TEMAT NUMERU
Czy chemia może być bezpieczna?
Droga do nowoczesności 4_2014_chemia.indd 1
> 10
Napięcie do samego końca
> 36
Oczyszczalnia zza bunkra
> 62 2014-09-26 15:26:00
Więcej na:
4_2014_chemia.indd 2
2014-09-26 15:26:00
Woda i ścieki 44 Z wodą w literze prawa Adam Pilecki 48 Sztuczna gleba z łupków Aleksandra Grądzka-Walasz 54 Droga do „ultraczystej” wody Anna Jarosik 58 W trosce o jonity Norbert Głażewski, Sebastian Szmyd 62 Oczyszczalnia zza bunkra Aleksandra Grądzka-Walasz, Przemysław Płonka Gaz 66 Zaniedbana infrastruktura gazowa Andrzej Szczęśniak Ochrona środowiska 72 (U)lotna rtęć Krzysztof Jastrząb
Nie na zawsze Rozmowa z Arturem Kopciem, członkiem zarządu Grupy Azoty
48
Sztuczna gleba z łupków
Aleksandra Grądzka-Walasz
72 (U)lotna rtęć
Fot. www.photogenica.pl
Temat numeru: Bezpieczeństwo 10 Droga do nowoczesności Adam S. Markowski 16 Bezpieczna chemia Paweł Zawadzki 18 Polskie zakłady bezpieczne, ale... Rozmowa z prof. Adamem Markowskim 21 Nowa dyrektywa, nowe obowiązki Paweł Dadasiewicz 25 Nie na zawsze Rozmowa z Arturem Kopciem, członkiem zarządu Grupy Azoty S.A. 28 Jak ugasić pożar biomasy w silosie? Stanisław Nowak, Dorota Brzezińska 36 Napięcie do samego końca Rozmowa z Grzegorzem Błędowskim, dyrektorem ds. techniki w Grupie LOTOS S.A. 40 Wizyjna ochrona obwodowa zakładów przemysłowych Michał Borzucki 42 Ochrona przed przelaniem zbiorników z cieczami niebezpiecznymi Mariusz Szwagrzyk
25
fot: BMP’ fot: Grupa Azoty Puławy
Z życia branży 8 Biosurfaktanty przejmą rynek Rozmowa z Marcinem Pawlikowskim, wiceprezesem zarządu Boruta-Zachem S.A.
Fot. Grupa Azoty
SPIS TREŚCI
Krzysztof Jastrząb
Innowacje 76 Kauczuki w Centrum uwagi Aleksandra Grądzka-Walasz Historia 80 Boruta jak feniks z popiołów Aleksandra Grądzka-Walasz
3 4_2014_chemia.indd 3
2014-09-26 15:26:02
od redakcji Wydawca: BMP’ Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Sp. k. ul. Morcinka 35, 47-400 Racibórz tel./fax: (032) 415-97-74, tel.: (032) 415-29-21, (032) 415-97-93, e-mail: chemia@e-bmp.pl, www.kierunekchemia.pl
Aleksandra Grądzka-Walasz redaktor wydania tel.: 32/415 97 74 wew. 32 e-mail: chemia@e-bmp.pl
Czysty zysk Z
akłady chemiczne podsumowują pierwsze półrocze. Pracują też nad strategiami na kolejne lata, w których dużą literą zapisano: „BEZPIECZEŃSTWO”. Rozumiane wielowymiarowo, jako bezpieczeństwo pracy, procesów produkcyjnych czy wreszcie bezpieczeństwo produktu. Oprócz strategii, we wszystkich krajowych zakładach wysokiego ryzyka są jeszcze raporty o bezpieczeństwie, a te – jak pisze Adam Markowski w artykule „Droga do nowoczesności” – zostały zatwierdzone, co świadczy o tym, że: „Poziom ryzyka jest dopuszczalny, a polskie zakłady bezpieczne”. Czy zatem bezpieczeństwo to czysty zysk i czy to oznacza, że stało się ono już priorytetem dla zakładów w kwestii przyszłych działań, najnowszych rozwiązań technologicznych czy we wdrażaniu programów zapobiegania awariom? Patrząc na podejmowane przez przemysł chemiczny kroki, możemy stwierdzić, że tak. Spójrzmy chociażby na powołany przez Grupę Azoty Zespół Ochrony Przeciwpożarowej, którego celem jest koordynacja działań w obszarze ochrony przeciwpożarowej we wszystkich spółkach Grupy (więcej w rozmowie z Arturem Kopciem, członkiem zarządu Grupy Azoty S.A.: „Nie na zawsze”). Innym przykładem jest wybudowanie i wyposażenie przez Polskie LNG Jednostki Ratowniczo-Gaśniczej PSP, która zapewni bezpieczeństwo przeciwpożarowe terminalu w Świnoujściu. Spółka na ten cel chce przeznaczyć 20 mln złotych. Warto też wspomnieć o programie Polskiej Izby Przemysłu Chemicznego „Bezpieczna Chemia”, który ma promować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwach chemicznych. Przykładów podobnych działań i zachowań wzmacniających świadomość bezpieczeństwa w zakładach jest wiele i będzie jeszcze więcej, bo przecież od 2015 roku na przemysł czekają kolejne wyzwania związane z implementacją nowej dyrektywy Seveso III, która położy jeszcze mocniejszy nacisk na systemy zarządzania bezpieczeństwem. Wrócę jeszcze raz do kwestii: czy bezpieczeństwo to czysty zysk? Dla większości zakładów to podstawa funkcjonowania i klucz do sukcesu, ponieważ czasami koszty z tytułu zaniedbań w tym zakresie czy skutki finansowe wypadków przewyższają wielokrotnie wydatki przeznaczone właśnie na bezpieczeństwo. Jak mówi Artur Kopeć: – Tak naprawdę to, ile warte jest bezpieczeństwo i jak jest ono cenne, dowiadujemy się w momencie, kiedy je tracimy, ale wtedy zazwyczaj jest już za późno, aby uniknąć strat.
