Η ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΣΤΡΑΒΩΝΑ
ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ
Η ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΣΤΡΑΒΩΝΑ Πρόλογος: Ν. G. L. Hammond
Η ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΣΤΡΑΒΩΝΑ
Για την έκδοση του βιβλίου συνεργάστηκαν: Διεύθυνση έκδοσης: Βασίλης Μαλλιάρης Διορθώσεις: Μαρία Σαντοριναίου, Θανάσης Γεωργιάδης Σελιδοποίηση: Μαρία Σαντοριναίου Εξώφυλλο: Κυριάκος Μεγαλόπουλος Εκτύπωση: thessprint Β´ έκδοση (ανανεωµένη και βελτιωµένη): 2015
© 2015 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΙΔΕΙΑ / ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ-ΠΑΙΔΕΙΑ Α.Ε.
Κεντρική διάθεση: 25ης Μαρτίου 51, 564 29 Ν. Ευκαρπία, Θεσσαλονίκη, τηλ.: 2310640755-6 / 2310277113 www.malliaris.gr e-mail: info@malliaris.gr ISBN: 978-960-457-703-3
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τµηµάτων του µε οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η µετάφραση ή διασκευή του ή εκµετάλλευσή του µε οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύµφωνα µε τις διατάξεις των νόµων 2121/1993 και 100/1975, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.
ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΚΔΟΤΗ
Στοχεύοντας στην καλύτερη ενηµέρωση του αναγνωστικού κοινού πάνω στα εθνικά µας θέµατα, ιδίως σε όσα απ’ αυτά σχετίζονται µε την ιστορία και τον πολιτισµό των Ελλήνων, ο εκδοτικός µας οργανισµός εξέδωσε ως τώρα µια σειρά ιστορικών έργων, όπως το πολύτοµο Ελλάδα, Ιστορία και Πολιτισµός, Θουκυδίδη Ιστορία, το δίτοµο Πόντος κ.ά., τα οποία βρήκαν ικανοποιητική απήχηση και αποδοχή γενικώς. Την εκδοτική αυτή προσπάθεια συνεχίζουµε µε το βιβλίο Η αρχαία Μακεδονία κατά τον Στράβωνα, του Θανάση Γεωργιάδη, σε µια εντελώς νέα µορφή και µε πολλά νεότερα ιστορικά στοιχεία. Όπως είναι γνωστό το έργο αυτό, το οποίο περιγράφει τη Μακεδονία του Α’ π.Χ. αι., βασίζεται σε ορισµένα µέρη του Ζ´ βιβλίου των Γεωγραφικών του αρχαίου συγγραφέα, καθώς και σε ορισµένες από τις βυζαντινές επιτοµές των χαµένων σήµερα τµηµάτων του ίδιου βιβλίου. Το έργο του Στράβωνα, µε τα µοναδικά ιστορικά στοιχεία που περιλαµβάνει, παίρνει µιαν ιδιαίτερη αξία στη σηµερινή κρίσιµη εποχή. Το βιβλίο πλουτίζεται µε έναν εµπεριστατωµένο υποµνηµατισµό του συγγραφέα. Το προλογίζει ο διακεκριµένος Βρετανός ιστορικός N. G. L. Hammond, ειδικός ερευνητής της αρχαίας Μακεδονίας. Πιστεύουµε πως η ριζικά ανανεωµένη επανέκδοσή του έρχεται, την κατάλληλη στιγµή, να πλουτίσει τη σχετική ελληνική βιβλιογραφία. Σηµειώνουµε επιπλέον ότι ο εκδοτικός µας οργανισµός, µε την ιδιαίτερη επίδοσή του στα ιστορικά έργα, έχει εκδώσει ήδη µια σειρά αναλόγων βιβλίων, όπως την τρίτοµη Ιστορία της Μακεδονίας, του Ν. G. L. Hammond, σε συνεργασία µε τον οίκο Oxford University Press, επίσης τα έργα Φίλιππος ο Μακεδών και Μέγας Αλέξανδρος, ένας ιδιοφυής του N. G. L. Hammond κ.ά. παρόµοια συγγράµµατα και µελέτες.
ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ
ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας, παρά τον ίδιο τίτλο µε ένα χρονικά προηγηθέν έργο, αποτελεί µια εντελώς νέα έκδοση, διάφορη ριζικά από την οµώνυµη πρώτη, διατηρώντας µόνο κάποια στοιχεία της παλαιότερης, όπως αυτά τα περί αρχαίων γεωγράφων και αρχαίας γεωγραφίας, την εργοβιογραφία του Στράβωνα, τη γλωσσική µεταφορά στη Νεοελληνική (ή ενδογλωσσική µετάφραση) του 7ου κεφαλαίου του Ζ’ βιβλίου των Γεωγραφικών, καθώς και ορισµένα κείµενα των Βυζαντινών συµπιλητών του γεωγράφου, που κάπως αναπληρώνουν τα χαµένα σήµερα µέρη του αρχαίου προτύπου. Στα πρόσθετα κείµενα της παρούσης έκδοσης που συνέταξε ο συγγραφέας περιλαµβάνονται ιστορικές περιγραφές των περιοχών της Κάτω ή Παρά θάλασσαν Μακεδονίας (επί παραδείγµατι, της Αµφαξίτιδας, της µεγάλης Μακεδονικής πεδιάδας, της Πιερίας, της Βοττιαίας, της Μυγδονίας, της Κρηστωνίας, της Αλµωπίας κ.ά., τµηµάτων της χώρας των Μακεδόνων, αλλά και των περιοχών που κατελάµβαναν τα φυλετικά κράτη της Άνω Μακεδονίας, όπως αυτά των Ορεστών, των Δευριόπων, των Ελιµιωτών, των Λυγκηστών, των Τυµφαίων, των Πελαγόνων, των Παραυαίων, των Ατιντανών, των Εορδών, των Εορδητών ή των Δεξάρων-Δασσαρητίων). Επιπλέον παρουσιάζονται το Χρονολόγιο του Μακεδονικού Βασιλείου, ανανεωµένο και συµπληρωµένο µε νεότερα δεδοµένα, τα επιµέρους φύλα των Μακεδόνων, όπως οι Αέροπες, οι Μακεδνοί, οι Μακέτες, οι Αργεάδες κ.ά., όµως και οι δύο δυναστικοί οίκοι που βασίλεψαν στη χώρα, αυτός των εντοπίων Αργεαδών, ο πρώτος, και ο επείσακτος των Ηρακλειδών, δηλαδή των Τηµενιδών του Πελοποννησιακού Άργους, ο δεύτερος, αλλά και οι διάδοχοί τους (οι Αντιγονίδες και ο οίκος του Αντιπάτρου).
Βέβαια και πάλι η νέα έκδοση στηρίζεται κατά βάση στα κείµενα του Στράβωνος, ωστόσο αντλεί πολλά και από άλλες πηγές, κυρίως από τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη. Ο πρώτος στα περί Μακεδονίας γραφόµενά του πιθανώς κατατοπίστηκε από τον Αλέξανδρο Α’ και το περιβάλλον του, ο δεύτερος υπήρξε βεβαιωµένα γνώριµος και φίλος του Αρχελάου, του οποίου την πολιτεία άλλωστε επαινεί θερµά. Επιπροσθέτως ο Θουκυδίδης σχετιζόταν µε τον χώρο ως απόγονος του βασιλιά των Σαπαίων Θρακών Ολόρου, γι’ αυτό, όπως γράφει και ο ίδιος, κατείχε µεταλλεία χρυσού στην Σκαπτή Ύλη. Ας µη λησµονούµε, σε κάθε περίπτωση, ότι οι µόνες αναφορές στους προ Αλεξάνδρου Α’ Μακεδόνες βασιλείς γίνονται από τους δύο εν λόγω σπουδαίους ιστορικούς. Εκτός αυτών ενδιαφέροντα είναι τα περί Μακεδονίας σωζόµενα αποσπάσµατα του Ελλανίκου, του Εφόρου, του Θεοπόµπου, αλλά και του Πλουτάρχου, παρότι ο Χαιρωνεύς υποκύπτει συχνά στις φήµες και τη σκανδαλολογία, γι’ αυτό παρατηρεί άλλωστε , αποτιµώντας ο ίδιος το έργο του, εµείς βιογραφίες γράφουµε όχι ιστορία. Ακόµη αξιοσηµείωτα είναι όσα αποσπάσµατα του Εκαταίου µάς διασώζει στα Εθνικά του ο Στέφανος Βυζάντιος ή ο σύγχρονος του Φιλίππου Β’ ψευδοΣκύλαξ και άλλοι ελάσσονες γεωγράφοι και ιστορικοί. Κοντολογίς ο συγγραφέας προσπάθησε να διαφωτίσει τον αναγνώστη του για το αρχαιότατο φύλο των Μακεδόνων, το αιολόφωνο και συγγενικό προς τους Μάγνητες, τους Δωριείς και πιθανότατα τους αρχαιότατους Αρκάδες, εντάσσοντάς το στο γενικό πλαίσιο των Ελληνικών φύλων. Βέβαια, τελικός κριτής του έργου του (κι αυτό το γνωρίζει καλά και ο ίδιος ο συγγραφέας) θα είναι πάντα ο επαρκής αναγνώστης.
