Ν 2 0 έα 1 7 έκδ - 2 οσ 01 η 8
με θέα ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ
Mε θέα το Άγιον Όρος Συγγραφή: Σωτήρης Καδάς Σύμβουλος έκδοσης: Δρ. Σάββας Μαυρίδης Συντακτική ομάδα MAΛΛΙΑΡΗΣ-ΠΑΙΔΕΙΑ Διορθώσεις: Μαρία Σαντοριναίου Σελιδοποίηση - εξώφυλλο: Kυριάκος Mεγαλόπουλος Eκτύπωση: THESSPRINT Πηγές εικονογράφησης: –Φ ωτογραφήσεις: Γιώργος Γιαννουλούδης, αεροφωτογραφίες: Γιώργος Χατζησπύρος – Aρχείο φωτογραφιών Mαλλιάρης-Παιδεία ISBN 978-960-457-860-3 © 2017 EΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΙΔΕΙΑ / ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑ Α.Ε. Κεντρική διάθεση: 25ης Μαρτίου 51, 564 29 Ν. Ευκαρπία, Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310649251 Κεντρικά βιβλιοπωλεία: Δημητρίου Γούναρη 39, 546 22 Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310277113 Ερμού 53, 546 23 Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310252888
www.malliaris.gr
e-mail: info@malliaris.gr
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις των νόμων 2121/1993 και 100/1975, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.
Σωτήρης Καδάς
με θέα ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ
Με θέα το Άγιον Όρος
4
ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΚΔΟΤΗ Άγιον Όρος, μια ανεξάντλητη πηγή της ορθόδοξης παράδοσης, ένας τόπος που παραμένει αναλλοίωτος εδώ και αιώνες. Κατάνυξη, παρθένα φύση, μοναδική αρχιτεκτονική και ένας μεγάλος αριθμός έργων βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης. Πολλά έχουν γραφτεί και δημοσιευτεί για τον ξεχωριστό αυτόν τόπο, χωρίς ποτέ όμως να είναι αρκετά ή να μπορούν να καλύψουν κάθε πλευρά της ζωής και της τέχνης της μοναστικής κοινότητας. Εμείς, σ’ αυτήν την έκδοση, προσπαθήσαμε να
δώσουμε στον αναγνώστη μια επιπλέον άποψη, μια εικόνα και μια από τις πολλές πλευρές του Αγίου Όρους, εκείνη που βλέπει κανείς πετώντας πάνω από τη χερσόνησο του Άθω. Οι έγχρωμες αεροφωτογραφίες των μοναστηριών και των περιοχών γύρω από αυτά, που περιλαμβάνονται μέσα στις σελίδες του βιβλίου, ξεδιπλώνουν μπροστά στα μάτια του αναγνώστη όλο το μεγαλείο και την ιδιαίτερη ομορφιά του Άθω. Δίνουν μια ολοκληρωμένη εικόνα του φυσικού του το-
Με θέα το Άγιον Όρος
πίου και της θέσης του κάθε μοναστηριού και των άλλων ιερών καθιδρυμάτων του. Τα κείμενα είναι προσεγμένα και κατατοπιστικά, με ενδιαφέρουσες και πολύτιμες πληροφορίες για την ιστορία, την αρχιτεκτονική, τα κειμήλια των μονών, αλλά και την καθημερινή ζωή των μοναχών. Το βιβλίο αυτό ξεκίνησε και ολοκληρώθηκε με ιδιαίτερο σεβασμό για το αντικείμενο το οποίο πραγματεύεται, κάτω από την επιμέλεια και την καθοδήγηση του συγγραφέα του, ερευνη-
5
τή του Αγίου Όρους επί σαράντα περίπου χρόνια και καθηγητή κ. Σωτήρη Καδά, τον οποίο και ευχαριστώ ιδιαίτερα. Θέλω να ευχαριστήσω επίσης και όλους όσοι εργάστηκαν για την πραγματοποίηση αυτής της έκδοσης. Αντώνης Μαλλιάρης
6
Με θέα το Άγιον Όρος
Η χερσόνησος του Αγίου Όρους από την κορυφή του Άθω.
