L U D Z I E I M I E J S CA
Mozaiki i obiekty Ceramika w przestrzeni miejskiej Kijowa
Na zdjęciu: Mozaika Rybitwy nad Dnieprem (znana również jako Rybitwy), E. Kotkow, I. Lytowczenko, W. Łamach, Dworzec Rzeczny, 1961. Zdjęcie z archiwum N. Lytowczenko udostępnione przez L. Illienko – archiwum Soviet Mosaics in Ukraine, Fundacja IZOLYATSIA. Platform for Cultural Initiatives. Fot. Swietłana Koroljowa.
Marcelina Gołębiewska
Fenomenem Kijowa jest nagromadzenie ceramiki w przestrzeni miasta i dynamika jej zmian związana z funkcjonowaniem w tkance miejskiej.
C
eramika w Kijowie to mozaiki na ścianach i we wnętrzach budynków, pokryte układanymi pionowo prostokątnymi beżowymi, zielonymi i brązowymi płytkami elewacje niezliczonych domów mieszkalnych, ozdobione mozaikami rzeźby. Rozkwit mozaiki, w tym mozaiki ceramicznej, przypadł na Ukrainie i w Kijowie na lata chruszczowowskiej odwilży. Stanowił pokłosie politycznych decyzji. Był zarazem skutkiem, jak i najistotniejszym narzędziem wyrażenia przełomu, który dokonał się w sztuce tego czasu. Krytyczka sztuki Alisa Łożkina w nowo wydanej książce „Permanentna rewolucja. Sztuka Ukrainy XX – początku XXI w.” nazywa monumentalne mozaiki uosobieniem energii ukraińskich lat 60. Energię tę wytworzył lokalny odłam ruchu młodych intelektualistów i twórców, po ukraińsku – szistdesiatnykiw.
22
Szkło i Ceramika ISSN 0039-8144
Artyści wizualni tego nurtu odwołali się w szczególności do myśli i prac teoretyka sztuki Ukrainy, malarza monumentalisty, przedstawiciela tzw. Rozstrzelanego Odrodzenia, Mychajło Bojczuka. W oparciu o dorobek bojczukistów, stworzyli sposób obrazowania, w którym znalazła wyraz właściwa ich grupie i generacji kontestacja zastanej rzeczywistości. W 1961 r. w Kijowie oddano do użytku Dworzec Rzeczny, mozaiki wewnątrz którego są dziś uznawane za symbol początku nowej estetyki. Autorzy, E. Kotkow, I. Lytowczenko i W. Łamach, ozdobili przystań obrazami wykonanymi w nowatorskiej wówczas technice łączenia płytek ceramicznych z kolorowymi cementami. Mozaiki opowiadały historię Dniepru jako szlaku handlowego, sławiły pracę i odpoczynek nad rzeką (Dniepr przemysłowy i Wypoczynek nad Dnieprem), przywoływały
L U D Z I E I M I E J S CA
aprobowane fragmenty historii. W westybulu umieszczono słynne nakreślone łamanym konturem krążące nad rzeką Rybitwy. Paradoksem jest w istocie to, że obszarem twórczości ukraińskich nowatorów lat 60., tak bardzo spragnionych powiewu świeżości, stała się – w szczególny sposób podporządkowana oficjalnej reglamentacji treści i państwowym zleceniom – sztuka monumentalna. Drugi paradoks polega na tym, że drogę twórcom monumentalnych mozaik utorowała przyjęta w 1955 r. represyjna uchwała KC KPZR i Rady Ministrów ZSRR „O usunięciu nadmiaru w projektowaniu i budownictwie”. W niemożliwej do odtworzenia dziś atmosferze przełomu lat 50. i 60. powstało też wnętrze kijowskiego Centralnego Dworca Autobusowego, którego autorami są A. Rybaczuk i W. Melnyczenko. Zgodnie z ich
projektem ściany i surowe nowoczesne kolumny dworca obłożono całymi i tłuczonymi płytkami ceramicznymi. Plastykę wnętrza oparto na narastającej intensywności koloru płytek – od szmaragdowego po czarny. Mozaika Dworca Autobusowego przedstawia stłoczone w nieprzerwanym ruchu autobusy i samochody, których sylwetki dla podkreślenia dynamiki obrazu zaznaczono tylko jasnymi liniami. Drugim tematem mozaik są uproszczone, jak z dziecięcego rysunku, widoki miasta. Popularność ceramiki jako jednego z materiałów, z których wykonywano mozaiki (wiele z nich powstało też np. ze szkła kobaltowego), związana była z otwarciem na Ukrainie w latach 50. eksperymentalnych instytutów i pracowni, gdzie wytwarzano płytki. W takich zakładach wykonano m.in. płytki ceramiczne projektu Oksany Grudzynskiej, przeznaczone dla otwartej w 1960 r. Na zdjęciach powyżej od lewej: Mozaika Sport to pokój, autor nieznany, dawna Restauracja Olimpiada, 1980 (?). Mozaika na stacji metra Chreszczatyk, O. Grudzynska, T. Samsonowa, A. Fedorowa, 1960.
