Diwali Digital Magazine 2020 by Marathi Culture and Festivals

Table of Contents Editor’s Desk Aishwarya Kokatay, Los Angele,CA, USA 4 Editorial Team Shreenivas and Shailaja Mate, CA, USA 6 Editorial Team Ashutosh Bapat, Pune, India 6 Editorial Team Shobana Daniell, Philadelphia, USA 7 Articles and Stories तुला न कळले… वैशाली फाटक-काटकर, ऑस्ट्रेलिया 8 ग्रीन टाय सुनील काळे , मुं बई 11 Befriend failure if you really want to succeed Vitthal Nadkarni, Mumbai 14 शूरा मी वं दिले २० वा कारगिल विजय दिवस अनुभव २५/२६ जुलै २०१९ अमोघ धामणकर, यू. के . 16 रत्नाकर मतकरी सर गेले ! श्रीरंग पटवर्धन, पुण े 22 मं दारमाला सं जय गोखले, न्यू यॉर्क 24 कानाला खडा सामूहिक कथा, मुं बई 27 The Visit to Grandma’s Natasha Dighe Badri, New Jersey, USA 29 भूक आणि भिक्षा सं जय पाठक, मालेगाव 31 सुहाना सफर श्रीपाद टेंब,े पुणे 34 Growing Up as a Marathi American Kala Mate Slyker, CA 36 आईची माया सौ. तन्वी तेजद्रें जोशी, अहमदाबाद 38 दिवाळीचा फराळ आणि विज्ञान:एक अनोखी मुशाफिरी डॉ. (सौ.) अंजली अभय कु लकर्णी, पुणे 39 सुभाषित वाङ्मय शैलजा माटे, कै लिफोर्निया 41 माझी मोठी माय सरस्वती विजया वीरकर, चिपळूण 42 अलक: अति लघु कथा: मुलाखत: राजेंद्र वैशम्पायन गायत्री वैशम्पायन, मुं बई 44 How clean was my beach Avinash Chikte,Pune 47 Paithani Information page Saikala Paithani, Yeola,India 50 भौमासुर वध सौ. अरुं धती दीक्षित 53 चोरी विद्या हर्डीकर सप्रे , कॅ लिफोर्निया 56 आन्वीक्षिका विद्या पुंडलिक सहादू देंडगे, पुण े 58 A Breath of Fresh Air Aarushi Khandare, Simi Valley 59 सं स्कृ त पत्रिका अर्चना डोंगरे, लॉस एं जेलिस 60 स्त्री जन्म तुझी कहाणी अनुष्का पाटील, ऑस्ट्रेलिया 62 शाबासकीची नशा गौरी रास्ते, पुण े 63 एका लेखकू ची दिवाळी डॉ. गौतम पं गू , न्यू जर्सी 64 Overpowering Asthma with YOGA Prasanna Lapalikar, Mumbai 66 भारतीय भरतकाम साधना गुप्ते, मुं बई 68 पायरीपुराण मेगमेहने , ठाणे 72 Dr. Gopal Marathe Marathi Culture and Festivals team 75 पोपटी आणि रवळनाथाची पालखी श्रीश राशिनकर, पुण े 76 Children and Young Adult Coffee Painting Anaya Nadkarni, Pune 5 Minute Apple Crumble Pranav Kulkarni, Los Angeles Ganesh Painting Shyamal Wagle, Pune Three things I’m thankful for Yash Sachin Modak, San Jose Ganesh Sculpture Arya and Vihan Nawathe, Los Angeles Why I want to become an astronaut Rajas Marathe, Meriden Connecticut. Marathi Write up with picture Ninad Dandekar, Los Angeles Before and after rain Atharva Dangre, Africa Nature Painting Chaitanya Vashampayan, Mumbai Dot Paintings Sunanda Clifford, San Franscisco मराठी in motion: a teenager’s perspective Interview of Vaidehi Dandekar Arts and Crafts Bhakti and Aditya Pawar, Abu Dhabi Interview Aditya Gaiki and Vibha Dabholkar Marathi Writeup Prerit Gore, Thousand Oaks Coronavirus Shreyas Clifford, San Francisco Watercolor Painting Rushikesh sanjay Ghogale, Mumbai Learning Indian Music Aditya Gaiki and Chaitanya Dandekar Drawing Ojas Marathe, Connecticut Drawing Chinmay Dandekar, Los Angeles My Indian Culture Abhijit Ghodgaonkar, Maryland इच्छा निहार देशमुख, नाशिक

©https://www.marathicultureandfestivals.com

My Coronavirus Experience The Monarch Butterfly

Nuupur Deshmukh, Nashik Rashi Khandare, Simi Valley

Recipes Cooking with Grandchildren Smita Dandekar, CA 108 Methi Pakora Pragati Bidkar, Pune 111 Instant Chakli Pallavi Mane, CA 112 Sugarcane Juice without Sugarcane Kirti Shrikhande, PA 113 Poems शर्यत सुहास देवभानकर, कॅ लिफोर्निया 10 दिवाळी मनीषा फणसगावकर, कॅ लिफोर्निया 13 Sanskar Mandar Kokatay, Mumbai 20 Uninvited Guest Dr. Netra Deshmukh, Nashik 23 मधुमेह रूपी विन्चू सौ.रेखा बेलपाठक, ठाणे 25 लेखक भूषण जोशी, मुं बई 28 दिवाळीचा सण उमा पाटील, शिरपूर 30 कोरोनाचे धडे प्राची मलठणकर, टेक्सस 32 सहा वारी साडी मनीषा पुरंदरे, यू.के . 43 उत्सव दक्षता कु ड़ाणक े र उदार, यू. के 49 सत्य मीना देवभानकार, नाशिक 55 स्त्री, तुझी कहाणी मृदल 57 ु ा वाळिंब,े दिल्ली एक घरटे यशश्री देशपांडे, ओरोलॅं डो, फ्लोरिडा 62 परोपकारी तळे ज्योती कु लकर्णी, मुं बई 67 ती हि एक दिवाळी होती विवेक साळुंके, पुणे 71 भरारी मोनाली फातर्पेकर, न्यू यॉर्क 74 एकताचे नवे रूप - एकोपा विजया मराठे , कॅ लिफोर्निया 78 शब्द कोडे 1 शैलजा माटे, सिमी व्हॅ ली 26 शब्द कोडे 2 शैलजा माटे, सिमी व्हॅ ली 35 म्हणी ओळखा शैलजा माटे, सिमी व्हॅ ली 37

Cover photo: Anoohya Joshi from Melbourne and back page Aditi Sadakale, Sydney. Copyright : www.marathicultureandfestivals.com No part of this document can be copied or reproduced without the written permission of the owner and managing editor. Disclaimer: Any views or opinions presented in the articles, story, poems, videos or advertisements in this Diwali digital magazine and printed version, are solely those of the author [user generated ] and do not necessarily represent those of Marathi Culture and Festivals site. The owners, editors and the whole team accepts no liability for the content or for the consequences of any actions taken on the basis of the information provided under the article/ story/poem, recipe, advertisement or any other content in this magazine.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

From the Editor’s Desk

Aishwarya Kokatay

Founder and Managing Editor Marathi Culture and Festivals Los Angeles, CA, USA

amaskar, It’s a gratifying feeling to publish our 6 th edition of Diwali Digital Magazine. We are growing in terms of readers, contributors and volunteers across the Globe. This year brought us a term “new normal” due to the coronavirus pandemic. We have come a long way in dealing with this situation since the beginning of March. There is an old saying ‘there is good in every evil’ that brings hope in this difficult, unexpected time. As individuals, we’ve already learned that we can get by with much less than we are used to. Perhaps this crisis could be a wake-up call to simplify our lives, to focus on what really matters and strengthen our response to such crises in the future. I am sure we will come out of this crisis with more awareness, adaptability and confidence, stay strong and positive! “Virtual” is the tool of today and it will be in the coming years. Marathi Culture and Festivals Foundation (MCF Foundation), website and this magazine is one of the virtual platforms where people can share their thoughts, knowledge and talents. I am glad that people could spend quality time in pursuing their hobbies including writing, and due to this, we got an overwhelming response. We received quality content from around the world. We have added some new features this year, Marathi word puzzle, Sanskrit tutorial page and Marathi quotation puzzle and Paithani page. Due to the volume of content, we had to follow a selection process and due to this, we could not include all the content received, but that does not mean that the content was not good, we are keeping some content to be considered for the next year and a few posted on the website. Our website www.marathicultureandfestivals.com has a section called culture desk, where we post content from other writers, so take advantage of that page to show your writing talent. One more addition this year is to have a Devnagri domain name मराठीसं स्कृ ती.भारत for the website marathicultureandfestivals. com. Facebook Group: I am truly fortunate to have a fantastic volunteer team who work on various initiatives related to the website. The Facebook group for this website has become a great virtual platform to connect with people, share knowledge about our culture and history. We also have some healthy debates on various subjects all the time. Members share pictures of their celebrations with great enthusiasm. We also started a book reading initiative on this group, thanks to Mr. Akash Gaiki for taking the lead. Thanks to Ms. Archana Dongre for helping us with the Sanskrit initiative. You all are welcome to bring ideas of a specific initiative. We always do a Facebook live on this group to publish this magazine. Mr. Kedar Deshpande has been the rock solid support in making videos and other help publishing this magazine, thanks to him for donating a light set for videos. If you are on Facebook, please do join this group: Marathi Culture and Festivals. Cover Page: The goal of this initiative is to pass on our rich cultural heritage to the younger generation. After highlighting the local youth from Los Angeles for a couple of years, we decided to give chance to the youth of other countries. Last year we had youth from the UK and this year we have youth from Australia. Congratulations to Aditi Sadakale, Sydney and Anoohya Joshi from Melbourne, Special thanks to them for following all the photo shoot guidelines! Next year we would like to invite the youth from Canada! Please do contact us for details and guidelines.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

Paithani Page: Paithani is our legacy! so this year we are having a paithani information page. This page is sponsored by Saikala Paithani manufacturer, they send in information about paithani history and weave details. None of the above would have been possible without your participation and encouragement! so thank you from the bottom of my heart! It is only because of you, as readers and participants, we are moving forward with great zeal. A short introduction of my wonderful team! However, no words could express how much I am thankful to my team. Each one of them worked really hard to make this magazine a unique one. We use both Marathi and English languages to embrace youth born outside of India as their primary language becomes English by default. Ashutosh Bapat, Pune, India: Ashutosh is an established writer who regularly writes for Indian newspapers and magazines. He helped in selecting and editing Marathi content. Mr. Shreenivas and Mrs. Shailaja Mate, Simi Valley USA: Helped with editing Marathi content. Mr. Mate published two books in Marathi language 1. अंतोनी गौडी आणि सॅ न्टियागो कॅ लट्राव्हा स्पेनमधील जगप्रसिद्ध स्थापत्यमहर्षी, this book got second prize from federation of Indian publishers 2.“शिम्पेतले आकाश”, Both the books published by Rajhans Prakashan. He regularly writes for local publications. Shobana Daniell, Philadelphia, USA: Shobana worked in education, writing and editing at public radio and advertising agencies. She also helps her husband Prof. Daniell in editing research papers.She helped in editing English content. Mrs. Supriya Kulkarni, Los Angeles, USA: She is an architect by profession. She helped in overall design and page layouts and designing of various pages and content. Mrs. Sheetal Rangnekar, Los Angeles USA: Graphic designer and illustrator. She created the cover and back of the magazine and background illustrations, kids page designing and a few word puzzles and sanskrit page. Mrs.Smita Dandekar, Simi Valley, USA: Coordinated children and young adult section. Mrs. Vidya Hardikar Sapre, Murrieta, USA: Helped with Marathi content proofs. There are few more people who are backstage. I thank Mr. Madhav Kale and Mr. Sharad Dandekar for guiding us on all that we do as a team. In conclusion, I thank all our sponsors Yogini Bhave [AmeriTeam Realty], Saikala Pathani Yeola, Kishor Bapat [Ekalipi Institute], Shobitam designs, Gadre Infoech and Jivesh Paithani Yeola. I invite you to join us in this digital journey and be a part of it. You can help in many ways, share your talents, ask your friends and family to contribute their art or essays , and please share the magazine link with them and sponsor the magazine. Hope you will enjoy reading in this festive season of Diwali. Feedbacks are very important for us to improve, so please do contact me if you have any suggestions, email me kokatayash@gmail.com

Wish You All A Very Happy Diwali & Prosperous New Year.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

Editorial Team

श्रीनिवास माटे

शैलजा माटे

दि

वाळी अंक ही नियकालिकांची एक खासियत आहे. अवघ्या पांच वर्षांपूर्वी “मराठी कल्चर अँड फे स्टिव्हल” हा जागतिक सं गणकीय मं च निर्माण करणाऱ्या ं ली. आनं दाची गोष्ट म्हणजे नेहमीच्या लेखकां शिवाय नवीन लेखक, लेखिका, कवी आणि ऐश्वर्या कोकाटे यांनी पहिला दिवाळी अंक काढू न रसिक वाचक आणि परीक्षक यांची मने जिक कवयित्री यांनी आपले दर्जेदार साहित्य या अंकासाठी दिले आहे. त्या सर्वांचे आभार आणि अभिनं दन. “ कारगिलच्या मावशी” म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या मराठी महिलेसोबत त्या युद्धांत शहीद झालेल्या जवानांना वाहिलेली श्रद्धांजली हा लेख सर्व भारतीयांच्या कृ तज्ञतेचे ज्ञोतक आहे. दिवाळी अंकाच्या सहाव्या वर्षात पदार्पण करताना ऐश्वर्या आणि इतर सहकारी यांना पुढील वाटचालीसाठी हार्दिक शुभेच्छा !

आशुतोष बापट, पुणे

तमसो मां ज्योतिर्गमय या उक्तीनुसार सध्याच्या अंधारलेल्या कालखं डातून उजेडाकडे, समृद्धीकडे नेणारा दीपोत्सव आलेला आहे. “धीर्धरा धीर्धरा तकवा | हडबडू गडबडू नका ||” या समर्थ रामदासस्वामींनी दिलेल्या उपदेशानुसार, आपण सगळे च जण सध्याच्या कालखं डाला मोठ्या धैर्याने सामोरे जात आहोत. त्याचबरोबर “सदा सर्वदा देव सन्निध आहे | कृ पाळुपणे अल्प धारिष्ट्य पाहे |” याचीसुद्धा आपल्याला जाणीव आहे. अकस्मात आलेल्या सं कटाला आपण सर्वांनी ठामपणे उभे राहून जो प्रतिकार के लेला आहे तो के वळ अभूतपूर्व असाच म्हणावा लागेल. लवकरच आपल,या सर्वांच्या आयुष्यात उजेडाचे, समृद्धीचे आणि मोकळे पणाचे दिवस येणार आहेत. दिवाळी ही तर याची नांदीच म्हणायला हवी. दिवाळीच्या आगमनासोबतच सर्वत्र जमा झालेले नैराश्याचे मळभ आता दू र होणार आहे हे नक्की. मराठी माणसासाठी दिवाळी म्हणजे फराळ, आकाशकं दील आणि दिवाळी अंक हे समीकरण अगदी घट्ट बनलेले आहे. प्रत्येक दिवाळी अंक काही आपण वाचू शकत नाही, परंतु चुकवू नये असे काही या सदरात मोडणारा दिवाळी अंक म्हणजे मराठी कल्चर अँड फे स्टिवलचा इ-दिवाळी अंक. वाढता वाढता वाढे या नात्याने गेली सहा वर्ष हा दिवाळी अंक प्रकाशित होत आहे. या अंकाच्या दर्जामध्ये आणि विषयांच्या विविधतेमध्ये दरवर्षी भर पडते आहे. या अंकाला वाचकांचा प्रतिसाद खूप मोठा आहेच, परंतु त्याचबरोबर जगभरातली लेखक मं डळीसुद्धा आता आपले साहित्य या अंकात प्रकाशित व्हावे म्हणून आकर्षित झालेले दिसत आहेत. आणि अर्थात त्याचे कारणही आपण वाचकवर्ग हाच आहे. दर्जेदार साहित्य वाचणाऱ्या व्यक्तीसमोर आपले लेखन प्रकाशित व्हावे ही कु ठल्याही लेखकाची किंवा कवीची अपेक्षा असते. आपल्या मराठी कल्चर अँड फे स्टिवलच्या या दिवाळी अंकाचे वाचक जगभर पसरलेले असल्यामुळे आपले साहित्य हे जगभर वाचले जाईल याची खात्री लेखकांना झालेली आहे. निव्वळ दर्जेदार साहित्य, कु ठलाही धार्मिक राजकीय अभिनिवेशविरहित लिखाण, आणि सकस साहित्याची निवड हेच आपल्या या अंकाचे वैशिष्ट्य ठरलेले आहे. आणि म्हणूनच गेल्या वर्षी म्हणजे आपल्या अंकाच्या फक्त पाचव्या वर्षी आपल्या अंकाला मराठी वृत्तपत्र सं घ, मुं बई यांचा उत्कृ ष्ट कलाकृ तीचा सन्मान प्राप्त झाला. हे सगळे श्रेय या अंकात लिखाण करणाऱ्या लेखक मं डळींचे आणि अर्थातच तुम्हा सर्व वाचकांचे आहे. दरवर्षीच्या परंपरेला अनुसरून आम्ही या वर्षी सुद्धा दर्जेदार साहित्य या अंकातून आपल्यासमोर देत आहोत. विषयांची विविधता हे आपल्या अंकाचे वैशिष्ट्य यं दाही आम्ही तसेच अबधित ठे वलेले आहे. कारगिल विजय, दिवाळीतील फराळामागचे विज्ञान, कोकणातल्या सांस्कृतिक चालीरीती आणि उत्सव या आणि अशा विविध सुं दर साहित्याच्या फराळाचे ताट आम्ही आपल्यासमोर वाढू न आणलेले आहे. यातला प्रत्येक पदार्थ हा स्वतं त्र चवीचा आणि वैशिष्ट्यपूर्ण असाच आहे. काव्य-शास्त्र-विनोद अशा सर्व साहित्य प्रकारांचा यं दाच्या दिवाळी अंकात समावेश के लेला आहे. आपण वाचक मं डळी या दिवाळी अंकाचेसुद्धा दरवर्षीप्रमाणे स्वागत कराल याची खात्री आहे. ह्या दिवाळी अंकाचे काम करताना एक गोष्ट प्रकर्षाने जाणवली ती म्हणजे किती निरनिराळ्या क्षेत्रात मं डळी काम करत असतात आणि किती निरनिराळे विषय आपण दिवाळी अंकासाठी हाताळू शकतो. खरोखर मराठी साहित्य 6

©https://www.marathicultureandfestivals.com

हे अफाट, अमर्याद सागरासारखे आहे. आम्ही आपले त्या साहित्य सागरातले मोती वेचायचे आणि ते आपल्यासारख्या सुज्ञ वाचकांसमोर ठे वायचे काम करतो आहोत. सकस साहित्याची निर्मिती करणारे लेखक आणि आपल्यासारखे चोखं दळ वाचक यांच्यातला आम्ही एक नाममात्र दवु ा आहोत याची आम्हाला पूर्ण जाणीव आहे. परंतु अशा सुं दर साहित्यसेवेत आमचे असलेले अंशतः योगदान आमच्यासाठी भाग्याचे आहे यात शं काच नाही. या दिवाळीअंकाच्या निमित्ताने आपल्यासमोर आम्ही सादर के लेल्या या साहित्यफराळाचा आपण मनमुराद आनं द लुटावा आणि आपली साहित्यक्षुधा तृप्त होवो. आपणांस पुन्हा एकदा दिवाळीच्या मनोमन शुभेच्छा !!

Shobana Daniell, Philadelphia, USA

iwali is the start of a New Year for many of us and life was good. I was in India for a wedding in December 2019 - had lots of fun and plenty of celebrations. Saw people leading busy and productive lives there as well as in US. On New Year’s Eve when the world was celebrating the new calendar year, China told WHO about the virulent spread of ‘pneumonia’ in Wuhan. Life changed for all with a health crisis, many very ill, lockdowns and economic downturn. The US and India are suffering the most cases and casualties; however for the majority has been life changing. This will be a year of 2020 vision; we are now seeing clearly the important things in life. The value of family and human interaction, the importance of essential workers, new ways of doing things, following health protocols, nature is healing, little acts of kindness go a long way, too much consumerism is bad, etc. Of course, it’s not easy being cooped up with an entire family, day in and out especially for school children and their parents. No personal space and no privacy. But there is the joy of reading books, watching old movies, zoom calls, and home cooking. Aishwarya, as usual, did a brilliant job of publishing 2020 Diwali Ank. This year’s edition has an amazing range of literary work from well-known writers and children in Marathi and English. This Diwali Ank will provide you with entertainment and food for thought. In the English section, Dr. Nalini Janardhanan has once again written a very scholarly article about Dhanteras, some of us will now know what we are celebrating! Mandar Kokatay’s poem on Sanskar is deeply thought and expresses our Dharma in a concise manner. Many first generation Indian Americans will relate Kala Mate Slyker essay, and Vitthal Nadkarni’s very wise words in “Befriend failure if you really want to succeed” will inspire us all. I do hope Avinash Chikte’s essay ‘How Clean was my Beach’ will change our consumer oriented behavior. All the articles, poems and recipes in this issue will add to the enjoyment of the season and delight our readers. Happy Diwali, Wish you all a Healthy New Year.

Graphic Design Team

Sheetal Rangnekar Los Angeles, CA, USA

Supriya Kulkarni Los Angeles, CA, USA

©https://www.marathicultureandfestivals.com

तुला न कळले दा

राबाहेर पडल्यावर टाय गळ्याशी ठीक करत ऐटीत चार ं ने पावलं टाकल्यावर, कोणी आपल्याला बघत नसल्याची खात्री करून, अजिक्य जोशात चक्क उडी मारली. अपॉइं टमेंट लेटर हातात पडल्यामुळे त्याने नोकरी खिशात घातली. इं टरव्हूच्या तीन फे ऱ्या पार पाडताना दमछाक झाल्याने, इं टरव्हूसाठी आलेल्या इतर उमेदवारांची निवड झाली की नाही ह्याच्याशी त्याला अजिबात देणं-घेणं नव्हतं . इतरांच्या खाजगी आयुष्यात ढवळा-ढवळ करायची परदेशी रीतही नाही. तरी तिथल्या खुर्चीवर बसून हातातल्या फोल्डरवर टक-टक करत खिन्नतेने दू र बघणाऱ्या हर्षाकडे, तिच्या नकळत, डोळ्यांच्या कोपऱ्यातून त्याने अनेकदा कटाक्ष टाकले. त्याच्या आधी इं टरव्ह्यूसाठी तिचं नाव पुकारलं गेल्याने त्याला माहिती झालं असलं , तरी स्वतःचा आधी परिचय देऊन, तिच्याशी फॉर्मली ओळख करून घेतली. “तुझ्या उदासीचं कारण... नोकरी आहे ना? डोन्ट बी अपसेट. मी… मी मोहनशी बोलू ं ने सहानुभूती का? आय मीन, अबाउट युअर जॉब? मग पक्कच समज नोकरीचं !” अजिक्य दाखवत तिच्यापुढे मदतीचा हात के ला.

वेडी-बिडी आहेस का?’ विचारणं अगदी त्याच्या ओठावर आलं . “’वेटरेस’चा जॉब मिळाल्यावर मला नाही तुझ्यासारखी उडी मारून आनं द व्यक्त करता ं ला चांगलं च टोचलं . त्यापेक्षा तिचं आला. तुला नाही कळणार...” हर्षाचं वाक्य अजिक्य त्यानं तर ‘तुला नाही कळायचं ...’ म्हणून बोलणं अर्धवट सोडणं जास्तच लागलं .

“मी ह्या नोकरीमुळे नाराज आहे, म्हणून तुला का एवढा पुळका आलाय? आणि हा... कोण तो... मोहन? त्याचा काय सं बं ध ह्याच्याशी?” हर्षा सावध झाली.

पैसा कमावण्यासाठी चांगली नोकरी, नोकरी मिळवण्यासाठी उच्च शिक्षण, शिक्षणासाठी कर्ज, कर्ज फिटावं म्हणून तोपर्यंत करावी लागणारी, मिळे ल ती कामं ... दष्टु चक्रात हर्षाला अडकायचं नव्हतं .

“तुझ्या भल्यासाठीच मोहनचा रेफरन्स देतोय. मलाही मोहनच्या ओळखीतूनच इथे ं दबक्या आवाजात इं टरव्हूचा कॉल आला होता. एवढंसुद्धा तुला कळलं नाही?” अजिक्य म्हणाला.

रिकामा कप बघत हर्षा, “कॉफी-आर्ट वॉज अमेझिगं . मोडावं संच वाटेना. पण कप तोंडाला लावल्यावर विरघळलं ...”

“मला कोणाच्याही शिफारसपत्राची आवश्यकता नाहीए. आणि तुला वाटत असेल, की मला काहीसुद्धा कळत नाही, तर... मला कळतं य सगळं .” हर्षाचा तडफदारपणा उफाळून आला. पुढच्या सेकंदाला खालच्या मानेने हर्षा, “कशासाठी आलेय मी इथे?” ं च्या विचारशक्तीच्या पलीकडे होतं . मुळात तिला उत्तर ह्यावर तिला उत्तर द्यायचं , अजिक्य हवं य का? इं टरव्ह्यूसाठी कोणी कशासाठी येतं? हा प्रश्न असू शकतो? कु ठू न भानगडीत पडलो? ं च्या इतर कँ डिडेटस् चे घोळके पांगायला लागले. हर्षाला एकटीला सोडू न जाणं अजिक्य मनाला पटेना.“इथल्या कॉफी मशीनमधून कॉफी आणू…? आपल्या… दोघांसाठी?” तिची मान हललेली बघून त्याने ‘हुश्श’ के लं . तिच्या शेजारी बसून कॉफी पिताना कॉफीआर्टचं ती कौतुक करेल ह्या आशेने त्याने प्रत्येक घोटानं तर तिच्याकडे अपेक्नषे े बघितलं . तिची कॉफी सं पल्यानंतर “परदेशी उच्चशिक्षण घेतल्यावर, पोस्ट ग्रॅ ज्युएशन के ल्यावर अनेक नोकऱ्या पायाशी लोळण घेतील, ह्या उमेदीने मी इथे आले. त्यासाठी कर्जही काढावं लागलं . रोजचं जेवण-खाण, राहणं , कम्युट… कितीही काटकसर के ली... तरी भागतच नाहीए. आता इथे रेस्टॉरंट नाहीतर कॅ फे मध्ये पडेल ते काम करायची वेळ आली आहे!” स्वप्न साकार करण्यासाठी हर्षाला कमी दर्जाचं काम करावं लागत असल्याचं दःु ख तिने व्यक्त के लं . कोणतं ही काम दय्य ु म नसतं . कष्टाचा पैसा मिळवतोय आपण. वाढप्याची, आचाऱ्याची कामं शिक्षण सं पेपर्यंतच करावी लागतील. डिग्री मिळाल्यावर चांगल्या हुद्द्याची नोकरी चालून येईल. ं , “माझ्याकडे बघ! मी इं जिनिअर आहे! भारतातून नोकरीचा तिची समजूत काढत अजिक्य अनुभव घेऊन आलोय. परदेशी एमएस करण्यासाठी माझी सगळी कमाई मला खर्ची घालावी लागणारे. अशा पार्ट-टाईम नोकरीतून तेवढाच वरखर्च निघतो, म्हणून सगळा खटाटोप.” ं ला न्याहाळत हर्षा, “तू इं जिनिअर आहेस?” अजिक्य ं ने अभिमानाने मान अजिक्य हलवली. इं जिनिअरची पदवी हर्षाकडेही असून तिलाही रेस्टॉरंटमध्ये नोकरी मिळाल्याचं ं गारच पडला. नोकरी मिळूनही चेहरा उतरलेला बघून ‘तू समजल्यावर अजिक्य

वैशाली फाटक-काटकर, ऑस्ट्रेलिया

ं , “थँ क्स. तसं हे साधं च होतं . पुढच्या वेळेस स्पेशल चित्र करून कॉलर ताठ करत अजिक्य देईन.” कॉफी मशीनकडे बोट दाखवून हर्षा, “हे... तू के लं स? अनबिलीव्हेबल. मला त्या मशीनवर साधी कॉफी करता आली तरी खूप आहे. रेस्टॉरंटमध्ये अजून कोणती कामं करावी लागतील?” ं चा इं टरव्ह्यू घेतये की त्याची सरळ-सरळ ‘खेचतेय’? त्यालाही समजेना. तिच्या ती अजिक्य हातातलं फोल्डर खेचून त्यातला तिचा बायोडेटा उघडू न ‘वर्क एक्स्पीरियं स’ सेक्शनवरून त्याने बोट फिरवलं . बायोडेटा तिच्यासमोर धरला. “बायोडेटा जाह्नवीकडू न कॉपी के लाय. इं टरव्ह्यूला कशी उत्तरं द्यायची, ते तिनेच सांगितलं . सोपं आहे म्हणाली. आणि खरंच मला जॉब मिळून गेला.” हर्षा सहजपणे म्हणाली. “जाह्नवी?? ओह! म्हणजे जेनी? हं...” एक्स्पेरियन्स नसल्याचं लपवून जेनीने नोकरी मिळवण्याचा खात्रीदायक मार्ग हर्षाला दाखवला. अनुभव नसताना त्या जोरावर नोकरी मिळवून, हर्षा उघडपणे रेस्टॉरंटची ं ला रुचलं नाही. बायोडेटात राजरोजसपणे खोटं फसवणूक करत असल्याचं अजिक्य लिहिताना तिला चूक के ल्याची थोडीही जाणीव होऊ नये? आणि रेस्टॉरंटने तिच्या बायोडेटातले अक्षर-न-अक्षर खरं असण्यावर विश्वास ठे ऊन तिला नोकरीही दिली? इं टरव्ह्यूत गुंडाळून ठे वण्याइतकी ती एवढी चलाख आहे समजायचं …, की इं टरव्ह्यू घेणारे म... “तुला नोकरी हातची जाऊ द्यायची नसेल, तर एकच पर्याय आहे... मोहन!” ं ने मोहनशी सं पर्क के ला. नोकरी हर्षाकडू न कसून तयारी करून घेण्यासाठी अजिक्य ं कडू न ट्रेनिगं घ्यायला ती एका पायावर तयार झाली. त्यासाठी टिकवण्यासाठी अजिक्य मदतीला मोहन आला तरी तिची हरकत नव्हती. ं ने मोहनबद्दल सांगितलं . मोहन परदेशी स्थायिक असूनही हर्षाला सूचना देत अजिक्य मायबोली जपणारा. फाईन डायनिगं रेस्टॉरंटचा मालक. भारतातून येणाऱ्यांच्या अडीअडचणींना मदत करण्यासाठी तत्पर. मोहनचं नाव न ऐकलेला विरळाच. पण स्वतःच्या इं डियन पदार्थांची खासियत असलेल्या रेस्टॉरंटमधल्या स्टाफच्या ताफ्यामध्ये मोहन एकमेव भारतीय असल्याचं चटकन लक्षात न येण्यासारखं ही नाही.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

“मोहन... हर्षा. अँड हर्षा, मीट मोहन.” मोहनशी हॅ न्डशेक ं ने ओळख करून दिली. करताना अजिक्य हलकं सं हसून मोहन हर्षाला जवळ घेत, “सो... यु आर हिअर. आय मीन, फॉर द क्विक ट्रेनिगं सेशन.” “येस. दॅ ट वॉज द ओन्ली ऑप्शन लेफ्ट.” हर्षाने बायोडेटा दाखवला. “आर यु शुअर, यु वॉन्ट टु लर्न ऑल धिस? आय मीन... व्हाय आर यु डुईंग दॅ ट?” मोहनने रिक्वायर्ड स्किल्सचा सेक्शन वाचला. हर्षाने मान डोलावल्यावर मोहनने स्टाफ मेंबरला बोलावून ट्रेनिगं बद्दल सूचना दिल्या. टेबल सेट करून कटलरी हर्षाने मांडली, कोणते ग्लासेस कशासाठी, प्लेटस् ची ने-आण, कस्टमर्सशी बोलण्याची पद्धत... रेस्टॉरंटमध्ये उद्या जॉईन होण्यापूर्वी आवश्यक स्किल्स शिकू न घेतल्याने, बायोडेटात लिहिलेल्या एक्सपीरियन्सच्या तिच्या ‘सफे द झटू ’ला कोणी आक्षेप घेऊ शकणार नव्हतं . ं समोर ठे वनू तिने हर्षभरित गिरकी घेतली. कॉफी-आर्ट के लेले कप मोहन आणि अजिक्य दोघांनी टाळ्या वाजवून तिचं कौतुक के ल्यावर हर्षाने फीची रक्कम मोहनपुढे के ली. समाधानाने हसत हर्षाची मूठ बं द करून मोहनने पैसाही घ्यायचे नाकारले. मोहनने तिला ं ला खटकलं पण हर्षाच्या आनं दात तो दपु टीने जवळ घेऊन शुभेच्छा दिल्या. अजिक्य सहभागी झाला. “ही नोकरी, माझं शिक्षण पूर्ण होईपर्यंतच मला करायची आहे; सम एक्स्ट्रा इनकम. कोणत्याही स्वरूपाची नोकरी करताना कमीपणा मानायचा नाही. स्वतःला कमी समजायचं नाही.” हर्षा शहाणपणाचे बोल बोलल्यावर “अगं , हेच तर सांगत होतो मी तुला आणि आता तेच तू मला... गुरुची विद्या गुरूला? कमाल ं ला गं मतीने हसू आलं . आहे तुझी.” अजिक्य ं , “नावडत्या गोष्टीही आपल्या हिताच्या असतील, तर त्या आवडू न घ्याव्या लागतात अजिक्य हे मी मला समजावतेय. कारण मी इथे उच्चशिक्षणासाठीच आले आहे आणि ही हमाली कामं करण्यासाठी नाही… हे माझ्या स्मरणातून जाऊ नये म्हणून. तुला नाही कळणार...” हर्षाने तिचा इरादा स्पष्ट के ला. ं ने फ्रे म के लेल्या डिग्री हँ गरला अडकवलेल्या ग्रॅ ज्युएशन रोबवरून हात फिरवत, अजिक्य हातात घेतल्या. पदवीदान समारंभात विशेष प्राविण्यासह आणखीन एक डिग्री त्याच्या हातात पडली. त्यावरील धूळ झटकत, ‘येत्या तीस तारखेला सात महिने होतील…’ ं ने आढावा घेतला. अजिक्य युनिव्हर्सिटीचं हॉस्टेल सोडल्यावर काही मित्र-मैत्रिणींनी मिळून, मोठं घर भाड्याने घेतलं . कोणाचीच कामावर जाण्या-येण्याची ठराविक वेळ नसायची, पण हर्षा घरी यायच्या ं नेमाने चहा-नाश्ता तयार ठे वायचा. आज हर्षा घरी येऊन चहा करून सुमारास अजिक्य ं ला तिचं अस्तित्त्व जाणवलं च नाही. त्याच्या आजच्या इं टरव्ह्यूचा समोर ठे वेपर्यंत अजिक्य निकाल त्याच्या हालचालींतनू स्पष्टपणे दिसला.

“करत असेन मी चार छोट्या-मोठ्या नोकऱ्या, पण दरमहा तुझ्यापेक्षा जास्त कमावतो. तरी तू नऊ ते पाच काम करण्यावर अडू न बसलीएस… सुट्टीच्या दिवशी काम के लं तर दप्प ु ट पगार मिळतो, तोही नकोय तुला...” “असशील मिळवत तू माझ्यापेक्षा जास्त. ज्या नोकऱ्या करून कमवत असल्याचा तुला अभिमान आहे, अशाप्रकारच्या नोकऱ्या करण्यासाठी आपल्या उच्च शिक्षणाची काय ं ? सांग ना मला. आपण आपल्या बुद्धीचा, कार्यक्षमतेचा आवश्यकता आहे अजिक्य उपयोग करू शकत नसू , तर ते मिळवण्यासाठी घालवलेला वेळ, पैसे सगळं -सगळं वाया नाही का?? कशासाठी आलो आपण इथे? पैसे कमावण्यासाठी की उच्चशिक्षणासाठी?” ं ला पाठच झालेलं. त्यावर तिला हर्षाच्या प्रश्नांचा क्रम काहीसा ठरलेला असल्याने अजिक्य सं तुष्ट करणारी उत्तरं तो देऊ शकला नव्हता. पण आज त्याला अचूक उत्तर सापडलं . हर्षाच्या प्रश्नावर “दोन्हीसाठी! तुझं माहिती नाही, पण मी शिकू न भरपूर पैसे कमावण्यासाठी इथे आलोय. आणि त्यावर माझ्याकडे एक ं ने आनं दात उडी मारली. उत्तम तोडगा आहे.” अजिक्य व्हिसाच्या कटकटीतून सुटण्याचा एवढा सुकर मार्ग, त्याला इतके दिवस का सुचला नाही ं ने जेनीशी लग्न के लं , तर तो विनासायास ह्या म्हणून त्याने स्वतःलाच दोष दिला. अजिक्य देशात कायम राहू शके ल. स्वतःवर खुश होत त्याने जोशात पुनः उडी मारली. ं चा उत्साह बघून, “प्रेम करतोस तू जाह्नवीवर? का… जेनीच्या इथल्या अजिक्य सिटिझनशिपवर?” हर्षाने सरळच विचारलं . “अं... ... पण…” त्याने हर्षाकडे बघितल्यावर तिला वाटलं ‘नावडत्या गोष्टीही आपल्या हिताच्या असतील तर वेळ आल्यावर त्याही आवडू न घ्याव्या लागतात. तुला नाही कळणार…’ तिचं च वाक्य तो तिला ऐकवत आहे. ं ने झटक्यात शोधला. जेनीशी खाजगी बोलायचं प्रश्नांवर रामबाण उपाय अजिक्य असल्याचा तिला ताबडतोब मेसेज पाठवला. दोघांचं भेटण्याचंही ठरलं . ं हर्षाला हिणवत, “उठ-सूट माझ्याकडे तू कोणत्या तयार होऊन बाहेर पडताना अजिक्य अधिकाराने बोट दाखवतेस गं ? तुला तरी तुझ्या एज्युकेशन आणि के पेबिलिटीची नोकरी मिळाली आहे का अजूनपर्यंत?” शनिवार-रविवार सकट सगळ्या सुट्ट्या मोहनबरोबर भटकण्यात हर्षा घालवायची, ह्याचा राग त्याने बोलून दाखवला. ं हो! मिळाली आहे मला वेल-नोन इं टरनॅ शनल कं पनीत हवी तशीच नोकरी. “हो अजिक्य आणि म्हणूनच एकाच शिफ्टमध्ये गेले सात महिने कामावर जाते मी!” स्वतःच्या भावनांना आवर घालत, दाबून धरलेलं सत्य हर्षाने सांगितलं . ं ला न्यूनगं ड येऊ हर्षाला कॅं पस प्लेसमेंटमध्ये नोकरी मिळाली पण ते कळल्यावर अजिक्य नये म्हणून त्याला नोकरी मिळण्याची वाट बघत ती थांबली. हर्षाच्या रिस्पॉन्सिबिलिटीज, ं ला आली. तिच्या पोझिशन ऐकल्यावर तिच्या भरभक्कम पगाराची कल्पना अजिक्य कामाच्या वेळा ठराविक, त्याही आठवड्याचे पाचच दिवस का आहेत तेही समजलं . पुढचा-मागचा विचार न करता जेनीशी लग्नाची बोलणी करायला निघालेला ‘उतावळा ं ने बाहेर पडण्यासाठी दार उघडलं . त्याच्या ‘आ’वासलेल्या तोंडावरच नवरा’… अजिक्य हर्षाने दार बं द के लं .

ं ... काय विचार के ला आहेस? आपण भारतात परत जाऊ या ना?” “अजिक्य

हर्षा गाडीतून उतरेपर्यंत मोहनने सुटके सेस ट्रॉलीवर ठे वल्या. तिने ट्रॉली ढकलायला सुरुवात करताच मोहन तिच्याबरोबर चालू लागला.

स्टुडंट व्हिसा सं पायची वाट बघण्यात हर्षाला अर्थ दिसत नव्हता. तोपर्यंत नवीन बॅ च पदवी घेऊन बाहेर पडेल. नोकरी मिळण्याची शक्यता अजूनच कमी नाही का होणार? इतके महिने नोकरी का मिळाली नाही, ह्याचं पटणारं काय उत्तर देणार इं टरव्हूत?? इथे राहून रोज उद्याच्या काळजीने मरण्यापेक्षा, मायदेशी जाण्यात हर्षाला कमीपणा वाटत नव्हता.

ं ला?” “तुझ्याबद्दल आणि तुझ्या नोकरीबद्दल खरं-खरं सांगितलं स अजिक्य

ं ला शिक्षण, अनुभव आणि पात्रतेनुसार नोकरी मिळाली नव्हती. हातात फक्त अजिक्य पाच महिने उरले. तोपर्यंत कायमस्वरूपी नोकरी मिळाली नाही तर आपल्या देशाची वाट धरावी लागली असती, ज्यासाठी तो तयार नव्हता. आयटी क्षेत्रातल्या नोकऱ्या मोहनचा प्रांत नसल्याने त्याने के व्हाच हात वर के ले होते.

ं ला तेवढ्यानेच हर्षाचा मानेने ‘नाही’ म्हणत हर्षा, “फक्त नोकरीबद्दल सांगितलं .” अजिक्य हेवा वाटला. ती परदेशात राहू शकते पण तो राहू शकणार नाही म्हणून त्याचा जळफळाट ं ला चांगली झाला. जेनीपुढे त्याने ठे वलेल्या प्रस्तावाला मान्यता मिळाली नाही. अजिक्य नोकरी मिळाल्यावर, स्थिर-स्थावर झाल्यावर कदाचित जेनी त्याच्याशी लग्नाचा विचार करेल. ं ने जेनीला प्रपोज के लं म्हणून रागावली नाहीस त्याच्यावर?” मोहन चालता“अजिक्य चालता थांबला.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

“रागावले नाही. वाईट वाटलं . जेनीला प्रपोज के ल्याचं नाही... मला प्रपोज के लं म्हणून.” परदेशी चलनातील कमाई, मोकळं वातावरण, सुखासीन सवयी सोडू न, आपल्या देशात ं च्या जीवावर आलं . उपभोग घेण्याचं हेच वय आणि सं धी असल्याने परत जाणं अजिक्य सहजासहजी तो हार मानणाऱ्यातला नव्हता. जेनीकडू न जवळ-जवळ नकार मिळाल्यावर, त्याने निलाजरेपणाने हर्षाला लग्नाची मागणी घातली. तिची कायमस्वरूपी नोकरी असल्याने तिच्या आधारे त्याला परदेशी राहाण्याचा परवाना मिळालाच असता. “काय? हाऊ कु ड ही डु दॅ ट?” मोहनने मान हलवली. मोहनने चालायला सुरुवात के ल्यावर हर्षानेही ट्रॉली ढकलली. “तुझे वडील मोठे बिझनेसमन असताना, शिक्षण घेताना तुला नोकरी करायची गरज का पडली? आय डोन्ट गेट दॅ ट!” मोहनच्या मनाला अजूनही पडलेला प्रश्न. “त्यांच्या बिझनेसमध्ये मला चांगली पोझिशन माझ्या योग्यतेनुसारच ते देणार म्हणाले. त्यासाठी उच्च शिक्षण आवश्यक होतं . परदेशी शिकण्याचा माझाच हट्ट. जास्तीच्या खर्चासाठी मी कर्ज काढावं असं त्यांनी स्पष्ट के लं . तेव्हा राग आला होता त्यांचा. पण जेव्हा आपण घरातल्या उबदार वातावरणातून बाहेर पडतो ना, तेव्हाच सगळ्याची खरी किंमत समजते.” हर्षाने आव्हान स्वीकारलं . तिने एज्युकेशन लोन काढलं . परदेशी नोकरी करून कर्जही फे डलं . परदेशी उच्चशिक्षणानं तर अनुभवही घेतल्याने, वडिलांच्या व्यवसायात स्वकर्तृत्त्वावर चांगल्या हुद्द्यावर अभिमानाने काम करण्यासाठी ती परत निघाली. ं च्या नोकरीचा आज पहिला “हं. दॅ ट इज कमेंडेबल. इतके महिने झगडणाऱ्या अजिक्य दिवस आहे. आणि तू आजच मायदेशी परत जायला निघालीस. तुला थांबवलं नाही त्याने?” गालात हसत हर्षा, “तुला नाही कळणार...” ं ला घेण्याची “काय नाही कळणार? तू नोकरीचा राजीनामा देऊन त्या जागी अजिक्य शिफारस के ली ते? की त्याला न सांगता तू परत चाललीस ते?” मोहन कु जबुजला. हर्षाला जवळ घेत मोहन, “तू खरंच परत निघाली आहेस? विल यु मिस मी?” “ऑफ कोर्स, आय विल. तू नसतास तर वेटरेसचा जॉब मला मिळालाच नसता आणि मला परत जाता आलं नसतं . थँ क्स फॉर एव्हरीथिगं .” हर्षाने विमानतळावरील प्रवेशद्वाराजवळ मोहनचा निरोप घेतला. ं चे पं धरा मिस्ड कॉल्स बघून ‘तुला खिशातला मोबाईल हातात घेतल्यावर, अजिक्य नाही कळणार...’ असं मी का म्हणायचे त्याला समजलं असावं !’ हर्षाने फोन बं द करून विमानतळावरील ‘प्रस्थान’च्या दिशेने वाटचाल सुरु के ली… ‘मी इथे के वळ उच्च शिक्षणासाठीच आले आहे.’ ह्यावर शेवटपर्यंत ठाम असलेल्या हर्षाचं विमान, आकाशात उड्डाण करून झेप घेईपर्यंत मोहन विमानतळावर थांबनू राहिला.

शर्यत सुहास देवभानकर, कॅ लिफोर्निया शाळा, ट्युशन्स च्या चकरा मारतो, लिटिल चॅ म्प असे म्हणून मिरवतो, लहानपण त्याचे विसरून जातो, जगण्यासाठी तो नुसता धावतो... कॉलेज, डिग्र्या अनेक जमवतो, कामात नावही खूप कमावतो, दान-धर्माचा त्याला विसर पडतो, जगण्यासाठी तो नुसता धावतो... टेक-सॅ वि तो जरूर म्हणवतो, हाय-फ्लायरची लिस्टही गाठतो, पण जमिनीवर पाया मजबूत नसतो, जगण्यासाठी तो नुसता धावतो... फोना-फोनी, व्हिडिओकॉल्स करितो, लॉन्ग डिस्टन्सची नाती निभावतो, घरातल्यांशी बोलायला मात्र वेळच नसतो, जगण्यासाठी तो नुसता धावतो... मागण्या सगळ्यांच्या तो पूर्ण करतो, वर्क -लाईफ बॅ लन्सचा प्रयत्नही करतो, स्वतःच्या इच्छा मात्र दाबून ठे वतो, जगण्यासाठी तो नुसता धावतो... नवीन काही करायचे हे मनात ठरवतो, मिनिटा-मिनटाचा प्लॅ नहि आखतो, श्वास घ्यायला एक क्षणहि नसतो, जगण्यासाठी तो नुसता धावतो... जगामधले आपले एक स्थान इच्छितो, आरश्यातल्या व्यक्तीची ओळख शोधतो, वय वाढते पण तो जगायला विसरतो, जगण्यासाठी तो नुसता धावतो... आर्टीफिसिअल इं टेलिजन्सच्या स्वाधीन होतो, रोबोटिक आयुष्य आत्मसात करतो, कालचक्राच्या वेग पकडतो, जगण्याचे नवीन सूत्र स्वीकारतो… अचानक आलेल्या कोरोनामुळे धास्तावनू जातो, बं दिस्त असल्याने वेग स्थिरावतो, जीवनातला त्याचा दृष्टिकोन बदलतो, सुखाचा नव्याने अर्थ उमजतो, समाधानी जीवन तो जगू लागतो...

©https://www.marathicultureandfestivals.com

ग्रीन टाय आ

युष्य मोठे गमतीशीर असते, किती तरी अकल्पित,नावीन्यपूर्ण, रोमांचक , सुखाच्या, दःु खाच्या घटना आपल्या प्रत्येकाच्या आयुष्यात रोज घडत असतात.... आणि विशेष म्हणजे प्रत्येकाचे रोजचे जगणेही वेगवेगळे असते.... एकासारखे दसु ऱ्याचे जगणे साचेबंद नसते. अशा या आयुष्यात कधीकधी वाईट प्रसं गाची मालिकाच सुरु होते, आणि चांगला कणखर दिसणारा माणूसही निराशेच्या गर्ततेत खोलवर रुतत जातो . काही माणसं चेहऱ्यावर हुशारीचा आव आणत असतात पण मनातून मात्र कोलमडू न एखाद्या वटवृक्षाप्रमाणे उन्मळून पडलेली असतात. असा प्रसं ग प्रत्येकाच्या आयुष्यात एकदा तरी येतोच की खूप झाले जगून, आता नको जगायला यापुढे माणसं कबूल करत नाहीत पण आतून त्यांना या प्रसं गाची आठवण धगधग मनात साठलेली असते.

सुनील काळे , मुं बई

1995 साली मी मुं बईत जहांगीर आर्ट गॅ लरीमध्ये चित्रप्रदर्शन के ले होते आणि ते सर्व प्रकारे विशेषतः व्यावसायिक स्तरावर यशस्वी झाले . त्याकाळात मी नालासोपारा येथे राहायचो. माझी नोकरी के मोल्ड कं पनीच्या फ्रेमिगं डिपार्टमेंटमध्ये असल्याने कं पनीच्या लोअर परेल, प्रिन्सेस स्ट्रीट, वसई आणि जहांगीर आर्ट गॅ लरी येथे मला रोज जायला लागायचे .सकाळी सात ते रात्री अकरा वाजेपर्यंत मी थकू न भागून घरी परत यायचो. माझं हे रोजचं रुटीन झालं होते त्या रुटीनला आणि त्या भयानक गर्दीच्या रेल्वे प्रवासाला मी मनापासून कं टाळलो होतो. रोज जगण्याऐवजी मी रोज मरत चाललोय ही भावना खूप खोल ठसली होती माझ्या मनात मला वाई पाचगणी ,महाबळे श्वर चा निसर्ग खूप आवडायचा म्हणून मी परत कायम मूळ गावी जाण्याचा निर्णय घेतला. पाचगणी मध्ये मला चित्र विक्रीसाठी आर्ट गॅ लरी तयार करायची होती या आर्ट गॅ लरीच्या ध्येयासाठी मी बेफाम झालो होतो, मी मनापासून प्रयत्न करत होतो. शेवटी सिडने पॉईंटच्या जवळ मला एक जुना बं गला भाड्याने मिळाला त्या जुनाट बं गल्याला आर्ट गॅ लरी चे स्वरूप देताना माझे सर्व पैसे कसे सं पले हे मलाही कळले नाही तरीही जिद्दीने आम्ही आर्ट गॅ लरी सुरू के ली अतिशय उत्तम प्रतिसाद सर्व पर्यटकांकडू न व स्थानिकांकडू न आम्हाला मिळत होता. परंतु एका वर्षाच्या आत घरमालकाने फसवले आणि त्याची जागा परत मागितली मी त्याला अनेक विनं त्या करूनही त्याने नकार दिला. त्यामुळे खऱ्या अर्थाने व्यवसायिक रित्या मी पूर्णपणे कोलमडू न पडलो. त्यानं तर उतरती कळा लागली. मग नव्या जागांसाठी शोध सुरू राहिला पुढे पाचगणी क्लब, टेबल लँ ड वरची गुहा, मॅ प्रो गार्डन अशा वेगवेगळ्या ठिकाणी प्रयत्न करत राहिलो . प्रत्येक ठिकाणी नवीन अडचण, नवा प्रयोग, नवे इं टेरियर करावे लागायचे. प्रत्येक वर्षी जागा बदलावी लागायची. त्याकाळात मॅ प्रो गार्डन येथे उघड्यावर प्लाझा सारखे प्रदर्शन लावले होते. मे महिन्यात एक दिवस अचानक वळवाचा पाऊस वादळासारखा कोसळला आणि सर्व चित्रे, ग्रीटिंग कार्डस, कॅ लेंडर, पोस्टर्स, सर्व काही धो धो पावसात भिजून गेले .मॅ प्रोचे कोणीही कामगार मदतीस आले नाहीत , त्यामुळे जवळपास 200 प्रत्यक्ष जागेवर जाऊन काढलेली ओरिजिनल जलरंगातील निसर्ग चित्रे पूर्णपणे बेचिराख झाली. ही ओरिजनल चित्रे पावसामुळे पूर्णपणे धूवनू गेली. मॅ प्रोच्या मालकांनी कोणतीही मदत के ली नाही उलट

सर्वच्या सर्व चित्रांचा कचरा ताबडतोब उचलला नाही तर दसु ऱ्या दिवशी रस्त्यावर टाकला जाईल अशी धमकी दिली. आणि पूर्ण देखील के ली. आणि जी अवहेलना के ली ती मनाच्या पटलावर एखाद्याने चाकु चे अनेक वार करावे तशी जखम करुन गेली . अतिशय कष्टाने काढलेली मूळ चित्रे धुळीस मिळाल्यामुळे जगण्याचा आधारच सं पला .राहायला घर नाही , जगण्यासाठी पैसे नाहीत , घरातून सकारात्मक प्रतिसाद नाही अशा परिस्थितीत सगळीकडे निराशेच्या अंधाराने मनाला ग्रासून टाकले, मनात काळ्या ढगांची काळीकु ट्ट गर्जना सतत येत राहू लागली आणि मग सर्व पसारा आवरून मी मुं बईला गेलो तिथे नालासोपारा येथे माझ्या एकु लत्या एक मुलीचा डॉक्टरांच्या चुकीच्या दिलेल्या इं जक्श े नमूळे मृत्यू झाला आणि खऱ्या अर्थाने मी पूर्णपणे धुळीस मिळालो, पूर्णपणे खचलो. आणि मग जगण्यात राम नाही ,मजा नाही सर्व ठिकाणी निराशाच निराशा पदरी पडल्यामुळे मग जगायच तरी कसे ?कशासाठी ? असे सं घर्षमय जीवन किती वर्ष जगायचे ? सततच्या सं घर्षाचाच मला खूप कं टाळा आला म्हणून मी मनातल्या मनात आत्महत्या करण्याचे नक्की के ले. पाचगणी क्लबच्या समोरच मुख्य रस्त्याला लागूनच छोट्या रस्त्यावर सेंट पीटरचे चर्च आहे त्या चर्चच्या पाठीमागे अँग्लो इं डियन ख्रिश्चन लोकांची दफनभूमी आहे . येथील परिसर अतिशय शांत आणि निसर्गमय आहे. पाचगणीचा शोध ज्या ब्रिटिश अधिकाऱ्याने लावला त्या जॉन चेसन याची दफन के लेली दर्लक्षि ु त समाधी येथे आहे. माहीत नाही पण आत्महत्या करण्यापूर्वी त्या थडग्याचे दर्शन घेऊन आत्महत्या करण्याचे मी नक्की के ले होते दपु ारी दोनच्या सुमारास मी तेथे पोचलो ज्या माणसाने पाचगणीचा शोध लावला, असं ख्य फळाफु लांची ,सिल्वर वृक्षांची झाडे लावली ,कॉफी, बटाटे, स्ट्रॉबरे ी यांची लागवड के ली, या ठिकाणी पहिला बं गला बांधला या परिसराचा सं पूर्ण अभ्यास करून हिल स्टेशनला लागणाऱ्या सर्व सुधारणा के ल्या, गाईड बुक लिहिले , ब्रिटिशांच्या मुलांसाठी इं ग्रजी माध्यमाच्या शाळा सुरू के ल्या त्या महान जॉन चेसनची दफनभूमी मात्र उघड्यावरच अनेक ऊनपावसाळे झेलत मलूल पडलेली होती. गवतांच्या व काट्याकुट्यां मध्ये कधीही साफसफाई नसल्याने नीट दिसतही नव्हती .

©https://www.marathicultureandfestivals.com

आयझॅ क जिद्दी होता त्याने त्याच्या गळ्यातील ग्रीन रंगाची टाय काढली आणि माझ्या गळ्यात घातली. आणि म्हणाला “मिस्टर आर्टीस्ट सुनील काळे नाऊ यु आर लुकिंग व्हेरी स्मार्ट आर्टटीचर. तुला मी वचन देतो की तुला कसलाही त्रास होणार नाही कसलाही इं टरव्यू घेतला जाणार नाही, कसल्याही अटी टाकल्या जाणार नाहीत सकाळचा नाष्टा ,दोन्ही वेळचे जेवण, सं ध्याकाळचा चहा आणि राहण्यासाठी तुला एक खोली मिळे ल. माणसाला जगायला आणखी काय लागते ? अन्न ,वस्त्र निवारा व जॉब .............तुला जर या सगळ्या गोष्टी मिळत असतील तर हे चॅ लेंज तु का स्वीकारू नये ? एक महिन्याचा तर फक्त प्रश्न आहे . शिवाय तु जी आत्महत्या करणार आहेस त्याला मी विरोधही करत नाही मग प्रश्न येतो कु ठे ? या जगातून जाण्यापूर्वी अनुभवलेले, शिकलेले सर्वोत्तम ज्ञान तू त्या मुलांना दे एवढीच माझी मागणी आहे . थोडा शांतपणे विचार के ल्यानंतर मलाही त्याचे म्हणणे पटले. आपले सर्वोत्तम ज्ञान मुलांना द्यायचे मगच मरायचे असे मी ठरवले. दसु ऱ्या दिवशी बिलिमोरिया स्कू लमध्ये सकाळी हजर झालो . मी थोडी बसण्यासाठी जागा साफ के ली व डोळे मिटू न जॉन चेसन बरोबर बोलत राहिलो . त्याची व माझी पाचगणीकरांनी के लेली दर्लक्षि ु त अवस्था सारखीच होती. अचानकपणे डोळ्यातून अश्रूंच्या धारा वाहत होत्या. या निर्जनस्‍थळी मी पूर्णपणे ध्यानस्थ होऊन एकरूप झालो होतो मला कशाचेही भान राहिले नव्हते कितीतरी वेळ मी तसाच सुन्न बसून होतो आणि अचानकपणे कोणीतरी खांद्यावर हात ठे वल्याची जाणीव झाली ,डोळे उघडले आणि पाठीमागे पाहिले तो माझा मित्र आयझॅ क सिगं दिसला . आयझॅ कने मला कडकडू न मिठी मारली माझे डोळे पुसले माझे सांत्वन के ले आणि माझी निराशेची पूर्ण कथा मनापासून ऐकली. आयझॅ क पाचगणीत कम्प्युटरचे प्रायव्हेट क्लासेस चालवायचा सं गणक व त्याचे शास्त्र याची त्याला खूप माहिती होती. सर्वांना फार प्रेमाने तो शिकवायचा . मी चित्रकार असल्याने कॉम्प्युटरवर चित्र, स्के चिगं काढायला प्रोत्साहन द्यायचा. फु कट शिकवायचा आणि एखादे सुं दर स्के च झाले की खूप कौतुक करायचा. सर्वांना अतिप्रेमाने शिकवत असल्यामुळे अनेक देशी, परदेशी विद्यार्थी त्याच्या क्लासमध्ये आवडीने येत असत. तो सतत बिझी असायचा चालताना देखील धावत धावत चालायचा.... आयझॅ क खूप गमतीशीर पण विनोदी माणूस होता . मी सुसाईड करणार असल्याचे सांगितल्यावर त्याने माझे प्रथम खूप मनापासून अभिनं दन के ले. आणि मला म्हणाला इतक्या प्रचं ड सं घर्षाने चित्रकलेचे प्रशिक्षण घेतलेस ,पाचगणी परिसरातील असं ख्य चित्रे रेखाटलीस चित्रप्रदर्शने के लीस, पण जागेअभावी तुला खूप त्रास झाला त्याचा मी साक्षीदार आहे. चित्रे पावसात भिजली, तुझे खूप नुकसान झाले याचीही मला जाणीव आहे तुझ्या सर्व प्रश्नांची उत्तरे माझ्याकडे नाहीत, तुला यश का मिळाले नाही ? हे मी सांगू शकत नाही तू खूप कष्ट घेतले आहेस त्यामुळे तू आत्महत्या करू नकोस असेही मी तुला सांगणार नाही. पण मी एक तुला विनं ती करतो की तुझी जी कला हातामध्ये जिवं त आहे ही तुझ्याबरोबरच सं पणार. तर काही दिवस तू बिलिमोरिया स्कू लमध्ये मुलांना चित्रकला शिकव , तेथे कोणीही कलाशिक्षक नाही त्या मुलांना एलिमेंटरी व इं टरमिजिएट या चित्रकला विषयाच्या परीक्षा द्यायच्या आहेत त्यांना गुरुची (कलाशिक्षकाची ) फार आवश्यकता आहे जर तू सुसाईड करून मरून गेलास तर तुझी कलाही तुझ्याबरोबर मरणार.

प्राचार्य सायमन सरांनी मला अपॉइं टमेंट लेटर दिले आणि एका छोट्या मुलांच्या वर्गात शिकवण्यासाठी पाठवले. वर्गात प्रवेश के ल्यानंतर मला पाहून ती छोटी मुले फार आनं दित झाली त्यांना खूप वर्षांनी आर्ट टीचर मिळाल्यामुळे उत्साह आला होता ती सगळी मुले आणि मुली माझ्या भोवती जमा झाली त्यांची स्वतःची चित्रे, चित्रकलेच्या वह्या ,क्रे यॉन कलरचे बॉक्स दाखवू लागली. मुलांचा उत्साह पाहून मीही खुष झालो आणि त्यांना चित्रकला शिकवू लागलो ,जणू मी माझ्या छोट्या स्वतःच्या मुलीला शिकवत आहे असा भास मला होत होता....... शिकवता शिकवता दोन तास कसे सं पले हे मलाही कळले नाही. सायली पिसाळ, आकाश दबु ,े उत्सव पटेल , ताहीर अली, अशी अनेक नावे आजही मला आठवत आहेत. नं तर दसु रा वर्ग ,नवीन तास, नव्या ओळखी नवी उत्सुकता असलेली मुले, त्यांच्या निरागस भावना मला हेलावून गेल्या. नव्याने ओळखीची होत असलेली छोटी मुले व मुली शाळा सुटल्यानंतरही माझ्या खोली भोवती घिरट्या घालत राहिली त्यांना त्यांची नवीन चित्रे दाखवायचा खूप उत्साह असायचा मग मीही त्यांना क्राफ्ट, अरोगामी .चित्रांचे वेगवेगळे विषय उत्साहाने शिकवू लागलो. मीही नियमित त्यांची व्यक्तिचित्रे, स्के चिगं करु लागलो. शशी सारस्वत, सं जय अपार सर, दबु े मॅ डम, छाया व सं जय उपाध्याय, मोहीते सर , नॅ थलीन मिस, सुनील जोशी सर ,असे नवीन मित्रही या बिलीमोरिया शाळे त भेटले. अशा रीतीने एक महिना, दसु रा महिना ,तिसरा महिना कसा सं पला हे कळलेच नाही..... एक शाळे चे नवे वेगळे विश्व मी अनुभवत होतो ...... हे माझ्यासाठी फार वेगळे जगणे होते. शाळे त मी जरी रोज नवीन शर्ट घालत असलो तरी माझी टाय मात्र एकच होती... आयझॅ कने दिलेली ... ग्रीन टाय. अशा रीतीने एक वर्ष सं पले आणि मी सेंट पीटर्स या ब्रिटिश स्कू लमध्ये गेलो आणि माझी पत्नी स्वाती बिलिमोरिया स्कू लमध्ये जॉईंट झाली. सेंट पीटर्स मध्ये चित्रकला विषयाला खूप प्रोत्साहन मिळत होते मुलं देखील नव नवीन गोष्टी शिकत होती त्याच बरोबर माझी चित्रकला ही नव्याने बहरून येत होती. या नव्या शाळे च्या परिसरातील मी अनेक निसर्ग चित्रे नव्याने रेखाटू लागलो . त्याकाळात माझे चित्रकलेचे प्रदर्शन नेहरू सेंटर , नं तर ओबेराय टॉवर हॉटेल व 2002 मध्ये जहांगीर आर्ट गॅ लरी येथे झाले याठिकाणी

जर तू ही कला कोणाला शिकवली नाहीस तर या चर्च मधला येशु तुला कधीही माफ करणार नाही . फक्त एक महिना तु या मुलांना शिकव व नं तर निवांतपणे आत्महत्या कर .तुला मी अडवणार नाही. पण मी चित्रकला कधी शिकवली नाही, ही शाळा इं ग्रजी माध्यमाची आहे माझे अे. टी. डी किंवा ए .एम झालेले नाही. ते शाळे तील लोक मला कसे स्वीकारतील ? हे मला जमणार नाही .. मी कमर्शियल आर्ट शिकलेलो आहे शिक्षण क्षेत्राशी माझा कधी सं बं ध आला नाही, अशी मी विनं ती त्याला के ली.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

अतिशय उत्तम प्रतिसाद मिळाला. माझी आर्थिक स्थितीही सुधारली 2003 साली मी नवीन रो हाऊस घेतले नवा स्टुडिओ बांधला. सेंट पीटर्स येथे ड्रेस कोड असल्यामुळे भरपूर कपडे घेतले त्यावेळी माझ्याकडे रंगीबेरंगी 80 टाय झाल्या होत्या. आजही त्या आठवण म्हणून माझ्याकडे आहेत. पण एक टाय मात्र मी प्रेमाने जिव्हाळ्याने कायमची जपून ठे वलेली आहे . ती म्हणजे आयझॅ क सरांची *ग्रीन टाय.* मी कधीही दःु खी आणि निराशेच्या गर्तते मध्ये असलो की मला आयझॅ कची आठवण येत.े आता आयझॅ क अमेरिके त असतो त्याने आता लग्नही के लेले आहे .फे सबुकवर अधून मधून भेटत असतो. मी कितीही श्रीमंत झालो, माझी परिस्थिती सुधारली ,बिघडली तरी एक गोष्ट मी त्याला कधीही परत करणार नाही ती म्हणजे

दिवाळी सौ . मनीषा फणसगांवकर, कॅ लिफोर्निया आली दिवाळी आली दिवाळी लक्ष्य दिव्यांचे तोरण ल्याली

*ग्रीन टाय .* कारण ती टाय मला स्वतःलाच कधीकधी आयझॅ क बनवते. माझ्याकडे कितीतरी कलाकार मित्र येत असतात .काही नवीन शिकणारी असतात, काही निराश झालेले असतात ,काही उमेद हरवलेले कलाशिक्षक असतात, अनेक गोष्टींच्या तक्रारी करत असतात त्यानां मार्ग सापडत नसतो अशावेळी मी काळे सरांच्या ऐवजी आयझॅ क होतो नव्हे आयझॅ क सर सं चारतो माझ्यात. ज्या ज्या वेळी अशी निराशेने ग्रासलेली , व्यथित, दःु खी माणसे मला भेटतात त्यावेळी आपण प्रत्येकाने आयझॅ क झाले पाहीजे असे माझे आंतरमन मला नेहमी सांगत असते, कारण त्याची *ग्रीन टाय* सतत मला आठवण करून देत.े जीवन हे आत्महत्या करून सं पवण्यासाठी नसते तर आपल्यातील सर्वोत्तम देण्यासाठी, सर्वोत्तम जगण्यासाठी ,सर्वोत्तम शिकण्यासाठी, सर्वोत्तम पाहण्यासाठी, सर्वोत्तम शिकवण्यासाठी , सर्वोत्तम ऐकण्यासाठी असते. सुदैवाने असे अनेक आयझॅ क मला वेळोवेळी भेटत गेले. आणि माझे आयुष्य समृद्ध करत गेले. एकवीस वर्ष झाली आता या घटनेला, आत्महत्या करायचे तर मी कधीच विसरून गेलो आहे. असे अनेक आयझॅ क आपल्याला वेगवेगळ्या नावाने, वेगवेगळ्या रुपात भेटत असतात. कधी भेटले नसले तर तुम्हालाही असा आयझॅ क भेटावा व एक *ग्रीन टाय* मिळावी किंवा. तुम्हीच कोणाचे तरी आयझॅ क व्हावे आणि त्या निराश माणसाला एक ग्रीन टायसारखी वस्तू द्यावी म्हणजे निराशेचा अंधार कायमचा दरु व्हावा. म्हणून खूप खूप शुभेच्छा ! तर अशी आहे माझी *ग्रीन टाय* ची आठवण..... मला सतत प्रेरणा देणारी........