Rada Programowa: Jerzy Majchrzak – przewodniczący Rady Programowej Franciszek Bernat – Grupa Azoty PKCh sp. z o.o. Andrzej Biskupski – prof. nadzw., Instytut Nowych Syntez Chemicznych Grzegorz Cioch – Roland Berger Strategy Consultans Maciej Gierej – prezes, Mennica Metale -Szlachetne SA Jan Hehlmann – Politechnika Śląska Eugeniusz Korsak – członek zarządu, SIiTPChem Płock Włodzimierz Kotowski – Politechnika Opolska, Wydział Mechaniczny Adam S. Markowski – Politechnika Łódzka, Katedra Inżynierii Systemów Ochrony Środowiska Wydział Inżynierii i Ochrony Środowiska Krzysztof Romaniuk – dyrektor, POPiHN Andrzej Szczęśniak – niezależny ekspert rynku paliw Henryk Malesa Prezes zarządu BMP’ Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Sp. k. Adam Grzeszczuk Redaktor naczelny: Przemysław Płonka Redaktor wydania Aleksandra Grądzka-Walasz Redakcja techniczna: Marek Fichna, Maciej Rowiński Prenumerata, kolportaż: Aneta Jaroszewicz Prenumerata krajowa: Zamówienia na prenumeratę instytucjonalną przyjmuje firma Kolporter Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością S.K.A. Informacje pod numerem infolinii 0801 40 40 44 lub na stronie internetowej http://dp.kolporter.com.pl/ Cena 1 egzemplarza – 39,80 zł Wpłaty kierować należy na konto: Bank Spółdzielczy w Raciborzu 44 8475 0006 2001 0009 5989 0001 PKWiU: 22.13.10-00.29 ISSN: 1734-8013 Wykorzystywanie materiałów i publikowanie reklam opracowanych przez wydawcę wyłącznie za zgodą redakcji. Redakcja zastrzega sobie prawo do opracowywania nadesłanych tekstów oraz dokonywania ich skrótów, możliwości zmiany tytułów, wyróżnień i podkreśleń w tekstach. Artykułów niezamówionych redakcja nie zwraca. Źródło fotografii niepodpisanych: BMP’ Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Sp. k. Redakcja nie odpowiada za treść reklam. Niniejsze wydanie jest wersją pierwotną czasopisma Druk: Fischer Poligrafia Źródło grafiki na okładce: www.photogenica.pl
4
Chemia Przemysłowa 4-5/2014
4_2014_chemia.indd 4
2014-09-26 15:26:03
Fot. BMP
zdjęcie numeru
Muzeum przestróg, uwag i apeli – Kopalnia Złota w Złotym Stoku Stare tablice z różnych zakładów pracy na ścianie w Kopalni Złota – kultura bezpieczeństwa w wersji PRL
Chemia Przemysłowa 4-5/2014
4_2014_chemia.indd 5
5
2014-09-26 15:26:03
Utrzymać ruch, nie tylko na scenie Utrzymanie ruchu to dla nich przyjemność, odstępstwo od scenariusza nadaje występom niepowtarzalny charakter, a każdy remont to zmiana na lepsze. O awariach – również na scenie – opowiadają członkowie kabaretu SMILE, który był gwiazdą wieczoru podczas konferencji Remonty i Utrzymanie Ruchu w Przemyśle Chemicznym.
fot. BMP
migawka
• Jesteśmy na konferencji Remonty i Utrzymanie Ruchu w Przemyśle Chemicznym. Z czym kojarzy się wam owe utrzymanie ruchu? Andrzej Mierzejewski: Kojarzy mi się z tym, co lubię robić, czyli z bieganiem – utrzymuję mój ruch kondycyjny biegając dwa razy w tygodniu, dzięki czemu jestem cały czas w ruchu. Paweł Szwajgier: Szkoda, że nie ma z nami Michała (Michał Kincel), bo on zawsze powtarza w autobusie, że w domu wieczorami słyszy od żony: „Utrzymaj ten ruch!”. Andrzej Mierzejewski: Ale mu nie wychodzi... I jest właściwie bez ruchu.
fot. BMP
• Na zakładach przemysłowych ważne jest, aby wszystkie instalacje działały bez żadnych awarii. Czy wam się one zdarzają? Paweł Szwajgier: No i znowu o wilku mowa. Michał to człowiek-awaria. Zawsze, gdy gdzieś jedziemy, mówi: „To się nie uda, na pewno będzie awaria” – tak już jest. Natomiast jeśli chodzi o awarie, ostatnio oprócz busa...
• Trzeba więc być zawsze czujnym. W razie problemów idziecie na żywioł? Andrzej Mierzejewski: Często improwizujemy i choć mamy skecze przygotowane od początku do końca, zawsze znajdzie się luka, kiedy możemy pozwolić sobie na improwizację – tak też powstaje wiele naszych skeczy. • Czy lubicie remonty? Andrzej Mierzejewski: Osobiście nie przeprowadzam remontów, tutaj uzależniony jestem od firm zewnętrznych, które mają swoje problemy, poślizgi – wtedy jest dużo nerwów i emocji. Paweł Szwajgier: Remont, jak sama nazwa wskazuje, jest zmianą na lepsze, więc jest to coś dobrego… • W przemyśle korzystanie z firm zewnętrznych ma swoje określenie – z angielskiego: outsourcing... Andrzej Mierzejewski: To ja też w takim razie korzystam z outsourcingu – muszę out - sourcingować (śmiech). • Ale może czasem lepiej – zamiast coś remontować, naprawiać – kupić nowe? Andrzej Mierzejewski: Zdecydowanie wolałbym wykańczać deweloperski dom czy mieszkanie, niż remontować stare. Aczkolwiek nie jestem, w dzisiejszych czasach, dużym fanem nowego, kiedy to spada jakość usług i urządzeń. Staram się naprawiać rzeczy – z myślą chociażby o środowisku – gdyż jesteśmy społeczeństwem konsumpcyjnym i zawsze jest łatwiej kupić „nowe” niż naprawić „stare”. Tylko apeluję do producentów – dbajcie o jakość!
