RZEMIOSŁO
Stłoczone w nieprzerwanym ruchu autobusy i samochody
O renowacji mozaik Centralnego Dworca Autobusowego w Kijowie Marcelina Gołębiewska
Niespełna pół roku pracy, ponad dwustu wolontariuszy 15 czerwca 2021 r. na modernizowanym kijowskim Centralnym Dworcu Autobusowym odbyła się akcja artystyczna Clean Day. Wielu dziennikarzy napisało potem, że ceramiczne mozaiki Dworca umyto, przywracając im dawne piękno. Niewielu – że zmywanie z mozaik brudu i kurzu było kulminacją działań społecznego ruchu, dzięki któremu okładziny ścian i kolumn uratowano, odrestaurowano i wkomponowano w rozplanowane na nowo wnętrza. „Po czasie zapomnienia, odrzucenia i w wielu przypadkach dewastacji, w ostatnich latach powróciło zainteresowanie mozaikami sprzed 60 lat” – pisałam w 2019 r. Opowiadałam m.in. o projekcie Soviet Mosaics in Ukraine (IZOLYATSIA. Platform for Cultural Initiatives) oraz animacji kilkudziesięciu mozaik z archiwum Decommunized: Ukrainian Soviet Mosaics, wyświetlonej na fasadzie Muzeum Leopolda w Wiedniu, w ramach ukraińsko-austriackiego roku kultury (Mozaiki i obiekty. Ceramika w przestrzeni miejskiej Kijowa, SiC, 6/2019). Czas pokazuje, że przykładów zaangażowania, przede wszystkim bardzo młodych, ekspertów i ochotników w promocję monumentalnej sztuki ukraińskich miast – w tym przede wszystkim mozaik – przybywa. Dość wspomnieć Festiwal Sztuki Monumentalnej PEREZAWANTAŻENNIA (czyli: RESTART), który odbył się w maju tego roku w Czernigowie. Renowacja mozaik Centralnego Dworca Autobusowego pozostaje jednak projektem bezprecedensowym, tak z uwagi na rozmach koncepcji i skuteczność działań, jak i zakres prac. Dotąd jedynym przykładem realnego i ukończonego projektu odrestaurowania mozaiki, nie tylko działania popularyzatorskiego, był wykonany w 2019 r. remont fontanny „Gwiazdy i Konstelacje” przed kijowskim Pałacem Dzieci i Młodzieży (d. Pałac Pionierów i Uczniów).
40
Szkło i Ceramika
ISSN 0039-8144
Oba projekty dotyczą prac Ady Rybaczuk (1931-2010) i Wołodymyra Melniczenko (ur. 1932). Jednej z najważniejszych tak charakterystycznych dla Kijowa twórczych par, specjalizujących się w sztuce monumentalnej. Przedstawicieli nurtu szistdesiatnykiw, czyli postulujących powrót do społecznych, politycznych i artystycznych ideałów Związku Sowieckiego z lat 20. XX w. intelektualistów i artystów, których aktywność zaczęła się w czasie chruszczowowskiej odwilży. Późniejszego ARWM – tak Rybaczuk i Melniczenko podpisywali swoje prace od 1982 r. Centralny Dworzec Autobusowy, zaprojektowany przez architektów A. Mileckiego, I. Melnyka i E. Bilskiego, zbudowano w latach 1957-1961. Przestronne jasne hale dworcowe z antresolami, sprawiającymi wrażenie raczej podwieszonych niż wspartych na lekkich kolumnach, do dzisiaj są przykładem nowoczesnej dla swego czasu przestrzeni publicznej. Design wnętrz tej modernistycznej budowli powierzono Adzie Rybaczuk i Wołodymyrowi Melniczenko – świeżo po wielomiesięcznych ekspedycjach–plenerach nad morzami Białym i Barentsa, dopiero co po triumfalnym dyplomie w Kijowskim Państwowym Instytucie Sztuki, w trakcie serii wystaw prac z Północy, już w ogniu krytyki za bojczukizm, czyli uznanie myśli teoretyka sztuki Ukrainy, przedstawiciela tzw. Rozstrzelanego Odrodzenia, Mychajło Bojczuka. Po to, by poczuć entuzjazm nowoczesności i tworzenia dwojga artystów, trzeba przejrzeć (także nie wykorzystane) szkice mozaik Dworca. Udostępnia je portal Ukrainian Unofficial. Na kolejnych wyklejankach datowanych na 1960 r. widzimy plątaninę szos z lotu ptaka, z niekończącym się potokiem rozpędzonych aut. Granatową limuzynę z włączonymi światłami, która w niemniej granatowej nocy mija turkusowy autobus. Miasto o zachodzie słońca z domami ze światłem w oknach, samochodami, autobusami