रांगोळीचे रंग उधळूनी सुगंधी उटणे मन खुलवी लाडू चिवडा चकल्या करंज्या फराळाची तर लज्जत न्यारी चिमुकल्या च्या सुट्ट्या घेवनू ी आली दिवाळी आली दिवाळी लक्ष्य दिव्यांचे तोरण ल्याली ।। नविन कपडे नविन खरेदी नविन नाती घेऊनी आली पत्त्यांच्या रोषणाईने सजली आळी फटाक्यांच्या स्वरात दमु दमु ली दिवाळी रंगवलीचा शालू भरजरी नेसून करी लक्ष्मी पूजन आली दिवाळी आली दिवाळी लक्ष्य दिव्याचे तोरण ल्याली ।। सजुनी नटुनी दिवाळी पाडवा करी साजरा भाऊबीजेदिनी बहिण भावाला ओवाळी माळूनी गजरा अशीच सुखे दरवर्षी घेऊनी येती दिवाळी लक्ष लक्ष दिप उजळुनी नेती आली दिवाळी आली दिवाळी लक्ष्य दिव्याचे तोरण ल्याली ।।

©https://www.marathicultureandfestivals.com

Befriend failure if you really want to succeed C

an you get an inferiority complex because of your mother tongue? How do you cope with such a situation? These are not abstract, hypothetical posers. I faced these dilemmas myself in the seventh standard, when I had to switch schools. I had moved from a Marathi-medium shala right next to the Grant Road railway station in Mumbai to a Englishmedium convent school in Thane. To say the transition was traumatic is to make an understatement. For starters, we had a German nun as our class-teacher whose accent I found to be indecipherable; I also dreaded the prospect of being forced to answer – in English- any question in class. It could be any question, even a no-brainer such as, “What is your name?” That’s when I began to work on the art of slouching in order to become inconspicuous or even invisible in class. In retrospect, I realize my desperate need to merge into the crowd sprang from an acute consciousness of my conspicuous lack of fluency in English. Overnight, the talkative boy that once used to jabber away in desi bhasas turned into a silent wraith in his videshi avatar! The first to notice the change was my maternal grandfather, who was then on an extended visit with us. He was a scion of a pioneering publishing family of pedagogic books from Udupi, Karnataka, and a noted teacher himself. So when he called me aside and asked me what the matter was, I began to blurt out all my problems at school to him… in Konkani. He let me go on and on without interruption. Then when I had run out steam, he smiled gently and asked me if I would work diligently on a powerful mantra that he was about to confer on me. With my eyes brimming, I nodded as if my life depended on it, and he simply said, “Write in English. Read in English. Above all, think in English.” His advice to me then was to use my head---to think in English. “Don’t think in Marathi no matter how much you love that language, or how it seems to gush and bubble forth in mind,” he warned with mock severity. “Be austere in that sense. Be disciplined. Lock your lips. Do not translate your thoughts,” he emphasized again, and again. “And don’t ever be ashamed of being corrected, or about making mistakes. “Ask your friends to help,” my grandfather advised. “Allow them to stop you in mid-sentence if need be, but learn, learn, and learn some more. Practice without shame or any inhibition. Learn with love for this language, or learn for the sake of this tongue, which can open you to the glories of a great world!” “Would that be enough?” I asked. “Visualize,” he replied. “Visualize yourself speaking in English. See yourself in your inner eye: you are holding a large audience spell-bound with your silver-tongued oratory in English….”

Vitthal Nadkarni, Mumbai To cut a long odyssey short the result seems too tame and predictable. I got exactly what I visualized. In rapid succession, I became a minister in charge of literary affairs in the mock Parliament we had in school; a year later, I became Prime Minister and was made to hold on to the position for an unprecedented tenure of four terms, literally till I left school for college (where I was promptly turned into a college representative to the then Bombay University for my oratorical or rabble-rousing abilities. The same story was repeated at Law College, which I joined as a working student after my graduation. I won the Watumull Trophy for Elocution at the hands of my distinguished professors who later became leading luminaries of our judicial system. Years later, tables were seemingly turned on me when my wife (a leading academic and the first Indian President of an International Association of Schools of Social Work) and I were invited to dine with the late industrialist Dhirubhai Ambani. “What would be your advice for a young girl on the eve of her graduation?” I asked the legendary tycoon. “Doesn’t this seem like a re-run of my own search for solutions as a callow youth?” I wondered later while mulling over the day’s events. We’d met at the Ambani residence in Mumbai at a dinner in honor of a visiting Japanese Nobel laureate. At first, Dhirubhai laughed saying he was just a matriculate so what could he possibly say to a graduate and a science editor of the “venerable Old Lady of Boribunder (a.k.a. The Times of India)” such as myself? But I persisted — the advice was for my biochemist-topper of a daughter preparing to fly off to the Land of Lady Liberty in pursuit of a doctorate — and the great tycoon grew thoughtful. “Remember, there are no problems; only opportunities,” he said to me rhetorically. “You must also learn to challenge your own prejudices,” he added. “And keep learning from mistakes without compromising your creative ability to go after opportunity.” Now you know why immediately after listening to Dhirubhai’s wise words, I had this shimmering sense of Jamais vu, which is exactly opposite of the more familiar Deja vu. Jamais vu involves a sense of eeriness and the observer’s impression of seeing the situation for the first time, despite rationally knowing that they have been in the situation before. Of course, I had been here before---with my grandfather, who had wisely asked me to first make peace with mistakes in order to propel myself to success! By a stroke of serendipity, I soon found Dhirubhai’s sage advice being echoed by the then chief of

©https://www.marathicultureandfestivals.com

Indian Space Research Organisation (ISRO), Dr K Kasturirangan during a public interview which I had to conduct at Girgaon in Mumbai for a US-based foundation: “At ISRO we never put down venturesome ‘mistakes’,” Dr Kasturirangan told me. “Instead we analyze them thoroughly and learn from our mistakes. That’s the best way to unshackle initiative, to empower people.” That’s quite a triple whammy, you will agree. As I delved deeper into the subject, I found that embracing failure in order to conquer success was a process that had even been institutionalized by some pedagogues. Tina Seelig, then executive director of the Stanford Technology Ventures Program, and author of What I Wish I knew When I Was 20, for example, required each of her students to write a failure résumé. This summarized their entire biggest screw-ups — personal, professional, and academic, she wrote in her blog: “For every failure, each student describes what was learned from the experience. Just imagine the looks of surprise this assignment inspires in kids who are so used to showcasing their successes. “However, after they finish their résumé, they realize that viewing their experiences through the lens of failure forced them to come to terms with the mistakes they have made along the way and to extract important lessons from them. In fact, as the years go by, many former students continue to update their failure résumé, in parallel with their traditional résumé of successes.” For Seelig and other motivational mavericks, failure was an important part of the learning process, especially when one was stretching one’s abilities, doing things the first time, or taking risks. In fact, many successful people say that if you aren’t failing sometimes then you aren’t taking enough risks. No omelet without breaking eggs! To conclude, let me quote rapper-singer Armando Christian Perez a.k.a Pitbull who said, “There is no success without failure and no winning without losing.” Note about the author: Senior editor and consulting columnist Vithal C Nadkarni has over five decades of experience working with some of the world’s biggest newspapers and magazines. He is a winner of the Washington-DC-based Alfred Friendly Press Fellowship and fellow of the London-based 21st Century Trust. His first book, The Serpent Within, was published by the Council for Scientific and Industrial Research (CSIR) with John Wiley Eastern. The second, Cosmic Uplink, a selection of his editorial columns, was released by Times Books in 2010. The third, Namami Devi Narmade, is a source-to-sea biography of the River Narmada co-created with noted photographer Hari Mahidhar. The first version of the book was presented to Prime Minister Narendra Modi in Mumbai. The Chief Minister of Madhya Pradesh, Shivraj Singh Chouhan, released the second edition during their ongoing Narmada Seva Yatra at Gwarighat in Jabalpur in 2017. Mr Nadkarni, who is also an ardent practitioner of Hatha Yoga, is currently working on a book-

cum-expo called Panchayatanas in art and ritual worship. Editor’s Note: Long before he sold millions of records, Pitbull (38) wasn’t welcome at home in Miami, Florida, when at the age of 17 he joined a gang. His mother told him she didn’t want to see him until he straightened up. The tough love served by his mother, Alysha Acosta is still with him, (she) “made me a man, she taught me how to survive, and I want to teach my kids that”. * The Grammy-award winning artist owes a lot to the women in his family. They helped him to focus on the right things when he was younger, he says on the ‘The Tony Robbins Podcast’.* Those are the women that built me — my grandmother, my aunt and my mother. “Do you see where you’re going to be?” he remembers they would ask him. “Do you see the opportunity you have in this country? Do you see how you can take advantage of this freedom that you have?” * Pitbull’s mother reinforced the message by playing Tony Robbins’ motivational tapes while driving him to school. It was the last thing the teen wanted to listen to, but “it would subliminally get to me,” he recalls. One anecdote described by Tony Robbins was about Kentucky Fried Chicken entrepreneur Colonel Sanders who got 1009 rejections before he got to the ‘Yes’ really resonated.** The sentiment of pushing past failure stuck with the rapper. “I’m thinking, ‘Damn, it’s hard for me to hear one no,’” he says. “If he can take on one thousand no’s, create Kentucky Fried Chicken, and I like his chicken, I think this guy is on to something! “So throughout the years, I started to apply the philosophy.” Another early lesson from his mother was to save and spend his earnings wisely. When it comes to spending money, “it all depends on what you want to do and how you want to grow,” says Pitbull. He himself enjoys giving it away, since that’s how money really can buy happiness. Otherwise, he says, “If you think money is going to make you happy, you are completely, completely confused.” Ref: cnbc.com Tony Robbins “Unlimited Power.”

Kamini Thuse, U.K.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

शूरा मी वं दिले

अमोघ धामणकर, यू. के . “. गुरु नानकांच्या तपश्चर्येने पावन झालेला हा प्रदेश म्हणजे सर्व फौजींचे विश्वास स्थान. एकही असा फौजी नाही जो इथे आल्यावर गुरुद्वाराला भेट देत नाही. गुरुद्वारा चालवणारे भक्त पण फौजीच. श्रध्दा ही माणसाला किती प्रेरणा देऊन जाते ह्याचा अजब प्रत्यय. तिथून जवळपास ५ तास प्रवास के ल्यावर आम्ही कारगिल ला पोचणार होतो. वाटेत एका आर्मी युनिट मध्ये आम्ही आणलेला खाऊ पोचवला. त्या आर्मी युनिटचे कमांडींग ऑफिसर श्री व्यास तेंडुलकर हे होते. तो आलेला खाऊ बघून खुश झालेल्या जवानांचे चेहरे अजून माझ्या लक्षात आहेत. मावशीने बांधलेला माणुसकीचा हा ऋणानुबंध किती मोठा असल्याचा प्रत्यय तेव्हा आला. शेवटी सैनिक हा प्रथम माणूस आहे आणि असल्या भीषण परिस्थीतीतही त्याला मिळालेला आनं द माणुसकीचा वेगळाच ओलावा दर्शवत होता. त्याच्या चेहऱ्यावर हलकीच स्मिताची रेषा कदाचित ह्याच भावनेच प्रतीक असाव.

“ए

मेरे वतन के लोगो .... “ हे गाणं रेडिओ वर जरी ऐकलं तरी आपले डोळे पाणावल्या शिवाय राहात नाही आणि इथे साक्षात समोर होता तो द्रास कारगिल चा खडकाळ अक्राळ विक्राळ प्रदेश. जुलै महिन्यातही थं डावा, वारा, पाऊस आणि मध्येच ऊन आणि ह्या उं च शिखरावर आपल्या सुरक्षिततेसाठी बसलेला एक अनाम वीर. कु ठले सगे सोयरे नाते नसतानाही आपल्या साठी डोळ्यात तेल ओतून दिवस रात्र पहारा करणारा तो अनाम वीर. औचित्य होतं कारगिल विजय दिवसाच्या २० वर्षांच्या विजयी गाथा सोहोळ्याच. ह्या सोहोळ्यात भाग घेता येणं हे सुद्धा मोठे भाग्याचंच.

प्रवासाचे ते पाच तास म्हणजे शारीरिक कसोटी. काही भागात तर रस्ता फक्त नावापुरता. वेडी वाकडी वळणं , कडे कपारी आणि कधीही दरड कोसळण्याची भीती. ह्या साऱ्या मध्ये सुद्धा आर्मीच्या दोन मोठ्या प्रोजेक्ट्सचं दर्शन झालं . प्रोजक्ट े हिमांक आणि प्रोजेक्ट विजयांक. लडाख आणि अशाच दर्गु म प्रदेशांना विकासाच्या मार्गाला जोडण्याचं काम हे दोन प्रोजक्ट्स े करतात. नुसतं च शत्रूशी मुकाबला हेच आर्मी चे ध्येय नसून देशाला प्रगतीच्या मार्गावर घेऊन जायचा मोठा प्रयत्न ह्या प्रोजक्ट्स े मधून जाणवतो.

लक्ष्य फौंडेशन च्या फाउं डर प्रेसिडेंट श्रीमती अनुराधा प्रभुदेसाई ह्यांच्या सोबत हा विजयोत्सव ह्याची देही ह्याची डोळा अनुभवण्याचे नशीब मला आणि के तकीला २५ आणि २६ जुलैला लाभले. सैनिकांची लाडकी अनुराधा’मासी’चं हे सलग दहावं वर्ष. जणू काही द्रास, बटालिक, कारगिल चे ते उं च डोंगर आणि त्यावर बसलेले आपले जवान दर वर्षी मावशीला तिथे येणाचं निमं त्रण करतात आणि मावशीही त्याच उत्साहाने त्यांच्या हाके ला ओ देत त्या विजय दिवशी हजर राहते. के वळ अद्तभु !!!! २५ जुलैला मुं बईहून हा प्रवास पहाटे ४ ला सुरु झाला. विमानतळावर विमान कधी येईल आणि विमानात बसल्यावर प्रवास कधी सं पेल याची वाट पाहणं म्हणजे महा कर्म कठीण, पण मावशी कडे असलेल्या प्रेरणादायी अनुभवांनी आम्हाला मं त्रमुग्ध करून टाकले होते, आणि जसजसे लेह जवळ आले आणि तो प्रदेश आम्हाला दिसू लागला तसतसे आम्हाला वाटू लागले कि आम्ही ह्या प्रदेशाला पूर्वीपासूनच ओळखतो. लेहला उतरल्यावर पहिली मजल मारली ती म्हणजे “पत्थर साहिब गुरुद्वारा ह्या प्रोजेक्ट्स मुळे तिथल्या जनतेला रोजगारही मिळतो. हे प्रोजेक्ट्स आणि त्यांनी के लेला मोठा बदल स्वतः मला पाहता आला. वाटेत आम्हाला सिधं ू व झं स्कार नद्यांचा सुं दर सं गम पहायला मिळाला. सिधं ू नदीचा उगम हा पाकिस्तानात आहे. तो सं गम पाहताना आणि नं तर सुद्धा सारख हे गाणं डोक्यात घोळत राहिलं “पं छी नदीया पवन के झोके , कोई सरहद ना इन्हे रोके ” खरच त्या वातावरणात अखं ड हिदं स् ु तानाची कल्पना माझ्या मनाला चाटू न गेली. त्या सर्व खडकाळ व अति दर्गु म भागातून जाताना आपल्या जवानांबद्दल चा आदर क्षण क्षणाला वाढत जात होता. जिथे नुसत कारच्या प्रवासाने थकायला होतं तिथे १२००० फु टांवर एक जवान आपला जीव माझ्यासाठी धोक्यात घालतोय ह्या विचाराने अंतर्मुख व्हायला झालं . सुमारे ५ तासाच्या प्रवासानं तर आम्ही कारगिल गाठलं . एक मात्र खर, इथे एकही जागा अशी नाही जिथे मावशीवर प्रेम करणारी लोक नाहीत. आमचं स्वागत हॉटेल सियाचीन इथे अत्यंत अगत्यपूर्ण झालं . जणू काही आपली आई, मोठी बहीण, मावशी आल्याच्या आनं दात सारे लगबगीने आमचे आदरातिथ्य करत होते. परंतु आता

©https://www.marathicultureandfestivals.com

चेहऱ्यावर अभिमान आणि प्रसन्नता घेऊन वावरणारी अपराजिता बरच काही शिकवून गेली. “झाले गेले विसरून जावे पुढे पुढे चालावे” हे जीवन गाणे ती जगत आहे गेली वीस वर्ष. आता वेळ झाली होती सर्व मान्यवर उपस्थितांच्या आगमनाची. General Bipin Rawat, Air Chief Marshal Birender Singh Dhanoa, Ex General Ved Prakash Malik, Lieutenant General Ranbir Singh, GOC, 8th Mountain Division Sanjeev Dogra, असे अनेक मान्यवर स्थानापन्न झाल्यावर कार्यक्रम सुरु झाला. आर्मीमन म्हणजे कठोर, कर्दनकाळ असे समीकरण खोडू न काढायची हि वेळ होती. आर्मीमन मधला कलाकार आज उफाळून येत होता. एका पाठोपाठ एक अशी सुरेल जोशपूर्ण, वीररसभरीत देशभक्तीची गाणी म्हटली जात होती आणि जणू काही त्या सर्व गाण्याची मानवं दना स्वीकारत तो अजस्त्र भारताचा झेंडा हवे वर फडकत त्यांच्या कलांना दाद देत होता. फडफडणाऱ्या झेंड्यानेही जणू काही आपलाच ठे का धरला होता. आणि सुरु झाले “ए मेरे वतन के लोगो”. एक क्षण असे वाटले की Captain Vikram Batra, Captain Saurabh Kalia, Major Padmapani Acharya, Major Saravanan हे सर्व जणं आपापल्या पोस्टवरून आम्हाला वेध लागले होते ते विजय दिवसाच्या पूर्व सं ध्येचे. कारगिल वरून द्रास एक दीड तासाचा प्रवास. वाटेत मावशी आम्हाला वेग वेगळ्या महत्वाच्या जागांची माहिती देत होती. एका वळणावर तर आम्ही LOC च्या फक्त २/३ km जवळ होतो. ते सर्व पाहताना आपल्या जवानांनी कारगिलच्या युद्धात के लेल्या अद्तभु पराक्रमाचा प्रत्यय येत होता. “वेडात मराठे वीर दौडले सात” खरंच वेडी माणसं च इतिहास घडवतात. वाटेत परत द्रास आणि सुरु नदीचा सं गम पाहण्याचा योग आला. आणि मग आम्हाला दिसला पॉईंट ४८७५. विक्रम बात्रा आणि त्याच्या सहकाऱ्यांच्या अचाट पराक्रमाची साक्ष देत उभा असलेला तो अति कठीण बर्फ़ाळ पॉईंट ४८७५. बाजूला तोलोलिगं , टायगर हिल, मावशी मुळे आम्हाला ते सर्व कडे माहितीचेच वाटत होते आणि त्या भारावलेल्या स्थितीत काही क्षण जातात तोच दिसला लांब वरून आपला तिरंगा. मोठ्या अभिमानाने फडकणाऱ्या तिरंग्याला पाहून उर इतकं देशप्रेमाने भरून आलं कि अश्रू आवरेना. “जुनुन” “जझबा” वगैरे जे शब्द आपण वाचतो, त्याचा अक्षरशः तं तोतं त अर्थ मला त्या तिरंग्या कडे पाहून उमगला. देशासाठी प्राण देणं म्हणजे काय हे त्या मातीत गेल्या शिवाय नाही कळणार. २५ जुलैची पूर्वसं ध्या ही थोडी खाजगी आणि अतिशय हृदय पिळवटणारी बाब असते. तेव्हा ना कसला तामझाम ना कसली सरबराई. शहीद जवानांच्या पुण्यात्म्याला नमन करण्याचा अतिशय नाजूक असा प्रसं ग. आम्ही पोचलो तेव्हा कार्यक्रमाची रूपरेषा वाचून दाखवत होते. समारंभाला काही मोजकीच आमं त्रित लोकं उपस्थित असतात. अर्थातच सर्विंग ऑफिसर्स, कारगिल मध्ये लढलेले वीर जवान आणि शहीद जवानांचे कु टुंबीय. त्यांच्या पत्नींना “वीर नारी” असे सं बोधले जाते. मला खरंच आश्चर्य वाटते कि गेली वीस वर्ष ह्या वीर नारी इथे नित्य नियमाने येतात. दर वर्षी त्या अमर जवान ज्योतीला बघून काय बरं विचार करत असतील? त्याग, देशप्रेम, साहस शब्दांचे अर्थ अश्या पुण्यभूमीत सापडतात. सुखी सं साराची स्वप्न सगळ्यांनीच पहिली असतील, पण सं सार चालू होण्या आधीच काळाने दू र नेलेल्या साथीदाराला साद घालण्यापलीकडे काहीच उरत नाही, तेव्हा काय होत असेल? तेवढ्यात भेट झाली अपराजिताशी. मेजर पद्मपाणी (महावीर चक्र – मरणोत्तर) जेव्हा शहीद झाले तेव्हा अपराजिताचा जन्मही झाला नव्हता. कधीही न पाहिलेले वडील आज तिला त्यांच्या सहकाऱ्यांमधून भेटत असतील कदाचित. पण

आम्हाला बघतायत आणि आमच्या न थांबणाऱ्या आसवांची मानवं दना स्वीकारत आहेत. के वळ अद्तभु आणि अनुभव जे शब्दांमध्ये उतरवणे अत्यंत कठीण. साश्रू नयनांनी एक एक गाणं अनुभवत होतो. आर्मी बँ ड ने साकारलेली ती सर्व गाणी अप्रतिम होती. जवळपास ४० मिनिट ही सुरेल मैफिल रंगली. अमर जवान ज्योती समोर ५५० पणत्या ठे वल्या होत्या. कारगिल युद्धात शहीद झालेल्या वीरांचा तो आकडा. सर्व उपस्थित लोकांना आवाहन करण्यात आले की त्यांनी दिवा लावून आजच्या सोहळ्याची सांगता करावी. इथे मात्र अश्रूंचा बांध फु टला. इतका वेळ तरळत असलेले अश्रू मोकळे झाले होते. ५५० अमर आत्म्यांना दिली जाणारी ती श्रद्धांजली होती. प्रत्येक पेटलेला दिवा हा त्याग, देशसेवा, देशाभिमान, अशा लुप्त झालेल्या भावनांना जागृत करत होते, जणू काही आव्हान करत होते “मित्रा, मी हे सर्व अनुभवले आहे, आता इथून गेल्यावर तू ह्या देशासाठी काय करणार? मला अजूनहि उत्तर देता आलेले नाही. प्रत्येक ज्योत धगधगत्या राष्ट्रप्मरे ाची साक्ष देत होती. राष्ट्रप्मरे तर होतेच पण त्याहूनही कर्तव्यपूर्ती चे ते दर्शन होते. आपल्याला दिलेले काम त्या वीर जवानांनी प्राणार्पण करून पूर्ण के ले होते. सुभेदार मेजर योगिदं र सिगं यादव (परमवीर चक्र), कर्नल सोनम वांगचुक (महावीर चक्र), सारख्या परमवीर, महावीर चक्राने सन्मानित झालेल्या जवानांशी बोलताना जाणवला त्यांच्यातला साधेपणा, त्यांच्यातील विनम्रता. आपण सगळे एखादी गोष्ट के ली कि किती गाजावाजा करतो, किती मोठे पणा घेतो आणि हे वीर आपले काम जीवाची पर्वा न करता पार पाडू न येतात आणि कु ठे बडेजाव नाही कि भं पक प्रदर्शन नाही. कु ठू न येते हि विनम्रता हि त्याग वृत्ती? समर्थांनी सांगितलेल्या “निश्चयाचा महामेरू” “स्थितप्रज्ञ योगी” ह्या लक्षणांचे हे मूर्तिमं त प्रतिक. अमर जवान ज्योतीच्या मागच्या बाजूला वीरगती प्राप्त झालेल्या सर्व सैनिकांची नावे आणि त्यांची रेजिमेंटस् सुवर्णाक्षरांनी लिहून ठे वली आहेत. ती वाचताना एक जाणवतं ते म्हणजे राष्ट्रीयता. तमिळनाडू मध्ये जन्मलेला, बिहार रेजिमेंट मधला ऑफिसर बटालिक मध्ये शहीद होतो आणि आपण भूमिपुत्रांच्या नावाने राजकारण खेळत बसतो. राष्ट्रवादाचा मोठा धडा मला त्या प्रसं गी मिळाला. मी पहिले देशाचा आणि मग अमुक एका प्रांताचा हि राष्ट्रीयता आमच्या DNA मध्ये कशी रुजवली जाणार? मान्यवरांची औपचारिकता पूर्ण झाल्यावर आम्ही तिघे जवानांशी बोलायला

©https://www.marathicultureandfestivals.com

लावणार म्हणून अधिक कु तूहल होते. साधारण ६:४५ ला आम्ही परत विजय पथावर पोचलो. प्रवासात परत २५ तारखेचा सारा अनुभव आठवला. उं च उं च खडकाळ शिखरं, रौद्र डोंगरदऱ्या सर्व काही तिथेच स्तब्ध. विजय पथावर कार्यक्रमा पूर्वीची तयारी सुरु होती. विजय पथ आणि अमर जवान ज्योतीचा सर्व परिसर फु लाने सजवला गेला होता. त्या निर्जीव डोंगर दऱ्यांमध्ये एक नव चैतन्य पसरल्याचा भास होत होता. काही मान्यवर सैनिक, वीर नारी आधी पासूनच आल्या होत्या. त्यांच्याशी सं वाद करायचा योग परत आला. परत एकदा उफाळून आल्या युद्धाच्या आठवणी. वीस वर्ष झाली असली तरी सर्व हकीगत अगदी काल परवा घडल्यासारखी आठवणीत एकदम ताजी होती. आणि जो तो आम्हाला त्या डोंगरदऱ्यांकडे निर्देशून सांगत होता “इथे होते माझे Posting” “इथे लढलो मी” “इथे शहीद झाला माझा Buddy” परत एकदा आम्ही नि:शब्द. “I would like to be a footnote in the history book and not a chapter” काय म्हणावं ह्यांच्या विनम्रतेला. काही वेळातच मान्यवरांचे आगमन सुरु झाले. तिन्ही दलांचे प्रमुख तसेच Ex General Ved Prakash Malik, Lieutenant General Ranbir Singh, GOC, 8th Mountain Division Sanjeev Dogra, Para Special लागलो. Lakshya Foundation ने बनविलेल्या कारगिल युद्धातील वीरांच्या Caricatures च्या पुस्तिका आम्ही आणल्या होत्या. त्या तिथल्या जवानांना दिल्या. त्यांच्याशी हस्तांदोलन करताना आम्हाला खूप धन्यता वाटत होती. उपकाराची परतफे ड नाही पण भान असल्याचे समाधान वाटत होते. परत एकदा मावशीबद्दलचा सैन्य दलात असलेला आदर पाहायला मिळाला. “मासी, मासी” करत सर्व Olive Green Officers बोलत होते. परत एकदा राष्ट्रीयत्वाचा प्रत्यय आला. मुं बई मधील एक मध्यमवर्गीय स्री कारगिल मध्ये त्या सैन्याच्या गराड्यात अत्यंत सफाईने आणि मुख्य म्हणजे अत्यं त प्रेमाने हितगुज करत होती. तिच्याशी बोलायला उत्सुक सैनिक ऑफिसर्सच्या गराड्यात ती सर्वांशी बोलत होती. Simply Amazing. मावशीने मग तिने के लेल्या कवितेचे वाचन के ले. प्रत्येक सैनिकाला अपेक्षा असते कौतुकाच्या थापेची. ती कविता ऐकताना प्रत्येक जवानाच्या डोळ्यात एक अजब चमक आली होती. आपल्या भारतीय सैनिकांवर अपार प्रेम करणारी एक मावशी (माँ जैसी इसीलिये मासी) त्यांना भेटली होती. मग आम्हाला भेटली Lt. अनुपमा बोराटे. मावशीच्या पुण्यातील एका भाषणाला आलेली त्या वेळेस १०वीत असणारी अनुपमा भारावून गेली. तेव्हाच Forces चे Lt. General हसबनीस, Brig. भूपेश हाडा असे अनेक मान्यवर, तसेच सेवा मेडल प्राप्त सैनिक आपापली श्रद्धांजली अर्पण करत होते. अजूनही राष्ट्रपतींचे आगमन झाले नव्हते. मग कळले कि खराब हवामानामुळे त्यांचे Helicopter श्रीनगर मधून उडू शकले नव्हते. मान्यवरांचे Wreath Laying झाल्यावर वेळ होती ती Helicopters मधून अमर जवान ज्योतीवर पुष्पांजली वाहण्याची. वेगवेगळी Formations करत त्या ३ Helicopters नी बरोबर ज्योती स्थानावर पुष्पवर्षाव के ला. ह्या तुकडीचे नेतत्व ृ महाराष्ट्रात जन्मलेले Cnl. कु लकर्णी करत होते. “मराठी बाणा” उफाळून आला. मराठी नाव, भाषा, आपण किती गृहीत धरतो पण महाराष्ट्राबाहेर मराठी ऐकायला मिळणे हा किती जिव्हाळ्याचा अनुभव असू शकतो हे फक्त बाहेर पडल्यावरच कळते. आणि अश्या मोठ्या सोहळ्यामध्ये एक मराठी माणूस ही कामगिरी पार पाडतो हे के वळ अवर्णनीय आहे. तिने निर्णय घेतला सैनिकी शिक्षण घ्यायचा आणि आज Lt. अनुपमा बोराटे असा बॅ ज अभिमानाने ती मिरवत होती. खूप खूप आदर वाटला. पुढचा सव्वा तास असाच भारावलेल्या अवस्थेत गेला. परंतु स्मारकाखालील पेटवलेली प्रत्येक पणती सतत वेदना देऊन जात होती. साधारण ८ च्या सुमारास आम्ही परतीच्या प्रवासाला निघालो. गाडीमध्ये आम्ही तिघेही निशब्द. बोलण्यासारखे उरलेच नाही. ह्या सर्व फौजींमुळे भारताचा झेंडा अभिमानाने फडकतोय, हे दृश्य डोळ्यात साठवून आम्ही झोपी गेलो. दसु रा दिवस म्हणजे २६ जुलै, कारगिल विजय दिवस. सकाळी बरोबर ५ वाजता निघायचे होते. २६ जुलै - कारगिल विजय दिवस सकाळी ४ ला उठू न आम्ही बरोबर ५ ला हॉटेल सोडले. आज काय बघायला मिळणार ह्याची उत्सुकता होती. राष्ट्रपती येणार आणि तिन्ही सैन्य दलांचे प्रमुख हजेरी

©https://www.marathicultureandfestivals.com

सारखेच आम्ही कविता वाचन व पुस्तिका वाटप के ले. जवळजवळ ४ तास आम्ही दोघे प्रत्येक क्षण साठवून घेत होतो. कविता वाचन ऐकताना प्रत्येक फौजीच्या चेहऱ्यावर स्फु रण चढत होते. मावशीच्या जोशपूर्ण वाचनाने जणू प्रत्येक सैनिक भारावून जात होता. कविता सं पताच टाळ्यांचा कडकडाट आणि प्रसन्न चेहरे बघायला मिळाले. एक Civilian माझ्या बद्दल इतक्या आपुलकीने आणि मायेने बोलत आहे हे पाहून प्रत्येक जण मावशीच्या प्रेमात पडत होता. “क्या मासी Last Time आप ऊस Post पे आई थी और हमारे Post पे नही. ईस बार हम आपको कही और नही जाने देंगे, पेहले हमारे पास आना हे” असा हट्टच करत होते आणि मावशी सर्वांना मायेने समजावत होती. प्रत्येक ऑफिसरचे आग्रहाचे आमं त्रण स्वीकारत होती. ज्या ऑफिसर्सच्या बदल्या होणार होत्या ते मावशीला त्यांच्या नवीन स्थळी भेट देण्याचे आमं त्रण करत होते. हळू हळू समारंभाची सांगता होत होती, वेळ आली होती तिथल्या Museum ला भेट देण्याची. कारगिल युद्धाचे दर्ु मिळ Photos, शहीद जवानांचे Candid Photos, युद्धात वापरलेली शस्त्रे, सर्व प्रदर्शनात ठे वले आहे. तसेच एक War Memorial ही उभारण्यात आले आहे जिथे कारगिल व्यतिरिक्त अन्य Operations मध्ये शहीद झालेल्या जवानांचे स्मारक उभारले आहे. त्या सर्व साहसी वीरा वीरांना मानाचा मुजरा आणि मानवं दना. Wreath laying सोहळा झाल्यावर आम्हाला जवळच्याच Pendal मध्ये बसवण्यात आले आणि मग सुरु झाल्या सर्व मान्यवर अतिथींबरोबर अनौपचारिक गप्पा गोष्टी. प्रत्येक मान्यवर आम्हाला येऊन भेटत होता. खरे म्हणजे माझे वैयक्तिक योगदान अगदीच नगण्य परंतु “बेगानी शादी में अब्ल् दु ला दिवाना” अशी काहीशी गत झाली होती. भारावून गेलो होतो मी आणि परत अनुभवायला मिळाली मावशीच्या कार्याची महती. Gen. Bipin Rawat पासून सर्व जण मावशीच्या कार्याची तारीफ आणि दखल घेत होते. Lieutenant General Ranbir Singh म्हणाले “Your work for soldiers and passion to be present here for on KVD for 10 consecutive years actually gives

army the strength. We need more passionate civilians like you” 10 consecutive years at KVD हे तर आर्मी ऑफिसर्स ना देखील जमत नाही आणि ते Dedication आहे मावशीच्या कार्यात. अश्या कर्मयोगिनींच्या पुढे काय बोलणार? फक्त नतमस्तक होऊन आशीर्वाद मागायचा कि तिच्यातले १०% passion आम्हाला मिळू दे म्हणजे आम्हीही अधिक जिद्दीने हाती आलेले काम पूर्ण करू शकू . तेवढ्यात एक तरुण Lady Officer मावशीला शोधात आली आणि मग आम्हाला कळले कि हा सोहळा Lakshya Foundation आणि मावशीसाठी किती महत्वाचा होता. KVD च्या 10th Anniversary ला मावशीचे Felicitation 8th Mountain (GOC, Sanjeev Dogra) करणार होते. इतके दिवस आपण ऐकतो Soldier Feliciation पण आज Tables Did Turn. आर्मी एका Civilian Lady जिचा कारगिल प्रांताशी काहीही सं बं ध नाही, के वळ सैनिकांची प्रिय “मासी” हिचा सन्मान होणार होता. मी आणि के तकी खरोखरच स्वतःला इतके नशीबवान समजत होतो कारण तो सन्मान सोहळा पहायला आम्ही दोघेच Civilians होतो. मावशीच्या तपश्चर्येचे फळ आज तिला मिळाले होते आणि आम्ही ते अनुभवत होतो. कर्नल Gill ह्यांच्या शुभ हस्ते मावशीला मानचिन्ह देण्यात आले. कालच्या

हे दोन दिवस माझ्या आयुष्यातले अविस्मरणीय, अवर्णनीय होते. देशप्रेम, राष्ट्रभक्ती, विनम्रता, साहस आणि मानवता ह्या लुप्त होत असलेल्या भावनांना जर परत

आठवायचे असेल तर प्रत्येक भारतीयाने ह्या पुण्य स्मारकाला भेट दिलीच पाहिजे. फौजी हा अनुभवावा लागतो आणि तो आम्ही मावशीच्या द्वारे अनुभवला आणि थोडासा कळला देखील. आणि फक्त फौजी नाही तर सर्व Uniform धारी लोकांबद्दल अधिक आदर आणि प्रेम वाटू लागले आहे. आपण किती गृहीत धरतो ह्या सर्वांना. आणि स्वतः मावशी बद्दल काय बोलू आणि किती लिहू? “कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन:” निष्काम कर्मयोग जर अनुभवायचा असेल तर एकदातरी मावशीच्या व्याख्यानाला जरूर जा. तिच्या बरोबर सं वाद साधा, मग कळे ल कर्मयोग म्हणजे काय. कोण आहे ही कर्मयोगिनी? आर्मी, कारगिल, काश्मीर ह्या सर्वांशी सं बं ध नसलेल्या एका स्त्रीने घेतलेली ही गरुड झेप आज सर्व जवानांवर मायेची पांघर घालत आहे. “तुझी मासी तुझ्या पाठीशी आहे” हा जबर आत्मविश्वास ती त्या २२/२४ वर्षांच्या मनगटात भरत आहे. “सैनिक” समाजाला समजावण्याचा तिच्या परीने ती प्रयत्न करत आहे. नव्हे, अनुपम बोराटे सारखे नवीन फौजी ती घडवत आहे. राष्ट्रभक्तीचे बीज परत एकदा ती समाजामध्ये पेरत आहे. “दिमाग में डाल दिया है” तुम भूल न जाओ उनको इस लिये कही ये कहानी जो शहीद हुए हैं उनकी ज़रा याद करो क़ु रबानी जय हिदं

©https://www.marathicultureandfestivals.com

Sanskar

Mandar Jayant Kokatay, Mumbai The child refused to obey when the priest asked him to pray “We respect his religious sentiments” proclaimed the proud modern parents PlayStation instead of sports field fries for breakfast with cola chilled “Oh! welcome to the fast food age” “Where’s the time to cook now-a-days?” The child spends hours on the pc “We respect his wishes and his privacy” Chatting with strangers or downloading porn “How could we have even known?” Watching the idiot box at bedtime Instead of fairy tales, stories of crime shows of violence, hatred and brutality “Oh! Honesty loses, wickedness wins, that’s reality” A liquor filled cabinet Unlimited access to internet adult movie DVDs, social apps on mobile phone With this at home, the child is left alone

Didn’t our parents take pain to tell us again and again To make sure we were on the right track and if we wandered, they’d pull us back taught us values, ethics and scruples built our character with the right ideals don’t our children deserve the same? for their mistake, aren’t we to blame? Parents of the world, unite! Against immorality is our fight! for the right moral code for tomorrow’s star Let’s adorn his inner conscience with Sanskar! Note: Sanskar is a Sanskrit word and has several meanings.. There is no word in other languages comparable to ‘Sanskar’. However, for the sake of understanding this poem, ‘Sanskar’ is like planting a seed of human values into the subconscious of a person during childhood so that adherence of these values become part of his nature and keep on guiding him throughout life. A person acts according to the ideals which exist in his subconscious without being aware of them. Thus his decisions, reactions to actions of others and the quality of his actions reflect the values existing in his subconscious.

“Oh! He will jump over the gate” “He is usually out till late” “Must be partying with his friends” his life has many loose ends He’s got tattoos all over his body His hair is unkempt, his clothes shoddy “Oh! That’s the look of his favourite rock star” “I really don’t know how he got that scar” “Oh! It’s just the new generation” are they not our own creation? “Oh! They just don’t listen” Have we ever tried to reason? 20

©https://www.marathicultureandfestivals.com

YOGINI BHAVE Florida Licensed RealtorÂŽ

407-412-1489 yogini.bhave@gmail.com

florida real estate

specialization in...

Vacation Homes near Walt Disney World, Universal, Sea World 55+ Retirement Communities Luxury Homes Beachfront & Waterfront Properties Investment Properties Land

Visit : yoginibhave.ameriteamrealty.com ÂŠhttps://www.marathicultureandfestivals.com

रत्नाकर मतकरी सर गेले ! 1

8 मे 2020, सकाळी सकाळी माझ्या मित्राच्या मुलाचा फोन आला व त्याने मला ही दर्घु टना सांगितली की काल रात्री रत्नाकर मतकरी गेले. हे ऐकू न वाईट वाटले हे नक्कीच पण या व्यतिरिक्त मनात काय काय विचार आले हे आठवण्याचा मी प्रयत्न करतो आहे व ते एक एक आठवून लिहीत आहे. साहित्य व नाट्य क्षेत्रात ‘ रत्नाकर मतकरी ‘ हे मोठे मान्यवर नाव. अनेक मोठमोठे पुरस्कार, अगदी प्रेसिडेंशिअल अ‍ॅवॉर्ड पण मिळवलेली व्यक्ती. गूढकथा, बालरंगभूमी, कादंबरी, टी.व्ही. सिरियल्स, थिएटर, चित्रपट, चित्रकला, सामाजिक कार्य अशा अनेक वेगवेगळ्या क्षेत्रांमधे के वळ कामच न करता स्वतःचा ठसा उमटवून ठे वतो असे बहुआयामी व्यक्तीमत्व. कित्त्येक वर्षांपूर्वी मस्कतला त्यांच्या कथा कथनाच्या कार्यक्रमास मी गेलो होतो व त्या नं तर त्यांच्या गूढ कथांच्या मी प्रेमातच पडलो. त्यांच्या साहित्यामधून त्यांची व माझी ओळख खूप जुनी होती पण अगदी अलिकडे म्हणजे सात आठ वर्षांपूर्वी त्यांची व माझी प्रत्त्यक्ष ओळख झाली, रादर मी ओळख करून घेतली, त्यांचा एक फॅ न या नात्याने. मग आम्हा दोघांच्या बर्‍याचदा गाठीभेटी झाल्या, अगदी नुकतीच पुण्यात त्यांच्या एका नाटकाच्या अभिवाचनाच्या कार्यक्रमात त्यांच्याशी ओझरती भेट झाली व दर्ु दैवाने ती अखेरची ठरली याची खं त वाटते. सद्ध्याच्या गेले दीडदोन महिन्याच्या करोनाग्रस्त काळात वर्तमानपत्रात करोना व्यतिरिक्त फार थोड्या बातम्या असतात. वर्तमानपत्र वाल्यांनाही पेपर भरवायचा असतो, त्यांनाही मॅ टर पाहिजे असतो मग ‘लेख पाठवा’ म्हणून ते आवाहन करतात, हौशी लेखक लेख पाठवतात व ते पेपरमधे छापून आले की धन्न्य होतात. मीही त्यांच्यापैकीच एक. माझेही काही छोटे लेख पेपरात छापून आले. मी धन्न्यता पावायला लागलो होतो इतक्यात एक वेगळी घटना घडली. माझे छापून आलेले लेख मी माझ्या एका मित्राला मेल के ले व त्याने मला घोर सं कटात टाकले. मतकरी सर गेल्याची दख ु ःद घटना नुकतीच घडली होती व या माझ्या मित्राने मला सांगितले की तुझी व त्यांची ओळख होती, त्यांच्यावर एक लेख लिही. माझे धाबे दणाणले. येवढ्या कर्तुत्ववान व्यक्तीवर मी एक सर्वसामान्न्य माणूस काय लिहू ? पेचात पडलो. तशी माझी व त्यांची प्रत्त्यक्ष ओळख गेल्या सात आठ वर्षांतीलच, व ना मी, त्यांचा मुक्त विहार ज्या ज्या क्षेत्रात झाला त्या क्षेत्रांशी काडीचाही सं बं धित होतो जेणक े रून त्या त्या क्षेत्रातील त्यांची थोरवी मी विषद करून सांगू शके न. बरं ! थोड्या काळाचा थोडा सहवास म्हणून अशाही जास्त काही आठवणी किंवा घटना नाहीत की ज्या मी काही लिहून त्यांच्या स्मृतीला उजाळा देऊ शके न. माझ्या आईवर किंवा वडिलांवर लेख लिहायचा तर मी बरेच काही लिहू शके न कारण त्यांचा व माझा बराच सहवास घडला होता. पण येथे वेगळी गोष्ट होती. असे असतानाही, थोडी ओळख, थोडा परिचय पण तरीही घरातील एक माणूस गेल्या सारखे वाटते आहे ही रुखरुख मनात दाटत होती व ती का या वर थोडा विचार के ला, उत्तर सापडले व मी लिहायला बसलो. नुकतीच मी प्रख्यात अभिनेते व लेखक श्री. दिलीप प्रभावळकर यांची एक जुनी मुलाखत यू ट्यूबवर बघितली. अभिनय क्षेत्र हे सुरुवातीच्या काळात एक छं द व हौस इतपतच त्यांच्यापूरते मर्यादित होते. आश्चर्य म्हणजे त्यांचे वडील, हे तू करियर म्हणून का करत नाहीस असे त्यांना म्हणत असत. ऐकू न त्यांच्या वडिलांचे कौतुक वाटले की त्यांनी दिलिप सरांचा वकू ब ओळखला होता, हे द्रष्टेपण त्यांच्यात होते. तोच भाग मतकरी सरांचा. ‘ अलबत्या गलबत्या ‘ मधील चेटकीण असो, सडपातळ अंगयष्टी असूनही मिलिटरी मॅ नचा श्री. प्रभावळकरांनी यशस्वी के लेला रोल असो हे सर्व बघितले की प्रत्त्यक्ष जे काही दिसते त्या पलीकडचे पहाणारा, व्हिज्यूअलाईज करणारा हा माणूस होता हे जाणवते. तीनचार वर्षांपूर्वी मी एक इं ग्रजी पुस्तक वाचले. तथाकथित अद्ध्यात्मिक अनुभवांचे ते पुस्तक त्या वर्षीचे ‘ बेस्ट सेलर ‘ ठरले होते. मी भारावूनच गेलो होतो व सरांना त्या पुस्तकाविषयी, तुम्ही वाचले का म्हणून फोन करून विचारले. ते म्हणाले की मी काही वाचलेले नाही पण तू त्याचे मराठीत भाषांतर कर, ते मी वाचेन. झालं ! आली का पं चाईत ! साहित्त्य क्षेत्राशी काडीचाही सं बं ध नसताना सरांनी मला गोत्यात आणले होते. ठीक आहे ! प्रयत्न तर करू म्हणून मी कामाला लागलो, मूळ लेखकाची परवानगी घेऊन ( त्या लेखकाशीही ना माझी ओळख ) अनुवाद चालू के ला व पहिली दोनतीन प्रकरणे अनुवादित करून सरांना पाठवली. ( हिमालयवासी गुरूच्या योगी शिष्याचे आत्मकथन ) त्यांनी एका वाक्यात अभिप्राय दिला की हे भाषांतर न वाटता स्वतं त्र मराठी लेखन वाटते आहे, आगे बढो. मी उत्साहित झालो व भाषांतर पूर्ण के ले व ते छापूनही आले. ते मराठी पुस्तकही ‘ बेस्ट ‘ सेलर ठरले पण त्यापुढे जाऊन आणखी दोन इं ग्रजी पुस्तके ही माझ्या हातून अनुवादित होवून मराठी वाचकांच्या पसं तीला ती उतरली. ( ऋषींचे प्रज्ञावैभव आणि प्रेषित मुहम्मद यांचे चरित्र ) याचे मुख्य श्रेय कोणाचे, माझे म्हणावे तर पेनाने म्हणायचे की हा ग्रं थ लिहिण्यास मी कारणीभूत आहे इतके च. द्रष्टा किंवा ‘ ब्रेन बिहाईंड ‘ मतकरी सरच होते व ते त्यांनी माझ्या हातून घडवून आणले.

श्रीरंग पटवर्धन, पुणे काही वर्षांपूर्वी पुण्यात नगर वाचन मं दिरातर्फे मतकरी सरांचा श्री. अमोल पालेकर यांच्या हस्ते सत्कार झाला. त्या कार्यक्रमापूर्वी मतकरी सर पुण्यात भरलेल्या माझ्या चित्रांच्या प्रदर्शनास आवर्जून भेट देऊन गेले होते. तेव्हा ते मला जे म्हणाले ते मला चांगले आठवते. जसे दिसते तसेच्या तसे काढण्याचा तुझा प्रयत्न अगदी उत्तम आहे पण जे दिसते त्यावरून मनाला काय उमगले, जाणवले ते काढायचा प्रयत्न कर. रिअ‍ॅलिस्टिक चित्रकारीच्यापुढे माझी फारशी उडी गेली नाही व ती चित्रकारीही बं द पडली. मला आठवते आहे की ते पूर्वी मस्कतला आले होते तेव्हा त्यांनी तेथील उघड्या बोडक्या, झाडे नसलेल्या डोंगरांची काही लॅं डस्के प्स के ली होती ती त्यांनी मला दाखवली. ते उघडे बोडके डोंगर मीही पाहिले होते पण सरांनी रंगवलेले डोंगर अक्राळ विक्राळ बलदंड व धटिंगण राक्षसांच्या फौजे सारखे भासत होते, डोंगर तेच पण बघणार्‍याची दृष्टी वेगळी. नर्मदा आंदोलनावरही त्यांनी बरीच उत्कृ ष्ठ चित्रे काढली होती ती त्यांनी मला दाखवली. ं ी उत्तम होते व त्यांच्या काही पुस्तकांची मुखपृष्ठेही त्यांनी लिखाणा बरोबरच त्यांचे स्के चिगह खूप सुं दर व आकर्षक के ली होती. सरधोपट, सरळसोट दिसणार्‍या गोष्टीतून काही वेगळा अर्थ लावायचा प्रयत्न करायचा, काही तरी नाट्य निर्माण करता येते का, काहीतरी अद्तभू निर्मिती होऊ शकते का हे बघायचे हा त्यांचा गुण त्यांना गूढकथा लिहिण्यासाठी प्रेरित करत असावा. गूढकथा हा त्यांच्या साहित्य सं पदेमधील के वळ एक भाग, ललीत लेख, नाटके , एकांकिका, टी.व्ही. सिरियल्ससाठीचे लेखन, चित्रपट याही सर्व क्षेत्रांमधे त्यांनी अमाप व दर्जेदार साहित्य निर्मिती के ली. त्यांच्या गूढकथा प्रकारास तथाकथित मान्यवर समीक्षकांकडू न योग्य दाद मिळाली नाही ही खं त त्यांना होती पण ती तेथच े सोडू न देऊन निरोप, खेकडा, झोपाळा, सोनाराची बायको, लपाछपी, किडे, निजधाम, वारस, पावसातला पाहुणा, सुचेता व कोकिळकं ठी, जळमटं, ऐक टोले पडताहेत, अनिके त, मृत्यूंजयी; नावे लिहावी तेवढी थोडीच, अशा अनेक सरस व उत्कं ठापूर्ण गूढकथा त्यांनी लिहिल्या. त्यांमधे नुसते भय, गूढपणाच के वळ नव्हता तर त्याच बरोबर माणसाच्या मनोव्यापारांचे सं वेदनशीलतेने के लेले अप्रतीम चित्रणही होते. काही वर्षांपूर्वी त्यांच्या ‘ इन्व्हेस्टमेंट ‘ या सिनेमाचा ट्रायल शो मुं बईत होता व त्यासाठी सरांनी मला फोन के ला होता, मी गेलो व एक चांगला सिनेमा बघायला मिळाल्याचे समाधान मिळाले. आपली मते व आपल्या सामाजिक व आर्थिक व्हॅ ल्ल्यूज मुलावर लादू पहाणार्‍या एका जोडप्याचे त्यात यथार्थ चित्रण के ले होते. एवढी प्रचं ड व दर्जेदार साहित्य निर्मिती करूनही तुम्ही मराठी साहित्य सं मेलनाचे अध्यक्ष का होत नाही या प्रश्णावर मिस्किलपणे हसून ते म्हणत की मी साहित्यिक नसून के वळ एक लेखक आहे ! बस. त्यांनी विषय सं पवलेला असतो व ते आपल्या निर्मितीत गढू न गेलेले असतात. दोन चार फु टकळ पुस्तके लिहून स्वतःला मान्यवर साहित्यिक म्हणून मिरवणार्‍या लोकांच्या आजच्या युगात सरांचे हे उत्तर फार काही न बोलता बरेच काही सांगून जाते. आजकाल गल्लोगल्ली असणार्‍या पान टपर्‍यां प्रमाणे असे भुरटे साहित्यिक पासरीला पन्नास सापडतील असे मला वाटते. असो. कालाय तस्मै नमः ! त्यांच्या पत्नि, प्रतिभाताई, यांच्याकडू न मतकरी सरांचा एक गुण समजला की त्यांना खाण्या पिण्याच्या खोड्या अजिबात नव्हत्या, पानात पडेल ते, गोड म्हणून ते साजरे करत असत. ते मत्स्यप्रेमी होते, माफक ड्रिंक्सही घेत. ( काही वर्षांपूर्वीची घटना. सरांना त्या वर्षीचा नाटककार कै . विष्णूदास भावे पुरस्कार जाहिर झाला होता व त्या सत्कारासाठी सर प्रतिभाताईंसह सांगलीला आले होते. सत्कार कार्यक्रमानं तर सरांसोबत बागेच्या परिसरात ड्रिंक्सबरोबर प्रॉंस व पापलेट असे माशाचे जेवण व गप्पा असा अविस्मरणीय अनुभव मला मिळाला. ) खाण्यापिण्या बाबतीतही त्यांचा कु ठलाच अतिरेक नसे. चालणे, पोहणे हा नियमित व्यायाम ते करत असत. वक्तशीरपणा हा त्यांच्या स्वभावात होता. मी त्यांना लिहिलेल्या पत्रांना ते न चुकता उत्तर पाठवीत किंवा फोनवर बोलत असत. येवढा नियमित व सं यमित जीवन जगणारा माणूस करोना सारख्या एका क्षुद्र व अभद्र जीवाणूची शिकार झाला याचे प्रचं ड आश्चर्य व तेवढीच खं तही वाटते. मी एकदा त्यांना विचारले होते की सर, देव, धार्मिकता, अद्ध्यात्म या विषयी तुमचे काय विचार आहेत ? या सर्व गोष्टींवर तुमचा कितपत विश्वास आहे ? त्यावर ते म्हणाले होते की सर्जनशीलता,

©https://www.marathicultureandfestivals.com

सतत काहीतरी चांगली निर्मिती करत रहाणे के वळ या एकाच गोष्टीवर माझा विश्वास आहे, ज्या बाबतीत आपणास काही माहित नाही, काही ठोस पुरावेही नाहीत, त्या विषयी आपली मते ती काय असणार ? उगाच आपले वादविवादाला तोंड फोडण्यासारखे आहे झालं ! हे उत्तर ऐकू न मला समजले की आजच्या धार्मिक व भं पक अद्ध्यात्मिक बाजारपेठा व ते चालवणारे दक ु ानदार यांच्या काळात हे उत्तर किती विचार करायला लावणारे आहे, नाही का ! जानेवारी फे ब्रुवारीत प्रतिभाताईंनी फोन करून मला सांगितले की पुण्यात सरांच्या एका नाट्य अभिवाचनाचा कार्यक्रम उद्या आहे तर तुम्ही जरूर या. मला त्याच वेळेला दसु रीकडे कोठे तरी निकडीने व ( पूर्वनियोजित कारणाने ) जायचे होते म्हणून कार्यक्रमास न थांबता के वळ सरांना भेटून जावे म्हणून मी गेलो. सर कार्यक्रमाच्या गडबडीत होते त्यामुळे जास्त काही बोलणे होऊ शकले नाही पण दोन मिनिटे का होईना त्यांची भेट घेता आली. दर्ु दैवाने ती भेट अखेरची ठरणार होती. सर जाण्यापूर्वी वीस पं चवीस दिवस आधी त्यांचा मला फोन आला होता. माझी चौकशी करून ते म्हणाले की कधी कधी फोन करत जा. ( मी आपला, येवढ्या मोठ्या व्यक्तीला बिनकामाचा फोन, सहज म्हणून कसा करायचा या सं कोची विचारात असे कारण आम्हा दोघांमधे असणारे कर्तुत्वा बाबतीतील जमीन अस्मानाचे अंतर. ) मी हो म्हणालो, पण आता तो फोन करण्याचाही योग नाही, ते अखेरचेच सं भाषण ठरणार होते. गेली पन्नासहून अधिक वर्षे सातत्त्याने दर्जेदार साहित्य निर्मिती करणार्‍या या रत्नाकराची गाज आज निमाली, मूक झाली. मतकरीसर जरी आज नाहीत तरी त्यांचे, त्यांच्या चाहत्या वाचकांच्या मनातले स्थान अढळ व अमर आहे. ‘ त्यांच्या आत्म्यास शांती लाभो ‘ ही ईश्वर चरणी प्रार्थना !

Uninvited Guest Dr. Netra Deshmukh, Nashik Life was smooth, busy yet free, Then came a disaster, which no one could see. Called as Corona, medically COVID-19, It challenged our immune systems, fighting. It spread by proximity, social distancing is essential, Masks to be worn, handwashing is crucial. There’s a lockdown, a feeling of detention, In moments of desperation, definitely some introspection. There is some medical help, still life is unsure, It makes me think, there’s a superpower for sure… Let’s be modest, pray for the best to come, Follow stay home/stay safe, for a better outcome!

Mangala Tata, Los Angeles ©https://www.marathicultureandfestivals.com

मं दारमाला का

ही महिन्यांपूर्वी न्यू जर्सी येथील दीपा इनामदारच्या घरी एका अनौपचारिक समारंभात माझे न्यू यॉर्क येथील ज्येष्ठ स्नेही श्री. जयं तराव कु ळकर्णी ह्यांची गाठ पडली. जयं तराव हे एक उत्तम लेखक व दर्ु मिळ ध्वनिमुद्रिका आणि छायाचित्रांचे सं ग्राहक म्हणून अमेरिके तील महाराष्ट्रीयांत व महाराष्ट्रातही सुपरिचित आहेत. आम्ही दोघेही न्यू यॉर्क मध्ये राहात असल्याने महाराष्ट्र मं डळाच्या कार्यक्रमांच्या वेळी नित्य भेटत असतो. पण कार्यक्रमाच्या ठिकाणी इतर गप्पांना फारसा वेळ मिळत नाही. त्या दिवशी अन्य कोणताही कार्यक्रम नसल्याने मनसोक्त गप्पा झाल्या. गप्पांच्या ओघात जयं तरावांनी मराठी सं गीत रंगभूमीवरील सुप्रसिद्ध कलाकार ज्योत्स्ना मोहिलेंवर लिहिलेल्या लेखाचा विषय निघाला आणि गप्पांची गाडी आपोआप मं दारमाला नाटकाच्या दिशेने वळली. ज्योत्स्ना मोहिले कलाकार म्हणून प्रसिद्धीस आल्या त्या मं दारमाला ह्या नाटकातील नायिके च्या भूमिके मुळे. विशेष करून त्यातील ‘सोहम हर डमरू बाजे’ हे पद सर्वत्र गाजले व ज्योत्स्ना मोहिलेंना उदंड कीर्ती मिळाली. माझा मं दारमाला नाटकाशी घनिष्ठ सं बं ध आहे कारण ह्या नाटकाचे लेखक व सुप्रसिद्ध नाटककार आणि पत्रकार कै . विद्याधर गोखले हे माझे वडील! मं दारमालाच्या गप्पा सुरू झाल्यावर ४० ते ५० वर्षांपूर्वीच्या अनेक स्मृतींना उजाळा मिळाला. त्या आठवणी ऐकू न जयं तरावांनी सुचवले की मी त्या लिहून काढाव्यात म्हणजे इतरांनाही त्यांचा आनं द घेता येईल. जयं तरावांच्या पेमळ आज्ञेला मान देऊन त्या आठवणी जशा आठवतील तशा लिहून काढण्याचा प्रयत्न के ला आहे. या सर्व आठवणी माझ्या शालेय वयातील असल्यामुळे आता कालपरत्वे काहीशा अंधक ु झाल्या आहेत तर काही आठवणी प्रत्यक्ष अनुभवाच्या नसून घरातील वडीलधाऱ्या मं डळींकडू न ऐकलेल्या गोष्टींच्या आधारे आहेत. मं दारमाला हे माझे वडील, विद्याधर गोखले उर्फ अण्णा ह्यांचं पाचवं नाटक. त्या आधी पं डितराज जगन्नाथ, सुवर्णतुला, साक्षीदार व जावयाचे बं ड ही त्यांची चार नाटके रंगमचावर आलेली होती. त्यातील पं डितराज जगन्नाथ व सुवर्णतुला ही दोन नाटके तुफान गाजली. त्यांचे सर्वत्र धूमधडाक्यात प्रयोग चालू असतानाच १९६३ साली अण्णांनी मं दारमाला हे नाटक लिहिले. मं दारमालाची निर्मिती मुं बई मराठी ग्रं थसं ग्रहालयाच्या नाट्यशाखेने के ली होती. पहिल्या शं भर प्रयोगांनंतर श्री. राजाराम शिदं े ह्यांच्या नाट्यमं दार सं स्थेने हे नाटक चालवायला घेतले व त्याचे शेकडो ‘हाउसफु ल’ प्रयोग महाराष्ट्रभर के ले. मं दारमालाचे सं गीत दिग्दर्शन सं गीतभूषण रामभाऊ मराठे ह्यांनी के ले होते. त्यातील मं दारची प्रमुख भूमिकाही त्यांनीच के ली होती. सं गीतकार व गायक नट ह्या दोन्ही स्वरूपांतील रामभाऊंच्या दैदिप्यमान सं गीत नाटक कारकिर्दीचा मं दारमाला हा परमोच्च बिदं ू होता! त्यांना ज्योत्स्ना मोहिले आणि प्रसाद सावकार अशा गुणी गायक कलाकारांची तोलामोलाची साथ लाभल्याने नाटक अतिशय रंगतदार झाले. पुढील काही वर्षांत मं दारमालाचे शेकडो ‘हाऊसफु ल्ल’ प्रयोग मुं बई आणि इतर शहरांतनू झाले. सं गीत नाटकाच्या रसिक चाहत्यांना मं दारमालातील गाण्यांनी वेड लावले होते. रामभाऊंची ‘जय शं करा गं गाधरा, जयोस्तुते हे उषादेवते, हरी मेरो जीवन प्राण अधार, कोण अससी तू नकळे मजला, तारील हा तुज गिरिजाशं कर’ अशी एकाहून एक सरस पदे , तर ज्योत्स्ना मोहिलेंचे ‘सोहम हर डमरू बाजे’ आणि प्रसाद सावकारांच्या ‘ओ गुलबदन जादू नयन’ व ‘सजनी आज मिलनकी रात’ या गझला व सर्वात शेवटी ‘बसं त की बहार आयी’ ही रामभाऊ आणि प्रसाद सावकार यांच्यातील अजरामर जुगलबं दी यांनी रसिकांना अशी काही मोहिनी घातली की कितीही वेळा ऐकू नही त्यांचे समाधान होत नसे! अनेकजण ते नाटक बघायला पुनःपुन्हा येत असत. माझ्या माहितीत असे काही महाभाग आहेत की ज्यांनी त्या नाटकाचे ५०-६० प्रयोग व ते ही तिकीट काढू न बघितले होते. सर्वसामान्य प्रेक्षकांचे सोडाच, पण सं गीत क्षेत्रातील अनेक दिग्गज खास रामभाऊंचे गाणे ऐकायला नाटकास उपस्थित राहायचे.