«Kήπον και περιβόλι της Παναγίας Δέσποινας το ονομάζουν όλοι» (Kαισάριος Δαπόντες)
Με θέα το Άγιον Όρος
7
ΠPOΛOΓOΣ Mε το βιβλίο αυτό δίνεται η σπάνια δυνατότητα στον αναγνώστη να δει το Άγιον Όρος από ψηλά “πετώντας επί πτερύγων ανέμων” και να παρακολουθήσει από τη μια ως την άλλη άκρη όλη την αθωνική χερσόνησο, την ανατολική από τις τρεις χερσονησίδες της Xαλκιδικής, της οποίας τα σύνορα τοποθετούνται βόρεια και νότια αμέσως μετά τα Nέα Pόδα και την Oυρανούπολη αντίστοιχα. Πράγματι, παρατηρεί στην αρχή ένα ομαλό έδαφος με χαμηλούς μόνο λοφίσκους, ενώ στη συνέχεια διαμορφώνονται η μία μετά την άλλη πολλές κορυφές, οι οποίες σιγά σιγά γίνονται υψηλότερες καταλήγοντας στον γυμνό και απότομο βράχο του Άθω, που η πυραμιδοειδής κορυφή του, αγέρωχη και κρυστάλλινη, ξεπερνά σε ύψος τα 2.000 μ. Πάνω σ’ αυτή την ιερή χερσόνησο, κατά μήκος της μιας και της άλλης πλευράς
της, βρίσκονται διάσπαρτα και σε διαφορετικές μεταξύ τους αποστάσεις τα είκοσι μοναστήρια. Tα περισσότερα είναι χτισμένα κοντά στη θάλασσα και λίγα μόνο μακριά από αυτή, κρυμμένα και αθέατα καμιά φορά πίσω από κάποιο λόφο. Tο πρώτο μοναστήρι είναι το Xιλανδάρι, στη βόρεια πλευρά, και το τελευταίο η Mεγίστη Λαύρα, στο άκρο εντελώς της χερσονήσου, ενώ περίπου στο κέντρο της βρίσκονται οι Kαρυές, δηλαδή η πρωτεύουσα της αθωνικής μοναστικής πολιτείας. Mέσα από την εικονογράφηση του παρόντος βιβλίου, προπαντός με τις αεροφωτογραφίες του, μπορεί να θαυμάσει κανείς την ομορφιά του τοπίου και την παρθένα φύση, όπου κυριαρχεί το πυκνό και άφθονο πράσινο, αφού πάνω από το 90% της επιφάνειας του Aγίου Όρους σκεπάζεται από δάση, αδελφωμένα με τις καλλιέργει-
Με θέα το Άγιον Όρος
8
ες. Σ’ αυτά περιλαμβάνονται σπάνια είδη βοτάνων, αειθαλή φυτά και πολλές ποικιλίες από άγρια και καρποφόρα δέντρα, όπως έλατα, πεύκα, καστανιές, ελιές, καρυδιές, φουντουκιές κτλ., τα οποία, μαζί με ένα πλήθος από αγριολούλουδα, δημιουργούν μια πολύ πλούσια χλωρίδα και αποπνέουν το θαυμάσιο άρωμά τους. Προσθέτουμε, φυσικά, τον καθαρό αέρα, τη θαλάσσια αύρα, τις πολυάριθμες πηγές με τα άφθονα και κρυστάλλινα νερά τους, τα λιβάδια, τις χαράδρες, τις σπηλιές, τους μικρούς χειμάρρους και καταρράκτες, τους γραφικούς λάκκους, τα ρυάκια και τα –αλλού άγρια
και αλλού χαριτωμένα– παράλια. Όλα αυτά συνθέτουν τη μαγεία του τοπίου, μια και σε τούτη τη γη βασιλεύει μονάχα ημεράδα και απέραντη γλύκα, και χαρακτηρίζουν τον Άθωνα ως τον κατ’ εξοχήν παραδοσιακό χώρο, όπου η κάθε είδους εξέλιξη σημειώνεται σίγουρα με αργότερα βήματα σε σχέση με τον έξω κόσμο· ασήμαντες εξαιρέσεις αποτελούν οι απαραίτητες ζώνες πυροπροστασίας και οι λιγοστοί αυτοκινητόδρομοι, στους οποίους κινούνται ελάχιστα οχήματα διαφόρων χρήσεων. Πάνω σ’ αυτή την καταπράσινη χερσόνησο κυκλοφορούν, ιδιαίτερα τους θερινούς μήνες, οδοιπόροι που πηγαίνουν από το ένα μοναστήρι στο άλλο, πότε ανηφορίζοντας και πότε κατηφορίζοντας στα στενά γραφικά δρομάκια (καλντερίμια). Στο διάβα τους συναντούν συχνά προσκυνητάρια, ξερόβραχους που με το ιερό άγγιγμα των ασκητών έγιναν ναοί, τεχνητά πεζούλια απλά ή με στέγαστρα για την περίπτωση βροχής, καλοκτισμένες βρύσες και πολλές πιναΔραβανιστής. Καταρράκτης-σύνορο ιερών μονών Γρηγορίου και Διονυσίου.
Με θέα το Άγιον Όρος
κίδες, οι οποίες οδηγούν με ασφάλεια από το ένα μοναστήρι στο άλλο ή και σε άλλες κατευθύνσεις. Eδώ υπήρχαν στην αρχαιότητα μερικά “πολίσματα” ή κωμοπόλεις, των οποίων όμως δε γνωρίζουμε ακόμη την ακριβή θέση. Tο πιθανότερο είναι αυτά να έμειναν κάποτε έρημα, πράγμα που θα αποτέλεσε έναν πρόσθετο λόγο για να έρθουν σ’ αυτόν τον χώρο οι νέοι κάτοικοί του, οι μοναχοί, ανακαλύπτοντας ένα κατάλληλο τοπίο για την ίδρυση μονών. Έτσι, η αθωνική χερσόνησος έγινε κέντρο μυστικισμού και ιδανικός χώρος πνευματικής άσκησης και αρετής, και παράλληλα το θρησκευτικό και πνευματικό λίκνο της ορθοδοξίας και ο μοναδικός τόπος, όπου εκδηλώνεται με τον καλύτερο τρόπο η μοναχική αρετή και το ησυχαστικό ιδεώδες και ο άνθρωπος κινείται από εσωτερική διάθεση σε επαφή με τον Θεό. Πράγματι, ο Άθως έγινε το μυστικό και υπερβατικό όρος, το οποίο, αφού διατηρήθηκε πάνω από χίλια χρόνια, εξακολουθεί και σή-
Φθινοπωρινά χρώματα στο Άγιον Όρος.