8 ____________________________________________________ Η ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΣΤΡΑΒΩΝΑ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος του Ν. G. L. Hammond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 ΜΕΡΟΣ Α’ (ΑΡΧΑΙΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΟΙ) . . . . . . . 15 Μυθολογούντες γεωγράφοι και εθνογράφοι, 17. Γεωγραφία και µύθοι, 19. Οι πρώτοι γεωγράφοι, 20. Περίπλοι και γεωγράφοι, 21. ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΤΡΑΒΩΝΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Η οικογένειά του, 25. Τα γραφόµενα του ιδίου, 26. Παιδεία και γνώριµοί του, 27. Οι χώρες που γνώρισε και οι πηγές του, 29. Το έργο του, 32. Περιλήψεις των “Γεωγραφικών” κατά βιβλίο, 33. Χρονολόγιο του Στράβωνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 ΜΕΡΟΣ Β’ (Η ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΣΤΡΑΒΩΝΑ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Χρονολόγιο του Μακεδονικού Βασιλείου . . . . . . . . . . . . . . . . ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, Η ΧΩΡΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η Μακεδονία του Ηροδότου, 67. Η πανίδα της χώρας κατά τον Παυσανία, 70. Θήρα και θηρευτές, 71. ΚΑΤΩ Ή ΠΑΡΑ ΘΑΛΑΣΣΑΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΠΙΕΡΙΑ, 76. Οι Αργεάδες, 77. Το Δίον και η γύρω περιοχή, 77. Πύδνα, Μεθώνη, Άλωρος, 78. Η γη του Ορφέα, 78. Η επέκταση της Μακεδονίας, 79. Η ΜΕΓΑΛΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΠΕΔΙΑΔΑ, 80. Οι ποταµοί του χώρου, 80. Βοττιαία και Ηµαθία, 82. Η Λυδία λίµνη, 82. Τα βουνά, 83. Πόλεις της πεδιάδας, 84. ΚΡΗΣΤΩΝΙΑ, 86. ΜΥΓΔΟΝΙΑ, 86. ΚΡΟΥΣΙΔΑ, 88. ΑΝΘΕΜΟΥΣ, 89. ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ, 90. ΒΙΣΑΛΤΙΑ, 91. Πόλεις δυτικώς του Στρυµόνα, 92.
41 43 67 73
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
______________________________________________________________________________________________
Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΑΜΦΙΠΟΛΕΩΣ, 92. Ηδωνίδα, 93. Σιντοί και
Δόβηρος, 94. Τα γραφόµενα του Στράβωνος, 95. Η Κερκινίτις, 95. Οι Εννέα οδοί, 96. Η εκστρατεία του Σιτάλκη, 96. Οι τύχες της Αµφίπολης, 97. ΑΝΩ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΟΡΕΣΤΙΣ, 99. ΛΥΓΚΟΣ, 101. ΠΕΛΑΓΟΝΙΑ, 102. Αργεσταίων η πόλις, 102. Μύθοι και Πελαγόνες, 103. ΔΕΡΡΙΟΠΟΣ, 103. ΤΥΜΦΑΙΟΙ, 104. ΕΛΙΜΙΩΤΙΣ, 105. ΕΟΡΔΑΙΑ, 107. ΟΙ ΕΟΡΔΗΤΑΙ, 108. ΔΑΣΣΑΡΗΤΙΣ ΚΑΙ ΑΤΙΝΤΑΝΙΑ, 109. Η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τα λεγόµενα του Στράβωνος, 110. Η περιοχή των Σερρών, 111. Πού βρισκόταν το Δάτον; 111. Σίρις και Σιριοπαίονες, 112. Σκοτούσα, 112. Αµφίπολις, 112. Οι άλλες πόλεις του χώρου, 113. Η Πιερίδα του Παγγαίου, 114. Νεάπολις, 114. Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΘΡΑΚΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κρηνίδες, 115. Οι Φίλιπποι, 115. Άβδηρα και Δίκαια, 116. Οι πόλεις των Κικόνων, 117. ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η οδός των Τεύκρων και των Μυσών, 118. Η οδός του Ξέρξη, 119. Η οδός του Σιτάλκη, 120. Οι δρόµοι του Αρχελάου και του Φιλίππου, 121. Η Εγνατία οδός, 122. ΟΙ ΜΑΚΕΔΟΝΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Άλλα φυλετικά ονόµατα, 127. Τα Τρωικά, 129. Οι Τηµενίδες, 131. Φύλα των Μακεδόνων, 134. Η γλώσσα των Μακεδόνων, 136. ΓΕΙΤΟΝΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Δάρδανοι/Δαρδανιάτες των Σκούπων, 141. Οι Θράκες γείτονες, 142. Η επέκταση του Μακεδονικού κράτους, 143.
9
99
110
115 118 125 140
10
__________________________________________________
Η ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΣΤΡΑΒΩΝΑ
ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Ο ύπαρχος των Μακεδόνων, 146. Η Δικαιοσύνη, 147. Οι συνεδρίες του Κοινού των Μακεδόνων, 147. Οι εταίροι του βασιλιά, 148. Ο στρατός επί Φιλίππου και Αλεξάνδρου, 149. ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Επισκέπτες ποιητές και άλλοι, 151. Τα Μακεδονικά συµπόσια, 152. Μακεδόνες ποιητές και συγγραφείς, 154. ΑΓΩΝΕΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΜΑΤΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Αγώνες, 156. Τα Ολύµπια και οι Ολυµπιονίκες, 157. Βελιστίχη και Θεαγένης, 159. Μακεδόνες γλύπτες, 161. ΘΕΟΙ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Βασιλείς και ιεροσύνη, 163. Γιορτές και πανηγύρεις, 164. Η λατρεία των Μουσών, 166. Ο Ορφέας και η λατρεία του, 167. Διονυσιακές τελετές, 170. Ψευδοµάντεις και απατεώνες άλλοι, 170. Βάκχες και Μαινάδες, 173. Η ΕΝ ΓΕΝΕΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . 176 Τα πρώτα µεταλλεία, 178. Γεωργικές καλλιέργειες, 179. Η οικονοµία της Μακεδονίας επί Φιλίππου Β’ (Η γεωργία, Η κτηνοτροφία, Ορυχεία και µεταλλεία), 181. Η οινοποιία στην αρχαία Μακεδονία, 185. Τα πλούτη της Μακεδονίας, 187. ΦΤΩΧΟΙ ΚΑΙ ΠΛΟΥΣΙΟΙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Το συµπόσιο του Καράνου, 190. Ένα διαφορετικό δείπνο, 195. Οι Περσίδες του Μεγάλου Αλεξάνδρου, 197. Η δίαιτα των φτωχών, 197. ΜΕΡΟΣ Γ’ ΣΤΡΑΒΩΝΟΣ Ζ´ ΒΙΒΛΙΟΝ (Ζ´ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ) . . . . . . . . . . . . . 201 ΕΠΙΤΟΜΑΙ (ΤΟΥ Ζ´ ΒΙΒΛΙΟΥ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 Σηµειώσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ευρετήριο κύριων ονοµάτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τηµενίδες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Εικόνες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
235 317 330 332 337
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ N. G. L. HAMMOND