सं जय गोखले, न्यू यॉर्क नाटक रंगले नाही तरच नवल! सं पूर्ण नाटक म्हणजे रसिकांसाठी सं गीताचा जणू काही एक खजिनाच! नाटकातील सर्वच्या सर्व गाणी जरी शास्त्रीय सं गीतावर आधारित असली तरी त्यात भरपूर विविधता होती. पारंपरिक नाट्यगीतांबरोबर भजने, गझला, शास्त्रीय चीजा, नृत्यगीत, आणि शेवटी निखळ शास्त्रीय जुगलबं दी! नाट्यसं गीताचे रसिक अक्षरशः वेडे होऊन जायचे. मीराबाईचे ‘हरी मेरो जीवन प्राण आधार’ हे भजन रामभाऊ इतक्या भावपूर्ण रीतीने गायचे की त्यानं तर श्रोते अगदी भारावून जायचे. मं दारमाला नाटकामुळे रामभाऊंचे अजून एक वैशिष्ट्यही रसिकांना अनुभवायला मिळाले. रामभाऊ उत्तम तबला वाजवू शकायचे. नाटकाच्या उत्तरार्धाच्या सुरवातीला नायक नायिके ला सं गीत शिकवत असल्याचा प्रसं ग आहे. ह्या वेळी रामभाऊ रंगमं चावर बसून, गाणे शिकवत असताना तबलाही स्वतःच वाजवत असत! एक शास्त्रीय चीज, त्यातील ताना पलटे सफाईने घेत गात असताना तबल्याची साथही स्वतःच करायची व ती ही उत्तम रीतीने, हा चमत्कार रामभाऊच करू जाणोत! मं दारमालाचे कथानक उत्तर भारतात घडल्याचे दाखविल्याने व अण्णांना उर्दू काव्याची आवड असल्याने नाटकात मराठी गाण्यांबरोबर एक-दोन नव्हे तर तब्बल पाच हिदं ी गाणी होती व ती रेडिओवर विविध कार्यक्रमांतनू सतत वाजत असत. दर्ु दैवाने आकाशवाणीतील नोकरशाहीच्या एका विचित्र निर्णयाचा फटका बसून एक दिवस अचानक मराठी कार्यक्रमांतनू हिदं ी गाणी सादर करणे बं द झाले. के वळ मं दारमालाच नव्हे तर इतर मराठी सं गीत नाटकांतील हिदं ी पदांना रेडिओचे श्रोते कायमचे मुकले. मं दारमालाशी पुढे दोन खूप मोठ्या कलाकारांचा थोड्या काळासाठी सं बं ध आला, त्याचाही आवर्जून उल्लेख करावा लागेल. नाटक व्यावसायिक यशाच्या शिखरावर असताना नायिके ची भूमिका करणाऱ्या सौ. ज्योत्स्ना मोहिले बाळं तपणामुळे काही काळ उपलब्ध नव्हत्या. तितक्याच ताकदीची गायिका व अभिनेत्री मिळणे सोपे नव्हते. अशा वेळी भारतीय सं गीत क्षेत्रातील एक दिग्गज कलाकार श्रीमती प्रभा अत्रे ह्यांनी ही भूमिका समर्थपणे साकारली. ह्या नाटकाशी सं बं ध आलेले दसु रे मोठे कलाकार म्हणजे श्री. भालचं द्र पेंढारकर. सुरवातीची काही वर्षे सं पूर्ण महाराष्ट्रात शेकडो यशस्वी प्रयोग झाल्यावर नाटकाचे प्रयोग थांबले. पुढे श्री. भालचं द्र पेंढारकर ह्यांनी आपल्या ललितकलादर्श ह्या सं स्थेमार्फ त मं दारमाला नाटक सादर करण्यास सुरवात के ली. त्यावेळी मकरंदची, म्हणजे नायकाच्या जिवलग मित्राची भूमिका ते स्वतः करू लागले. मूळ नाटकात ही भूमिका करणारे श्री. पं ढरीनाथ बेर्डे हे गायक नव्हते. पण पेंढारकर ही भूमिका करू लागल्यावर त्यांच्यासाठी दोन नवीन पदांचा समावेश करण्यात आला. त्या दोन पदांची (‘मधुरानना गमली मना’ आणि ‘झनन नन बाजे तानपुरा’) ध्वनिमुद्रिकाही निघाली व ती अतिशय लोकप्रिय

मं दारमालात सं गीताला प्राधान्य असले तरी इतर बाबतीतही नाटक कु ठे ही उणे नव्हते. विनोदमूर्ती शं कर घाणेकरांची भैरवची भूमिका तुफान गाजली होती. खासकरून अनेक सं वादांच्या शेवटी उत्तर हिदं स् ु थानी पद्धतीने ते एका विशिष्ट ढंगात “सियावर रामचं द्र की जय” म्हणून धमाल करत असत. शीला नाईक या सुप्रसिद्ध कथ्थक नर्तिकाही या नाटकात काम करायच्या. नाटकातील शेवटच्या प्रसं गात ‘’बसं त की बहार आयी’ या रामभाऊ आणि प्रसाद सावकार यांच्यातील जुगलबं दीपूर्वी ज्योत्स्ना मोहिले व शीला नाईक यांच्यातील सं गीत व नृत्याची आगळीवेगळी जुगलबं दीही खूप रंगत असे. नाटकाची सुरवातच रामभाऊंच्या ‘जय शं करा’ ने होत असे. पहाटेच्या वेळचा प्रसं ग असल्याने काहीशी धूसर प्रकाशयोजना, अरण्यातील शिवालयाचा देखावा आणि अशा वातावरणात रामभाऊंनी साकारलेला अद्वितीय अहीर भैरव! पुढील चार तासांसाठी प्रेक्षकांचा बाहेरच्या जगाशी काहीही सं बं ध उरत नसे! इतक्या सुं दर प्रारंभानं तर

©https://www.marathicultureandfestivals.com

झाली. पुढे ७० ते ९० च्या दशकांमध्ये मं दारमालाचे अनेक प्रयोग व्यावसायिक रंगभूमीवर विविध नटसं चांमध्ये सादर झाले. त्यांतील विशेष उल्लेखनीय कलाकार म्हणजे रजनी जोशी, नारायण बोडस, आशा खाडिलकर, माया जाधव, चारुदत्त आफळे , शहाजी काळे , चं द्रकांत कोळी व इतर अनेक. अर्थात ऐन भरातील रामभाऊंच्या गायनाची उं ची गाठणे शक्य कोटीतले नव्हते व तशी तुलना करणे योग्यही नाही. मं दारमालाचा एक अत्यं त वैशिष्ट्यपूर्ण प्रयोग १९७२ साली झाला. असा प्रयोग अन्य कोणत्याही व्यावसायिक नाटकाचा झाला असेल असे मला वाटत नाही! १९७२ साल हे आंतरराष्ट्रीय महिला वर्ष म्हणून जाहीर झाले होते. त्या निमित्त आमच्या अण्णांनी ललना कला विकास ह्या सं स्थेच्या सहकार्याने मं दारमाला हे नाटक सं पूर्णपणे महिला सं चात सादर के ले! त्यात एरवी नायिके ची भूमिका करणाऱ्या ज्योत्स्ना मोहिलेंनी नायकाची, म्हणजे रामभाऊ करत असत ती मं दारची भूमिका के ली होती. रामभाऊंच्या गायकीने सर्वत्र गाजलेले ही भूमिका तितक्याच तोलामोलाने सादर करणे हे सोपे काम नव्हते. पण ज्योत्स्ना मोहिलेंनी हे शिवधनुष्य हिमं तीने पेलले! त्यांना इतर पुरुष भूमिकांत जयश्री शेजवाडकर (मकरंद), कुं दा वेलिगं (मदनगोपाल) व माझी बहीण सौ. शुभदा दादरकर (भैरव) ह्यांनी उत्तम साथ दिली. मं दारमालाचा जनानी प्रयोग मर्दानी प्रयोगाइतकाच रंगतदार झाल्याची ग्वाही अनेक रसिकांनी दिली! साठोत्तरी मराठी सं गीत रंगभूमीच्या दृष्टीने मं दारामालाचे अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. १९५० ते ६० च्या दरम्यान सं गीत रंगभूमीला आलेली मरगळ १९६० साली एका पाठोपाठ आलेल्या पं डितराज जगन्नाथ व सुवर्णतुला ह्या दोन यशस्वी सं गीत नाटकांमुळे दू र झाली व सं गीत रंगभूमीला एक नवचैतन्य प्राप्त झाले. पण तरीही मोठ्या सं ख्येने नवीन सं गीत नाटके रंगभूमीवर येत नव्हती. अशा परिस्थितीत अण्णांनी १९६३ साली मं दारमाला लिहिले व ते नाटक ‘सुपरहिट’ ठरले. मं दारमालाच्या प्रचं ड व्यावसायिक यशानं तर पुढील चार-पाच वर्षांत अनेक उत्तमोत्तम सं गीत नाटके रंगभूमीवर आली. त्यांतील विशेष उल्लेखनीय नाटके म्हणजे अण्णांनीच लिहिलेली ‘मदनाची मं जिरी’, ‘जय जय गौरीशं कर’ व ‘मेघमल्हार’, वसं त कानेटकरांचे ‘मत्स्यगं धा’, तात्यासाहेब शिरवाडकरांचे ‘ययाती आणि देवयानी’, पुरुषोत्तम दारव्हेकरांचे ‘कट्यार काळजात घुसली’ व आचार्य अत्र्यांचे ‘प्रीतिसं गम’! अशा ह्या सं गीत रंगभूमीच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचा टप्पा ठरलेल्या मं दारमाला नाटकाच्या निर्मितीपूर्वीचा एक किस्साही मोठा वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. पूर्वीच्या रंगभूमी व चित्रपट क्षेत्रातील एक प्रथितयश नट व दिग्दर्शक श्री. के शवराव दाते ह्यांना अण्णा गुरुस्थानी मानत असत व वेळोवेळी त्यांचा सल्ला घेत असत. के शवराव दाते आमच्या घरापासून जवळच, दादर स्टेशनसमोरील ‘विजयनगर’ इमारतीत राहात असत. अण्णांचे त्यांच्याकडे अनेकदा उठणे बसणे असायचे. मं दारमाला नाटक लिहून पूर्ण झाल्यावर अण्णांनी ते के शवराव दात्यांना वाचून दाखवले. अण्णांनी लिहिलेल्या मूळ कथानकात जुगलबं दीचा प्रसं ग नाटकाच्या सुरवातीच्या भागात घडत असल्याचे दाखवून नं तर नायक-नायिके तील प्रेम हळूहळू फु लल्याचे दाखवले होते. नाटकाचे वाचन पूर्ण झाल्यावर दात्यांनी कोणतीही भीड न बाळगता स्पष्टपणे अण्णांना सांगितले, “गोखले, तुमच्या नाटकाची रचनाच पूर्णपणे चुकली आहे. आधी कळस आणि मग पाया अशी गत झाली आहे. जुगलबं दी हा ह्या कथानकाचा परमोच्च बिदं ू , म्हणजे क्लायमॅ क्स आहे व तो नाटकाच्या शेवटीच यायला हवा.” अण्णांची चार नाटके तोपर्यंत रंगभूमीवर आलेली होती व त्यांतील पं डितराज जगन्नाथ व सुवर्णतुला त्यावेळेस सर्वत्र गाजत होती. अण्णांच्या जागी अन्य कोणी असता तर त्याने हे बोलणे कदाचित धुडकावून लावले असते. पण अण्णांची श्रध्दा बळकट होती. त्यांनी दात्यांचा सल्ला शिरोधार्य मानला व सं पूर्ण नाटक नव्याने लिहून काढले व ह्याच नाटकाने पुढे इतिहास घडवला!

‘मधुमेहरूपी विन्चू’ सौ.रेखा बेलपाठक, ठाणे सूर्य उगवता,योग शिकीला परि आडवा डोंगर... आडवा डोंगर तेथे माझे सूर्य नमस्कार...आडवा डोंगर तेथे माझे....(3) अगगगगं ..विन्चू चावला.. काय मी करू विन्चू चावला कोणाला सांगू विन्चू चावला देवा रे देवा विन्चू चावला विन्चू चावला विन्चू चावला विन्चू चावला हो. मधुमेहरूपी विन्चू चावला तमघाम अंगासी आला त्याने माझा प्राण कासाविस झाला . त्यात माझा बी.एम्.आयही वाढला.... अगगगगं ...विन्चू चावला....(1) मधुमेह इङगळी अति दारूण मज नांगी मारिली तिनं सर्वांगी परिणाम जाण त्या...इङ्गळीचा. अगगगगं विन्चू चावला.......(2) या विन्चवाला उतारा... कोन्ता उतारा ? या विन्चवाला उतारा... श्री बालाजीला मागे सारा. हा कोन ‘ श्री बा.ला.जी.? श्री म्हणजे ‘श्रीखंड’ बा म्हणजे ‘बासुं दी ‘ ला म्हणजे ‘लाडू ‘ आणि जि म्हणजे ..’.जिलबी’ या विन्चवाला उतारा श्री बालाजी ला मागे सारा सत्वगुणी भोजन करा इं गळविन्चू उतरे भरभरा... अष्टाङगयोगाची कास धरा बी.एम्.आयही उतरे....झरझरा अगगगगं ..विन्चू चावला...(3)... योगशिक्षक आले उतारा घेउन.. अवघा सारिला ‘मधुमेदगुण’.. किंचित राहिली फु णफु ण... फु णफु ण..फु णफु ण... शांत के ली...योगगुरूनी ...(4) पुंडलिक वरदा हारिविठ्ठल श्री ज्ञानदेव तुकाराम पं ढरीनाथ महाराज की जय ! जय योगविद्या !!

©https://www.marathicultureandfestivals.com

शब्दकोडे

शैलजा माटे, कै लिफोर्निया

उत्तरे पान क्रं 110 वर आहेत

©https://www.marathicultureandfestivals.com

कानाला खडा ह्या गोष्टीच्या आधी थोडी प्रस्तावना . आठ लोकांनी एकत्र येऊन हि गोष्ट लिहिली आहे . प्रत्येकाने २५० ते ३०० शब्द लिहून झाल्यावर हि गोष्ट पुढच्या व्यक्तीकडे दिली. ती व्यक्ती कोण असावी ? हे चिठ्ठी टाकू न ठरवले. चिठीवर नाव असलेल्या व्यक्तीने त्यांचा अनुभव ,शैली , व्यक्तिमत्व मनोधारणा हे सर्व जमेस धरून पुढचा भाग लिहिला. अशा अभिनव पद्धतीने कानाला खडा हि गोष्ट लिहिली गेली हे ह्या गोष्टीचे वैशिष्ठ्.

काळ्याकुट्ट अंधारलेल्या रात्री , भर पावसात माझा प्रवास सुरु झाला. नुकत्याचं

झालेल्या गणेशोत्सवामुळे अनेक दिवस झालेल्या जागरणाचा थकवा जाणवत होता. चार वाजता माझी ट्रेन थांबली. सामानाची जमवाजमव करुन मी गाडीतून उतरलो आणि रिक्षास्टॅन्डपाशी येऊन उभा राहिलो. अजूनही लख्खं आठवतोय तो दिवस. असे रात्रीचे , लांबचे प्रवास याआधी कधी के ले नव्हते. कॉलेजचे शिक्षण सं पवून नुकताचं नोकरीला लागलेला मी, प्रथमचं ऑफिसतर्फे मुं बई बाहेरच्या फॅ क्टरीला भेट द्यायची सं धी सोडायला तयार नव्हतो. वेगळे अनुभव घ्यायला, नवीन शिकायला तत्पर होतो. राहण्याची आणि इतर खर्चाची सोय कं पनीने के ली असल्याने फारशी चितं ा नव्हती. मी साधारण माहिती काढू न ठे वली होती , त्यानुसार स्टेशनपासून गेस्टहाऊस ३०-३५ मिनिटांवर होते. पहाटेची वेळ असली तरी उजाडले नव्हते, त्यात पावसाळी वातावरण , वळणावळणाचे कच्चे रस्ते , दू र्तफा घनदाट झाडी अश्या निर्मनुष्य रस्त्यावरुन माझी रिक्षा धावत होती. हवेत छान गारवा जाणवतं होता. मी जरा गार वार्याच्या झळ ु के त डुलकी काढण्याच्या विचारात असतानाचं रिक्षेला एकदम गचका बसून ती बं द पडली. रिक्षाचालक लगेचं खाली उतरुन इं जिन तपासू लागला. बऱ्याच वेळाने तो म्हणाला, “साहेब मेकॅनिकला बोलवावं लागेलं.” मी म्हणालो ,”किती वेळ लागेलं ह्या सगळ्याला?” तसं तो म्हणाला, “मेकॅनिक यायला अर्धा तास आणि मग नं तर दरुु स्ती वैगरे व्हायला किती वेळ लागेलं सांगता येत नाही.” आधीचं अवेळी झालेल्या प्रवासाने दमलो होतो आणि प्रवासाचा शिणवटाही जाणवतं होता. त्यामुळे कधी एकदा गेस्टहाऊसवर पोचतोय असं वाटायला लागलं . थोडा मनाशी विचार करून पुढचा प्रवास पायी करण्याचे ठरविले. रिक्षाचे पैसै देऊन चालकाकडे पुढील रस्त्याची चौकशी के ली. तसे त्याने सांगितले , “इथून सरळ जातं राहिलातं की एक १० मिनिटांत विहीर लागेल, त्या विहीरपासून पुढे दोन रस्ते जातात. डावी कडील रस्ता थोड्या लांबच्या वळणाचा आहे आणि उजव्या बाजूचा कच्चा, पण वेळ वाचवणारा रस्ता आहे...साहेब जपून बरं का.. नाही, ह्या भागात नवीन आहात म्हणून सांगतोय.” मी थोडावेळ बुचकळ्यात पडलो पण असल्या भाकड कथा पुस्तकात बरेचदा वाचल्या असल्यामुळे माझ्यातला नायक जागा झाला.थकवा एकदम जाऊन पाय भराभर रस्ता पार करु लागले. त्याने सांगितल्याप्रमाणे पुढे जाऊन एक विहिर दिसली, अजून पुढे जाऊन दोन रस्ते दिसले. ह्या घडीला मला वेळ वाचवणं फार महत्वाचं होतं . आता सर्वत्र थोडं उजाडायलाही लागलं होतं . मी उजव्या बाजूच्या कच्च्या रस्त्याने पुढे जाऊ लागलो. बराच वेळाने पुढे रस्ता दिसू लागला. तिकडे पोचतो तर काय, पुन्हा तिचं विहीर आणि तेचं दोन रस्ते दिसू लागले. मी गडबडलो,बैचेन झालो. आता विचार के ला की वेळ लागला तरी चालेल पण डावीकडचा पक्का रस्ताचं गाठू . मी पुन्हा प्रवास सुरु के ला. दू रवर मुख्य रस्ता असल्याची चाहूल मनाला लागली आणि मी भराभर पाऊले उचलायला सुरुवात के ली. बराचं वेळ चालल्यावर बघतो तर काय पुन्हा तेच दोन रस्ते आणि विहीर... आता मात्र माझ्या पायाखालची जमीन सरकली. आपण चकव्यात अडकलो गेल्याच्या भितीने थरकाप उडाला. ह्यातनू बाहेर कसे पडायचे??? बापरे ! मी देवाचा धावा सुरु के ला . काही क्षण गेले असतील ना असतील तोच लांब अंतरावरुन गाडीचा आवाज ऐकू आला, मी लगेचं त्या दिशेने पावले उचलायला सुरुवात के ली. समोरुन येणार्या गाडीला हात दाखवून झाला प्रकार सांगितला. त्या गाडीवानाने मला मुख्य रस्त्यावर आणून सोडले आणि माझा जीव भांड्यात पडला. हा सगळा प्रकार होईपर्यंत उजाडलं होतं . मी गेस्टहाऊस गाठलं आणि थोडी विश्रांती घेतली. ५ दिवसांच्या ह्या दौर्यात पुढे काय वाढू न ठे वलायं कोणास ठाऊक? विश्रांती घेऊन जरा आंघोळ वैगेरे उरकू न गेस्टहाऊसमधे नाश्ता आणि चहा घेतला. आज दोन साखर कारखान्यांना भेटी द्यायच्या होत्या. पोटात अन्न गेल्याने आणि थोडी विश्रांती झाल्याने ताजतवानं वाटतं होतं . रिसेप्शनवर चावी ठे वली. तिथे काम करणारी मुलगी खूप मोहक आणि बोलक्या डोळ्यांची होती. छान बोलक्या डोळ्यांच्या त्या मुलीचे मी मनातल्या मनात नाव ठे वले -”सुनयना”. पुढे माझ्या साखर कारखान्यांच्या भेटी व्यवस्थित पार पडल्या. मी दिलेल्या प्रेसेंन्टेशनवर तिथले अधिकारी चांगलेचं

लेखक:सौ. नेहा / श्री. हृषिके श जोशी, सौ. अर्चना/ श्री. श्रीकांत जोशी, सौ. मनिषा /श्री. शशिकांत सोवनी, डॉ. भार्गवी सोवनी, कु .मृण्मयी दामले) मुं बई खूष झाले. दपु ारी कारखान्यातल्या कॅ न्टींनमधे अघिकार्यांसोबत इथल्या-तिथल्या गप्पा करत जेवलो. त्या अधिकार्याचं नाव कु ळकर्णी होतं . ते माझी अगदी सखोल चौकशी करीत होते. बहुदा ते माझ्याकडे लग्नाचं स्थळ म्हणून बघतं असावेत...... सं ध्याकाळी आजूबाजूलाचं गावात थोडी रपेट करुन आलो. रात्री जेवल्यावर थोडावेळ टि.व्ही. बघत बसलो. डोळे दमून मिटायला लागले. थं डीचे दिवस नसले तरी ए.सी. ची गरज नव्हती. हवेत छान गारवा होता. त्यामुळे खिडकी उघडली छान थं ड वारा येत होता. पहिला मजला होता, समोरचं गेस्टहाऊसची कमान होती. मस्त झोप लागली. सकाळी लवकरचं जाग आली.अजून कामाला बाहेर पडायला अवकाश असल्याने नाश्ता चहा करण्याआधी एक छोटा फे रफटका मारायला बाहेर पडलो. बाहेर पडताना रिसेप्शनवर सुनयनाला बघून सकाळी फिरायला जायचा निर्णय योग्यं असल्याची खात्री झाली. तीसुद्धा तिच्या मोहक, बोलक्या डोळ्यांनी मला न्याहळतं होती. उगाचं माझ्या मनाला पं ख फु टल्यासारखे झाले. तिला पण मी आवडलो होतो की काय ? असो... थोड्यावेळाने रूमवर जाऊन अंघोळ वैगरे उरकू न पँ ट चढवली आणि बघतो तर काय... आत पाकिटचं नाही. काल रात्री आलो आणि पँ ट खुर्चीवर टाकली, तेव्हा त्यात पाकिट होते. खुर्ची खिडकीजवळ होती. म्हणजे खिडकीतून चोर आला की काय... अरेरे ! त्यात सगळी महत्वाची कार्डस् वैगरे होती.. आता पोलिस स्टेशनच्या चकव्यात अडकायला लागणार की काय? असे विचार मनात चालू असतानाचं खाली वाकू न बघितलं आणि हूश्श... पाकिट खालीचं पडलेलं दिसलं . उघडू न एकदा तपासून बघितलं , सगळं व्यवस्थित आहे ना पाहिलं . नशिबाने साथ दिली. त्यानं तरचा सगळा दिवस व्यवस्थित प्लॅ नप्रमाणे पार पडला. कामं लवकर आणि सुरळीत उरकली गेल्याने कामाचा एक दिवससुद्धा कमी झाला. दिवसभर कु ळकर्णी साहेब सतत बरोबर होते. त्यामुळे त्याचा परिचय वाढला. त्यांनीसुदधा आग्रह करून रात्री जेवायचे आमं त्रण दिले. माझी खूप चौकशी करणारे हे कु ळकर्णी नक्कीचं आपल्या मुलीसाठी माझा विचार करत असणार असा ठाम समज झाल्याने मी सुदधा लगेचं आमं त्रण स्विकारले. त्यांच्याकडे ऐटीत जेवायला गेलो मात्र अगदीचं हिरमोड झाला. घरात कोणीचं नव्हते. थोडा निराश झालो, पण जेवण मात्र सुग्रास होते. कु ळकर्ण्यांनी रात्री गेस्टहाऊसवर सोडलं . मग झोपायच्या आधी ऑफिसची डायरी आणि हिशोब लिहिले. दमून गादिवर आडवा होऊन झोपेची वाट बघत होतो. मनात समाधान होतं , काम व्यवस्थित पार पडल्याने एक दिवस लवकर घरी जाता येणार होतं . पडल्या पडल्या आत्तापर्यंतचे दोन दिवस आठवत होतो, आणि एकदम चमकलो.. मागच्या दोन्ही दिवसाची सुरुवात खूप विचित्र अनुभवाने झाली होती. चकवा झाला, पाकिट झाले...आता उद्या काय वाढू न ठे वलाय? इजा झाला , बिजा झाला, आता तिजा. खूप घाबरलो. पटकन खिडक्या बं द के ल्या, ए.सी. लावला आणि रामरक्षा म्हणतचं झोपलो. के व्हातरी झोप लागली. मधेचं कोणाच्यातरी आरड्याओरड्याने जागं आली. मला वाटलं स्वप्नात वैगरे आहे मी. पण बाहेर लॉबीमधे कोणीतरी ओरडत असल्याची जाणिव झाली. पटकन फोनमधे बघितले तर काय ५.३० वाजलेले, पहाटेचे. बापरे! पुन्हा काहितरी होणार की काय? जाम घाबरलो. कु ळकर्ण्यांना फोन करण्याचा विचार के ला. पण म्हटलं बघू काय भानगड आहे ती.. म्हणून उठलो आणि कडी काढली. दरवाजा उघडला..... आणि बघतो तर काय दारात चक्क सुनयना उभी... मी पुन्हा पुन्हा डोळे चोळून खात्री करुन घेतली. आज काहीतरी अनपेक्षित घटनांचा इजा-बिजा तिजा होणार असं वाटलं होतचं मला.

सुनयना माझ्याकडे बघून मं द हास्य करत होती. तिला बघून मी मनातल्या मनात सुखावलो. माझा गोंधळलेला चेहरा पाहून तिनेचं बोलायला सुरुवात

©https://www.marathicultureandfestivals.com

के ली, “तुम्ही आज सकाळीचं जाणार असं कळलं मला ,म्हणून आले”. बापरे मी तीन ताड उडालोचं . मला भेटण्यासाठी ही एवढ्या पहाटे आली. माझ्या मनात आनं दाच्या उकळ्या फु टू लागल्या. मनाची आगगाडी भरधाव धावू लागली. काय बोलू अन् काय नको असं झाल. तेवढ्यात तिचं पुन्हा बोलू लागली, “कु ळकर्णी साहेब म्हणाले की तुम्ही सकाळी जाणार , त्या आधी तुमच्या चहापाण्याचं बघायला आले. तुम्ही उठला असाल तर चहा आणून देत”े . हुश्श! म्हणजे मला वाटतं होतं तसं काहीचं नव्हतं तर. ती बिचारी के वळ स्वतःची ड्युटी करायला आली होती. मी पटपट आटपून डायनिगं एरियाजवळच्या लाऊंजमधे गेलो. पहाटेची वेळ असल्यामुळे बाकी कोणीचं गेस्ट उठलेले दिसत नव्हते. तिथे होतो फक्त मी आणि माझ्यासाठी चहा-बिस्कीट घेवनू आलेली सुनयना... माझा चहा सं पेपर्यंत ती तिथेचं रेंगाळत होती. त्या सं धीचा फायदा घेतं मी हळू हळू घुटके घेत गप्पा मारायला सुरुवात के ली. थोड्या इथल्या तिथल्या गप्पा झाल्यावर सुनयना सरळ उठू न माझ्याजवळ आली, आणि तिने मला चक्क मिठीचं मारली. मला काय घडतयं ते कळे चं ना. ती हुंदके देत रडायला लागल्यावर मी घाबरलो. तिला जरा दू र करत म्हटलं ,” अहो! काय झालं तुम्हाला? आपली ओळख देखील नाही तुम्ही अचानक अशी मिठी काय मारताय? तुम्हाला काही त्रास होतोय का?” हे ऐकू न ती अजूनचं रडू लागली. जवळच्या खुर्चीवरुन उशी उचलून मला मारायला लागली. मी पळायला लागलो तर ही वेडी माझ्या मागून पळू लागली. टॉम अँड जेरीचा जणू खेळचं तिथे रंगला. मला हा सगळाचं प्रकार थोडा विचित्र वाटत होता. मी खुर्चीमागे लपलो तशी ती मागून आली आणि माझा कान पकडू न म्हणाली, “सुधीर मी तुला ओळखलयं ” . मी अवाक् झालो. “माझ नाव तर राके श आहे बाई, तुमचा काहीती गैरसमज होतोय.” तिची समजूत घालता घालता माझा जीव हैराण झाला. तिला सारखे मी खोटचं बोलतोयं असं वाटत होतं . शेवटी मी हूकमी एक्का बाहेर काढला. माझ्या आधार कार्डचा एक भाग माझ्या पाकिटात होता. तो काढू न तिच्या हातात ठे वला व सांगितले की” ह्या कार्डवरचं नाव आणि हॉटेलच्या रजिस्ट्रेशनवरील नाव ताडू न पहा”. ह्यासर्व गोष्टींमुळे ती फार खजिल झाली आणि तिने माझी माफी मागितली. ती इतकी ओशाळली की तोंड हाताने झाकू न पळून गेली. बिच्चारी, मला तिची दया आली. तिचा सुधीर तिला फसवून बहुधा नाहीसा झाला असावा. बहुतेक मला बघून तिला त्याची आठवण आली असावी . देव जाणे नक्की काय होते ते? मी रुमवर जाऊन माझ्या सामानाची बांधाबांध करून निघालो. कु ळकर्णी साहेबांना ह्या सुनयनाबद्दल विचारायचे ठरविले, त्यांना नक्की माहित असेलं. कु ळकर्णी साहेबांना जायच्या आधी भेटायचे होते आणि एक फाईलही द्यायची होती. म्हणून स्टेशनवर जाण्याआधी त्यांच्या घरी गेलो. त्यांना सकाळी घडलेला प्रसं ग सांगितला, आणि त्यावर त्यांनी जे काही सांगितले ते ऐकू न मी तीन ताड उडालोचं . कु ळकर्णी साहेब माझं बोलणं ऐकू न माझ्याकडे सं शयी आणि घाबरलेल्या नजरेने बघू लागले. ते मला म्हणाले, “अहो, ह्यावर काय बोलू? माझचं मला कळे ना झालयं . तुम्ही जे काही सांगताय ते अशक्य आहे. तुम्ही ज्या रिसेप्शनिस्ट मुलीबद्दल बोलताय, ती मुलगी ४ वर्षांपूर्वी ह्याचं गावात आलेल्या पुरात वाहून गेली. ४ वर्षांपूर्वी वाहून गेलेली मुलगी तुम्हाला परत कशी दिसू शकते?” हे ऐकू न मी थबकलो. हा मामला फारचं विचित्र होता. शेवटी मी ठरवलं की इथून लवकरात लवकर निघालेलं बरं. इथून पुढे इथल्या फॅ क्टरीला भेट द्यायची वेळ आली तर थेट नकार दिलेला बरा असा कानाला खडा लावून घेतला.

Chaitali Joshi, Dombivali 28

लेखक भूषण जोशी, मुं बई गजाननानं स्वप्नात येऊन मला “तथास्तु” म्हटलं कारण आयुष्य बदलावं -असं मनाला वाटलं .... ‘वाचाल तर वाचाल’ हे पुस्तक वाचलं मी आवडीनं “शहाणा माझा मुलगा” म्हणून कौतुक के लं आईनं .... वाचन वाढवण्यासाठी मी त्यानं तर खूप पुस्तकं आणली कपाटात ती ठे वण्यासाठी जागा नाही उरली! मग प्रत्येक खोलीत पुस्तकं ठे वल्यामुळे आईनं ‘वेडा’ म्हटलं मला माझी आवड लक्षात घेऊन बाबांनी समजावलं तिला.... तहानभूक विसरल्यामुळे मला आजारपणानं धरलं ‘बुकेरिया’ झाला आहे असं डाॅक्टरनं -मला तपासल्यावर म्हटलं .... डाॅक्टरनं इं जक्श े न औषध दिल्यावर मला बरं वाटलं “याच्यावर बारीक लक्ष ठे वा” असं त्यांनी आईबाबांना बजावलं ..... बारीक अक्षरं वाचण्याचा मला थोड्या दिवसांनी लळा लागला त्यानं तर मग मला -दहा नं बरचा चष्मा लागला! मला “आजोबा” सं बोधून आईनं “कसं होणार याचं ?” म्हटलं लहान मुलांनी माझं नाव -“गं गाधर टिपरे” ठे वलं ! चष्मा रागानं फे कू न मी रजनीकांतसारखा घातला गाॅगल दिवसरात्र तो घातल्यामुळे -बाबा म्हणाले “पागल”! “तू काहीच करू शकत नाहीस” असं नातेवाईकांनी मला चिडवलं आत्मचरित्र लिहून मी “लेखक” म्हणून नाव मिळवलं ! माझ्या आत्मचरित्राला लोकांकडू न मिळतोय आता उदंड प्रतिसाद “जोशांचं शहाणं बाळ ते” म्हणून नातेवाईक देत आहेत दाद!

©https://www.marathicultureandfestivals.com

The Visit to Grandma’s J

essica was happily packing her bags. It was spring break. But she was not thinking of beaches, parties and friends. She was happy just to be going back home and spending time with her family. She had confirmed that her flight was on time. She smiled now thinking of how her little sister, Jill, would insist on coming to the airport with her parents to receive her. Just then her cell phone rang. It was her mother. Jessica answered it cheerfully but realized immediately that the sentiment was not reflected in her mother’s voice. “Jessie dear, I know you are flying here today. But there has been a slight change of plans. The thing is your grandmother had a heart attack. She is alright. But we have to go see her.” “Oh my goodness, Mom, is everything okay? How’s Grandma?” asked Jessie, concerned. Her mother replied, “Don’t you worry, dear. Grandma is alright. Leave all the worries to the elders. But we will not be at the airport to receive you. Your Dad, too, is out of town and getting back tomorrow. So, I’ll need you to come by yourself. Could you take a taxi to Grandma’s place from the airport? Don’t wait for a bus, it will be getting late and I don’t want you to wait there all alone. Take a taxi; if you don’t have the cash, use the credit card you have for emergencies. Is that alright? I feel terrible but you must understand, dear.” “Oh don’t worry about me, Mom. I’ll get there alright. You go ahead and look after Grandma. I’ll see you all soon.” After Jessica hung up the phone, she continued her packing in a more somber mood. Her thoughts strayed to her Grandma and the heart attack. It must have been serious for her mother had sounded a bit worried. Just as the last of her clothes were packed, there was a knock at the door and without waiting for an answer, in barged Alison, Jessica’s best friend. She was going to drop Jessica at the airport which was just a twenty-minute ride from their dorm rooms. “Hey, everything okay, Jess? You don’t look so happy to be going home” said Alison. Jessica explained about the news of her grandmother’s recent heart attack. Alison was concerned, too, but each reassured the other that everything would be alright. The two of them made their way downstairs with the little luggage that Jessica had and got into the car. With casual conversation and jokes to keep spirits high, the ride to the airport seemed short. Saying goodbye to Alison, Jessica went on into the airport. Having done the preliminaries such as security check, she waited to board her flight. Her iPod sang soothingly into her ears, but her mind was not on her favorite songs today. She was glad when the flight started boarding. When on the plane, Jessica was relieved to find that the people sitting next to her were not the nosy, talkative type. The flight was not a very long one either and soon she had reached

Natasha Dighe Badri, New Jersey, USA. the airport of her hometown. Luckily, there wasn’t a very long queue for the taxis, and she was soon on her way to Grandma’s. The taxi driver was a jovial old man who kept telling her wonderful tales of greats who had sat in that very taxi with him. He had a funny way of describing them too. Jessica was regaled with his memories of driving around celebrities right from Al Pacino to John Lennon and Yoko Ono. Jessica was now feeling tired. It was evening and she had been travelling for quite a while. She was glad when her grandmother’s house finally came into view. She saw Grandma sitting in her rocking chair on the porch. She waved from inside the taxi. Grandma didn’t wave back but Jessica thought she saw her smile. With the onset of twilight and with Grandma’s poor vision, it was rather a surprise that Grandma actually saw her. Jessica got out of the taxi. She was busy trying to think of exactly how much she ought to tip the driver. Finally thinking it was better to over-tip than under-tip, she gave him a very generous tip. He happily thanked her and said goodbye. Jessica slung her backpack over her shoulder and picked up her small suitcase. As the taxi drove off, she swung open the gate and went into the front yard. It looked like Grandma had gone inside for there was no one around now. ‘Why didn’t Grandma wait if she saw me come?’ wondered Jessica. She knocked at the door. Her mother answered. Jessica was surprised to see her mother’s face look so pale and drawn. Little Jill was holding on to Aunt Grace’s hand and her eyes looked very red. Jessica looked at her aunt, Grace. Her face had the same look. “Jessie dear, come in,” her mother hugged her as she stepped inside. “Sit here with me,” said her mother leading her to the couch. “I’m afraid there’s some bad news. After we spoke on the phone, your grandmother had another heart attack. This one was very severe. She died of it.” “What? How can that be? When did it happen?” asked Jessica. “Around 4 p.m. this afternoon. You would have been on your flight, so I didn’t call you.” “But Mom, how is that possible?” “I know, dear. I can’t believe that she’s gone. But she lived a full life. Maybe it was the right time,” said her mother in a choked voice. “In her bedroom, if you want to pay your respects.” Jessie listened, dazed. Her mother went on, in an over-wrought sort of way, “You know, before the second attack, she was telling me

©https://www.marathicultureandfestivals.com

how glad she was to hear that you were coming, too. She would have liked to see you, but then, these things aren’t really in our hands. She really cared for you even though she didn’t show it, Jessie.” Still dazed, but somehow pulling herself together, Jessica got up. She walked slowly up the stairs to the big bedroom. On the bed, lay Grandma. She looked almost as if she were asleep and would wake up if someone touched her. Jessica kissed her hand gently and whispered, “Grandma, it may seem unbelievable, but I know it’s true. I know what I saw. You did wait to see me. You did get to say good-bye. I know it. Oh Grandma, we’ll miss you. We love you.”

दिवाळीचा सण उमा पाटील, शिरपूर आकाशकं दिलाची रोषणाई भोवती पणत्यांची आरास रांगोळीने सजले अंगण आला दिवाळीचा सण खास... ॥१॥ चकली, लाडू , चिवडा, अनारसे खुमासदार फराळाची रंगत लवकर उठणे फायदेशीर आरोग्यदायी उटण्याची सं गत... ॥२॥ घराची के ली साफसफाई रंगाने के ली रंगरंगोटी मोठ्यांसवे किल्ला बनवण्याला मित्रमं डळी जमली छोटी-छोटी... ॥३॥ नातेवाईक जमले सारे पणत्यांनी उजळले गाव नवीन भेटवस्तू घ्यायला मोठ्यांभोवती छोट्यांचा घेराव... ॥४॥ नाही उडवायचे फटाके फटाक्यांनी होते प्रदू षण फटाके वाजवू नका कु णीही चला निसर्गाचे ठे वयू ा भान... ॥५॥

Sunil Kale , Mumbai

©https://www.marathicultureandfestivals.com

भूक आणि भिक्षा मे

महिन्याची वीस तारीख.लॉक डाऊनचा चौथा टप्पा नुकताच सुरू झाला होता. दपु ारचा दीड वाजला होता. ऊन मी म्हणत होतं . वैशाख वणवाच पेटला होता जणू काही ! आमची जेवणं नुकतीच आटोपली होती.रोहिणी उरलेलं अन्न दसु ऱ्या भांड्यांमध्ये काढत होती.दिवाणखान्यात बसून माझा मोबाईलशी चाळा चालला होता.एवढ्यात फाटकाची कडी वाजल्याचा आवाज झाला. “ भर दपु ारी एवढ्या उन्हात कोण आलं असेल बुवा?” माझं आपलं स्वत:शीच विचारणं !कोण आलं आहे हे पाहण्यासाठी मी आमच्या स्वयं पाकघरात आलो. आमच्या स्वयं पाकघराच्या खिडकीतून फाटक आणि त्या पलिकडचा रस्ता अगदी व्यवस्थितपणे दिसतो. तर फाटकापाशी उभ्या असलेल्या व्यक्तीला स्वयं पाकघरातली व्यक्ती स्पष्टपणे दिसते ! खिडकीतून पाहिलं तर विशी-बाविशीतले दोन तरुण फाटकापाशी उभे होते. त्यातला एक जण फाटकाची कडी वर-खाली करत होता. “ कायरे काय पाहिजे ? “ फाटकाच्या कडीशी खेळणाऱ्या तरुणाकडे पाहात मी विचारलं . “ काका, काही काम आहे का ? “ त्यानं विचारलं . “ काम ? अं ऽ ऽ ऽ काम तर काही नाहीएरे राजा.”--- मी. “ मग काही साफ-सफाईचं काम असेल तर सांगा ना काका.” --- तो. मी काही बोलणार तेवढ्यात तोच म्हणाला, “सध्या काही काम नाहीये काका “. “ हो, तू म्हणतोस ते अगदी खरंय रे.पण आता काय करणार काय “ . मी म्हणालो. मी असं म्हटल्यावर ते दोघं काढता पाय घेतील असं मला वाटलं .पण तसं काही झालं नाही. माझं बोलणं सं पत नाही तोच त्या तरुणानं विचारलं , “ काही खायला मिळे ल का काका ? काही असेल तर द्या ना “. तो तरुण अगदी मोजकं बोलत होता. “ काही नाहीएरे “. सतत नकारघं टा वाजवण्याची सवय असलेला मी पटकन बोलून गेलो. तेवढ्यात रोहिणी म्हणाली, “ अहो थांबा. तीन पोळ्या, थोडी भाजी आणि थोडासा भात उरलाय ते देऊ आपण त्या दोघांना.थांबायला सांगा त्यांना.” आमचं हे बोलणं कदाचित त्या तरुणानं ऐकलं असावं .कारण माझी नकारघं टा ऐकू नही तो पुढे न जाता फाटकापाशीच थांबला होता.दसु रा तरुण मात्र फाटकासमोरुन बाजूला होऊन थोडा पुढे सरकला होता.कं पाऊंडच्या भितं ीच्या पलीकडे मला त्याचं डोकं दिसत होतं . “ ए,थांब रे राजा.एक पाच मिनिट थांब जरा.”मी म्हटलं . “ ए, थोडा वेळ थांबा रे. पिशव्यांमध्ये अन्न घालून देते तुम्हाला”. खिडकीतून त्या तरुणांकडे पाहात रोहिणी म्हणाली. कपाटातून कागदाच्या दोन-तीन पिशव्या आणि प्लॅ स्टिकचा एक गोल डबा रोहिणीनं पट्कन काढला.त्यात ती अन्न भरु लागली. थोडा वेळ शांतता पसरली. तो तरुण फाटकापाशी तसाच उभा होता.स्वयं पाकघरातल्या ओट्यापाशी उभा राहून मी त्याच्याकडे पाहात होतो.शेवटी न राहवून मी त्याला विचारलं , “ नाव काय रे तुझं ?” “ गणेश “ तो म्हणाला.

सं जय पाठक, मालेगाव “नाही.शाळा कधीचीच सोडलीए.” गणेशचं उत्तर. “ मग आता काय काम करतोस ? “ माझा प्रश्न. “ काय नाय, हे आपलं गवं डीकाम करतो.” “ छान, चांगलं य.काही तरी तर करतोयस ना.चांगलं य की “--- माझी प्रतिक्रिया. “ सध्या कामं बं द आहेत ना म्हणून काम शोधायला आलो होतो हिकडं.” ---- गणेश. आमचं हे बोलणं सुरु असताना “ ए, चल रे गण्या “ असं म्हणून गणेशचा जोडीदार त्याला निघण्याचा आग्रह करीत होता. गणेशचं हे आमच्याकडे असं खायला मागणं त्याला बहुदा आवडलं नसावं ! रोहिणीनं एका पिशवीत पोळ्या, एका पिशवीत भात आणि प्लॅ स्टिकच्या डब्यात भाजी भरली.त्या दोन्ही पिशव्या आणि तो डबा हे सारं तिनं कागदाच्या एका मोठ्या पिशवीत भरलं . “ अहो, हे द्या त्याला.” रोहिणी म्हणाली. ती पिशवी मी उचलली.बाहेर गेलो.फाटक उघडलं .पिशवी खाली ठे वत गणेशला म्हटलं ,” गणेश, या कोरोनामुळे पिशवी तुझ्या हातात न देता खाली ठे वतोय रे बाबा.रागावू नकोस.” पिशवी खाली ठे वनू मी लगेच फाटकाच्या आत आलो. “ नाही, नाही काका. मला पण माहितीए ना काका.” असं म्हणत गणेशनं पिशवी लगेच उचलली.माझ्याकडे पाहून स्मितहास्य करीत गणेश म्हणाला, “ धन्यवाद काका “. गणेश निघून गेला.मीही घरात आलो.मला गणेशच्या त्या “ धन्यवाद काका “ या बोलण्याचं विशेष वाटलं . आत आल्यावर रोहिणी म्हणाली, “ बरं झालं हो ! खूपच भुकेलेले दिसत होते दोघं ही.अन्न खाऊन खूश होतील बिचारे. चला,आज योग्य व्यक्तीला तरी अन्न दिलं गेलं.” “ खरं तर मला त्या गणेशचं खूप कौतुक करावं सं वाटतं य ! “ मी म्हटलं . “ ते का बरं ? “ रोहिणीनं विचारलं . “ अगं ,खायला मागतांना , म्हणजे अन्न मागतांना त्याला कमीपणा अजिबात वाटला नाही. मला तर तो समर्थ रामदासांनी दासबोधात वर्णन के लेला नि:स्पृह पुरुष वाटला बघ ! “ “ तुमचं आपलं काहीतरीच असतं हं ! म्हणे नि:स्पृह पुरुष !! तुम्ही कोणालाही काहीही म्हणत असता.सांगा बरं तुम्हाला काय दिसलं नि:स्पृह पुरुषाचं लक्षण त्याच्यात ?”-‌रोहिणी.

“ कु ठं राहतोस ? “--- मी.

“ अगं हो, सांगतो,सांगतो. शांतपणे ऐक जरा मी काय म्हणतोय ते ! रामदासांनी दासबोधात चौदाव्या दशकातल्या पहिल्या समासात नि:स्पृह माणसाची लक्षणं सांगितली आहेत.त्या ‘ नि: स्पृह लक्षण ‘ समासातल्या आठव्या ओवीत समर्थ रामदास म्हणतात -- भिक्षेविषी लाजो नये । बहुत भिक्षा घेऊ नये । म्हणजे भिक्षा मागण्यास, अर्थात् अन्न मागण्यास , लाजू नये.जरुरीपेक्षा जास्त भिक्षा घेऊ नये. ‘ भिक्षानिरूपण ‘ या दसु ऱ्या समासात ते म्हणतात,

“ इकडंच, सोयगावात.”--- गणेश म्हणाला.

भिक्षा मागोन जो जेविला। तो निराहारी बोलिला। प्रतिग्रहावेगळा झाला ।भिक्षा मागता।।

“ काही कॉलेज-बिलेजला जातोस की नाही ? “ मी गणेशला विचारलं .

म्हणजे जो भिक्षा मागून जेवतो तो निराहारी मानला जातो. भिक्षा मागण्यामुळे तो दानांत येणाऱ्या दोषापासून अलिप्त होतो. रामदासस्वामी पुढे म्हणतात,

©https://www.marathicultureandfestivals.com

सं तासं त जे जन। तेथे कोरान्न मागोन करी भोजन।तेणे के ले अमृतप्राशन । प्रतिदिनी।। म्हणजे जो सं त आणि असं त लोकांच्याजवळ कोरान्न मागून भोजन करतो, त्याने रोजच्या रोज अमृतप्राशनच के ले आहे असे मानावे. भिक्षा कशी मागावी हे सांगताना समर्थ म्हणतात -भिक्षा मागता किरको नये। भिक्षा मागता लाजो नये । भिक्षा मागता भागों नये। परिभ्रमण करावे ।। याचा अर्थ, भिक्षा मागताना कु रकु र करू नये. भिक्षा मागताना लाजू नये.भिक्षा मागताना थकू न जाऊ नये.भिक्षेच्या निमित्ताने सारखे फिरत रहावे. समर्थ रामदासांनी भिक्षेसंबं धी त्या दोन समासांमध्ये बरंच काही सांगितलं य. मघाशी जो गणेश येऊन गेला ना तो या नि:स्पृह लक्षणांमध्ये बरोबर बसतोय असं मला वाटतं .” मी म्हणालो. “ हं,बरोबर आहे तुमचं म्हणणं . “ रोहिणी म्हणाली. “ हो आणि बरं का,या भिक्षेवरून मला एका पुस्तकात मी वाचलेला एक प्रसं ग मला आठवतोय बघ.” --- मी. “ कोणता प्रसं ग ? “ --- रोहिणी. “ सांगलीचे हेमंत श्रीधर फाटक यांनी त्यांच्या नर्मदा परिक्रमेवर आधारित एक पुस्तक लिहिलं य.” माझ्या आस्थेची आनं दयात्रा नर्मदा परिक्रमा “ असं त्या पुस्तकाचं नाव आहे. हे पुस्तक मी सन दोन हजार एकोणावीसमध्ये वाचलं होतं .त्या पुस्तकात फाटक यांनी भुकेच्या सं दर्भात स्वत:वर ओढवलेला एक गं भीर प्रसं ग कथन के ला आहे. सं पूर्ण परिक्रमेत फाटकांना जेवणा-खाण्याची कु ठलीच अडचण येत नाही. रोज त्यांना दोन्ही वेळचं जेवण स्वत:हून कोणी ना कोणी देत असतं . पण एके दिवशी त्यांना जेवण देणारं कोणीही भेटत नाही. चालून चालून फाटक दमलेले असतात.पोटात अक्षरशः कावळे कोकत असतात. के व्हा एकदा दोन घास खायला मिळतील असं फाटकांना होऊन गेलेलं असतं . त्याही अवस्थेत ते पुढे पुढे जात असतात. अचानक त्यांना एक झोपडी दिसते.झोपडीत राहणाऱ्या व्यक्तीकडू न आपल्याला काहीतरी खायला मिळे ल या अपेक्नषे ं फाटक तिथे जातात.झोपडीत एक वृद्ध स्त्री बसलेली असते.तिच्याकडे ते “ खायला काही मिळे ल का ? “ अशी विचारणा करतात,म्हणजे तिच्याकडे ते भिक्षाच मागतात. त्यावर ती वृद्धा त्यांना म्हणते, “ चुलीपाशी कालची एक शिळी पोळी शिल्लक आहे. ती घे बाबा “ असं सांगते.फाटक मुकाट्यानं ती शिळी पोळी घेतात आणि खातात. तेव्हा कु ठे त्यांचा जठराग्नी थोडासा शांत होतो ! शेवटी फाटक लिहितात की , “ त्या प्रसं गातून माझा अहंकार नाहीसा झाला ! “

कोरोनाचे धडे प्राची मलठणकर, डल्लास टेक्सस कोरोना या विषाणूने घातला आहे सर्वत्र धुमाकू ळ, सगळ्यांचाच जीव झाला भीतीने व्याकुळ. यामुळे मात्र झाली सगळ्यांचाच नात्याची घट्ट दोरी, सगळे च काळजीनी एकमेका दू रध्वनी करी. घराबाहेर पडणारे ही घरामध्ये राहू लागले, फास्टफू डच्या दू नियेतून बाहेर येऊन घरचे जेवण आवडू लागले. एकमेकासोबत आता भरपूर वेळ मिळू लागला, नको नको म्हणता म्हणता व्यायामही आवडू लागला. घर झाले बोलके , रस्ते झाले चूप , माणसांनी ही बहुदा पहिल्यांदाच अनुभवलं हे सुख. डॉक्टर बनले देवदू त , सर्वच झाले एकमेकांबददल जागृत, शक्य असेल तर घडू न जाऊन दे सर्वांच्याच हातून काहींना काही सुकृत. वाटलं नव्हत कोरोना सारख्या विषाणूने मिळतील एवढे धडे, माणसालाही माणुसकीचा आता प्रत्यय घडे.

तर माणसात असं परिवर्तन घडवून आणते ही भूक आणि भिक्षा ! “ मी म्हणालो. “अगदी खरंय तुमचं म्हणणं ! “ रोहिणी म्हणाली.

Meenakshi Gudadhe Ingle, Dubai 32

©https://www.marathicultureandfestivals.com

ÂŠhttps://www.marathicultureandfestivals.com

सुहाना सफर त्या

ला शत्रूने चारी बाजूने घेरलेले होते.तो अत्यंत हुशारीने त्यांच्या बं दक ु ीतून सुटलेल्या गोळ्या चुकवीत पळत होता.शत्रू अत्यंत बलशाली होता. त्याचे सहकारी शत्रूच्या जोरदार आक्रमणामुळे सारखे मृत्युमुखी पडत होते.अगदी क्षणातच त्याच्या नजरेसमोरून अदृश्य होत होते. त्याने आपल्या मनातल्या मनात विचार के ला की ते येतील जन्माला कु ठे तरी नक्की, पण कु ठे जन्माला येतील याचा काही अंदाज त्याला लावता येत नव्हता. ते परत येतील या आशेवर शत्रूशी लढत राहण्यात काहीच अर्थ नाही हे ं ावी त्याला पटत होते.पण काहीही झाले तरी ही लढाई त्याला एकट्याच्या भरवश्यावर जिक लागणार होती. गेल्या रात्री एका पडक्या घरातून त्याला एक बुलेटप्रुफ जॅ के ट,थोड्याफार बं दक ु ीच्या गोळ्या एक जुनीपुराणी बं दू क मिळाली होती. एवढ्या वस्तूंच्या जोरावर जीवावर उदार होऊन त्याने विमानाच्या धावपट्टीकडे जीवाच्या आकांताने पळायला सुरवात के ली. शत्रूच्या बं दक ु ीतून सुटलेल्या गोळ्या कितीही चुकवायचा प्रयत्न के ला तरी त्याला गोळ्या लागतच होत्या. अगदी मरणासन्न अवस्थेत होता.पण एकदा का दू र उभे असलेले विमान पकडण्यात यश आले की हा सर्व त्रास,वेदना,पिडा सारकाही सं पणार होते. पण का कोण जाणे त्याची काळी,निळी पडत चाललेली त्वचा आणि शरीर अचानकपणे लाल होऊ लागले. त्याचा मागावर असलेले शत्रू एक एक करून मृत्युमुखी पडू लागलेले दिसत होते. युद्धभूमीवर शहीद झालेले त्याचे सहकारी देखील परत त्याला त्या लढाईच्या मैदानावर परत येतांना दिसत होते. शत्रूचा डाव सं पला आणि तो विमानात बसणार इतक्यात त्याच्या दारावरची बेल वाजली. “कोण आहे” ?त्याने चिडू न विचारले. लढाईच्या मैदानावरून असं एकदम सार्वजनिक जीवनात यायला त्याला अजिबात आवडलेले नव्हते.त्याने परत एकदा विचारले “कोण आहे”? “मी विश्वकर्मा”. “कोण विश्वकर्मा ?आणि माझ्याकडे काय काम आहे”? “तुम्ही माझ्या व्यवसायाची चोरी के ली आहे.” त्याच्या चेहऱ्यावर जरा जास्तच त्रासिकता दिसू लागली होती.त्यात हा कोण विश्वकर्मा असे उलटे सुलटे आरोप आपल्यावर का करतो आहे हे त्याला कळतच नव्हते.त्याने त्या विश्व्कार्माला वैतागून विचारले “काय व्यवसाय,धं दा आहे तुमचा.” “मी अनुभव विकतो”. “अनुभव”? “हो अनुभव,ज्याप्रमाणे ज्याच्याकडे बुद्धी आहे तो ज्ञान विकतो,ज्याच्याकडे शक्ती आहे तो अप्ले श्रम विकतो, त्याचप्रमाणे माझे वय झालेले आहे ,मी वृद्ध आहे, अनुभव सं पन्न आहे त्यामुळे मी माझे अनुभव विकतो”. त्याने विश्वकार्माकडे चमकू न पहिले,विश्वकर्मा पुढे बोलू लागला, ”मी गेली पन्नास वर्षे वकील होतो सर्वोच्च न्यायालयात. जगातले अनेक खटले मी पाहिलेले आणि हाताळे लेले आहेत. वेगवेगळ्या तऱ्हा असलेली असं ख्य माणसे मी बघितलेली आहे. मिळालेला अनुभव कसाही असला तरी खूप काही मला शिकायला नक्कीच मिळालेले आहे. त्याच अनुभवाच्या आधारावर अनेकांची तुटलेली घरे आणि सं सार जोडलेले आहेत. अनेकांचे अतिशय उत्तमप्रकारे मनोमिलन झालेले आहे. अनेकजण तऱ्हेतऱ्हेच्या समस्या घेऊन माझ्याकडे आले.माझ्या अनुभवाच्या जोरावर मी सगळ्यांनाच शक्य होईल तेवढी मदत करतो” “तुमचा काहीतरी गैरसमज होतो आहे.मी तुम्ही म्हणता तसं काही करत नाही”. तो म्हणाला. “मग हा कसला बोर्ड बाहेर लावला आहे तुम्ही”?” आत या आणि जगातल्या अशक्य गोष्टींचा अनुभव घ्या.”विश्वकर्माने विचारले. तो म्हणाला,”अहो हे अनुभव तुमच्याजवळ असलेल्या अनुभवांसारखे नाहीत. ज्या माणसाला व्यक्तीला ज्या गोष्टींचा वास्तवात अनुभव घेता येत नाही, ते या काल्पनिक किंवा आभासी दनि ु येत सफर करून घेऊ शकतात.”मग स्वत:शी हसतच तो म्हणाला,”बरोबर आहे तुमचं .म्हणजे बघायला गेलो तर मी देखील एक

श्रीपाद टेंब,े पुणे प्रकारे अनुभवच विकत असतो. परंतु हे अनुभव आहेत एकदम वेगळ्या प्रकारचे, आणि ते अनुभवले जातात वेगळ्या पद्धतीने.” “आता बघा,पूर्वीच्या काळी करमणुकीची फारशी साधने उपलब्ध नव्हती. गावात एखाद्या जत्रेच्या निमित्ताने ,किंवा धार्मिक उत्सव जसे गणेशोत्सव, कीर्तन इत्यादी माध्यमातून समाज जागृतीचे कार्यक्रम होत असायचे. अश्या कार्यक्रमात ऐतिहासिक, पौराणिक नाटक, कथामध्ये एवढे रमून जायचे कि त्यांच्या नजरेसमोर तो स्वत:ला त्या प्रसं गातला एक पात्र समजू लागायचा. जेंव्हा अस्तित्वात किंवा वास्तवात नसलेल्या गोष्टींचा अनुभव देण्यासाठी प्रयत्न के ला जातो,तेंव्हा त्याला आभासी व काल्पनिक सत्य असे म्हणतात.” विश्वकर्मा लक्ष देऊन ऐकत होता. त्याच्याकरिता हा एक नवीनच अनुभव होता. “या आधुनिक जगाशी सं पर्क करण्याचा प्रयत्न करू लागतो. तेंव्हाच त्याचे भौतिक किंवा वास्तविक जगातून काल्पनिक किंवा आभासी जगात परिवर्तन होत असते. अगदी मोजक्या शब्दात सांगायचे झाले तर एकाच जन्मात अनेक जन्मातील भौतिक सुखे उपभोगल्याचा आनं द मिळू शकतो.” एवढे नाविन्यपूर्ण आणि मुद्धेसूद विश्लेषण ऐकल्यावर विश्व्कर्माचा राग बऱ्यापैकी कमी झाला होता,पण त्याची उत्सुकता देखील वाढलेली दिसत होती.विश्वकर्माने थोडा वेळ विचार के ला.अस्तित्वात नसलेल्या गोष्टी आपल्याला अनुभव देऊ शकतात हे काही त्याला पटलेले नव्हते. “विश्वकर्मा म्हणाला,शरीराची भौतिक आणि मानसिक शक्ती के वळ वास्तवात आहे. “बरोबर आहे तुमचे म्हणणे.”तो विश्वकर्माला म्हणाला.त्याने विश्वकर्माला घरात येण्यासाठी सांगितले. तेंव्हा विश्वकर्माला त्यांच्या समोरील भितं ीवर लावलेल्या एका पडद्यावर विमानाची धावपट्टी दिसत होती.त्याने विश्वकार्माला फ्लाईट सिमुलेटरच्या खुर्चीमध्ये बसण्यासाठी सांगितले.आणि त्यांना दिसत असलेल्या सूचनांचे अनुकरण करण्यास सांगितले.आणि लवकरच त्यांच्या विमानाने उड्डाण के ले.विश्वकर्मा हे सर्व प्रगत तं त्रज्ञान बघून जरा भारावलेलाच दिसत होता.तरी पण विश्वकर्माने त्याला विचारले, “अनुभव असा काही चार भितं ींमध्ये कोंडून ठे वायचा नसतो. त्या अनुभवाने मोकळ्या आणि आकाशात उं चच उं च भरारी घ्यावयाची असते.त्याला कोणत्याही प्रकारचे बं धन नसले पाहिजे”. तो म्हणाला “विश्वकर्मा या चार भितं ी सोडू न या जगामध्ये आहे तरी काय बघण्यासारखे?या विश्वात जगातील सगळी सुखे मी या चार भितं ीत उपभोगू शकतो. ही काल्पनिक किंवा के वळ भासवणारी स्वप्नांची दनि ु या आहे.हीएक कला आहे.माझी ही कला एखाद्या अपं ग माणसालाही सर्व जग दर्शन घडवून आणु शकते,त्यामुळे त्या व्यक्तीला त्याच्या अपं गत्वाचा विसर पडू न त्याचे जीवन आनं दी, सुखी होण्यास मदत होईल. नुकसान तर अजिबात होणार नाही हे निश्चित. मग तो जरा गं भीर झाला आणि बोलू लागला,”विश्वकर्मा माणसाला स्वत:चा जन्म कु ठे म्हंजे कोणाच्या पोटी, कोणत्या गावात,देशात घ्यायचा ही सं धी त्याला मिळत नसते.मी त्याला तश्या प्रकारची सं धी निर्माण करून देत असतो. शेवटी आनं द आणि द:ु ख म्हणजे तरी काय?आपल्याच विचारांचे खेळ आहेत सारे.या खेळात जर प्रभुत्व मिळाले तर द:ु ख हे जगातून कायमचे नष्ट होऊ शके ल.वरकरणी पाहता विश्वकर्माला हळूहळू त्याचे म्हणणे पटू लागले होते.तरी पण ही कु ठे तरी पळवाट वाटत होती.विश्वकर्मा स्वत:शी विचार करू लागला. गत आयुष्यात त्याने जे काही कडू गोड अनुभव घेतले होते आणि त्यांच्यामुळे तो माणूस म्हणून घडला होता. के वळ काही निवडक चांगले अनुभव एखाद्या काल्पनिक जगाच्या माध्यमातून घेवनू जगण्याला खरंच जगणे म्हणता येईल

©https://www.marathicultureandfestivals.com

काय? खूप वेळ विचार करून विश्वकर्मा म्हणाला “तुझी ही काल्पनिक अनुभवाची दनि ु या कधीही माझ्या वास्तविक अनुभवापेक्षा श्रेष्ठ असू शकत नाही. तुझी हि कल्पना विस्तवाशी खेळण्यासारखी आहे. पूर्ण विचार के ल्याशिवाय त्यात स्वत:ला गुंतवून घेऊ नको हा माझा तुला कळकळीचा सल्ला आहे. नाहीतर हे व्यसनच हो हे व्यसनच आहे, आणि हे व्यसन तुझ्या शेवटाचे कारण राहू शकते”एवढे सांगून विश्वकर्मा निघून गेला. विश्वकर्मा जाताच त्याने क्षणाचाही विलं ब न करता त्याने आपल्या आवडत्या व जीवाहून प्रिय खुर्चीत बसून बाजूलाच असलेली बं दू क उचलली आणि तो सहकाऱ्यांच्या शोधात निघाला.ज्या तत्परतेने तो त्या काल्पनिक लढाईच्या भूमीवर परतला, त्याचे त्यालाच जाणवले हे व्यसनाधीनतेचे लक्षण तर नव्हे?पण त्याला एक पक्के माहित होते की हातातील बं दू क खाली ठे वणे तेवढे सोपे नक्कीच नव्हते. परंतु त्याने हे सगळे विचार बाजूला ठे वनू तो आपल्या सहकाऱ्यांच्या सोबतीने नवीन अनुभव घेण्यासाठी तयार झाला..!!!