Andrzej Mierzejewski: … to się nic nie dzieje – jest bezawaryjnie. Jesteśmy zadowoleni z polskich dróg, z kierowców, z ich dużej kultury prowadzenia, z pogody – wszystko jest piękne. Nie szedłbym jedynie w autostrady – są drogie. Jest fajne to, co teraz mamy, tylko trzeba w to uwierzyć. • A co z problemami technicznymi na scenie? Andrzej Mierzejewski: To jest scena, tu są urządzenia techniczne i wszystko może się zdarzyć. Polecam kabarety na żywo – to zupełnie inny występ, a każde odstępstwo od scenariusza nadaje mu niepowtarzalny charakter.
6
• Życzę więc wam ciągłego utrzymania ruchu, bez żadnych awarii, napraw i remontów... Paweł Szwajgier: Pamiętajmy przy tym również o przestrzeganiu zasad – np. tak, jak uczono w szkole: zawsze należy wlewać kwas do wody, nie odwrotnie! Andrzej Mierzejewski: I jeszcze życzmy sobie, żeby między nami zawsze była chemia. Rozmawiała Aleksandra Grądzka-Walasz
Chemia Przemysłowa 4-5/2014
4_2014_chemia.indd 6
2014-09-26 15:26:04
migawka Dla bezpieczeństwa terminalu LNG
Swoje 50-lecie obchodzi w tym roku Zakładowa Straż Pożarna w Puławach. Podczas uroczystości straż otrzymała sztandar, a strażakom wręczono odznaczenia i awanse.
Polskie LNG wybuduje i wyposaży Jednostkę Ratowniczo-Gaśniczą Państwowej Straży Pożarnej. Spółka przeznaczy na ten cel ponad 20 mln zł.
Fot. pulawy.naszemiasto.pl
Fot. Polskie LNG
Jubileusz puławskiej straży
Polskie LNG, odpowiedzialne za budowę i eksploatację terminalu w Świnoujściu, podpisało porozumienie z Państwową Strażą Pożarną, w którym zobowiązało się na własny koszt wybudować nową strażnicę Jednostki Ratowniczo-Gaśniczej. Jej obowiązkiem będzie nie tylko zapewnienie bezpieczeństwa przeciwpożarowego obiektu, ale również prowadzenie akcji ratowniczych na rzecz mieszkańców Świnoujścia. Spółka wyposaży jednostkę w niezbędny sprzęt ratowniczo-gaśniczy, w tym w specjalistyczne wozy gaśnicze i do działań na wysokościach. Łączny koszt budowy i wyposażenia jednostki, zlokalizowanej w bezpośrednim sąsiedztwie terminalu szacowany jest na ok. 20 mln zł. Rozpoczęcie prac planowane jest na 2015 r. Źródło: Polskie LNG
przesył gazu pod kontrolą
Postój Olefin II
Urząd Dozoru Technicznego i Izba Gospodarcza Gazownictwa podpisali porozumienie dotyczące działań zapewniających bezpieczeństwo techniczne rurociągów przesyłowych gazu ziemnego.
W PKN ORLEN trwa postój technologiczny instalacji Olefin II. Prace potrwają do końca września.
fot. UDT
– Zakładowa Straż Pożarna działa jako bardzo profesjonalna jednostka i stoi na straży bardzo trudnych i niebezpiecznych procesów technologicznych. Ta pewność i poczucie bezpieczeństwa na co dzień, pozwalają rozwijać się puławskim zakładom, które są jednym z wiodących przedsiębiorstw, zarówno w Grupie Azoty, jak i w Europie – powiedział minister skarbu Włodzimierz Karpiński. – Te 50 lat to był dla nas bardzo dobry okres – nie odnotowaliśmy zbyt wielu poważnych zdarzeń, a te zdarzenia, które powstały miały charakter lokalny – podkreślił Wacław Kozioł – Komendant Zakładowej Straży Pożarnej w Puławach Źródło: pulawy.naszemiasto.pl
UDT i IGG zobowiązały się m.in. do tworzenia warunków do wdrażania rozwiązań prawnych i normalizacyjnych mających wpływ na bezpieczeństwo techniczne gazociągów gazu ziemnego, wypracowania zasad postępowania w zakresie badań, ekspertyz i opinii technicznych, konsultowanie działań w przypadku awarii powodujących zniszczenie gazociągu lub przerwę w przesyle gazu. Źródło: UDT
Proces zatrzymywania instalacji będzie prowadzony pod stałym nadzorem wykwalifikowanej kadry technologów, służb odpowiedzialnych za ochronę środowiska oraz zgodnie z obowiązującymi instrukcjami i procedurami bezpieczeństwa. Pierwszy i ostatni etap postoju Olefin II będzie wymagał skierowania części strumieni technologicznych na pochodnie, co spowoduje pojawienie się efektów świetlnych nad zakładem. Najbliższe już 27-29 września, gdy będzie miało miejsce przywrócenie instalacji do ruchu. Źródło: PKN ORLEN Sprostowanie W numerze 3/2014 magazynu Chemia Przemysłowa, w artykule „Drugie życie tworzyw”, błędnie podano dane dot. odzysku tworzyw sztucznych w Polsce – nie wynosi on 65%, tylko 41%. Rysunki pochodzą z publikacji PlasticsEurope Polska – „Fakty o tworzywach 2013” i dotyczą zagospodarowania odpadów z tworzyw sztucznych, dodatkowo rys. 2 dotyczy odzysku odpadów opakowaniowych. Za zaistniałe pomyłki przepraszamy.