Ο Ησίοδος, γράφοντας περί το 700 π.Χ., αναφέρει ότι η θυγατέρα του Δευκαλίωνα Θυία γέννησε στον Δία δύο γιους, τον Μάγνητα και τον Μακεδόνα, που κατοικούσαν γύρω στην Πιερία και τον Όλυµπο. Η αναφορά του είναι σηµαντική για δύο λόγους: (1) Ο Ησίοδος επίσης αναφέρει πως ο γιος του Δευκαλίωνα απόχτησε τρεις γιους (τον Δώρο, τον Ξούθο και τον Αίολο), οι οποίοι υπήρξαν οι πρόγονοι των ελληνοφώνων· αυτών που χρησιµοποιούσαν τις διαλέκτους Ιωνική, Δωρική και Αιολική. Απ’ όλα τούτα τεκµαίρεται ότι οι πρωτο-ξάδελφοί τους Μάγνης και Μακεδών ήταν πρόγονοι ελληνοφώνων, που χρησιµοποιούσαν τη δική τους διάλεκτο (ή διαλέκτους). Οι γενεαλογίες που µας παραδίδει ο Ησίοδος έγιναν αποδεκτές ως έγκυρες από τον Ηρόδοτο. Ένας κατοπινός ιστορικός, ο Ελλάνικος, στα τέλη του Ε´ π.Χ. αι., συνέδεε τη µακεδονική διάλεκτο προς την αιολική, κάνοντας τον Μακεδόνα γιο του Αιόλου. (2) Η πρωιµότατη εγκατάσταση των Μακεδόνων στην Πιερία επιβεβαιώνεται από τον Ηρόδοτο, ο οποίος ονοµάζει Μακεδονίδα γη την Πιερία, καθώς και από τον Θουκυδίδη που καταγράφοντας την προοδευτική επέκταση των Μακεδόνων αναφέρει ότι η εν λόγω προέκταση άρχισε από τις ακτές της Πιερίας και το παράκτιο πεδίο, που βρίσκεται χαµηλότερα από τη Βέροια, ήτοι από τη γενική περιφέρεια του ορεινού όγκου του Ολύµπου. Κατά τη Μακεδονική παράδοση, ήταν ο βασιλιάς Περδίκας εκείνος που ίδρυσε την πρώτη πόλη των Μακεδόνων. Οδηγήθηκε σ’ αυτό από µια αίγα –η οποία πρόβαλε από την οµίχλη– και είδε έξαφνα χιονόλευκες αίγες ν’ απλώνονται στον ήλιο. Εκεί, στο ίδιο αυτό πλάτωµα, ίδρυσε ο Περδίκκας την πόλη του και την ονόµασε από κείνες τις αίγες Αιγές. Ένα από τα συµπεράσµατα
12
__________________________________________________
Η ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΣΤΡΑΒΩΝΑ
των ανασκαφών του καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικου ήταν η επιβεβαίωση ότι οι Αιγές βρίσκονταν στη θέση της Βεργίνας. Έτσι εύκολα συµπεραίνεται πως το βουνό που κατέβηκε ο Περδίκκας τότε ήταν τα Πιέρια, κι αυτό για µας αποτελεί µια τελική επιβεβαίωση ότι οι πρώτοι Μακεδόνες όντως κατάγονταν από την Πιερία. Όταν αργότερα πραγµατοποίησαν τις πρώιµες κατακτήσεις τους βορείως, προς την Κοζάνη, και ανατολικά, προς τον Αξιό ποταµό, εκδίωξαν τους παλαιότερους κατοίκους εκείνων των περιοχών. Στα 385 π.Χ., ο Φίλιππος συµπεριέλαβε στο βασίλειο και τον στρατό του τους ελληνόφωνους λαούς της Δυτικής Μακεδονίας, που συγγένευαν προς τους Μολοσσούς της Ηπείρου, σύµφωνα µε τον Εκαταίο, έναν παλαιότερο ιστορικό. Παράλληλα, ο ίδιος βασιλιάς δεν ενσωµάτωσε στον στρατό του –αλλά µόνο στο βασίλειό του– τους µη ελληνόφωνους λαούς της κοιλάδας του άνω Αξιού (τους Παίονες) και της Ανατολικής Μακεδονίας (τους Βισάλτες, τους Θράκες, τους Οδόµαντες κ.ά.) και τους ελληνόφωνους κατοίκους της Χαλκιδικής χερσονήσου. Η εξουσία του Μακεδόνα βασιλιά και το µεγάλο πολυφυλετικό του βασίλειο ήταν εντελώς διαφορετικά από τις δηµοκρατικές και φυλετικά οµογενείς µικρές πόλεις-κράτη των περισσοτέρων Ελλήνων της περιόδου, οι οποίες περηφανεύονταν για την αυτεξουσιότητα και την ανεξαρτησία τους, που συνήθως βασίζονταν στις αρχές του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Ο Ισοκράτης και ο Αριστοτέλης θεωρούσαν οπισθοδροµικούς τους Μακεδόνες, και εχθρικοί προς αυτούς πολιτικοί αποκαλούσαν τον Φίλιππο και τους Μακεδόνες του βαρβάρους. Αλλά ποτέ δεν αµφισβητήθηκε η ελληνικότητα της γλώσσας των Μακεδόνων. Αναφερόµενος σε ένα συνέδριο Λακεδαιµονίων και άλλων Ελλήνων, το 371 π.Χ., ο Αισχίνης συµπεριελάµβανε και στους τελευταίους τον Αµύντα, πατέρα του Φιλίππου, ο εκπρόσωπος του οποίου έλαβε µέρος στην ψηφοφορία αντιπροσωπεύοντας τη Μακεδονία. Η ελληνικότητα των ονοµάτων των Μακεδόνων,
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
____________________________________________________________________________________________________
13
εξάλλου, αυτών που ζούσαν στις Αιγές εκείνη την περίοδο, όπως αυτή επιβεβαιώνεται από τις στήλες που εντόπισε στις ανασκαφές του ο καθηγητής Μανόλης Ανδρόνικος, δεν αφήνει καµία αµφιβολία ότι οι Μακεδόνες τότε, όπως και τους προηγούµενους αιώνες, ήταν ελληνόφωνοι. Όταν ο Αλέξανδρος κυρίευσε την Ανατολή και ίδρυσε το βασίλειό του στην Ασία, διέδωσε τη χρήση της Ελληνικής γλώσσας και τον Ελληνιστικό πολιτισµό, έναν συνδυασµό του Μακεδονικού πολιτισµού και του πολιτισµού της πόλης-κράτους. Το βασίλειο της Μακεδονίας γνώρισε µικρές γεωγραφικές αλλαγές ως τη ρωµαϊκή κατάκτηση. Τότε διαιρέθηκε σε τέσσερις αυτοκυβερνώµενες πολιτείες υπό την κυριαρχία της Ρώµης (µερίδες). Ο αυτόχθων πληθυσµός των εν λόγω τεσσάρων πολιτειών διέφερε: (1) Στην Ανατολική Μακεδονία, της οποίας η Αµφίπολη ήταν η πρωτεύουσα, τον πληθυσµό αποτελούσαν κυρίως Θράκες, ενώ στη Βορειοανατολική Μακεδονία, ανατολικά εν σχέσει µε τον άνω ρου του Αξιού, οι κάτοικοι ήταν κυρίως Παίονες. (2) Στον νότο, τον πληθυσµό της περιοχής ανατολικά, εν σχέσει προς τον κάτω ρου του Αξιού, συµπεριλαµβανοµένων και των κατοίκων της Χαλκιδικής χερσονήσου, απάρτιζαν κυρίως Έλληνες. Πρωτεύουσα αυτής της πολιτείας/µερίδας ήταν η Θεσσαλονίκη. (3) Η τρίτη πολιτεία ήταν αυτή που κατελάµβανε τα εδάφη του βασιλείου των Μακεδόνων πριν από τον Φίλιππο και κυριότερες πόλεις της ήταν η Πέλλα, η Έδεσσα και η Βέροια. (4) Την τέταρτη πολιτεία –τον πληθυσµό της– συνέθεταν οι ελληνόφωνοι πληθυσµοί της Δυτικής Μακεδονίας, από την Αιανή ως τον Πρίλαπο, και η πρωτεύουσά της βρισκόταν στο βόρειο τµήµα της. Το 148 π.Χ. η Ρώµη συνένωσε τις τέσσερες πολιτείες/µερίδες σε µία επαρχία υπό την άµεση εποπτεία της. Αυτές ήταν οι περιστάσεις και η µορφή της Μακεδονίας, όταν ο Στράβων έγραψε τα Γεωγραφικά του.