Na zdjęciu po lewej: Mozaiki: Ukraińska Madonna, Serce Danko i Kijowskie Kasztany, W. Owczynnykow, przełom lat 60. i 70.
Nr 6/2019 Szkło i Ceramika
23
L U D Z I E I M I E J S CA stacji metra Chreszczatyk. Mozaiki O. Grudzynskiej, T. Samsonowej i A. Fedorowej z nawiązującymi do ludowych ornamentów, utrzymanymi w nasyconych kolorach kwiatowymi wzorami, umieszczono na pylonach stacji. Inne, śmiałe, neomodernistyczne odwołania do sztuki ludowej zawarli w późniejszych, poświęconych Karpatom mozaikach na domach mieszkalnych przy Bulwarze Lesi Ukrainki, artyści A. Hajdamaka i L. Myszczenko. Trwale współpracujące duety, lub zespoły twórców mozaik to jeszcze jeden znak firmowy ukraińskiej sztuki monumentalnej omawianego czasu. Obok wspomnianych już E. Kotkowa, I. Lytowczenko i W. Łamacha, którzy ozdobili ceramicznymi mozaikami m.in. także Lotnisko Boryspil (Ikar, Pokój, praca, szczęście i in.) oraz A. Rybaczuk i W. Melnyczenko, wymienić tu trzeba G. Zubczenko i G. Pryszedko. W końcu lat 60. i w latach 70., a więc już w kolejnej epoce, autorzy ci projektowali monumentalne mozaiki przede wszystkim dla instytutów naukowych i uczelni. Mozaiki poświęcone triumfowi nauki tworzyli oni z mieszanych materiałów, w tym z ceramiki (np. Ruch – mozaika na ścianie kompleksu sportowego „Nauka”, 1969 r. oraz Zwycięstwo – mozaika na budynku Narodowego Instytutu Raka z symbolicznie ukazanym procesem pokonywania nowotworu dzięki zastosowaniu promieniowania, 1970–1971). Do wybitnych twórców mozaik, w tym z użyciem ceramiki, zaliczana jest plastyczka i dysydentka A. Horska. Możliwość skoncentrowania się na formie jako ucieczce od oficjalnie narzuconych treści propagandowych, czyniło ukraińską sztukę monumentalną „przedłużonych” lat 60., mimo wszystkich zastrzeżeń, obszarem relatywnej wolności. Schyłek tej epoki oznaczał zastąpienie eksperymentów i poszukiwań twórczych kanonami tego, co nazwano sowiecką ikonografią – pisze
w wydanej w 2015 r. pracy zbiorowej „Sztuka ukraińskiego pokolenia lat 60.” T. Koczubynska. Niezależnie od oceny, Kijów nadal jednak wzbogacał się o kolejne ceramiczne mozaiki. Przejmującym świadectwem, którego nie można przyporządkować do żadnego ze współczesnych mu nurtów, są prace Wasyla Owczynnykowa. Malarz i wieloletni dyrektor Muzeum Sztuki im. Bohdana i Warwary Chanenko (dawnego Kijowskiego Muzeum Sztuki Zachodu i Wschodu), wobec braku zainteresowania jego planem ozdobienia mozaikami kijowskich fasad, od końca lat 60., po głębokich studiach nad sztuką monumentalną, własnym sumptem tworzył mozaiki w muzealnym podwórku (m.in. Ukraińska Madonna i mozaika, która przedstawia jeden symboli miasta – Kijowskie kasztany). Spośród kijowskich mozaik ceramicznych lat 80. wymienić można mozaikę na zewnętrznej ścianie restauracji Olimpiada na lewym brzegu Dniepru (Sport to pokój – mozaika nieznanego autora powstała z okazji moskiewskiej olimpiady w 1980 r.), fryzy na peronie stacji metra Tarasa Szewczenko przedstawiające gałązki kaliny (A. Miłowzorow, 1980), a także potężne dzieło na fasadzie Domu Narodowych Kolektywów Twórczych przedstawiające bajkowe ptaki i kwiaty (O. Rapaj, 1987 r.). Po 2000 r., już poza oddziaływaniem ideologicznej presji, w warunkach wolnego rynku i swobodnej inicjatywy, bajkowymi obiektami ceramicznymi zasiedlił Kijów rzeźbiarz K. Skrytuckyj. Jest on autorem szeregu mozaikowych postaci w Alei Pejzażowej na naddnieprzańskiej skarpie (np. Alicja w Krainie Czarów i Czterdziestołapy kot), a także obrosłych miejskimi legendami mozaik na ścianach budynków i rzeźb – od jaskrawego Rozgadanego Dinozaura sponsorowanego przez sieć
Na zdjęciu: Alicja w Krainie Czarów, K. Skrytuckyj, Aleja Pejzażowa, 2010–2016.