Chemia Przemysłowa 4-5/2014
4_2014_chemia.indd 7
7
2014-09-26 15:26:05
z życia branży
Biosurfaktanty
przejmą rynek MARCIN PAWLIKOWSKI wiceprezes zarządu Boruty-Zachem SA
• Boruta Zachem obchodzi w tym roku 120-lecie swojego istnienia. Nasuwa się panu na myśl jakiś moment przełomowy w historii spółki? To był z pewnością rok 2009. Wtedy właśnie nastąpiło scalenie dwóch największych producentów substancji barwiących w Polsce: zakładów w Zgierzu i w Bydgoszczy. Dzięki temu wiedza pracowników, know-how zarządzających oraz technologie, jakie posiadały obie firmy uzupełniły się i utworzyły zupełnie nową jakość. Oczywiście, jak każda fuzja, również i ta nie nastąpiła z dnia na dzień. Był to długotrwały i pracochłonny proces, do którego należała między innymi reorganizacja struktury nowo powstałej spółki oraz działania mające na celu optymalizację kosztów. W ciągu kilku lat jednak – udało się. Rok 2013 był dla nas równie ważny – rozszerzyliśmy dotychczasową działalność, dzięki czemu dzisiaj Boruta-Zachem, oprócz produkcji barwników, pigmentów i rozjaśniaczy optycznych jest na zaawansowanym etapie komercjalizacji technologii produkcji biosurfaktantów z biomasy rzepakowej.
fot.. Boruta-Zachem SA
8
– Rynek tradycyjnych, chemicznych surfaktantów to ponad 20 miliardów dolarów rocznie, a w ciągu najbliższych lat ma wzrosnąć do 36 miliardów. Przy rosnącym zainteresowaniu ekologicznymi odpowiednikami tradycyjnych substancji chemicznych jest tylko kwestią czasu, by biosurfaktanty przejęły większą część tego rynku – mówi Marcin Pawlikowski, wiceprezes zarządu firmy Boruty-Zachem SA, która w tym roku obchodzi 120-lecie działalności.
• Poza podstawową działalnością firma prowadzi również liczne projekty badawczo-rozwojowe. Czy jakiś projekt jest tu szczególny? Jednym z kluczowych projektów badawczych, nad którym pracuje nasz dział R&D, jest stworzenie plastrów Chemia Przemysłowa 4-5/2014 3/2014
4_2014_chemia.indd 8
2014-09-26 15:26:06
z życia branży wykorzystujących technologię nano, zapobiegających powstawaniu strupa i wspomagających gojenie się ran. Inny to badania nad wytwarzaniem biosurfaktantów z biomasy rzepakowej. Projekt ten jest dla nas szczególnie ważny, gdyż jesteśmy wyłącznym właścicielem praw do technologii, co daje nam ogromną przewagę na rynku, który w ciągu najbliższych lat może wzrosnąć nawet o 1500%. Co ważne, w ramach wspierania innowacji stale współpracujemy również z ośrodkami naukowymi, takimi jak Uniwersytet Wrocławski, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego czy Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy. • Barwniki, pigmenty, biosurfaktanty... Jak widzi pan przyszłość branży? Czy zmieni się fundamentalnie? Dzisiaj największe przychody przynosi rynek barwników, jednak jego wzrost nie jest na tyle dynamiczny, aby zapewnić nam środki na oczekiwany rozwój – tutaj rozwiązaniem ma być szukanie nowych perspektyw oraz szeroko rozumiane innowacje. Starannie dobieramy projekty, głównie pod kątem możliwości skomercjalizowania, w które się angażujemy – tak jak ma to miejsce w przypadku prac nad nanoopatrunkami czy technologią wytwarzania biosurfaktantów z biomasy rzepakowej. Rynek tradycyjnych, chemicznych surfaktantów to ponad 20 miliardów dolarów rocznie, a w ciągu najbliższych lat ma wzrosnąć on do 36. Przy rosnącym zainteresowaniu ekologicznymi odpowiednikami tradycyjnych substancji chemicznych jest tylko kwestią czasu by biosurfaktanty przejęły część tego rynku.
• Jakie są plany Boruty-Zachem na przyszły rok? Chcemy skupiać się na badaniach i rozwoju, obok podstawowej działalności, czyli produkcji substancji barwiących. Już dziś jesteśmy liderem w produkcji barwników, pigmentów i rozjaśniaczy optycznych, zarówno w Polsce, jak i w Europie. Teraz zależy nam, aby dzięki działaniom badawczo-rozwojowym stać się marką uznaną i rozpoznawalną na innych rynkach. Obecnie potrzebujemy około 50 milionów złotych na projekty związane z produkcją biosurfaktantów. Chodzi przede wszystkim o inwestycje w budowę nowej linii produkcyjnej, której zakończenie planowane jest na 2015 rok oraz działania badawczo-rozwojowe. Dlatego właśnie istotne jest dla nas pozyskanie dodatkowego kapitału: czy to z dotacji, czy z emisji akcji na londyńskiej giełdzie, który pomoże rozwijać poszczególne projekty, a tym samym pozwoli na dalsze prace nad innowacyjnymi rozwiązaniami. Rozmawiała Aleksandra Grądzka-Walasz
fot.. Boruta-Zachem SA
• Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka ma wspomóc te projekty. Czy skorzystacie jeszcze z innych funduszy?
21 milionów złotych – takie środki uzyskaliśmy z Programu Innowacyjna Gospodarka, które w całości zostały przeznaczone przede wszystkim na rozwój badań nad produkcją biosurfaktantów z biomasy rzepakowej oraz wdrożenie systemu mającego usprawnić nasze procesy biznesowe i zredukować koszty firmy. Badania nad opracowaniem nanoopatrunków prowadzimy ze środków własnych. Chcemy nadal rozwijać naszą działalność w obszarze badawczo-rozwojowym, dlatego w najbliższej przyszłości planujemy ponownie starać się o dofinansowanie z programów prowadzonych przez takie agencje, jak NCBiR, PIR, PARP czy też w ramach programu Horyzont 2020.