RZEMIOSŁO
i ostrzeżeniem, że koniom wjazd zabroniony. Nałożone na siebie w pulsującej czerwono-żółtej kompozycji znaki drogowe. W końcu – ruchliwe skrzyżowanie pod pajęczyną niebieskich kabli elektrycznych, które na pewno ożyje urywanym ruchem animowanego filmu, gdy tylko zapali się zielone światło. Rybaczuk i Melniczenko bawili się tworzeniem z kolorowego papieru pojazdów i arterii z nieistniejącym w ZSRR ich czasów ruchem drogowym, w konwencji, nawiązującej do sztuki naiwnej i sztuki dziecięcej – gatunków notabene odkrywanych i analizowanych przez całe pokolenie szistdesiatnykiw. Na pomyśle stłoczonych w nieprzerwanym ruchu stylizowanych autobusów, samochodów i pociągów artyści oparli także finalną koncepcję dworcowych hal. Plastyka wnętrz bazuje tutaj na narastaniu intensywności koloru użytych do wykonania mozaiki płytek ceramicznych – od szmaragdowego po czarny. Dla podkreślenia dynamiki, na ścianach jedynie jasnymi liniami zaznaczono sylwetki pojazdów. Na kolumnach pozostawiono śpieszące ku swemu celowi pomarańczowe autobusy, którym towarzyszą płynące po falach Dniepru łodzie. Drugim tematem dworcowych mozaik są uproszczone, ale w pełni rozpoznawalne widoki Kijowa. – Architekt Awraam Mileckij dał nam wolną rękę – mówi teraz Wołodymyr Melniczenko. Melniczenko podkreśla, że wystrój wnętrz powstawał poza systemem państwowych zamówień (można przypuszczać, że było to – obwarowane mniejszymi restrykcjami – zamówienie resortowe). – Pracowaliśmy sami, tylko we dwoje. I za darmo – dodaje. Projekt wnętrz Dworca otrzymał Pierwszą Wszechzwiązkową Nagrodę w konkursie młodych. Stał się też pierwszą z serii prac A. Rybaczuk i W. Melniczenko, które mieli oni wykonać w kooperacji z architektem Mileckim: od mozaik Pałacu Pionierów, w tym wspomnianej fontanny, po tzw. Sale Pożegnań i słynne – ostatecznie u progu lat 80. zalane cementem – płaskorzeźby Ściany Pamięci w kompleksie krematorium na Cmentarzu Bajkowym w Kijowie. Po sześćdziesięciu latach od ich stworzenia, zniszczenie lub co najmniej usunięcie groziło też mozaikom Centralnego Dworca Autobusowego. Inga Levi, jedna z liderek projektu ratowania i modernizacji wystroju Dworca (wcześniej odpowiedzialna za renowację fontanny „Gwiazdy i konstelacje”) mówi, że w pierwszej chwili nowy wła-
ściciel budynku zaproponował aktywistom, że odda im mozaiki, których zachowania nie planuje. Zasługą wszystkich stron jest to, że ostatecznie mozaikowy ruch drogowy wkomponowano w przebudowywane wnętrza. Pierwsza wizualizacja projektu została publicznie pokazana w końcu 2020 r. Warto dodać, że mozaiki Centralnego Dworca Autobusowego nie mają statusu zabytku, co w wypadku obiektów sztuki monumentalnej nie jest w Kijowie wyjątkiem. Zresztą nie można wykluczyć, że brak takiego statusu uprościł modernizację i pomógł w zachowaniu mozaik. – Trzeba się było spieszyć – opowiada kuratorka projektu w Fundacji ARWM, Oksana Gruszańska. Renowacja mozaik zajęła równo, jak oblicza się dzisiaj, 162 dni. Remont ten stał się też od razu sztandarowym projektem Fundacji, powołanej z inicjatywy Wołodymyra Melniczenko dla zachowania jego i Ady Rybaczuk artystycznej spuścizny. Fundacja ta powstała na początku ubiegłego roku jako efekt współdziałania W. Melniczenko i twórców poświęconego dorobkowi ARWM filmu pod tytułem „Szelest kroków” (2019). – Kiedy jechaliśmy na premierę filmu, Wołodymyr zapytał nas: Czy to już koniec? A co dalej? – mówi reżyserka „Szelestu kroków” i dyrektorka artystyczna Fundacji, Ksenia Krawcowa. Po tych słowach – dodaje – Fundacja ARWM nie mogła nie powstać. Teraz Fundacja stawia sobie za cel odsłonięcie zamurowanej Ściany Pamięci i otwiera dla zwiedzających pracownię A. Rybaczuk i W. Melniczenko. Opierając się na pracy wykonanej przez Oleksandra Galynskiego – współzałożyciela Fundacji i badacza dorobku dwojga artystów, – ma zamiar kontynuować archiwizowanie i promowanie ich olbrzymiego dorobku. Fundacja zainicjowała także społeczną zbiórkę środków na odnowienie mozaik Centralnego Dworca Autobusowego, która nie przynio-