शब्दकोडे शैलजा माटे, कै लिफोर्निया Kamini Thuse, UK

उत्तरे पान क्रं 78 वर आहेत ©https://www.marathicultureandfestivals.com

Growing Up as a Marathi American M

y parents immigrated to the US in the 1960s and I was born in 1969. My first language was Marathi and I began to learn English when I started preschool. I have many Marathi friends who grew up in the same situation. We all faced the same experience of general ignorance from our school mates, and from the general public, about who ‘Indians’ were. I was embarrassed when my mom wore a sari and kunku in the grocery store, because people would stare. I didn’t like speaking Marathi in public because people would stare. I didn’t like dressing in indian clothes and having to go into the store to pick something up, because people would stare. People would ask stupid questions like, “What tribe of Indian are you?”. I just wanted to be the same as everyone else and wished my parents had just assimilated into the American culture in which they’d decided to raise me and my younger brother. It was hard to see the value of our culture when there were not that many Indians in the US at the time. Later in life as a parent myself, I realized that parents have to make their kids try and do things and staying involved and engaged with the Marathi culture was something my parents had to do. My father was one of the founding members of the Los Angeles Maharashtra Mandal. He and my mother got me and my brother involved in almost all the Maharashtrian programs as kids. Participating in Marathi cultural activities was a basic requirement growing up. We didn’t see the importance of it when we were young. We did all these things because our parents “made us”. We were in plays and dances. We memorized shlokas. We participated in the “Guna Darshan” programs, which were started by Dr. Gopal Marathe (“Gopal kaka”) and other local Marathi families as a way to get together in an informal setting to have kids and adults showcase some aspect of Indian performance, preferably in Marathi. We learned Indian music - I learned the peti and light vocals from Gopal kaka, who recently passed away, and I was reminded again what a blessing it was that he taught me music. He was an amazing singer and teacher and was a key part of keeping our Indian musical culture thriving in the greater Los Angeles area. Our social circles revolved mainly around our friendships with other Marathi families in the LA area. My closest childhood friends were the children of my parents’ Marathi friends. It was only later as we grew up that we started to appreciate our culture and those friendships. We have been fortunate to maintain these friendships from childhood over the years. Many of us live in the greater LA area, and our children know each other, too. Over the years, we’ve celebrated each other’s weddings, childbirths, and anniversaries together. We have gone camping together, had our own Guna Darshan-type programs for our kids when they were younger,

Kala Mate Slyker, CA and we are now celebrating our kids’ graduations from high school and colleges! It is our shared experience as Marathi-Americans that bonded us and has made us lifelong friends. I consider this group of friends a part of my extended family, and I am so grateful to have them in my life. As more and more Indians immigrated to the US in the 80’s and 90’s, being different was not as strange anymore. People no longer stared or asked ignorant questions about my background. People knew what and where India was and would be honestly interested in finding out about my background. Dressing in Indian clothes became cool-people would praise, not gawk. In college, I was able to embrace my Maharashtrian Indian culture, and was also able to be introduced to other Indian Americans--SIndhis, Gujuratis, South Indians, Punjabis...I had never really been exposed to those Indian cultures in my childhood. For the past 20+ years, after having met my husband and having become a mother to two daughters, the “growing up Marathi “ part transformed into “How do I pass on my Marathi culture to my kids?”. Being married to a non-Indian American person made using Marathi in the house more challenging. While I did my best to speak both languages, I ended up speaking English most of the time. I get pangs of guilt over not having taught my daughters Marathi properly over the years. They do understand basic Marathi. My older daughter can even read and write Devanagari, as my mother helped teach her when she was young. Having my parents be involved in my kids’ lives has been a blessing. It has helped my girls maintain more of a connection to their Marathi background. Even though I’m sometimes sad that I cannot read the “great literary works” in Marathi that my dad is always sharing with me -- it would not be reasonable to expect that my kids should. But at least they can see the value in knowing another language and appreciate the difficulty and precision that the foreign script offers. Last summer, my family went to the BMM (Brihan Maharashtra Mandal) National Convention that was held in Dallas, Texas. This was their first BMM experience. I had gone to the BMM and “Maitra” Youth conventions till my early 20’s and had thoroughly enjoyed them--whether my parents were there or not. The first BMM convention I’d attended in the 1980’s had fewer than 500 attendees.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

BMM 2019 had over 3000! This was truly an eye-opening experience for my husband and daughters. They were able to get a great overview of many of the main features of Marathi culture through the various programs. It was a perfect arena that showcased dance, music, poetry, literature, fashion, and delicious Maharashtrian FOOD--one of our favorite parts of the convention!

शब्दकोडे शैलजा माटे, कै लिफोर्निया

It’s easy to take aspects of Marathi culture for granted. Putting them all together in a showcase at the BMM highlighted the very best of Marathi culture and was almost as good as visiting Maharashtra, which we had done back in 2008. I was surprised at my family’s interest and attention to all the different events, functions, and activities that were available. I think they found it invaluable to see how many other young Marathi people there are in this country who share so many experiences with us. But more importantly my daughters were able to see that even as “mixed” (1/2 Marathi) children they could share commonalities with most of the other teenagers that were there. As for myself, I truly enjoyed going back to BMM as it reminded me why it is important to have the connection to your culture: culture helps to define who you are. I am Marathi. But I am also American. I accept that my daughters will not have the same exact connection to Marathi culture as me, just as I don’t have the exact connection as my parents did when they immigrated to the U.S. To me, the main importance of my culture is that it gives me perspective and insight into others’ cultures. A few minutes ago, I watched the successful launch of the SpaceX-NASA collaborative Falcon 9 Mission and could not feel more proud to be an American. But watching planet Earth shrink beneath NASA astronauts Robert Behnken and Douglas Hurley made it abundantly clear that we are a common culture here on our planet, just hoping for the best for our futures and the generations after us.

Sunil Kale , Mumbai

उत्तरे पान क्रं 74 वर आहेत

Kamini Thuse, U.K.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

आईची माया दि

वाळी म्हणजे आपला सर्वात मोठा आणि धुमधडाक्याचा सण. दिवाळीचे मुख्य सणाचे दिवस चारच असले तरी जवळजवळ महिनाभर उजवला जाणारा असा हा एकमेव सण. या सणाची चाहूल लागते ती जेव्हा घरात साफसफाईचे वारे अगदी माळ्यापासून ते खळ्यापर्यंत वाहू लागतात तेव्हा. सगळी जाळीजळमटी डोळ्यात तेल घालून काढण्यापासून ते घरात रंगरंगोटी, सजावट करतांना सर्वत्र उत्साहाचे वातावरण पसरलेले असते. पटवर्धनांच्या घरांत आज काहीसे तसेच वातावरण दिसत होते. दिवाळी सं पूनही दोन अडीच महिने झाले होते तरी माईंची आज सकाळपासून सारखी धावपळ सुरु होती. सारखं नोकरांना सूचना देतांना, पडदे , सोफाकवर्स बदलतांना, चादरी, उशांचे आभ्रे, गालिचे, फु लदाण्या पुन्हापुन्हा व्यवस्थित करतांना त्यांची नुसती तारांबळ उडाली होती. गेले पं धरा दिवसांपासून आखलेल्या आराखड्यानुसार सर्व कामे काटेकोरपणे सांभाळताना त्यांची होणारी धांदल पाहून आण्णासाहेब त्यांना अधूनमधून चिडवत होते. पण त्यांच्याकडे दर्लक्ष ु करून अगदी नवयुवतीच्या उत्साहाने घर सजविण्यात त्या मग्न होत्या. आणि त्यामागचं कारण होता पुष्कर. पुष्करला जरादेखील धूळ किंवा जाळे दिसलेले आवडत नाही. त्यामुळे सर्व स्वच्छतेकडे माई स्वतः जातीने लक्ष घालीत होत्या. आज दोन वर्षांनंतर पुष्कर लं डनहून येणार होता. पुष्कर हा त्यांचा एकु लता एक नवसाचा मुलगा. लग्न होऊन एक तप होऊन गेले तरी पटवर्धनांच्या घरात पाळणा हलला नव्हता. अधिकारी पदावर रुबाबदारपणे वावरणाऱ्या अण्णासाहेबांनी आणि उच्चविद्याविभूषित माईंनी सर्व देवळे पालथी घातली. नवस, सायास, वैद्यकीय उपचार करतांना अनेकांचे उं बरठे मळले होते, पण दगडाच्या देवाला पाझर फु टला नव्हता. शेवटचा उपाय म्हणून पुष्करच्या यात्रेला जाऊन माईंनी ब्रह्मदेवालाच साकडे घातले आणि त्या विश्वोत्पत्तिकर्त्याने माई अण्णांच्या वं शाला दिवा दिला. पुष्करयात्रेचे फळ म्हणून या पुत्ररत्नाचे नाव पुष्कर ठे वले. भरल्या घरातील बागेत बारा वर्षांनी फु ललेलं हे एकु लतं एक फु ल! सुखसमाधानाला आणि कोडकौतुकाला काहीच कमतरता नव्हती. ताटावरून पाटावर आणि पाटावरून ताटावर असं अगदी तळहाताच्या फोडाप्रमाणे माई पुष्करला जिवापाड जपायच्या. पुष्कर दिसामासानी वाढत होता. शाळे त, नातेवाईकांत, मित्रमं डळीत पुष्करच्या हुशारीचं आणि आदर्श वागणुकीचं कौतुक होत होतं . साऱ्या घरादारात लाडका असणारा पुष्कर इं जिनीअरिंगला प्रथम श्रेणीत उत्तीर्ण झाला आणि त्याच दिवशी कॅ म्पस इं टरव्यूमध्ये त्याला लं डनच्या कं पनीत नोकरी मिळाली. दोन वर्षे लं डनला राहून नोकरी करतांना पुढील शिक्षण सुरु ठे वण्याची परवानगी मिळताच पुष्करचा आणि पर्यायाने माई अण्णांचा आनं द गगनात मावेनासा झाला. सगळं कसं मनासारखं , छान, सुरळीत सुरु झालं . आणि आज पुष्कर दोन वर्षांनंतर आपलं शिक्षण सं पवून अण्णा माईंना भेटायला येणार होता. ‘पुष्कर येणार’ ही बातमी समजताच माईंनी त्याच्यासाठी स्थळे पाहण्यास सुयोग्य अश्या पत्रिका वगैरे मागवून त्याचे आराखडे मांडून गुणमेलन , ग्रहमेलन इ.इ. किती जुळतात वगैरेला सुरुवात के ली होती. कारण ‘पुष्कर कितीही शिकू न मोठा झाला तरी आण्णा माईंच्या शब्दाबाहेर जाऊन त्यांच्या भावना दख ु ावणार नाही’ ह्याची माईंना मातृसुलभ खात्री होती.

सौ. तन्वी तेजद्रें जोशी, अहमदाबाद जेवणं उरकली आणि सगळी आवराआवर करून माई , आण्णा, पुष्कर हॉलमध्ये गप्पा मारत बसले. पुष्करचे अनुभव, कर्तृत्व आणि कौतुक ऐकतांना माईंचा आनं द त्यांच्या देहात मावत नव्हता. आपल्या आईला इतक्या वर्षांनी प्रत्यक्षात भेटल्यावर पुष्करदेखील आईच्या मांडीवर डोके ठे वनू भरभरून बोलत होता. तिच्या कौतुकाच्या , मायेच्या वर्षावात न्हाऊन निघत होता. त्याच्या गप्पा ऐकतांना, त्याला मायेने कु रवाळतांना माईंचे डोळे भरून येत होते. “काय झालं गं ? आता आलोय ना मी?” असा धीर देतांना पुष्करचाही आवाज कातर झाला होता. दरु ावलेल्या वासराला गाय भेटावी तसा माय लेकाच्या भेटीचा प्रसं ग पाहतांना आण्णाही काहीसे भावूक झाले. आणि त्याच क्षणी ......अगदी त्याच क्षणी.... त्याच सोफ्याच्या बाजूला घड्याळाखाली आणखी एक आई आपल्या मुलाला मांडीवर घेऊन हुंदके देत रडत होती. मघाशी ‘पुष्करला जाळी जळमटे, धूळ आवडत नाही’ या विचाराने माईंनी जे घड्याळावरचं जाळं झटकलं , त्या जाळ्यात कोळ्याचं एक छोटं पिल्लू बसलं होतं . नुकतं च जन्माला आलेलं ते पिल्लू आपल्या आईच्या वाटेवर डोळे लावून बसलं होतं . जन्मानं तर प्रथमच आजूबाजूचं जग पाहतांना त्याच्या डोळ्यात कितीतरी स्वप्न होती. आपल्या आईच्या कु शीत शिरून तिच्या मायेची ऊब अनुभवण्यासाठी ते आसुसलेलं होतं . आईकडू न आपले लाड करून घेण्याचा त्याचाही हक्काचा हट्ट होताच कि! पण माईंच्या हातातील झाडू च्या एका झटक्याने त्याची सारी स्वप्न, इच्छा, हट्ट सारं सारं पार धुळीला मिळालं होतं . कोळीण जाळ्याकडे परतली तेव्हा तिचं ते पिल्लू उघड्या डोळ्यांनी स्वप्न पाहत तसं च उताणं पडलं होतं . त्या चिमुकल्या जीवाची धुगधुगी के व्हाच बं द पडली होती. ते पिल्लू के व्हाच मारून पडलं होतं . सर्व चराचरात श्रेष्ठ म्हणून गौरविला जाणारा मानव नावाचा विद्वान प्राणी स्वतःच्या भावना जपताना इतरांच्या भावनांची किती सहज पायमल्ली करतो, याचा प्रत्यक्ष अनुभव त्या अबोल मायलेकांनी घेतला होता. दोन वर्षांनंतर भेटलेल्या पुष्करला कु रवाळतांना जिथे माईंचं वात्सल्य आनं दाश्रूतनू वाहत होते तिथेच दोन तासांपूर्वी माईंच्या एका हिसक्याने मृत्युमुखी पडलेल्या कोळ्याच्या पिल्लाच्या आईच्या वात्सल्यभावना दःु खाश्रूतनू वाहत होत्या. माईंच्या स्वच्छतेत अडथळा आणणारे असले, तरी ते कोळ्याचे पिल्लू देखील कोणा आईचे बाळच होते. बोलून व्यक्त नाही होता आलं तरी त्या पिल्लाच्या आईच्या आतड्याचे तं तू नक्कीच तुटत होते. कारण शेवटी काहीही असले तरी आईची माया, आईपणाची भावना तर सारखीच होती ना?

हे सगळं आठवताना माई आपल्याच तं द्रीत मग्न होत्या. इतक्यात दाराबाहेर गाडीचा हॉर्न वाजला आणि माईंची तं द्री भं ग झाली. कार थांबली. सुटाबुटातील रुबाबदार पुष्कर दारात येऊन उभा राहिला. मुळात लाभलेल्या खानदानी व्यक्तिमत्वावर आता सरस्वती आणि लक्ष्मी दोघींचं तेज चमकत होतं . आपल्या बाळाचं इतकं मोठं रूप डोळ्यात साठवताना माईंचे डोळे पाणावले. आण्णा मागे उभे राहून ते सर्व पाहत होते. करारी माईंचं हे हळवं रूप अण्णांना नवं नव्हतं . पुष्कर परदेशी गेल्यापासून त्याच्या आठवणीनं , फोनवर बोलतांना, पत्र वाचतांना, त्याचे फोटो पाहतांना प्रत्येक वेळेस माईंच्या अश्रूतनू वाहणारी ही आईची माया त्यांनी जवळून पाहिली होती. कितीकदा नकळतच आपल्याही पापण्यांच्या कडा त्यांनी टिपल्या होत्या. हळूच पुढे होऊन अण्णांनी माईंना सांभाळलं . माई भानावर आल्या. आपल्या लाडक्या लेकावरून भाकरतुकडा ओवाळून टाकतांना, त्याचं औक्षण करण्यासाठी ताम्हणात दिवा लावून त्या पुढे सरसावल्या आणि घड्याळात बाराचे ठोके पडले. माईंचे लक्ष घड्याळाकडे गेले तर त्यावर त्यांना कोळ्याच्या जाळ्याचे तं तू दिसले. माईंनी ताम्हण खाली ठे वनू आधी ते जाळे साफ के ले आणि मग पुष्करला औक्षण करून घरात घेतले. लेकाच्या आगमनानं पटवर्धनांचं घर कसं दणाणून गेलं. माईंना तर आसमं त ठें गणं झाल्यासारखं वाटत होत.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

दिवाळीचा फराळ आणि विज्ञान एक अनोखी मुशाफिरी आ

पण शाळे त असल्यापासून दिवाळी जवळ आली आहे हे ओळखायची काय खूण होती ते आठवा बरे…. बरोब्बर! हवेतला हवाहवासा गारवा आणि त्याच वायू लहरींवर तरंगत येऊन आपल्या नाकाला आणि पोटाला गुदगुल्या करणारे ते फराळाच्या पदार्थांचे वास.... आपल्या घरांतील ज्येष्ठ महिला हे पदार्थ इतक्या सहजतेने आणि हसत खेळत बनवायच्या की त्यामागे काही विज्ञानाची तत्त्वे असतील अशी आपण कधीच कल्पना के ली नसेल. मी सुद्धा जेव्हा पी.एच.डी. करत होते आणि जैव-रसायन शास्त्र (Biochemistry) शिकत होते, त्या वेळेला मला ‘दिवाळीचा फराळ´या विषयातील गांभीर्याची कल्पना आली. डा वर्षा जोशी यांच्या ‘स्वयं पाकघरातील विज्ञान’ (रोहन प्रकाशन, पुण,े २००६) या पुस्तकाने माझ्या अभ्यासाची बैठक बनली आणि त्यावर आधारित मी पुढे स्वतं त्रपणे बरेच वाचन के ले. मग मला असे वाटले की ही माहिती सं गळ्यांपर्यन्त पोचवली पाहिजे. ‘चकल्या’ या सर्वांच्या लाडक्या, खुमासदार पदार्थाने आपल्या मुशाफिरीची सुरुवात करू या. भारतातील अनेक प्रांतांमध्ये चकलीसदृश पदार्थ बनविले जातात. चकली ही ‘भाजणी’ नावाच्या एका खास पीठापासून बनवितात. आता या नावावरूनच तुम्हाला कळले असेल की हे पीठ खरपूस भाजलेले असते. त्यामुळे ते घट्ट झाकणाच्या डब्यात, हवेतील बाष्प शोषून न घेत, बराच काळ साठवून ठे वता येत.े यामध्ये कऱ्बोदके / शक्ति (Carbohydrates) देणाऱ्या तांदूळ अथवा गव्हाचा समावेश असतो. काही ठिकाणी ज्वारी किंवा बाजरीचाही वापर के ला जातो. या सर्व वनस्पती एकदलीय वनस्पती, तृणधान्ये (Monocots, Cereals) या गटातील आहेत. त्याचबरोबर प्रथिनांचे (Proteins) भांडार असणाऱ्या डाळींचाही (द्विदलीय वनस्पती, Dicots, Pulses) यात सहभाग असतो. हरभरा डाळ, ऊडीद डाळ, मूग डाळ अशा डाळी विविध प्रमाणात वापरल्या जातात. ही दोन्ही प्रकारची धान्ये आधी स्वच्छ धुऊन घेतात, मग त्यांना सावलीत वाळवितात, मं द आचेवर भाजून घेतात आणि मगच एकदम बारीक दळायला देतात. धान्ये भाजल्यामुळे ‘Maillard Reaction’ होऊन धान्याला सुरेख सोनेरी रंग येतो. महाराष्ट्रात आपण तांदूळ व डाळी २:१ या प्रमाणात वापरतो. पण प्रत्येक कु टुंबाच्या ‘ठे वणीतील’ कृ तीप्रमाणे हे प्रमाण व डाळीची सं ख्या बदलू शकते. ही दोन्ही धान्ये एकत्र वापरल्याने चकलीचे पोषण मूल्य वाढते आणि दिवाळीच्या वेळेस असलेल्या थं डीशी सामना करता येतो. तांदूळ पीठामुळे चकली कु रकु रीत होते आणि पीठ मळताना ते जास्त चिकट होत नाही. भाजणीमध्ये धने, तीळ, हिगं व जिरे हे देखील भाजून व पूड करून वापरले जातात. त्यामुळे पोटातील अग्नि उद्दीपीत होतो व पचन सुलभ होते. उच्च तापमानाला धन्यामधील ‘Linanool’ आणि जिरयामधील ‘Cuminaldehyde’ या सुगंधी तेलान्मुळे चकलीच्या चवीत भरच पडते.

डॉ. (सौ.) अंजली अभय कु लकर्णी, पुणे एकसमान लागते. तेलांचे तापमान बरोबर आहे की नाही हे बघायला आपण तापमापक वापरू शकतो पण पारंपारीक पद्धतीमध्ये भाजणीचीच एक छोटी गोळी आधी तेलात सोडली जाते. एकदम बुडबुडे येऊन ती गोळी जर का लगेच वर तरंगायला लागली व पटकन लाल झाली नाही, याचा अर्थे तेल बरोबर तापले ! एक वेळेस खूप जास्त चकल्या तळायची घाई के ली तर चकल्या नक्कीच बिघडणार..... कढईच्या आकारानुसार २-३ चकल्याच एक वेळेस तळाव्यात. त्या एकमेकाना चिकटू देऊ नयेत. सर्वप्रथम बाहेरचा थर ‘मायलार्ड रिएक्शन’ मुळे सोनेरी होतो व सुवासही येतो. मग आतील पाण्याची वाफ होते व ती बुडबुड्यांच्या रूपाने बाहेर येत.े याच छिद्रामधून तेल आत शिरते व आतील भागही खुसखुशीत बनतो आणि नळीही पडते. ज्यावेळेस बुडबुडे येणे बं द होते, त्यावेळेस चकली तळून पूर्ण झाली असे समजावे. सर्व चकल्या तळून झाल्यावर गार कराव्यात आणि कु रकु रीत राहण्यासाठी लगेच घट्ट झाकणाच्या डब्यात ठे वाव्यात. २-३ आठवडे छान राहतात. अर्थात त्यापूर्वीच त्या फस्त होऊन जातात म्हणा ! आता छानशी चकली खाता खाता एक गोड पदार्थ तर बरोबर असलाच पाहिजे नाही का ? ‘हिदं ू ’ या वृत्तपत्राने के लेल्या एक सर्वेनुसार भारत देशात ‘बेसन लाडू ’ हा सर्वात आवडता गोड पदार्थ आहे आणि तो सर्व राज्यामध्ये वेगवेगळ्या प्रकाराने बनविला जातो. खायला सोपा, टिकाऊ, ऊर्जा देणारा हा पदार्थ पूर्वी औषधीसारखा वापरला जायचा हे वाचून मला खूप नवल वाटले. कऱ्बोदकांचा साठा असलेली तृणधान्ये, प्रथिनांचे भांडार असलेल्या डाळी व स्निग्धतेची खाण असलेले तूप यांच्या एकल अथवा सं युक्त सहभागातून लाडू बनतात. यात सुकामेवा वापरल्यास ते पूर्णान्न बनतात. भारतभर अगणित प्रकारचे लाडू बनवितात. मी येथे बेसनाच्या लाडवाबद्दल लिहिणार आहे.

भाजणी भिजवताना आपल्याला त्यात ‘मोहन’ /’मोएन’ (Shortening) वापरावे लागते. तेल, लोणी, तूप यापैकी कोणतीही गोष्ट मोहन म्हणून वापरता येत.े एकदम बारीक कणांची भाजणी असल्यामुळे हे मोहन सगळीकडे नीट पसरते आणि तळल्यानंतर चकली खुसखुशीत होते. तसेच भाजणी भिजविताना गरम पाण्याचा (उकळते नाही !) वापर के ला जातो. त्यामुळे भाजणीतील स्टार्चचे कण पाणी शोषून एकमेकाना चिकटू न राहतात व त्यांचा नीट गोळा बनविता येतो. यानं तर पीठ काहीवेळ झाकू न ठे वणे आवश्यक असते (Resting period). यानं तरची पायरी म्हणजे चकली तळण्याची. आपण महाराष्ट्रात शेंगदाणा किंवा सूर्यफू ल तेल तळणीसाठी वापरतो. या तेलामध्ये विटामीन ई असते, तसेच हृदय तं दरुस्त ु ठे वण्याची क्षमता असते. चकली जर का छान सोनेरी रंगावर तळायची असेल तर तेलाचे तापमान १५०-१७० डिग्री Celsius (से.) असावे लागते. वरील दोन्ही तेले साधारण २२० डिग्री से. तापमानाला पेट घेतात (smoking point). त्यामुळे त्यापेक्षा कमी तापमानाला आपण बिनघोर तळण करू शकतो. एखादया ट्रेंडमुळे ऑलिव सारखी परदेशी तेले यासाठी वापरु नयेत कारण त्यांचा smoking point फक्त १६० डिग्री से. आहे, त्यामुळे तळण करतानाच हे तेल पेट घेऊ शकते. तळण करताना जाड बुडाची कढई वापरणे आवश्यक आहे. त्यामुळे धग सगळीकडे

©https://www.marathicultureandfestivals.com

लाडू उत्तम होण्यासाठी हरभरा डाळीचे पीठ / बेसन मं द आचेवर तुपाबरोबर सावकाश भाजून घेतले की ‘मायलार्ड रिएक्शन’ मुळे ते सोनेरी होते व सुवासही येतो. हे तूपसुद्धा विरजलेल्या दह्यापासून, पुढील प्रक्रिया करून बनविलेले असावे. यात पाण्याचा अंशही नसल्याने तूप बराच काळ खराब होत नाही; तसेच लाडवानाही वास येत नाही. तुपातील कण एकदम छोट्या आकाराचे असतात, त्यामुळे बेसन भाजताना ते त्यात एकजीव होतात व छान चवही देतात. साखरेचा पाक करायचा नसेल तर बेसन भाजताना दधु शिपं डले व नं तर या गरम पिठातच पिठीसाखर व वेलदोडा पूड मिसळून वापरली तरी चविष्ट लाडू तयार होतात. गरम तापमानाला वेलदोडयामधील ‘Terpenes’ आणि ‘Cineol’ या सुगंधी तेलान्मुळे लाडवाना एक उबदार (Warm) चव मिळते. तसेच गरम तापमानाला तुपाचे रेणु पिठीसाखरेच्या कणात शिरून त्यांना अलग ठे वतात; त्यामुळे लाडू रवाळ होतो. लाडू ची गोड चव द्विगुणित करण्यासाठी चिमूटभर मीठ टाकायची पद्धतही बऱ्याच कु टुंबात असते. लाडू गरम असतानाच तुपाचा हात लावून वळले जातात. यावेळेस ते मऊसर असतात. जसे ते गार होतात, तसे घट्ट होतात (आळतात) कारण या वेळेपर्यंत बेसनातील ‘Amylose’ आणि ‘Amylopectin’ या सं युगांची आधीची रचना बदलून तुपाच्या रेणुनभोवती एक नवीनच रचना तयार होते. यामुळेही लाडू टिकण्यास मदत होते. अखेर बेदाणे व काजू लावून लाडू देखणे तर दिसतातच पान त्यांचे पोषण मूल्यही वाढते. हवाबं द डब्यात लाडू २-३ आठवडे नीट राहतात. आता लाडू नचा विचार के ल्यानंतर करंजीचा विचार के ला नाही तर तो अन्यायच होईल नाही का? वेगवेगळ्या नावाने करंजीसुद्धा आसेत-ू हिमाचल बनविली जाते. उत्तर भारतातील बुं डेलखं ड या प्रांतात करंजी अथवा गुजिया बनवायची सुरुवात झाली असे मानतात. त्यामध्ये खवा / मावा आणि सुकामेवा वापरीत असत. पण लवकरच या गुजिया दक्षिण भारताच्या मुशाफिरीवर गेल्या आणि ओल्या नारळाच्या खोबऱ्याला आपल्या पोटात सामावून बसल्या. त्याचबरोबर, खवा, गुलकं द, सुकामेवा या गोष्टीचीही भर पडली. करंजीमध्ये मात्र डाळीचा वापर करत नाहीत. करंजीची पारी / आंवरण / कवर पातळ लाटता येण्यासाठी पिठामध्ये भरपूर चिकट ‘Gluten’ तयार होणे आवश्यक आहे. त्यामुळे यासाठी गव्हाचेच पीठ सर्वोत्तम. खुसखुशीतपणासाठी गव्हाचा रवा आणि

गुळगुळीतपणासाठी गव्हाचा मैदा हे २:१ / १:१ या प्रमाणात वापरावे. पीठ भिजवायच्या आधी थोडे गरम तुपाचे ‘मोहन’ वापरावे व पीठ हलके मळावे (Crumble). गरम तापमानाला तुपाचे छोट्या आकाराचे रेणु पिठाच्या कणात शिरून त्यांना अलग ठे वतात; त्यामुळे करंजी खुसखुशीत होते. पीठ मळताना कोमट पाणी किंवा दू ध वापरुन त्याचा घट्ट गोळा बनवून तो ओल्या कपड्याने काही काळ (१ तास) झाकू न ठे वायला लागतो (Resting Period). यानं तर हे पीठ बत्त्याने कु टावे व भरपूर मळून घ्यावे. यामुळे gluten चे थर तयार होतात आणि एकदम पातळ पारी लाटता येत.े पीठ भिजवताना दू ध वापरल्यास करंज्या लवकर सं पवायला लागतात. महाराष्ट्रात आपण ओल्या खोबऱ्याचे सारण करतो. त्यासाठी ओले खोबरे व साखर सम प्रमाणात घेऊन ते मं द आचेवर शिजवायला लागते. सारण घट्ट होत आले की वेलदोडे पूड वापरली की मस्त सुवास घरभर दरवळतो. नारळ व खोबऱ्यामध्ये अभूतपूर्व गुणधर्म आहेत. आपल्या मेंदूची तल्लख नीट ठे वायची असेल तर नारळाला पर्याय नाही. तसेच उत्तम प्रकारची मेद-आमलेही (Fatty Acids) यातून मिळतात. यात काजू मिसळले की पोषण मूल्य अजूनच वाढते. ं या भागात सारण करंज्या बनवताना आपण एक गोल, पातळ पुरी लाटतो आणि त्यात निम् भरून, अर्ध गोलाकार आकार करून घेतो. मग कडा कातण्याने कापून अथवा मुरड घालून बं द करतो. करंज्या तळण्यासाठी तूप वापरतात. याचा Smoking Point उच्च तापमानाला असल्याने करंज्या सावकाश तळू शकतो. येथहे ी ‘मायलार्ड रिएक्शन’ ची करामत होऊन सोनेरी व खुसखुशीत करंज्या आपल्या पुढ्यात हजर होतात. तळण्यासाठी बाकीची काळजी ही चकल्यान्प्रमाणेच घ्यायची. हे सर्व पदार्थ हाताने करणे कष्टप्रद काम आहे. ट्यामुळे हे पूर्वी फक्त दिवाळी मध्येच के ले जायचे. तेव्हाच्या थं ड वातावरणात ते खाल्ल्याने वजन वाढत नसे. आता हे पदार्थ मशीन ने बनवून वर्षभर उपलब्ध असतात पण ते खाणे आपण टाळले पाहिजे. मगच त्यातील नावीन्य टिकू न राहील व आपल्या लहानपणासारखी दिवाळी आपण परत आनं दाने व वजन वाढायचे टेंशन न घेता साजरी करू शकू .

Celebrate this festive season with Shobitam Worldwide Shipping

New collections everyday

4,000 + happy customers

Explore the collection at www.shobitam.com 40

©https://www.marathicultureandfestivals.com

सुभाषित वाङ्मय सं

स्कृ त वाङ्मयांत सुभाषित हा प्रकार फार पुरातन कालापासून प्रचलित आहे. “सु” म्हणजे चांगले, आणि “भाषित” म्हणजे बोलले गेलेले. छोटे छोटे दोन किंवा चार ओळींचे काव्य, त्यातून नैतिक व बोधपर उपदेश, कधी विनोदातून तर कधीं गं भीरपणे सर्व रसिकांना कळे ल अशा भाषेत सांगितले जातात. अशीं सुभाषिते अनेक विषयांना स्पर्श करतात. विनोद, चिकित्सा, टीका, राजकारण, भावना, प्रेम, सं पत्ती, दैनंदिन जीवन, तसेच समाज शिक्षण, नैतिक मूल्ये याबरोबरच शास्त्र, गणित, काव्य, भाषा इत्यादि अनेक विषय हाताळणारी सुभाषिते आहेत. बऱ्याच सुभाषितांचे लेखक अज्ञात असून ती मौखिक पठणातून पिढ्यानपिढ्या चालत आलेली आहेत. भर्तृहरी, चाणक्य, कालिदास, भवभूती इत्यादींच्या वाङ्ममयात बरीच सुभाषिते आहेत. तसेच पं चतं त्र, हितोपदेश, वेद, उपनिषदे , भगवद्गीता, पुराणें, रामायण, महाभारत यातूनही बरीच सुभाषिते आहेत. अनेक कवींनी आणि लेखकांनी हा सुभाषितांचा ठे वा जपण्यास हातभार लावला आहे. १. भाषांसु मुख्या मधुरा दीव्या गीर्वाणभारती । तस्माद्धि काव्यं मधुरं तस्यादपि सुभाषितम् ।। सर्व भाषांत सं स्कृ त महत्वाची, गोड आणि दैवी गुणसं पन्न आहे, त्याहून सं स्कृ त काव्य मधुर आणि त्यातहि सुभाषित अधिक मधुर असते. २. कन्या वरयते रूपम् माता वित्तम् पिता श्रुतम्। बांधवाः कु लमिच्छन्ति मिष्टान्नमितरे जनाः ।। उपवर मुलगी वराचे रूप पाहते, तिची आई त्याच्याकडे सं पत्ती आहे ना हे पाहते, तिचा पिता त्याचे शिक्षण बघतो, तिचे नातेवाईक मुलगा चांगल्या कु ळातील आहे ना हे पाहतात, पण इतर पाहुणे मात्र लग्नांत पक्वान्ने असतील ना एव्हढीच काळजी करतात!

शैलजा माटे, कै लिफोर्निया ५. आणि हे कालिदासाने मेघदू तांत सांगितलेले सुभाषित: कस्येकान्तम् सुखम् उपनतम् दःु खम् एकान्ततो वा। नीचैर्गच्छति उपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण ।। कायमचे सुख वा कायमचे दःु ख कोणी अनुभवलेले आहे? चाकावर असलेला एक बिदं ू जसा खालीवर फिरतो त्याप्रमाणे सुखदःु खे एकामागोमाग येत जातात. ६. मनूस्तमृ ीत खालील सुभाषित आहे: यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवता: । यत्र एताः न पूज्यन्ते सर्वास्तत्राफलाः क्रियाः ।। जेथे स्त्रियांना पूज्य मानले जाते तेथे देवदेवता वास करतात.जेथे स्त्रीचा सन्मान राखला जात नाही तेथे देवता राहत नसल्याने कोणतेही कार्य सिद्धीस जात नाही. ७. एक विनोदगर्भ सुभाषित:

३. चाणक्य नीती मधील हे सुभाषित पहा:

उष्ट्राणां च विवाहेषु मं त्रान् गायन्ति गर्दभा: ।

सं पूर्ण कुं भो न करोति शब्दम्।

परस्परम् प्रशं सन्ति अहो रूपम् अहो ध्वनिम्।।

अर्धघटो घोषमुपैति नूनम्।।

विद्वान कु लीनो न करोति गर्वम्।

उं टाच्या लग्नात गाढवांना मं गलाष्टके गायला बोलावले. गाढव म्हणाले, “अहो, तुम्ही दोघे किती सुं दर आहात!” त्यावर उं ट म्हणाले, “गाढव शास्त्री, तुमचा आवाज किती छान आहे!” तात्पर्य: सुमार बुद्धिमत्ता आणि रूप असलेली माणसे एकत्र आली की एकमेकांची अवास्तव स्तुती करतात.

गुण:ै विहीना: बहु जल्पयं ति।। पूर्ण भरलेला घडा विशेष आवाज करीत नाही, पण अर्धवटभरलेल्या घड्यातनू मोठा आवाज येतो. विद्वान आणि कु लीन लोक आपल्या पांडित्याचा गवगवा करीत नाहीत, पण अज्ञ लोक आपल्या शहाणपणाचा ढोल बडवीत असतात.

वरील सात सुभाषिते के वळ वानगीदाखल दिली आहेत. सं स्कृ तात अशी शेकडों सुभाषिते असून जिज्ञासूंनी “सं स्कृ त सुभाषित” हे शब्द गुगलवर टाकल्यास हा खजिना बघता येईल

४.. चांगल्या मित्राबद्दल भर्तृहरीच्या नीतिशतकातील हे सुभाषित सांगते: पापान्निवारयति योजयते हिताय। गुह्यं निगूहति गुणान् प्रकटीकरोति ।। आपद्गतं च न जहाति ददाति काले । सन्मित्रलक्षणमिदं निगदन्ति सन्तः।। जो आपल्या मित्राला पाप करण्यापासून वाचवतो, त्याचे नेहमी हितच बघतो, त्याची गुपिते राखतो आणि त्याच्या गुणांचा उदोउदो करतो तसेच सं कटात त्याला सोडू न जात नाही, आणि वेळेवर उपयोगी पडतो, त्याच्यात चांगल्या मित्राची लक्षणे आहेत असे सज्जन सांगतात.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

माझी मोठी माय सरस्वती सरस्वती हे माझ्या आजीचं नाव. आमची आजी ! आज्जी ! जिनं भरभरून खूप दिलं ! आजही एखाद्या अनाम क्षणी तिची आठवण व्याकुळ करते . तरीही तिची गोडी आजही अवीट ठरते . कायम समाधान देणारी ,तृप्त वाटणारी , अगदी स्वस्थ निवांत करणारी . शब्दच नाहीत . आपल्या जगण्याचा खूप मोठा भाग व भाग्य व्यापणारा हा शब्द आहे . कायम आशा , आनं द , प्रसन्नता देणारी . बालपणी सर्वकाही व सर्वस्व वाटणारी आजी होती . घराचं घरपण होतं . चालतं बोलतं चैतन्य होत प्रत्येकासाठी खूप खूप काही होत. आज माझ्या हातात आजीची जपाची माळ आहे . आता माझ्यासाठी ते सोनियाचे मणी झालेत. तो जप करताना , ते मणी जपताना तो आनं दाचा वसा व वारसा कायम जवळअसणार आहे . आज इतकी वर्षे झाली तरी तिच्या आठवणी कशा सहजपणे येत असतात . आमचे साखरप्याचे दिवस मजेचे होते . रात्री अंगणात चांदण्या मोजत, गप्पा मारत अगदी सहज झोप लागत असे. सकाळी आजी उठली की आमचीही चुळबुळ सुरू होत असे . अगं तोंड धुवनू आवरून सरसं करून ‘’ आरश्यात बघून ‘’ या म्हणायची . म्हणजे ‘’ दिवस सरस होतो ‘’म्हणजे रेटिक्युलर सिस्टिम मेंदूची सुरू होते . हे आत्ता कळतय . हो आणि न्हाऊन घ्यावं ते आज्जीकडू नच . मदतीला बाया . मग शांततू ाई , मं दाताई मोठ्या झाल्यावरही सुट्टीत येत तेंव्हा तीच प्रेमाने त्यांचे करायची.” नदीवरचे धुणं, आईच्या हातचं खाणं , आजीच्या हातचं शिके काईचं न्हाणं ह्याला तोड नाही “.असं म्हणायची . तेंव्हा फणीचे विचं रणे होते . म्हणजे लांब लांब वेण्यांचा आनं द. १०० वेळा फिरवा कं गवा हे के शतज्ञही सांगतातच. १०० वेळा फिरते फणी लांब वेण्या, मुली गुणी असं सर्व मुलींच होत . प्रत्येकाला वाटायचे आजी माझेच जास्त लाड करतेय . जेवताना घासागणिक गोविदं गोविदं म्हणायची . त्यामुळे माझा चुलत भाऊ गोविदं याला आनं द होई. “देवा गजानना मोदक चांगले होऊ दे “, असे म्हणून चुलीवर आधण ठे वायची तेंव्हा गजा खूष !जेवण करताना फार सोवळ्याचा बाऊ करत नसे . माळ्यावरून आणलेले धूतवस्त्र पुरेसे होते . सर्व जेवली सुखावली की तिला अन्नपूर्णा भरून पावायची . अगदी सुनांना बरोबर घेऊनच ती जेवायची . पैरी , गडीमाणसे यांना स्वत: वाढायची . अगदी लावणी व पावणीची घाई असतांना ती सर्व कसे युक्तीने निभाऊन नेत असे . चेहर्‍यावर त्रागा नाही , वैताग नाही . आज कोण येणार का ह्याची आम्हालाही उत्सुकता असे . ‘’ कोण आल की घर कस आनं दाने भरून जात ‘’. किती सहज बोलायची . सर्वामागे असलेली व्यवस्था व आजोबांचा भक्कम पाठिंबा हेच मोठे सूत्र होते . कामे करण्यात , करवून घेण्यात सलगता सहजता होती . कारण माणसांचे प्रेम हेच तिचे बळ होते . प्रत्येकाच्या जीवाला सुख कसे लागेल हाच तिचा आनं द होता . मागून फार काही मिळतच अस नाही पण देऊन फार काही सं पत नाही . किती सहजपणे ती बोलायची . कोणाच्या चिधं ीच कधी मिधं होऊ नये . अजागळ , अमं गळ राहू नये . नेमस्त असावे . मुलांनी तरतरीत म्हणजे स्मार्ट व्हावे . नेहमी हुशारीत असावे व सतत कामात असावे . आम्ही त्या बिनभितं ीच्या शाळे त खूप काही शिकलो असू . आमच्या अक्षराचे , अभ्यासाचे , पाठांतराचे तिला कोण कौतुक किती समाधान . तिला घरचे कौतुक होतेच पण शेजारी व वाडीतील सर्वांबद्दल आस्था होती . कोणाकडे घरभरणी म्हणजे नवीन घर बांधनू झाल्यावर वास्तूपूजा असे . त्यावेळी सर्वांना आमं त्रण असे . व रात्रीचे दशावतारी ( झांजगी ) खेळे असत .चिर्‍या दगडाचे घर बांधनू झाले म्हणजे रहायला छान जागा होते . ते घर मुलामाणसांनी आल्यागेल्या पै पाहुण्यांनी भरून जाते व आनं दाचे होते . त्या वास्तूत कायम सं रक्षण व भावनिक आधार वाटतो. वर्षानुवर्षे घर व घरपण टिकते. वास्तुदेवाचे आशिर्वाद कायम असतात . घरात चांगले वागावे , चांगले बोलावे , सर्वांना मदत करावी . एकू ण वास्तूची म्हणून काही स्पंदने असतात. प्रत्येक वास्तूभोवती तिचे एक वलय असते म्हणाना ! “प्रत्येक वास्तूचा मायेचा दबदबा असतो” . त्या “मायेची पाखर सर्वांवर राहते” त्यामुळे सांस्कृतिक सुज्ञता , नीतीमत्ता , चांगल्या सवयींचे सं स्कार असे कायमचे होत असतात. आजी बरोबर असे तेव्हा जाता येता कितीतरी म्हणी, सुविचार, बोधाचे काही सहज कानावर पडत असे व मनात खोलवर रुजत असे. आपली आजीच काय पण

विजया वीरकर, चिपळूण जीवनभर इथे तिथे भेटलेल्या खूप खूप आज्ज्या व त्यांच्या सहवासाचा आनं द. सर्व आजही ताजेपणाने टिकू न आहे या सगळ्या व्यक्ति चालती बोलती विद्या पीठे च असतात. इथे माझे तूझे नसते. जगाचे फार ओझेही नसते. देवावर भार ठे वनू कर्तव्य करण्याचे समाधान असते. ईश्वरेच्छा बलियसी. हे बोल बालपणीच्या चिमुकल्या जगात कधी फार कळले नसतील पण त्या सर्वजणी अध्यात्म जगत होत्या हे खरे. त्या काळाप्रमाणे गावात असल्यामुळे व एकत्र शेतकरी कु टुंबात काही अडचणी ओघानेच येत असत . कधी आजीच्या प्रकृ तीच्या अडचणीही पुढे येत गेल्या . तेंव्हा ती म्हणायची, “किती नेमस्तपणाने वागले तरी अशुद्ध व अवघड झालेय ग.” म्हणजे जग बदलू शकत नाही. कामे थांबवून चालत नाही . परिस्थिती कशी ठाके ल ते कळत नाही. व्यवस्था सुरळीत होत नाही. हे सर्व प्रपं चाचे सामान्य सारच होते . म्हणजे कळण्यास गुंतागुंतीचे व सांगण्यास अवघड. आम्ही मात्र तिच्या सहवासात सुखरूप होतो हे नक्की . आम्ही पुण्याहून तेथे आलेलो असल्यामुळे तिच्यावर जास्त जबाबदारी होती . कधी रूसणे होऊ नये .काही मोडू बिघडू नये, म्हणून काळजी होती. पहाटे पासून कामात असलेली आजी दपु ारी उन्हाचे वेळी जरा माजघरात आराम करायची . तेंव्हाही पुढयात आम्हाला घेऊनच . एके कजण पाय न वाजविता हळूच उठू न काहीतरी खटपट करू लागे . जरा तिचा डोळा झोपेत गुरफटतो तोच खुसखुस सुरू व्हायची . कोणी सांदी कोपर्‍यात कोनाडे रापायचे . माळ्यावर जाऊन जुन्या वस्तू शोधून आणणे असेल . मागीलदारचे मोठे लाकडी हडपे उघडू न पाहणे असेल. रातांब्याच्या अंगणात पत्ते खेळणे असेल . आजोबांच्या खोलीतील खाऊचे लहान कपाट शोधणे असेल. प्रत्येकाचे काही तरी वेगळे च सुरू असायचे . मागीलदारच्या पाणचुलीत कोणी आठळ्या (म्हणजे फणसाच्या बिया ) भाजत घातलेल्या असायच्या . त्या जाता येता राख उपसून पहायची गं मत होती . ज्याने ठे वल्या त्याने मोजलेल्या असायच्या त्यावरून काहीतरी घडायचे . मागे ठे वलेला फणस आधीच जरा परमाळू लागला की मुलांनी सुरुवात के लेली असायची . भर दपु ारी पडीच्या बिटक्या आंबे शोधायला कोणी कोणी जायचेच . खालच्या मळीतील बकु ळीच्या झाडाखाली पिकी बकु ळे ( फळे ) शोधण्यासाठी आम्ही मुली कधी गुपचूप जाणारच . मग पातेर्‍यातून काहीतरी सरकन गेलेले पाहिले; ते आजीला न राहवून कानात सांगितले की आजीला धस्स व्हायचे . तेंव्हा आस्तिक आस्तिक कालभैरव म्हणायची . जपाची माळ ओढायची “त्या बिनभितं ीच्या शाळे त मजा होती” ! करवं दांना डोंगरात रोज जाण्याचे ते दिवस होते . आमची वाट चुकेल , न ओळखता काहीतरी फळ आम्ही खाऊ , काही डसेल , खुपेल . काटा मोडेल . उन्हात पोरी कोमेजतील , रापतील अशी काळजी . पुण्यात पोरी सुखरूप जाईपर्यंत ती दक्ष असायची . फळ वोळखल्या विना खाऊ नये | वाट पुसल्याविना जाऊ नये अशी ती दक्ष असायची. एप्रिल महिन्यात उशिराने कुं पणावरच्या मोगर्‍याला फु ले बहरू लागत . तेंव्हा आम्ही बेहद्द खुश होत असू . वाटू न घेऊन गजरे होत . तेंव्हा रोज कोणाकडेतरी चैत्रागौरीचे हळदीकुं कू असायचे . आपल्या घरचेही खूप थाटात व्हायचे असे मजेचे दिवस होते . सायं काळी ओटीवर कं दिल . सर्व जण दाटीवाटीने झोपाळ्यावर , रामरक्षा होई . मग आजी दृष्ट काढायची . तो मं त्रही सर्वांना पाठ झालेला . अक्षरशः तिच्यावर प्रत्येकाची जबाबदारी होती . आजही निवांतवेळी सर्व आठवत असते . पहाटेचा प्राजक्ताचा सुगंध , चुलीच्या

©https://www.marathicultureandfestivals.com

धुराचा वास , खिडकिच्या गजातून येणारे सकाळचे कोवळे उन्ह , विहिरीचे अवीट गोडीचे पाणी .आजीच्या हातचे लोणचे खिचडी , सकाळचा ताक - डेर्‍याचा आवाज , लोण्याचा हातावर ठे वलेला गोळा व तिचा मऊ मऊ स्पर्श. प्रवासाला निघताना बेढयापाशी येऊन निरोप देतानाचे तिचे प्रेमळ आर्त डोळे ....... ती गेली . खूप खूप वर्षे झाली . पण ती आता नाही ही मनाची समजूं त अजूनही होत नाही…. ती आहेच आमच्या मनात. आमच्या जगण्याचा एक अविभाज्य भाग होऊन आहे.. ती माझी मोठी माय.. सरस्वती.. तिची वीणा माझ्या मनात अजून झं कारत आहे.

सहा वारी साडी मनीषा पुरंदरे, यू.के . सहा वारी वस्त्र जेव्हा , ल्यायली सुं दर ललना नजरा साऱ्या जगाच्या तिच्या वरूनि अजिबातच हलेना! शिफॉन , बनारसी, पाटोला चं देरी अमाप रंग आणि अफाट किनारी, गुंडाळून ते 6 वारी वस्त्र म्हणतो कमनीय बांधा सौन्दर्य आणि शालीनतेने आता इथेच एकत्र नांदा! असो पोक्त स्त्री वा असो षोडसवर्षीय चपळ बाला साडीत लपेटता चढते स्फु रण तिजला आणिक सुं दर मधुर घाला. नवी नवरी सजली ग सुं दर शालू अन shelyat अलं काराच तिचा तो , जपून ठे वील बं द सं दक ु ीत. शुभ्र साडी वाढवी सौन्दर्य आणि मान मरातब अदब सर्वच ललना दिसती सुरूप नाही कु रूप किंवा बेढब, असो लग्न , असो पूजा किंवा साधा कार्यक्रम लुगडे तिचे अविरात चालवी मर्यादेच्या नित्यक्रम पेहराव साडीचा आवडे मजला झाला कधी न तिरस्कार अविरत आणि निरंतर राहू देत सुं दर रंगांचा हा अविष्कार अविरत आणि निरंतर राहू देत सुं दर रंगांचा हा अविष्कार

Kamini Thuse, UK

©https://www.marathicultureandfestivals.com

अलक: अति लघु कथा मुलाखत: राजेंद्र वैशम्पायन, सं चालक: Sonic Octaves G

ayatri - गूढकथा, विज्ञानकथा, विनोदी कथा असे अनेक कथाप्रकार मराठीत परिचित आहेत.जसा काळ बदलत गेला तसे साहित्यही बदलत गेले.एकविसाव्या शतकाच्या उं बरठ्यावर असताना ‘अलक’ नावाचा एक नवीन साहित्यप्रकार उदयाला आला.देश विदेशात खूप झपाट्याने हा साहित्यप्रकार व्हॉटस् अप किंवा मोबाईल द्वारा प्रसिद्ध झाला याच अलकचे सर्वेसर्वा किंवा जनक श्री राजेंद्र वैशंपायन यांच्याशी आपण मुलाखतीद्वारे सं वाद साधणार आहोत. नमस्कार राजेंद्रजी! राजेंद्रजी - नमस्कार Gayatri - मुलाखतीच्या सुरवातीलाच सर्वांच्या मनात असलेला प्रश्न मला विचारायचा आहे की अलक हा साहित्य प्रकार म्हणजे नेमके काय? अलक हे नाव तुम्हाला कसे सुचले? राजेंद्रजी - अलक हे खरं तर अति लघु कथा या सं कल्पनेचे सं क्षिप्त रूप आहे. मी एका प्रकल्पाच्या निमित्ताने काही इं ग्रजी तरुणांसोबत बोलत होतो.इं ग्रजीमध्ये terribly tiny tales किंवा very small tales हा प्रकार प्रचलित आहे. त्याची सं कल्पना अशी आहे की कथा तीन ते चार ओळीत सं पते. तर असा प्रकार मराठीत आहे का हे शोधण्याचा मी प्रयत्न के ला तर मला असे दिसले की मराठीत असा साहित्य प्रकार नाही. हे लक्षात आल्यावर आपण हा प्रकार का करू नये या दृष्टीने काही अलक मी मराठीत लिहिल्या. आता मराठीत त्या अति लघु कथा म्हणून त्याला अलक नाव दिले. Gayatri - कु ठलीही कथा म्हणलं तर त्यात पात्र, प्रसं ग आणि सं वाद असतात. तर अलक मध्ये पण असं च आहे का? म्हणजे अलकचे नेमके स्वरूप कसे असते? राजेंद्रजी - जे इतर कथेत असते तसं च यातही पात्र, प्रसं ग, सं वाद असतात ती कथा कु ठे कशी घडली ते कथानक असते. तसेच शेवटी कथेतनू सं देश देखील व्यक्त होत असतो. पण अलकची विशेषता अशी आहे की हे सगळे उभारले जाते ते फक्त चार ते पाच वाक्यात. पण अलक लिहायची असे ठरवून मी ती लिहित नाही. काहीतरी कु ठे तरी कधीतरी पाहिलेले , ऐकलेले, वाचलेले असते ,एखादा प्रसं ग मनाला भावतो आणि मग त्यावर चितं न होऊन पूर्ण अलक सुचते आणि अलकचा फायदा असा आहे की ते तीन ते चार ओळीत असल्याने मी ते लगेच व्हाटस् अपवर लिहितो .त्यामुळे कधी कु ठल्या विषयावर अलक सुचेल हे सांगता येत नाही. पण अलकची सुरुवात झाली ती एक विषय मनात धरून. मी सुरवातीला म्हणलं त्या प्रमाणे काही तरुण मुलांबरोबर valentine day या विषयासाठी प्रकल्प प्रकल्प करीत होतो, तेव्हा या सं दर्भात काही लिहिता येईल का असा विचार के ला. म्हणून माझ्या पहिल्या पं धरा अलक सर्वच्या सर्व या प्रेम या विषयी आहेत. तर मी असे म्हणणार नाही की अलक विषय ठरवून लिहिता येत नाहीत कारण अलकचा जन्मच मुळात एक विषय ठरवून झाला. पण त्याच्या नं तर सर्व अलक एखाद्या प्रसं गानुरूप एखादया गोष्टीचे माझ्या मनावर उमटलेले तरंग म्हणून म्हणा, त्याच्या वरील माझी स्वाभाविक मानसिक भावनिक प्रतिक्रिया किंवा माझी जी मनातील घुसमटआहे ती बाहेर पडत असते म्हणून आहे मी जे ऐकतो, पाहतो, अनुभवतो किंवा दसु ऱ्याच्या आयुष्यातील घटना असेल ज्याचा परिणाम मनावर झाला तर त्यानुसार त्यावर विचार करून ते विचार नेमक्या शब्दात मांडून अलक लिहिले जातात. इतर कथा जशी सुचते तशी अलक सुचते. तीन ते चार वाक्य अलकसाठी लागत असल्याने कधी कधी एकदम चार पाच अलक सुचतात तर कधीतरी एकही अलक सुचत नाही. त्यामुळे एखाद्या कविता किंवा कथेप्रमाणेच अलक हा सृजनात्मक अविष्कार असतो. एखादी कविता करणं आणि कविता सूचणे यात कवितेच्या अविष्कारात जो गुणात्मक फरक असतो तसाच सुचलेली अलक आणि मुद्दामून के लेली अलक यात फरक असतो सुचलेली अलक ही अधिक परिणामकारक असू शकते .अलकसाठी वेगवेगळे विषय असू शकतात त्यात मग प्रेम, नातं , भाव सं बं ध, सामाजिक विषय, देशाचे विषय, जवान मजदू र काहीही असू शकतात आता प्रेम हाच विषय घेतला तरी प्रेमात किती छटा आहेत, तर प्रियकर प्रेयसी आहे, नवरा बायको आहे, मित्र मैत्रिणी आहेत, एकं दरच स्त्री पुरुष समाजात ज्या ज्या सं बं धानी एकत्र येतात ते प्रत्येक नातं वेगवेगळं आहे, त्या

गायत्री वैशम्पायन, मुं बई सगळ्या नात्यानां आणि त्या नात्यांमधील कं गोऱ्यांना मांडण्यासाठी जो विषय आहे तो अलकमध्ये येतो . Gaytri - तुम्ही म्हणालात की जे अनुभव, विचार ते अलकमध्ये नेमक्या शब्दात मांडले जातात. पण ही नेमकी भाषा शैली जी अलकसाठी लागते त्यासाठी तुमचा काही अभ्यास के लेला असेल, वाचन के लेले असेल की ज्यामुळे तुम्हाला नेमके पणाने मांडता येत.े राजेंद्रजी- खरं सांगायचं तर गं मत अशी आहे की कु ठलीही निर्मिती मग ते सं गीत, साहित्य कला असो ज्याला स्फु रणं असं आपण म्हणतो त्याला कशाचं च बं धन नाही.आता ते स्फु रल्यावर तुम्ही व्यक्त कसे होता याला बं धन पडतं . तर स्फु रणं आणि मग ते व्यक्त होणं या दोन गोष्टी वेगवेगळ्या आहेत आणि त्यासाठी वेगवेगळ्या पातळीवर सृजनात्मक काम होत असत.स्फु रण्यासाठी तुमचा अनुभव जास्त पाहिजे .त्या अनुभवातून प्रक्रिया, विश्लेषण होऊन शिकल्यावर जे सार काढत असतो, तेव्हा तुम्ही चितं न होतं , प्रतिमा निर्माण होत असतात. एखादा माणूस किती वेगवेगळ्या क्षेत्रांमध्ये वावरत असाल, त्यासं बं धी जर चितं न सुरू असेल, वेगवेगळ्या माणसांशी तुम्ही सं वाद साधत असाल, वेगवेगळ्या विषयाचा वेगवेगळ्या व्यक्तींकडू न जेव्हा भिन्न दृष्टिकोनातून विचार करता, त्याचा साद प्रतिसाद कसा आहे त्यावर त्याच्या वैयक्तिक, सामाजिक, भावनिक, मानसिक जाणीवा उमलत असतात. माणूस जर विचार करणारा असेल तर त्याला प्रत्येक प्रसं ग, अनुभवातून शिकण्यासारखे असते आणि त्यातून तुम्हाला मिळालेला सं देश कथाबीज म्हणून बाहेर पडतं . अलकमध्ये विचारांचे भाषेत व्यक्त होणे पटकन होते. तुम्हाला एका मुद्द्याचा दसु ऱ्याशी सं दर्भ लागतो आणि मनात ठिणगी पेटते. असे जितके स्फु लींग मनात निर्माण होतात, तितके तुम्हाला त्या विषयाचे वेगवेगळे कं गोरे लक्षात येतात आणि त्यातले काही कं गोरे असे असतात की लोकांनी ते पाहिलेले असतात, अनुभवलेले असतात, व्यक्त के लेले असतात पण जेव्हा तुमचा अनुभव, चितं न, विचारातील सखोलता वाढत जाते तेव्हा परस्पर कं गोऱ्यातील सं बं ध तुमच्या लक्षात येतो आणि मग असे काही कं गोरे तुम्हाला जाणवतात की जे इतरांना दिसलेले नाहीत, त्याचा सं दर्भ तुम्हाला सुचतो. हे सुचणे स्फु रण्यातील महत्त्वाचे आहे. आता दसु रा भाग व्यक्त कसे व्हायचे? तर व्यक्त होण्यासाठी तुमचा एखादया भाषेचा अभ्यास, अनुभव पाहिजे, आणि त्यासाठी त्या भाषेतील वाचन हवे अलकचे व्यक्त होण्याचे स्वरूप जर म्हणाल तर मी कु ठलीही विशेषणे, विशेष नाम टाळतो. मी सर्वनाम वापरतो त्यामुळे ती अलक सर्वमान्य होते. मी एखादया व्यक्तीला मनात धरून जरी लिहिले तरी मी सर्वनाम वापरतो. Gaytri - अगदी खरं आहे. पण ही अलक लिहित असताना तुम्हाला तुमची वैयक्तिक मते बाजूला ठे वनू आजूबाजूच्या परिस्थितीचे भान ठे वनू जे स्फु रलेले आहे ते तसे न लिहिता लिखाणात काही बदल करावे लागले असे कधी झाले का? राजेंद्रजी - तसं कधी झाले नाही आणि तसं काही व्हावं अशी आवश्यकता मला वाटली नाही. कोणासाठी तरी लिहीलेली अलक नाहीये ती. प्रत्येक अलक हे माझ्या मनात निर्माण होणारा भावतरंगच असतो. मी एखादी अलक लिहायचीच, साहित्यनिर्मिती करायची म्हणून एकही अलक लिहिलेली नाही. सुरवातीला मी ठरवून प्रेम या विषयावर पं धरा अलक लिहिले पण त्यातही मी प्रेम या विषयाकडे कसे पाहिले आणि त्याचे मला सुचलेले विविध कं गोरे हेच व्यक्त के ले आहे. पण नं तरचे सगळे चारशे पाचशे अलक हे मी मला आलेले अनुभव यात मांडले आहेत. स्वतःला व्यक्त करणं हाच अलक मागचा उद्देश असेल तर काही बदल किंवा सामाजिक जाणिव, बं धन पाळायला हवे याची गरज नाही, आता लिहीत असताना कु णाचे मन भावना दख ु ावल्या जाऊ नये, कोणाची ओळख बाहेर दिसू नये, कोणावर प्रत्यक्ष आरोप करू नये याची सगळी काळजी आपण घेतो आणि घ्यायला

©https://www.marathicultureandfestivals.com

पाहिजे. Gayatri - अलक लिहीत असताना तुम्ही अनेक विषय हाताळले आहेत, काही राजकीय, सामाजिक, कौटुंबिक. असे विषय किंवा प्रसं ग प्रथम सुचतात आणि मग शेवटी काही सं देश त्यातून बाहेर पडतो का तुमच्या डोक्यात सं देश असतो प्रथम आणि मग त्यानुसार प्रसं ग, पात्रांची जुळवाजुळव के ली जाते? राजेंद्रजी - तुम्हाला खरं सांगू का जुळवाजुळव कशाचीच होत नाही ना प्रसं गाची, ना पात्रांची ना सं देशाची कारण मनात जो विचार येतो त्या विचाराचे उद्दिष्ट काय, अधिष्ठान काय, किंवा त्या विचारामधून बाहेर पडणारा सं देश काय हे तो विचारच सांगत असतो. आणि मग जेव्हा तो विचार व्यक्त होतो तेव्हा त्या विचारात असलेल्या पात्र, प्रसं ग, सं देश, शब्द हे एकत्रित अलकामधून बाहेर पडतात असा माझा अनुभव आहे. अलक त्याच्या सगळ्या स्वाभाविक कं गोऱ्या सकट एकसं ध व्यक्त होते. असा माझा तरी अनुभव आहे. Gaytri - तुम्ही जेव्हा अलक लिहायला सुरुवात के ली तेव्हा तुमच्या कु टुंबीयांचा सहभाग किंवा त्यांची प्रतिक्रिया काय होती? आणि जशी अलकची प्रसिद्धी वाढत गेली तशी लक्षात राहतील अश्या वाचकाच्या प्रतिक्रिया, प्रतिसाद कसा होता? राजेंद्रजी - माझ्या कु टुंबियांची प्रतिक्रिया ही नेहमीच माझ्यासाठी महत्वाची असते. याचे कारण असे की मी कलेच्या विविध क्षेत्रात वावरलो. मी तबला वाजवतो, सं वादिनी शिकलो आणि माझे शिक्षण म्हणा काहीही म्हणा कु ठलीही निर्मिती झाली की त्याचा सखोल उहापोह आमच्या घरात होतो. आमच्या घरातील अतिशय चिकित्सक आहेत. प्रत्येक गोष्टीचा सगळ्या दृष्टिकोनातून विचार करून त्याचे परीक्षण करून अतिशय परखडपणे ते त्यांची मते त्यांना जसे वाटले तसे स्पष्टपणे मांडतात. तेव्हा प्रथम मी अलक जेव्हा वाचून दाखवली सर्वाना तेव्हा मला माझ्या नातेवाईकांनकडू न एकही प्रतिकू ल प्रतिक्रिया मला आली नाही. आणि मला असे वाटते की अलक आवडण्यामागची एक खूण अशी लक्षात आली की जर चोखं दळ कु टुंबियांकडू न जर मला काही प्रतिकू ल प्रतिक्रिया आली नाही तर बाहेर जे वाचतील किंवा इतरांना सुद्धा सर्वाना हे आवडेल. मग मी मित्रपरिवार, हितचितं क यांनाही मी प्रथम माझ्या काही अलक प्रतिक्रियेसाठी पाठवल्या आणि त्याला न भूतो न भविष्यती असा प्रतिसाद मिळाला. तीन ते चार ओळीत सं पूर्ण भावनिक, मानसिक, वैचारिक परिणाम घडवून सं पूर्ण कथाभाग सं पत आहे हा अनुभवच वाचकांना विलक्षण होता. माझ्या अलक आता अनेक ठिकाणी असं ख्य व्हाटस् एप ग्रुप वर फिरत आहेत. काही मलाच सर्वत्र फिरून व्हाटस् अप द्वारे परत मिळतात आणि मला सांगितले जाते की या अलक खूप चांगल्या आहेत आणि तू वाच. आणि जेव्हा समाजमाध्यमावर अशी गोष्ट पसरते तेव्हा आपली साहित्य निर्मिती लोकांना आवडली याची ही खूण असते. आणि काही वाचकांनी मला सांगितले की कथा वाचल्यावर जो परिणाम होतो तोच परिणाम तितक्याच वेळात या तीन ते चार ओळीच्या अलकमधून साधला जातो. आणि जेव्हा लोकांना सध्याच्या काळात वाचायला वेळ नाहीये त्यांच्यासाठी हे कॅ प्सूल किंवा कथांचे बोन्सायच आहे. अनेक लेखक मला खूप चांगल्या प्रतिक्रिया पाठवतात. एक घडलेला प्रसं ग सांगतो, महाराष्ट्रात पाचगणिजवळ एक पुस्तकांचे गाव म्हणून प्रसिद्ध आहे. तिथे एका नवसाहित्य सं मेलनात स्टेजवरून भाषण करताना वक्त्याने प्रेक्षकांना विचारले की तुम्हाला अलक हा प्रकार माहीत आहे का? त्यावर जवळ जवळ 80 टक्के लोकांनी अलक हा प्रकार वाचला आहे माहीत आहे, खूप चांगला आहे आणि राजेंद्र वैशंपायन यांनी तो निर्मिला आहे असे सांगितले. त्यावेळेस त्याठिकाणी उपस्थित असलेल्या माझ्या मित्राने जेव्हा मला हे सांगितले तेव्हा मला असं जाणवलं की आपल्याकडू न एक प्रयोग म्हणून सुरू झालेली गोष्ट अर्थात अलक आज एक नवा स्वतं त्र साहित्य प्रकार रुजला आहे आणि म्हणून साहित्य सं मेलनात नावारूपास आला आहे, लोकांच्या पसं तीस उतरला आहे. Gayatri - तरुण लेखकांनी हा प्रकार हाताळला आहे आणि तुमची प्रतिक्रिया जाणून घेण्यासाठी पाठवला आहे असे कधी झाले का?

