Ένας “ Κοινός Τόπος “ για μία διδακτική αρχιτεκτονικής σύνθεσης by margarita.paparodou

Ένας “ Κοινός Τόπος “ για μία διδακτική αρχιτεκτονικής σύνθεσης Το πέρασμα από τη διδασκαλία στην εφαρμογή

Μαργαρίτα Α. Παπαρόδου Σχεδιασμός - Χώρος - Πολιτισμός ΕΜΠ, 2017-18

Ένας “ Κοινός Τόπος “ για μία διδακτική αρχιτεκτονικής σύνθεσης Το πέρασμα από τη διδασκαλία στην εφαρμογή

Έρευνα στην Αρχιτεκτονική: Σχεδιασμός - Χώρος - Πολιτισμός Προωθημένα Ζητήματα Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού Μεθοδολογικές και Σχεδιαστικές προσεγγίσεις στη διδακτική της Αρχιτεκτονικής Σύνθεσης ως κεντρικού μαθήματος Αρχιτεκτονικών Σπουδών ΕΜΠ, 2017-18 Διδάσκοντες Ελένη Αμερικάνου | Γιώργος Αγγελής | Βασιλική Γιαννούτσου | Σοφία Τσιράκη Μεταπτυχιακή Σπουδάστρια Μαργαρίτα Α. Παπαρόδου

Περιεχόμενα 2• Α.Εισαγωγή 2• Α.i.Αντικείμενο 2• A.ii.Στόχος 2• Β.Βασικές Έννοιες 2• B.i.Διδασκαλία 3• Β.ii.Μέθοδος 3• B.iii.Μέθοδος διδασκαλίας 4• B.iv.Η αναπαράσταση και μέθοδος 6• Γ. Η διδασκαλία 6• Γ.i. Μια σκέψη για τη διδασκαλία 8• Γ.i. Η διδασκαλία μέσα από τη σπουδή στο εκπαιδευτικό σύστημα του ΕΜΠ 12• Γ.ii. Ένας κοινός τόπος 12• Διάλογος-Κριτική-Αμφισβήτηση 14• Η ιδέα ως συνθετικός άξονας 16• Η «δια χειρός δημιουργία» -σπουδή 18• Το αναπαραστατικό μέσο και ο ρόλος του ως συνθετικό και αναπαραστατικό εργαλείο 22• Δ.Το προσωπικό παράδειγμα - 3 Στάσεις για το Βιβλίο 22• Τα μεθοδολογικά εργαλεία 30• Ε. Επίλογος 31• Βιβλιογραφία 32• Βιβλιογραφία Εικόνων

Α.Εισαγωγή Α.i.Αντικείμενο Η συσχέτιση θεωρίας και πράξης αποτελεί στοιχείο αυτοπροσδιορισμού ενός ατόμου. Στόχος της εργασίας αυτής είναι μία πρωτογενής αναζήτηση και κατανόηση των επιρροών εκείνων που καθορίζουν τόσο την προσωπική φυσιογνωμία ενός αρχιτέκτονα και ανθρώπου εν γένει, όσο και την ανάγκη του να συμπορευτεί με έναν κοινό τόπο και τρόπο σκέψης. A.ii.Στόχος Στην προκειμένη περίπτωση αναζητούνται οι διδακτικές μέθοδοι που συντελούν έναν κοινό τόπο, ως προς ορισμένα χαρακτηριστικά τους και διερευνάται πως μπορεί κανείς μέσα από αυτές και τη θεωρία τους να συνθέσει με έναν προσωπικό τρόπο, κάποια από τα ζητήματα που πραγματεύονται σε ένα αρχιτεκτονικό σχεδιαστικό θέμα.

Β.Βασικές Έννοιες B.i.Διδασκαλία Η διδασκαλία αποτελεί μία διαδικασία στην οποία συμμετέχουν τουλάχιστον δύο άτομα, ο διδάσκων και ο διδασκόμενος, και αφορά τη μετάδοση της γνώσης από τον πρώτο στον δεύτερο. Όμως η διδασκαλία δεν αφορά μόνο τη μετάδοση ενός στυγνού γνωσιολογικού υποβάθρου, αλλά διακατέχεται από μία ηθική υπόσταση μιας και ο δάσκαλος δείχνει το δρόμο στο μαθητή, και υποδεικνύει έναν τρόπο που θεωρεί σωστό ώστε να γίνονται τα πράγματα. Μεταδίδει τις βασικές γνωστικές και ηθικές του αρχές, τον προσωπικό τρόπο με τον οποίο βλέπει τα πράγματα, διακηρύττει αυτό που πιστεύει. Όλα αυτά συνθέτουν μία φυσιογνωμία ανθρώπου-δασκάλου ο οποίος οφείλει να έχει προσωπικό λόγο και βλέμμα πάνω στα πράγματα, καθώς και ευθύνη του λόγου και των πράξεων του απέναντι σε ένα «άπειρο» κοινό, το οποίο ευθύνεται να διαμορφώσει ως προς το ιδεολογικό, κοινωνικό και γνωσιολογικό του υπόβαθρο. Μάλιστα σε μία ετυμολογία της λέξης δάσκαλος, δίνεται μία υπερφυσική διάσταση, κατά την οποία δάσκαλος είναι το άτομο που δύναται να κάνει θαύματα. διδασκαλία (η) [αρχ.] {διδασκαλιών}1 1. η διαδικασία μεταδόσεως γνώσεων από τον δάσκαλο στον µαθητή 2. (συνεκδ.) η υπόδειξη αυτού που θεωρείται σωστό ή που πρέπει να γίνει