Nr 2/2021
Szkło i Ceramika
41
RZEMIOSŁO sła jednak spodziewanych rezultatów. Przełomowe dla projektu było pokrycie 2/3 planowanych kosztów przez prywatnego właściciela dworca. Pozwoliło to na opłacenie fachowców, zakup materiałów, a także – jak mówi ochotniczka Anastasia Leliuk – na przykład na dowożenie ludzi do pracy, gdy podczas lockdownu faktycznie nie działała komunikacja miejska. Większość prac wykonali wolontariusze. Specjalistom powierzono tylko te działania, które musieli oni wykonać. I tak profesjonalni restauratorzy GurinBrothers umocnili dworcowe kolumny. Realizację projektu wspierał sam współautor mozaik Wołodymyr Melniczenko, który, jak się zdaje, obdarzył jednak pełnym zaufaniem o dwa pokolenia młodszych od niego plastyków. Mozaiki na nowe kolumny, które dostawiono, zaprojektowała w konwencji ARWM Inga Levi. Wsparcie ze strony W. Melniczenki miało wymiar artystyczny, ale i materialny. Zachowany w pracowni ARWM zapas płytek ceramicznych z partii, której A. Rybaczuk i W. Melniczenko używali ponad pół wieku temu do stworzenia dworcowych mozaik, pozwolił teraz na uzupełnienie ich utraconych fragmentów. Część płytek, które wyprodukowano w nie istniejących już kijowskich zakładach, wymagała jednak dostosowania koloru. Operacji przeszkliwienia i wypalenia materiału na mozaiki podjęła się ceramiczka z miasta Czernigów. Krytyczka sztuki Alisa Łożkina w swojej książce: „Permanentna rewolucja. Sztuka Ukrainy XX – początku XXI w.” nazywa monumentalne mozaiki uosobieniem energii ukraińskich lat 60. Odnowione mozaiki Centralnego Dworca Autobusowego w Kijowie uosabiają dodatkowo społeczną energię dzisiejszego Kijowa – miasta o niedocenianym potencjale niezwykłego muzeum ceramiki w przestrzeni publicznej. Podobnym stwierdzeniem kończyłam mój tekst w 2019 r. (Mozaiki i obiekty…, SiC 6/2019). Uważam jednak, że wciąż trzeba je powtarzać. Otwarcie odremontowanego Centralnego Dworca Autobusowego planowane jest na ostatnią dekadę lipca. Centralny Dworzec Autobusowy stał się modny. 16 lipca w kijowskiej galerii Dukat otwarto wystawę poświęconą mozaikom Dworca i ich renowacji. Organizatorzy Dukat, Fundacja ARWM i Ukrainian Unofficial - pokazali oryginały makiet różnych koncepcji mozaik Ady Rybaczuk i Wołodymyra Melniczenko, a także fotoreportaż z prac remontowych. Wystawie pt. „Następny przystanek - Dworzec Autobusowy” towarzyszą imprezy, które mają pomóc w zbiórce środków na odsłonięcie płaskorzeźb Ściany Pamięci autorstwa ARWM na Cmentarzu Bajkowym. Do sukcesu tego cyklu wydarzeń może przyczynić się fakt, że wpisały się one - przypadkiem, ale jest to przypadek bardzo fortunny - w zataczającą coraz szersze kręgi społeczną akcję obrony zabytków modernistycznej architektury Kijowa. Marcelina Gołębiewska analityk biznesowy, ekonomistka. Z pierwszego wykształcenia literaturoznawca. Absolwentka Uniwersytetu Warszawskiego i Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Ma doświadczenie jako ekspertka i wykładowca. Autorka licznych publikacji. Zafascynowana tworzeniem, istnieniem i funkcjonowaniem sztuki w przestrzeni miast. Zdjęcia: autorka tekstu Zdjęcia archiwalne: Fundacja ARWM
42
Szkło i Ceramika
ISSN 0039-8144