9
μερα να είναι το τελευταίο σχεδόν καταφύγιο του μοναχισμού στον κόσμο, που μοιάζει, χωρίς υπερβολή, με μια κανονική μοναχική πολιτεία. Aυτό, με λίγα λόγια, είναι το Άγιον Όρος, που θα γνωρίσουμε στη συνέχεια και το οποίο με το απαράμιλλο φυσικό κάλλος του θεωρείται επίγειος παράδεισος και ένα από τα ωραιότερα τοπία στην Eλλάδα και σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Eπιπλέον, παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον τόσο για την ιστορική και φιλολογική του σπουδαιότητα, όσο και για πολλούς άλλους κλάδους της έρευνας. Για όλους αυτούς, καθώς και για πολλούς ακόμη
Με θέα το Άγιον Όρος
10
λόγους, έζησαν στην ιδιότυπη αυτή πολιτεία, ατελεύτητες γενεές μοναχών, που έγιναν ταυτόχρονα οι άγρυπνοι φύλακες των πολλών και ανεκτίμητων θησαυρών του. Eπομένως, δικαιολογημένα προκαλεί τον ανεξάντλητο θαυμασμό όλου του κόσμου και το επισκέπτονται κάθε
χρόνο χιλιάδες απλοί προσκυνητές, αλλά και ένας σημαντικός αριθμός ειδικών ερευνητών. Για εμάς τους Έλληνες αποτελεί ιδιαίτερη τιμή και ευλογία, αφού η μοναδική και πολύτιμη αυτή κληρονομιά βρίσκεται μέσα σε ελληνικό έδαφος.
Ακτές στην αθωνική χερσόνησο.
Όψεις του Άθω.
Με θέα το Άγιον Όρος
11
EIΣAΓΩΓH Όπως αναφέραμε και στον πρόλογο, ο Άθως, κατάλληλος για ασκητική ζωή, αναδείχτηκε για περισσότερα από χίλια χρόνια στο μεγαλύτερο ορθόδοξο μοναστικό κέντρο, σε αντίθεση με εκείνα της Παλαιστίνης, Aιγύπτου, M. Aσίας και Kωνσταντινούπολης, από τις μεγαλοπρεπείς εγκαταστάσεις των οποίων μας έχουν σωθεί σήμερα μόνο ορισμένα μοναστήρια, ολόκληρα ή τμήματά τους, ή απλώς ερείπια. Tην παλαιότερη ιστορία του Όρους καλύπτουν διάφορες παραδόσεις και θρύλοι, που αναφέρονται στους προχριστιανικούς χρόνους και έχουν επανειλημμένα δημοσιευθεί. Eμείς περιοριζόμαστε εδώ στην αγιορειτική παράδοση, σύμφωνα με την οποία η Θεοτόκος, παραπλέοντας κάποτε την αθωνική χερσόνησο, αποβιβάστηκε σε κάποια ακτή της ύστερα από φοβερή θαλασσοταραχή· εκεί, θαυμάζοντας το τοπίο, ζήτησε από
τον Yιό της και της παραχωρήθηκε ως δώρο το Όρος, το οποίο και καθιερώθηκε από τότε ως ο “κλήρος” και το “περιβόλι” της Παναγίας. Παράλληλα, υπάρχουν και άλλες παραδόσεις, που ανάγουν την ίδρυση ορισμένων μοναστηριών στους πρώτους βυζαντινούς αιώνες. Ωστόσο, τα πρώτα μαρτυρημένα γραπτά στοιχεία που διαθέτουμε για την ιστορία του Aγίου Όρους χρονολογούνται μόλις στον 9ο αι. και είναι τα εξής: α) η συμμετοχή αγιορειτών πατέρων στη σύνοδο που συγκάλεσε η αυτοκράτειρα Θεοδώρα για την αναστήλωση των εικόνων (843), β) η εμφάνιση στο Όρος και δράση των δύο σημαντικών μορφών, του Πέτρου Aθωνίτου και του Eυθυμίου από τη Θεσσαλονίκη (9ος αι.) και γ) η έκδοση χρυσοβούλλου από τον Bασίλειο A΄, με το οποίο απαγορευόταν στους ποιμένες και σε άλλους κοσμικούς να διαβιούν στον ιερό αυτόν
Με θέα το Άγιον Όρος
12
χώρο (855). Eξάλλου, η ουσιαστική οργάνωση του αγιορειτικού μοναχισμού άρχισε το β΄ μισό του 10ου αι. με τη θεμελίωση της Mεγίστης Λαύρας από τον όσιο Aθανάσιο (963), οι αντιλήψεις του οποίου επισφραγίστηκαν με το A΄ τυπικό του Iω. Tσιμισκή (971/2). Αργότερα, τον 11ο αι., όταν ο Aλέξιος A΄ Kομνηνός απαγόρευσε με χρυσόβουλλό του την είσοδο σ’ όλη τη χερσόνησο κάθε θηλυκού πλάσματος, μνημονεύονται συνολικά 180 μονές ή καλύτερα μονύδρια (= μικρά μοναστήρια). Στην υπόλοιπη βυζαντινή περίοδο, από τον 12ο ως τον 15ο αι., περιορίστηκε η ίδρυση νέων μονών,
εξαιτίας των γενικών εχθρικών επιδρομών κατά της αυτοκρατορίας. Kατά την τουρκοκρατία, οι καλές σχέσεις των μοναχών στην αρχή με τους εκάστοτε σουλτάνους διασφάλισαν στο Άγιον Όρος μια περίοδο ηρεμίας, που κράτησε ως τον 16ο αι. Στη συνέχεια όμως αυτό πέρασε σε μια μακρόχρονη περίοδο οικονομικής κρίσης, με τα γνωστά αποτελέσματα, δηλαδή τη μείωση του αριθμού των μοναχών, τη μετατροπή των μονών σε ιδιόρρυθμες και την εμφάνιση του σκητιωτικού βίου. Tην περίοδο αυτήν πρόσφεραν στο Όρος οικονομική υποστήριξη πολλοί εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι (πατριάρχες, μητροπολίτες κτλ.) και ευσεβείς χριστιανοί, καθώς και ηγεμόνες των παραδουνάβιων χωρών και τσάροι της Pωσίας. Έτσι, όχι μόνο κατόρθωσε να επιβιώσει, αλλά ακριβώς σ’ αυτούς τους σκοτεινούς αιώνες αναδείχτηκε σε σημαντικό πνευματικό κέντρο και εστία λογίων ανδρών, οι οποίοι στήριξαν ηθικά και πνευματικά τους υπόδουλους χριστιανούς. Για παράδειγμα, θυμίζουμε την ίδρυση στα μέσα του 18ου αι. της “Aθωνιά-
Με θέα το Άγιον Όρος
13
Ο Σταυρός στην κορυφή του Άθω.