राजेंद्र वैशम्पायन, मुं बई 2 प्रेताने सरणावरच्या लाकडांना विचारलं “माझ्याबरोबर तुम्ही का जळताय?”लाकडं म्हणाली, “मैत्री म्हणजे काय ते कळलं नाही का अजूनही तुला?” 3 कितीही चं दन, कस्तुरी लावली तरी विठु रायाच्या समचरणांचा तेलकटपणा जातच नव्हता. नं तर पुजाऱ्यांना कळलं की एका ठिकाणी बसून एक पांगळा वारकरी विठु रायाची सेवा म्हणून पं ढरीच्या वाटेवरच्या इतर वारकऱ्यांच्या श्रांत पायांना मायेने वास तेल लावून देत होता. 4 त्याच्या पिडं ाला कावळा शिवत नव्हता. कु णीतरी आलं आणि त्याचा नेहमे ीचा सैनिकी मग्गा घेतला आणि त्यात तो पिडं ठवला मग क्षणार्धात शिवला कावळा. तेव्हा लोकांना आठवलं की “एकवार सैनिक नेहेमीच सैनिक (Once a soldier is always a soldier)” असं तो नेहमे ी का म्हणायचा!! 5 ‘माझ्या बाबांची एक अविस्मरणीय आठवण’ या विषयावर निबं ध लिहायला बाईंनी सर्व मुलांना सांगितलं . त्या छोटुकल्याने दसु ऱ्या दिवशी कागदाला खूप छिद्र पाडू न आणली. बाईंनी कारण विचारल्यावर तो म्हणाला, “दारूला आईने पैसे नाही दिले की तिच्याकडू न ते वसूल करायला माझा बा मला सिगारेटचे चटके द्यायचा, एवढंच आठवतं य मला माझ्या बा बद्दल”... 6 गुरुजींनी श्रीमदभगवद्गीतते ील सं कल्पना समजावण्यासाठी एका हातात पटवलेली उदबत्ती आणि दसु ऱ्या हातात पटवलेली सिगरेट पकडली आणि शिष्यांना म्हणाले,” धूर दोन्हीतनू येतोय पण त्यातला फरक समजून घ्या. एक सत्वगुणी आहे आणि एक तमोगुणी. पण तुम्हाला मात्र व्हायचं आहे ते उदबत्ती आणि सिगरेट दोघांनाही एकामागोमाग एक पेटवून आपलं काम करून विझनू जाणारी काडी. खरी कर्मयोगी स्थितप्रज्ञ”... Gaytri - राजेंद्रजी खूप मजा आली तुमच्याशी बोलून , तुमचा अभ्यास, वाचन ,चितं न , मनन, भाषेवरील प्रभुत्व किंवा तुमचे सं वेदनशील मन असेल, तुमचा वेगवेगळ्या क्षेत्रातील माणसांना भेटल्यामुळे आणि जगभरातील प्रवासामुळे तुमच्या जीवनात आलेले विविध अनुभव याचा प्रभाव तुमच्या विचारावर आणि तुमच्या लेखनावर पडलेला दिसतो. मला नक्कीच तुम्हाला पुनः मुलाखती द्वारे भेटायला आवडेल. धन्यवाद. राजेंद्रजी -मनःपुर्वक धन्यवाद

राजेंद्रजी -हो, मला खूप जण अलक लिहून पाठवतात आणि माझी मतं , प्रतिक्रिया विचारतात. परवाच एका प्रसिद्ध लेखकाच्या लिहिलेल्या अलक मला माझ्या वाचनात आल्या. म्हणजे थोडक्यात सर्वसामान्य लोकांना तर अलक आवडलाच आहे, पण आता नामांकित लेखकांनीही हा प्रकार हाताळायला सुरुवात के ली आहे. आज मुलाखतीच्या शेवट तुमच्याच काही निवडक अलक सादर करून करू या. राजेंद्रजी - नक्कीच 1 त्याचे हात तिच्या हातात होते आणि नजर क्षितिजाच्या अथांगतेत. ती म्हणाली एकदा तरी माझ्या डोळ्यात बघ ना! त्याचं उत्तर, त्यासाठीच सराव करतोय.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

Find typing Hindi/Marathi in Devanagari very slow and painful? Get the EkaJaladBharatee Android app, type even faster than Roman script.

Hard to believe? EJB makes it happen!

COMPLETELY

FREE!

Here is the link to the app on the Google Play Store https://play.google.com/store/apps/details?id=com.ekalipi.dekp.tts&hl=en_US Read in Devnagari

DOWNLOAD OUR APP FROM

Why Ekalipi? • Intuitive and natural. • Underlying Ekalipi script is easy to learn. • WASRAW – Write as Spoken, Read as Written. Think Phonetic! • Takes just 2 hours for a Marathi or Hindi speaker to learn it. • NO spelling issues. NO Grammar issues. • Correct spelling mistakes while you type. • No keyboard switching. One custom keyboard for Ekalipi and Roman. • Use an Iphone?. Email us, to request an IOS version

Type in EkalipI fonwar marāt-hee keŋwā hen-đee leheлλ k-hup awg-had � āŧλ. "mhanun mee hya dhedgujaree roman lepeet lihte."

Hear it

ŧ-yāpλk-s-hā λkajalađb-hāraŧeeŧ leheлλ keŧee sopλ āhλ.

Share with friends

www.ekalipi.com

Juggling and Fumbling with your phone to answer calls is a hassle, painful, dangerous and an infection hazard.

FREE 14 DAY TRIAL

Don’t think you can do anything about it? WAIT! The Foneka app family is the answer. Foneka Covid Video - click here - https://www.youtube.com/watch?v=smXp6WQpoOA&t=4s&authuser=0

Foneka Announce • Hear Caller’s name announced perfectly. • A godsend if your friends have “NonAmerican” names. • When wearing headphones, hear the caller announcement privately

Foneka Rugbee Addon • Even with FonekaAnnounce, still have to hold your phone and touch buttons. YUCK! • With FonekaRugbee – you no longer touch your phone to answer and talk. AWESOME • Accept/Reject/End calls with simple intuitive gestures.

• Know who is calling before reaching for your phone.

• Reject a call, with an auto texted friendly message

• Block unwanted calls, auto text a friendly invite

• Attach Rugbee to your preferred accessory e.g. glasses, headphones, headband, wristband, even anklets.

• Love the app?, buy it for only $2.99 (lifetime license)

DEVICE

• Love the app?, buy it for only $16.99.

• Use an Iphone?. Email us, to request an IOS version

IMPORTANT – The FonekaRugbee Addon app currently works with “Bose Frames” an expensive ($250) device. If you would rather not spend that kind of money, we have created a device that will cost $50 or less. The product is expected to be available before the new Year (possibly before Diwali). OUR RECOMMENDATION – Get the FonekaAnnounce app NOW. When our Rugbee device is ready for sale, existing buyers of FonekaAnnounce will qualify for an additional discount of 50% off the retail price of the device.

Download our app from - https://www.ekalipi.com/foneka.html or https://www.amazon.com Ekalipi Institute, Survey 54/2, Plot 21, Ramanadi Hsg Soc, Bavdhan, Pune 411021 India M: +91 72086 96522 E: admin@ekalipi.com | www.ekalipi.com

How clean was my beach I

n my childhood, some fifty years ago, I had spent a wonderful weekend on a beach in Konkan with my parents and the memory still fills me with thrill. I can never forget the clean soft sand, the uncrowded beach, the gentle warm waves, the cool breeze, the tall coconut trees swaying in the wind, the seemingly slowmotion sunset and then the inexplicably sullen and silent time of twilight, till the twinkling stars smiled. I’ve been wanting to relive that beach holiday ever since, but it didn’t happen. In my youth, I dreamt of being on the Baywatch beach with those beautiful people, my body having turned miraculously muscular of course, and… that didn’t happen either. So, while rushing along doing life’s mundane chores, I often searched online for pristine, unspoiled beaches, for that dream holiday I shall take some day, after retirement. Last year, I happened to be free in Mumbai, so I went for an early morning walk on the beach. This beach.

Avinash Chikte, Pune Forget about the sands of time, we won’t even be able to leave our footprints on the sands of a beach, if we continue to pollute our oceans with plastic waste. We all have used a plastic bottle to drink water. This activity lasts barely 4 minutes, but the plastic bottle that we throw will last 400 years, polluting the environment and killing some poor animal, bird or fish. Since the 1950s, about 9 billion tons of plastic has been produced worldwide, of which only 9% has been recycled and another 12% has been incinerated. Where did the remaining 79% go? Researchers believe that by the year 2050, there could be more plastic in the oceans and fewer fish. Isn’t that scary? One study estimates that there already are 5 Trillion plastic pieces floating in the oceans of the earth. Does 5 Trillion sound like just another figure? Let me put it in perspective. We all have watched and dreamt of correctly answering the final question of Kaun Banega Crorepati and getting One Crore Rupees, at least once in our lifetime. If you were to get the same One Crore every day – every single day, mind you – it will take your family 5,00,000 days or 1370 years or 55 generations to collect 5 Trillion. Just imagine the immensity of the pollution we’ve created.

I was shocked by the smelly filth and the trash, oozing leftover solids and liquids from ruptured plastic articles onto the sands. Then I realized that the sea is only giving back in heaps what we have been throwing into it. Fancy a walk on this beach? I didn’t. I just walked away.

According to Greenpeace, we pour one truckload of plastic into the sea, each minute of every day, killing over 400,000 marine animals annually. And maiming many more.

The poet Longfellow has said: Lives of great men all remind us, We can make our lives sublime, And, departing, leave behind us Footprints on the sands of time.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

Last month, a majestic, 26 feet long pregnant whale was washed up dead on a beach in Italy. It had 22 kilos of plastic in its stomach. And a baby whale that died before it was born. We remember our earlier generations by their achievements – religious, cultural, archaeological, astronomical and scientific achievements. What will the future generations remember us for? The pollutants we produced? The resources we wasted? Our insatiable greed that left nothing for them? Carl Sagan has beautifully said in ‘Pale Blue Dot’: “Look again at that dot. That’s here. That’s home. That’s us – on a mote of dust suspended in a sunbeam. There is no hint that help will come from elsewhere to save us from ourselves. The Earth is the only world known so far to harbour life. Like it or not, for the moment the Earth is where we make our stand. It underscores our responsibility to preserve and cherish the pale blue dot, the only home we’ve ever known.”

Please support us.

Share this with your friends.

Say “Cheers” only with glass, not plastic.

Spread awareness about the hazards of plastic.

Always carry a cloth bag for impulse buying.

· Refuse plastic bags, straws and boxes even if offered free. ·

Carry a metal water bottle. An average urbanite

uses about 100 plastic bottles a month, which is 1200 bottles a year. If only a thousand of us carry metal bottles, we can prevent over a million bottles from ruining the environment in a single year.

So, once again, fancy a walk on this beach? Well, a lot of conscientious women and men regularly go for walks on such beaches, to clean them up as they walk. To celebrate World Environment Day on 5th of June and on the weekend before, they’re inviting all of us too. I came across a passionate volunteer from this group who has shown me a ray of hope. He went for a run on a beach in Mumbai one morning. There, he found some people cleaning the beach and joined them in picking up the trash. He’s now a part of their core team and swears that this non-paying work on weekends is tiring, yet way more satisfying than his job on the weekdays that earns him a salary. He and his generation are trying to undo our wrongs. He is doing what I didn’t. I’m proud of him. He is my son.

· And before buying anything, think: Do I really need this? Will this pollute the world? Can I avoid this and change my habits so that my children and their children don’t have to deal with my garbage? If ever in doubt, think about how our grandparents lived. Did they lead unhealthy, unhappy and unfulfilled lives without plastic? Can’t we emulate them? Why wait for others? The governments and the industry will try to help, but they will take time. And that might be too late. Meanwhile, I have a bright idea for them. Our Public Works Department, famous for its tumbling bridges and crumbling roads, could use the recycled plastic in construction. Maybe then, their creations would last forever, surprising us and even them! And here’s my final plea. A study has found that an average person eats 70,000 micro-particles of plastic per year. If birds and

©https://www.marathicultureandfestivals.com

उत्सव दक्षता कु ड़ाणेकर उदार, यू. के . लहानपणीची अशी गोड़ ही आठवण, भरपूर उत्साहाने साज़रे व्हायचे सगळे च सण | रंग ढवळून बहरणारी, क्वचितच दिसणारी, आई ची ती साड़ी काळी, घरोघरी ज़ाऊन तीळगुळ खाण्याची मज्जाच़ होती निराळी |

animals and fish can’t digest it, do you think we could? Soon, we’ll be dying of plastic pollution too. If not us, then our children or grandchildren will. Think about it the next time you lovingly hug your kids. Think about it when you offer them a drink in a plastic bottle. And think about this pregnant whale that died because of plastic. Photos Credits: greenpeace.org, nationalgeographic.com, indiatoday.in, projectmumbai.org

पदोपदी च़ौकात सुशोभित होणारी ती होळी, तर घरी ओढणारी आईच्या हाताची पुरणपोळी | उन्हाळा ची च़ाहुल घेत यायची श्रीखंड आणि पूरी, जेव्हा प्रत्येक उम्बरठ्या वर नटू न उभी राहायची गुड़ी | भावं डांचा हल्ले न भरून उठायच़ा सगळाच़ वाड़ा, जेव्हा राखी निमित्ताने एकत्रित यायच़े सगळे च काका आणि मामा | उत्साहाच़ा पूर आणि श्रध्देची नेहमीच़ व्हायची अति, येई जेव्हा घरोघरी गौरी आणि गणपती | हिवाळाच्या पावलांनी घरात यायच़े भाकरी आणि गुळ, तसं च अमृततुल्य असायचं कोजागिरी च़ दू ध| आयुष्य हे ज़स सणाच़ समारंभच, दसरा ते दिवाळी, प्रत्येक दारी ज़शी शोभुन उठे रंगारंग रांगोळी | लहानपणीची ‘मौज’ ती, परदेशी येऊन ‘खोज’ झाली, आता आल्या सणाला आंम्ही करतो pretend, कि आल कु ठे आहे अजुन weekend. पोरांना शिकवण्याचे प्रयत्न करतो आपलं culture, सुगंध आपल्या मातीची विसरू नका रे होऊन vulture, दिव्यात्ली वाती उज़ळायला आणि पुढच्या पिढीला नाती ज़पवायला, रितसर नसो, किंवा असो कितीही साधारण, परदेशात ही आम्ही प्रयत्न करतो साज़रे करायचे सगळे च सण |

©https://www.marathicultureandfestivals.com

पैठणी

ALL ABOUT PAITHANI Paithani, popular for its unique art and tradition, is the

Woven Fabric in exchange for gold of equal weight. The

carrier of a legacy for over 2000 years. Paithani saris are

art of Paithani survived under changing rulers. The well

made from exquisite silk and are hand woven. They are

known ﬂoral motifs and AmarVell are contributions

considered to be the richest saris in all Maharashtra.

from Mughal era.

Paithani sarees are said to be hand woven poems in gold and silk. Born in Paithan, the splendid capital of

The Peshwas' of Pune took Paithani under their wings by

Satavahana Dynasty in 200 BC on the banks of divine

settling weavers in Yeola, a small town near Shirdi. Here

Godavari River, Paithani grew under the patronage of

Paithani acquired new dimensions in both design and

the Satavahana dynasty of kings. Later it progressed

popularity. Asawali, a motif of ﬂowering vine, is credited

throughout the Deccan region. Paithani uses the

to the Peshwa period. Later, in absence of royal

ancient technique of tapestry where multiple threads

patronage, Paithani remained an ignored textile form of

of different colours along with gold and silver threads

Maharashtra until the Government of India together

are weaved together to form a fascinating piece of silk.

with the Government of Maharashtra and private

In the distant past, Romans imported this Golden

enterprises took special interest in its revival.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

पैठणी

©https://www.marathicultureandfestivals.com

ÂŠhttps://www.marathicultureandfestivals.com

भौमासुर वध ए

का राजाकडू न काय अपेक्षा ठे वाव्यात? असं कोणी विचारलं तर मला सर्वप्रथम श्रीरामांची आठवण येत.े वनवासाच्या काळात दंडकारण्यातून हिडं तांना त्यांनी ऋषी, मुनींच्या सत्कर्मात अडथळा आणणार्‍या अनेक राक्षसांना जरब बसवली. अनेकांना यमसदनाला धाडलं . रामरक्षा स्तोत्रात श्रीरामांचा उल्लेख “रणकर्क श” म्हणजे रणांगणावर शत्रूचा कर्दनकाळ असा सापडतो. सुशासन निर्माण करण्यासाठी जी काही कठोर पावलं उचलायला लागतील ती त्यांनी उचलली. जे काही कठोर निर्णय घेणं आवश्यक होतं ते त्यांनी घेतले. हे निर्णय घेतांना त्यांचं मन कधीही विचलीत झालं नाही. विश्वामित्रांसोबत जात असतांना वाटेत ऋषींच्या अस्थींचे ढीग पडलेले होते. राक्षस आपल्या स्त्रियांना पुढे करून हल्ले करीत असत. ह्या स्त्रियांवर ऋषी, मुनी हात उचलणार नाहीत ह्याची त्यांना खात्री होती. त्या उलट ऋषींच्या यज्ञात अडथळे आणण्यात, ऋषींना ठार मारण्यात, ऋषींच्या स्त्रिंयांना, मुलींना किंवा सुनांना पळवून नेण्यात राक्षस किंवा राक्षस स्त्रिया आघाडीवर होत्या. ``अशा दष्टु स्त्रियांवर दया नाही. त्या नियमानुसारही अवध्य नाहीत. त्यांना यमलोकी धाडायलाच पाहिजे. रामा बघतोस काय, मार ती त्राटिका.’’ विश्वामित्रांनी निक्षून सांगितले. धर्माचा कु ठलाही किंतु न बाळगता रामाने त्राटिके ला ठार मारले. शूर्पणखा स्त्री असूनही तिने तिच्या सर्व मर्यादा ओलांडल्या. सीतेला काकडीसारखं कच्च खाऊन टाकायला ती धावली. माणूसपणाच्या सर्व मर्यादा ओलांडल्यावर, सोडल्यावर रामाने लक्ष्मणाला तिचं नाक कापून कु रूप करण्याचीही आज्ञा दिली. एक स्त्री म्हणून तिची गय के ली नाही. सुग्रीवाच्या पत्नीचे अपहरण करणार्‍या रामभक्त वालीलाही रामाने ठार मारले. वालीला बाण लागल्यावर त्याने श्रीरामांना प्रश्न के ला, `` हे महाबाहो! सुग्रीवाइतकाच मीही आपला भक्त होतो. असे असूनही मला हे असे मरण का?’’ श्रीराम उत्तर देतांना म्हणतात, ``मी राजा आहे. जेथे कोठे नियम मोडले जात असतील तेथे तेथे त्यांच्यावर कडक कारवाई करणे माझे कर्तव्य आहे. जेथे कोठे अत्याचार होत असतील ते दू र करणे व दष्टा ु ला शासन करणे हे माझे कर्तव्य आहे. ते मी के ले नाही तर त्या दष्टां ु च्या पापाच्या दहाव्या हिश्शाचा मीही भागीदार ठरेन. एखाद्याची पत्नी पळवून नेणं हा मृत्यूदंड देण्यायोग्य अपराध आहे. तो अपराधी माझा भक्त जरी असेल तरी माझ्या त्या भक्ताला प्राणदंड देणं हे माझं कर्तव्य आहे.’’ मृत्यूपं थावर असलेल्या वालीला श्रीरामांनी परखडपणे सुनावले. श्रीरामांचा न्याय ऐकू न वालीच्या मनाचे समाधान झाले. जं गलात अहल्या एखाद्या दगडासारखी भावनाशून्य होऊन जगत होती. तिचा अपराध नसतानाही पतिने त्याग करावा अशी नामुष्की ह्या पतिव्रतेवर आली होती. रघुनंदनाने तिच्याही जीवनात सुखाचे नं दनवन परत फु लवले. रावणाने सीतेला जबरदस्तीने पळवून आणले होते. राक्षस दसु र्‍यांच्या स्त्रियांचा अपहार करणे ह्याच अधर्माला आपला धर्म मानत असत. सीतेचे अपहरण करण्याच्या अपराधासाठी रावण आणि त्याची पाठराखण करणार्‍या सर्व दैत्यकु ळाचा नाश करून श्रीरामाने त्यांना असा धडा शिकवला की त्यानं तर दसु र्‍याच्या स्त्रीला पळवून न्यायची राक्षसकु ळातील कोणाचीही हिम्मत झाली नाही. श्रीकृष्णाने सोळासहस्र स्त्रियांशी लग्न के लं म्हणून त्याची वग, गवळणी, कविता आणि असं ख्य प्रकारच्या माध्यमातून नेहमीच काही ना काही थट्टा, हेटाळणी के ली जाते. सोळासहस्र बायकांचा दादला योगीश्वर कसा म्हणावा? अशी विनोदाची कारंजी उडवली जातात. ज्या भौमासुराने सर्व नियमांची पायमल्ली करून, सोळा सहस्र स्त्रियांना त्यांच्या इच्छे विरुद्ध, त्यांच्या सम्मतीची, मनाची पर्वा न करता, अन्यायाने, जुलुम जबरदस्तीने आपल्या जनानखान्यात डांबले, कोंबले त्यांच्या अब्रूचे धिडं वडे काढले; त्याच्याविरुद्ध सं ताप, चीड व्यक्त करणारे लेखन मात्र वाचनात नाही. ज्या हृषीके शाने ह्या सोळाहजार स्त्रियांची नरकयातनातून सुटका के ली तो मात्र बायकांमागे धावणारा बायल्या? ह्या सोळासहस्र लावण्यवती कु ठल्याना कु ठल्या देशाच्या राजकन्या होत्या, कु ठल्या राजांच्या भूतपूर्व राण्याही होत्या. कोणाच्या बहिणी होत्या, वहिनी होत्या, नातलग होत्या. एकदा का स्त्रीला पळवून नेलं किंवा तिच्यावर बलात्कार झाला की स्त्री नासवली गेली असं म्हटलं जातं . पण तो नासवणारा पुरुष मात्र कु णी नासका ठरत नाही. उलट तो शक्तिशाली, बलिष्ठ असल्याचंच एकमुखाने मान्य के लं जातं . दर्ु दैवाने नरकासुरापासून किंवा त्याच्याही आधीपासून चालत आलेली ही परंपरा अगदी आत्ता आत्ताच्या नजिकच्या काळात अल्लाउद्दिन, अकबर, टिपू किती म्हणून किती नावं घ्यावीत? सलग चालूच राहिली आहे. ज्यांचा मोठ्याप्रमाणावर धिक्कार व्हायला पाहिजे होता त्यांच्या दष् ु कृ त्यांचा आजही काही लोक उदोउदो करताना दिसतात. भौमाने पळवलेल्या स्त्रियांचे नातलग होते. अस्तित्वात होते. त्यांनी त्यांच्या ह्या प्रिय स्त्रीला सोडवण्यासाठी काय प्रयत्न के ले ह्याचा कु णी खुलासा मागत

सौ. अरुं धती दीक्षित. नाही. त्याचा इवलासा सुद्धा धागा इतिहासात सापडत नाही. सोळा हजार स्त्रियांचे नातलग आणि त्या नातलगांच्या सेना जर एकत्र येऊन, एकदिलाने, प्राणपणाने ह्या नराधम भौमासुरावर तुटून पडल्या असत्या तर काय बिशाद होती भौमाची कोणा स्त्रीकडे वाकड्या नजरेनी पहायची! पण तसं झालं नाही. प्राणपणाने लढायचे सोडाच पण अत्याचार झालेल्या बलात्कारित स्त्रियांना घरचा रस्ता बं द झाला. त्या कलं कित ठरल्या. भीष्मांकडू न अनवधानाने हरण के ल्या गेलेल्या राजकु मारी अंबसे भीष्मांनी सन्मानाने शाल्वराजाकडे परत पाठवल्यावर भीष्मांकडू न पराभूत झालेल्या, अहंकार दख ु ावला गेलेल्या शाल्वाने ``मी भीष्मांनी दान दिलेली वस्तू स्वीकारत नाही’’ म्हणत अंबल े ा अक्षरशः लाथाडत स्वतःच्या पुरुषी अहंकाराचे आणि नामर्दपणाचेच प्रदर्शन के ले. अंबा काय वस्तू होती? स्वतःच्या अहंकारापुढे त्याला स्वतःची (प्राणापेक्षा प्रिय?) प्रेयसीसुद्धा तुच्छ वाटली. अंबल े ा जिवं तपणी जाळून घेण्याशिवाय पर्यायच राहिला नाही. आजही अशा स्त्रियांना कलं किता ठरवत लग्नाच्या बाजारात नाकारले जाते. इतके च नव्हे तर आपल्या पित्याचे घरही बं द होते. ह्या सडक्या परंपरा, रीतींना धर्म कसे म्हणावे? हा तर उघड उघड अधर्म. पिता, पती भाऊ ह्यांच्या डोळ्यादेखत, नाकासमोर उचलून नेलेल्या ह्या मुलींना त्यांचे पिता, पती, भाऊ वाचवू शकले नाहीत तर त्यांच्या पिता, पती भाऊ यांचा समाजाने धिक्कार करायला पाहिजे कारण ती त्यांना लांच्छनास्पद बाब आहे. त्यांचा शं ढ, नाकर्तेपणा जगासमोर उघडा करणारी बाब आहे. पण होते उलटेच. अशा भेकड, नामर्द, निर्दयी, अंधश्रद्ध लोकांना आजही समाज सामावून घेतो आणि बलत्कारित, ज्यांना खरोखरच आधाराची गरज आहे ज्यांच्या पाठीशी अत्यं त खं बीरपणे, कणखरपणे उभे रहायला पाहिजे, ज्यांना अत्याचारांच्या दलदलीतून सोडवायला पाहिजे त्या स्त्रिया मुलींनाच समाज दू र लोटतो. जन्मदात्या पित्याने नाकारलेल्या, सात जन्म साथ देण्याची शपथ घेतलेल्या पतीने ठोकरलेल्या, बहिणीच्या चारित्र्याची सदोदित काळजी वाहणार्‍या भावांनी पाठ फिरवलेल्या, सार्‍या समाजाने नाकारलेल्या स्त्रिया वाट पहात होत्या-- गोविदं ाची. घनदाट काळोखात एकच आशेचा किरण त्यांना दिसत होता आणि तो म्हणजे, कं सान्तक, मधुसूदन श्रीकृष्ण! तोच आमची ह्या नरकातून सुटका करेल, आमचं जिणं नरकपुरी करून टाकणार्‍या ह्या भौमासुराला, ह्या नरकासुराला हाच त्रिविक्रम नरकाचा रस्ता दाखवू शके ल. सोळा सहस्र स्त्रिया प्राण कं ठाशी आणून द्वारकाधीशाची वाट बघत होत्या. त्यांचा निरोप कोण पोचवणार? नारदाने त्रिभुवनभयहारी, भूमिभारापहारी श्रीमुरारीला नरकासुराच्या अत्याचारांची खबर पोचवली. त्यांनी मनोमन घातलेली पूर्वेची आर्त हाक पश्चिमेला द्वारकाधीशाच्या महालात घुमली. ज्या सोळासहस्र स्त्रियांचा आकांत बाकी कोणाला ऐकू आला नाही, ज्या सोळा सहस्र स्त्रियांवर के ले जाणारे पाशवी अत्याचार कोणालाही दिसले नाहीत. किंवा दिसूनही प्रत्येक जण डोळ्यावर कातडे ओढू न आणि कानात बोळे घालून तरी बसला होता, त्या सोळासहस्र स्त्रियांच्या नरकयातना ऐकू न हा दीनबं धू कळवळला. दैत्यांचा कर्दनकाळ असलेला अजेय जगदीश ``परित्राणाय साधूनाम् विनाशाय च दष् ु कृ ताम्’’ म्हणत सज्ज झाला. जायलाच पाहिजे, अत्याचार थांबवलेच पाहिजेत. नाहीतर हा भौमासुर अजून किती स्त्रियांचं जिणं हराम करेल सांगवत नाही. हा नराधम स्वतःला सर्वश्रेष्ठ समजून मी आज ह्या शत्रूंना मारलं उद्या त्यांनाही मारीन. मी बलवान आहे सर्व सुखं ही माझ्यासाठीच आहेत. मीच त्यांचा उपभोग घेईन. ह्या भ्रमात आहे. असौ मया हतः शत्रुः हनिष्ये चापरान् अपि । ईश्वरोऽहम् अहं भोगी सिद्धोऽहं बलवान सुखी ।। शत्रू मी मारिले माझे । रिपु मारीन अन्यही श्रेष्ठ मी ईश मी सज्ज । बलवान सुखीच मी ।।

©https://www.marathicultureandfestivals.com

ह्या पाशवी वासनेचा अंत झालाच पाहिजे.’’ असं म्हणत हा उग्रधन्वा महावीर निघाला. श्रीकृष्ण आणि श्रीरामात हेच साम्य आहे. अत्याचार कोठे ही होत असो. अधर्माला दंड देणे आपले कर्तव्य आहे ही जाण ठे ऊन त्यांनी अशा अधर्मी लोकांचा नायनाट के ला आहे. परिस्थितीचं गं भीर्य सत्यभामेने ओळखलं . ``रणांगणावर जाणार असाल तर मी पण येत.े ’’ म्हणत राणी सत्यभामाही तयार झाली. राणी सत्यभामा युद्धात निपुण होती. सारथ्य करण्यातही तरबेज होती. तरीही आजची वेळ वेगळी होती. सोळा हजार स्त्रियांचा प्रश्न सोडवायचा असेल तर राणीला आपल्या प्रजेचा आपत्याप्रमाणे विचार करायलाच पाहिजे. सतत दबावाखाली जगलेल्या, अधिकाराच्या वरवं ट्याखाली सतत ठे चल्या गेलेल्या, अहंकाराच्या दर्पाने अत्याचारित, दडपशाहीने चिरडल्या गेलेल्या स्त्रियांना दिलासा देऊन त्यांच्याशी आत्मीयतेने कोण बोलणार? त्यांचे प्रश्न एका स्त्रीशिवाय कोणाला जास्त चांगल्याप्रकारे उमजणार? कित्येक निर्णय श्रीकृष्ण एकट्याने कसे घेऊ शकणार? त्यांच्या निर्णयाला पत्नी म्हणून माझी मान्यता लागेल हे जाणूनच सत्यभामा यदनु ाथाच्या पाठीशी खं बीरपणे उभी होती. प्राग्ज्योतिषपुरच्या भौमासुराचा दरारा मोठा होता. भौमाकडे कु बेरापेक्षाही कितीतरीपट ं मानले जायचे कारण त्याच्या राज्याला जल, सम्पत्ती होती. भौमासुराचे राज्य अजिक्य अग्नी आणि विद्युत्भारित तटबं दी होती. भौमासुराच्या राज्याला सर्व बाजूं नी उं च उं च पहाड तटबं दीसारखे काम करत. तटालगत असलेला खोल खं दक पाण्याने भरलेला होता. त्याच्या बाजूने सर्व सीमा विद्युत्भारीत असल्याने शत्रू आत येणे शक्य नव्हते. तो तेथच े जळून गेला असता. तरीही शत्रू आत आलाच तर त्याचा खातमा करण्यासाठी विविध यं त्रे तेथे बसवली होती. भौमासुराला प्रत्युत्तर द्यायला श्रीकृष्णाकडेही त्या योग्यतेची शस्त्र, अस्त्र, तं त्र असलीच पाहिजेत; नाहीतर त्याचा टिकाव लागणे कठीण. श्रीकृष्णाने सरळ तटबं दीवरच हल्ला चढवला. शिल्पशास्त्रविशारद म्हणजे ह्या सुरक्षा यं त्रणेचा नकाशा बनवून तो अमलात आणणारा मुर राक्षस तेथच े पाण्यामधे असलेल्या महालात विश्रांती घेत होता. द्वारकाधीशाच्या पाञ्चजन्याची हृदय विदीर्ण करणारी ललकारी ऐकू न तो खडबडू न उठला व शस्त्रसज्ज होऊन बाहेर आला. मुर महाभयं कर दैत्य होता म्हणुन त्याला पाच तोंडे होती असे म्हटले जाते. मुर क्रोधाने फु त्कारणार्‍या एखाद्या विषारी काळसर्पाप्रमाणे श्रीकृष्णावर धावून गेला. सिहं ाने डरकाळी फोडावी असा भीषण आवाज मुखातून काढत हातातला त्रिशूळ वेगाने फिरवत महा भयानक वेगाने त्याने यादवरायावर हल्ला चढवला. पण सावध असलेल्या श्रीहरीने तात्काळ बाण सोडू न त्याच्या त्रिशूळाचे तुकडे तुकडे के ले. मुर आणि श्रीकृष्णात अत्यंत घनघोर युद्ध चालू झाले. मुराने मोठ्या आवेगाने गदा चालवायला सुरवात के ली पण श्रीहरीच्या तीक्ष्ण बाणांनी तिचेही तुकडे तुकडे झाले. आत्तापर्यंत श्रीहरीच्या बाणांनी मुर घायाळ झाला होता. आता अस्त्रहीनही झाला. आपल्या दोन्ही भुजा पसरून तो श्रीहरीवर धावून गेला. तेंव्हा ह्या चक्रधराने आपलं सुदर्शन चक्र त्याच्यावर चालवून हसत हसत मुराचे शिर धडापासून अलग के ले. मुर पडला. एखादा पर्वत समुद्रात कोसळावा तसा मुर पडला. ह्याच प्रसं गाने श्रीहरी आता मुरारी ह्या नावाने प्रसिद्ध झाले. पित्याच्या मृत्यूने त्याचे शोकाकू ल झालेले पुत्र (ताम्र, अन्तरिक्ष, श्रवण, विभावसु, वसु, नभस्वान, अरुण) भौमासुराच्या आदेशानुसार पीठ नावाच्या दैत्याला आपला सेनापती बनवून विजयी श्रीहरी मुरारी वर चालून आले. पण कोणाचाही ह्या चक्रधर मुरारी समोर टिकाव लागला नाही. हे कळताच अत्यंत मदमस्त अशा हत्तीदळासह भौम स्वतःच श्रीहरीवर चालून आला. सत्यभामा सारथ्य करत आहे. साक्षात श्रीहरी मुरारी हातात सुदर्शनचक्र घेऊन उभे आहेत हे पाहून भौमाने शतघ्नी नावाची शक्ती श्रीहरी मुरारीच्या दिशेने सोडली. पण अनेक प्रकारचे बाण वापरून श्रीहरीने त्याच्या दिव्य शक्तीचेच तुकडे के ले नाहीत तर बाणांचा वर्षाव करून भौमाला जायबं दी बनवले. आपलं काहीच चालत नाही पाहिल्यावर भौमाने गदा उचलली; पण सुदर्शनाने भौमाचं शिर धडावेगळं के लं . आपला राजाच पडला हे पाहून निर्नायक झालेली सेना पळत सुटली. त्याच्या सर्व सैन्यात हाहाःकार उडाला. भगदत्त हा भौमाचा मुलगा अत्यंत भयभीत झाला होता. त्याला मुरारी श्रीहरीने अभय दिले. ह्या महावीराने जी जी युद्धे के ली त्यात कोणतीही स्वार्थबुद्धी ठे वली नाही. कु ठलेच राज्य त्याने स्वतः बळकावले नाही. उलट वध के लेल्या राजाचा जो योग्य वारसदार असेल त्याला त्याने परत राज्यावर बसवले आहे. `योग्य वारसदार’ ही सं कल्पना फार महत्त्वाची. जेथे सोळाहजार स्त्रिया बळजबरीने भौमाने ठे वल्या होत्या त्या भौमाच्या आलिशान महालातील कोंडवाड्यात श्रीहरीने प्रवेश के ला. श्रीहरीचे अत्यंत प्रसन्न व्यक्तिमत्त्व पाहून दःु खाने पिचून गेलेल्या त्या स्त्रियांच्या मनाला उभारी आली. श्रीहरीच्या आणि राणी सत्यभामेच्या आश्वासक वागण्या बोलण्याने बोलायला धीर आला. सार्‍याजणी म्हणू लागल्या, ``हे अनाथांच्या नाथा, हे पतितपावना, हे दीनोद्धारा, हे महावीर, हे सर्वदर्शी, भौमाच्या पाशातून आम्हाला सोडविण्यासाठी आपल्याला शत शत नमन आणि धन्यवाद! पण हे श्रीहरी, आम्हाला भविष्य काय? कोणीच आम्हाला ठे ऊन घेणार नाही. आमचे मागचे सर्व मार्ग बं द झाले आहेत. आता आपल्या आधाराशिवाय आम्हाला

कोणाचाच आधार नाही. आम्हाला वार्‍ यावर सोडू नका. आपणच आम्हाला आश्रय द्या. आपणच आमचा स्वीकार करून आम्हाला स्थैर्य प्राप्त करून द्या. नाहीतर उडत्या पाखरावर ससाण्याने हवेतच झेप घ्यावी त्याप्रमाणे समाजात टपून बसलेले असं ख्य दर्ज ु न आमची वाट लावतील. परत एकदा आमचं आयुष्य नरकपुरी सारखं दारूण होऊन जाईल.’’ श्रीहरीची लाडकी राणी सत्यभामा खं बीरपणे ह्या स्त्रियांच्या पाठीशी उभी राहिली. प्रजापालन हे राजाच पहिलं कर्तव्य आहे. राजाच्या कर्तव्य पालनामधे त्याच्या राणीने स्वतःहून पुढाकार घेणे ही के वढी मोठी गोष्ट! ह्या सोळाहजार स्त्रियांना प्रजाभावनेने पं खाखाली घेऊन त्यांचा व त्यांच्या अनौरस मुलांचा स्वीकार करून समाजापासून तुटलेला एक मोठा वर्ग समाजाच्या मूळ धारेत आणायला तयार होणारी सत्यभामा मला कायम आदरणीयच वाटते. ह्या सर्व स्त्रियांचा, त्यांच्या अनौरस मुलांचा स्वीकार करून द्वारकाधीशाने त्यांचे पितृत्त्व स्वीकारले. आणि सत्यभामेने मातृत्त्व. ज्या क्षणी ह्या स्त्रियांना समाजात वावरण्यासाठी कुं कवाचा धनी म्हणून कृ ष्णाच्या पत्नीपदाचा दर्जा प्राप्त झाला त्याक्षणी त्यांच्याकडे हीनपणे बघण्याची समाजाची नजर बदलून आदरयुक्त झाली. दीन अनाथ लाचार मुले एका क्षणात सनाथ, कु लीन झाली. हे कोणालाही मान्य करावे लागेल. सोळाहजार स्त्रियांना सनाथ करून त्यांना समाजामधे ताठ मानेने हा माझा पती आहे, हा माझा रक्षणकर्ता आहे, माझा पती सर्वश्रेष्ठ द्वारकाधीश आहे. असे सांगायला मिळणे हेच के वढे भाग्याचे. ह्या उदात्त घटनेला कोणी उपभोग आणि कामवासनेच्या खालच्या पातळीवरून बघत असेल तर ती त्यांची रूचीहीनता दाखवते. श्रीहरीच्या दिव्य विचारांना त्याने बाधा येत नाही. ह्या सर्व स्त्रियांना उत्तमोत्तम वस्त्र, आभूषणे देऊन पालख्यांमधून द्वारके ला आणण्यात ं ल्यानंतर राजाच्या विजयाचा डंका वाजवत हत्तीवरून आलं . आजपर्यंत लढाई जिक निघालेल्या मिरवणुका आपल्या अनेक पूर्वजांनी अनेकवेळेला पाहिल्या असतील पण समाजाने पाठ फिरवलेल्या, अत्याचारीत स्त्रियांना इतक्या सन्मानाने, प्रेमाने, उजळ माथ्याने आपल्या घरी घेऊन येणारी ही मिरवणुक एकमेवाद्वितीयच म्हणावी लागेल. त्यासाठी स्वर्गस्थ देवांनी नक्कीच ह्या वासुदेव कृ ष्णावर , राणी सत्यभामेवर आणि ह्या सोळासहस्र स्त्रियांवर पुष्पवृष्टी के ली असेल. पूर्वापार अशा अनाथ मुलांना राजाने आपली मुले म्हणूनच सांभाळले आहे. ह्यासाठी कृ प आणि कृ पी उदाहरणही आहेच. पण स्त्रियांना? कधीच नाही. समाजात एक नूतन आदर्श परंपरा निर्माण करणार्‍या श्रीरंग-भामिनीला स्मरून त्यांचे दाखले देऊन आपले पूर्वज वागले असते, भारतातील लाखो पळवलेल्या, बाटवलेल्या , अत्याचारित स्त्रियांचा, मुलांचा परत स्वीकार के ला असता तर आजचा भारत काही वेगळा असता. भौमाची प्रचं ड सम्पत्ती, तसेच ऐरावताच्या कु ळातील अत्यंत बलशाली आणि वेगवान असे 64 पांढरे हत्ती द्वारके ला रवाना झाले. सोळाहजार स्त्रिया आणि त्यांच्या मुलांना जे कष्ट सोसायला लागले त्याचे एवढेतरी परिमार्जन व्हायला पाहिजेच ना! हक्काचं घर, योग्य सन्मान उपकाराच्या ओझ्यासारखा नव्हे तर सन्मानपूर्वक अत्मीयतेने मिळवून देणारा, सामर्थ्यशाली श्रीहरी हा खरा दीनबं धु होता. खरा भक्तवत्सल होता. ज्यांनी त्याला सखा मानलं , ज्यांनी त्याला जिवलग मानलं त्यांची त्याने कधीच फसवणूक के ली नाही उलट त्यांच्यावर सं कटे आल्यावर कायम तो त्यांच्या मदतीला पहिल्यांदा धावून आला आहे. त्यांची सं कटे त्याने आपल्या खांद्यावर घेतली आहेत. उपकारांच ओझं वाटणार नाही अशाप्रकारे न कळत मदत के ली आहे. त्यात स्त्री पुरुष असा भेदही के लेला नाही. हे सुदाम्याच्या प्रसं गाने सर्वांना माहितच आहे. सामान्य प्रजाजन आणि राजा ह्यांच्या नीती, धर्मात वेगळे पण असणारच आणि असायलाही हवा. कामवासनेच्या आहारी जाऊन तीस तीस बेगमांचा जनाना ठे वणारा माणूस हा अत्यंत हीन दर्जाचा अधम असतो. परंतु सोळा हजार अपहृत स्त्रियांना आणि त्यांच्या मुलांना पोटाशी घेणारा, आपलं म्हणणारा राजा हा लोकोत्तर आणि आदरणीयच असतो. ही घटना भारताच्या इतिहासातील एखाद्या सोनेरी पानासारखी अत्यंत अभिमानास्पद, अत्यंत अनुकरणीय समजली पाहिजे. पण हाय! पुढे श्रीकृष्णासारखा उदारचरित राजा अभावानेच झाला. मुसलानांनी के लेल्या प्रत्येक आक्रमणांमधे लाखो लाखो लोक, स्त्रिया, मुले भरडू न निघाले. बाटवले गेले. पण बाटवलेल्या ह्या अनन्वित अत्याचार झालेल्या स्त्रियांना परत आपल्या धर्मात घेण्यासाठी काही नियम सांगितलेले नाहीत म्हणून साधे मानवतेचे नियमही न कळणार्‍या आपल्या `महाऩ’(?)राजांनी, महात्मा म्हणवून घेणारया नेत्यांनी आपल्या लाखो लाखो स्त्रियांकडे परत ढुंकूनही पाहिलं नाही. त्यांना नरकयातनात खितपत मरावं लागलं . `क्षमा शक्तस्य भूषणम्।‘ म्हणत वारंवार सापांवर दया के ली. पण स्वतःच्या कु लीन स्त्रियांची आमच्या निर्ल्लज्ज पूर्वजांना जराही दया आली नाही.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

अनाठायी अहिसं ा ह्या चीड आणणार्‍या दर्गुु णाने, `क्षमा शक्तस्य भूषणम्।‘ म्हणत स्वतःलाच डसणार्‍या सापालाही क्षमा करायच्या, पराभवाच्या खाईत लोटणारया भलत्या अहंकाराने, आम्हाला धर्मात परत घ्या म्हणुन वारंवार विनवणार्‍या लाखो लाखो हिदं ू परिवारांकडे सपशेल पाठ फिरवणार्‍या दबु ळ्या नीतीने असं ख्य असं ख्य स्त्रियांमुलांवर अत्याचारांची कमाल झाली. असं ख्य लोकांना सक्तीने आणि शक्तीने बाटवले गेले. पण नेभळट अहिसं ेचा पाठपुरावा करत हिदं ू नी त्यांना परत घरी घेण्याचे दरवाजे बं द करून टाकले. आजही आपल्या अत्याचारित, बलात्कारित, फू स लावून पळवून नेलेल्या, क्षणिक मोहात अडकू न फसलेल्या आणि पश्चात्तापाने पोळलेल्या, धर्मबाह्य के लेल्या/झालेल्या आपल्या मुलींना सन्मानाने परत जवळ करण्याची जरुरी आहे. आमचा धर्म अमृतासारखा पाहिजे. कशानेही न नासणारा. कोणीही कितीही प्रयत्न के ला तरी आमच्या प्रजेला न नासू देणारा. आमचा धर्म पाण्यासारखा पाहिजे.---- कोणीही कितीही लाठी मारली तरी न तुटणारा. परत प्रत्येकाला सामावून घेणारा. हिदं ू धर्माचे दरवाजे सदोदित ह्या पीडितांसाठी उघडे पाहिजेत. या आमच्या बं धुंनो, आमच्या माता बहिणींनो या, कधी काळी आम्ही तुम्हाला राक्षसांनी पळवून नेतांना नाही वाचवू शकलो. कधी काळी जाती जातीमधे विभागून आम्ही तुम्हाला दू र लोटलं . आज आमची मन अशी क्षुद्र राहिली नाहीत. आमचे विचार असे कोते राहिले नाहीत. हे तुमचे हिदं ू भाऊ बहीणी तुम्हाला भेटायला आतुर आहेत. तुमच्या विना आमचा धर्म अपूर्ण आहे. आजही कृ ष्णाचा आदर्श डोळ्यासमोर ठे ऊन आपल्या धर्मात फोफावलेल्या ह्या दर्ु विचारांच्या घातक विषवल्ली मुळासहित खं दनु काढल्या पाहिजेत. आपण आपली मानसिकता बदलणार का; हा खरा प्रश्न आहे. ज्या गुणसदृश दोषांनी आपला विनाश ओढवला त्या आत्मघातक विचारांचे विवेकाने, स्थळ काळ वेळेप्रमाणे पुनर्मूल्याकन के ले पाहिजे. जे अत्याचारित आहेत त्यांना जवळ करून अत्याचार करणार्‍यांना आपण कठोर शासन के ले तरच आपल्या हिदं ू धर्माला आणि हिदं ू ना गतवैभव प्राप्त होईल. आणि खरी दीपावली साजरी होईल.

Sunil Kale , Mumbai

सत्य मीना देवभानकार, नाशिक का उगाच वाटते, सारखे मनास हे, सत्य कोठे , स्वप्न हे ना, स्वप्न तेचि भासते. उल्का भासे, तत्क्षणी मज, सत्य तो तारा दिसे, मृगजळाचा भास फु का तो, जलच येथे खळखळते. कांच वाटे, क्षणातच परि, रत्ना दिसे ते झगमगते, कल्पना त्या दू र राहिल्या, सत्य आज पाहते. आशा कु ठे पार उडाल्या, स्वप्न लांब राहिले, सत्य किती श्रेष्ठ की या, स्वप्न तेहि लाजले.

Sheilaja Pathak, Riverside, CA;

©https://www.marathicultureandfestivals.com

चोरी ए

खादा दिवस असा घडतो की जन्मभर लक्षात रहातो . नुसता लक्षात रहातो एवढेच नाही , तर आपल्या नसांचा भाग होऊन रहातो…. कोल्हापूरला आम्ही रहात असू तेव्हाची गोष्ट . मी पहिलीत होते . घरात आमच्या बरोबर माझी चुलत बहीण शांततू ाईही रहात होती . ती शाळे त दहावी की अकरावीत होती. रविवार म्हणजे मुलांचा हुंदडण्याचा दिवस आणि मोठ्यांचा विश्रांतीचा ! दपु ारची जेवणे होऊन सगळे मधल्या खोलीत सुस्तावले होते . पुढच्या खोलीत शांततू ाई टेबलाशी बसून अभ्यास करीत होती . मी खिडकीत उभी राहून रस्त्यावरचा मुलांचा खेळ पहात होते . मुले रस्त्यावर भिगं र्‍या आणि भोवरे खेळत होते वा वा ! रंगीबेरंगी भिगं र्‍या - चिमटीत धरून सररकन फिरवत जमिनीवर टाकायची . की ती भिरभिरू लागे - भोवर्‍यासारखी. पण भोवर्‍याला फिरवायला दोरी गुंडाळून कौशल्याने फिरवण्याचं तं त्र लागत नव्हतं . ‘’ काय मज्जा येईल भिगं री फिरवायला ! ‘’ मी आशाळभूतपणे त्या भिगं र्‍यांकडे पहात होते ! एका मुलानं विचारलं , ‘’ तुला खेळायचं य ? ‘’ मी गजातून हात बाहेर काढू न म्हंटलं ‘’ दे ! ‘’ - तो म्हणाला ,’’ बाहेर येना …. ‘’ मग मी शांततू ाईकडे पाहिलं . “ हे बघ, इथे पायरीवरच खेळ. रस्त्यावर जाऊ नको. “ ती म्हणाली. मी पायरीच्या आसपास रस्त्यावर भिगं री खेळू लागले. दसु रा मुलगा म्हणाला , ‘’ तुला घ्यायची आहे ? - पलीकडल्या दक ु ानात मिळते . जा एक पैसा घेऊन ये ! ‘’ मग मी घरात शिरले . आता पैसा कु ठू न आणायचा ? हं , आठवलं ...ड्रॉवरमध्ये एका वाटीत सुटे पैसे असतात - त्यातला एक घ्यावा म्हणत मी हळूच ड्रॉवर उघडला एक पैसा घेतला . शांततू ाईचं लक्ष गेलं , ‘’ विद्या, काय करतेस ? ‘’ असं तिनं डोळे वटारून विचारलं .- अर्थ होता “ काकांना विचारलस का ? ‘’ किंवा ‘’ न सांगता न विचारता पैसे घेवू नयेत. ‘’ पण मी पैसा घेऊन धूम ठोकली . माझ्याबरोबर माझी मित्रमं डळी कोपर्‍यावरच्या दक ु ानात आली. मी ऐटीत पैसा दिला आणि मस्तपैकी भिगं री घेतली . मनसोक्त भिगं री खेळले आणि माझी ‘’मूल्य’वान भिगं री घेऊन घरात आले . माझे वडील आणि आई बाहेरच्या खोलीत बसलेच होते ! वडिलांनी मला दरडावून विचारलं , ‘’ भिगं री कु ठू न आणलीस ? ‘’ .... ‘’ ड्रॉवर मधून पैसा घेतलास ना ! ... कोणाला विचारून घेतलास ? ‘’ म्हणजे असा न विचारता पैसा घेण्यात आपलं काहीतरी चुकलं आहे हे मला खरं तर आतूनच कळलं होतं - म्हणूनच मी शांततू ाईकडे दर्लक्ष ु करून धूम ठोकली होती . खेळायला जातांना तिला विचारलं . पण ‘ पैसे मागतांना वडिलांची परवानगी लागते ‘ हे ही मला नकळत कु ठे तरी समजलं असणार . रस्त्यावर भिगं र्‍या खेळायला ( ते ही उनाड पोरांबरोबर ! ) बाबा नकार देणार - हे ही नकळत ठाऊक असणार मला ! पण आता काय करायचं ? बाबा अगदी सं तापले होते ‘’ हं शांततू ाईनं चुगली के ली ‘’ असं मनात वाटू न मी शांततू ाईकडे रागानं पाहिलं देखील ! पण काका म्हणाले ‘’ तिनं अगदी बरोब्बर के लं , असे न सांगता पैसे घेणं याला ‘चोरी ‘ म्हणतात आणि रस्त्यावर खेळतांना अंगावर गाडी आली असती म्हणजे .’’ असं रस्त्यावर पुन: कधीही खेळायचं नाही …” असं बरच काही बोलले ते. .. “आपलं काहीतरी चुकलं ” म्हणून आता मार बसणार या भीतीने मी थरथरत होते. पण मार काही बसला नाही. उलट शेवटी ते अगदी शांतपणे म्हणाले , “ . तेव्हा आता देवासमोर नमस्कार करून सांग की मी यापुढे कधीही चोरी करणार नाही .’’ मी तुझ्या भल्यासाठी सांगतोय. आत्ता तुला राग येईल पण जन्मभर विसरणार नाहीस ! - ‘’ आजूबाजूला शांततेच्या सं गिनी रोखलेल्या होत्या ! माझा सगळा अपराधीपणा .. तो माझ्या मनाला आधीपासूनच कु ठे तरी टोचत होता.. तो उमासून बाहेर आला. त्यात अपमान, राग, पश्चात्त्ताप सगळ्याचं एक रडवेलं रसायन झालं . ‘’ मी मुसमुसून रडू लागले. पण आई आणि शांततू ाई दोघींनीही मला जवळ घेतले नाही. सगळे शांतपणे बसले होते . माझी चूक मला समजली. मग देवापुढे नमस्कार के ल्यावर माझी सुटका झाली बाबा सं तापानं प्रसं गी ठोक देत पण यावेळी त्यांनी ठोक दिला नाही. कारण जी जीवनमूल्ये ते मला शिकवत होते ती शारीरिक ठोक देऊन माझ्या

विद्या हर्डीकर सप्रे , कॅ लिफोर्निया व्यक्तिमत्वाचा भाग बनली नसती चोरी ही सं कल्पना तशी माझ्या बालमनाला नीटशी कळलेली नव्हती तेव्हा ‘’ तू चोर आहेस ‘’ म्हणून तुला ठोक ‘’ हे मला कसे कळणार ? - रागाने ‘ गांभीर्य ‘ कळवणे आणि समजावून सांगून जीवनमूल्य शिकवणे या दोन्ही गोष्टी त्या दिवशी त्यांनी मला शिकवल्या ! हा प्रसं ग आणि दिवस याची आठवण माझ्या डोळ्यासमोर अगदी स्पष्ट आहे . त्या दिवशी घेतलेल्या भिगं रीच्या रंगासकट ! एखादा दिवस असा घडतो की जन्मभर लक्षात रहातो . नुसता लक्षात रहातो एवढेच नाही , तर आपल्या नसांचा भाग होऊन रहातो. ‘ चोरी ‘ या शब्दाचा अर्थ माझ्या नसानसात भिनलेला आहे ! वडिलांच्या धाकाने नव्हे तर माझ्या सदअसत बुद्धीचा पहारा बनून ! मी आठवीत की नववीत होते. वडिलांची बदली झाली नागपूरला. हो नाही करता करता त्यांनी एकट्यानेच जावे आणि आम्ही फक्त शाळांच्या सुट्ट्यात तिकडे जावे असे ठरले. दोन घरे म्हणजे खर्च वाढणार; त्यातल्या त्यात काटकसर कु ठे आणि कशी करायची याबद्दल घरात बोलणी चालू होती. तरीही एकटेच जाणार म्हणून तयारी करताना, धुवायला सोपे आणि इस्त्री न लागणारे चार कपडे करावेत असे ठरले. टेरेलिन चे कपडे असे असतात, ते नुकतेच बाजारात आले होते. मग थोडे महाग असून सुद्धा तसे कपडे शिवून घेतले. उत्साहाने तयारी के ली. नवे ठिकाण, नवे अनुभव, नवी आशा अशा सर्व तयारीनिशी वडील नागपूरला रवाना झाले. आम्ही उन्हाळ्याच्या सुट्टीत आईबरोबर तिकडे निघालो. आगगाडीच्या लांबलचक प्रवासानं तर एकदाचे पोहोचलो. स्टेशनवर न्यायला वडिलांनी पाठवलेला कोणीतरी आला होता. नागपूरचे रणरणते उन्ह. आम्ही हुश्श्य करत पोहोचलो. बाहेर खाटल्यावर बाबा बसले होते. अंगात नुसतीच बं डी आणि पायजमा. दोरीवर एक टेरेलिन शर्ट वाळत होता. बाबांचा चेहरे ा मलूल. सं ध्याकाळपर्यंत सर्व हकीगत समजली. एका खोलीच्या त्या तात्पुरत्या घरात आदल्या दिवशीच चोरी झाली होती. अंगावरचे कपडे सोडू न सर्व चोरीला गेले होते. तसे मुळात तिथे फार सामान नव्हतेच. पण एवढा खर्च करून शिवलेले कपडे आणि चार भांडी सर्वच गेले होते. आम्ही येणार म्हणून झालेला आनं द तर विरून गेलाच होता, पण “आपले कोणीतरी चोरून नेले” या भावनेने ते खचून गेले होते. आम्हाला आणायला यायचे तर सुके कपडे नव्हते आणि चेहरे ा सुकून गेलेला. म्हणून त्यांनी ऑफिसातल्या शिपायाला स्थानकावर पाठवले. नवे काही आणायचे तर पगार होईपर्यंत थांबणे भाग होते. आमच्या सामानात आमच्यासाठी अंथरूण पांघरुणे बांधनू घेतली होती. त्यावर आम्ही भागवायचे असे ठरले. मुख्य म्हणजे घरात चोरी झाली ती वडील घरात नसताना.. ते आपले भाग्यच अशी समजूं त आईने घातली. घरात असताना चोर घुसते, तर मारहाण होऊ शकली असती. ऑफिस चा शिपाई दारी सोबतीला आला होता. पण आम्ही सर्वच धास्तावलेले होतो. ‘चोरी’ ची दसु री बाजू मला समजत होती..कोणीतरी अशी चोरी करूच कसा शकतो ? अपराधी नाही वाटलं ? लाज नाही वाटली ? असा प्रथम खूप राग आला. त्याबरोबर आपलं कोणीतरी काहीतरी ओरबाडू न नेलं असा चोरी चा एक मानसिक धक्का, हताशा, राग, गेलं त्याचा शोक करून नये” हे सांगायला सोपे आणि कळले तरी वळायला अवघड तत्वज्ञान. हा दिवसही कायमचा लक्षात राहिलेला आणि माझ्या मनावर एक गोंदण प्रहार करून गेलेला. मी महाविद्यालयात पहिल्या वर्षाला होते तेव्हाची गोष्ट. वडिलांची एक- म्हटलं तर मोठी शल्यक्रिया करावी लागली. सरकारी नोकरांसाठी पुण्यात सरकारी म्हणजे ससून रुग्णालयात सवलत आणि सोय होती. खाजगी रुग्णालयाचा खर्च खूप आणि आमचे खाजगी डॉकटर - त्यांचा तिथे वार असे, त्यादिवशी स्वतः: जातीने

©https://www.marathicultureandfestivals.com

ससून मध्ये शल्यक्रिया करणार होते. त्यामुळे शेवटी हो ना करता ससून मध्ये जायचे ठरले. पण जेवण आपले घरचे चांगले म्हणून पुढे दहा बारा दिवस मी सायकल दामटत गावातून ससून पर्यंत रोज सकाळ सं ध्याकाळ डबा घेऊन जात असे. शिवाय घरचे धुतलेले कपडे नेत असे. एक दिवस त्यांच्या विभागात शिरता शिरताच मला लांबनू च वडील दिसले. उभे करून त्यांना चालवत होते. अंगात शर्ट नव्हता. मला नागपूर आठवले ! बापरे, पुन्हा कोणी यांचे कपडे चोरले की काय ? .. मी धावत जाऊन विचारले, “ बाबा, शर्ट कु ठे आहे ?” “ शर्ट ? गेला !” ते अगदी सहजपणे उत्तरले . त्यांच्या चेहऱे ्यावर प्रसन्न भाव होते. त्यांनी आणखी एका चोरीची गोष्ट सांगितली. त्यांच्या विभागातलया एका पेशंटचा पाय तोडावा लागला होता. आज सकाळी त्याला घरी सोडणार होते. तेव्हा त्याचा शर्ट आणि रुग्णालयाने दिलेल्या कु बड्या दोन्ही चोरीला गेले होते. तो पेशंट मी पाहिला होता. वॉर्ड मध्ये पेशन्ट ची खूप गर्दी असे. खाटा पुरत नसत. बरेच रुग्ण जमिनीवरच झोपत. सरकारी नोकर म्हणून आम्हाला चांगल्या सोयी मिळत. पण गरीब पेशंट ना कोण विचारतो? हा रुग्णही गरीबच होता. त्याला भेटायला सुद्धा कु णी येत नसे. त्याचा फाटका सदराही कोणीतरी आज चोरून नेला होता. आधीच पाय गेलेला. त्यात आता शर्ट आणि कु बड्याही ! तो बिचारा रडायलाच लागला. मग वडिलांनी त्याला स्वतः:चा अंगावरचा सदरा आणि एक जादाचा सदरा ,पायजमा सर्व देऊन टाकले. कु बड्या घेऊन दिल्या आणि बिल स्वतः:च्या नावावर के ले. हातात रिक्षासाठी भाड्याचे पैसे दिले आणि पाठवणी के ली त्याची. .. हे ऐकू न मला फारच वाईट वाटले. रोज जाता येता सरकारी रुग्णालयातील विदारक परिस्थिती, लोकांचे दारिद्र्य दिसत होतेच. पण फाटका सदरा चोरायची परिस्थिती कोणावर तरी यावी, हे फारच दाहक वास्तव होते. चोरीची आणखी एक बाजू समोर आली होती. ही चोरी करताना चोराला काय वाटले असेल ? त्यालाही त्याच्या वडिलांनी लहानपणी काही मूल्य शिकवली असतील का ? पोटाची भूक, घरची भुकेने चिवचिवणारी चार चिल्लीपिल्ली ? … काय कारण असेल आपला आत्मसन्मान बाजूला ठे वनू कु णाचा तरी जुना सदरा आणि कु बड्या चोरायचं ? ज्याची चोरी झाली त्याला किती ब्रह्माण्ड आठवलं असेल ? त्याच्याकडे तरी काय होत? … पाचव्या सहाव्या वयाच्या मुलीला एका पैशाच्या चोरीसाठी देवापुढे नाक घासायला लावणाऱ्या माझ्या वडिलांनी त्या चोराला माफ के लं . होतं आणि ज्याचा सदरा गेला त्याला अंगावरचा सदरा सहजपणे काढू न दिला होता. एखादा दिवस असा घडतो की जन्मभर लक्षात रहातो . नुसता लक्षात रहातो एवढेच नाही , तर आपल्या नसांचा भाग होऊन रहातो . ‘ चोरी ‘ या शब्दाचा अर्थ माझ्या नसानसात भिनलेला आहे ! माझ्या सदअसत बुद्धीचा पहारा बनून ; तसा माझ्या अनुकंपेचा , करुणेचा एक भाग म्हणूनही !

स्त्री, तुझी कहाणी मृदल ु ा वाळिंबे, दिल्ली

युगे लोटली काळ बदलला पण मानसिकता नाही बदलली या पुरुषप्रधान समाजात स्त्रिचीच चढत राहिली बळी! रावणाने के लेल्या गुन्ह्याची सीतेस का मिळावी शिक्षा अयोध्येत परतण्यापूर्वी करावी लागलीच ना अग्निपरीक्षा! अग्निपरीक्षेनंतरही पोचवले गेले वाल्मिकी आश्रम पत्नि पेक्षा ही अधिक प्रजेचा मान राखीत होते मर्यादा पुरुषोत्तम! रामायणा नं तर महाभारतातही तीच पुनरावृत्ती झाली भर सभेमध्ये द्रौपदी च्या अब्रूची धिडं निघाली! दःु शासनाचे एवढे दःु साहस की के ले तिचे चीरहरण पाच पती असूनही नाही झाले अब्रूचे रक्षण! इं द्र देवाच्या मनात आले पाप पण शाप मिळाला अहिल्येला वर्षानुवर्षे बनून राहिली शीळा तेव्हा प्रभू रामाने उद्धार के ला बदलत्या काळाबरोबर स्त्री झाली खरी सुशिक्षित पण घरी असो वा दारी कु ठे च नाही सुरक्षित! निर्भयावर झालेल्या अत्याचाराची साक्षी आहे दनि ु या मातापित्यांच्या सं घर्ष दाखवित राहिला मिडिया! दीर्घ कालानं तर मिळाला गुन्हेगारांना दंड सरकारनेही बनवला निर्भया च्या नावे फं ड! सीता असो वा द्रौपदी अहिल्या असो वा निर्भया बदलत राहिली स्त्रीची फक्त आणि फक्त काया! या सर्वांनाच अपेक्षा आहे एका नव्या युगाची जिथे सावली सुद्धा नसेल जुलुमी आणि अत्याचारांची!!