24
Szkło i Ceramika ISSN 0039-8144
L U D Z I E I M I E J S CA
Na zdjęciu:
Zdjęcia: Jurij Kowalenko / Garry Photoman
Mozaika Praca Przemysłowa, E. Kotkow, I. Lytowczenko, W. Łamach, Stacja metra Szuliawska, 1963.
delikatesów, do grającej instalacji Fortepian Chopina. Po czasie zapomnienia, odrzucenia i w wielu przypadkach dewastacji, w ostatnich latach powróciło też zainteresowanie mozaikami sprzed 60 lat. Przede wszystkim pośród aktywistów i w środowiskach twórczych. Jesienią 2019 r. imponującą animację na podstawie 50 ukraińskich mozaik, w tym kijowskich, wyświetlono na fasadzie Muzeum Leopolda w Wiedniu. Widowisko odbyło się w ramach roku kultury Ukraina – Austria. Animacja powstała na podstawie zbiorów z archiwum „Decommunized: Ukrainian Soviet Mosaics”. Wydany w 2017 r. pod tym samym tytułem album J. Nikiforowa stał się pierwszym kompendium wiedzy o sowieckich mozaikach na Ukrainie. Od 2013 r. trwa projekt „Soviet Mosaics in Ukraine” (Foundacja IZOLYATSIA. Platform for Cultural Initiatives), którego celem jest badanie, popularyzacja i ochrona ukraińskich mozaik z okresu ZSRR. Faktyczna ochrona ceramiki w przestrzeni miasta jest jednak problematyczna. Kijów bezpowrotnie utracił wiele mozaik, zarówno monumentalnych, jak i innych, np. zdobiących budynki mieszkalne. Dotyczy to również przynajmniej części zabytkowych mozaik z Lotniska Boryspil. Do rzadkości, jak na razie, należy renowacja omawianych obiektów. Historyczka sztuki Diana Kłoczko wymienia wśród przyczyn tego stanu rzeczy w istocie nieoczekiwany brak fachowców. W tym kontekście nie można nie wspomnieć o odnowieniu i uruchomieniu 1 czerwca 2019 r. rozległej fontanny przed Pałacem Dzieci i Młodzieży, której dno pokrywa mozaika Gwiazdy i konstelacje A. Rybaczuk i W. Melnyczenki. Autorzy połączyli w niej w jedno: wygwieżdżone niebo i podwodne głębiny. Dwuletni proces renowacji nadzorował sam Wołodymyr Melnyczenko. Przykładem tymczasowego przywrócenia mozaik
mieszkańcom Kijowa stało się otwarcie na sezon wiosenno-letni Dworca Rzecznego. Po latach czekania na planowane odnowienie Dworzec prowizorycznie dostosowano do roli galerii młodej sztuki i włączono do modnej strefy zabawy, muzyki i ulicznego jedzenia na nabrzeżu Dniepru. Obiekt nadal czeka jednak na pełnowartościową rewitalizację. Warto dodać, że jednym z nurtów dyskusji o przyszłości mozaik z Dworca Rzecznego była kwestia ich ideologicznej zawartości. Kontrowersje dotyczyły możliwości w świetle prawa oraz celowości zachowania obrazu, który powstał dla uczczenia powstania w styczniu 1918 r., zdominowanego przez purpurowy sztandar z napisem „Cała władza w ręce Rad” (Październik). Przedmiotem podobnej publicznej dyskusji była też inna mozaika zespołu E. Kotkow, I. Lytowczenko, W. Łamach – Praca Przemysłowa na szczytowej ścianie stacji metra Szuliawskа (płytka ceramiczna i kolorowe cementy, 1963). Zdaniem Diany Kłoczko, dylemat monumentalnych mozaik z komunistycznymi emblematami i propagandowymi hasłami lub treścią, nadal nie jest rozstrzygnięty. Nie ulega kwestii, że Kijów ma niejednokrotnie niedoceniany, lub niezauważany potencjał niezwykłego muzeum ceramiki przestrzeni publicznych.
Marcelina Gołębiewska Autorka jest analitykiem biznesowym, ekonomistką, z pierwszego wykształcenia literaturoznawcą. Absolwentka Uniwersytetu Warszawskiego i SGH w Warszawie. Ma doświadczenie jako ekspertka i wykładowca, jest autorką publikacji. Zafascynowana tworzeniem, istnieniem i funkcjonowaniem sztuki w przestrzeni miast i w środowiskach miejskich. Nr 6/2019 Szkło i Ceramika
25