ΜΕΡΟΣ Α’
ΑΡΧΑΙΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΟΙ
Μυθολογούντες γεωγράφοι και εθνογράφοι
Οι αρχές της γεωγραφίας –στην πρώτη µορφή της, την εµπειρική– ταυτίζονται µε το έπος, τουλάχιστον αυτό που γνωρίζουµε στην ωριµότητά του. Ονόµατα τόπων και λαών, π.χ., αναφέρει πολλά ο Όµηρος,1 η γεωγραφία του οποίου είναι εν γένει ακριβής, σε ό,τι αφορά τουλάχιστον την Ἰλιάδα (η Ὀδύσσεια συνιστά µιαν ιδιαίτερη περίπτωση). Το ίδιο µπορούµε να υποστηρίξουµε βέβαια και για τον Ησίοδο.2 Στον χώρο της φανταστικής εθνογραφίας και γεωγραφίας κινήθηκαν πολλοί πρώιµοι εποποιοί, καθώς και ο Όµηρος ως ποιητής της Οδύσσειας, ακολουθώντας µια τάση που δεν έλειψε ποτέ, την υπερβολή· διηγήσεις µη πιθανές, µυθώδεις τόποι, τέρατα, ανυπέρβλητες δυσκολίες στην προσπέλαση χώρων κ.ο.κ. Μια τέτοια περίπτωση συγγραφέως, ολωσδιόλου αντιπροσωπευτική, συνιστά ο Αριστέας ο Προκοννήσιος τον Ζ´ π.Χ. αιώνα, για το έργο του οποίου, τα Αριµάσπεια, έχουµε επαρκείς πληροφορίες. Κατά τον Ηρόδοτο,
ο Αριστέας, ο γιος του Καϋστροβίου, από την Προκόννησο, λέει σ’ ένα επικό ποίηµά του ότι έφτασε στη γη των Ισσηδόνων, εµπνευσµένος από τον Φοίβο, και πως ψηλότερα από τους Ισσηδόνες κατοικούσαν οι Αριµασποί, άνθρωποι µονόφθαλµοι, και πέρα απ’ αυτούς ζούσαν οι γρύπες που φυλάγουν το χρυσάφι, κι εντέλει έπειτα απ’ αυτούς ήταν οι Υπερβόρειοι, η γη των οποίων φθάνει ως την θάλασσα. Ιστορεί ακόµη ότι όλοι τούτοι οι λαοί, εκτός από τους Υπερβόρειους, ενεργούν επιδροµές εναντίον των γειτόνων τους –και πρώτοι αυτό το άρχισαν οι Αριµασποί, που έδιωξαν από τη χώρα τους τους Ισσηδόνες, οι Ισσηδόνες στη συνέχεια εκδίωξαν τους Σκύθες, και οι Κιµµέριοι, που κατοικούν στα παράκτια µέρη της νό-
18
__________________________________________________
Η ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΣΤΡΑΒΩΝΑ
τιας θάλασσας, πιεζόµενοι από τους Σκύθες εγκατέλειψαν τη χώρα τους... Και από πού λοιπόν ήταν ο Αριστέας, που έγραψε σ’ ένα του ποίηµα αυτά, έχει ειπωθεί. Τώρα θα µιλήσω για όσα άκουσα να λένε γι’ αυτόν στην Προκόννησο και την Κύζικο. Γιατί λένε πως ο Αριστέας, ο οποίος στην καταγωγή δεν ήταν κατώτερος από κανέναν άλλον από τους συµπολίτες του, µπήκε σ’ ένα εργαστήριο λεύκανσης υφασµάτων κι εκεί πέθανε, και ο ιδιοκτήτης του εργαστηρίου το έκλεισε και το σφάλιξε κι έφυγε ν’ αναγγείλει στους συγγενείς του νεκρού την είδηση. Σκορπίστηκε λοιπόν σ’ ολόκληρη την πόλη ο λόγος πως πέθανε ο Αριστέας, και κάποιος Κυζικηνός που είχε έλθει από την Αρτάκη έλεγε ότι είχε συναντήσει τον Αριστέα ο οποίος βάδιζε τον δρόµο που πήγαινε στην Αρτάκη και συζήτησε µαζί του. Κι ενώ αυτός αµφισβητούσε όλα όσα έγιναν, οι συγγενείς του Αριστέα πήγαν στο εργαστήριο µε τα απαραίτητα για να σηκώσουν τον νεκρό. Όταν όµως ανοίχθηκε το οίκηµα του εργαστηρίου, δε βρήκαν τον Αριστέα ούτε ζωντανό ούτε νεκρό. Έπειτα από εφτά χρόνια πάντως εκείνος φανερώθηκε στην Προκόννησο και σύνταξε το έπος αυτό που τώρα από τους Έλληνες Αριµάσπεια ονοµάζεται κι αφού το έγραψε εξαφανίστηκε για δεύτερη φορά. Οι κάτοικοι τούτων των πόλεων, λοιπόν, αυτά ισχυρίζονται. Εγώ όµως ξέρω ότι συνέβησαν τα εξής στους κατοίκους του Μεταποντίου της Ιταλίας, µετά τη δεύτερη εξαφάνιση του Αριστέα, έπειτα από διακόσια χρόνια, όπως υπολογίζω συγκρίνοντας τα συµβάντα στην Προκόννησο και το Μεταπόντιο. Οι Μεταποντίνοι λένε ότι ο ίδιος ο Αριστέας φανερώθηκε στη χώρα τους και τους παράγγειλε να ιδρύσουν βωµό του Απόλλωνα και του Αριστέα του Προκοννησίου... Κι αυτός που τα είπε αυτά εξαφανίστηκε. Οι Μεταποντίνοι λένε ότι έστειλαν στους Δελφούς απεσταλµένους να ρωτήσουν τον θεό ποιου ανθρώπου ήταν το φάντασµα εκείνο. Και η Πυθία τούς συµβούλεψε να κάνουν ό,τι τους παράγγειλε το φάντασµα του ανθρώπου εκείνου, κι αν το υπάκουαν, θα ωφελούνταν. Εκείνοι δέχτηκαν να πράξουν αυτά που τους παρήγγειλε η Πυθία. Και τώρα ορθώνεται ανδριάντας µε τ’ όνοµα του Αριστέα κοντά στο άγαλµα του Απόλλωνα, γύρω από τον οποίο υπάρχουν δάφνες. Και το άγαλµα αυτό βρίσκεται στην αγορά των Μεταποντίνων. Για τον Αριστέα
ΑΡΧΑΙΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΟΙ
______________________________________________________________
19
λοιπόν φτάνουν όσα λέχθηκαν. Πέρα από τη χώρα όµως, για την οποία αρχίσαµε να µιλάµε, κανείς δεν ξέρει ακριβώς τι βρίσκεται, γιατί δεν µπόρεσα να πληροφορηθώ κάτι γι’ αυτήν από κανέναν αυτόπτη επισκέπτη που να την ξέρει. Και ο ίδιος ο Αριστέας που ήδη ανέφερα πριν από λίγο, δεν λέει στα ποιήµατά του ότι προχώρησε πέρα από τους Ισσηδόνες. Για τις χώρες που βρίσκονται ψηλότερα απ’ αυτούς, µίλησε µόνο απ’ όσα άκουσε, λέγοντας ότι του τα είπαν οι Ισσηδόνες (βιβλίο Δ‘ 13-16).