©https://www.marathicultureandfestivals.com

आन्वीक्षिका विद्या अ

सो हे अत्यंत कठिण । तुज मी सांगेन गा आन । “आन्वीक्षिकी” विद्या जाण । त्वं पदशोधनविवेकु ।। आपल्या भारतावर ब्रिटिशांनी १५० वर्षे राज्य के ल. आपल्याला स्वातं त्र्य मिळाल. ब्रिटिशांनी राज्य सोडले. पण जातांना ते बाकी इं ग्रजी भाषा न्यायची विसरले. कु णाची विसरलेली वस्तू सापडली कि मग माणसाला कोण आनं द होतो. आपण इं ग्रजी शिकलो. त्यामुळे आजच्या घडीला भारतीय माणूस जगाच्या पाठीवर सर्वत्र आढळतो. पण त्यामुळ मात्र आपल्या मातृभाषेकड आपल दर्लक्ष ु झाल. चांगल्या गोष्टीच विस्मरण व वाईटाचे दीर्घ स्मरण हे मानव सामाजाच वैशिष्टय. त्यामुळ काळानुरुप आपल्या भाषेतील कित्येक शब्दांचा आपल्याला विसर पडला. त्यातील असाच एक शब्द म्हणजे आन्वीक्षिकी विद्या. वरील सं तवचनातील या शब्दाने माझे लक्ष वेधले. त्याचा अनुवाद वाचूनही माझे समाधान होईना. मग मी त्या शब्दाचा अर्थ शोधला. आणि माझ्या मनाला एक वेगळ्या प्रकारचा आनं द झाला. ते सांगण्याचा हा अल्पसा प्रयत्न. आपल्या वांग्मयातील एक महत्वाची विद्या म्हणून आन्वीक्षिकी विद्येचा उल्लेख आढळतो. आपल्या प्राचीन सं स्कृ तीत रोजच्या जीवनात उपयोगी पडणाऱ्या चार विद्या सांगितल्या आहेत. त्या म्हणजे १.वेदत्रयी २.वार्ता ३.दंडनीती व ४.आन्वीक्षिकी विद्या होत. त्यातील वेदत्रयी म्हणजे आपले ऋग्वेद, यजुर्वेद व सामवेद. यामध्ये मुख्यत: कर्मकांड म्हणजे दैनंदिन जीवनातील कर्माचे नियम सांगितले आहेत.त्यानुसार जर विहित कर्माचरण के ले तर माणसाला सुख व समाधान मिळते. वार्ता विद्या म्हणजे अर्थार्जन. अर्थार्जन जर योग्य तऱ्हेने के ले तर अनर्थ टळतात. दंडनीती म्हणजे राज्यकर्त्याला असलेले विशेष अधिकार. आन्वीक्षिकी विद्या म्हणजे न्यायशास्र विचार असा ढोबळ मानाने या विद्येचा अर्थ होतो. राज्यकारभार चालवतांना प्रशासनात दंडनीतीचा वापर के ला जातो. प्रशासनावर अंकुश ठे वण्याचे महत्वाचे काम न्याय शास्त्र करते. त्याच प्रमाणे आन्वीक्षिकी ही चौथी विद्या आपल्या दैनंदिन जीवनाचा एक मुख्य विभाग आहे. पण आजच्या जीवन शैलीत त्याचा आपणास विसर पडला आहे. आयुष्यात प्रत्येक माणूस सुखाच्या शोधात राणोमाळ हिडं त असतो. आयुष्यात कर्म करत असतांना कळत नकळत आपल्याकडू न किंवा दसु ऱ्याकडू न चुका होतात व आपल्या पदरी द:ु ख पडते. आपल्यावर अन्याय होतो, व नाईलाजाने आपणास न्यायालयाचा दरवाजा ठोठवावा लागतो. प्राचिन काळी प्रत्यक्ष दृश्यमान व वेदशास्र प्रमाणित माहितीच्या आधारे न्याय दिला जात असे. पुढे काळ बदलला व प्रत्यक्ष पुराव्याबरोबर बाह्य परिस्थितीजन्य पुरावा पाहिला जाऊ लागला. प्राचिन काळी न्यायदानात माणसाच्या अंतरंगाचा विचार होत असे. अार्वाचिन काळात बाकी माणसाच्या भावनेला किंमत राहिली नाही. न्यायदानाचा मुळ हेतूच मुळी माणसाला ज्या कारणाने द:ु ख होते ते कारणच कायम स्वरुपी नष्ट करणे व त्या निर्णयाची अमल बजावणी प्रशासनाकडू न करुन घेणे असा आहे. आर्वाचिन न्याय पद्धतीत उपलब्ध स्थित पुराव्याच्या आधारे न्याय दिला जातो. त्यामुळे गुन्हा घडण्याचे कारण कायम स्वरुपी नष्ट होत नाही. परिणाम स्वरुपी माणसाला जरी न्याय मिळाला तरी त्याच्या द:ु खाची टोचणी मात्र सुटत नाही. वांग्मयामध्ये न्यायशास्रात वैदिक न्यायशास्र व अवैदिक किंवा आर्वाचिन न्यायशास्र अशा दोन पद्धती आढळतात.वैदिक न्यायशास्र हे आस्तिक वादावर तर आर्वाचिन न्यायशास्र हे नास्तिक वादावर आधारित आहे. गौतम ऋषि हे आपल्या प्राचिन वैदिक न्यायशास्राचे जनक मानले जातात. वैदिक न्यायशास्त्र अध्यापनात प्रत्येक गोष्टीचे तत्वज्ञान सांगून आत्मसाक्षात्काराने मोक्ष म्हणजे अलौकिक सुख मिळवणारी आन्वीक्षिकी विद्या शिकवली जात असे. वैदिक न्याय पद्धतीचा हेतच ू मुळी सर्व प्रकारच्या द:ु खाच्या वादाचे कारण शोधणे हा होता. त्या कारणाचा शोध घेऊन त्या वरील उपायाची कायम स्वरुपी अमलबजावणी हे या न्याय शास्राचे वैशिष्ठ होते. या शास्रात प्रमाण, प्रमेय,सं शय,प्रयोजन, दृष्टांत, सिद्धांत, अव्वयव, तर्क , निर्णय,वाद, जल्प,वितण्डा,हेत्वाभास,छल, जाति व निग्रहस्थान या सोळा वस्तूंच्या ज्ञानाने निदान के ले जाई. यासाठी वेदप्रमाणित षड्दर्शनांचे ज्ञान या पद्धतीत शिकविले जात असे. वेदप्रमाणित षड्दर्शनांचे घटक व जनक म्हणजे १. न्याय सूत्-रे गौतम मुनी २. वैशेषिक दर्शन-कणाद मुनी ३. सांख्य दर्शन-कपिल मुनी ४. योगदर्शन-पतं जलि मुनी ५. वेदांत दर्शन-बादरायण व्यास मुनी व ६.मिमांसा दर्शन-जेमिनी मुनी होत. या प्रमाणे ही आन्वीक्षिकी विद्या सर्व कर्माचे शास्वत साधन व सर्व धर्माचे शास्वत स्थान मानली जाई.

पुंडलिक सहादू देंडगे, पुणे विद्येत गृहीत धरलेल्या आहेत.यामध्ये सांख्य म्हणजे कधीही नष्ट न होणारे या कपिल मुनींच्या सांख्य दर्शनाचा उपभ्रं श करुनअ सं ख्या म्हणजे उपलब्ध माहिती असा अर्थ लावला गेला. पतं जलीच्या योगदर्शनातील योग या शब्दाचा देखील असाच अपभ्रं श झाला व आपल्याला वाटते तेच योग्य असा अर्थ लावला गेला. लोकायत म्हणजे रुढी परंपरा, या ऐवजी बहुमताने मान्य असा भौतिक दृष्टिने अर्थ लावला गेला. याच नास्तिक वादाचा चाणाक्य नीतीत वापर के ला जातो. याच कू ट नीतीने त्याने चं द्रगुप्त मौर्याला चक्रवर्ती सम्राट बनविले. मग ही आन्वीक्षिकी विद्या आपण कशी शिकावी व वापरावी? असा प्रश्न आपणास पडेल. कारण भौतिक वाद अनुसरला तर आपणास समाधान मिळे ल. पण ते अल्प काळ टिकते. आपण सर्व सामान्य माणस आहोत. मोठे योगी किंवा साधक बनण्याची पात्रता आपल्यात नक्कीच नाही. म्हणून या विद्येकडे आपण कानाडोळा करावा का? कारण जीवनात समाधाना सारख सुख नाही. अशा प्रकारे भौतिक वादात कमी सूख व जास्त द:ु ख वाट्याला येत व आपणही नकळत नास्तिक वादी बनतो. आपण एक साध उदाहरण घेऊ या. प्रत्येकाला पोहायची इच्छा असते. खेडोपाडी विहीरी, नदी, नाल्यात लोक पोहायला शिकतात. शहरात जे तलावावर जातात ते थोडेफार पोहायला शिकतात. पण शहरात ज्यांना सं धी मिळत नाही ते बाकी नर्मदेचे गोटे राहतात.मोठे पणी त्यांना कु णी पोहतांना दिसल कि ओशाळल्या सारख वाटत. जे पोहण शिकतात त्यापैकी थोडेफार बऱ्यापैकी पोहतात. त्यामुळ ते जर कधी पाण्यात पडले तर गं टागळ्या खात का होईना आपला जीव वाचवतात, कारण नाका-तोंडात पाणी गेल्यास श्वास रोखून धरण्याचे ज्ञान त्यांना अवगत झालेले असते. जे चांगल पोहतात ते सं कट काळी दसु ऱ्याचे प्राण वाचवतात, कारण त्यांना पाण्याच्या खाली काही फू ट अंतरावर श्वास रोखून पोहण्याची कला अवगत झालेली असते. अट्टल पोहणारे तर देवदू तच ठरतात कारण त्यांना दीर्घ काळ श्वास रोखून पाण्याचा तळ शोधण्याची सवय झालेली असते. अगदी असेच या आन्वीक्षिकी विद्येबद्दल म्हणता येईल. आपले हे शरीर जड अर्थात अचेतन आहे. त्याला चेतना देणारी जी ईश्वरी किंवा नैसर्गिक शक्ती तिला अन्वि असे म्हणतात. ही शक्ती अति सूक्ष्म व अव्यक्त स्वरुपात प्रत्येकामध्ये असते. पण आपल्या विकारी मनोव्रूत्तीने ती निद्रित अवस्थेत असते.ती शक्ती जागृत करणाऱ्या विद्येला आन्वीक्षिकी विद्या म्हणतात. पोहण्याच्या कले प्रमाणे जर आपण श्वास रोधन अर्थात प्राणायाम करण्याची कला अवगत के ली व त्यापुढे जाऊन पं च विषयापैकी एका विषयाचा उपयोग करुन शरीराच्या माध्यमातून मनात, मनाच्या माध्यमातून बुद्धीत, चित्त व अहंकारातून निर्गुण स्थितीत जाण्याचा प्रयत्न के ला.तर आपण काही प्रमाणात आत्मशांती मिळवू शकतो.अशा प्रकारे ज्याला ज्या प्रमाणात आवड असेल, तसा त्याने प्रयत्न के ल्यास तो ध्यान धारणेची एके क पायरी वर चढत जाऊ शकतो. समजा काही दिवस आपण पोहलो नाही तरी आपण पोहण काही विसरत नाही, त्या प्रमाणे शनै शनै आपण ध्यान धारणेत प्रगती करु शकतो. थोडक्यात आधूनिक न्याय पद्धती ऐवजी प्राचीन पद्धतीने मनाच्या अंतरंगात आपण शिरकाव करु शकतो. हे ज्या प्रमाणात जमेल त्या प्रमाणात आपण आपल्या आदि-व्याधी काही अंशी तरी नियं त्रित करु शकतो, अस माझ प्रामाणिक मत आहे.

आर्वाचिन न्यायशास्र नास्तिक वादी असल्याने याला अवैदिक न्यायशास्र म्हणतात. यामध्ये बुद्धवादी शून्यदर्शन व चार्वाकवादी भौतिक दर्शन गृहीत धरले आहे. यात कौटिल्यानने १. सं ख्या २. योग्य व ३. लोकायत या भौतिक गोष्टी आन्वीक्षिकी

©https://www.marathicultureandfestivals.com

A Breath of Fresh Air I

t’s May 15th and I sit on my bed finally facing the inevitable, finally doing what I have been putting off since March, writing my senior graduation speech. I start to write about the importance of living in the moment and spending every minute as if it’s your last. I write about how time goes by in the blink of an eye and how my upperclassmen friends would always tell me “enjoy high school! It goes by so fast”, I never understood how fast exactly until my last day of senior year. Sadly, due to the pandemic that brought panic to the entire world my last day of high school wasn’t June 6th, 2020, it was March 12th, 2020. For many this may not seem like a big deal, but for the class of 2020 it was a heartbreak. Everything we had looked forward to for the last 13 years had just been taken from us. We were robbed of some of the most important milestones of our life such as graduation, prom, and senior night. We never got to walk the halls one last time, we never got to say goodbye to the teachers that taught us not only math and science but also the way of life, we never got to hug the people that made a difference in our everyday lives one last time. My peers and I felt as if there was so much, we didn’t do, so many stones still left unturned. Now, as a high school graduate I can’t help but feel so thankful that I got to make so many amazing memories before COVID-19. I’m so very grateful that I got to be on the dance team and perform with my best friends for 4 years, I got to go to Taco Bell with my girls during lunch and race the clock to make it back for 6th period, I got to play games and crack jokes with other students at our lockers during passing period. These small moments made the biggest impacts on my life and made every day enjoyable.

Aarushi Khandare, Simi Valley just be able to do everything we wanted without a second thought of the repercussions and consequences that could follow. Us humans found a comfort in these little things and now it feels surreal that to go outside we need to wear a mask, a face shield, and gloves. Although this pandemic has been destructive as a whole, it made us check ourselves. It made us realize that nothing in life is guaranteed and that we have to learn to be appreciative. We have to learn to start appreciating our life and finding the beauty in the little things. Learn to love the gardens in our backyard, the breakfasts our parents cook us every morning, our commutes to school and work, the way the sun sets every night and the way the air smells crisp in the morning. We have to make the smallest things the biggest and make the most boring things the most exciting. You can be 5,19, 30, or 70 years old, it’s never too late. When we start living, we start looking forward to every coming day. After this pandemic, every day of freedom will be something people are grateful for. We’re just lucky that we got to learn the value of the life we live, sooner than later. Ironically, COVID-19 was a breath of fresh air for us.

It’s safe to say that this worldwide pandemic definitely put a dent in my plans. I was supposed to move into my dorm at UCSB this fall and start a new chapter of my life but now I get to start this chapter from my bedroom and I’m not going to lie, I’m not too excited about it. It feels like an eternity has passed since the life I once knew. Simple things such as going to the store, beach, or dance studio now became things that could quite honestly, put me and my family at risk. The first month was horrible, constant sadness that I would never be able to go back to high school and exhaustion from just sitting in the house all the time filled my body. But as time went on a routine began to implement itself into my daily life. I got used to it, my family got used to it, my friends got used to it. Quarantine was the new normal. Then came the self-realization phase, the “Wow, there is so much about me that I didn’t know existed” phase. New hobbies began to spill into my daily routine such as art, cooking, writing, baking, and sewing. Around this time quarantine became fun! I felt as if I was a new person with new interests that bettered me. I got to spend time with my family and really get to know the people around me, something I was unable to do due to the crippling weight of school, extracurriculars and other duties. And then came the reminiscing phase, the one I’m in right now. Now all I can think about is how insane it would be that we would go to concerts, theme parks, parties and be around random strangers we never met before. How we would

©https://www.marathicultureandfestivals.com

सं�ृत�प��का

Archana Dongre

नम�ार �ेहीजनहो,

Dear Friends,

आप�ापैक� अनेकांना सं�ृतात, अथार्त् गीवार्ण भाषेत रु�च असेल.

Many of you could be having a tremendous love for the

�ा संप�, समृ� अन् �चरतरुण भाषेची मो�हनीच अशी आहे.

Sanskrit language, like I do. Some others could be novices,

तर �ा सं�ृत प्रेमाचे संवधर्न �ावे �णून हे नवीन सदर आ�ी सादर

wanting to know more.

करीत आहोत. या नवीन सदराची सुरुवात मात्र आपण अगदी हलक�

With this issue, we are starting a new column, to nurture

फुलक� करणार आहोत,

and enhance our interest in that ever-young language.

रोज�ा �वहारातले साधे श� पाहून. आ�ण हो, एक�वसा�ा शतकात

We also intend to inculcate that interest among the

ज�ले �ा आप�ा युवा�पढीलाही सं�ृताची ओळख �ावी, अन् ती

millennial generation.

वाढावीही, हा उ�े श आहेच क�.

Let us start with some words in the day to day language.

आता खाणे तर सवा�नाच �प्रय. ते�ा हे पहा काही खा�ाचे पदाथर्.

Who does not like food? So let us start with food nurturing our interest.

English

Marathi

English

Sanskrit

भोपळा

त ु�ीफलम।्

Eggplant

वांगे

व ृ�ाक�।

दा��चनी� �क् ।

Hot pepper

�मरची

मरीचम।्

मोहरी

सष प � �।

Coriander leaves

को�थंबीर

कु� ु� ु�।

�हंग

�हंग ु�।

Cloves

हळद

ह�र�ा।

Fruits

फळे

फला�न

लवंग

लवंगम।्

Mango

आंबा

आ�म।्

leaf

आले

आ��कम।्

Banana

क े ळे

कदलीफलम।्

तमालप�

तेजप�म।्

Pomegranate

डा�ळंब

दा�डमम।्

वेलदोडा

एला।

Orange

सं�े

Indian berries

बोरे

नारग�। ं

बंदरा�।

भा�ा

शाका�न।

Jackfruit

फणस

पनसम।्

Java

जांभळ ू

ज� ूफलम।्

कढी

क��ता।

Coriander

Plain Dal

Soup

Vegetables Chalati

द�हभात वरण स ूप

भाजी चपाती

Poori

प ुरी

Chutney

चटणी

Pickle

लोणचे

Snacks

ना�ा

Fresh

ताजे

Stale

�शळे

द�ोदनम।् वरा�।

स ूप�� सारम।्

शाकम।् रो�टका। प�रका। ू उप�र�। उपदंश�।

उपाहार�। ��।

वीतयाम।

Sanskrit

Pumpkin

Kadhi

Spices

Yogurt rice

Marathi

�ादुमलकम ू ।्

कृषर�।

पप �टक�।

English

गाजर

�खचडी पापड

Sanskrit

Carrot

Khichadi

Papad

Marathi

Cumin

Cinnamon Mustard

Asafoetida

Turmeric Ginger Bay

Cardamom Vegetables Potato

मसाले

�ंजनम�् उप�र�।

धणे

ध�क�।

�जरे

जीरकम।्

दाल�चनी

बटाटा

आल ुकम।्

Onion

कांदा

पलांडु।

Indian Gooseberry

आवळा

आमलकम।्

Cucumber

काकडी

कक�टी।

Coconut

नारळ

ना�रक े ल�।

Betel nut

सप ु ारी

पगीफलम ू ।्

Radish

म ुळा

मलकम ू ।्

बरेच श� झाले . आज इथेच थांबावे का? ही तर नुसती सुरुवात.आ�ी

So friends, should we stop here for today? This is just the

येणारच आहो त पु�ा अ�धका�धक सुंदर मा�हती घेऊन.

beginning.

We will continue this tutorial on the website

marathicultureandfestivals.com , so please keep checking.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

“जातं ”

सौ धनश्री देसाई(तोडेवाले), नेरुळ नवी मुं बई

दोन पाटांचं जातं एक बसतं एक फिरतं , एक स्त्री एक पुरुष असं म्हणूयात का? मग समजेल दोघे मिळून ओढतात सं साराच गाढं एक रुतून बसतं मातीत धरून मुळांना आणि तत्वांना एक वण वण फिरतं वरच्यावर प्रारब्ध सांगण्या जगाला जातं म्हणजे हिशोब ही अहंकार दळण्याचा सं स्कार म्हणून ठे वतात जातं स्वयं पाकघरात जातं म्हणजे लक्ष्मी चांगलं दळून घेते वाईट मात्र काढू न सात्विकता ही देते पुजायचे म्हणून जातं म्हणजे लक्ष्मी घरा घरांत नांदायची तेव्हा शुद्धता आणि सुख समृद्धी लाभायची.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

स्त्री जन्म तुझी कहाणी ‘मा

हेर’ हा प्रत्येक स्त्रीचा जिव्हाळयाचा विषय आहे साहजिकच माहेर ही आपली जन्मभूमी तर सासर ही आपली कर्मभूमी आहे. ‘स्त्री जन्म तुझी कहाणी’ या उक्तीप्रमाणे प्रत्येक स्त्रीचे जीवन हे सारख्याच पदधतीचे असते. जणू तिनं आपल्या आई-बाबाकडू न आदर्श, सं स्कार यांच बालकडू घेतलेले असते. कु ठलीही स्त्री असो, ती आपल्या माहेरातूनच सं स्काराचे मोती वेचत-वेचत तिचे हे बालपण कधी निसटू न जातं हे तिला ही कळत नाही. लग्न झाल्यावर ती जेव्हा सासरी येते तेव्हा माहेरच्या सं स्काराचे धडे घेऊनच ती येते आणि शेवटपर्यंत ती सं स्कारांची शिदोरी पूरवत असते. ‘स्त्री’ चं जीवन म्हणजे एक बं धन, चाकोरीबद्ध, एक विशिष्ठ चौकट हे धडे के वळ ती आपल्या आजीकडू न व आईकडू न जन्मापासूनच घेत आलेली असते. खर सांगायच तर आता माझ्या लग्नाला दिड वर्ष पूर्ण झाले. पण माझा विश्वास बसत नाही कारण मला माझ्या आई सारखीच सासू मिळाली आहे. हे माझे परमभाग्यच मी समजते. कारण सासर आणि माहेर ह्या दोन्हीमध्ये फरक असतो हे मी बालपणापासून ऐकलेले होत. त्यामुळे ‘सासर’ ह्या शब्दाची भिती मनात होतीच पण खरं सांगू का ? लग्न झाल्यावर मी जेव्हा सासरी आली तेव्हा मला सासर-माहेर मध्ये साम्य दिसून आले. माहेरच्या लोकांइतके च प्रेम करणारे माझी सासरची मं डळी आहेत पण तरी देखील प्रत्येक स्त्रीचा अगदी आपुलकीचा विषय म्हणजे माहेर अगदी माझ्यासारखी नवविवाहीत असो किंवा वयोवृद्ध, प्रत्येकीच्या आयुष्यातील हळूवार आणि मायेचा कोपरा म्हणजे माहेर. “माहेर म्हणजे सं स्काराचे बीज मातीत रोवून त्यांचा सुगंध घेत मोठे होणे आणि मोठे झाल्यावर तोच सुगंध सगळीकडे दरवळवणे. माहेर म्हणजे आठवणींचा खजिना जो आपण आयुष्याच्या प्रत्येक टप्प्यावर जपत असतो. माहेर म्हटल की साहजिकच आईबाबा, बहिणभाऊ हे जवळचे असतात पण त्या घराच्या भितं ी, छप्पर, अंगण, बाग यांमध्ये पण खरेतर प्रत्येक स्त्रीच्या आठवणी दडलेल्या असतात. स्त्रीच बालपण बालपणीचे सं वगडी त्यांची गोडी तर अवीटच असते. माहेरच्या हवेतील गारवा अंगणातील मातीचा सुगंध मात्र तिच्या ओळखीचा असतो. पूर्वी माहेरी जाण्यासाठी माहेरची माणसं कधी एकदाची घ्यायला येतात यासाठी ती सतत आतुर असायची आता विभक्त कु टू ंब, नोकरी व्यवसायामुळे आज तिला माहेरची ओढ कमी झालीय असं नाहीय पण या व्यस्त जीवनक्रमात तिचं माहेर कु ठे तरी हरवत चाललं य असं तिला जाणवत असतं . माहेरची माणसं कु ठही भेटली तरी प्रत्येक स्त्रीचा चेहरा हा फु लतो. त्या व्यक्तीसोबत बोलतांना हळूच तिचे डोळे भरून सुद्धा येत खरेतर, समोर आलेली व्यक्ती खूप जवळची जरी नसली तरी ती माहेरची असते, तिच्या रूपाने तिला माहेर भेटलेल असतं क्षणभर का असेना माहेरपण जगता येत साठवता येत. आज तं त्रज्ञान, सं वाद क्षेत्रातील बदलामुळे हे माहेर अगदी हाके च्‍या अंतरावर नव्हे तर, डोळ्यासमोर असत फोर-जी कॉलिेगं मुळे क्षणा-क्षणाला माहेरपण अनुभवता येत. मी सुद्धा महाराष्ट्रातील एक खान्देश कन्या आहे. सध्या मी ऑस्ट्रेलियात असल्याने साता समुद्रपार, शेकडो किलोमिटर दू र असली तरी, प्रत्येक दिवशी माझ्यात तीच तळमळ, तीच आतुरता, आपुलकी उरलेली असते. लग्न ठरेपर्यंत ‘माहेर’ या शब्दाची ओळखही मला झालेली नव्हती. पण एकदा लग्न ठरलं आणि हे सगळ आपल्याला सोडू न जावे लागेल या भितीनेच माझ्या अश्रूंचा बांध सतत सुटायचा. नं तर लग्न झाले. चार-आठ दिवसांचा मोठा ‘शाहीसोहळा’ ही झाला. अक्षता पडल्या आणि मनात आणखीनच कालवाकालव सुरू झाली! आणि अखेर मायबापाच्या व बहिणभांवडाच्या छातीशी बिलगून रडणारी मी अखेर माहेर सुटणार ही कल्पनाच करू शकत नव्हते चेहऱ्यावर ओघळते अश्रू घेऊन माहेरचा उं बरठा ओलांडून मी सासरी आले आणि सासूरवाशीन झाले. आता सगळया घरचा कें द्रबिदं ू असलेली लेक हळू-हळू रूळते ती सं सारात ! पण मनाचा कोपऱ्यात माहेरची ओढ नेहमी तशीच राहते. सासरी एकत्र कु टू ंब पदध् ्त असो व विभक्त कु टू ंबपण. प्रत्येक स्त्री तिच्या माहेरच्या आठवणीने व्याकुळ होतच असते. जसा-जसा वेळ जातो, माहेर आणि सासर दोंघामध्ये तिचा जीव मात्र अडकत असतो. एक घर तिला जीवन देते तर दसु र तीला जीवनांच उद्दीष्ट देत. माहेर म्हणजे उबदार प्रेमळ मिठी असते तर सासर म्हणजे तिने पाहिलेल्या सुं दर स्वप्नातलं घर असते.

अनुष्का पाटील, ऑस्ट्रेलिया दृश्य पाने उलगडावीत तसे “ हे एके क दृश्य नजरेसमोरून नेहमीच जात असते. आपण एक स्त्री आहोत आणि आजची स्त्री शक्ती म्हणून गर्वाने मी नक्कीच म्हणेल की, “हम भारत देश की नारी कर दिखायेंगे कु छ बाते न्यारी सबके आगे, सबके उपर है हम इसीलिए सदा प्रयास करेंगे हम”...!!! आता माहेरपण लिहीता लिहीता माझ्या ओलावलेल्या पापण्यांमध्ये अवघे माहेरपण, तो आनं द तो उनाडपणा साठवून मी दाटलेल्या कं ठाने हुंडके देत पुन्हा एकदा खूप आतूर झालीय माहेरची वाट धरांयला, आणि पुन्हा एकदा माहेरपण जगायला.

एक घरटे यशश्री देशपांडे, ओरोलॅं डो, फ्लोरिडा एक घरटे, एकटे एकटे वाट पाहत थांबलेले पिल्ले येतील, क्षणभर विसावतील पं ख फु टताच, भुर्र उडू न जातील .. इथे कोणीच नसे कायमचा रहिवासी येणारा प्रत्येक जण, नेहमीच असणार प्रवासी चारा खाणार, पाणी पिणार पुढच्या वाटेला निघून जाणार... घरटे मात्र सगळ्यांना थारा देणार सर्वांची विचारपूस करणार सुख नाही, दःु ख नाही लोभ नाही, रागही नाही वाट मात्र बघत राहणार सगळ्यांची काळजी घेत राहणार उन्हातान्हात, पाऊस पाण्यात एक घरटे, एकटे एकटे वाट पाहत थांबलेले

असं हे “माहेर म्हणजे अगदी चिरस्मरणीय राहणारे सारे, त्या सुगंधीत आठवणींचे

©https://www.marathicultureandfestivals.com

शाबासकीची नशा आ

ज आमटी अगदी मस्त झाली आहे !...रोहन, आजचे तुझे चित्र अगदी सुं दर हं!..... ताई, आज तुझा काय आवाज लागला होता. मन अगदी प्रसन्न झालं बघ ! आज एक प्रदर्शन पाहीलं , काय सादरीकरण, मी तर त्या कलाकाराचं तोंड भरून कौतुक के लं ! आजोबा, आज तुम्ही माझ्या प्रोजक्ट े ला मदत के लीत, म्हणून मला पहीला नं बर मिळाला ! आजी, तुझ्यासारखी तूच गं माझी आजी, अरे यार, तूच माझा खरा मित्र, आज तू वेळेवर रक्तदान के लं नसतस, तर, माझा जीव वाचला नसता बघ.....!.पृथ्वीमोलाचे सुख अनुभव करून देणारी ही प्रसन्न वाक्ये ऐकताना, एक माणूस म्हणून जगल्याचे सार्थक होते असे वाटते. खूप छान ! शाब्बास! वह वा ! वाह उस्ताद वाह ! क्या बात है! एक नं बर! कडक ! कौतुकाची एक थाप, प्रेमाचा एक शब्द , के लेल्या कामाची पावती, कृ तज्ञतेचा एक कटाक्ष, त्या त्या व्यक्तीला राजपदी बसवितो आणि प्रेमाचा मुकूट बहाल करतो! प्रेम, माया, आपुलकी, माणुसकी, निस्वार्थ सेवा ह्या साऱ्या भावभावना माणसाला माणूस म्हणून जगात ठसा उमटू देतात. बाकी प्रपं च, त्यासाठी के लेली धडपड, व्यवहार हे सारे तर सगळे च करतात, त्यात विशेष किंवा कौतुकास्पद किंवा अभिमान बाळगण्याचे काही करणाच नाही. किडामुं गी सुद्धा आपला प्रपं च नीटनेटका करतात. आपला मुलगा ९६% गुण मिळवून पास झाला, आई-वडील म्हणून कौतुक करा, पण त्याचा अभिमान तुम्ही बाळगावा ? त्याचे यश, हे तुमच्या जीवनाचे सार्थक नाही. ते यश त्याच्याच पदरात टाका. मी मझ्या मुलांना योग्य शाखा निवडू दिल्या, योग्य जोडीदार निवडू दिले, योग्य मार्गदर्शने के ली, मुलांना आम्ही घडविले?... ते तर तुमचे कर्तव्य होते, ते तुम्ही पार पाडले इतके फार तर बरोबर आहे. आपली कर्तव्ये पार पाडता पाडता एक माणूस म्हणून तुम्ही काय के ले हे आपणा साऱ्यांनी बघितले पाहीजे. हे बीज प्रत्येक लहान मुलात बालवयात सं स्कार म्हणून पेरले गेलेच पाहीजे. आपापला पिडं ओळखून आपली कु वत, मर्यादा, आपले गुण, आवड इ. लक्षात घेऊन प्रत्येक जण सामाजिक ऋण म्हणून एक छोटा खारीचा वाटा तर नक्कीच उचलू शकतो. कोणी रुग्णालयात सेवा देऊ करेल, कोण वाचन सेवा देईल, कोण गायन सेवा देईल, कोण देणग्या जमवून देईल, कोण आपापल्या विभागासाठी काम करेल. कोणी आपल्या नोकरीच्या ठिकाणी सर्वसामान्य नागरिकांना मदतनीस म्हणून काम करू शके ल. मार्ग खरंच खूप आहेत, फक्त पाऊल पुढे टाकण्याची गरज आहे. असे के लेले निरपेक्ष “नेक” काम खूप खूप आत्मिक समाधान देऊन जाईल. एक माणूस म्हणून जगल्याची ती खुण असेल. स्वतःची आवड ओळखून ती वाढविण्यासाठी के लेले प्रयत्न सुद्धा खूप समाधान देतात. नोकरी व्यवसायाच्या चक्रात अडकू न कोणाचे गाणे शिकण्याचे राहून जाते, कोणाचे नृत्य पुढे नेण्याचे स्वप्न अपुरे राहते, कोणाची चित्रकला कोमेजनू जाते.....किती गोष्टी परत नव्याने सुरु करता येतात.

गौरी रास्ते, पुणे उतरलेच पाहीजे. का बरे ही आज-आत्ता-ताबडतोब सत्काराची माझी इच्छा, अपेक्षा आणि खात्री?....ह्या आणि अशा सामान्य क्षुल्लक फलधरणांसाठी मी जगते? मी कृ ती चांगली करणार, निरपेक्ष माणुसकीस धरून, मदत म्हणून मी कृ ती करणार....बास... त्या सुं दर कृ तीचे फलित काय याचा विचार मी नाही करत बसणार. दसु ऱ्याच्या शाबासकीची का मी का पाहू ? माझ्यासाठी अर्थात माझे आत्मिक समाधान महत्वाचे असले पाहीजे ; मला छान वाटले, माझे बक्षीस मला लाभले. ह्या शाबासकीची नशा भल्या भल्या माणसांना घेरून राहते. लहान मुलांपासून मोठ्या मोठ्या वयाच्या माणसांना ती कब्जात घेत.े अर्थात ही काही धोकादायक नशा नाही पण माणसामधील माणुसकीचा झरा ओसरण्यास ती जबाबदार ठरू शकते. मग प्रत्येकाने आपली स्तुती करावी, आपल्याकडे सर्वानी लक्ष द्यावे, आपल्याला मान द्यावा, असा स्वार्थ व्यक्तीमत्वाचा भाग होतो. मूळ उदेश बाजूला राहतो आणि एक कोषातला नवा माणूस जन्म घेतो. वारंवार स्वतःला मिळालेली सन्मानपत्रे दाखविणारा, स्वतःचे बक्षीस-समारंभाचे अल्बम बरोबर बाळगणारा, आधी स्वतःविषयी बोलणारा, एक नवाच माणूस समोर येतो. जग सतत शाबासकी देत नाही, आपण आपल्यासाठी हे सुं दर काम करतो , हे सामाजिक काम करणाऱ्या आणि नव्याने काही करू पाहणाऱ्या प्रत्येकाने जाणीवपूर्वक लक्षात ठे वले पाहीजे. जितके तुम्ही शिकलेले असाल, जितक्या उं चीवर काम करत असाल, तिथे तिथे हा धोका तुम्हाला खेचत खेचत रसातळाला नेऊ शकतो! जमिनीवर पाय, डोके उं च आभाळात , मन उत्तुंग आकाशात आणि स्वप्ने विशाल आकाश गं गेत अशी मन बुद्धी आणि शरीराची अवस्था करून, अपेक्षा विरहीत निरलस काम करून आपण सारे त्या दिव्य शक्तीची कणभर अनुभूती घेण्याचा प्रयत्न करू या का?

के लेल्या चांगल्या कामाला मग छोटी छोटी फळे धरू लागतात. ही वेळ आहे, त्या सद्गु णी रोपट्याची जोपासना करण्याची. रोपटे तर वाढवायचे पण इतरांना त्याचा उपद्रव होत नाही ना , ह्याची काळजी जरूर घ्यावी लागेल. आपले रोपटे आपल्याला आनं द आणि सोबत देण्यासाठी लावले आहे. जाणीवपूर्वक त्याचे सं गोपन करून त्याच्या निर्मितीमधील निखळ निर्मळ आनं द मी घेणार आहे, हा दृढ निश्चय प्रत्यकाने जरूर करावा. आपली आवड ही दसु ऱ्याला जाच तर होत नाही ना? नव्याने शिकलेली विद्या, दसु ऱ्यांच्या इच्छे विरुद्ध आपण त्यांना झेलावयास लावत तर नाही ना? ह्याचे भान तर जरूर बाळगले पाहीजे. नव्याची नवलाई आणि अप्रूप आपल्या इतके दसु ऱ्याला नसते हे आपण साऱ्यांनी जाणले पाहीजे. नाहीतर, आलेल्या माणसांना चित्रे दाखवून, गाण्यामागून गाणी ऐकवून, किंवा स्वतःच्या सामाजिक कार्याबद्दल फोटो, माहिती सांगून हैराण करून सोडणारे, भेटीला आलेल्या माणसांची जणू शिकार करणारे उत्साही नव-कार्यकर्ते आपण बनत नाही ना, ह्याचे भान बाळगू या! मी साऱ्या जगासाठी किती करते, कोणी आजारी पडले, की धावत धावत जाते, माझा वेळ पेट्रोल जाळत साऱ्या जगाला मदत करते, पण मी आजारी पडल्यावर, ह्यातील एकही जण मला भेटावयास आली नाही! मी आठ वेळा रक्तदान के ले, मला गरज लागली, तर रक्त विकत घेतले! मी काका म्हणून /मामा म्हणून ह्या ह्या मुलांच्या मागे उभा होतो, आमच्यासाठी हे कोणी नव्हते! मी माझ्या सर्व शेजाऱ्यांना कामवाल्या बायका पुरवते, माझ्या बायका आल्या नाहीत, तर ह्या साऱ्या माझ्याकडे पाठ फिरवतात ! ही सारी वाक्ये आपण सारे कित्येक वेळी सहजच बोलून रिकामे होते. खरे तर , अपेक्षांच्या ओझ्याने भारून जातो. मी काहीतरी प्रेरले आहे, ते ताबडतोब कृ तज्ञतेच्या शब्दात - कृ तीत

©https://www.marathicultureandfestivals.com

एका लेखकू ची दिवाळी फ

क्त दिवाळी अंकांसाठी लिहिणाऱ्या एका ‘लेखकू ’ची उपहासात्मक गोष्ट मे महिना उजाडला, हवा गरम व्हायला लागली, आणि एके दिवशी लेखकू ला जाग आली. तो सवयीप्रमाणं लगेच स्वयं पाकघरात गेला. “थांबा जरा. पोहे होतायत अजून. लगेच उठल्याउठल्या ‘खायला दे’ म्हणून घाई करू नका,” लेखकू पत्नी म्हणाली. पण लेखकू ला त्यावेळी पोह्यांची भूक नव्हती, हे त्याच्या अजाण आणि असाहित्यिक पत्नीला काय कळणार? त्यानं तडक जाऊन सासरेबवु ांनी मागच्या दिवाळीत भेट दिलेल्या फ्रीजला लावलेलं कॅ लेंडर उघडलं आणि गब्बरसिगं सारखा प्रश्न फे कला,” दिवाळी कधी आहे? कधी आहे दिवाळी?” लेखकू पत्नीनं या प्रश्नाकडं दर्लक्ष ु के लं आणि लिबं ू काढण्यासाठी फ्रीजचा दरवाजा उघडला. तो दरवाजा कॅ लेंडरमध्ये डोळे घुसवलेल्या लेखकू च्या डोक्यावर जाऊन आपटला, पण त्याच्या मेंदूला आलेल्या झिणझिण्या फक्त त्यामुळं नव्हत्या. नोव्हेंबरमध्ये दिवाळी, म्हणजे त्याच्याकडं दिवाळी अंकांसाठी लिहायला फक्त चारेक महिनेच होते! तो तसाच उलटपावली अभ्यासिके त गेला, टेबलखुर्चीशी बसला आणि त्यानं कोरे ताव समोर ओढू न लिहायला सुरुवात के ली. पुढचे कित्येक दिवस लेखकू नेमानं लिहीत सुटला होता. साहित्याच्या कु रणात त्याची प्रतिभा माजलेला वळू उधळावा तशी उधळली होती. त्या दिवसांत कु ठलाही साहित्यप्रकार लेखकू च्या लेखणीला वर्ज्य नव्हता. मग ती भले नियतीनं मांडलेला खेळ आणि त्याला मानवानं दिलेला प्रतिसाद यांचं मूलगामी परस्परद्वंद्व दाखवणारी नवकथा असो, भावनांचा अबोधगूढ आणि भावतरल आलेख चितारणारी कविता असो किंवा हलक्याफु लक्या शैलीत जीवनातील विसं गतीवर भेदक भाष्य करणारं ललित असो, लेखकू ची लेखणी हे सगळे गड लीलया सर करून येत होती. आयुष्यभर स्वत:च्या तालुक्याबाहेरही कधी पाऊल न टाकलेला लेखकू गूगल मॅ प्स आणि विकिपीडियाच्या मदतीनं आपल्या कथांसाठी नागालँ डपासून ग्रीनलँ डपर्यंतची पार्श्वभूमी हा हा म्हणता उभी करत होता. याशिवाय याच गूगल आणि विकिपीडियाचा आधार घेऊन, झालं च तर नेटफ्लिक्स आणि अमेझॉनवरच्या अनेक डॉक्युमेंटऱ्या बघून तो बरेच अभ्यासपर आणि विद्वत्ताप्रचुर लेखही पाडत होता. मग लेखाचा विषय ‘आदिमानवाच्या गुहते ील सौंदर्यस्थळांची नवआधुनिक चिकित्सा’ असो किंवा ‘व्हेनेझएु लामधील तेलांचे साठे : काल, आज आणि उद्या’, लेखकू न घाबरता बाह्या सरसावून लेख लिहायला बसत होता. त्यानं लिहिलेल्या विषयांची यादी आता ‘वाढता वाढता वाढे’ असं करत शून्यमं डळाला भेदू पहात होती. तो या लेखनयज्ञात गुंतल्यामुळं सध्या त्याच्या शय्यागृहातला ‘विषय’ शून्यावर आला होता, पण त्याचीही त्याला पर्वा नव्हती. अर्थात लेखकू ला हे माहित होतं की नुसतं लिहून काही होणार नाही, ते छापणारे आणि वाचणारे लोक हवेत. मग त्यानं त्यासाठीही कं बर कसली. सर्वप्रथम त्यानं फे सबुकवरची आपली ऍक्टिव्हिटी वाढवली. मराठी साहित्याची उन्नती करण्याच्या उदात्त इ. हेतनू ं सुरु करण्यात आलेले बरेच फे सबुक ग्रूप्स त्यानं धपाधप जॉईन के ले. त्यांतल्या लिहिणावाचणाऱ्या लोकांची पोस्ट्स वाचून, त्यांच्या फ्रे न्डलिस्टसमध्ये बुडी मारून त्यानं बरीच खुफिया तहकीकात के ली आणि अनेक लेखकांची, प्रकाशकांची नावं गोळा के ली. मग तो सटासट या सगळ्यांना फ्रे न्ड रिक्वेस्ट्स पाठवत सुटला. लवकरच त्याची फ्रे न्डलिस्ट त्याच्या मेहुणीनं सोडा घालून के लेला चिकनचा रस्सा खाऊन त्याचं पोट जसं फु गतं तशी फु गली. मग यातले कोण कु ठल्या कं पूत आहेत, कु णाची वट कु ठं जास्त आहे, कु णाला कु ठल्या प्रकारचं साहित्य आवडतं या सगळ्याचा त्यानं बारकाईनं अभ्यास के ला . या लोकांच्या प्रत्येक पोस्टवर, मग ते कितीही फालतू का असेना, त्यानं न चुकता कॉमेंट किंवा गेला बाजार ‘लाईक’ तरी ठोकायला सुरुवात के ली. ‘लाईक के बदले लाईक’ आणि ‘कॉमेंट के बदले कॉमेंट’ या न्यायानं हे लोक आपल्या पोस्ट्सनाही प्रतिसाद देतील असा लेखकू चा हिशेब होता. जसाजसा एके क लेख लिहून होईल तसातसा लेखकू तो सं पादकांना पाठवू लागला. सं पादकांनी तो स्वीकारला की खूष होऊ लागला, नाही स्वीकारला तरी धीर न सोडता दसु ऱ्या सं पादकांना पाठवू लागला. असं करता करता जेव्हा त्याला दिवाळीत आपलं कु ठं कुठं कायकाय छापून येणार आहे याचा अंदाज आला, तेव्हा त्यानं आपल्या सं प्रदायातल्या भेटतील त्या लोकांना “यावेळी तुमचे किती?’ असा प्रश्न विचारायला सुरुवात के ली. जर समोरच्याचा आकडा लेखकू पेक्षा कमी असेल तर लेखकू नसलेल्या मिशीला मनातल्या मनात पीळ भरू लागला. जर आकडा जास्त असेल तर ‘लेखनाचा दर्जा टिकवला पाहिजे, नुसता रतीब काय कामाचा?’ असं म्हणून स्वत:चं समाधान

डॉ. गौतम पं गू , न्यू जर्सी करू लागला. एका लेकुरवाळ्या गृहस्थांना चुकून लेखक समजून त्यानं ‘तुमचे किती?’ असा प्रश्न विचारल्यावर त्यांनी ‘आमचे चार, आणि पाचवं या दिवाळीत येऊ घातलं य’ असं त्यांच्या बायकोच्या गरगरीत पोटाकडं हात दाखवत उत्तर दिलं , आणि वर त्यालाच उलट ‘ तुमचा पहिल्याचा कधी विचार? फार उशीर करू नका, आता काही तरुण नाही राहिला तुम्ही!” असा प्रश्न-कम-सल्ला दिला. त्यांनी साहित्यनिर्मिती आणि मानवनिर्मितीची अशी गल्लत के लेली बघून लेखकू उखडला. घरी जाऊन त्यानं ‘साहित्यसर्जनातल्या प्रसववेदना’ यावर विचारपरिप्लुत का काय म्हणतात तसा एक लेख खरडला आणि एका ऑनलाईन दिवाळी अंकाच्या उशिरा जाग्या झालेल्या सं पादकाला पाठवला, तेव्हा कु ठं त्याचा आत्मा शांत झाला. आणि म्हणता म्हणता दिवाळी काही दिवसांवर आली. लेखकू चे लेख, कथा, कविता वगैरे असलेले दिवाळी अंक बाजारात येऊ लागले. त्या काही दिवसांत तर लेखकू चा उत्साह अगदी शिगेला पोचला होता. आपल्या प्रत्येक प्रसिद्धीची माहिती त्यानं त्वरेनं फे सबुकवर पोस्ट के ली. ती करताना सं पादकापासून ते त्या अंकाची छपाई ज्या प्रेसमध्ये झाली त्याच्या मालकापर्यंत सगळ्यांना त्यानं टॅ ग के लं . आलेल्या प्रत्येक कॉमेंटला त्वरित उत्तर दिलं . प्रत्येक पोस्ट लोकांच्या फीडमध्ये दिसत राहावी म्हणून दोनतीन दिवस थांबनू त्यावर पुन्हा नव्याने कॉमेंटस् टाकल्या. अशा प्रकारे त्यानं स्वत:वर भरपूर कॉमेंटस् आणि लाईक्सचा पाऊस पाडू न घेतला. आता या दिवाळीत साहित्यनगरीमध्ये आपण चैतन्याचे पलिते पेटवणार आहोत याची खात्री पटल्यावरच त्यानं चकलीचा पहिला तुकडा मोडला. दिवाळी पार पडली पण लेखकू ला त्याचं लेखन वाचलेल्या लोकांचे फारसे सं देश वगैरे आले नाहीत. लोक दिवाळी साजरी करण्यात मग्न असतील अशी त्यानं स्वतःची समजूत घालून घेतली. दिवाळीनं तरच्या दसु ऱ्या दिवशी लेखकू कामावर जायला बाहेर पडला (होय, त्याला अजूनही दोन वेळच्या जेवणाची सोय करण्यासाठी कु ठं तरी खर्डेघाशी करावी लागायची - हाय ये जालीम दनि ु या!). वाटेत कु णीतरी भेटेल, अभिनं दन करेल, कु णी सांगावं कदाचित स्वाक्षरी मागेल, अशी त्याची सुप्त अपेक्षा होती. पण बाहेरचं जग आपल्याच नादात होतं . साक्षात एक शब्दप्रभू रस्त्यातनू चाललाय याची कु णी साधी नोंदही घेतली नाही. नाही म्हणायला लेखकू चा एक खूप जुना मित्र त्याला बघताच उत्साहानं हात हलवत रस्ता ओलांडून त्याच्याकडं आला. लेखकू ही क्षणभर खूष झाला, पण त्या मित्रानं काही त्याचं लेखनबिखन वाचलं नव्हतं , त्याला फक्त सिगारेटचं पाकीट घ्यायला उसने पैसे हवे होते. लेखकू चरफडला. पण धीर न सोडता तो कामावर गेला. ऑफिसमधल्या कॉमन रूममध्ये त्यानं काही दिवाळी अंकांच्या प्रती ठे वल्या. आणि थोड्या वेळानं बघतो तर कायचक्क ह्युमन रिसोर्समधली नयना तिथं उभी राहून एक प्रत चाळत होती. ऑफिसमधल्या अनेकांसारखीच त्यालाही नयना आवडायची- दिसायला सुं दर, स्टायलिश, त्याच्यासाठी ‘आऊट ऑफ लीग’ असलेली. यापूर्वी एकदोनदा त्यानं तिच्याशी बोलायचा प्रयत्न के ला होता, पण ती समोर आली की त्याच्या तोंडून फक्त त्याच्याच एका कवितेसारखी दर्बो ु ध आणि अनाकलनीय घरघर बाहेर यायची. पण ‘आजची सं धी दवडायची नाही’ असं त्यानं ठरवलं आणि तो तिच्यापाशी गेला. “मीच इथं ही कॉपी ठे वली होती. या अंकात माझा एक लेख आला आहे,” तो म्हणाला. तिनं मान उचलून त्याच्याकडं पाहिलं . तिच्या नावाला साजेलशा त्या टपोऱ्या डोळ्यांत बघताना लेखकू स्वतःला विसरून गेला. आपल्या हृदयाला गुदगुल्या होतायत असं त्याला वाटलं (नं तर त्याला लक्षात आलं की शर्टाच्या खिशात व्हायब्रेट मोड वर असलेला त्याचा फोन तेव्हा वाजत होता, पण ते जाऊ दे!). “मी ही कॉपी एक मिनिट घेऊन जाऊ? लगेच परत आणून ठे वते,” पैंजणांसारख्या मधुर आवाजात ती म्हणाली. लेखकू ला स्वर्ग ठें गणा झाला, “ म्हणजे काय? नक्कीच! माझा लेख पान नं बर ८७ वर आहे…” “नाही, मला लेख वगैरे बोर होतात. या अंकात ना, एका ज्वेलरी स्टोअरमधल्या

©https://www.marathicultureandfestivals.com

नवीन कलेक्शनची जाहिरात आली आहे, त्या स्टोअरचं नाव आणि नं बर मला लिहून घ्यायचे होते,” असं म्हणून नयना अंक घेऊन तिच्या डेस्ककडं निघून गेली. लेखकू स्वर्गातून धाडकन जमिनीवर आदळला. ऑफिसमधून घरी जाताना लेखकू ला त्याच्या एका मित्राचा कॉल आला. “अरे, तुझी गोष्ट वाचली दिवाळी अंकात आज! हसून हसून पडलो लेका!” लेखकू खूष झाला. “थँ क्यू , थँ क्यू! नक्की कु ठली गोष्ट वाचलीस?” “अरे ती ‘नारंगी पारंबी’ च्या दिवाळी अंकातली रे! कसलं विनोदी लिहिलं यस तू!” नारंगी पारंबी? त्यात तर त्यानं ‘निओ- नुवार’ शैलीतली ‘रात्रीतली शीळ’ नावाची डार्क रहस्यकथा लिहिली होती. ती याला विनोदी वाटली? तो मित्र बोलतच होता,” कथेवरचा फोटो पाहिला, किती सुटलायस लेका! काय खातोस तरी काय?”पुढचं बोलणं लेखकू नं ऐकलं नाही. तो खिन्न मन:स्थितीत घरी आला, आणि त्याला एकदम आठवलं . एका सं पादकानं उदार होऊन त्याला अंकाच्या दोन प्रती पाठवायचं कबूल के लं होतं , त्यातली एक प्रत त्यानं त्याच्या आईबाबांच्या पत्त्यावर पाठवायला सांगितलं होतं . बाकी कु णाला नाही, तर जन्मदात्यांना तरी आपलं कौतुक नक्कीच असेल या खात्रीनं त्यानं आईला फोन लावला. “आई, अंक मिळाला का? त्यातली माझी कथा वाचली का? अगं तुला नक्की आवडेल. त्यात आपल्या गावच्या नारळीपोफळी, सागरतीर वगैरे सगळं …” ‘घुसडलं य’ म्हणता म्हणता लेखकू थांबला आणि म्हणाला,” घातलं य. शिवाय त्यातल्या खाष्ट सासूचं पात्र जगताप काकूं वर बेतलं य,” गावातल्या जगताप काकू आणि त्याची आई यांचा छत्तीसचा आकडा होता. त्यामुळं हे कळल्यावर आई गोष्ट नक्कीच वाचेल याची त्याला खात्री होती.

“काय म्हणालास? हो, अंक आजच मिळाला!,” आई काहीतरी काम करता करता म्हणाली, “ आणि काय रे? तुझ्या त्या मेल्या सं पादकाला कागद जरा जाड वापरायला सांग की रे! किती पैसे वाचवशील म्हणावं !” “म्हणजे तू अंक उघडू न बघितलाससुद्धा? माझी कथा वाचलीस?” लेखकू च्या डोळ्यांत आनं दाश्रू तरळले. “नाही रे. वाचायला वेळ कु णाला आहे इथं ? दपु ारी तुझी मुं बईची आत्या घरी आली होती. तिला फराळ बांधनू द्यायचा होता. चकल्यांचं तेल पिशवीला लागू नये म्हणून थोडे कागद हवे होते आणि दसु रं काही हाताशी नव्हतं . समोर तुझा अंक पडला होता म्हणून त्याचेच कागद वापरावे म्हणलं , तर ते किती पातळ! निम्मा अंक त्यातच खर्ची पडला!” लेखकू माता अगदी आरामात हे सगळं सांगत होती. आपली कथा असलेल्या दिवाळी अंकाचे कागद आईनं चकल्या बांधायला वापरले? लेखकू च्या दिवाळीतील साहित्यसेवेच्या शवपेटिके तला हा शेवटचा खिळा होता. तो तसाच खिन्नपणे खुर्चीत बसून राहिला. पत्नीनं समोर आणून ठे वलेल्या चहाच्या कपाला त्यानं तोंडही लावलं नाही. अचानक त्याला खूप हुडहुडी भरून आली. तो काकडतच पत्नीला म्हणाला,” थं डी वाजतेय गं ! पत्नी म्हणाली,” मग आत जाऊन झोपा. बरं वाटल्यावर उठा.” तिची आज्ञा प्रमाण मानून तो बेडरूममध्ये गेला आणि चादर पांघरून गुडूप झोपून गेला. हिवाळ्यात बेडूक घेतात तशी लेखकू सुद्धा आता शीतकालसमाधी घेणार होता. आणि उठणार होता एकदम पुढच्या वर्षीच्या मे मध्ये, पुन्हा एकदा दिवाळीची बेगमी करण्यासाठी!

Sunil Kale , Mumbai

©https://www.marathicultureandfestivals.com

Overpowering Asthma with Yoga A

sthma is a common and distressing condition which is characterized by recurrent attacks of spasm of the tubes of lungs, resulting in wheezing, coughing and a sense of suffocation. Attacks of asthma may last for only a few minutes, or may continue for hours or even days, leaving the sufferer in a stage of physical, mental & emotional exhaustion. There could be an acute attack or chronic one. The people suffering from asthma can be of any age, children to old age ones. All over the world there is an increase in the incidences of asthma. The cause of asthma symptoms is best treated by a medical practitioner. Though complete cure or drug free recovery is difficult to be achieved, however, from the YOGA perspective, the restoration of depleted or blocked channels can be achieved by combined influence of Yogasana, pranayama / meditation.

The Prana (the life energy that gives life to each and every cell of the body) doesn’t flow, and there are blockages in our Nadis (energy channels) and that is causing the disease in the body. The cause of the disturbed flow of energy is believed to be excessive speed. By practicing Yoga we can control the Prana and the mind, and let the Prana flow in all the blocked channels. Correcting the disturbances at the emotional, physical and vital energy levels brings about the correction of the bodily disturbances by following YOGIC practices. 1. Asanas: At the physical level, yoga Asanas give us local relaxation and improves tolerance. Following are the recommended asanas. •

Backward bending asanas like-

Bhujangasana, Dhanurasana, Matsyasana, Gomukhasana, Ustrasana. These Asanas allow the lungs to expand and help to improve breathing capacity means inhalation. • Twisting Asanas like Ardhamatsyendrasana helps the chest opening in one side, help the movement of the diaphragm, increase the respiration and help to take out the mucus.

Prasanna Lapalikar, Mumbai position), are recommended and found to be beneficial. • Surya Namsakar performed slowly and with breath awareness, practiced 5-7 rounds each morning at sunrise. 2. Pranayama At the vital energy level, Pranayama gives us a way to control Prana, the expansion of Prana and lungs, and relaxation of the airways and body muscles, and off course relaxation of the mind. • Deep breathing (deep inspiration and deep expiration): subjects sit in padmasana, sukhasana and perform deep inspiration and expiration through both nostrils. • Anuloma viloma: common breathing practice, in which subjects breathe through alternate nostrils while sitting in sukhasana. • Bhramari chanting: sitting in sukhasana subjects inhale through both nostrils and while exhaling (Rechak) produce the sound of humming bees. 3. Chanting Om Commonly used for meditation, but not included in regular breathing exercises, is an important exhalation exercise. Changes to this exercise, keeping in mind the asthmatic expiratory difficulty with air trapping, were made so as to strengthen expiration. The sadhak has to sit in sukhasana and to inhale deeply and then while exhaling produce Omkara with maximum force and to continue until further exhalation is not possible. During conventional Omkara, Om is pronounced as ooooo…mmm, but patients were advised to practice OOOOOOOOO…MMM (high pitch/ forceful) with prolonged exhalation. First three breathing practices were to normalize the breathing, while Bhramari and Omkara are expiratory exercises.

• Inverted Asanas like Sarvangasana, Vipareet Karni and forward bends make the abdominal contents on the diaphragm and compresses the chest.

4. YOGA NIDRA a form of Relaxation exercise provides an effective means for defusing an acute attack of asthma, it induces the state of mental relaxation.

• Makarasana (lying on stomach or the prone

5. Shatakarma/Shuddhikriyas- In addition to asana

©https://www.marathicultureandfestivals.com

wrong practice. It is wise and necessary to consult a doctor before beginning any type of YOGA practice. Hope this article influences the sufferers to develop faith in managing chronic diseases like asthma.

परोपकारी तळे ज्योती कु लकर्णी, मुं बई

and pranayama, Kunjal kriya, Neti Kriya, Laghu Shankhaprakshalana can be practiced.

At the emotional level by controlling our mind through meditation, pranayama and Asana we can control our emotions and reduce the stress and calm our airways muscles. Relaxation that a person can get from practicing yoga can reduce the panic during an attack, and then we can control the mind and relax the bronchus. Yoga can decrease the activities of the nervous system, it has a big effect on the immune system, and it is increasing the resistance to infection in respiratory passage, and practice of yoga makes a person calm and the anger or anxiety that was there before practice is reduced and can disappear. When this happens and the body becomes calm, the body returns to normal function. When we practice Asanas and Pranayama we go deep inside and we become aware of what is happening inside our body. With time and practice of yoga, asthma attacks and allergies will become less frequent and become easier to overcome. Different institutes have conducted research to evaluate the benefits of Yogic exercises in Asthma. One can find it in reputed texts like ‘International Journal of YOGA’. Dr Swami Karmananda, MBBS, in his book-’ Yogic Management of Common Diseases has talked about the outcomes of Yoga in managing chronic diseases like asthma, bronchitis and many others. Important to note is, if one is not a regular yoga practitioner it can be difficult to overcome an asthma attack or allergy with practice of yoga. Hence it should be performed under guidance of a YOGA expert so that there should not be any adverse condition developing out of

दू र डोंगराच्या पलीकडे होते एक सुं दर तळे दाट वृक्षांच्या छायेमध्ये शांत विसावलेले तळे ... रवी किरणांची तिरीप येता मोत्यासम भासे तळे पक्षांच्या किलबिलाटाने जागे होतसे तळे ... तप्त उन्हांत माध्यान्ही चमचम करी तळे झाडांच्या कु शी मध्ये पलभर विसावी तळे ... वाटसरूं च्या तृष्णेस तृप्तता देत असे तळे घनदाट वनी सा-यांना आधार वाटतसे तळे ... सांजवेळी तरूलतांत हरवुन जातसे तळे वा-याच्या मं द झळ ु ूकेने शहारू लागे मग तळे ... चं द्राच्या धुंद प्रकाशात हसायला लागे तळे चांदण्यांना आरसा देत खुलवत जाई तळे दिवसरात्र क्षणोंक्षण सज्जच असे तळे निरपेक्ष परोपकाराचे ईश्र्वरी प्रतिक ते तळे ...

©https://www.marathicultureandfestivals.com

भा

भारतीय भरतकाम

रतीय सं स्कृ तीत भरतकामाला खूप महत्व आहे. पुराणामध्ये ६४ कलांमध्ये त्याचा उल्लेख आढळतो. प्राचीन काळातील शिल्पांमध्ये स्त्रियांच्या कपड्यांवरील के लेल्या कोरीवकामात भरतकाम के लेले आढळते. म्हणजे पुरातन काळापासून भरतकामाची कला अवगत होती. ह्या कलेचा वारसा एका पिढीकडू न दसु ऱ्या पिढीकडे जात असे. स्त्रियांना त्यांचा कामातून जेव्हा मोकळा वेळ मिळत असे तेव्हा त्या भरतकाम करत असत. थकल्या-भागल्या जीवाला त्यातून मानसिक समाधान मिळत असे. निर्मितीचा आनं द हा काही वेगळे च समाधान व सुख देऊन जातो. कलाही निर्माण करणाऱ्याला व त्याच्या उपभोग घेण्याऱ्याला दोघांनाही आनं द देत.े भारतातील वेगवेगळ्या प्रांतांची स्वतःची एक भरतकामाची स्वतं त्र शैली आहे. ह्या लेखात त्याची ओळख करून देण्याचा एक प्रयत्न करत आहे.

साधना गुप्ते, मुं बई

कांथा भरतकाम बं गाल प्रांतातील कांथा हे भरतकाम जगात खूप प्रसिद्ध आहे. हे भरतकाम वेगवेगळ्या गोष्टींवर के ले जाते. कांथा भरतकाम म्हणजे बं गाल मधील quilts. ते अनेक गोष्टींची निशाणी असते. प्रथम हे भरतकाम जुन्या कपड्यांचे तुकडे (साडया व धोतर) रचून, ते जोडू न धावदोऱ्याने के ले जात असे. बं गालमधील अनेक थरांतील बायका हे भरतकाम करत. नातलग, मैत्रिणी ह्यांना वेगवेगळ्या कारणासाठी भेट म्हणून देत असत. त्यासाठी काळा, तांबडा, गडद निळा ह्या रंगात भरतकाम के ले जात असे. एक कांथा दसु ऱ्या कांथासारखा नसायचा. आता ते शाली, बेडकव्हर, साडया, वॉलेट, पुस्तकाचे कव्हर ह्यावर के ले जाते. त्याची डिझाईन सुद्धा वेलबुट्या, पक्षी, प्राणी, मासे, फळे , फु ले तसेच चौकोन आणि आयताकृ ती ह्यामध्ये के लेले दिसते. ह्या भरतकामाचे अनेक प्रकार आहेत: 1.

सृजनी कांथा - विशिष्ठ कारणासाठी विशिष्ठ डिझाईन

लेप कांथा - थं डीसाठी (रजाई, दल ु ई)

बायटीन कांथा - पुस्तके , मौल्यवान वस्तूंच्या कव्हर साठी

ओअर कांथा – उशीचे अभ्रे

भरतकाम

5. दू रफानी कांथा - कमरेला लावण्यासाठी पाकिटासारख्या आकारावर भरतकाम करणे (पूर्वीची चं ची) 6.