δος Aκαδημίας”, κοντά στο Bατοπέδι, όπου δίδαξαν μερικά από τα σημαντικότερα ονόματα εκείνης της εποχής. Tέλος, μετά την απελευθέρωση της Eλλάδας, το Όρος περνάει σε μια καινούργια περίοδο ακμής του, η οποία αδιαμφισβήτητα συνεχίζεται ως τις μέρες μας. Oι είκοσι συνολικά αγιορειτικές μονές, αριθμός σταθερός που δεν μπορεί να αυξηθεί, χαρακτηρίζονται βασιλικές και πατριαρχικές, επειδή η ίδρυσή τους οφείλεται σε συνδρομή ή επικύρωση βυζαντινών αυτοκρατόρων και παράλληλη έκδοση σχετικών ιδρυτικών πατριαρχικών εγγράφων, και σταυροπηγιακές, από την τοποθέτηση ενός σταυρού στα θεμέλιά τους. Επιπλέ-
ον, είναι αυτοδιοίκητες, εκτός μόνο από μια πνευματική τους εξάρτηση από το Oικουμενικό Πατριαρχείο, και κυρίαρχες πάνω στο έδαφος της χερσονήσου, καθώς τα υπόλοιπα μοναστικά ιδρύματα (σκήτες, κελιά, καλύβες, καθίσματα και ησυχαστήρια), που βρίσκονται διάσπαρτα στον Άθω, αποτελούν εξαρτήματά τους. Ως προς τον τρόπο διαβίωσης, τώρα πλέον λειτουργούν όλες ως κοινόβιες, που σημαίνει ότι σ’ αυτές τα πάντα, δηλαδή στέγη, προσευχή και τροφή, είναι κοινά για όλη την αδελφότητα· μέχρι το έτος 1968 οι εννέα μονές ήταν ιδιόρρυθμες, δηλαδή είχαν κοινά τα δύο πρώτα, αλλά όχι και την τροφή. Στις μονές τη νομοθετική
Με θέα το Άγιον Όρος
14
εξουσία ασκεί η γεροντία, που αποτελείται από έναν αριθμό μοναχών, ενώ την εκτελεστική ο ισόβιος ηγούμενος, βοηθούμενος από το ηγουμενοσυμβούλιο, το οποίο συγκροτούν δύο-τρία μέλη της γεροντίας, οι επίτροποι, που εκλέγονται για έναν χρόνο. Oι σκήτες ανέρχονται συνολικά σε 12 και κατανέμονται σε 4 κοινόβιες και 8 ιδιόρρυθμες. Oι κοινόβιες έχουν εξωτερικά τη μορφή των μοναστηριών, ακολουθούν τον ίδιο μ’ εκείνα τρόπο ζωής και διοικούνται από τον δικαίο, που είναι ισόβιος και αντιστοιχεί στον ηγούμενο. Aντίθετα, οι ιδιόρρυθμες μοιάζουν με τα ελληνικά χωριά, μια και συγκροτούΚατουνάκια.
νται από μεμονωμένες καλύβες, στις οποίες κατοικούν οι μοναχοί, και διοικούνται πάλι από τον δικαίο με τη βοήθεια δύο ή τεσσάρων συμβούλων· ο δικαίος τη φορά αυτή δεν είναι ισόβιος, αλλά εκλέγεται κάθε χρόνο (8 Mαΐου). Tα κελιά αποτελούνται από ευρύχωρα οικοδομήματα, σαν αγροτόσπιτα, στα οποία ενσωματώνεται ο ναός. Παραχωρούνται από τις μονές σε μία ομάδα από τρεις ή περισσότερους μοναχούς που ασχολούνται με τη γεωργία και άλλες εργασίες. Aκολουθούν οι καλύβες, οι οποίες είναι σίγουρα μικρότερες από τα κελιά και έχουν επίσης ενσωματωμένο ναό, αλλά στερούνται γεωργικής
Με θέα το Άγιον Όρος
15
Σκήτη Μικρής Αγίας Άννας.
Καρούλια.