Σταθήκαµε περισσότερο ίσως απ’ όσο έπρεπε στον µυθοποιό και µυθολόγο Αριστέα, γιατί ο εν λόγω συγγραφέας απασχόλησε επί αιώνες διάφορους µελετητές και µη µε τα γραφόµενά του.3 Ακόµη και τον Α´ µ.Χ. αι. ο Αίλιος Αριστείδης4 (για παράδειγµα) αναρωτιόταν, αν υπήρξαν πράγµατι Ισσηδόνες και Αριµασποί, Σκιάποδες και Στεγανόποδες5 ή Υπερβόρειοι. Γεωγραφία και µύθοι
Το ενδιαφέρον για λαούς παράξενους µε ήθη και έθιµα διαφορετικά έως παράδοξα δεν κορέστηκε ποτέ, βέβαια. Την τροφοδοσία του ανέλαβαν πολλοί κατά καιρούς, ως και ποικίλοι σοβαροί ή σοβαροφανείς, οι οποίοι συχνά µυθοποίησαν ακόµη και συγκεκριµένες πρακτικές, όπως για παράδειγµα τον τρόπο συλλογής των ψηγµάτων χρυσού από τους ποταµούς του Καυκάσου6. Η µυθοποιία δεν απάλλαξε τη γεωγραφία από την παρουσία της ούτε και στους κατοπινούς χρόνους, όταν την εµπειρική γεωγραφία των εποποιών διαδέχτηκε η περιγραφική γεωγραφία των πεζογράφων. Ας µην είναι τώρα πλέον ο ορίζοντας τόσο περιορισµένος και την περιέργεια ας υποκατέστησε η συστηµατικότερη αναζήτηση της γνώσης, τα τυχαία εµπορικά ταξίδια, ο σκοπούµενος αποικισµός. Η γεωγραφία κι αυτή την περίοδο συχνά αναµειγνύεται µε απόπειρες συγγραφής της ιστορίας πόλεων και χωρών, και τα µέσα της είναι συνήθως ισχνά· ο πεζός, ο κατά λογάδην τρόπος, προχωρεί σκοντάφτοντας (αρχικά), και
20
__________________________________________________
Η ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΣΤΡΑΒΩΝΑ
βέβαια από τον Εκαταίο ως τον Θουκυδίδη διαγράφεται µια πορεία σηµαντικά ανοδική, η πορεία από τη λογοποιία ως τη συγγραφή. Ο Αναξίµανδρος είναι ο πρώτος συντάκτης γεωγραφικού χάρτη. Σύµφωνα µε τον Στράβωνα (Α´ 7),
λέει ο Ερατοσθένης ότι αξιόλογοι και έµπειροι στη φιλοσοφία δύο ήταν, ο Αναξίµανδρος, µαθητής και συµπολίτης του Θαλή, και ο Εκαταίος ο Μιλήσιος. Ο µεν πρώτος εξέδωσε γεωγραφικό χάρτη, ο δε άφησε σύγγραµµα το οποίο πιστοποιεί ότι ο χάρτης ήταν του Αναξίµανδρου όπως συµπέρανε εκείνος από τα άλλα συγγράµµατά του.
Οι πρώτοι γεωγράφοι
Ο Εκαταίος επίσης συντάσσει µια Γης Περίοδον (χάρτη), την οποία συνόδευαν, µε τον τίτλο Περιήγησις,7 σχόλια και περιγραφές τόπων του τότε γνωστού κόσµου σε δύο βιβλία. Ο Σκύλαξ ο Καρυανδεύς (πατρίδα του ήταν η πόλη Καρύανδα) µε εντολή του Δαρείου Α´ πραγµατοποιεί στα τέλη του ΣΤ´ π.Χ. αι. έναν περίπλουν από την Αραβική θάλασσα ως την Ινδία, µετά την ολοκλήρωση του οποίου συντάσσει µια περιγραφή των όσων είδε µε ανάλογο τίτλο. Δεν πρέπει να συγχέεται µε τον ψευδοΣκύλακα, συµπιλητή του Δ´ π.Χ. αι., το έργο του οποίου σχετίζεται µε την ακτογραφία της Μεσογείου, το περισσότερο. Στην ίδια, περίπου, εποχή ανάγεται και άλλος περίπλους, ορισµένα στοιχεία του οποίου διασώζει εντάσσοντάς τα στο έργο του Ora maritima ο πολύ υστερότερος Αβιηνός, µ.Χ. Λατίνος στιχοπλόκος. Ο άγνωστος συγγραφέας αυτού του περίπλου θα πρέπει να ήταν Έλληνας της Δυτικής Μεσογείου, καταγόµενος από κάποια παράκτια πόλη, και περιέγραψε τα παράλια της Ταρτησού, τις συνεχόµενες προς αυτά ακτές της Ιβηρίας (Ισπανίας) και τις γαλατικές θάλασσες της Μεσογείου. Κοντά τότε ο Ευθυµένης ο Μασσαλιώτης8 περιέρχεται τις
ΑΡΧΑΙΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΟΙ
______________________________________________________________
21
ακτές της Δυτικής Αφρικής και συντάσσει έναν επίσης απολεσθέντα περίπλουν. Περίπλοι και γεωγράφοι
Τον Δ´ π.Χ. αι., οι κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου προωθούν, όπως είναι φυσικό, τη γεωγραφία. Ο Νέαρχος, ναύαρχος του Μακεδόνα κατακτητή, επιχειρεί πάλι το τόλµηµα του Σκύλακα, ταξιδεύοντας από τον Ινδό ποταµό ως την Αραβική θάλασσα. Ο Μεσσήνιος Δικαίαρχος, ακολουθώντας τα αριστοτελικά πρότυπα, έγραψε κι αυτός Γῆς περίοδον, ενώ στη Δυτική Μεσόγειο ένας άλλος Έλληνας, ο Πυθέας ο Μασσαλιώτης, ταξίδεψε ξανά έξω από τις Ηράκλειες Στήλες, προς τον βορρά, στο άγνωστο τότε τµήµα της Βορειοδυτικής Ευρώπης. Το έργο του Περὶ ὠκεανοῦ και τα γραφόµενά του τα σχετικά µε τη Θούλη δηµιούργησαν δικαιολογηµένα κατάπληξη στους συγχρόνους του, όπως και στους κατοπινούς, που µάταια προσπάθησαν να ταυτίσουν τη Θούλη πότε µε τη Σκανδιναβία (τη Νορβηγία ή τη Σουηδία), πότε µε την Ισλανδία ή τις Ορκάδες. Θα έπρεπε να περάσουν σχεδόν χίλια χρόνια για να προσεγγίσει πάλι εκείνες τις θάλασσες Ευρωπαίος (ο Όθερ, ο άνθρωπος που ανακάλυψε τη Λευκή θάλασσα). Η εξερεύνηση τότε ήρθε να πάρει τη θέση του εµπορίου, του αποικισµού και της περιέργειας, µεταπλάθοντας τη γεωγραφία προς το επιστηµονικότερο. Ο Ερατοσθένης, ο ιδρυτής της µαθηµατικής γεωγραφίας (γεννήθ. το 300 ή το 290 π.Χ.), τόλµησε να υπολογίσει τη διάµετρο της γης, εκθέτοντας τη µέθοδό του σε ένα πόνηµα, το Περὶ ἀναµετρήσεως τῆς γῆς. Τα βήµατά του ακολούθησαν πολλοί (παραθέτουµε τα ονόµατά τους χύδην): ο Αλέξανδρος ο Πολυΐστωρ (Α´ π.Χ. αι.), που δοκίµασε να γνωρίσει στους Ρωµαίους τον κόσµο της ανατολής µε µια πληθώρα συγγραµµάτων, ο Αρτεµίδωρος ο Εφέσιος (Β´ π.Χ. αι.), ο Πολέµων από το Ίλιο (Β´ π.Χ. αι.), ο Δηµήτριος ο Σκήψιος (Β´ π.Χ. αι.), ο
22
__________________________________________________
Η ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΣΤΡΑΒΩΝΑ
ανώνυµος συγγραφέας του Περίπλου τῆς Ἐρυθρᾶς θαλάσσης, ο Ίππαρχος ο Νικαεύς και ορισµένοι άλλοι µ.Χ. γεωγράφοι (Διονύσιος ο Περιηγητής, Αρριανός, Πτολεµαίος, ο συγγραφέας της Γεωγραφικῆς ὑφηγήσεως σε οχτώ βιβλία, ο Διονύσιος ο Βυζάντιος που συνέγραψε Ἀνάπλουν Βοσπόρου κ.ά.). Η αρχαία γεωγραφία τελείωσε µε έναν θρίαµβο σχεδόν· όπως σηµειώνει ενδεικτικά ο Στράβων κατόρθωσε να γνωρίσει στον άνθρωπο της ορισµένης εποχής και του ορισµένου πολιτισµού τον κόσµο του·
διότι ο Αλέξανδρος µας φανέρωσε πολλά άγνωστα µέρη της Ασίας και τα Βόρεια τµήµατα της Ευρώπης όλα ως τον Δούναβη. Οι Ρωµαίοι τα δυτικά µέρη της Ευρώπης ως τον Έλβα ποταµό, αυτόν που διαιρεί σε δύο τµήµατα τη Γερµανία, καθώς και τα πέρα από τον Δούναβη µέρη ως τον Δνείστερο ποταµό. Τα πιο πέρα απ’ αυτά ως τη χώρα των Μαιωτών και την παράλια περιοχή που τελειώνει στη χώρα των Κόλχων µάς τα γνώρισε ο Μιθριδάτης ο αποκαλούµενος Ευπάτορας και οι στρατηγοί του. Οι Παρθυαίοι µάς έµαθαν τους τόπους γύρω από την Υρκανία και τη Βακτριανή και µας έκαναν πιο γνώριµους τους Σκύθες, οι οποίοι ζουν πέρα απ’ αυτά τα µέρη και που οι παλιότεροι λιγότερο τους γνώριζαν. Έτσι µπορούµε να δηλώσουµε πως έχουµε να πούµε κάτι περισσότερο από τους παλιότερους.
ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΤΡΑΒΩΝΑ
Ελάχιστα γνωρίζουµε για τη ζωή του Στράβωνα από άλλους συγγραφείς. Οι γνώσεις µας γι’ αυτόν περιορίζονται σχεδόν σε όσα ο ίδιος αναφέρει για τον εαυτό του. Έτσι, στο IB´ βιβλίο των Γεωγραφικών του, γράφοντας για την Αµάσεια, σε µια περίπτωση, λέει: Η πόλη µου κείτεται σ’ ένα βαθύ και µεγάλο φαράγγι, από το οποίο περνάει ο Ίρις1 ποταµός.
Προσδιορίζοντας την εποχή του επιπλέον γράφει για την περιοχή της Τραπεζούντας και της Φαρνακίας πως τους τόπους αυτούς
...τους κατέχει η Πυθοδωρίς2, γυναίκα σοφή και ισχυρή, που µπορεί να διοικεί ένα κράτος. Και αυτή είναι κόρη του Πυθοδώρου από τις Τράλλεις, παντρεύτηκε κάποτε τον Πολέµωνα3 και βασίλεψε µαζί του... ύστερα, όταν εκείνος σκοτώθηκε στη χώρα των Ασπουργιανών4, τον διαδέχτηκε στην εξουσία... Από τους γιους της Πυθοδωρίδας ο ένας ως ιδιώτης βοηθούσε τη µητέρα του στη διοίκηση του κράτους. Ο άλλος πρόσφατα έγινε βασιλιάς της Μ. Αρµενίας. Εκείνη παντρεύτηκε τον Αρχέλαο... και τώρα είναι χήρα.
Εξάλλου, µνηµονεύοντας διάφορα ιστορικά γεγονότα ή πρόσωπα, χρησιµοποιεί ορισµένες εκφράσεις, όπως µικρὸν πρὸ ἡµῶν, ἐφ’ ἡµῶν ἡ καθ’ ἡµᾶς, προσδιορίζοντας έτσι και τον εαυτό του χρονικά. Στο ΙΔ´ βιβλίο του (676, 18) λέει για παράδειγµα· κατά τις ηµέρες µας, έγινε κυρίαρχος όλων αυτών ένας άξιος λόγου άνθρωπος, που πήρε από τους Ρωµαίους εξαιτίας της ανδραγαθίας του και τον τίτλο του βασιλιά, ο Ταρκονδίµοτος (η αναφορά αυτή µάς πηγαίνει στο 63 π.Χ.). Στο ΙΗ´ βιβλίο του,5 τον παλιότερο καιρό αυτή ήταν η διάταξη
24
__________________________________________________
Η ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΣΤΡΑΒΩΝΑ
της χώρας. Στις ηµέρες µας όµως διαιρέθηκε η χώρα σε τρεις τετραρχίες, ύστερα την κυβέρνησαν δύο διοικητές κι έπειτα ένας, ο Δηιόταρος (κι αυτή η αναφορά µάς πηγαίνει στο 64 ή το 63 π.Χ., όταν ο Γαλάτης Δηιόταρος6 ο πρεσβύτερος, µετά την ίδρυση της «συγκλητικής» επαρχίας της Βιθυνίας και Πόντου, πήρε ένα µεγάλο µέρος του βασιλείου του Μιθριδάτη ΣΤ´ από τον Ποµπήιο, να το κυβερνήσει ως βασιλιάς). Στο ΙΣΤ´ βιβλίο των Γεωγραφικών,7 η περιοχή των Ασκαλωνιτών παράγει άφθονα κρεµµύδια. Η Ασκάλωνα δεν είναι πόλη, αλλά πόλισµα µικρό. Απ’ αυτήν καταγόταν ο Αντίοχος ο φιλόσοφος, ο οποίος έζησε λίγα χρόνια πριν από µένα (κι αυτή η αναφορά µάς οδηγεί στα 68 ή στα 67 π.Χ., αφού ο Κικέρωνας µας βεβαιώνει ότι ο Αντίοχος ο Ασκαλωνίτης πέθανε τότε). Αυτά και άλλα σηµεία των Γεωγραφικών µάς κάνουν να συµπεράνουµε ότι ο Στράβωνας γεννήθηκε περί το 67 το αργότερο ή το ενωρίτερο το 63 π.Χ. Δεν γνωρίζουµε αν το όνοµά του, που σηµαίνει αλλήθωρος, δηλώνοντας αυτόν που πάσχει από στραβισµό, είναι παρανόµι ή αν ο γεωγράφος ανέκαθεν ονοµαζόταν έτσι. Στην περίπτωση του Πλάτωνα το παρανόµι αντικατέστησε σε τέτοιο βαθµό το πραγµατικό όνοµα (Αριστοκλής λεγόταν ο φιλόσοφος), ώστε κανείς να µην θυµάται το τελευταίο. Το ίδιο συνέβη και µε τον Πορφύριο, το πραγµατικό όνοµα του οποίου ήταν Μάλχος. Στην περίπτωση του γεωγράφου, ορισµένοι υποθέτουν, µάλλον αβάσιµα, ότι του δόθηκε αυτό το όνοµα, επειδή έτσι λεγόταν και ο πατέρας του Ποµπηίου, ο Γναίος Ποµπήιος Στράβων. Ένα άλλο πρόβληµα, αξεδιάλυτο ως τώρα, αποτελεί η αναφορά από τον Κικέρωνα ενός Σερβιλίου Στράβωνα, ο οποίος το 51 π.Χ. πρέπει να ήταν δώδεκα ετών. Πολλοί τον δέχονται ως συγγενή του γεωγράφου, αλλά αυτό δεν είναι βεβαιωµένο. Ο ίδιος ο συγγραφέας πάντως, ενώ αναφέρει σε πολλές περιπτώσεις την οικογένεια της µητέρας του, αποσιωπά εντελώς (ή σωστότερα αποφεύγει σκόπιµα σχεδόν ν’ αναφερθεί σ’ αυτήν) την
ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΤΡΑΒΩΝΑ
______________________________________________________________________
25
οικογένεια του πατέρα του (τόσο ώστε ορισµένοι να υποθέτουν πως είχε λόγους να πράξει κάτι τέτοιο). Όσοι προσπάθησαν να τον βιογραφήσουν υποθέτουν ότι ο Στράβων πρέπει να πέθανε πριν από το 25 µ.Χ., επειδή οι ιστορικές αναφορές που γίνονται στο έργο του φτάνουν ως το 18 ή το 24 µ.Χ. Η υπόθεση αυτή σηµαίνει ότι ο γεωγράφος πρέπει να έφτασε ή να πλησίασε τα 90 χρόνια ζωής. Η οικογένειά του
Δεν αγνοούµε, όµως, µόνο το όνοµα και το γένος του πατέρα του. Την ίδια άγνοια έχουµε και για τον ιδιωτικό βίο του συγγραφέα. Δεν ξέρουµε π.χ. αν ήταν παντρεµένος, αν είχε παιδιά και πόσα κτλ. Τα µόνα που µας πληροφορεί ο ίδιος είναι τα σχετικά µε την οικογένεια της µητέρας του, για την οποία συχνά υπερηφανεύεται. Ίσως αυτό συµβαίνει, επειδή όφειλε πολλά στη µητέρα του, στο ότι η γυναίκα εκείνη τον ανέθρεψε µε προσοχή και επιµέλεια, φρόντισε την εκπαίδευσή του και µάλλον του πρόσφερε τα µέσα να ταξιδέψει και να µορφωθεί. Κατά τα γραφόµενά του, η µητέρα της µητέρας του καταγόταν από τη Μακεδονία (Ι´ 477, 478) και είχε γεννηθεί στην Κρήτη, στην Κνωσό. Ο Δορύλαος, ο µητρόθεν παππούς του, φίλος του Μιθριδάτη Ευεργέτη, βρέθηκε κατά τύχη, σύµφωνα µε τον ίδιο, στην Κνωσό, τη χρονική στιγµή που οι κάτοικοί της κήρυξαν τον πόλεµο εναντίον των Γορτυνίων, εκλέχτηκε στρατηγός της Κνωσού, διεξήγαγε τον πόλεµο νικηφόρα και τιµήθηκε γι’ αυτό. Όταν µάλιστα πληροφορήθηκε ότι ο Μιθριδάτης Ευεργέτης δολοφονήθηκε στη Σινώπη, αποφάσισε να παραµείνει στην Κρήτη. Τότε παντρεύτηκε την καταγόµενη από τη Μακεδονία Στερόπη και απέκτησε δυο γιους απ’ αυτήν, τον Λαγέταν και τον Στρατάρχαν.
