας παρακολούθησε την πρώτη μουσουλμανική προσευχή στο τέμενος της Αγίας Σοφίας. Για τη μετατροπή χρειάστηκε να γίνουν κάποιες δομικές αλλαγές, ανάμεσα στις οποίες η ανύψωση ενός μιναρέ στη ΝΑ πλευρά του κτηρίου, η κατασκευή ενός μιχράμπ και ενός μινμπάρ, καθώς και ο υπόλοιπος διάκοσμος που χρησίμευε για τις μουσουλμανικές λειτουργίες. O Πορθητής και οι διάδοχοί του 46 συνέχισαν να κρατάνε την Αγία Σοφία
σε καλή κατάσταση σε όλη τη διάρκεια της Oθωμανικής Αυτοκρατορίας, γιατί ήταν ένα από τα πιο σημαντικά αυτοκρατορικά τεμένη της πόλης. Η τελευταία και πιο προσεγμένη από τις αναστηλώσεις ήταν εκείνη του Αμπντούλ Μεζίτ Α΄, που έγινε το 1847-1849 από τους Ελβετούς αρχιτέκτονες Γκάσπαρε και Τζιουζέπε Φοσάτι. Στην αναστήλωση όλα τα μωσαϊκά που είχαν καλυφθεί κατά την οθωμανική περίοδο καθαρίσθηκαν και, όταν η αναστήλωση και ο καθαρισμός τελείωσε, καλύφθηκαν και πάλι, για να προστατευτούν. Τον Απρίλιο του 1932 ο Τόμας Γουάιτμορ και άλλα μέλη του Βυζαντινού Ινστιτούτου άρχισαν να φέρνουν ξανά στην επιφάνεια τα μωσαϊκά και να τα συντηρούν. Εκείνη την περίοδο η Αγία Σοφία έκλεισε για να ετοιμαστεί το κτήριο, που αργότερα θα άνοιγε ως
μουσείο, το 1934. Η συντήρηση αυτών των μωσαϊκών δεν τελείωσε παρά μόνο το 1964, όταν τα υπερώα της Αγίας Σοφίας άνοιξαν για πρώτη φορά για το κοινό. Το 2016, κατά τη διάρκεια του Ραμαζανίου, έγινε απόπειρα αλλαγής χρήσης της Αγίας Σοφίας από μουσείο σε τέμενος, με την ανάγνωση κάθε πρωί του Κορανίου, εντός του χώρου του μνημείου. Το εξωτερικό Η Αγία Σοφία κτίστηκε έτσι ώστε η κόγχη του ιερού να αντικρίζει την ανατολή στο χειμερινό ηλιοστάσιο, δηλαδή 23 μοίρες νοτιοανατολικά. Για λόγους ευκολίας στην περιγραφή θα θεωρήσουμε ότι η κόγχη είναι στραμμένη ανατολικά. Το βασικό σχέδιο του κτίσματος είναι σχεδόν τετράγωνο, 70 μ. x 75 μ. Στο κέντρο του ανατολικού τοίχου υπάρχει μια προεκβάλλουσα αψίδα, η οποία είναι ημικύκλια εσωτερικά, ενώ εξωτερικά εμφανίζεται με τρεις πλευρές. Δυτι-
κά η εκκλησία έχει έναν νάρθηκα και έναν εξωνάρθηκα. Στο κέντρο υπάρχει ένας τεράστιος τρούλος πλαισιωμένος από μικρότερα ημιθόλια ανατολικά και δυτικά, και κόγχες πάνω από την αψίδα και στις τέσσερις γωνίες. O τρούλος καλύπτει το κεντρικό τμήμα του κλίτους, το οποίο πλαισιώνεται από πλευρικές πτέρυγες με υπερώα πάνω από τη νότια πλευρά του ναού, επάνω από τον νάρθηκα. Αυτό ήταν το αρχικό σχέδιο της εκκλησίας, όμως τα κατασκευαστικά προβλήματα που παρουσιάστηκαν, καθώς και οι ζημιές λόγω των σεισμών, έκαναν αναγκαία την κατασκευή ενός αντερείσματος σε όλες τις πλευρές του κτίσματος. Τα πιο παλιά είναι εκείνα τα δύο ζευγάρια πολύ ψηλών αντερεισμάτων, που υψώθηκαν στα βόρεια και στα νότια της εκκλησίας. Κτίστηκαν στην περίοδο του Ιουστινιανού είτε σαν μεταγενέστερο τμήμα της αρχικής κατασκευής είτε ως αναστήλωση του τείχους το 558-563. Τα εξωτερικά τμήμα-
Τμήμα της ανατολικής όψης της Αγίας Σοφίας, με τα αντερείσματα.
47