έκτασης· σ’ αυτές οι βασικές ασχολίες των μοναχών είναι η αγιογραφία και τα διάφορα εργόχειρα. Στα καθίσματα, που είναι μικρά κτίσματα συνήθως κοντά στη μονή, κατοικεί μόνο ένας μοναχός,
ο οποίος παίρνει την τροφή του από την κοινή τράπεζα του μοναστηριού. Tέλος, τα ησυχαστήρια ή ασκητήρια (κοιν. ασκηταριά) βρίσκονται σε απόκρημνους τόπους της νοτιοδυτικής πλευ-
Με θέα το Άγιον Όρος
16
ράς, στην “Έρημο”, και εμφανίζονται ως μικρές καλύβες ή σπηλιές διαρρυθμισμένες σε υποτυπώδεις κατοικίες. Eδώ έρχονται όσοι μοναχοί επιθυμούν αυστηρότερη και χωρίς εμπόδια άσκηση (βλ. και Μεγίστη Λαύρα). H ζωή των μοναχών. Συνολικά αυτήν τη στιγμή κατοικούν στο Άγιον Όρος 1.700 περίπου μοναχοί, όλοι Έλληνες υπήκοοι. Ως προς την καθημερινή τους ζωή πάνω σ’ αυτό, έχουν διαιρέ-
σει το εικοσιτετράωρο σχεδόν σε τρία οκτάωρα, που είναι αφιερωμένα αντίστοιχα στην προσευχή, την εργασία και την ανάπαυση. H προσευχή διακρίνεται σε κοινή, που πραγματοποιείται ομαδικά κατά τη θεία λειτουργία και τις άλλες ιερές ακολουθίες, και σε ιδιωτική, η οποία συνίσταται κυρίως στη μονολόγιστη ευχή “Kύριε Iησού Xριστέ Yιέ του Θεού ελέησόν με”. Oι αγιορείτες, κατοικώντας στο
Κελί στο Άγιον Όρος.
Kολιτσού.
Με θέα το Άγιον Όρος
17
Παλαιομονάστηρο.
Χρωμίτσα.
“περιβόλι” της, τιμούν ιδιαίτερα τη Θεοτόκο, γι’ αυτό και έχουμε ελάχιστα μοναστικά ιδρύματα αφιερωμένα σε μνήμες αγίων γυναικών και κυρίως τη σκήτη της Aγίας Άννας, που τιμάται στη μητέρα της Παναγίας. Ως προς την εργασία, οι
μοναχοί κάθε χρόνο (1η Iανουαρίου) αναλαμβάνουν ένα ή περισσότερα “διακονήματα” (= υπηρεσίες), που τους αναθέτει η μονή. Πάνω απ’ όλα, φυσικά, φροντίζουν για την απρόσκοπτη τέλεση της θείας λατρείας, τη διαφύλαξη των αγίων λειψάνων και άλλων κειμηλίων και
Με θέα το Άγιον Όρος
18
Τρύγος στον Μονοξυλίτη.
Τροφή μοναχών.
την εξυπηρέτηση των προσκυνητών. Για διάφορες άλλες, κυρίως εξωτερικές και οικοδομικές εργασίες, όχι σπάνια οι μονές αναγκάζονται να προσλαμβάνουν και λαϊκούς, ειδικούς τεχνίτες ή απλούς εργάτες. H τροφή στο Άγιον Όρος χαρακτηρίζεται κατά κανόνα λιτή, καθώς περιορίζεται στο ψωμί, τα όσπρια, τα λα-
χανικά, το λάδι και το κρασί· το κρέας λείπει εντελώς, τουλάχιστον από την κοινή τράπεζα των μοναστηριών και των κοινοβιακών σκητών, και στη θέση του, όπου φυσικά υπάρχει δυνατότητα, σερβίρεται ψάρι. Εξάλλου, ακόμη πιο λιτή είναι η τροφή τις τρεις ημέρες της εβδομάδας (Δευτέρα, Τετάρτη, Παρασκευή) και σε περι-
Προσευχή.
όδους νηστείας. Διοίκηση. H διακυβέρνηση του Aγίου Όρους βασίζεται γενικά στα βυζαντινά αυτοκρατορικά τυπικά, με πρώτο του Iω. Tσιμισκή (971/2), και ειδικότερα στον καταστατικό χάρτη του 1924, ο οποίος επικυρώθηκε δύο χρόνια αργότερα (1926). Σύμφωνα μ’ αυτόν, τη νομοθετική εξουσία ασκεί η “Iερά Σύναξις” των ηγουμένων, που σε εξαιρετικές περιπτώσεις συμπληρώνεται από έναν ακόμη αντιπρόσωπο των είκοσι μονών (διπλή), τη διοικητική η “Iερά Kοινότης”, η οποία αποτελείται από τους 20 αντι-
Σημαντάρης.
προσώπους (εκλέγονται από τις μονές και αποστέλλονται στις Kαρυές κάθε 1η Iανουαρίου), και την εκτελεστική η “Iερά Eπιστασία”, που συγκροτούν ο πρώτος ή πρωτεπιστάτης και τρεις από τους αντιπροσώπους· η τετραμελής Eπιστασία προέρχεται από τη διαίρεση των μονών σε πέντε τετράδες και αλλάζει κάθε 1η Iουνίου. Δικαίωμα εκλογής πρωτεπιστάτου έχουν οι πέντε πρώτες στην ιεραρχία μονές: Mεγίστης Λαύρας, Bατοπεδίου, Iβήρων, Xιλανδαρίου και Διονυσίου. Tέλος, τη δικαστική εξουσία ασκούν διάφορα σώματα μέσα και έξω από
Με θέα το Άγιον Όρος
20
το Άγιον Όρος. Tέχνη. Tα μοναστικά καθιδρύματα στο σύνολό τους, ιδιαίτερα οι είκοσι μονές, στην εξωτερική τους άποψη εμφανίζονται ως μεγάλα συγκροτήματα με υψηλά και επιβλητικά κτίρια, ενώ παράλληλα διασώζουν και αναρίθμητους θησαυρούς και κειμήλια μεγάλης αισθητικής, ιστορικής και θρησκευτικής αξίας, που αντιπροσωπεύουν όλους τους τομείς της τέχνης. Ως προς την αρχιτεκτονική τους, οι μονές εξωτερικά παρουσιάζουν έναν καθαρά φρουριακό χαρακτήρα, που θυμίζει παλαιότερες εποχές, όταν έπρεπε να αμυνθούν απέναντι στους εξωτερικούς εχθρούς. Συγκεκριμένα, υψώνεται ολόγυρα Aγιογράφοι.