26
__________________________________________________
Τα γραφόµενα του ιδίου
Η ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΣΤΡΑΒΩΝΑ
Στο IB´ βιβλίο των Γεωγραφικών8 του σηµειώνει επίσης·
ανέφερα και προηγουµένως τον Δορύλαον τον τακτικό, που ήταν ο προπάππος της µητέρας µου, και άλλον Δορύλαο, που ήταν εγγονός εκείνου, γιος του Φιλεταίρου, λέγοντας ότι σ’ αυτόν δόθηκαν οι µεγαλύτερες τιµές και συν τοις άλλοις µάλιστα το αξίωµα του αρχιερέα στα Κόµανα από τον Μιθριδάτη τον Ευπάτορα και αυτός συνελήφθη, επειδή προσπάθησε να ξεσηκώσει το Βασίλειο προς όφελος των Ρωµαίων. Και όταν έχασε εκείνος το αξίωµά του, ολόκληρη η οικογένεια έχασε µαζί του την υπόληψή της. Αλλά ο Μοαφέρνης, ο θείος της µητέρας µου, ξεχώρισε, λίγο πριν από την υποταγή του βασιλείου του Πόντου, και πάλι µαζί µε τον βασιλιά κι αυτός –ο Μοαφέρνης– και οι φίλοι του γνώρισαν πολλές ατυχίες, εκτός από ορισµένους που επαναστάτησαν πριν απ’ αυτόν, όπως ο παππούς από τη µεριά της µητέρας µου, ο οποίος βλέποντας ότι οι υποθέσεις του βασιλιά Μιθριδάτη πήγαιναν άσχηµα στον πόλεµό του µε τον Λούκουλλο, και επειδή είχε αποξενωθεί απ’ αυτόν γιατί πρόσφατα είχε δώσει εντολή να θανατώσουν τον ξάδελφό του Τίβιο και τον γιο εκείνου, Θεόφιλο, επιχείρησε να εκδικηθεί και κείνους και τον εαυτό του και, αφού έλαβε διαβεβαιώσεις από τον Λούκουλλο,9 κατόρθωσε δεκαπέντε φρούρια να επαναστατήσουν από τον βασιλιά. Και παρόλο που του δόθηκαν µεγάλες υποσχέσεις σε ανταπόδοση αυτών των υπηρεσιών, ωστόσο, όταν ο Ποµπήιος, που διαδέχτηκε τον Λούκουλλο στην ηγεσία του πολέµου, όλους όσους χρωστούσε χάρες ο προκάτοχός του παραµέρισε θεωρώντας τους εχθρούς (λόγω της απέχθειάς του προς τον Λούκουλλο), και όταν επέστρεψε νικητής στην πατρίδα του, έπεισε τη σύγκλητο να µην επικυρώσει τις τιµές που υποσχέθηκε ο Λούκουλλος σε πολίτες του Πόντου. Γιατί νόµιζε πως είναι άδικο άλλος να τελειώσει τον πόλεµο και άλλος να παίρνει βραβεία και να έχει λόγο στην κατανοµή των επιβραβεύσεων.
Τον προαναφερόµενο Μοαφέρνη µνηµονεύει και στο ΙΑ´ βιβλίο των Γεωγραφικών του10 παρατηρώντας ότι κάθε φορά που κατελάµβανε ένα τµήµα της Μηδίας ή της Κολχικής ο Μιθριδά-
ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΤΡΑΒΩΝΑ
______________________________________________________________________
27
της έστελνε εκεί κι έναν φίλο του ως αντιβασιλέα· ένας τέτοιος αντιβασιλέας ήταν και ο Μοαφέρνης. Παιδεία και γνώριµοί του
Η µόρφωση που έλαβε κατά καιρούς ο Στράβων ήταν αρκετά επιµεληµένη. Μαθήτεψε, σύµφωνα µε τη µαρτυρία του ίδιου, κοντά στον Αριστόδηµο τον Νυσαέα, γιο του Μενεκράτη, στη Νύσα. Όπως λέει ο ίδιος,
από τη Νύσα υπήρξαν κάποιοι ένδοξοι άνδρες όπως ο Απολλώνιος ο στωικός φιλόσοφος, ο καλύτερος από τους γνωστούς και φίλους του Παναιτίου, και ο Μενεκράτης, µαθητής του Αριστάρχου· και βέβαια ο Αριστόδηµος, ο γιος εκείνου του οποίου τα µαθήµατα άκουσα προσωπικά, όταν ήταν σε βαθύ γήρας, αλλά ο ίδιος εγώ ήµουν νεαρός τότε, στη Νύσα βέβαια· υπήρξαν και ο Σώστρατος, ο αδελφός του Αριστοδήµου, µα και άλλος Αριστόδηµος, ανεψιός εκείνου..., όλοι τους αξιόλογοι γραµµατικοί. Ο δικός µου δάσκαλος δίδασκε τη ρητορική και στη Ρόδο, αλλά και στην πατρίδα του, έχοντας ταυτοχρόνως δύο σχολές σ’ αυτά τα µέρη, δηλαδή το πρωί δίδασκε τη ρητορική και τα δειλινά τη γραµµατική.
Υπήρξε επίσης µαθητής του Ξενάρχου11 στην Αλεξάνδρεια ή στη Ρώµη όπως σηµειώνει:
Ο Ξέναρχος, των µαθηµάτων του οποίου υπήρξα ακροατής, δεν έµεινε για πολύ στην πατρίδα του, αλλά επειδή προτίµησε τον βίο του διδασκάλου έζησε στην Αλεξάνδρεια και στην Αθήνα και τελευταία στη Ρώµη.
Άλλος δάσκαλός του –κατά πολλούς ο κυριότερος– ήταν ο Τυραννίων ο πρεσβύτερος για τον οποίο αναφέρει ο ίδιος (IB´ 548, 16) µιλώντας για την Αµισό και την περιφέρειά της: Ως εδώ λοιπόν η περιοχή είναι υπό την Αµισό· Εδώ λοιπόν υπήρξαν κάποιοι αξιοµνηµόνευτοι ως προς την παιδεία τους άνδρες. Απ’ αυτούς µαθηµατικοί ήταν ο Δηµήτριος, γιος του Ραθηνού, και ο Διονυσόδωρος, οµώνυµος µε τον γεωµέτρη από τη Μήλο, και βέβαια ο
28
__________________________________________________
Η ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΣΤΡΑΒΩΝΑ
γραµµατικός Τυραννίων του οποίου ακροατής και µαθητής διατέλεσα και εγώ.
Τον Τυραννίωνα προφανώς γνώρισε και άκουσε στη Ρώµη, όπου ο γραµµατικός είχε µεταφερθεί ως αιχµάλωτος. Κατά τον Πλούταρχο,12 τότε κατά την κατάληψη της Αµισού από τον Λούκουλλο, τότε αιχµαλωτίστηκε και ο γραµµατικός Τυραννίων. Αυτόν τον ζήτησε και αφού τον πήρε, τον απελευθέρωσε ο Μουρήνας, ανελεύθερα –ανάξια– χρησιµοποιώντας το δώρο.