अरशिलता कांथा - सौंदर्य प्रसाधनांच्या गोष्टीच्या कव्हरावर लावायलचे

रुमाल कांथा - कपड्याच्या बॉर्डरवर के लेले भरतकाम

फु लकारी भरतकाम फु लकारी भरतकाम पं जाब प्रांतातील उच्च दर्जाचे पुरातन भरतकाम म्हटले जाते. ह्या फु लकारी च्या उत्पत्ती बद्दल अनेक कथा आहेत. काहींच्या मते हर्षवर्धन राजाच्या काळात (५९०-६४७ AD) काही लोक हे भरतकाम करत होते असा उल्लेख हरिचरित्रात आढळतो. काहींच्या मते मध्य आशियातून आलेल्या जाट लोकांनी ही कला भारतात आणली. पुढे ते पं जाबात स्थिर झाले. फु लकारी म्हणजे फु लाचे भरतकाम, सर्व कापड फु लांचे भरतकाम करून भरले जाते. फु लकारीसाठी खादीचे कापड वापरले जाते कारण त्याचा धागा सैल असतो. दसु रे हालवान हे हलक्या वजनाचे कापड असते. भरतकामासाठी सिल्क, कॉटन, लोकरीचा धागा वापरला जातो. त्याचा रंग मुख्य करून लाल, निळा व त्यासारख्या रंगात असतो. आता गोल्डन येल्लो, क्रिम्सन, नारंगी, जांभळा, हिरवा, गर्द निळा व पांढरा रंग वापरला जातो. ह्याचे टाके मुख्यकरून चेन स्टिच, ब्लॅं के ट स्टिच, रनिगं स्टिच, हेरिंगबोन स्टिच, बटणहोल स्टिच असतात. ह्याची डिझाईन फु ले, पाने, सूर्यफू ल, पक्षी, पोपट, मोर, हत्ती, गाय, बकरी तसेच दागिन्यांची डिझाईन असतात. फु लकारी भरतकामाचे प्रकार त्याच्या प्रसं गा नुसार वापरले जातात.

चोप फु लकारी - मुलीला लग्नात आजीकडू न मिळते

सुबर फु लकारी - लग्नांत सप्तपदी च्या वेळी वापरतात

©https://www.marathicultureandfestivals.com

चम्बा रुमाल भरतकाम हिमाचल प्रदेशात चम्बा ही अशी जागा आहे की जिथे देवाने नैसर्गिक सुं दरता वरदहस्ताने दिली आहे. तेथे अनेक प्राचीन मं दिरे ही आहेत. ह्या चम्बातील के लेले भरतकाम म्हणजेच कशिदाकारी अतिशय प्रसिद्ध आहे. हे अतिशय सुं दर भरतकाम के लेले प्राचीन रुमाल अमेरिका व युरोप मधील प्रसिद्ध सं ग्रहालयात ठे वलेले आहेत. जगात ह्या रुमालाची आपली ही अशी एक खास ओळख आहे. ह्या भरतकामाची खासियत म्हणजे हे भरतकाम दोन्ही बाजूस सारखेच दिसते. टाके इतके जवळ जवळ असतात की एखादे चित्रच रेखाटले आहे असे दिसते. ह्या रुमालावर महाभारत, राशिमं डळ, समुद्रमं थन, शिकार, देवीरूप, दश-महाविद्या, अष्टनायिका, चौपाड शतरंज खेळणारे राजाराणी ह्या विषयांचे भरतकाम के ले जाते. सुती किंवा रेशमी कापडावर योग्य रंगाचे धागे वापरून भरतकाम के ले जाते. त्याला खूप मेहनत व वेळ लागतो. राशिमं डळ पूर्ण करायला दोन-तीन महिने लागत. भरतकामाचे डिझाईन काढताना सांस्कृतिक व भौगोलिक इतिहास लक्षात घेतला जातो. व्यक्तींचे पोशाख व दागिने ह्याचा विचार करून रंग वापरतात.

3. सिधं ी भरतकाम - जियोमेट्रिकल (भूमिती) प्रमाणे डिझाईन वापरून त्यातील त्रिकोण सॅ टिन स्टिच ने भरतात

आता ही कला नष्ट होईल की काय ह्याची भीती निर्माण झाली आहे. 4.

अहिर भरतकाम - चौकोन, आयताकृ ती काढू न त्यात आरसे लावतात

5. खरेक भरतकाम - भरपूर प्रमाणात आरसे लावून डिझाईन लाईन काळ्या रंगाने सॅ टिन स्टिच व क्रॉस स्टिच ने भरतात ह्या कच्छी भरतकामाला भारतात व भारताबाहेर खूप मागणी असते. काश्मिरी कशिदा भरतकाम जम्मू व काश्मीर मधील भरतकामाला काश्मिरी कशिदाकाम म्हणतात. त्याच्या उत्पत्तीबद्दल फारशी माहिती नसली तरी मुघल काळापासून ह्या भरतकामाची सुरुवात झाली असे म्हणले जाते. त्या कलाकारांना राजघराण्याचा व राजाश्रय व प्रोत्साहन मिळत असे. काहींच्या मते पर्शियातून आलेल्या सुफी सं तांनी ही कला भारतात आणली. जगभर आता काश्मिरी कशिदा भरतकाम प्रसिद्ध आहे. ह्या भरतकामासाठी सिल्क, कॉटन आणि लोकरीचे कापड वापरले जाते. त्यावर सिल्क, कॉटन व लोकरीचे धागे वापरले जातात. त्यासाठी वेगवेगळे टाके वापरले जातात. चेन स्टिच ने सर्व डिझाईन भरले जाते तर कधी सॅ टिन स्टिच वापरून फु ले, पाने भरली जातात. डिझाईन ची आउटलाइन स्टेम स्टिचने भरतात तर कधी हेरिंगबोन स्टिच ही वापरतात.

कच्छी भरतकाम पाचव्या शतकापूर्वी बलुचिस्थान, सिधं , अफगाणिस्थानातून अनेक लोक आपली कला व त्याचे सामान घेऊन आले. हे लोक आदिवासी होते. त्यांचा हा भरतकामाचा प्रकार मानला जातो. हे भरतकाम वेगवेगळ्या भागात वेगवेगळ्या स्वरूपात, रंगात, डिझाईन मध्ये बघायला मिळते. एका पिढीकडू न दसु ऱ्या पिढीकडे ही कला जात असल्याची दिसते.

काश्मिरी कशिदाची रंगसं गती खूप छान असते. ते किरमिझी, निळा, हिरवा, काळा, क्रिम्सन, पांढरा व जांभळा रंग वापरतात. बहुतेक गडद रंग वापरतात. डिझाईन मध्ये पक्षी, फु ले, फळे प्रकार जास्त दिसतात.

हे भरतकाम कॉटन किंवा सिल्क कापडावर करतात. त्यासाठी सिल्क, लोकरीचा उपयोग करतात. पाने, फु ले, हत्ती, मोर, पोपट व भूमिती हे विषय असतात. त्यासाठी हिरवा, गर्द लाल व काळा-पिवळा, क्रीमकलर व इं डिगो रंग वापरतात. चेन स्टिच, हेरिंगबोन स्टिच, सॅ टिन स्टिच हे टाके वापरतात. काही भरतकामात आरसे लावतात. वेगवेगळ्या लोकांची म्हणजे रबारी, अहिर, सोडा राजपूत, मोची, मुटवा ह्यांची वेगवेगळी भरतकामाची पद्धत आहे. त्याप्रमाणे त्यांना नावे आहेत. 1. बाणी भरतकाम - डार्क रंगात आरसे, मणी लावून बटण होल व चेन स्टिच च्या टाक्याने भरतात 2.

रबारी भरतकाम - आरश्या भोवती चेन स्टिच ने भरतात

©https://www.marathicultureandfestivals.com

हे भरतकाम आपल्याला शाली, स्कार्फ , मफलर, कोट, साड्या, कु र्ता ह्यावर दिसते. आता आपल्याला ते कु शनकव्हर, बेडकव्हर, टिकोझी, टेबल रनर, वॉल हँ गिगं , पडदे , चादरी ह्यावरही दिसते. जगभर प्रसिद्ध असलेले अतिशय सुं दर दिसणारे हे भरतकाम आहे. कसुती भरतकाम कर्नाटक प्रांतातील ह्या भरतकामाला कर्नाटकी कशिदा असे म्हणतात. कन्नड भाषेत कसुती नावाने हे प्रसिद्ध आहे. कसुती म्हणजे दोन सुत आडवी व दोन सुत उभी ह्यातून होणारे भरतकाम. कृ ष्णदेवराय च्या साम्राज्यात कोरल्या गेलेल्या हंपी येथील शिल्पामध्ये स्त्रियांच्या कपड्यांवर कशिदा काम के लेले दिसते. म्हणजेच त्यावेळेला हे कशिदा काम करण्याची कला अवगत होती. कसुती भरतकाम करताना कपड्याचा दोन्ही बाजूला सारखे दिसते. ह्या भरतकामाची सुरुवात कु ठली व शेवट कु ठला हे समजत नाही. रेशमाची गाठ ही डोळ्याला दिसत नाही इतकी सुबकता त्यात असते.

एप्लीक भरतकाम भारतातील ओरिसा प्रांतातील प्रसिद्ध भरतकला आहे. १२ व्या शतकापासून ही भरतकला दिसून येत.े १७ व १८ व्या शतकापासून पुरीच्या जगन्नाथाच्या रथ यात्रेतील कृ ष्ण, बलराम, सुभद्राच्या रथाला घातलेल्या कव्हरवर एप्लीक वर्क के लेले दिसून येत.े ह्या एप्लीक कामासाठी ओरिसाच्या भुवनेश्वर पासून वीस किलोमीटरवर पिपली हे गाव एप्लीक कामासाठी प्रसिद्ध आहे. गावात घराघरात हे काम के ले जाते. ह्या गावातील लोकांनी ५४ मीटरच्या कापडावर स्वातं त्र्य चळवळीचे एप्लीक काम के ले आहे. त्याचे लिम्का बुक ऑफ रेकॉर्डस् मध्ये नोंद के ली गेली आहे. ह्या एप्लीक कामाला चांदवु ाकाम ही म्हणतात. एप्लीक भरतकामाच्या दोन पद्धती आहेत:

ह्या कशिदा कामाच्या चार पद्धती आहेत: 1.

मेंथी - क्रॉस स्टिच च्या टाक्यासारखा प्रकार असतो

2. नेगी - सॅ टिन स्टिच सारखे समांतर रेघांमधून हे भरतकाम के ले जाते. आता हा प्रकार दर्ु मिळ होत आहे. हे भरतकाम हातमागावर के ल्यासारखे दिसते इतकी सफाई व निपुणता असते 3.

गावं ती - टप्याटप्याने धावदोरा घालत हे भरतकाम के ले जाते

1. वेगवेगळ्या कापडांचे तुकडे डिझाईन प्रमाणे कापून त्यावर भरतकाम करून ते तुकडे दसु ऱ्या मुख्य कापडावर शिवले जातात त्याला पॅ चवर्क ही म्हणतात 2. मूळ कापडावर डिझाईन छापलेले कापड ठे ऊन त्यावर डिझाईन च्या कडा (त्या जास्त मार्जिन ठे वलेल्या असतात) त्या दमु डू न मूळ कापडाला टाक्यांनी जोडल्या जातात ह्या भरतकामासाठी पुराणातील कथेतील चित्रे, प्राणी, पक्षी, वेल, पाने, फु ले तसेच चं द्र सूर्य हे विषय दिसतात. ह्यासाठी सॅ टिन स्टिच, बटनहोल त्याचे प्रकार, कोचिगं स्टिच, मशीन स्टिच, स्लिप स्टिच, आऊटलाईन स्टिच ह्या टाक्यांनी सुशोभित के ले जाते. काही वेळा आरसेही लावतात.

4. मुर्गी - धावदोरा घालत हे भरतकाम करतात. ह्यात मोर, हत्ती, पोपट, हरीण, फु ले, पाने, पक्षी, तुळशी वृंदावन ही डिझाईन असतात

एप्लीक भरतकाम छत्र्या, कॅ नोपी, पर्सेस, बॅ ग, हॅ न्ड बॅ ग, ब्लाऊज, फ्रॉक, वॉल हँ गिगं ह्यावर के ले जाते.

हे कशिदाकाम स्त्रियांच्या साड्या, ब्लाउज, लहान मुलांची झबली, टोपरी, कुं ची, परकर, पोलके शिवाय कु शन कव्हर, पडदे , हातरुमाल ह्यावरही के ले जाते

चिकनकारी भरतकाम

©https://www.marathicultureandfestivals.com

दसु ऱ्या पिढी कडे ही कला जायला हवी. ह्या दिवाळी पासून एक छं द म्हणून ह्या भरतकलेची सुरुवात करायचा विचार एखाद्याच्या मनात आला तर उत्तमच आहे.

“ती” हि एक दिवाळी होती विवेक साळुंके, पुणे

चिकनकारी ही लखनौची खास भरतकला आहे. पर्शियातून आलेल्या लोकांनी ही कला भारतात आणली. मुगल भारतात आले, त्यांनी ही कला भारतात आणली असेही म्हटले जाते. जहांगीर राजाची बायको नूरजहाँ हिने चिकनकारी भरतकाम भारतात आणली असा ही उल्लेख आढळतो. तिसऱ्या शतकापासून भारतात चिकनकारीचे काम के ले जाते. पर्शियन शब्दावरून चिकनकारी हा शब्द घेतला आहे. चिकनकारी म्हणजे नाजुककाम. रॉयल अल्बर्ट म्युझियम मध्ये चिकनकारीचा नमुना पाहावयास मिळतो. चिकनकारी आपल्या खास वैशिष्ठ्याने शेकडो वर्ष भारतात लोकप्रिय आहे. चिकनकारी कामासाठी सिल्क, शिफॉन, कॉटन, जॉर्जेट, ऑर्गनझा कपडा वापरतात. कपड्यावरून कु ठले टाके व धागे वापरायचे हे ठरवतात. चिकनकारीसाठी जवळजवळ ३६ प्रकारचे टाके वापरतात. जास्तकरून बॅ क स्टिच, चेन स्टिच, बटनहोल, हेरिंगबोन स्टिच, सॅ टिन स्टिच, फ्रें च नॉट, रनिगं स्टिच हे टाके असतात. दोन प्रकारे चिकनकारी के ली जाते: 1.

सुलट बाजूवर

उलट्या बाजूवर (शॅ डो वर्क )

त्या डिझाईन साठी जे टाके वापरतात त्यावरून त्या कामाला नावे आहेत जसे - बखिया खटवा, मुरी, फं डा, तयपाची, जाळी व जं जिरा. चिकनकारीसाठी वेलबुट्टी, फु ले, फांद्या, पाने, अशी डिझाईन असतात. साड्या, सलवार कु र्ता, शाली, पुरुषांचे झब्बे ह्यावर चिकनकारी प्रसिद्ध आहे.

गार गुलाबी थं डीची पहाटेच्या अभ्यंग स्नानाची आणि पोह्याच्या गोडीची “ती” हि एक दिवाळी होती आईच्या औक्षणाची आणि दू र कु ठे तरी ऐकू येणाऱ्या गौळणीची “ती” हि एक दिवाळी होती सजलेल्या कं दिलांची अन बली देवा समोरच्या कारीटाच्या पणत्यांची “ती” हि एक दिवाळी होती उत्साहाला नव्हती कमी भेटायला यायचे आत्या, मावशी काका, काकी अन मामा, मामी “ती” हि एक दिवाळी होती नभात लुकलुकणारी नक्षत्रमाला अन देवी भोवती फिरत होती दिवजांची जणू दीपमाळा “ती” हि एक दिवाळी होती होता प्रेमाचा सोहळा होत्या गरजा मर्यादित परी आनं द वाहे खळखळा

आता परदेशातही चिकनकारीला खूप मागणी आहे. सारांश आत्तापर्यंत ज्या भरतकला आपण पाहिल्या त्या बऱ्याच लोकांना माहीत असतील. ह्या शिवाय तामिळनाडू तील निलगिरीची तोडा भरतकला जी पांढऱ्या व क्रिम कलर वर लाल व काळ्या धाग्याने के ली जाते. तसेच जरदोशी जे तारेने के ले जाते (पूर्वी हे काम सोन्याच्या व चांदीच्या तारेने करत). तसेच आसाम, नागालँ ड, मणिपूर मधील लोकांचे वेगवेगळे भरतकाम पाहायला मिळते. त्या भरतकलेत त्या भागातील प्राणी जसे गेंडा, हत्ती, मोर व वेगवेगळे पक्षी दिसतात. बहुतेक एका रंगाच्या रेशमाने भरतकाम के लेले दिसते. भारतात ह्या भरतकलेमधे वैविध्याचा व सुं दरतेचा खजिनाच बघायला मिळतो. काहींचा इतिहास सापडतो तर काहींचा सापडत नाही. अलीकडे करियरमुळे ह्या कलेसाठी वेळ मिळत नाही. हे जरी खरे असले तरी एखादा छं द म्हणून भरतकलेकढे बघायला काही हरकत नाही. एका पिढी कडू न

Kamini Thuse, UK

©https://www.marathicultureandfestivals.com

पायरीपुराण या

गणपतीत मी पुण्यात होते. लेण्याद्रीला जायचा मनसुबा होता पहिल्याच दिवशी. तसा चढ लहान पण एके क पायरी बळ गोळा करायला लावणारी. आणि लेणीही दू रवर पसरलेली थोडी दर्गु मच. एका लेण्यात बसकण मारली आणि पायथ्यापासूनचा टापू स्पष्ट नजरेखाली येऊ लागला. पायरीचं ओझं वाटलं तरी आकर्षण असतं ते यासाठीच. प्रत्येक पायरीला खरं तर आपला दृष्टिपथ विस्तारत जातो तेही आपल्या अजाणतेपणी.

मेगमेहने , ठाणे

एके क पायरी ही जिरवून श्वास घेते लेण्यात बोलवुनि कोण्या जगात नेते.. म्हणून थोडं विसावावं . वळून पहावं . आवाका वाढतोय हे पाहून नव्या हुरुपाने पुढे चढावं .. वीस वर्षं झाली असतील आता लेण्याद्री चढू न. तेव्हा पाचव्या महिन्याची असताना नवर्‍याला भरीस पाडत चढले होते. तेही भर उन्हाळ्याची. डॉ. इनामदारांकडू न सज्जड दम मिळाला नं तर तोपण निमूट खाल्ला होता. पायर्‍या चढू न जायचे डोहाळे लागले असावेत बहुधा. पण जुन्नर आहेच तसं . सर्वांगसुं दर. प्रत्येक दिशेला डोंगरांचा दिलासा आणि त्यात काहीना काही इतिहास दडलेला.. लेण्यांचं तर समृद्ध पीकच इथे. तुळजा, भूतलेणी, अंबिका अशी एकसेएक लेणी बघायची तर पायर्‍यांचे चढउतार अपरिहार्य. जुन्नरला घेरलेल्या डोंगरांची एक तर्‍हा तर कळसूबाईचा तर आडदांड खाक्या. अंगावर येणारा चढ त्यात त्या टोलेजंग शिड्या. पावसात अशा शिड्या चढणं उतरणं म्हणजे तरणाईसाठी आव्हानच. सुरुवातीची छोट्या टेकाडावर झाडीतली ती धाकली कळसूबाई. पायरीच्या जागी खाचा फक्त. हात कपारीत घुसतात आणि रस्ता बनत जातो. अशा पायरी नसलेल्या अबांधीव पायर्‍या चढतो तेव्हा डोळ्यांना काय काय दिसत असतं . कधी निरागस रानफु लं उगवून आलेली. चढणीच्या कडेला. एखाद्या दर्बो ु ध वनस्पतीचा गं ध पसरलेला. क्वचित उभयचर मुक्त हिडं त आणि नेमके आपले हात त्यांच्या जवळपास रस्ता चाचपडताना. पण हे अनुभवावं च. निसर्गाच्या जितकं आपण जवळ जातो तितका तो आपल्याला त्यात सामावून घेत राहतो हे माझं ठाम मत आहे. पण पायर्‍या चढणारा माणूस ध्येयासक्त असतोच असं माझं प्रांजळ निरीक्षण. मग ते मांगी तुंगी असो नाहीतर गिरनार. तो झपाटाच असावा लागतो. वेड असावं लागतं . मोजदाद न करता नुसतं चढायचं . पॅ शन नाहीतर काय हे! गडदर्गु आणि पायर्‍यांचं अगदी स्वाभाविक नातं . त्यांच्या वर्णनाचा हा एक अविभाज्य भाग! परवा मी राजगडच्या जाडजूड पायर्‍या चढताना एक ७५ वर्षांचे आजोबा परतताना दिसले. बालेकिल्ला चढताना भोवळ यायला लागली म्हणत होते. राजगडच्या पायर्‍या येतात त्याच मुळात शेवटच्या टप्प्यात नि त्याही गुडघाभर उं च. त्यात बालेकिल्ला म्हणजे महत्वाचं खासगी नि सर्वोच्च ठिकाण. चढणीच्या अतिशय लहान

अरुंद पायर्‍या. अख्खं पाऊलही मावणार नाही अशा. बरीच पडझडही त्यात. उतरताना निसर्गाकडे पाठ करत उतरलं तरच खरं अन्यथा उं ची वरुन पहायची नजर तितकी ताकदीची हवी. रसाळगडासारख्या एखाद्या दर्गु म अरण्यदर्ग ु वां र पायर्‍यांना वेलींनी विळखा घातलेला असतो. वहिवाट नसल्याने प्रसं गी शेवाळाचं साम्राज्य असू शकतं . खाली पायरी बघत चाललं नाही तर कपाळमोक्ष ठरलेला. दौलताबादचा किल्ला सगळा तसा पायर्‍यांचाच. पण गुंतागुंतीचा आणि दमवणारा. त्याच्या सर्वोच्च ठिकाणी जेमतेम २ माणसं उभी राहू शकतील अशी जागा आणि पायर्‍यांची शेवटपर्यंत ती सोबत लक्षात राहणारी. माणूस तसं पाहता सर्वात प्रथम पायरी स्वत: चढतो ती शाळे ची. विद्यार्जनाचीच पायरी ही खरंतर. शाळे च्या पहिल्या दिवसापासून निरोप समारंभापर्यंतचं चलत्चित्र आजही शाळे च्या पायर्‍या चढताना सरकू न जातं . एखाद्या पायरीशी मन खिळून राहतं . आपणच एका मजल्यावर उभे प्रार्थना म्हणताना दिसतो. कधी वक्तृत्व स्पर्धेत भाग घेताना तर कधी नाटकाची किंवा नृत्याची तालीम चालू दिसते. बोर्डाची परिक्षा, निकालाचा दिवस, सत्कार असं कायकाय पायरीवर पाय ठे वताना चमकू न जातं . या पायर्‍यांना निश्चितच भूतकाळात ओढू न न्यायची ताकद असते आणि ती हवीशीच असते. या आणि मग महाविद्यालयं , नोकरी, घर असा माणूस पायरीशी निरंतर जोडलेलाच असतो. पण या सगळ्या लौकिक जगातल्या पायर्‍या. काही अदृश्य पण तरीही प्रमाण मानल्या गेलेल्या पायर्‍या असतातच कि. नोकरीत अमुकतमुक पायर्‍यांनी भराभर वर चढत गेला असं आपण

©https://www.marathicultureandfestivals.com

म्हणतो खरं पण त्यामागे त्याचा अनुभव गुणला जात असतो हे टाळण्याजोगं नाही. आपण स्वत: जेव्हा असे एके क पायरी हा टप्पा समजत वर जातो तेव्हा लक्षात येतं कि आधीच्या पायरीवर आपण किती एकांगी विचार करत होतो. आता पुढच्या पायरीवर दृष्टी अधिक चौकस होते आहे. होत जाणार आहे. त्यासोबत खालच्या पायरीवर उभ्या असलेल्या नव्यांना सामावून घ्यायची जबाबदारीही आपोआप येत.े त्याचबरोबर सर्वात उं च पायरीशी पोचलेल्याचं वैषम्य वाटण्याऐवजी कौतुक वाटू लागतं . हा खरा पायरीचा गुण! मराठी भाषा ही शब्दभांडाराने समृद्ध आहेच पण एका शब्दाचे अनेक अर्थ व त्या शब्दावरुन विविध वाक्प्रयोगही रुढ करण्यात ती निष्णात आहे. रुढार्थाने जिना, शिडी इ. चढताना पाऊल ठे वण्यासाठी के लेला अाधार ही पायरीची शब्दकोशीन व्याख्या झाली पण तिचे दर्जा, लायकी, टप्पा, योग्यता, हे आणि असे अनेक सर्रास प्रचलित अर्थही आहेत. कधी कातड्याचा एक भाग म्हणून चांभारी भाषेतही पायरी शब्द वापरलेला दिसतो तर कधी आंब्याची एक प्रसिद्ध कलमी जात म्हणून ओळखला गेलेला दिसतो. पायरीचा धोंडा होऊन कु णी स्वत:च्या पातळीला चिकटू न बसलेला दिसतो नाहीतर पायरीस पाय लावला म्हणत परंपरेचं उल्लं घन करताना दिसतो. कु णी आपली पायरी ओळखून वकू बात असणं स्वीकारतो तर कु णी पायरी सोडू न वागतो आणि आपला दर्जा विसरतो. गं मत म्हणजे उं बरवडासारख्या एका वृक्षाचंही पायरी असं नाव आहे. पावलांचा पायरीशी इतका ह्रद्य सं बं ध आहे कि खडावांना पायरिका असं सुं दर नाव दिलं आहे. इतके च नव्हे तर पारलौकिक जगातही स्वर्ग, पृथ्वी, धरणे धरुनी भेटीसाठी पायरीला हरिजन मेळा ॥ असं वर्णन करताना पी. सावळाराम या कवींना पं ढरपुरात जमलेल्या विठ्ठलाच्या दर्शनासाठीच्या आतुर भक्तमेळ्याचं चित्र “पायरी” शब्दामुळे समूर्त साकार करता आलं . पं ढरपूरच्या विठ्ठल मं दिराच्या प्रत्येक पायरीशी एके क सं तभक्ताचं नाव जोडलं गेलं आहे. पं ढरपूर असो वा आळं दी, त्र्यं बक असो वा कनके श्वर हरएक पायरीशी भक्ताची तळमळ आणि लीनता साठू न असते. तिच्यावर कधी दान दिल्याचे दाखले कोरीव लेखात सापडतात तर कधी स्मरणशिळांमधे. चौळच्या दत्तमं दिराच्या एके क पायरीवर असे कोरलेले भक्तीचे पुरावे सापडतात. कोणी तांब्याचा तर कोणी चांदीचा पैसाही ठोकतं पायरीवर. अबीर गुलाल.. या अभं गात सं त चोखामेळा म्हणतात, उं बरठ्यासी कै से शिवू आम्ही जाती हीन । रूप तुझे कै से पाहू त्यात आम्ही लीन । पायरीशी होऊ दंग गावूनी अभं ग ... तेव्हाची स्पृश्यास्पृश्यता त्यांनी के वढ्या सहजगत्या स्वीकारुन देवभक्तीपुढे ती खुजी ठरवली! नामा म्हणे आम्ही पायरीचे चिरे सं त पाय देती हिरे वर॥ असे नम्र सं तवचन लिहून जाणारे सं त नामदेव यांनी पं ढरपूरच्या पहिल्या पायरीवरच देहत्याग के ला, ती नामाची पायरी म्हणून प्रसिद्ध पावली. नरक अशा पायर्‍या आपण मानलेल्या आहेतच कि. कलाक्षेत्रातही पायरी कु णालाच चुकलेली नाही. गायनाचं च उदाहरण द्यायचं झालं तर ख्याल, आलापी, मध्यमा, द्रुत असे शास्त्रीय गायनाचे प्रकार पायरीनेच विस्तारीत होत जातात. त्यातही प्रत्येक पायरीवर रेंगाळत ऐकण्याची मजाही निराळीच. सप्तकात सात सुरांच्या तर पायर्‍याच नसतात का? त्यात वर खाली खेळतच रागांची निर्मिती होत असावी. रोज शाम आती थी हे इम्तेहान चित्रपटातलं तसं च साऊंड ऑफ म्युझिक मधलं डोरेमी आणि अशी काही खास गाणी पायरीने स्वर चढत किंवा उतरत नेल्यामुळे जास्त आकर्षक आणि सं स्मरणीय झालीत. गाण्यांसोबत अभं ग ओव्यांमधूनही पायरी डोकवत राहिलीच आहे. पायरीचं महात्म्य हे आपल्या सं तसं प्रदायाला खूप आधीच समजलेलं.

वर्षाकाठी शिवरात्र किंवा तसाच काही भाविक दिवस उत्सवाचा असतो आणि मग प्रत्येक पायरी सजून सजीवरुप घेत.े किती जोडधं द्यांची दक ु ानं देवदर्शनासाठी लागणारी सामग्री थाटू न पायरीगणती उभी राहतात. कु णी कसले नवस बोललेले फे डायला आगळे वेगळे प्रकार करत पायर्‍या चढतात. तान्ह्या बाळांपासून वयोवृद्ध तसं च सगळ्या श्रेणीतल्या लोकांनी स्पर्श के ल्याने पायरीपायरीत भक्तीभावनेचा कल्लोळ उसळलेला असतो. जैन धर्मात तसेच बौद्ध धर्मात भिक्षु/ भिक्षुणी ते तीर्थंकर/ बोधिसत्वापर्यंतचा प्रवास हा पायरीपायरीनेच होत असतो. इथे टप्पा असा अर्थ प्रेरित आहे. कारण प्रत्येक पायरीवर पोहोचण्यासाठी त्यांना कितीक दिव्यांना सामोरं जावं लागत असतं . सगळे च शेवटच्या पायरीवर पोहोचू शकतातच असं नाही. काही आधीच्या पायरीवरच स्थिर राहण्यात धन्यता मानतात. एक पायरीसं बं धी सुं दर गोष्ट सांगता येईल. त्रिपीटकांच्या आधारे बौद्ध धर्मात असं मानतात कि इं द्राने ३ जिने उभारले. ज्यातला मधला सुरक्षित तो बुद्धाचा, शेजारचा सोन्याचा तो देवांचा व दसु र्‍या बाजूचा चांदीचा ब्रम्हदेवाचा. देवांच्या सोबतीने

©https://www.marathicultureandfestivals.com

कवतिके पायर्‍या उतरुन स्वर्गातून बुद्ध पृथ्वीवर अवतरला हा सं कीस्सा येथला बुद्ध आयुष्यातला चमत्कार म्हणून सर्वश्रुत आहे आणि सम्राट अशोकाने त्याचं शिल्पात अवतरण भारुत येथे करुन ठे वलं य हे या समजुतीला पुष्टी देणारं आहे. पायरीचं पण स्वत:चं असं विश्व असतं . पायरीखाली खूप आशा खोळं बलेली असते. खूपसा विश्वासही असतो त्यांच्या आधारे तर पायरी चढतो आपण. आणि वर थोडं यश असतं तसं च काही सत्य पण असतं . पायरीखाली काही कल्पना ह्रदयात घेऊन माणूस चढत असतो. पण पायरी चढली कि कल्पना स्पष्ट होत जाते. कधी ती सत्यात उतरते तर कधी कल्पनेचा पडदा दू र सरुन सत्य झळकतं . आश्चर्य करत ते निमूट स्वीकारत जातो

भरारी मोनाली फातर्पेकर, न्यू यॉर्क ऊंच भरारी मारुयात आज चला.... सगळ्या चितं ा विसरुयात आज जरा.... वेळ काढू न भेटूयात आज जरा.... कडकडू न मिठ्या मारुयात आज जरा.... मनमोकळे बोलूयात आज जरा.... गप्पा-गोष्टी आठवणी रंगूद्यात आज जरा.... एकमेकांसह सुखदपणे राहूद्यात आज जरा.... ऊंच भरारी मारुयात आज चला......... स्वच्छंदपणे जगुद्यात आज जरा.... खळखळणाऱ्या पाण्यासारखे हसूयात आज जरा.... मातीत लहानांसारखे खेळूयात आज जरा.... फु लापाखरांबरोबर बागडू यात आज जरा.... नदीच्या किनाऱ्यावरुन चालूयात आज जरा.... झोक्यावर बसून ऊंच भरारी मारुयात आज जरा.... आणि गालावर के सावर मं द झळ ु ूक येऊद्यात आज जरा....

आपण. गं मत म्हणजे ही सगळी प्रक्रिया काही क्षणांत घडत जाते. पायरी चढलेला माणूस वृद्ध होत जातो म्हणजेच त्याचं ज्ञान, भान, समज वाढत जातं . पायरीखालच्या लोकांपेक्षा मग भले तो पायर्‍या चढू न दम घेत असेल. त्याचं क्षितीज अधिकाधिक रुंदावत जातं आणि कक्षाही. त्यांना सामावून घ्यायच्या नैसर्गिक प्रतिक्षिप्त क्रियेत माणसाचा दृष्टिकोन नकळत व्यापक होत जातो. हेच पायरीचं यश..

ऐक आयुष्य मिळते आपापल्या.... तर निरागसपणे जगूयात आज जरा.... ऊंच भरारी मारुयात आज चला.........

जगदीश्वर मं दिराला राजे दर्शनाला जाताना रोज आपल्या मस्तकी त्यांची पायधूळ लागावी म्हणून त्याच्या पायरीशी कोणी हिरोजी इं दल ु कर आपले नाव कोरुन धन्यता मानतो आणि अवघा रायगड सद्गदित होतो हे पायरीचं सौंदर्य, हा तिच्यातला जिव्हाळा. त्या पायरीशी नजर भिडते तेव्हा सगळं तिथलं स्थापत्य, कौशल्य, चिकाटी, हुशारी एकवटू न येत.े पायरीचा मला सर्वात आवडलेला उपयोग असा हा शिलालेख तिथे कोरलाय: सेवेसि ठाई तत्पर। हिरोजी इं दल ु कर ॥

©https://www.marathicultureandfestivals.com

Dr. Gopal Marathe Dr. Gopal V. Marathe, a well renowned musician, composer, teacher and pillar of the Marathi/Indian community of Los Angeles passed away this year on April 23rd. He died at the age of 77 due to complications from a battle with cancer over the last few years. Gopal Marathe was born in Muddhebihal in the state of Karnatak, India. A true renaissance man, he excelled in all of his endeavors, pursuing interests in music, art, and academia. After earning his PhD and graduating at the top of his class, he was married in 1971 to Sunanda Kolhatkar. Prior to immigrating to the United States, he was a professor of microbiology at the Agricultural University of Bangelore and also pursued his interests in music as a singer and flutist for the Kanada language station of All India Radio. Arriving in the United States in the early 70s on a postdoctoral fellowship with Rutgers University, he would become a part of a budding Indian community. In this environment, he was a self-taught musician who learned harmonium through sheer tenacity and devotion to music. From here, he went on to work with legendary artists such as Ustad Zakir Hussein, Smt. Girija Devi, Smt. Sitara Devi, and Pandit Jitendra Abhisheki to name a few. As a composer, he recorded several studio albums which achieved success. His first two albums Parampara and Aila Teeravar, may have been the first Marathi language albums recorded in the United States. Swaranjali, an album of his Meera Bhajan compositions, was awarded a platinum disc. His albums included many well renowned singers such as Shridhar Phadke, Suresh Wadkar, Anuradha Paudval, and Sudhir Phadke (Babuji) the latter of which he formed a close bond with and was his greatest musical influence. Gopal Marathe’s singing and composing style had an authentic quality that was present in the music of his musical influences of earlier generations. His singing style captivated audiences with his bhav and his devotion and passion were apparent. Idolizing Babuji, he had an opportunity to learn the nuances of Geet Ramayan songs and performed a Geet Ramayan program on Ram Navami every year since his arrival in the United States. With his talent and passion apparent, Babuji offered him an opportunity to come back to India to become a recording artist but he decided that his path was in the United States.

prejudices. Gopal Marathe organized several stage productions, often bringing the community together to participate in the process. He often employed the use of new and innovative ideas in his shows. Ashi Pakhari Yeti, a cultural program presented in the 1991 Bruhan Maharashtra Mandal, is still fondly remembered today. He was always a smiling, patient, humble and kindhearted soul who always believed in helping others no matter how big or small the task. He was a mentor and a guiding light for so many. In the days and weeks after his passing, his family was truly touched by the countless comments and letters they received detailing the farreaching impact he had on so many. He received many recognitions and awards. Maharashtra Mandal of Los Angeles honored him with the “Jeevan Gaurav” [Lifetime achievement] award. He was one of our advisers to team “Marathi Culture and Festivals” may he keep showering love and blessings on us. Marathi Culture and Festivals Diwali magazine team.

Moving to Los Angeles in 1980 to work as Microbiologist at the City of Hope National Medical Center, he pursued what was perhaps his true passion which was teaching and binding the community together through music. He would often teach music in the evenings and weekends to all those who were willing to learn. He shared with people everything he knew without any agenda or

©https://www.marathicultureandfestivals.com

पोपटी आणि रवळनाथाची पालखी फे

ब्रुवारी सं पून मार्च नुकताच उजाडला होता. म्हणता म्हणता या वर्षीचा हिवाळा सं पून उन्हाळ्याची चाहूल लागली होती. म्हणजे या वर्षीपण कोकणची पोपटी मला बघायला मिळण्याची शक्यता धूसर झाली होती. खरंतर या वर्षी दोनदा प्लॅ न झाला होता पण काही ना काही ना कारणाने ट्रिप रद्द झाली. त्यात कोरोनाची बातमी सर्वत्र धुमाकू ळ घालत होती. त्यामुळे अशात हिडं ायला बाहेर पडणे जरा दरु ापास्तच होते. नेहमीप्रमाणे त्या सं ध्याकाळीपण नितीनकडे चकाट्या पिटणे चालू होते आणि अचानक जितूने विचारले, ‘तू येणार आहेस ना रे, कोकणात, ६-७ मार्चला?’. ‘काय?’, मी नितीनला विचारले. तो हो म्हणाला, ‘६ ला रात्री पोपटीचा प्लॅ न आहॆ’. नेकी और पूछ पूछ, मी हो म्हणून टाकले. या आधी दोन वेळा हाच सवांद होऊन मग बेत रद्द झाल्याने मनामध्ये अजिबात खात्री नव्हती. आणि ४ मार्चचा दिवस उजाडला. ११चा सुमार असेल, नितीनचा फोन येत होता. मी फोन उचलला. ‘अरे राश्या, एक प्रॉब्लेम झालाय’ मी समजायचं ं ली म्हणजे. पोपटीचा प्लॅ न पुन्हा एकदा कॅ न्सल. ते समजलो’ परत एकदा माशी शिक ‘अरे ऐक ना, मला एक दिवस आधी जायला लागणार आहे, महाडला. मी ते स्किप करू शकत नाही. पण आपण एक करू शकतो जसं की तुम्ही तरी एक दिवस आधी म्हणजे ५ तारखेला माझ्या बरोबर चला किंवा ६ ला पुण्यावरून सरळ रोह्याला या. पोपटीचा प्लॅ न ६ला सं ध्याकाळी आहे रे’. आता कसं बोललास गड्या, मी मनातल्या मनात बोललो आणि आम्ही दोघे ६ला रोह्यलाच येऊ असे त्याला सांगून टाकले. तो म्हणाला स्वारगेट वरून ताम्हिणीमार्गे जाणारी कोणतीही बस पकडा, मी तुम्हाला विळ्याला उचलतो. एकदाचे ठरले. मी शिवशाहीचे बुकिंगपण करून टाकले, सकाळच्या सात वाजताच्या गाडीचे. म्हणजे आता २ दिवसांनी कोकणची पोपटी मला बघायला मिळणार होती. ६ तारीख उजाडली. मी तर ६. ३०लाच स्वारगेटला पोहचलो. १० मिनिटांत जितू पण आला आणि त्याच वेळी महाडची शिवशाही फलाटावर लागली. आरक्षण असल्याने आम्ही राजेशाही थाटात शिवशाहीत जाऊन बसलो. काही मिनिटांतच बस भरली आणि निघण्यासाठी सज्ज झाली. मी, जितू आणि कोकणातील बसचा प्रवास हे समीकरण आत्तापर्यंत कधीच जुळलेले नाही. प्रवासाची सुरवात हमखास जशी होते तशीच यावेळीही झाली. कं डक्टर येऊन ओरडला, ‘या रूटवर आम्ही दोघेही नवीन आहोत, कु णी स्वारगेट पासून चांदणी चौकापर्यंत रस्ता दाखवेल का’ आम्ही एकमेकांकडे पाहून हसलो आणि खिडकीबाहेर पाहू लागलो. आमच्या दोघांपैकी कु णालाच ही समाजसेवा करण्याचा धोका पत्करायचा नव्हता. पुढच्याच मिनिटाला वाहक आमच्या पुढच्या सीटवर बसलेल्या माणसाला दंडाला पकडू न नेताना मी बघितले. असो. या सर्व प्रकारात बसला तासभर तरी उशीर झाला होता. आम्ही विळ्याला पोचेपर्यंत नितीनचा पुतळा झाला होता. ११.४५च्या सुमारास पोहचलो आणि आमची कार सुसाटपणे रोह्याकडे धावू लागली. जरी १२चे ऊन असले तरी रस्त्याच्या दोन्ही बाजूं ची हिरवी झाडे मन सुखावित होती. नागमोडी वळणे घेत गाडी जशी घाटाच्या तळाशी पोचली तेव्हा रस्त्यावर ऊनसावलीची जाळी दिसत होती. आपण स्वर्गभूमीत पोचल्याची ती हवीशी वाटणारी खूण होती. वाटेत नितीन त्याची कामे सं पवत होता. रोह्याला पोहचलो तेव्हा दपु ारचे २ वाजून गेले होते. पेशवाई हॉटेल, पोह्यांची फॅ क्टरी, आलं -मसाला मिक्स चमचमीत फु टाणे मिळणारे रोह्याचे प्रसिद्ध दक ु ान अशा साऱ्या ओळखीच्या खुणा दिसू लागल्या. आम्ही जेवण करून बाहेर पडलो तोच एक जण रस्त्यात भेटले, नितीनने ओळख करून दिली, ‘हे मेहतर, यांनीच आज पोपटीची सर्व व्यवस्था के ली आहे’.

श्रीश राशिनकर, पुणे सं ध्याकाळी ६.३० ला ठरलेल्या ठिकाणी पोचायचे होते. म्हणजे अजून फक्त ३-४ तास उनाडायचे होते. हॉटेलमधून आम्ही सं ध्याकाळी ६.४५ च्या सुमारास बाहेर पडलो. १० मिनिटांत धावीरचे मं दिर मागे टाकू न आम्ही गावाबाहेर पोचलो. एक छोटा पूल ओलांडून एका दोन इमारतींच्या मधून वळणे घेत गाडी एका मैदानातून पुढे जात होती तेवढ्यात नितीनचा फोन वाजला. त्याला त्याच्या रोह्यामधील मित्राला घ्यायला परत गावात जायला लागणार होते. तो म्हणला ‘मी तुम्हाला ठरलेल्या जागेवर सोडतो. तुम्ही इथेच थांबा. बाकीचे लवकरच येतील.’ मैदानातून बाहेर येऊन आता गाडी उजव्याबाजूस वळत होती. एक घर मागे गेले आणि सुनसान रस्ता सुरु झाला. आता रस्त्याची जागा एका पायवाटेने घेतली आणि गाडी तिथेच थांबली. आम्ही दोघे उतरलो आणि गाडी दिसेनाशी झाली. एव्हाना चांगलेच अंधारून आले होते. आम्हाला सांगितल्या प्रमाणे आम्ही पायवाटेवरून पोपटीच्या जागेकडे चालू लागलो. समोर इतकावेळ हिरव्यागार दिसणाऱ्या टेकड्या आता अंधक ु दिसत होत्या. खूप झाडी नाही पण पायवाटेच्या दोन्ही बाजूच्या माणूसभर उं चीच्या रानटी रोपट्यांतून वाट काढत आम्ही एका माळरानसदृश मोकळ्या जागेत आलो. लांबवर एका ठिकाणी गवताच्या गं जी ठे वलेल्या दिसत होत्या. माळरान हिरवेगार असावे असे वाटत होते पण काही मिनिटांतच इतका अंधार झाला की १०-१५ फु टांपलीकडचे पण दिसेनासे झाले. जवळपास कसलीशी १-२ फु टी झडु पे दिसत होती. तेव्हड्यात २ कु त्री गुरुगुरत आमच्या दिशने येताना दिसली. पोपटी राहिली बाजूला आता स्वतःचा जीव वाचवायची वेळ येते का काय असे वाटू लागले. आम्ही अंधारात वाट तुडवीत परत रस्त्यावर येऊन थांबलो. आता पोपटीचे विचार मनामधून पूर्णपणे जाऊन पुढे काय हा प्रश्न उभा राहिला होता. आसपास लांबवर अर्धा एक किलोमीटरपर्यंत एकही मनुष्यजातीचा प्राणी दिसत नव्हता. आणि तेव्हड्यात एका दचु ाकीचा आवाज आणि एक दिवा लुकलुकत आमच्याकडे येताना दिसला. गाडी चालवणाऱ्या माणसाच्या चेहऱ्यावरचा उत्साह ओसं डू न वाहत होता. ‘तुम्ही नितीन साहेबांचे पाहुणे ना?’ अहो रस्स्त्यावर का थांबला आहेत? आत जाऊन थांबा ना.’ त्याने नम्रपणे सांगितले. ‘मी, किरण’ तो म्हणाला. त्याच्या स्कु टीच्या फु टबोर्डवर हिरव्या शेंगा भरलेले एक पांढरे पोते ठे वले होते, मागे बसलेल्या माणसाच्या एका हातात दोन मडकी आणि दसु ऱ्या हातात एक मोठा कोयता होता. आम्ही नितीन बरोबर येऊ सांगितल्यावर ते दोघे माळरानाच्या दिशेने निघून गेले, त्या मागोमाग एक पांढरी चारचाकी पण गेली. मी नितीनला फोन लावला. तो म्हणाला २ मिनिटांतच पोहचतोय. नितीन येईपर्यंत किरणशेठची अजून एक चक्कर झाली नवीन सामान घेऊन. आता लांबवर माळरानात एक पांढरा दिवा लागलेला दिसत होता. तिथे काही जण थांबलेले पण दिसत होते. नितीन लगेचच आला. आम्ही कार थोडी पुढे नेऊन योग्य ठिकाणी उभी करून माळरानाच्या दिशेने चालू लागलो. तिथे पोहचलो तर आमच्या आधीच ५-६ जण पोहोचले होते. पाण्याच्या वीस लिटरच्या दोन बाटल्या एकमेकांवर ठे ऊन त्यावर एक पांढऱ्या प्रकाशाचा इमर्जंसी दिवा ठे वलेला होता. त्यासमोरच २५ एक जण सहजपणे बसतील यासाठी एक सतरंजी व एक मोठे प्लास्टिक अंथरले होते. ‘पाहुणे, तुम्ही बसून घ्या म्हणजे तुम्हाला बघता येईल.’ असे बोलत बोलत त्याने पांढरे पोते सतरंजीवर ओतले. किरण आणि मेहतर दोघेही झपाट्याने कामाला लागले होते. मी समजलो पोपटीची तयारी सुरु झाली होती. जमिनीवर तीन प्रकारच्या शेंगांचे ढीग के लेले होते. मी त्यातले घेवडा आणि वाल ओळखले. तिसरा ढीग कसला आहे ते मला समजले नाही. ‘आपले गावरान वाल आहेत हो’ किरण बोलला. त्या हिरव्यागार शेंगा बघूनच मस्त वाटत होते. पलीकडे एका बाजूला खडे मीठ ठे वलेले दिसत होते. एक जिऱ्याचा पुडा पण दिसला. मी जरा चकित झालो, ‘जिरे?’, ‘नाही हो, ओवा आहे तो’, किरण हसून बोलला. बोलता बोलता त्याने अजून एक पोते उपडे के ले. कांदे, बटाटे, लसूण, रताळी असं बरीच काही जमिनीवर पसरले. तिकडे एका पिशवीतून अंडीपण बाहेर काढू न ठे वण्यात आली. पलीकडेच एकाने चिकन पिसेसला मीठ, सुहाना मसाला आणि हळद लावायला सुरवात के ली होती. एव्हाना १५-१६ टाळकी तिथे जमली होती, मी फक्त २-३ जणांनाच ओळखत होतो पण मला परके पणा किंवा पाहुणेपणा अजिबातच जाणवत नव्हता. प्रत्येक जण पोपटीकार्यामध्ये समरस झाला होता. आता पहिले मडके आतून बाहेरून ठीक ठाक आहे ना बघून झाल्यावर त्यात

©https://www.marathicultureandfestivals.com

सर्वप्रथम खडे मीठ आणि थोडा ओवा टाकण्यात आला. त्यावर एकमेकांत मिसळलेल्या तिन्ही शेंगांचा एक थर घालण्यात आला. त्याच्यावर कांदे, बटाटे एक एक करून ठे वण्यात आले. मग पुन्हा एकदा शेंगांचा थर. त्याच्यावरती रताळी आणि बटाटे, मग पुन्हा शेंगा. शेंगांबरोबर थोडेसे खडे मीठ आणि ओवा. नं तर कांदे व लसूण, परत शेंगा. आता मडके पूर्ण भरले होते. मला आता उत्सुकता होती पुढे काय. मग किरण कसलातरी पाला घेऊन आला. त्यातलीच २-३ पाने त्याने माझ्या हातात ठे वली, ‘औषधी वनस्पती आहे बरं, का’, ‘ या दिवसांतच ती उगवते, भांबर्डा ु आहे’ आहे बोलतानाच त्याने मडक्याचे तोंड भांबर्ड्या ु च्या पाल्याने बं द के ले. माझी उत्सुकता आता शिगेला पोचली होती. परत तोच प्रश्न, पुढे काय. मेहतारसाहेबांनी दसु रे मडके भरायला घेतले. ते मांसाहारी मित्रांकरिता होते. पद्धत तीच. सर्वात आधी खडे मीठ, ओवा मग शेंगांचा जाडसर थर. त्यावर मग चिकनचे मॅ रिनेट के लेले पिसेस ठे वण्यात आले आणि मग परत एकदा शेंगा. त्यावर अंडी, थोडे कांदे, बटाटे आणि मग शेंगा, चिकन, अंडी, शेंगा आणि भांबर्डा ु . दसु रे मडके पण तयार. किरण आणि मेहतर दोन्ही मडकी घेऊन शं भर एक पावलांवरच्या एका मोकळया जागेत गेले आणि मी पण त्यांच्या पाठोपाठ. त्यांनी दोन्ही मडकी उलटी करून जमिनीवर ठे वली. भांबर्डा ु घट्ट भरल्याने बाहेर काही सांडण्याचा प्रश्नच नव्हता. मग दोन्ही मडक्यांवर होळीला रचतात तशी तिरकी एकमेकांच्या आधाराने लाकडे रचण्यात आली. त्यावर बाजूने गवत ठे वले. मुद्दामूनच एक जागा मोकळी ठे वली गेली, हवेसाठी. ‘ए काडेपेटी आहे का रे, कु णाकडे?’ किरण बोलला. ती मिळाल्यावर गवताने क्षणात पेट घेतला. इतका वेळ न जाणवणारा वारा आता चांगलाच जाणवत होता. वाऱ्यामुळे ज्वाळा एका दिशेने ओढल्या जात होत्या. टक, टक आवाज करत ठिणग्या हवेत उडत होत्या. मी उभा होतो तेथे आगीची धग चांगलीच जाणवू लागली. मग मी माझी जागा बदलली. वातावरणात थोडासा गारवा होता त्यामुळे ही आगीची ऊब सुखावत होती. ‘आता अर्ध्या तासाने येऊ या, चला पाहुणे’ किरण बोलला. ‘पण भांबर्ड्या ु चाच पाला का’ मी विचारले. ‘या पाल्याला पाणी सुटत नाही त्यामुळे मडक्यातील धग टिकू न राहते’ आणि ‘हा पाला हे २-३ महिनेच असतो बरं का, सं पत आलाय त्याचा सिझन खरं तर’ तो सांगत होता. तुमच्या मागे बघा की, भाम्बुर्डाच आहे सगळीकडे.’ आई शप्पथ हे माझ्या लक्षातच आले नव्हते. म्हणजे या माळरानात येण्याचे मोकळया जागेबरोबर हे पण एक कारण होते तर. आम्ही परत मगाचच्याच जागेवर आलो तर कु णीच नव्हते. बघतो तर मित्रमं डळींनी बैठकीची जागा बदलली होती. तिथे पोहोचलो तर सर्व जण गोलाकार करून बसले होते. मित्रांची एक मैफ़ल रंगत होती. आम्ही पण थोडी मोकळी जागा बघून त्यांच्यात मिसळलो. गाणी, हास्यविनोद, शेरोशायरी, गाव-गजाली, राजकारण एक एक विषय वातावरण तापवत होते. अर्धा तास के व्हाच होऊन गेला होता. लांबवर किरण एक घमेले व कोयता घेऊन जाताना दिसला. मी धावत त्याच्या मागे गेलो. ज्याठिकाणी थोडी मोकळी जागा ठे वली होती तिथून एक मडके एका काठीने हलवत हलवत बाहेर काढण्यात आले. मग लांब कोयत्याच्या मदतीने ते सरळ के ले. त्यातील पाला बाहेर काढला. खरंच तो नुसता गरम झाला होता. त्याला पाणी अजिबातच सुटले नव्हते. मग थोड्या शेंगा बाहेर काढू न त्याने खाऊन बघितल्या. ‘एकदम भारी’, चला’ मडके एका मोठ्या घमेल्यात उलटे करण्यात आले. शेंगा, भाज्यांचा एक मस्त अरोमा वाऱ्याने माझ्यापर्यंत पोहचवला. आम्ही घमेली घेऊन परत एकदा बैठकीच्या जागी आलो. एव्हाना सर्वानी आपल्या समोर वर्तमानपत्राचे कागद पसरून ठे वले होते. त्यावर शेंगा भाज्यांचा ढीग ठे वण्यात आला. मग त्याचे छोटे वाटे झाले. माझा वाटापण माझ्यासमोर आला होता. मी शेंग फोडू न दाणे तोंडात टाकले. धुराची, भाम्बुरड्याची एक जबरदस्त चव त्याला आली होती. तीच गोष्ट बटाट्याची. कांद्याचे वरचे साल

मी काढू न टाकले. आत पांढरा पण भाजून मऊ झालेला कांदा शेंगांबरोबर खाताना मजा येत होती. ‘पावटा खाऊन बघा’, ‘वाल कसा लागतोय ते बघा’, ‘अंडे खाऊन बघितले का’, ‘पाहुणे, लसूण खाऊन बघा हो एकदा’ अशा एका मागून एक प्रेमाच्या सूचना येत होत्या. पोपटीसाठी आलेल्या प्रत्येकाची आवडीनिवडीसकट काळजी घेतली जात होती. शाकाहारी मित्रांकरिता वेगळी व्यवस्था होती. गप्पांची मैफ़िल पूर्ण जोमात आली होती. आधीच्या पोपटीच्या आठवणी बाहेर निघत होत्या. ४ दिवसानं तरच्या पुढच्या पोपटीचे आमं त्रण पण आले. फे ब्रुवारी, मार्चच्या महिन्यांत पोपटी ठरविण्याकरिता रायगड जिल्ह्यातील मं डळींना लहानसे कारणपण पुरेसे असते जसे की एखाद्याचा वाढदिवस, गावात आलेले पाहुणे, गावातल्या कु णाचे तरी लग्न आणि काहीच नसले तर मित्रांना भेटून खूप दिवस झाले असे वाटल्यामुळे. आजच्या पोपटीचे निमित्त होते दांडेकर साहेबांचा वाढदिवस (जो दरवर्षी पोपटीनेच साजरा करण्याची प्रथा आहे) आणि आम्ही पाहुणे मं डळी. मला जाणवले की फक्त २-३ तासातच मी त्यांच्यातलाच एक होऊन गेलो होतो. मोकळे माळरान, डोकयावरचे तारामं डळ, सोबतीला सवं गडी, प्रकाश तो सुद्धा बैठकीच्या जागेपुरताच एका बॅ टरीच्या दिव्याचा, एक विलक्षण माहोल. तुमच्या गप्पा पण कधीच सं पत नाहीत आणि तुमच्या पुढच्या शेंगापण. मी हळूच थोडा बाजूला झालो आणि जमिनीवर पाठ टेकून दिली. इतक्या मोकळ्या वातवरणात, आजूबाजूला कु ठलेही दिवे नसताना नभोमं डळ न्याहाळत पडू न राहण्यासारखे सुख नाही. १०.३० वाजून गेले होते. किरण परत लगबगीने बाहेर गेला आणि १० मिनिटांनी एका रिक्षातनू मित्राबरोबर परतला. ‘पाहुणे, आता जेवल्याशिवाय जायचे नाही हा’, ‘म्हणजे अजून जेवण आहे?’ मी चक्रावलो. अहो आम्ही बनविलेले रस्सा, पोळी, भात खाऊन तर बघा’ मग काय पुन्हा एकदा तो प्रेमाचा आग्रह, न मोडवणारा. रस्सा पोळी तर आपण नेहमीच खातो पण या जेवणाची चव अवीट होती. जास्त काही खाऊ शकणार नाही असे वाटत असताना मी दोन पोळ्या कधीच सं पविल्या होत्या. नं तर भातसुद्धा चापला. किरण आणि मेहतर सोडू न आता सर्वांची जेवणे झाली होती. लोकांनी आग्रह करून सुद्धा ते सर्वांचा पाहुणचार करण्यातच मश्गुल होते. नं तर भूक नाही हो असे म्हणत त्यांनी फक्त थोडा थोडा भातच खाल्ला. मी हळूच डोकावले तर त्यांच्याकरीता पोळ्या उरल्याच नव्हत्या. मी तसे म्हणालो तर किरण म्हणाला ‘अहो मीच चुकून कमी पोळ्या आणल्या हो, तुम्हाला कमी पडल्या’, आता काय बोलणार. निरोपाची वेळ जवळ आली होती. ‘अहो पाहुणे, परत या तुम्ही इकडे,बरं का’, किरण बोलत होता. ‘आज जरा घाई झाली हो, आमच्याकडे अजून बऱ्याच चविष्ट पाककृ ती आहेत, तुम्ही कधी येणार?’. मेहतरसाहेबांनी पण तीच विनं ती के ली. मग तिथल्या दोस्तमं डळींकडू न अजून २-३ आग्रहाची आमं त्रणे आली. मला तिथून निघणे जीवावर आले होते. कोकणात आलो की नेहमीच असेच होते. निसर्गाने भरभरून दिलेला हा कोकण देश, इथली ही साधी माणसे. आहे त्यात आनं दी राहून आपल्या जवळच्यांना समाधानी ठे वण्याची वृत्ती, सारे मन भरून टाकणारे. रिसॉर्टमधे राहून कोकण कधीच समजणार नाही. इथली माया लावणारी माणसे तुम्हाला अशा माळरानात, महादेवाच्या देवळात किंवा एखाद्या वाडीतच सापडणार. मी हॉटेलवर पोहोचलो. १२ वाजून गेले होते. बाकीचे के व्हाच झोपून गेले होते. मीपण डोळे मिटले. समोर हिरवेगार गायरान, मं द वारा, दू रवरचे ते डोंगर, गवताच्या गं जी, एकामागून एक डोळ्यासमोर येत होती. मग टक टक ठिणग्यांचा आवाज आणि भाजलेल्या वाफाळलेल्या शेंगा. मी परत एकदा तिथे पोहाचलो होतो. अशीच अजून एक कोकणातली आठवण आहे, एका अविस्मरणीय सं ध्याकाळची. आम्ही रत्नागिरीला पोहोचलो आणि नेहमीप्रमाणे नितीन त्याच्या कामाला निघून गेला. दपु ारचे २ वाजले असतील. मी आता काय करावे असा विचार करत होतो. नितिनची वाट पाहत थांबणे आणि ते सुद्धा भर दपु ारी, फारसा चांगला विचार नव्हता. अचानक आठवले की आनं दचे इको कॉटेज रत्नागिरीजवळच कु ठे तरी आहे. पत्ता नव्हताच. कॉटेजचे नाव समजले होते आणि गावपण. BSNLचे ओळखपत्र नसल्याने फोनसुद्धा असून नसल्यासारखाच होता. मग मी गाडी व चालक यांच्या मदतीने आनं दच्या कॉटेजचा माग काढायला सुरवात के ली. रत्नागिरी सोडू न गणपतीपुळेच्या रस्त्यावर लागलो. मग कोतवडे शोधले नं तर वाटोशी मग जांभरुण. त्यानं तर जांभरुण कॉटेज, आंबा, सुपारी, नारळाच्या झाडांत हरवलेले. कॉटेज म्हणजे कोकणातील टुमदार घरच ते. जांभ्याच्या भितं ी मातीने लिपं लेल्या, बाजूने दडु दडु त जाणारा एक छोटासा पाट. तोच पुढे उतरत जाऊन एका मोठया ओढयाला मिळालेला. घराच्या बाहेरच एक मोठा गरम पाण्याचा बं ब. भोवताली २५ ते १००-१२५ वर्षांची जुनी झाडे आंबा, सुपारी, पिपं ळ, साग, माड आणि अशी कितीतरी. त्यांनी घराभोवतालची सारी हिरवाई जपलेली. सभोवताली असं ख्य पक्षांचा किलबिलाट! घरात त्यांचे फोटोपण आहेत. अगदी पिट्ट्यापासून घुबडापर्यंत आणि नीलपं खीपासून हॉर्नबील पर्यंत. मी तिथे पोहोचलो तेव्हा तांबटाची हजेरी देणे चालू होते. आंद्या टिपिकल कोकणी माणसाच्या वेषातच होता. ‘पोहोचलासच बरोबर’ एकदम त्याच्या स्टाईलने म्हणाला आणि जोरदार हसला. छोट्या तांब्यातुन पाणी प्यायलो, चहा ढोसला आणि आम्ही दोघे भटकायला सुरुवात के ली. सागाच्या व इतर झाडांच्या खाली पडलेल्या पानांमध्ये जमीन दिसतच नव्हती. एक छोटा पाण्याचा प्रवाह वाट काढत खाली ओढयाला मिळत होता. आम्ही पण त्याच्या मागावर गेलो. खाली गेल्यावर ते पात्र पाहून समजले की ओढा म्हणण्यापेक्षा त्याला छोटी नदी म्हणले पाहिजे. वेळ कमी होता त्त्यामुळे

©https://www.marathicultureandfestivals.com

पक्षी आणि त्यांच्या घरट्यांचा शोध घेणे शक्य नव्हते. लांबवर कु ठे तरी लयबद्ध ढोलाचा आवाज येत होता. आनं द म्हणाला तू नशीबवान आहेस, आज जांभुरणगावच्या देवाच्या उत्सवाचा शेवटचा दिवस आहे. मोठी जत्रा असते. आत्ताच पालखी आलेली दिसतेय. ‘चल, जाऊ या’. आम्ही मग बांधांच्या कडकडेने तारांच्या कुं पणावरून उड्या मारत देवळापाशी पोहोचलॊ. तिथे त्यावेळेस ३ एक हजार लोक सहज असतील. प्रचं ड उत्साहाचे वातावरण होते. नवीन कपडे घातलेली पिपाण्या वाजवणारी छोटी मुले, दागिने घालून वेगवेगळ्या फु लांच्या वेण्या माळून आलेल्या मुली, तरुणी, स्त्रिया, मावश्या, आजी, खिसे गरम के लेले दादा, भाऊ , आण्णा, शेठ सगळीकडे दिसत होते. देऊळ खालच्या अंगाला आहे, देवळाच्या समोर मोठे मैदान पण ते टप्प्याटप्प्याने वर होत गेलेले. देवळाच्या डाव्या बाजूला एक वडापावाचा स्टॉल होता. तिथे प्रचं ड गर्दी. पुढे प्रसादाचे लाडू , खडीसाखरेचा स्टॉल. त्यामागे कोकण स्पेशल फालुदा बदामशेकची गाडी. उजव्या हाताला खेळणी. पुढे ८०-९० फु टाचा माड उभा के लेला. त्यावर आंब्याच्या डाहाळ्या व के शरी झेंडा लावलेला होता. आम्ही तिथे पोहोचलो तेव्हा देवाला खेळवणे चालू होते. देवाची पालखी खांद्यावर घेऊन २ जण झल ु वत होते, ते सुद्धा ढोलाच्या तालावर अतिशय लयबध्द. एखाद्या मिनिटामध्येच पालखी दसु ऱ्यांच्या खांद्यावर जात होती. आनं दने सांगितले की पालखीचे वजन ८०-९० किलोच्या आसपास आहे म्हणून. म्हणाला बॉस, हे पूर्ण मर्दानी काम आहे. लोक खांद्याच्या साली निघाल्या तरी थांबत नाहीत. एवढी श्रद्धा. ते पालखी नाचवत देवळाला ५ प्रदक्षिणा घालतात. त्यांच्या पुढे लाल, पिवळा, के शरी, पांढरा आणि हिरव्या रंगाचे झेंडे मुले नाचवत होती. पालखीच्या मागे समस्त महिलावर्ग अक्षता वाहत जात होता. २ तास कधीच होऊन गेले होते. सूर्यास्त

मन कदाचित हिरवी पिपाणी, बर्फाचा गोळा, शेवन्ति-अबोलीची वेणी, के शरी चटणीबरोबर मावशीने दिलेला वडापाव, रंगीत चिरमुऱ्यांचा लाडू , बदाम शेक असे काहीतरी शोधत दशावताराच्या रंगमं चाच्या पडद्यासमोर तिथेच कु ठे तरी रमलेले होते...