BADANIA I WŁASNA TECHNOLOGIA Badania nad wytwarzaniem biosurfaktantów z biomasy rzepakowej są dla Boruty-Zachem szczególnie ważne, gdyż zakład jest wyłącznym właścicielem praw do tej technologii, co daje przewagę na rynku, który w ciągu najbliższych lat może wzrosnąć nawet o 1500%
Chemia Przemysłowa 4-5/2014
4_2014_chemia.indd 9
9
2014-09-26 15:26:06
TEMAT NUMERU:
bezpieczeństwo
Droga do nowoczesności
10
Chemia Przemysłowa 4-5/2014
4_2014_chemia.indd 10
2014-09-26 15:26:07
TEMAT NUMERU:
bezpieczeństwo
dr hab. inż. Adam S. Markowski profesor emeryt Politechniki Łódzkiej
Przyszły program tematyczny bezpieczeństwa procesowego jest niezwykle szeroki, atrakcyjny naukowo i ekonomicznie oraz wymagający. To droga do nowoczesności, a bezpieczeństwo procesowe i chemiczne może stać się polską specjalnością.
Fot. photogenica.pl
BEZPIECZEŃSTWO DLA BIZNESU Rozwój bezpieczeństwa procesowego został podyktowany zwiększoną statystyką awarii i wypadków, a także nieustannie rosnącymi oczekiwaniami społeczeństwa wobec poziomu bezpieczeństwa procesów produkcyjnych, szczególnie tych z udziałem niebezpiecznych substancji chemicznych. Dzisiaj bezpieczeństwo to krytyczny element procesu produkcyjnego, bez którego nie można kontynuować żadnego biznesu
Chemia Przemysłowa 4-5/2014
4_2014_chemia.indd 11
11
2014-09-26 15:26:07
TEMAT NUMERU:
bezpieczeństwo
P
olski przemysł chemiczny oraz inne przemysły pokrewne w ostatnich dziesięciu latach, szczególnie od momentu wejścia do EU, zrobiły ogromny postęp tak w zakresie wskaźników ilościowych, jakościowych, jak i asortymentowych. Konkurujemy pozytywnie na wielu rynkach zagranicznych, a tempo wzrostu produkcji chemicznej utrzymywało się na wyższym poziomie niż tempo rozwoju innych gałęzi (wysoki wzrost eksportu chemikaliów). Byliśmy świadkami nowych, wielkich inwestycji, zarówno w przemyśle rafineryjnym (kompleks PX/PTA i instalacje olefin oraz polietylenu i polipropylenu w PKN Orlen, Program 10+ w Lotosie, nowe inwestycje w Grupie Azoty), jak również w branży paliwowej (budowa terminalu LNG), czy w mniejszych firmach chemicznych. Przewidywane są dalsze inwestycje, np. budowa wspólnego kompleksu petrochemicznego Grupy LOTOS i Grupy Azoty, budowa sieci około 3,4 tys. km gazociągów czy prace poszukiwawcze w zakresie eksploatacji niekonwencjonalnych złóż węglowodorów (łupków). Inne zadania dotyczą projektów proekologicznych związanych z ograniczeniem emisji CO2 i pyłów, szczególnie w energetyce (nowe bloki energetyczne gazowe w Płocku, Włocławku i Puławach).
Wsparcie dla konkurencyjności Wymienione działania inwestycyjne i modernizacyjne są ściśle związane nie tylko z chęcią poprawy wyników
finansowych poprzez optymalizację wciąż rosnących kosztów energii, czy spełnienie wymagań w zakresie emisji CO2, ale również z jednoczesną poprawą bezpieczeństwa i niezawodności procesów produkcyjnych. Zadania te będą realizowane w nowych korporacyjnych strukturach organizacyjnych, które np. wymagają stosowania tych samych standardów bezpieczeństwa. Można z pewnością stwierdzić, że osiągnięcie konkurencyjności polskich przedsiębiorstw chemicznych na rynkach światowych wymagać będzie istotnego wsparcia naukowo-badawczego i zadania te mogą stanowić program współpracy, m.in. z uczelniami i instytutami badawczymi, które dzisiaj – niestety ze względu na rozdrobnienie – nie wykazują znaczącego zainteresowania.
Bez awarii i wypadków Naprzeciw realizacji wymienionych zadań wychodzi inżynieria chemiczna i procesowa, w ramach której, w ostatnich 50 latach rozwinęła się dynamicznie nowa dziedzina nauki i techniki – bezpieczeństwo procesowe. Jest ona integralną częścią ogólnego bezpieczeństwa i odnosi się szczególnie do instalacji procesowych zawierających oraz przerabiających substancje chemiczne. Dotyczy więc zagadnień projektowania i eksploatacji instalacji, w których zachodzą rożne procesy chemiczne i fizyczne związane z przetwarzaniem substancji chemicznych (operacje jednostkowe) w użyteczne produkty finalne.
RYS. 1 Bezpieczeństwo procesowe jako „osnowa” projektu procesowego
12
Chemia Przemysłowa 4-5/2014
4_2014_chemia.indd 12
2014-09-26 15:26:07
TEMAT NUMERU: Bezpieczeństwo procesowe koncentruje się na zagadnieniach zapobiegania niepożądanym uwolnieniom substancji chemicznych i/lub energii, a także przeciwdziałania skutkom takich uwolnień. Jest to integralna część każdego projektu procesowego, który jest głównym produktem inżynierii procesowej. Nie ma bowiem żadnej poważnej aplikacji projektu procesowego bez technicznych i organizacyjnych zabezpieczeń procesowych na wypadek awarii procesowej.