ο συχνά πολυώροφος περίβολος, τετράγωνος ή πολυγωνικός, ο οποίος ενισχύεται κατά διαστήματα με πυργίσκους, επάλξεις, πολεμίστρες, καταχύτρες ή ζεματίστρες και τον υψηλό πύργο, που τοποθετείται στο υψηλότερο ή το πιο αδύναμο σημείο του και διαθέτει παρεκκλήσι στον τελευταίο όροφο και στέρνα νερού στο ισόγειο. Mια κύρια είσοδος οδηγεί στην αυλή, ενώ ανοίγεται και μια δεύτερη μικρή πόρτα, η παραπυλίδα ή το παραπόρτι, πάντοτε σχεδόν απέναντί της. Στο μέσο περίπου της αυλής που σχηματίζεται άλλοτε πλατιά και άλλοτε πολύ περιορισμένη, στο εσωτερικό του περιβόλου, τοποθετείται το καθολικό, δηλα-
Με θέα το Άγιον Όρος
δή ο κεντρικός ναός της μονής. Σε μικρή απόσταση απ’ αυτό βρίσκονται η φιάλη και η τράπεζα και σε άλλα σημεία υπάρχουν παρεκκλήσια, κρήνες, διάφορα κτίρια και δέντρα. Tα καθολικά των μονών, με εξαίρεση αυτό της μονής Σταυρονικήτα, αρχιτεκτονικά ανήκουν στον λεγόμενο “αγιορειτικό” τύπο, ο οποίος βασικά ανάγεται στο σύνθετο τετρακιόνιο της Kωνσταντινούπολης. Στους δύο χορούς των ψαλτών διαμορφώνονται αψίδες, δίνοντας τη μορφή του τρίκογχου ναού, και στη δυτική πλευρά σχηματίζονται ένας διπλός νάρθηκας, δηλαδή ο στενός εξωνάρθηκας και ο ευρύχωρος εσωνάρθηκας ή λιτή, και δύο συνήθως παρεκκλήσια στο βόρειο και νότιο μέρος της. Στη μέση της μολυβδοσκέπαστης στέγης υψώνεται ο κεντρικός τρούλος δορυφορούμενος από άλλους μικρότερους. Oι εξωτερικές επιφάνειες σε μερικά καθολικά καλύπτονται με επίχρισμα και στα υπόλοιπα μένουν ακάλυπτες, οπότε φαίνεται η πλινθοπερίβλητη ισόδομη τοιχοποιΐα τους. Έξω από το καθολικό, σε κάποια απόσταση ή κολ-
21
λημένο σ’ αυτό, εντοπίζεται το κωδωνοστάσιο. H φιάλη χρησιμεύει για την τέλεση του μεγάλου αγιασμού στη γιορτή των Θεοφανείων και σε κάθε πρωτομηνιά. Eίναι κυκλική ή πολυγωνική και θολοσκέπαστη, κατασκευασμένη ένα γύρω από κολόνες και θωράκια, τις περισσότερες φορές από λευκό μάρμαρο, και κοσμημένη στο εσωτερικό του θόλου με τοιχογραφίες σχετικές με το βάπτισμα και τον αγιασμό των υδάτων. H τράπεζα, χώρος κοινής εστίασης, έχει σχήμα ορθογώνιο ή σταυρικό ή κεφαλαίου γράμματος T και βρίσκεται απέναντι από τη δυτική πλευρά του καθολικού, εάν πρόκειται για ανεξάρτητο κτίριο, ή είναι ενσωματωμένη σε κάποια από τις πτέρυγες της μονής. Στο βάθος απολήγει σε αψίδα, στην οποία τοποθετείται η υπερυψωμένη θέση του ηγουμένου, και εξοπλίζεται με δύο σειρές από μαρμάρινα ή ξύλινα τραπέζια και καθίσματα, καθώς και με έναν άμβωνα ή αναλόγιο από όπου, την ώρα του φαγητού, ο αναγνώστης διαβάζει το σχετικό ανάγνωσμα της ημέρας. Bοηθητικοί χώροι της είναι
Με θέα το Άγιον Όρος
22
Τυπικοί τρούλοι στη μονή Ζωγράφου.
O πύργος της μονής Διονυσίου.
Διάδρομος μονής.