एकताचे नवे रूप - एकोपा विजया मराठे , कै लिफोर्निया देश आपुला अन् प्रियजन सोडू न आलो दू र आशा प्रगतीची उरी,तरी वाटे मनी हुरहूर वाटे कु णी पुसावे,दाटले मनी खूप,तें सांगावे समजून घेऊन कु णीतरी, मनोमनी ऐकावे बोलू लागलो एकतामुळे,आमच्या मनीची व्यथा गुंफू लागलो आम्ही शब्द अन् अनुभवांच्या कथा आखीव रेखीव कसे लिहावे झाली आम्हा जाण यमक, अनुप्रास, वृत्त गणांनी जाहलो सुजाण होती एकतात बुद्धी, विचार,भावनांना प्रेरणा शब्दकोडे,खिरापत,चपखल मेंदूला चालना अखं ड करून सेवा,एकताने घेतली निवृत्ती ठे वण्या परंपरा चालू ,एकोपाने शोधली युक्ती घेतला एकोपाने वेष हो,सुं दर सुटसुटीत साजेसा अमेरिकन जीवना,झाला चटपटीत नवरूपात झळके ल तो,लेऊन सं गणक शास्त्र यशस्वी होईल एकोपा निश्चित, हाआमुचा मं त्र

पण नुकताच झाला होता. पाचवी प्रदक्षिणापण. आता पालखी देवळात न्यायची होती. शेकडो लोक जमेल तसे पालखीला हात लावण्याचा प्रयत्न करत होते. एकदम गर्दी उसळली. तरी पण शिस्तबद्धपणे पालखी देवळात गेली. मी सर्वजण देवळात बसल्यावर आत गेलो. आनं द म्हणाला देवळात कोण कु ठे बसणार हे ठरलेले आहे. कोण पूजा करणार, कोण जप करणार, कोण देवाला आमं त्रण देणार हे सारे ठरलेले. आता पाचही ग्राम देवतांची म्हणजे त्रिमुखी, वाघजाई, रवळनाथ, द्रिष्टी आणि चं डिका यांची पूजा झाली. देवाला आवाहन करून सारे परत बाहेर आले. माडापुढची जागा क्षणांत रिकामी झाली. बाजूला मानकारी ठरलेल्या कु ऱ्हाडीने माड तोडू लागले. पाचव्या मिनिटाला माड कोसळला आणि पिपाण्या आणि ढोलाच्या आवाजांची रणधुमाळी पेटली. सारे देवाचा जयजयकार करत परत देवळात आले. आता आप्पा गावाच्या वतीने देवाची प्रार्थना करणार होते. त्यांनी हात जोडू न सुरवात के ली ’महाराजा रवळनाथा, ... माझे डोळे मिटलेले होते, हात जोडलेले. देवळासारखी मनात पण शांतता होती. पापण्या जड झाल्या होत्या. परत एकदा गावाच्या मानकऱ्याने देवाला नमनाचे आमं त्रण दिले. नमन म्हणजे गावातला दशावतारचा खेळ -रात्री ९३०ला सूरु होणार होता. बाहेर अंधार पसरला होता. सर्वजण मं डपासमोर आपापल्या जागा पकडण्यामध्ये गुंग होते. मला पण खरंतर थांबावेसे वाटत होते पण इलाज नव्हता. परत एकदा हात जोडू न, ओलसरलेले डोळे पुसून मी माघारी निघालो. घरून निघण्याआधी फे साळलेली कोल्ड कॉफी प्यायली. थं डगार दू ध, बर्फाचे खडे, अगदी थोडी साखर आणि नेस कॉफी एका बरणीत घुसळून के लेली. दिपकने कोकणचा मेवा बरोबर दिला - भाजीचा फणस, कै ऱ्या. गर्द काळोखात गाडी रत्नागिरीकडे निघाली. कानात अजूनही लयबद्ध ढोल ऐकू येत होता, डोळ्यापुढे रवळनाथाची पालखी होती, त्यामागे जांभरूणचे गर्द राईतले कॉटेज होते,

©https://www.marathicultureandfestivals.com

Children and Young adult section Smita Dandekar

This year we are all experiencing effects of the "Corona Pandemic" in one way or the other. Some of us directly experienced the devastation that was generated by this virus and others were fortunate enough to keep the virus away from them and their families. Maybe we will better understand the full extent of the impact a few years later. This situation disrupted our lives and created a state of new normal for all of us. Hence our young adults and children's thoughts are extra special this year. I always believed that children should express their thoughts freely. So I am just compiling their unedited articles, paintings and creations. When our writers, artists and creators will look back and reﬂect upon their own childhood creations as an adult, I hope they will enjoy and appreciate them even more.

Coﬀee Painting Ananya Nadkarni

(Age 15)

Pune, India

Coffee painting is a contemporary form of art, similar to watercolour painting. Using only

2 things, coffee and water, in varying proportions, you can create beautiful

monochromatic pieces of art. Artists often use this medium for painting portraits, landscapes or other abstract designs, like the one I have created.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

5 Minute Microwave Apple Crumble

Shyamal Nagesh Wagle (Age7) Pune, India

Pranav Kulkarni Los Angeles, CA

1 tablespoon butter 1 tablespoon oat flakes 2 tablespoons sugar 2 tablespoons flour ½ large diced apple or a full small apple 1 tablespoon water 1teaspoon lemon juice 2 teaspoons cinnamon 1 tablespoon sugar In a bowl, add butter, oats, sugar, flour. Mix with hands or fork. Set aside. In a mug, add apple, lemon juice, sugar, cinnamon and water. Mix with spoon. Microwave for 3 minutes. Add crumble on top. Microwave for 2 min 30 seconds.

Optional: dust the top with cinnamon sugar or add ice cream.

You tube link https://youtu.be/WgFfP26v6L0

Sara Sameer Vaidya, Irvine,CA.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

Three things I'm thankful for !!!! Yash Sachin Modak

( Age 9)

Vihan Amar Navathe (Age 9) Arya Amar Navathe (Age 6) Los Angeles, CA.

San Jose, CA

Introduction: I am thankful for a lot of things but here are my top three things that I am thankful for.

Firstly, I am thankful for my parents. Because I

get to spend more time with them. I am happy

that we are all together during this lockdown. My mom, because she makes nice food for us and teaches me how to cook. My dad, because he plays cricket with me in the

backyard, helps me with the math olympiad and plays along with my jokes. Even though I

miss friends I'm with my parents 24/7 so I am happy.

Another thing I am thankful for is my house

because it gives me shelter and I can play in

the backyard. I also get to hop on my treehouse, lay down in the bed and sleep. In

this situation of the coronavirus epidemic, you should appreciate any shelter you have.

The 3rd thing I am thankful for is school. There

you get education and you make new friends. These days thanks to technology; I can do

assignments on my computer sitting at

home. I also get to talk to my friends and relatives through facetime even though the virus keeps us apart.

A very creative use of the time spent together by the Navathe family. The Covid 19 pandemic offered an opportunity for the

Nawathe family to spend some time together and as Vihan and Arya’s both parents are physicians, it also added some stressful scenarios as well.

Arya and his mother, Dr. Pooja Navathe

sculpted the “Ganesha“ by hand from plaster of Paris. Then Arya and his brother Vihan hand painted the idol. Their hand made Ganesha deity is a unique piece of art and a special

In conclusion you will always ﬁnd things you

addition to their family art collection. This

What are 3 things you are grateful for?

memorable family project.

are thankful for even when times are tough.

most certainly must be a very special

©https://www.marathicultureandfestivals.com

Why I want to become an astronaut

NASA was the ﬁrst space agency to send a human to earth’s satellite. But, if I couldn’t join

NASA for some reason I would join ISRO (Indian Space Research Organization).

Rajas Rohit Marathe Meriden Connecticut.

I have always had a dream of wanting to be an astronaut, I would just imagine in bed, the stars, the planets, the comets, and best of all

z e r o - gr a v it y . W h e ne v e r I w o ul d s t a r t

daydreaming about being in space I would

always think of one thing, the ISS

ISRO would be my second choice because of

one of it’s well known mission, Mission Mangal. India faced so many problems while making and launching the satellite. These two

agenc ies ar e my only hope being an astronaut.

(International Space Station).

Every night I immerse myself into space by

T he r e t he y h av e s o m u c h s p ac e , t he

yesterday I was watching how spaceX

spacecraft is as long as a Football stadium (American Football)! In the space you will see

6 sunsets/6 sunrises in one day! But one thing I do know is the effort it will take. It’s not going to be easy if I want to be an astronaut. For one

thing I must know how to ﬂy an aircraft. Another thing I must know how to do is I must

be good at speaking russian. The reason for this is that on the ISS there are Russian cosmonauts and they do not know how to speak English.

watching space related videos, for example

(another American space company run by

the CEO of Tesla, Elon Musk) and NASA did a

collaboration and launched a rocket carrying astronauts Bob Behnken and Doug Hurley to

the ISS. This is just one example of the many

spaceX and NASA videos I watched yesterday. I really want to become an astronaut and I hope I get a chance to visit the

ISS, it will deﬁnitely be an extraordinary memory.

One of the last things an astronaut must know how to do is to be able to do hard math problems and complicated science. Even though being an astronaut is difﬁcult, who

wouldn’t like to ﬂoat and see earth as a giant, beautiful, blue and green marble.

One of my dream agencies to work for is NASA

(National Aeronautics & Space

Administration). The reason is simple,

Voyager 1. It is the farthest man-made object to go into space. Another reason is because 82

©https://www.marathicultureandfestivals.com

Ninad Dandekar Irvine, California

Shaurya mahesh Nangare, Yorba Linda.

ÂŠhttps://www.marathicultureandfestivals.com

Before and after rain Atharva Dangre

Africa

It was a clear sky in Visage town. Violet ﬂowers blossomed in the ﬁelds. Gardeners were

pleased with their work and looked out of their windows every now and then in order to make sure that his children, the ﬂowers which he raised

now bright and colourful, were all

right. The wind was silent and moved slowly

creating wave-like effects on the trees. Birds were leaving their nests and coming back with food in their beak. The people who were

usually locked inside their cages which they call home were now outside , sitting near the

swimming pool all dressed up for a dip. Ofﬁces were working however. It wasn’t

pleasant for the employees who clearly wanted to go out and enjoy the sun but were stuck in their pale ofﬁces full of dull and white furniture.

The stray animals were deep

in their hiding places to

escape the warm sun and

sometimes mistaking their shadow

as a cover. Windows were reﬂecting light.

Meanwhile on the streets, people walked in 2 distinct types. The rich who had an umbrella and jogged their way to the destination .

While the poor, dehydrated walked tirelessly in the blazing sun. Mayfair ﬂats were covered in curtains , inside of them were people too

rich to enjoy. Narrow hallways were transformed into luminescent streets . 84

Suddenly, out of nowhere , tiny droplets of rain fell in slow motion. Upon closer inspection, crystals were seen . Everyone looked up their shoulders to see what just hit them. There was a bit of a shock. A clear sky with no clouds and yet it is raining. This was a phenomena to many. The people in the streets became happy while the people at home grinned. People went inside often sitting on their balconies for a hot snack and a cup of tea. The droplets now dispersed forming beautiful strokes of 7 colours which are known as rainbow. It spread across the sky and children danced in joy. It was a beautiful sight. Windows were translucent covered with droplets. The poor let their children out in order to dance in the rain. Although it was now raining heavily the clear sky remained. But little did the people know what was coming next. Another turn of events happened and the day was really getting unpredictable. Dark grey clouds moved in and swept through the clear sky. The displacement took place swiftly but not silently. There was a spark seen . Fire broke out on a tree and within 2 seconds a huge roar was heard. It was not only 1 but repeated strikes of lightning took place . The silent people who were enjoying rain for their lives. One lightning struck the top of the building , a huge one but surprisingly it lacked the tiny rod that protected it from the huge monster, and the whole building collapsed. That collapse caused numerous injuries and a few deaths.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

Flowers were ripped up from the ground and

trees fell. Homeless people moved below metal scraps for protection but it only worsened the effect.

Chaitanya Vaishampayan ( Age14) Mumbai, India

Lightning stopped after a couple of minutes

but the damage was done . Floods took place. Swimming pools were overﬂowing but that

was only a minor issue. Rivers came in with a

huge ﬂow and cleaned through the lands.

Animals hid. People went to the roofs. Rescuers tried to come but left after seeing

that the helicopters could not travel in this terrain. It took 3 days until help came and told us that destruction was done.

Few days passed by and the weather calmed. Clear skies opened once again and sunshine was all over the place of visage

town. Such was the unpredictable nature & weather of Visage town.

Dot paintings Sunanda Cliﬀord San Francisco

Acrylic Paint on Stone

Acrylic Paint on Canvas

Shreeyaa Mahesh Phate, Chino, CA

©https://www.marathicultureandfestivals.com

“मराठी in motion”: a teenager’s perspective

comforting and it's something that I'm most

Interview of Vaidehi Dandekar, Taken by Abhay Dandekar

circumstances like that and I just learned

in मराठी , I don't know, maybe it's just more

familiar with. I just adapt to the better if I'm thinking in मराठी .

San Francisco

Abhay: Okay Are you ready?

A: You were saying that sometimes,

especially when you remember them , that

Vaidehi : Yeah A:

you dream in मराठी ?

So take one of hopefully not too many

t a k e s b u t t h is is “ मराठी

i n m o ti o n ” : a

t e e n a g e r ’ s p er s p ec t i v e , w i t h V a i d e h i Dandekar.

V: That's true yeah. I have dreamt in मराठी . I

don't recall any speciﬁc dreams that were in मराठी , but I deﬁnitely have dreamt in मराठी before.

Hi Vaidehi.

A: When you're learning things or doing

V:Hi बाबा.

things, are there elements of those activities

A: And I’m Abhay Dandekar, I’m Vaidehi’s dad

that perhaps have some great

and we're thinking about what it means to be

मराठी links to them?

coincidentally in May of 2020, when we are

V: In my day-to-day life pretty

things that I had asked you before we even

to drive, my आई taught me how to cook in

मराठी as a teenager in California….In 2020 and actively in the coronavirus era. So one of the started this was how you go about your day to

day activities and how you are मराठी ….and how you think you are मराठी ….so what are

some of the things that make you मराठी on a day-to-day basis?

V: That's an interesting question, so like you said what makes you think in मराठी , so I think I think in मराठी , like whatever I process like if I learned something new,

if something has

just been taught to me, I process it in right in

मराठी ﬁrst so that I'm able to get a better understanding somehow. I get a better understanding when I'm thinking to myself 86

much, yeah actually. So when I was learning मराठी and how to cook मराठी cuisine. So in

order for me to get my permit and my license,

I had to cook a full course meal of Indian and मराठी

cuisine.

At the moment I kind of

dreaded it but looking back and reﬂecting on that, It was a really cool opportunity to be able

to kind of witness and get a perspective on

the traditions that have been passed out

from generation to generation. And even आई ‘s parents, my आई आजी आ�ण दादा आजोबा , my grandparents made her cook a full-course meal before she was able to drive and before

she was allowed to get her license, which was kind of like a rite of passage

©https://www.marathicultureandfestivals.com

…kind of like a tradition.Yeah. I was super cool

V: Yeah, so my teacher, Rajendra

traditional मराठी

A: And where does he live in मुब ं ई?

to be a part of. You had to learn a little bit about how foods are made and the

taste behind them….Yeah, and I got to learn

Vaishampayan, he lives in मुंबई

how to incorporate certain aspects of ﬂavors

V: He lives in मालाड and so every week we

deﬁnitely a system.

really cool because my entire lesson will be in

A: Right, so I mean elements of �तखट and

really interesting is that the तबला has its roots

and proportions and it was…. There was

आ�ट and गोड ….

FaceTime or we have a whatsapp call and it's मराठी

every week. No exceptions. What's

in North Indian, Hindustani music but it's also

really cool to be able to write down the बोल if

V: Yeah, right.

h e g i v e s m e a n e w कायदा o r a n e w

A: And what were some of the examples of the things that you made?

composition, then I write down the बोल in मराठी in देवनागरी in my notebook and then I go

back and read it in practice it and it kind of just

V: Let's see….so आई had me make so much stuff. She had me make entrees ,appetizers,

desserts and even drinks. She made me learn

how to make सरबत. I made चहा …..actually I put too much �जरं in the चहा once. I put �जरं in चहा

so that did not get me a good grade…. so that

reminds me of the culture behind the तबला and it's it's very comforting in a sense.

A: Also does learning in मराठी speciﬁcally for तबला make it any easier or is it more challenging?

was one mistake and that I made….um, all

V: No actually it's it's it's sort of like a second

पनीर you know, I made वरण भात...you know

about me speaking in मराठी to Rajendra काका

sorts of stuff I made पाव भाजी and I made मटार classic...

A: Classic गाजर टोमॅटो को�श� बीर ?

nature, like it's very familiar and something , and he being able to speak मराठी back to me

- it's very connecting and there's a good relationship that blossoms from me being able to communicate with him in that way.

V: Yeah and रायता ….a bunch of stuff. So, I learned how to make a lot of the staple dishes.

A: And then I mean, you know, a lot of the

things that you have learned as far as the arts and you play तबला and you're a dancer, so I

mean particularly तबला which you've been learning from a distance learning vantage point. Tell us about that.

A: Almost making it easier because you

already have that backdrop and It just makes learning तबला much more fun and easy. And is that the same way for learning भरतना�म because that is also another art that you study but most times, not in the coronavirus era, you've been learning in person…

©https://www.marathicultureandfestivals.com

V: Yeah, actually so it's kind of it's kind of cool

to see. My relationship with my teacher, Asavari Devadiga, kind of develop on the

foundation of मराठी because initially when आई was looking for a teacher for me, she

wanted someone who could effectively communicate with me in मराठी

and she

purposely found a teacher who could speak मराठी with me. So that was really interesting to reﬂect on, and especially after my आरंगे�म was when I realized that oh wow. I've actually been learning भरतना�म for so

long and I've passed this huge milestone in

my भरतना�म career and it's it's been really

interesting to look back and see how this relationship formed on the basis of being able to speak मराठी

and it's it's also very

interesting to compare. भरतना�म a s a n a r t f o r m a n d t h e implementation of मराठी

in the learning

process because I didn't like him has its roots

developedactually for some of the Maratha kings in तंजावर , so there's that link there too. V: Yeah, that’s true. A: For you, communicating with the rest of

your family is a big part of your day to day activities? V: Yeah. A: So when you communicate with your

grandparents, आई आजी आ�ण दादा आजोबा and then your other आजी आ�ण आजोबा who you can

communicate with, are there any links that you have speciﬁcally to them or things that you do on a day-to-day basis?

V: Yeah, so actually I'm working with my दादा

आजोबा on a book project fully in मराठी and it's

very cool because there are four generations

in South India where मराठी is not spoken and

of my family involved in that project. So there's me, my आई ,her father, and then her

communicate with me in मराठी and also be

to be a part of because it's the language that

the fact that my teachers able to

able to pass on the theory of भरतना�म and

he the kind of culture behind that art form

that's that's typically not taught in मराठी . It's

father's mother, my पणजी ….so that is very cool

has been processed and passed down from my to my दादा आजोबा to आई to me has been very Interesting to reﬂect on and to see how

very interesting to be able to learn that way.

that's kind of changed too, as a third

A: And it's interesting for her too because she

a you know, ﬁrst generation मराठी speaker in

learned in पुणे essentially….

generation Indian in living in America versus

V: Yeah, she also learned from a मराठी teacher.

India. It's very interesting to see the correlation but also kind of contrast because it's different but it's also the same.

A: It's unique that you're getting that

A: Well speaking of different and also the

भरतना�म . And interestingly enough, a lot of the classical भरतना�म pieces were

आजोबा in Southern California and one of the

experience here in California, and learning

same, you go down to visit your आजी आ�ण highlights of course is every year, we

©https://www.marathicultureandfestivals.com

celebrate गणेश चतुथ� and on a on a day to day

do you aim to take all this with you - what

reﬂect upon but on an annual basis festivals

been a dancer, you've learned मराठी that way

basis that may not be something that you

or different kinds of events like that, how does

that build into this entire narrative or relationship, especially because you've been

attending that function ever since you were a baby?

V: Yeah, so गणपती is a great way for our family to get together and be with each other and it really instills a sense of community because

we all speak मराठी , we all know each other and we're all very familiar with each other and the fact that we can communicate with

each other in मराठी makes something about

that very special. It’s very comforting and you get a warm feeling inside when you go

and visit all these people and see them every

year. It's obviously good to see them after a long time of you know, not being able to be in

that experience. Every year when we go down, on the day of the पुजा , everyone comes over and you talk and 0you chat and you eat and you sing आरती and you play with your cousins and it's very fun to see everyone again and fun to talk with

them, especially with आजी आ�ण आजोबा and

seeing many of the relatives and friends and

family and it's a good sense of community. It's a very joyous occasion!

you've learned with मराठी

cuisine, you've

or through मराठी you've learned dance, you

have done activities with your grandparents and you have a lot of great memories, but how are you going to take this forward?

V: Obviously I'll keep speaking मराठी . I mean, I

don't plan to lose that at all. In school, you know, there aren't many Indians or मराठी

speaking Indians at my high school, which is sad but it's also unique.. When I go off to college I hope to ﬁnd a sort of my own little

community of maybe maybe Indians from all

over India or maybe मराठी speakers, but even

even being in that space where you can talk to each other and just just be, you feel that

मराठी is an identity. It's kind of like your second name. I speak English and I speak मराठी . Both

of them are a part of me so I will take them

wherever I go. My name is my name. It’s Vaidehi, it's not something else- it's just who I

am so wherever I go, my name will always be Vaidehi.

A: And your mother tongue or your language

will also be with you, but is that difﬁcult? Is it hard to retain that मराठी if you are not living in

an environment where in the day-to-day

nature of things, you have मराठी constantly

bombarding the culture. So how do you aim

A: Thinking about how you are going forward

now, being a teenager is an interesting part of life...you're not quite in the adult world and

you're not like a child anymore. Yet a lot of your experiences so far have been kind of guided by your experiences as a child. So how

to keep that alive?

V:Yeah, so in school, I don't speak मराठी . I can't go up to my friends and go “ hey..काय चाललय”

A:You could but they may not understand you

©https://www.marathicultureandfestivals.com

V: You know, it might be kind of awkward. But I

can't I can't do that in my day-to-day life. But

you know at home like we try to speak as much मराठी as we can...that's our rule, घरात

aim to participate in so that you can keep that kind of feeling alive and make sure that it stays a part of you and your future family?

American or as a California teenager? What

V: Absolutely. Deﬁnitely. Keeping the tradition alive, keeping the culture alive, because like I said before, it’s part of who I am. Like if I lose my name, who am I? And if I lose something that's a part of me, I'll feel empty. So if you if you lose your language, not always, but essentially a lot of the culture is going to slip away too, so I encourage people to participate in stuff like this, like the e- अंक magazine - this is a wonderful opportunity and I encourage especially younger people, who may not be as enthusiastic about मराठी culture. I know a lot of people who are मराठी , but they may be third generation like I am or maybe even fourth generation….even future generations.

independent of your family and of your

A: And they may not speak मराठी ?

मराठी बोलायचं, and when we're with family we

speak मराठी strictly and you know, we we

observe Hindu holidays. I've been taught मराठी - like I know how to read I know how to

write and I know how to speak ...so that's all

b e e n t a u g h t b y y o u a n d आई, f a m i l y

members... being around people who speak

मराठी when I was a child, when I was a baby. So that's kind of helped me grow as a मराठी

speaker, helped me grow as an Indian, helped me grow as a person, it's helped me ﬁnd my identity.

A: Do you think it's helped you grow as an

do some of those things add to who you are, culture?

V: So it's deﬁnitely helped me realize that I don't have to be just मराठी . I don't have to be just Californian. I don't have to be one thing - I can be a mix - I can be मराठी when I want to be

and I can be Californian when I want to be

Californian and I can be nothing when I want

to be nothing. Or I can be a mix of both. It really varies like it depends on how I'm feeling ,

or what that sort of atmosphere I’m in, what

V: Yes, and they may not speak मराठी at all. But even if you don't speak मराठी , you can still be part of the मराठी culture, and I encourage people to be proud of the heritage, and the culture. A: Well this has been excellent. V: Thank you

are my surroundings, who am I talking or interacting with.

A: It's been मराठी in Motion, a teenager's perspective with Vaidehi Dandekar - we'll say goodbye

A: Now part of this interview is so that we can

V: Okay, thank you for having me!

about मराठी culture in this e- अंक. In that way,

Here is the link to our youtube channel to hear this interview. https://youtu.be/y2rWnbqNuIA

share this with others who are enthusiastic as a future adult, are there things that you 90

©https://www.marathicultureandfestivals.com

Bhakti and Adiya Pawar, Abu Dhabi

समु� �कनारी जमवले ले �श� पले रंगवून �ाची फोटो �ेम बनवली.

Ice cream sticks रंगवून �ाचा wall art बनवले . Cardboard वापरून ��ातले घर बनवले ..

©https://www.marathicultureandfestivals.com

where I live. And I went there for quite a while. I

think maybe ten-ish- years.

Interview Aditya Gaiki and Vibha Dabholkar, Los Angeles

Aditya: Cool. So what made you interested in learning Marathi?

Vibha Dabholkar and Aditya Gaiki attended a Marathi Shala in Simi Valley CA . Both of them were born and brought up in California. Vibha not only learned the Marathi language herself but also felt conﬁdent enough to teach Marathi to the youngest group of students in the same school. Aditya Gaiki interviewed the young Marathi school teacher and shared it with us.

Aditya : Hello Vibha, I just have a few questions to ask you today. So let's begin. How long have you spoken Marathi?

Vibha: Well, I already was, not ﬂuent, but like I

knew how to speak Marathi pretty well because my parents had spoken it to me since I was a baby, but I didn't know how to

read or write that well, because, well, I hadn't

really been taught that at home, so I was interested on learning the rest of it to become a completely ﬂuid, ﬂuent, at Marathi Shala. Aditya: That's good. India?

So have you been to

Vibha: Yeah Aditya: How many times? Vibha: I've been there. About eight to 10 times

Vibha: I've been speaking Marathi pretty

we go.

I've been speaking it since I was a baby. My

Aditya: So what fascinated you about India?

much my whole life. It's my mother tongue, so

parents spoke it to me and actually after I learned Marathi, then I learned English.

Aditya: Yeah. So how well do you think, you

Vibha: Well I loved the surroundings. I loved the environment. I mean, it's a-, it's a tough world out there, but still, I mean, it makes me

know, Marathi?

feel like home. I love seeing my family and

Vibha: I think I know it pretty well. I mean, I'm

grandparents that much. And you know, like

ﬂuent in it. I can read it and write.

Aditya: That's good. Where did you learn Marathi?

Vibha: I learned it, at a Marathi Shala in Simi Valley, which is about half an hour away from 92

everything. because I don't get to see my at school and everything, I don't get to talk to them here, but I love street food, to go and shopping. I love seeing all my cousins because most of my family's in India.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

Aditya: Yeah. So do you think that you could reasonably communicate with people wherever you visited?

Vibha: Yeah, I could. I remember when I got a

little older, maybe when I was like around 12ish, my dad would let me go down to like, get coconuts or get something and I'll be able to

communicate with all the store vendors and everything. And it felt really cool because, you

know, I usually just speak with my parents or something like family, but like naturally go

into the real world and speak it. It's- it's something else.

Aditya: Yeah, that's good, it's a great feeling. So do you speak any other languages besides

Aditya: All right. So do you speak Marathi out of the home?

Vibha: It depends, usually when I'm with other Marathi family members or parents, you know, I always speak Marathi and, you know,

there's these things, like when, like when I'm without my family, I sometimes usually just

speak English. But like sometimes when I just

want somebody to stay between me and my family, I used to speak in Marathi because not most people can understand it.

Aditya: You taught at the Marathi school. So, what jobs did you do there?

Vibha: Well, I was a teacher for the Bal Varga,

English and Marathi?

so they're- the ages for that one is actually a

Vibha: Yes, I speak Spanish.

guessing three to seven, eight-ish because

Aditya: That's cool. So how well do you think, you know, Spanish?

little tricky. It's a wide gap between like, I'm that's the starting class where all the kids get

put with. They don't know how to write. and right in reading Marathi. So, You know, we

Vibha: I started speaking it and learning,

around eighth grade and then I actually took a class for it in high school. I've been taking it for three years now and, I mean, I didn't think I

was learning that much in the ďŹ rst couple of years. I was learning it, but now, when I listen

teach them the numbers. We teach them about our barakhadi and like, [Marathi

alphabet] we teach them all that. And then once they, I mean, it's hard too, because I

remember when I was little, memory did not come easy to me when I was so distracted .

to other people talk or when I'm watching movies or TV shows in Spanish, I actually understand some things that they're saying, which is super cool.

Aditya: Yeah. I'm sure it is. So do you speak Marathiat home? Vibha: I do. ÂŠhttps://www.marathicultureandfestivals.com

Aditya: So, you said that you teach young

the time, but now like living in America or like

you know, as you said, it may be a little hard

were, the mother tongue is, you tend to speak

children. So because they're so young and,

for them to memorize the vast alphabet that Marathi has. So how do you exactly teach them?

Vibha: Right. So most of them speak Marathi

at home with their parents. So they usually

know what everything means, but it never

usually comes- it's at the tip of their tongue. For example, like if I said safarchand, they would know that means apple. But like, if, if I

asked them what apple meant in Marathi,

living in a different country than where you a different language. So I'm thankful, like,

because I [indistinct] reading English as well,

but yeah, deﬁnitely Marathi descendents should, keep on learning Marathi, so that language keeps on getting passed down because. If people still can- if people continue

to keep English and neglect Marathi., then it will at one point fade out, which we don't want.

Aditya: That's a good point. So do you think

tell stories and like stories that are modern,

that it's important for people like us AK ﬁrstgeneration American born citizens to hold

know, Disney stories, so that the kids get. Both

gave us?

Marathi, and we usually end up playing them

Vibha: Yes. I actually love the Hindu customs

and we would all talk in Marathi. They would

love Sankrant and Garba, Garba is one of my

they wouldn't know what to say. So usually, we

like English versions, like Goldilocks or, I don't there, get both fun out of it and get to learn

onto the customs and traditions our parents

out. So like we'd all be different characters

and traditions. I love Ganpati, I love Diwali, I

begin to learn more words.

favorite ones. I love dancing and, during

Aditya: That's- that's creative. So do you

there's usually this one Marathi families that

are of Marathi descent should learn Marathi?

everything, and, I've never actually dedicated

Vibha: Yes. I deﬁnitely do think that Marathi

been going to them for so long, I've just ended

believe that future generations of people that

descendants should learn where Marathi

because, I mean, even now I realized like, when I see my parents, like when they were young, obviously they spoke Marathi all 94

Ganpati actually, actually there, every year we meet up and we, sing poojas and myself to memorizing them, but since I've

up memorizing them, and I don't know why, but I just love singing them. And I love

dressing up in Indian clothes. I love eating food. My mom has her own recipe book that I

hope I'll get one day so I can make food. And yeah, I deﬁnitely think it's support and to hold onto the customs. Cause I mean, they're one of the things that deﬁne me.

©https://www.marathicultureandfestivals.com

Aditya: Yeah, for sure. And back on the toptopic of, of you teaching at the Marathi shala,

what's one of your favorite memories teaching?

Prerit Gore Thousand Oaks, CA

Vibha: My favorite memories was I would say when we were, when we would, when we

were, I don't know the word, when we were

doing like a play version of Goldilocks: so I was a narrator and like one of the kids who's with dad and kids was the mom bear. And like

everybody had their own characters and everybody was laughing and like running around with chairs and they were like, they were ďŹ guring out like, Oh, "how the story goes."

And they're all trying to speak in Marathi. It was super fun.

Aditya: Sure. So, those are all the questions I

have for you. Thank you for answering my questions.

Vibha: Thank you. Here is the link to our youtube channel to hear this interview. https://youtu.be/hGWnGbhD4DU

ÂŠhttps://www.marathicultureandfestivals.com

Coronavirus

Water color Painting Rushikesh sanjay Ghogale ( Age15)

Shreyas Cliﬀord

Mumbai, India

San Francisco

When I heard about the Coronavirus, in the

beginning it wasn’t a big deal for me. Unfortunately when the Corona virus started spreading to America, people started talking

सं�धकाळ जवळ आला आहे आता गो�ात परतायची

वेळ झालीय आ�ण नदीकाठी कुरण चर�ात दंग असले ली गोमाता, जलरंगात �चतारले ले �च�.

more about the Coronavirus. Then I heard that the district was going to stop school

because of it. Then suddenly on the last day of school for the week, on a Friday my teachers told my class that we wouldn’t be coming back to school until a certain date.

Our teachers gave us lots of homework and from that Friday on, my family and I have

been doing school and work from home. By

the time that certain date came my teachers told my class that we would be learning by google classroom and there would be classes three days a week.

Quarantine is not fun because you are not

allowed to go outside as much as before quarantine and it is really boring. Being inside

and bored all day is not the only reason why quarantine is not fun. The other reasons are I

have to do school virtually and do my

assignments on google classroom which is

not as good as being at school. On the other hand, doing school at home gives you an

opportunity to do your assignments at your own pace. I liked that part.

Not knowing when this will end I had to get used to a new way to live my life. 96

Interview Learning Indian Classical music “Online” Aditya Gaiki & Chaitanya Dandekar

When California switches into the daylight

savings time, then the daylight savings sort of messes everything up. Skype freezes a lot and on top of it the Internet connection

Aditya and Chaitanya, both are born and brought up in California, USA and both of them are learning Indian classical music from a teacher who is in India (Online). Teen boys striking a conversation with each other are special. Having a dialogue on a subject like “Indian Classical Music” is the next step and learning about each other’s experience added further value. Sharing their thoughts in an interview format.

Aditya: Hi Chaitanya. When I found out that you are also learning Indian classical music, wanted to know how long have you been practicing Indian classical music?

Chaitanya: Since 2018. So pretty much two and a half years.

issues, both on my side and on my teacher’s side, whenever there's a power outage, we

always have to reschedule. So sometimes it's easy and sometimes it's just really difﬁcult.

Aditya: That's understandable. I mean, I've

gone through that a lot too. So how have you been able to overcome these challenges?

Chaitanya: Sometimes we have just switched to a different platform. I've only had to do that a few times though. Otherwise just have to reschedule the call.

Aditya: Now let us talk about Indian Classical

Music in general; what do you think is one of the hardest concepts that you've learned?

Chaitanya: Probably the hardest concept I've

Aditya: That's cool. So on what platform do you learn?

learned is more, in terms of actual singing, but

probably how to apply the notes into like a real live situation- or like if I'm applying the

Chaitanya: Just like what we're doing right now. I learn Indian Classical Music on Skype

and I record each class with my teacher and then we listen to the recording. Aditya:

sometimes the timing doesn't work out.

Yeah. Okay. So what are some

challenges that you've faced using Skype?

notes, maybe, and then listening from an American style perspective, how to recognize what notes are, and, stuff like that.

Aditya Gaiki: That's, that's, that's completely understandable. So now what was one of the

easiest concepts that you've been able to master?

Chaitanya: Probably the biggest challenge is ” The suitable timing ”.

Since it's just such a

long distance, on the other side of the earth,

losing out on in-person instruction that

more of what he's talking about regarding

other complicated concepts. I think it is a

to sort of grasp onto what he's been teaching

would have been able to help me understand mixed bag.

Chaitanya: So it's sort of like trying to get a balance, you can't really have everything in one system. Yet would you say that, cause

you learned Indian classical music virtually, the familiarity of virtual learning has given

you a boost or a head start? Most of your friends are now starting to use Skype or zoom to learn everything online.

Aditya: I would say, it was sort of the same

learning curve that other kids had. So,

because most of our school instruction was really “Textbook” based. So we either have to

use our textbooks or our teacher gave us online resources. So we were just mainly

watching videos. It wasn't really the teacher instructing us in a class per se. I had to really open the textbook, read or, you know, read an article online and then write an essay. So I

didn't really stand out. I was comfortable yet at the same time I wasn't comfortable, if that

Indian classical music theory. I've been able

me even more. Not that I'm not saying that I

haven't been able to grasp, things that he's taught me before. I'm just saying that I'd be, I've been able to comprehend more. I've been able to understand more. I've been able to

sort of apply the concepts that he's taught

me more. But to answer your question, not

really, I've just been able to advance my practice of Hindustani classical music.

Chaitanya: I think it's sort of interesting with

the music theory, because theory is something that we would have learned,

irrespective of the whole situation now. You are not necessarily singing when you learn

theory, but you sort of know the background and then applying that stuff later. So, would you say you are someone who prefers “Virtual learning”, to “In-person learning”? Aditya:

Is this regarding Indian classical

music, or in general?

makes sense.

Chaitanya: First of all, sorry, I wasn't very clear,

Chaitanya: I know, that's understandable. I do

instruction with your teacher before?

not know about you, but for me, at least this

however did you ever have an in-person

has happened, with me in my music class.

Aditya: Yes. Last year I went to India for about

conversation with your singing teacher due

the ﬁrst week I wasn't feeling too good

are you more or less talkative?

person classes, but in the later part of my

Did you notice any change in the style of your

a week and a half. I was there in Pune. During

to the whole current global situation? Such as

because of the jet lag so I didn't attend any in

certainly changed for me, how about you? Aditya Gaiki: I'd say it's been about the same. I

stay, I went every single day back to back for

That's

think I've been able to sort of comprehend 98

all in person learning. When I was in India, it was possible. Over here in US, when we're

Chaitanya : Probably just the rendering of the notes in a “Raga”. I mean, there are so many different ragas but that part I have generally learned easily versus like I said, applying

Chaitanya: Now I will switch to my questions. My ﬁrst one is, even though virtual learning could be a norm by now for certain things, how are you adjusting to a total virtual

notes is kind of more difﬁcult.

learning environment due to the Covid19

Aditya: That's, that's a good point. So have

perspective.

you ever had any in-person instructions with your teacher?

lockdown. You can answer it from just your

Aditya: I wouldn't say that it did not affect me. Let me rephrase. I'll say that nothing's really

Chaitanya: I have not. I've never actually met my instructor in person, which is kind of crazy,

changed except for the fact that I've been able to sort of practice music more. Because

but yeah, completely online.

back when, I had high school in person, my

Aditya: So Chaitanya, do you practice any

really have time for doing riyaz (daily music

schedule was extremely hectic and I didn't

other forms of music?

practice), so often. So now I'm able to sit down

Chaitanya: Indian music or just like in general.

something that my teacher taught me last

Aditya: Just in general

at least once or twice a day and practice

week. So just to answer your question, it really hasn't changed that much, except I've been

Chaitanya: Oh, yeah. So I play the clarinet in my school band.

able to practice music more.

Chaitanya: Just not necessarily relating back

Aditya: So has your playing of a clarinet inﬂuenced you in any way, in your practice of Indian classical music?

to Indian classical music, but how is virtually

learning music different from learning other activities like say learning a sport. Do you miss learning in person?

Chaitanya: Yes it has. Because when I ﬁrst started playing clarinet, I was a bit used to it. I'm used to the notes. Even if Western music and Indian music are completely opposite, there are a lot of things that are similar about Indian and Western music. So that was sort of

Aditya:

Now we have to adopt distance

learning for school. I think that I was able to

understand some concepts better than others in person. However when it came to

learning math in the classroom I was not able

to grasp it quickly. Now I am at home, my

easy for me to pick up.

workload is drastically reduced so I can give

Aditya: So those were all the questions I had

that, I was able to review and get the

for you. Thanks.

myself more time to practice. Because of concepts down. At the same time, I was also

using a table for accompaniment, we don't

usually have a live tabla player in the

background for every class. I use an app on

Chaitanya: Have you ever done a group singing class?

my phone and that app has a live counter. So

Aditya: No, I haven't actually, all of my classes

you're supposed to hit the “sum”. In my case, I

always one on one.

was in India, I was able to move away from

Chaitanya:

player.

was just wondering if you had any group

you can see when you're about to, when heavily relied on that Feature. However when I

have been in person or not in person but

Same with me. I know some

that because I used to also go to a real tabla

people who actually do a group class and I

master how to do it without looking at or

class experience? Then I could have asked

This person sort of helped me to

relying on the machine. Singing with a real

tabla player, using a live accompaniment is way different to get used to. I prefer in person learning far more than virtual.

for your preference.

Aditya: My dad actually does group learning class with my teacher. I've observed that he pays attention to each and every single one

Chaitanya: Right. Same thing happened to

of his pupils. If somebody needs help then he

Just like you, at the start of my whole singing

continue to conduct the class instructing

One day I had to see when to land on a certain

remarkable talent that he has. Personally

plays tabla. Her guidance helped a lot. It's

struggling with a concept, you can sort of

teacher’s personal activities ever impacted

versus, you may get distracted in a group

me. I use TablaPro as an accompaniment.

will help that person at the same time, he will

journey, I was also just relying only on the app.

somebody else.

beat. So I asked my sister to guide me as she

speaking, I prefer one on one class if you're

difﬁcult not to rely on the app. Has your

keep reinforcing it in the one on one class

your virtual learning? In class or otherwise?

setting.

college. So she has to adjust things in her

Chaitanya: Exactly. In a one-on-one class,

to adjust anything besides your class?

personal level of instruction. Just out of

Aditya: No. I'm not exactly aware of that. My

platform besides Skype? Like Zoom?

just like I, he also had to adapt to some

Aditya:

a singing class because he traveled between

version. I think it was Google's predecessor to

For example, my teacher teaches a class at a schedule. So do you know if your teacher had

teacher also teaches, at a college. I believe

I think that's just a very

you'll have a personal touch, one on one

curiosity, have you ever used any other

In the beginning, we were using

changes. Many times he wasn't available for

Google; it was either Google or Yahoo's

Pune and Mumbai.

Hangouts. I believe we were using it, it was like

100

was okay. I think we started phasing over to

S k y pe b ec a u s e S k y p e i s m or e wid e ly available and it's, it's pretty easy to use. Chaitanya:

Were you able to record your

class? Do you record your every class?

Aditya: Yes. My dad actually has software

that he loads on his computer that records every single call from start to ﬁnish and the

I've learned, and then he'll give me tips and pointers from there.

Chaitanya: Right. My format is pretty much exactly like that alap, then a few exercises on

the introductory in the raag, and then just

jump into the bandish and, you said your

teacher is in India, but, is he in Pune or Mumbai?

audio quality is pretty good on that. You're

Aditya: Pune.

to make sure that I am following my teacher

Chaitanya: Okay.

listen back and try to better understand the

surprised? How do they act or react?

able to easily make out the words of the lyrics, correctly.

It is also very convenient. I can

words and music.

Many times, I got it after

listening to the recording again and I have said to myself, "Oh, I should sing it like this."

Chaitanya: I like it. Recording offers a second chance to get it right. During the class time,

you can just jot down things and later on

revise them. I understand that every class is a

little bit different. But now I would like to know more about your standard typical class

looks? For example, do you do some “Alap” ﬁrst and then some exercises, jalan, etcetera?

Aditya: Well, If I’m learning a new raga, then

my teacher will go through the, alap with me. He'll give me a few key notations “Aroha and

Avaroha” for that raga. Then we'll go further if he thinks that he's given me enough to practice.

Then we'll go straight into the

bandish and then he'll just give me the asthai

and antra and then we'll be done there. This

part usually takes up 30 minutes to an hour. The subsequent classes I present to him what

When people hear that

you've learned singing virtually, are they

Aditya: I think it depends more or less on who I'm talking to. So like, let's just say I'm talking to

you about this then you have the same

experiences. But if I'm talking to one of my

friends from school then he/she might be a

little bit surprised to hear that I'm learning virtually.

Because in their case, they can

simply learn any kind of western music from a local school. So, it was a cool unique concept but now it's becoming more and more common. What do you think?

Chaitanya: Yes. I also think that it depends on who I'm talking to. Lot of my friends at school

takes private lessons to learn an instrument

or singing but that's all in person. So if I say I'm learning virtually then they're a little bit

surprised or they think this is a little bit weird. If they had done it themselves then they might understand it a little better. Aditya: Yeah, for sure.

101

Chaitanya: Do you play another instrument?

absorb yourself between different types of

Aditya: I have been learning Hindustani

different sort of style. One gharana may focus

classical music for a very long time. I did not

have a c hanc e to f or mally learn any

instrument. I've been able to teach myself piano, and harmonium as they're in the same family. They have the same notations as we

do. So for me personally, it's very easy to apply the same notes that I've used in singing, when

I am playing an instrument. It just comes naturally to me.

more on alap- on taana more than they do,

say the beginning, like the vilambit khyal. Some may focus on the vilambit khyal rather than the taana at the end. I'm just giving a generalization. But, my point being is that you're able to sort of expose yourself to

different types of, variations of thinking that you 'r e ab le to s ort of c r af t you r own interpretation of what they're singing.

Chaitanya: Well, that's really cool that you play the piano and the Peti (harmonium),

be c au se lear n ing ha rm on ium is v er y important.

Chaitanya: Right. That's so true because it's just so vast. There are so many different sort

of sets and subsets within the domain of Indian classical music. Like you said, the wide

range is inﬂuenced by other cultures and

Aditya: Yeah. It's very,

styles of singing over a long period of time. In

Chaitanya: My last question for you is, “What do you enjoy the most about learning Indian classical music?”

certain instances we can observe the

inﬂuence of Indian music on Western music and vice versa. To me “Music” is a universal

language. I enjoyed chatting with you. Thank

Aditya: There are a lot of things I enjoy

learning about the Indian classical music. The theory part of music is extremely interesting.

styles, because each gharana has its

It's very detailed and intricate

because there's like a subgroup within a

you,

Aditya: Thank you. Here is the link to our youtube channel to hear this interview. https://youtu.be/nPliIPUQx04

subgroup within the subgroup sort of thinking. Another thing I do enjoy learning is that. Let's just say my teacher teaches me a bandish or something and maybe I'm having trouble grasping it because Indian classical music concepts are so vast. Because of the

different variations, the different gharanas within the actual genre of music, for lack of a better term, you're able to hear and sort of 102

Ojas Marathe

( Age 7)

Meriden, Connecticut

This is Ojas Marathe. I am 7 years old and I am from Meriden, Connecticut . I am sending a drawing of my favorite car Volkswagen Beetle.

Shourya Kulkarni, Northridge

Chinmay Ajay Dandekar

( Age 8)

Foothill Ranch, CA

A beautiful hand drawn Vithoba.

picture of the

Sanjana Nitin Sawant Yorba Linda, CA

ÂŠhttps://www.marathicultureandfestivals.com

103

Primarily, I learn more about my roots when I

read books about Indian mythology and

My Indian Culture

literature. I also ﬁnished reading an adapted

Abhijeet Ghodgaonkar,

version of the Mahabharata a few months

Maryland

ago. To understand more about Indian Although I have been born and raised in the

U.S.A, where people with different cultures migrated to have more opportunities, I have

Indian immigrant parents and I am an American-born Indian. I have become

familiar with the way of living in America, but I

have also been accustomed to the Indian

history, I read some Amar Chitra Katha

mythology comic books. I read an interesting book about India’s history and geography

called “The History of India’s Geography” as well. Reading Indian mythology and literature has been entertaining and has also given me exposure to Indian traditions.

to me. I can relate to and form connections

Secondly, I relate to my Indian heritage because I pray to and worship the Hindu gods. I sing Sanskrit verses (called shlokas) of

(my mother tongue), reading Indian

weekly class too. I also went to a summer

traditional Hindu way, participating in

shlokas and bhajans. Whenever there is a

Indian clothes, and eating tasty Indian foods.

of praise), we offer prasad, and most

First of all, I try to learn Marathi by reading

memorized the 9th chapter of the Bhagavad

very ﬂuent at Marathi, I have begun to start

different gods. Praying to God builds my

culture that my family and I follow at home. I

learn about my Indian heritage because

forming connections to my roots is important with my roots by trying to speak in Marathi

the gods and learn different shlokas in a

mythology stories, worshipping God in a

camp where me and many other kids learned

cultural activities like arts and music, wearing

religious festival, we sing many aartis (songs importantly, pray to the gods. This summer, I

short stories each week. Even though I am not

Gita. Sometimes, we also visit temples of

reading it. I try my best to speak Marathi, but it

connection to the Indian culture.

language. We also have visited our other

Additionally, I actively participated in

visit some tourist attractions and witness

in a lezim dance for a Ganapati festival

connection to our relatives, mainly my

and really enjoyed it. I took part in the Bal

coronavirus pandemic, we now speak with

At a summer camp, we painted and colored

is very hard, as Marathi is my second relatives in Maharashtra. I have been able to

activities related to my religion. I participated

India ﬁrsthand. Mostly, we maintained

(organized by Marathi Kala Mandal) last year,

c ou s in s , b y v is it in g t he m . Du r in g t he

Natya Mahotsav (dramas enacted by kids).

each other online.

drawings of gods. We also played traditional

104

As well as art, I also attend a Indian classical

music singing class once a week. Arts and music have strengthened the connection between me and my Indian culture.

Most of all, one of the most important connections I make to my culture is through

scrumptious Indian foods. I eat delicious

sweets, such as Puran Poli, Kheer, and Sheera. These foods give me the best taste of Indian

culture. In addition, I wear Indian clothes when our family goes out for religious events,

ceremonies, or festivals. The clothes I wear and the food I eat gives me a broader view of my Indian religion.

इ�ा �नहार देशमुख, ना�शक

आई बाबांना �णते, चला भाजी घेऊन येऊ, पण असे का �णत नाही क�, चला �प�र पाहायला जाऊ... आजी आजोबांना �णते, चला काम क�न येऊ, पण असे का �णत नाही क�, जरा बागेत �फ�न येऊ...

In conclusion, praying to Indian Gods,

speaking Marathi, visiting India, reading history and mythology books, participating in Indian arts, being accustomed to Indian

attire and foods help me to connect to my Indian culture. I am not able to participate in our community events this year due to the

coronavirus pandemic, but I learn shlokas

ताई मला �णते, चल अ�ास करायला जाऊ, पण असे का �णत नाही क�, चल एक� बग�र खाऊ...

and classical music online, which keep me

connected to my Indian heritage. I am a citizen of America, and I will continue to

respect the common American values and traditions. I will also continue to value my Indian culture a lot. My strong connections to my roots have shaped my beliefs and made me the boy I am as of now.

सगळे आहेत ��, अवघड आहे वेळ �मळायला, ��ेकाला �मळावी संधी, इ�ा असेल ते करायला…

105

My Coronavirus Experience Nuupur Deshmukh Nashik

CoronaVirus! The name I had never heard

before but is rotating and revolving around us since the last 5 months. Corona Virus has brought many changes in

our life. It started in China but spread across

the globe like a wildﬁre; making it a matter of life and death. Initially, schools and classes

came to an abrupt halt to curb the spread of the disease amongst school children. The senior citizens were asked to stay home

followed by Mr. Narendra Modi's call for lockdown. He suggested to knock the door of spirituality by chanting prayers, clapping

hands and ringing bells. As the lockdown lasted longer, schools decided to start teaching online through different apps to avoid the loss of knowledge

and education to kids. I also appreciate the

teachers who left no stone unturned to teach

us through online classes so that we don’t

spend our time sitting idle. In this period, I helped my mother in making

food. We watched YouTube videos and tried different recipes at home using available resources and also baked a lot of cakes. The

other activities we did during the day included exercise and gardening. It was a difﬁcult time of fear, anxiety and

stress with uncertainty of life. We family members discussed a lot of things and yes! family bonding increased. We also got to spend quality time with grandparents. 106

Most of us like to go shopping, visit malls, theatres, etc. but due to the outbreak, we couldn’t. This taught us to make things suffice with limited resources. Only pharmacy shops were open. It was difficult for the poor people hired on daily wages to make ends meet during the lockdown. Hence the people of our community decided to gather some foods and raw materials to distribute among the poor people. There were also certain social implications brought up by the government. Social distancing, wearing masks is a must. The role of Yoga and Ayurveda Kadhas also supplemented the other precautionary measures. Some wrong habits like spitting in public places are liable for a fine. Travel companies and airlines have halted air travels, railways as per the command given by the Central Government. My parents, being doctors, still had to go outside during the lockdown for emergencies. We were worried about our parents and hoping that they would stay home to avoid contracting the disease. My mother explained to me that it was necessary to risk their lives for the sake of the society. Doctors need to be selfless. It means to care deeply and wholeheartedly for the wellbeing of others. Mahatma Gandhi has rightly said, “The best way to find yourself is to lose yourself in the service of others”. At this point of time, I don’t know what career I will pursue but I would definitely like to take this selfless approach as a parcel with me in the future. I remember Albert Einstein’s quote which said, “Life lived for others is the life worth living!”.

The Monarch Buerﬂy Rashi Khandare (12 yrs)

bigger into a caterpillar. Each caterpillar would easily consume about 3-5 milkweed leaves in a day. In the next few days gradually

saw the spin a cocoon for about one day and

Simi Valley

the caterpillar then stayed in the cocoon. A Monarch butterﬂy migration is the

phenomenon, mainly across North America,

where the subspecies Danaus plexippus plexip pus m ig rate each summ er and autumn to and from overwintering sites on

the West Coast of California or mountainous sites in Central Mexico. For two years, we’ve had a milkweed plant

growing in my front yard and I always watched the little caterpillars grow and spin their cocoon, but I’ve never had the

opportunity to see a single butterﬂy hatch.

week later, the butterﬂy hatched out of a cocoon, they were not ready to be released quite yet as their wings were still wet which

prevented them from flying. Once their wings were dry in a few hours, I gently removed them from the box and released them in open sky, and watched this beautiful monarch butterfly take its first flight. It was exciting to witness this Monarch Butterfly lifecycle and I have decided to continue with the monarch butterfly rescue and help in their conservation year after year.

Since I was home when the schools were shut due to COVID19 pandemic, I took up the challenge of raising butterﬂies from little

eggs so that I could actually watch the entire

b u t te r ﬂ y li f e c y c l e an d s e e be a u t if u l

butterﬂies emerge from a cocoon. I also know that the monarch butterﬂies are slowly

becoming endangered species because of climate change, loss of habitat and other insects and animals feeding on them, this was a perfect opportunity to accomplish two

objectives. I started looking for tiny eggs on the leaves of the milkweed plants, I then pulled off those

leaves that had eggs and put them in a mesh

container and waited for them to hatch. This process took about three to four days as I

watched the ﬁrst larvae emerge. I had to feed them regularly with milkweed leaves and in about 8-10 days the larvae started to grow

Adya Vaidya (Age 4), Los Angeles

107

Cooking with Grandchildren

uring one spring break, we were all sitting around our kitchen table and I heard, “Aji (Grandma), let us cook together. We want to show you a different way of cooking”. I was pleasantly surprised when my grandsons ( ages 13 and 10), Kanan and Shreyas said that to me. In my mind, I quickly went many years back, remembering my interaction with my grandmother and thought that there was no way I could have said that to my aji. However, I very clearly remember her advice, she said that in future I might become a very well educated person and even run my own company but if I wanted to have a healthy family then success to that path was through understanding the value of “healthy food” and making sure that everyone in my family had healthy eating habits. Based on her life experience, her ultimate lofty wish for me was “being a successful entrepreneur”. Getting quality education and becoming a contributing citizen of the society was very high on her expectations list. Next thing I realized is that, along with my grandkids, I was wearing an apron and a “chef’s” hat. Lots of cookbooks suddenly appeared on the kitchen counter. Recipes from Internet sources were also an option. We went through many food categories such as main dish, dessert, soup etc. We even went to multiple sources for recipes. Finally a general consensus was reached to cook something that was “Non Indian”. Looking at the cookbooks was never an option if I was cooking with my aji. She herself was an excellent cook and a “food” encyclopedia. Our first order of business would have been her telling me, “Tie your hair back and wash your hands”. After narrowing our many options to few, we finally decided to try making a fancy tart, “Caramelized Garlic, Spinach, and Cheddar Tart “ to be exact. I was a bit concerned, as I was attempting to make something that was totally in the unknown territory for me. On the other hand my grandkids were certainly very confident. After our initial excitement of cooking together subsided, we read the list of ingredients that were needed to make our tart. We did hit some roadblocks, but mostly to my surprise, we found almost all ingredients at home. A short list of things to be purchased from the market went to ajoba (Grandpa). Just in case Ajoba needed any assistance, Kanan and Shreyas decided to join him.

Smita Dandekar, California were pulled out. The importance of precise measurement of all ingredients to get that consistent taste was stressed upon me by my grandkids. Unfortunately they were very familiar with my “अंदाजे, सुमारे, चवीला मीठ” , in other words, a big time approximation style of my cooking. I remembered when my son went to college and started to learn cooking, he asked me, “Aai, what exactly is a “Phodani” (फोडणी )?”. The cookbook he acquired was one of my old cookbooks and sure enough that book did not give any step-by-step instructions on how to do a “Phodani” . Few years later, my daughters asked me a similar question,” Aai, How do I “bhijav ( भिजव) ” one cup of kanik- कणिक ? “ I realized that many “basic” things in my old cookbook did fall under the “Taken for granted or a kind of one must know” category. Somehow Kanan and Shreyas knew these stories. With that background in mind; I read the “Preparation section“ of our fancy Tart recipe with kids. I certainly appreciated the recipe writer’s detailed clear instructions. I suggested to Kanan and Shreyas to clean up and put away things as we went through the first few steps of the recipe. This aspect of cooking was very clearly demonstrated and emphasized upon me by my grandma. She always cooked up a storm and still our kitchen remained very clean and tidy. I do not think space was ever a problem in our home but it was just that discipline in her way of cooking which made it possible every single time. Our concurrent, “Put away stuff and clean” action plan, also resulted in a minimum mess at the end of our cooking experience. All generations were very happy so far. Under the supervision of my grandkids, we simply followed our recipe very closely and as a reward of our collective efforts, our finished product was excellent. I am very thankful to my grandkids for encouraging me to try making an unfamiliar recipe. In this journey, I learned a lot from our wonderful cooking together experience

Our troop returned from the market. After eating some snacks, we started working on pulling all the ingredients together. I remembered my grandmother’s rule of assembling all required ingredients for any recipe in a large plate and organizing them in the order they were called for. I shared my grandma’s rule with my grandkids and stressed the importance of that key step upon them. Soon we got all preparatory stuff done. Along with a pie dish, measuring spoons, measuring cups, measure and temperature conversion tables

108

Caramelized Garlic, Spinach, and Cheddar Tart Ingredients:

All-Butter Pie Dough

All-purpose flour (for surface)

5 large eggs

3 heads of garlic, cloves peeled

Kosher salt

1 tablespoon olive oil

1 tablespoon balsamic vinegar

1 tablespoon pure maple syrup

1 teaspoon chopped fresh rosemary

1 teaspoon chopped fresh thyme

Freshly ground black pepper

6 ounces sharp white cheddar cheese, grated (about 2 cups)

2 cups baby spinach

¾ cup crème fraîche

¾ cup heavy cream Method:

Place a rack in the lower third of the oven; preheat to 350°. Roll out 1 disk of ready made pie dough on a lightly floured surface to a 14” round. Transfer to a 9”-diameter pie dish. Lift up the edge and let the dough slump down into a dish. Trim, leaving about 1” overhang. Fold overhang under. Freeze for 15 minutes.

109

Meanwhile, roll out the second disk of dough on a lightly floured surface until about ⅛” thick. Cut into ¼”-thick strips. Transfer to a parchment–lined baking sheet. If the dough is soft, chill until just pliable. Working with 3 strips at a time, braid dough, returning braids to baking sheet as you go. Chill until just pliable. Beat 1 egg in a small bowl. Brush edge of dough in dish and bottom sides of braids with egg. Arrange braids along edge, trimming and gently pressing sections together as you go. Freeze for 15 minutes. Line dough with parchment paper or foil, leaving some overhang. Fill with pie weights or dried beans. Bake until the crust is dry around the edge, 25–30 minutes. Remove parchment and weights and brush the entire crust with egg. Bake until the crust is dry and set, 10–15 minutes. Let cool. Meanwhile, cook garlic in a medium saucepan of boiling salted water until beginning to soften, about 3 minutes; drain. Wipe the saucepan dry and heat oil in a pan over medium-high. Add garlic and cook, stirring occasionally, until cloves start to turn golden brown, about 2 minutes. Add vinegar and 1 cup water and bring to a boil. Reduce heat and simmer until garlic is tender, 10–12 minutes. Add maple syrup, rosemary, and thyme, and season with salt and pepper. Cook, stirring occasionally, until liquid is syrupy and coats garlic, about 5 minutes. Scatter cheese over crust; top with spinach. Whisk crème fraîche, cream, and remaining eggs in a medium bowl; season with salt and pepper. Pour over spinach. Add garlic with any syrup. Bake until custard is set and golden brown in spots, 35–40 minutes. Let cool on a wire rack.

110

Methi Pakora Winter is the time for methi or fenugreek greens. These Methi Pakora fritters are slightly bitter and dense, and make a hearty snack. Ingredients 1/2 cup fresh (or frozen) fenugreek or methi greens 2 cups gram flour or besan 1 cup water Salt to taste

Pragati Bidkar, Pune

1/4 tsp baking soda 1/2 tsp turmeric, ground 1/4 tsp cayenne pepper 1/4 tsp sugar 1/4 tsp carom or ajwain seeds Oil for deep frying

Method - Chop the methi or fenugreek greens finely. You can also used chopped spinach here to make the same fritters with spinach. - Mix all the dry spices and seasonings with the flour. - Add salt sparingly, add the chopped greens and mix. - Now add water gradually while mixing. Add up to a cup to make a loose batter. Set aside. - Heat oil in a wok for deep frying - Now add the baking soda to the dough/ batter and whisk lightly with a fork or spoon. The batter will loosen further and get to a drop consistency. - Add a little water, a spoonful at a time until it is just thin enough to be spooned and dropped into the oil. The batter should be light and airy even though it is thick. - Drop spoonfuls of the batter into the hot oil. - Fry the fritters on both sides on medium heat until they are golden. Transfer to a plate lined with paper towels. - Makes 14-16 fritters. Note - Fenugreek greens are available frozen in Indian grocery stores in the US. This is a different style of making Pakoras. These are slightly dense but airy with more flour than vegetables and have a crumbly texture. Spinach or chopped onions can be used here instead of the fenugreek.

ÂŠhttps://www.marathicultureandfestivals.com

111

Instant Chakli Chakli is very tasty and crunchy snacks usually made during festival seasons. It has a very special place in Diwali Faral (Snacks). There are many ways to make Chakali. In Maharashtra there is one kind of Chakli, it’s called “Bhajnichi Chakli”. It tastes awesome. I personally love the Bhajnichi Chakli. My mom gave me a very easy recipe for Chakli. It tastes like “Bhajnichi Chakli”.

Pallavi Mane, CA

Ingredients: 2 Cups water 2 Cup Rice flour 1 Cup Besan (Gram) flour 1/4 Cup Moong flour 1 Tablespoon red chili powder 1 Tablespoon Cumin Powder 1 Tablespoon Coriander powder 1/2 Tablespoon Carom Powder (ajwain) or roughly Crushed 1 Teaspoon Turmeric 2 to 3 Tablespoon Sesame seeds Pinch of asafoetida Salt to taste Oil for frying

Method: In a mixing bowl, add rice flour, besan (Gram Flour), moong flour, mix well.Add red chili powder, cumin powder, carom powder, turmeric powder, coriander powder, sesame seeds, asafoetida, and salt as per your taste. Mix everything together and keep it aside. In a pan, add some water, add 3 to 4 tablespoon oil. Let the water boil. Turn off the heat and add all mixtures into the boiling water, mix with a spoon. Cover it and let it set for 5 minutes.After 5 minutes, remove the mixture in a big bowl and knead the dough. Cover it, let the dough rest for 30 minutes.Now heat the oil for frying. While the oil is getting hot, take a chakli maker. Apply some oil in it and place some dough in it. Press the chakli maker and make a spiral shape on a plastic paper. Make 4 to 5 Chaklis and drop them into the hot oil. Deep fry them on Medium low flame from both sides. Repeat the same for the rest of the dough.

112

Sugarcane Juice without Sugarcane Ingredients: 1.Jaggery: Âž cup to 1 cup 2. Mint leaves: 8-10

Kirti Shrikhande, PA

3. Black salt: 1 Tsp 4. Lemon juice: 4 Tsp 5. Ginger: 1 inch 6. Water: 1 cup 7. Ice cubes: 8-10

Method: 1. Take jaggery and cut it into small pieces. Add one cup of water to it. 2. Keep it aside for 15 minutes so the jaggery will dissolve in the water. 3. Take a mixie pot and add dissolved jaggery water, and rest of the ingredients (except ice cubes). Pulse it. 4. Add ice cubes and pulse it again. 5. Sugarcane juice is ready to serve. Optional garnishing: 1. Dip the glass rim in lemon juice and then dip it in rimming salt or margarita salt. 2. Pour the juice in this glass and garnish it with mint leaves. Serve it chilled.

ÂŠhttps://www.marathicultureandfestivals.com

113

Contributors Natasha Dighe Badri, New Jersey, USA. Blog: https://natashadighe.blogspot.com/ Avinash Chikte, Pune, India Blog: https://avinashchikte.com/ Pragati Bidkar, Pune Food Blogger http://kamalkitchen.com/author/kamalkitchen/ Pallavi Mane, CA Food Blogger https://maharashtriantadka.blogspot.com/ Kirti Shrikhande, PA Food Blogger www.kirtiskitchenkatta.com Ravi Rane, India Comic Illustrator Sanjay Ghogale, India Comic Illustrator Poonam Borkar, India Rangoli Artist https://youtu.be/EWfpUnTrJ2M Ashlesha Kelkar, CA Rangoli Kamini Thuse , U.K. Mandala Paintings and Background Art

114

ÂŠhttps://www.marathicultureandfestivals.com