•
•
Rozwój bezpieczeństwa procesowego został podyktowany zwiększoną statystyką awarii i wypadków, które przyniosły ogromne straty ludzkie, środowiskowe i finansowe (np. katastrofa platformy DWH, firmy BP w 2010 r. przyniosła do chwili obecnej ponad 40 mld dolarów strat finansowych), a także nieustannie rosnącymi oczekiwaniami społeczeństwa wobec poziomu bezpieczeństwa procesów produkcyjnych, szczególnie tych z udziałem niebezpiecznych substancji chemicznych. Dzisiaj bezpieczeństwo procesowe uważane jest w zakładach produkcji chemicznej za krytyczny element procesu produkcyjnego, bez którego nie można kontynuować żadnego biznesu. Miejsce bezpieczeństwa procesowego w zagadnieniach inżynierii procesowej i chemicznej przedstawiono na rys. 1.
awaria platformy BP, 2010: katastrofa tankowca Exxon Valdez, 1989. Zarządzanie zmianami w ramach zarządzania bezpieczeństwem procesowym, np. katastrofa platformy Piper Alpha 1984. Zabezpieczenia w zakresie zapobiegania i ograniczenia źródeł zapłonu, np. wybuch zbiornika benzyny, Gdańsk, 2002; wybuch saletry amonowej w West Industries, 2013. Rozwój systemów bezpieczeństwa funkcjonalnego dla uzyskania akceptowanego poziomu ryzyka wg wymagań norm PN-EN 61608 i PN-EN 61511, np. wybuch w BP Texas City, 2005 lub awaria w Buncefield 2005. Projektowanie obiektów odpornych na zagrożenia zewnętrzne, np. Fukushima, 2011.
„
•
Bezpieczeństwo jako krytyczny element biznesu
bezpieczeństwo
•
Od 2015 roku czekają nas nowe wyzwania związane z implementacją nowej dyrektywy Seveso III, która położy jeszcze mocniejszy nacisk na systemy zarządzania bezpieczeństwem, poprzez wykorzystanie systemu zarządzania ryzykiem procesowym
Seveso III – nowe wyzwania Osnowa dla projektu procesowego Można wyraźnie stwierdzić, że bezpieczeństwo procesowe jest osnową każdego projektu procesowego, integrującą wszystkie działy inżynierii procesowej. Daje możliwość wspólnej relacji między tymi działami, a jej zastosowanie narzuca konkretne rozwiązania i w efekcie uzyskuje się kompleksowy projekt procesowy. W ramach projektu procesowego podejmowane są następujące klasyczne zadania, które zostały wywołane przez wskazane przykładowo poważne awarie: • Zastosowanie zasad bezpieczeństwa naturalnego dla optymalnego wyboru skali produkcji, co podkreśla np. awaria we Flixborough, 1974. • Optymalizacja wyboru lokalizacji zakładu względem innych zewnętrznych ekosystemów, np. skutki wybuchu w Seveso, 1976. • Rozmieszczenie i lokalizacja obiektów procesowych, magazynowych i pomocniczych na terenie zakładu, np. skutki awarii w Mexico City, 1984. • Rozmieszczenie, lokalizacja i projektowanie budynków dla pobytu ludzi na terenie instalacji chemicznych, a także zagadnienia utrzymania ruchu i szkolenia pracowników, np. wybuch w BP Texas City, 2005. • Zapewnienie bezpieczeństwa poprzez zastosowanie marginesów bezpieczeństwa w projektowaniu procesów i aparatury, np. katastrofa Czernobyl, 1984. • Planowanie awaryjne oraz analiza i ocena ryzyka wystąpienia poważnych awarii, np. katastrofa w Bhopal, 1984. • Projektowanie i eksploatacja instalacji stwarzających poważne zagrożenia dla środowiska naturalnego, np.
Dla realizacji tych i nowych zadań konieczna jest specjalistyczna wiedza i doświadczenie w zakresie bezpieczeństwa procesowego, dobre regulacje prawne w celu zapewnienia bezpieczeństwa i przestrzegania zasad ochrony środowiska, a także efektywny system nadzoru nad ich implementacją. Od 2015 roku czekają nas nowe wyzwania związane z implementacją nowej dyrektywy Seveso III, która położy jeszcze mocniejszy nacisk na systemy zarządzania bezpieczeństwem, poprzez wykorzystanie systemu zarządzania ryzykiem procesowym. Możliwości te ilustruje rys. 2, na którym pokazano wykorzystanie wyników analizy zagrożeń i oceny ryzyka procesowego do efektywnej realizacji zadań zarządzania bezpieczeństwem, które dzisiaj uważane jest za główne źródło przyczyn awarii i wypadków. Jakie są więc dalsze perspektywy rozwoju bezpieczeństwa procesowego? Po prostu – dokąd idziemy?