1. Οι λέξεις που δηλώνουν στις (ινδοευρωευρωπαϊκές γλώσσες τη σηµ. «διδάσκω - δάσκαλος» προέρχονται, κα- τά κανόνα, είτε από λέξεις που σηµαίνουν «µαθαίνω» (πβ. δι-δά- σκω - οµηρ. ε-δάην «έµαθα» - ά-δαής «αµαθής» - λατ. disco «µα- θαίνω» (< di-da-sco), doc-eo «διδάσκω», doctor «διδάσκαλος») είτε από λέξεις που σηµαίνουν «δείχνω πώς» (πβ. αγγλ. teach, οµόρρ. γερµ. zeigen «δείχνω», σανσκρ. upa-dic «δείχνω - διδάσκω», όλα από την ίδια ρ. µε το ελλην. δείκ-νυ-µι) ή «οδηγώ, δείχνω τον δρό- µο» (πβ. καθηγοϋµαι «οδηγώ» > καθηγητής «οδηγός» και «δάσκα- λος») ή «διατάσσω, είµαι κύριος» (πβ. αγγλ. master «κύριος» και «δάσκαλος» -headmaster, schoolmaster- από λατ. magister «κύ- ριος, αρχηγός» και «δάσκαλος», από όπου γαλλ. maître «δάσκα- λος» κ.ά.). Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ, Αθήνα,2002, λήμμα:διδασκαλία 2

3. το σύνολο των αρχών και των κανόνων θρησκείας, επιστημονικής ή φιλοσοφικής θεωρίας 4. η προτροπή, που αποβλέπει στη νουθεσία 5. διακηρύσσω αυτό που θεωρώ σωστό σε μεγάλο κοινό 6.οδηγώ, δείχνω τον δρόμο Β.ii.Μέθοδος Η μέθοδος διδασκαλίας καθώς και η μεθοδολογία2 απαντώνται στη φιλοσοφία, στις επιστήμες και στις τέχνες και σε κάθε είδους δραστηριότητα η οποία περιλαμβάνει τη ανάγκη για μετάδοση γνώσης. Προέρχεται από τη σύνθεση των λέξεων μετά και οδός Η λέξη, αρχικά, κατείχε τη σημασία της καταδίωξης. Ήδη όμως από τον Πλάτωνα, απέκτησε τη σημερινή της σημασία, δηλαδή : 1.την έρευνα προς την αναζήτηση της γνώσης και της αλήθειας 2.το λογικά οργανωμένο σύνολο κανόνων που επιτρέπουν την επίτευξη ενός αποτελέσματος 3.το συστηματικό, προγραμματισμένο τρόπο προσέγγισης, εξέτασης, ανάλυσης και ερμηνείας προβλημάτων ή φαινομένων βάσει συγκεκριμένων κανόνων 4. την εξέταση ενός ζητήματος με ορισμένους κανόνες για την επίτευξη ενός σκοπού με βάση τη λογική 5.τον τρόπο δράσεως 6. το εγχειρίδιο εκμάθησης 3 B.iii.Μέθοδος διδασκαλίας Ο δάσκαλος, καλείται να σχηματίσει το κανονιστικό σύστημα με το οποίο θα μεταδώσει τη διδασκαλία του. Να θέσει, δηλαδή τους βασικούς άξονες πάνω στους οποίους μπορεί να στηριχτεί ο διδασκόμενος και αποτελούν το υπόβαθρο, τη βάση για να πορευτεί. Η αρχιτεκτονική αποτελεί μία επιστήμη και μία τέχνη η οποία διδάσκεται ή οφείλει να μπορεί να διδαχθεί, εμπεριέχει δηλαδή μέσα της την απαίτηση για συγκρότηση μεθόδου και εκείνων των μεθοδολογικών εργαλείων τα οποία θα καταστήσουν δυνατό στον διδάσκοντα να μεταδώσει τη γνώση. 2. θέτει τα θεμέλια για την καλύτερη κατανόηση και επιλογή των μεθόδων, οι οποίες πρέπει να χρησιμοποιηθούν στην εκάστοτε περίπτωση. Είναι δηλαδή, ο γενικός στρατηγικός σχεδιασμός υπόδειξης δράσεων για τη διεξαγωγή της έρευνας. Καραγεώργος Πέτρος, Περί μεθόδου:Διδάσκοντας Αρχιτεκτονική Σύνθεση, ΕΜΠ διάλεξη, Αθήνα, Οκτώβριος 2016 3. Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ, Αθήνα,2002, λήμμα:μέθοδος 3