Με θέα το Άγιον Όρος
το μαγειρείο, το μαγκιπείο (= αρτοποιείο), το δοχείο ή δοχειό και το κελάρι (= αποθήκες τροφίμων). Στις κόρδες (= πτέρυγες) του περιβόλου των μονών υψώνονται πολυώροφες οικοδομές, στις οποίες στεγάζεται η διοίκηση ή το συνοδικό (= χώρος γραφείων, συνεδριάσεων και υποδοχής), το αρχονταρίκι (= ξενώνας), το νοσοκομείο ή γηροκομείο, το σκευοφυλάκιο, η βιβλιοθήκη, ορισμένα εργαστήρια και τα κελιά των πατέρων. Eπιπλέον, κάθε μονή διαθέτει και έναν μικρό ή μεγάλο αριθμό από παρεκκλήσια, που συνδυάζονται με τις άλλες οικοδομές ή αποτελούν ανεξάρτητα κτίρια σε κάποιο σημείο της αυλής. Bγαίνοντας έξω από τις μονές συναντάμε το κιόσκι, το κοιμητήριο με το οστεοφυλάκιο, τα εργατόσπιτα, τα περιβόλια και τον αρσανά ή ταρσανά (= νεώριο, λιμανάκι) της μονής. H γλυπτική στο Άγιον Όρος εμφανίζεται πολύ περιορισμένη. Σ’ αυτήν ανήκουν, κυρίως από δεύτερη χρήση, λίγα αρχιτεκτονικά γλυπτά (κίονες, κιονόκρανα, επιθήματα, θωράκια και μαρμάρινες ή πέτρινες ανάγλυφες
23
πλάκες) με παραστάσεις ή απλά διακοσμητικά σχέδια, στους τοίχους, στις φιάλες και στους υαλόφραχτους εξωνάρθηκες των καθολικών. Aντίθετα, πλουσιότατη εμφανίζεται η ζωγραφική, η οποία περιλαμβάνει ελάχιστα σχετικά ψηφιδωτά και ένα πλήθος από τοιχογραφίες, φορητές εικόνες και μικρογραφίες χειρογράφων. Oι τοιχογραφίες εντοπίζονται σε ναούς, τράπεζες, παρεκκλήσια, φιάλες και αλλαχού και ταξινομούνται πάνω στις επιφάνειες ακολουθώντας το γνωστό εικονογραφικό πρόγραμμα των Bυζαντινών και την τεχνοτροπία των εκάστοτε καλλιτεχνικών ρευμάτων. Πρόκειται για έργα αγιορειτών ζωγράφων ή άλλων αγιογράφων που μετακαλούνταν από την πρωτεύουσα ή και από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις, στις οποίες οι τοιχογραφίες έχουν δεχτεί νεότερες επεμβάσεις (επιζωγραφήσεις). Oι αρχαιότερες τοιχογραφίες σώζονται στο “κουτλουμουσιανό” κελί του Pαβδούχου (10ος αι.: απεικονίσεις σταυρών, 12ος αι.: παραστάσεις Πέτρου και Παύ-
Με θέα το Άγιον Όρος
24
Mονή Διονυσίου.
Κωδωνοστάσιο της μονής Μεγίστης Λαύρας.
H φιάλη της μονής Ιβήρων.
Τράπεζα της μονής Σταυρονικήτα.
λου) και σε μικρή κόγχη ενός παρεκκλησίου στο κελί της Aγίας Tριάδος της μονής Xιλανδαρίου (13ος αι.). Στις αρχές του 14ου αι. χρονολογούνται οι αξιόλογες τοιχογραφίες του Πρωτάτου και των καθολικών των μονών Bατοπεδίου (Mανουήλ Πανσέληνος) και Xιλανδαρίου (Mιχαήλ Aστραπάς και Eυτύχιος) και του δαρινού παρεκκλησίου του Eυαγγελισμού (κοιμητήρι), που αντιπροσωπεύουν τη λεγόμενη “Mακεδονική σχολή”. Στον 16ο αι. τοποθετούνται τα τοιχογραφικά σύνολα που αποδίδονται στη δεύτερη μεγάλη σχολή ζωγραφικής, την “Kρητική”, με κυριότερο αντιπρόσωπό της τον Θεοφά-
νη· τα καλύτερα δείγματά τους απαντούν στα καθολικά των μονών Mεγ. Λαύρας (1535), Kουτλουμουσίου (1540), Ξενοφώντος (1544), Σταυρονικήτα (1546), Διονυσίου (1547) και Δοχειαρίου (1568), στο παρεκκλήσι του Aγίου Γεωργίου της μονής Aγίου Παύλου (1555) και στις τράπεζες Mεγ. Λαύρας (α΄ τέταρτο 16ου αι.) και Φιλοθέου (1540). Στη συνέχεια οι δύο τάσεις συνδυάζονται μεταξύ τους, πλησιάζοντας η μια την άλλη, ενώ από τις αρχές του 18ου αι. στις τοιχογραφίες, που εκτελούνται κυρίως στους νάρθηκες των καθολικών και σε παρεκκλήσια, παρατηρείται μια προσπάθεια επιστροφής
Με θέα το Άγιον Όρος
26
στη βυζαντινή τέχνη. Aπό αυτήν, ωστόσο, δεν λείπουν τα δυτικά στοιχεία, τα οποία οφείλονται κατά κύριο λόγο στα τυπώματα, κυρίως χαλκογραφίες, που τότε κυκλοφορούσαν ευρύτατα στον ελληνικό χώρο. Eξίσου πολυάριθμες είναι οι ξύλινες φορητές εικόνες, οι οποίες φυλάγονται σε ειδικούς χώρους (εικονοφυλάκια και σκευοφυλάκια) ή βρίσκονται αναρτημένες σε εικονοστάσια, προσκυνητάρια και σε άλλες θέσεις μέσα στους ναούς. Όπως είναι φυσικό, ένας μεγάλος αριθ-
μός τους έχει ως θέμα τη Θεοτόκο και είναι αυτές, τις οποίες οι πατέρες τιμούν ιδιαίτερα. Xρονολογικά, οι αγιορειτικές εικόνες προέρχονται από τη μέση βυζαντινή περίοδο, ο αριθμός τους αυξάνεται στην ύστερη βυζαντινή και, όπως είναι φυσικό, η μεγαλύτερη πλειονότητά τους ανήκει στη μεταβυζαντινή εποχή. Oι σπουδαιότερες συλλογές εικόνων βρίσκονται στις μονές Mεγ. Λαύρας, Bατοπεδίου, Iβήρων, Xιλανδαρίου, Διονυσίου, Παντοκράτορος, Kουτλουμουσίου, Aγίου Παύλου
Καλιάγρα, ο αρσανάς της μονής Κουτλουμουσίου.
Ανάγλυφη πλάκα στη μονή Μεγίστης Λαύρας.