Ο Τυραννίων τότε, στη Ρώµη, επιµελήθηκε (κατά τον Πλούταρχο)13 τα γραπτά του Αριστοτέλη και του Θεοφράστου, που περιέχονταν στη βιβλιοθήκη του Απελλικώνος του Τηίου, την οποία ο Σύλλας έφερε στη Ρώµη µετά την κατάληψη της Αθήνας (λέγεται δὲ κοµισθείσης αὐτῆς εἰς Ρώµην Τυραννίωνα τὸν γραµµατικὸν ἐνσκευάσθαι τὰ πολλά). Μνηµονεύει επίσης και τον Βόηθο14 ο Στράβων δηλώνοντας ότι εκείνος του δίδαξε την Αριστοτελική φιλοσοφία:
Σύµφωνα µε τη γνώµη µου κατάγονταν από τη Σιδόνα κάποιοι ένδοξοι φιλόσοφοι, όπως ο Βόηθος µαζί µε τον οποίο διδαχθήκαµε την Αριστοτελική φιλοσοφία, αλλά και ο Διόδοτος ο αδελφός του.
Στη συγγραφή των Γεωγραφικών (τα οποία σύνταξε µάλλον υποκινηµένος από τον Τυραννίωνα15) ο Στράβων βοηθήθηκε ιδιαίτερα από διάφορα ταξίδια που έκανε κατά καιρούς. Είναι βέβαιο ότι περιήλθε µεγάλο µέρος της Μικράς Ασίας, την Αίγυπτο, ένα τµήµα της Ιταλίας κ.ά. τόπους. Ο ίδιος16 σηµειώνει για τις µετακινήσεις του·
θα πω λοιπόν για µέρη που επισκέφθηκα ο ίδιος της γης και της θάλασσας... Και πήγα προς τα δυτικά από την Αρµενία ως τους αντίκρυ από τη Σαρδηνία τόπους της Τυρρηνίας, προς τα νότια από τον Εύξεινο µέχρι τα όρια της Αιθιοπίας.
ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΤΡΑΒΩΝΑ
______________________________________________________________________
29
Και συµπληρώνει έπειτα, µε κάποια αυταρέσκεια17 είναι αλήθεια·
κανείς από τους γεωγράφους δε θα βρεθεί να έχει περιηγηθεί περισσότερο από µένα τους τόπους που προανέφερα...
Οι χώρες που γνώρισε και οι πηγές του
Βέβαιο πάντως είναι ότι από συγκεκριµένες περιοχές επισκέφτηκε (ή έζησε σε πολλές απ’ αυτές) τον Πόντο (Αµάσεια, Αµισό, Σινώπη κτλ.), την Καππαδοκία (Κόµανα), την Καταονία (την περιοχή του Πυράµου ποταµού, τον Ταύρο κτλ.), τη Νύσα της Καππαδοκίας και το ιερό της Αναΐτιδος κτλ., την Ιεράπολη της Φρυγίας, την Έφεσο, τις Τράλλεις, τη νήσο Γυάρο καθ’ οδόν προς την Κόρινθο, την πόλη της Κορίνθου και τον Ακροκόρινθο. Μετά την Κόρινθο πήγε στη Ρώµη όπου έζησε πολλά χρόνια· το 29 π.Χ. είδε τα µέλη µιας πρεσβείας Βρετανών προς τον Αύγουστο, συναντήθηκε εκεί και γνωρίστηκε µε τον Πούµπλιο Σερβίλιο, τον επιλεγόµενο Ισαυρικό, ο οποίος αναφέρεται ότι πέθανε το 44 π.Χ., είδε και περιεργάστηκε πολλές φορές την παράσταση του ζωγράφου Αριστείδη, που εικόνιζε τον Διόνυσο, στον ναό της εν Ρώµη Εστίας, ο οποίος καταστράφηκε το 35 π.Χ. Από τα γραφόµενά του λοιπόν τεκµαίρεται ότι ο γεωγράφος βρισκόταν και ζούσε στη Ρώµη το χρονικό διάστηµα 44-29 π.Χ. Εκτός από τη Ρώµη, όµως, ο Στράβωνας επισκέφτηκε και άλλους τόπους της Ιταλίας. Έτσι, περιήλθε την Καµπανία, ταξίδεψε στην Έλβα, τη Σαρδηνία, την Κορσική και οδεύοντας την Αππία οδό έφτασε ως το Μπρίντεζι (το Βρεντήσιον). Από την Ιταλία πήγε ως την Αίγυπτο, όπου επισκέφτηκε την Αλεξάνδρεια (σηµειώνει µάλιστα ότι στην εν λόγω πόλη έµεινε επί πολλά χρόνια), την Ηλιούπολη, τη Μέµφιδα και τις πυραµίδες, την Αρσινόη. Έπλευσε επίσης τον Νείλο ως τη Συήνη (Ασουάν), ενώ περιήλθε και τις εκατόµπυλες Θήβες. Εκτός από την Αίγυπτο όµως επισκέφθηκε και την Κυρηναϊκή, ενώ προς τον
30
__________________________________________________
Η ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΣΤΡΑΒΩΝΑ
νότο έφτασε ως τα όρια της Αιθιοπίας. Πλην από τις ρητές αναφορές στο έργο του τόπων που επισκέφτηκε ο ίδιος, ορισµένοι βάσιµα εικάζουν ότι ο γεωγράφος ταξίδεψε ως την Ταρσό και τη Σελεύκεια της Κιλικίας, τη Σµύρνη, τη Βηρυττό (λένε άλλοι) κ.α. Τα Γεωγραφικά αποδεικνύουν ότι η παιδεία του ήταν ευρύτατη και την απέκτησε σπουδάζοντας κοντά σε πολλούς και σοφούς δασκάλους. Πολλοί υποθέτουν ότι τα πρώτα γράµµατα διδάχτηκε στη Νύσα από τον Αριστόδηµο, γιο του Μενεκράτη, ο οποίος –κατά τα λεγόµενα του γεωγράφου– είχε διδάξει και στη Ρόδο, ενώ στη Νύσα, τον καιρό του Στράβωνα, διατηρούσε δύο σχολές, µια ρητορική (σ’ αυτήν δίδασκε τα πρωινά) και µια άλλη γραµµατική, στην οποία δίδασκε τα απογεύµατα. Επιπλέον, εκτός από τον ήδη αναφερθέντα Ξέναρχο, σπούδασε κοντά στον Βόηθο και σε άλλους. Στους φίλους του Στράβωνα µπορούµε να συγκαταλέξουµε τον Αθηνόδωρο τον φυσικό, τον Αίλιο Γάλλο, τον οποίο αναφέρει στο Β´ βιβλίο του χαρακτηρίζοντάς τον ἄνδρα φίλον ἡµῖν καὶ ἑταῖρον, τον Γναίο Πείσωνα, διοικητή της Αιθιοπίας, που τον πληροφόρησε σχετικά µ’ αυτή τη χώρα, κατά τη διήγηση του ίδιου· ὥσπερ οἵ τε ἄλλοι δηλοῦσι (για την Αιθιοπία) καὶ δὴ καὶ Γναῖος Πείσων ἡγεµὼν γενόµενος τῆς χώρας (Β´ βιβλίο 131, 33). Πολλοί στους γνώριµούς του κατατάσσουν και την Πυθοδωρίδα, υποστηρίζοντας επιπλέον ότι η εξαιρετική αυτή γυναίκα της εποχής τον βοήθησε (σωστότερα, τον χρηµατοδότησε) στη σύνταξη και την έκδοση των βιβλίων του. Κατονοµάζοντας τις πηγές του ο ίδιος ο γεωγράφος αναφέρει· Ὅµηρός τε καὶ Ἀναξίµανδρος ὁ Μιλήσιος καὶ Ἑκαταῖος, ὁ πολίτης αὐτοῦ (ο συµπολίτης του δηλαδή), καθὼς καὶ Ἐρατοσθένης... καὶ Δηµόκριτος δὲ καὶ Εὔδοξος καὶ Δικαίαρχος καὶ Ἔφορος και άλλοι περισσότεροι... καὶ Πολύβιος καὶ Ποσειδώνιος, ἄνδρες φιλόσοφοι.16 Αλλού µνηµονεύει τον Ίππαρχο από τη Νίκαια, τον Άρατο από τους Σόλους, τον Κράτητα από τη Μαλλό της Κιλι-