Nowe zadania w trosce o bezpieczeństwo W 2011 roku Centrum Bezpieczeństwa Procesowego im. Mary Kay O’Connor w Texas A&M University USA, w wyniku prac grupy ekspertów międzynarodowych, opracowało założenia dotyczące nowych zadań badawczo-rozwojowych w zakresie bezpieczeństwa procesowego na tle przewidywanego rozwoju gospodarczego na świecie. Propozycje dotyczą 19 obszarów badawczych, a niektóre z nich mają szczególne znaczenie dla polskiego przemysłu i gospodarki. Można tu wymienić m.in. zagadnienia ochrony infrastruktury krytycznej, projektowanie niezawodności krytycznych
Chemia Przemysłowa 4-5/2014
4_2014_chemia.indd 13
13
2014-09-26 15:26:07
TEMAT NUMERU:
bezpieczeństwo
rys. 2 Wykorzystanie zarządzania ryzykiem do zarządzania bezpieczeństwem
systemów technicznych, doskonalenie metod analiz zagrożeń i oceny ryzyka, inżynierię odporności, integrację bezpieczeństwa procesowego i zawodowego, ograniczenie wpływu czynników organizacyjnych i ludzkich, zarządzanie bezpieczeństwem i ryzykiem, a także wykorzystanie dotychczasowej wiedzy dotyczącej bezpieczeństwa procesowego w rozwijających się nowych technologiach, np. wydobycia i wykorzystania łupków lub produkcji i dystrybucji LNG, logistyki transportu materiałów niebezpiecznych czy zagadnień bezpieczeństwa w nanotechnologii. Można tu również dodać zawsze w Polsce aktualny problem zgazowania i upłynniania węgla, zagadnienie bezpieczeństwa w transporcie rurociągowym paliw gazowych i płynnych, przewidywanego rozwoju energetyki jądrowej, a także wykorzystanie terenu dla lokalizacji obiektów niebezpiecznych. Zadania muszą szczególnie dotyczyć mocno zaniedbanych zagadnień kultury bezpieczeństwa, zarówno na szczeblach władzy oraz przedsiębiorstw, a także pojedynczych ludzi i związanego z tym wzrostu ryzyka, np. poprzez stosowanie praktyki wynajmowania obszaru infrastrukturalnego na terenie zakładów chemicznych dużego ryzyka do innych celów. Warto wspomnieć również o możliwościach realizacji wirtualnych szkoleń ratowników dla przypadków wystąpienia poważnej awarii, jak również rozwijania metod oraz narzędzi związanych z analizą i oceną ryzyka (oceny zagrożeń w czasie rzeczywistym, programy komputerowe, książki i poradniki HAZOP, AWZ i Ex AWZ). Nowa sytuacja polityczna na świecie podkreśla znaczenie włączenia zagadnień ochrony fizycznej obiektów przed ingerencją osób trzecich, a także ochrony wirtualnej systemów sterowania tych obiektów. Zagadnienia te muszą być przedmiotem zintegrowanego zarządzania ryzykiem procesowym. *** Tak więc przyszły program tematyczny bezpieczeństwa procesowego jest niezwykle szeroki, atrakcyjny
14
naukowo i ekonomicznie oraz wymagający; może być on również drogą do nowoczesności. Pytanie, czy w aktualnym stanie polskiej nauki i edukacji jesteśmy w stanie sami wypełnić te zadania, tym bardziej, że kształcenie i edukacja w Polsce w zakresie bezpieczeństwa procesowego jest bardzo rozdrobnione i ograniczone – nawet w jednostkach naukowych w zakresie inżynierii procesowej i chemicznej (jedynie Politechnika Łódzka oferuje pełny program w zakresie wszystkich kategorii studiów oraz w zakresie studiów podyplomowych). Wydaje się, że potrzebne jest nowe podejście organizacyjne poprzez utworzenie silnego intercentrum badawczo-szkoleniowego, które grupowałoby naszą rozdrobnioną w różnych ośrodkach kadrę specjalistów, a także pozwalałoby jej startować i uczestniczyć w różnych wspólnych programach krajowych i międzynarodowych. Mamy już spory zalążek takiego centrum, a mianowicie Międzynarodowe Centrum Bezpieczeństwa Chemicznego, którego głównym zadaniem jest promowanie oraz koordynowanie prac badawczych, rozwojowych i produkcyjnych na rzecz nowoczesnych rozwiązań w dziedzinie szeroko rozumianego bezpieczeństwa chemicznego i ochrony obiektów na poziomie międzynarodowym. Bezpieczeństwo procesowe i chemiczne może stać się polską specjalnością, a zagadnienie zapewnienia bezpieczeństwa to interes każdej firmy, który może być osiągnięty wspólnym wysiłkiem i może być świadczony dla wielu odbiorców. Tylko praca zespołowa w dziedzinie bezpieczeństwa procesowego, dzielenie się doświadczeniem i osiągnięciami – co stanowi jedną z głównych paradygmatów bezpieczeństwa – może przynieść istotne korzyści dla zakładów pracy, społeczeństwa i gospodarki narodowej. Rys. materiały własne autora
Chemia Przemysłowa 4-5/2014
4_2014_chemia.indd 14
2014-09-26 15:26:08
4_2014_chemia.indd 15
2014-09-26 15:26:08
TEMAT NUMERU:
bezpieczeństwo
Fot.BASF
Bezpieczna chemia
Paweł Zawadzki
Polska Izba Przemysłu Chemicznego
Konieczność szczególnego traktowania kwestii bezpieczeństwa w przemyśle chemicznym jest wynikiem zagrożeń, jakie niesie ze sobą prowadzenie procesu technologicznego.
D
uże przedsiębiorstwa, a do takich zaliczyć można wiele zakładów chemicznych, z uwagi na występujące ryzyko zawodowe na stanowiskach pracy, ponoszą niemałe nakłady finansowe na zagwarantowanie pracownikom odpowiednich, zgodnych z przepisami, zbiorowych i indywidualnych środków ochrony. Optymalizacja kosztów w tym zakresie jest nierzadką przypadłością wielu drobnych przedsiębiorstw innych gałęzi polskiej gospodarki, które aby ograniczyć koszty działalności, bardzo często poszukują oszczędności w tej właśnie pozycji budżetowej firmy.
16
Ograniczyć ryzyko w pracy Prowadząc rozważania na temat poziomu ochrony pracowników w przemyśle chemicznym, warto podkreślić, że konieczność zaangażowania w tych zakładach środków ochrony osobistej niejako standaryzuje kwestie ograniczania ryzyka zawodowego na stanowisku pracy. Przedsiębiorstwa przemysłu chemicznego korzystają w tym zakresie z najnowszych dostępnych technologii i rozwiązań, które zapewniają najlepszą ochronę przed zagrożeniami. Niezwykle istotnymi czynnikami, mającymi wpływ na poprawę bezpieczeństwa, są: szeroko rozumiana
Chemia Przemysłowa 4-5/2014
4_2014_chemia.indd 16
2014-09-26 15:26:09
TEMAT NUMERU: kultura bezpieczeństwa, propagowanie poprawnych nawyków działania, przestrzeganie przepisów prawa w zakresie bezpieczeństwa pracy, właściwa i systematycznie realizowana polityka remontowa, zapewnianie właściwych, zbiorowych i indywidualnych środków ochrony, jak również skrupulatnie realizowany program szkoleń okresowych oraz szkoleń doraźnych.