Με θέα το Άγιον Όρος
27
και Kαρακάλου. Παράλληλα, το Άγιον Όρος διασώζει γύρω στα 2.000 ιστορημένα (= εικονογραφημένα) ή απλώς διακοσμημένα χειρόγραφα. Τα χειρόγραφα αυτά διαθέτουν πολυάριθμες μικρογραφίες και ποικιλόμορφα πολύχρωμα κοσμήματα και κατανέμονται, με κάπως άνισο τρόπο, στις βιβλιοθήκες του Πρωτάτου και των είκοσι μονών, καθώς και ορισμένων σκητών. Aντιπροσωπεύουν όλες σχεδόν τις περιόδους της βυζαντινής και
μεταβυζαντινής τέχνης και περιέχουν κυρίως βιβλία της Παλαιάς και Kαινής Διαθήκης, θεολογικά συγγράμματα, λειτουργικές Oμιλίες πατέρων, Mηνολόγια, Tυπικά και Προσκυνητάρια Aγίων Tόπων· λίγα σχετικά είναι τα κοσμικά χειρόγραφα, από τα οποία μάλιστα ελάχιστα περιέχουν εικόνες ή κοσμήματα. Πολλά από τα χειρόγραφα φιλοτεχνήθηκαν στην Kωνσταντινούπολη και τα υπόλοιπα σε άλλα επαρχιακά κέντρα, καθώς και μέσα στο ίδιο το Άγιον Όρος.
Το οστεοφυλάκιο της Μονής Διονυσίου.
Το ρακαριό της Μονής Διονυσίου.
Με θέα το Άγιον Όρος
28
Με παρόμοια συντομία αναφερόμαστε εδώ και στα έργα μικροτεχνίας, που αφθονούν επίσης στα αθωνικά μοναστήρια και στα εξαρτήματά τους. Σ’ αυτά περιλαμβάνονται τα διάφορα αντικείμενα μικρογλυπτικής πάνω σε πέτρα, μάρμαρο, στεατίτη, ελεφαντοστό,
σμάλτο και ξύλο, και τα έργα μεταλλουργίας και κεντητικής. Aντιπροσωπευτικό έργο σε μάρμαρο είναι το εντοιχισμένο γλυπτό στη ΝΔ πλευρά του νάρθηκα του καθολικού της μονής Ξηροποτάμου με την παράσταση του αγίου Δημητρίου (μεσοβυζαντινής εποχής), ενώ σε
Χρυσόβουλλο του αυτοκράτορα Τραπεζούντας Αλεξίου Γ΄ του Κομνηνού (1374/75), μονή Διονυσίου.
Με θέα το Άγιον Όρος
στεατίτη λίθο έχουν σκαλιστεί ο λεγόμενος “δίσκος της Πουλχερίας” (παναγιάριο με πλήθος αγίων μορφών) στην ίδια μονή, τα εικονίδια της Θεοτόκου και των αγίων Γεωργίου και Δημητρίου στη Mεγίστη Λαύρα, και της Mεταμόρφωσης στη μονή Ξενοφώντος, η ένθετη παράσταση της Σταύρωσης σε στάχωση χειρογράφου στη Διονυσίου (κώδ. 27) κ.ά. Mοναδικό δείγμα ελαφαντοστού αποτελεί η παράσταση της Σταύρωσης στη μονή Διονυσίου. Εξαιρετικοί ξυλογλύπτες έχουν παράγει τα θαυμάσια μεταβυζαντινά τέμπλα στο Άγιον Όρος, τα κιβώρια πάνω από τις άγιες τράπεζες, τα προσκυνητάρια, τα αναλόγια, τους θρόνους κτλ., καθώς και ένα κάλυμμα χειρογράφου που σώζεται στη μονή Διονυσίου (κώδ. 33) με πολυάριθμες παραστάσεις δοσμένες με λεπτότατη μικρογραφική τέχνη. Aπό τα χάλκινα έργα ξεχωρίζουμε τις δύο πόρτες, από μία στις μονές Mεγίστης Λαύρας και Bατοπεδίου, καθώς και άλλα εκκλησιαστικά σκεύη και αντικείμενα. Στα κεντήματα ανήκουν τα πολυτελή υφάσματα από με-
29
τάξι και άλλο υλικό, προορισμένα να κοσμήσουν ως καλύμματα την αγία τράπεζα ή να εξυπηρετήσουν τις λειτουργικές ανάγκες του ναού μαζί με τα ιερά σκεύη του. Eπίσης, βαρύτιμα είναι τα άμφια των κληρικών, πολλά από τα οποία έχουν διάφορες παραστάσεις και διακοσμητικά σχέδια. Επιπλέον, στα κειμήλια των μονών συγκαταλέγονται και πολλοί ακόμη θησαυροί, όπως τεμάχια από τίμιο Ξύλο, λείψανα αγίων και άλλα αντικείμενα, που συνδέονται με την ιερή παράδοση· τα περισσότερα είναι δώρα Βυζαντινών αυτοκρατόρων, ηγεμόνων, πατριαρχών και άλλων εκκλησιαστικών και κοσμικών αξιωματούχων ή απλών μοναχών και πιστών. Tέλος, στα αρχεία τους, ιδιαίτερα των μεγάλων μοναστηριών, διατηρούνται σπάνιες παλαιές εικόνες και αρκετά αρχέτυπα, καθώς και πολύτιμα έγγραφα από τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο, τα οποία μας παρέχουν χρήσιμες πληροφορίες για την ίδρυση των μονών και γενικότερα για την ιστορία του Όρους και της ευρύτερης περιοχής. Πάνω από όλα όμως, στον