Kształtować świadomość pracowników Jednym z czynników poprawiających bezpieczeństwo pracy jest rozwój kultury bezpieczeństwa, czyli kształtowanie świadomości wszystkich pracowników, począwszy od prezesa zarządu spółki (kierownika danej komórki organizacyjnej), po szeregowego pracownika. Kultura bezpieczeństwa winna być rozwijana równolegle wraz z innymi prowadzonymi na rzecz poprawy bezpieczeństwa działaniami. Powszechną wiedzą jest, że osoby z krótkim stażem pracy ulegają wypadkom znacznie częściej niż ci bardziej doświadczeni, stąd też ważnym jest, aby kulturę bezpieczeństwa rozwijać już na początku kariery zawodowej pracownika.
bezpieczeństwo
biorstwach branży chemicznej programów (często mających własne budżety) nakierowanych na poprawę szeroko rozumianego bezpieczeństwa. W niektórych przedsiębiorstwach ta praktyka jest już stosowana, a nacisk położono przede wszystkim na spadek liczby wypadków, wzrost kultury bezpieczeństwa, inwestycje oraz remonty służące poprawie bezpieczeństwa, modernizację ciągów komunikacyjnych, edukację oraz promocję zasad bezpiecznej pracy.
BEZPIECZNA CHEMIA Główne cele Programu PIPC „Bezpieczna Chemia” to: • Zmniejszenie wskaźnika wypadkowości w przedsiębiorstwach polskiego sektora chemicznego. • Promocja zasad bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwach przemysłu chemicznego. • Propagowanie najwyższych standardów działań w zakresie bezpieczeństwa. • Informowanie o zagadnieniach związanych z BHP i Bezpieczeństwem Procesowym.
Poprawić bezpieczeństwo procesowe Realizacja wszystkich wyżej wymienionych zadań rodzi po stronie zarządzających przedsiębiorstwami chemicznymi podejmowanie określonych decyzji biznesowych – bardzo często kosztotwórczych. Należy dostrzec, że obecnie polski przemysł chemiczny zwraca szczególną uwagę na poprawę bezpieczeństwa procesowego oraz bezpieczeństwa pracy. Wynika to głównie z ryzyk występujących przy produkcji chemicznej, troski o bezpieczeństwo pracy oraz odpowiedzialności za bezawaryjne prowadzenie działalności operacyjnej danej spółki.
Inwestować w priorytety Panujący powszechnie do niedawna pogląd, że koszt poprawy bezpieczeństwa jest tylko kosztem w rozumieniu instrumentów finansowych – przestał już dominować. Dzisiaj zarządzający uznają, iż wydatki ponoszone na poprawę bezpieczeństwa to rodzaj inwestycji, co ważne – z wysoką stopą zwrotu. Bardzo często, w wyniku przeprowadzonych audytów bezpieczeństwa, następuje usprawnienie pracy poprzez wdrożenie ergonomicznych rozwiązań, skrócenie czasu realizacji działań, a tym samym podniesienie efektywności całej organizacji. Nie bez znaczenia jest również uniknięcie przez przedsiębiorstwo negatywnych skutków finansowych wynikających np. z tytułu wypłaty wysokich odszkodowań lub utraconego zysku, z powodu przerw w prowadzeniu działalności operacyjnej. Najważniejszym celem polityki poprawy bezpieczeństwa jest przede wszystkim ochrona zdrowia i życia ludzkiego, która zawsze powinna być priorytetem prowadzonych w tym zakresie działań.
Stworzyć program i realizować cele Przykładem kreatywnego, nowoczesnego podejścia do omawianych kwestii jest tworzenie w przedsię-
Realizować Program „Bezpieczna Chemia” Dodatkową możliwością dla przedsiębiorstw polskiego przemysłu chemicznego jest udział w autorskim Programie Polskiej Izby Przemysłu Chemicznego „Bezpieczna Chemia”, który nakierowany jest na poprawę bezpieczeństwa pracy i bezpieczeństwa procesowego w polskim przemyśle chemicznym. Program adresowany jest do członków Polskiej Izby Przemysłu Chemicznego, a Partnerami Strategicznymi Programu są: PKN ORLEN S.A. oraz Grupa Azoty. Patronat Honorowy nad Programem objął Komendant Główny Państwowej Straży Pożarnej Generał Brygadier Wiesław Leśniakiewicz. Program „Bezpieczna Chemia” zintegrowany jest z działającą w ramach Polskiej Izby Przemysłu Chemicznego Komisją ds. BHP i Bezpieczeństwa Procesowego. Polska Izba Przemysłu Chemicznego, powołując Komisję ds. BHP i Bezpieczeństwa Procesowego oraz Program „Bezpieczna Chemia” wskazuje na doskonalenie się zrzeszonych przedsiębiorstw w aspekcie poprawy bezpieczeństwa oraz dostrzega konieczność wymiany poglądów, doświadczeń oraz rozwiązań organizacyjnych pomiędzy przedsiębiorstwami branży chemicznej. W ramach prowadzonej statystyki Programu „Bezpieczna Chemia” przewidziane jest również monitorowanie jednolitego dla całej branży chemicznej wskaźnika wypadkowości oraz działania promocyjne, edukacyjne, w tym warsztaty z udziałem ekspertów w dziedzinie bezpieczeństwa pracy oraz bezpieczeństwa procesowego. Więcej informacji na temat Programu, jego celów i podejmowanych aktualnie działań znajduje się na stronie www.programbezpiecznachemia.pl
Chemia Przemysłowa 4-5/2014
4_2014_chemia.indd 17
17
2014-09-26 15:26:10