B.iv.Η αναπαράσταση και μέθοδος Ο τρόπος με τον οποίο θα μεταδοθεί η γνώση αποτελεί μία διαδικασία όπου ιδέες, εμπειρίες, σκέψεις που ενυπάρχουν ως ολότητες σε ένα νοητικό επίπεδο πρέπει να αποκτήσουν υπόσταση ώστε να αποδοθούν ως μεθοδευμένη διδασκαλία στο διδασκόμενο. Σε τούτο το σημείο υπεισέρχεται η αναπαράσταση μιας και αποτελεί έναν τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε ή σχηματοποιούμε τον αρχιτεκτονικό χώρο και την αρχιτεκτονική εν γένει, ως ένα στιγμιότυπο μίας πραγματικότητας σε ορισμένο χώρο, τόπο και χρόνο. Η αναπαράσταση καλείται να επαναλάβει , να «μιμηθεί», να απεικονίσει ένα γεγονός, μία πράξη, μία σκηνή, ένα αντικείμενο το οποίο ήδη υπάρχει και μπορεί να επανερμηνεφθεί από τον δημιουργό με ξεχωριστό τρόπο, ή να αποδώσει με συγκεκριμένο τρόπο αφηρημένα πράγματα, ιδέες, εικόνες, σκέψεις ώστε να γίνουν αισθητά και αντιληπτά από τρίτους4. Ως εκ τούτου, αποτελεί ένα από τα εργαλεία μετάδοσης της αρχιτεκτονικής γνώσης, όντας το μέσο με το οποίο θα «παρασταθεί» ένας τρόπος σκέψης. 4. Αμερικάνου Ελένη, Η αναπαράσταση στην Αρχιτεκτονική: Φυσιογνωμία και λειτουργία των μέσων αναπαράστασης στην Αρχιτεκτονική, διδακτορική διατριβή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 1997, σ.27-2

Εικόνα 1α,β,(αριστερά) 2α,β (δεξιά). Η διαγραμματική, αφαιρετική αναπαράσταση δεν απαντάται ως μεθοδολογικό εργαλείο μόνο σε ένα συνθετικό θέμα και σε μία θεωρητική εργασία η οποία αντιμετωπίζεται ως σύνθεση σκέψεων.

Γ. Η διδασκαλία Γ.i. Μια σκέψη για τη διδασκαλία Για μένα η διδασκαλία της αρχιτεκτονικής οφείλει να εμπεριέχει στον πυρήνα της τη συμμετοχή και το διάλογο. Η ανταλλαγή των απόψεων, η συμφωνία ή η διαφωνία, σε κάθε έκφανση διδασκαλίας θεωρώ πως βοηθούν τον διδασκόμενο στην ανάπτυξη προσωπικού λόγου και άποψης, ισχυροποιώντας την προσωπική του ταυτότητα. Επίσης η αρχιτεκτονική διδασκαλία οφείλει να συνδυάζει τη θεωρία με την άσκηση, δηλαδή την θεωρητική κατάρτιση των μαθητών των και την εφαρμογή των μεθόδων επί του σχεδιαστηρίου. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και ο διδάσκοντας σε αυτή τη διαδικασία ο οποίος οφείλει να λειτουργεί ως πρότυπο για τους φοιτητές του, συσχετίζοντας τη θεωρία και τη μέθοδο διδασκαλίας του με το προσωπικό του αρχιτεκτονικό έργο καθώς και με το έργο επί του σχεδιαστηρίου. Οφείλει να κινητοποιεί και να δραστηριοποιεί τους μαθητές, να τους καθιστά ενεργά και όχι παθητικά μέλη του μαθήματος, να προάγει και να τροφοδοτεί το διάλογο. Επίσης ο διδάσκοντας καλείται να αναπτύσσει, να διδάσκει και να γνωστοποιεί τη δική του μέθοδο στους μαθητές, τον τρόπο με τον οποίο δουλεύει, ως μία βάση ή ένα κανονιστικό σύστημα πάνω στο οποίο οι μαθητές μπορούν να στηριχθούν και να αναπτύξουν ελεύθερα τα δικά τους εργαλεία και να θέσουν τους δικούς τους κανόνες, δια μέσου της συμπόρευσης ή της αμφισβήτησης. Από την άλλη ο διδασκόμενος, οφείλει να είναι ενεργός και δραστήριος διότι ένα μέρος της γνώσης περνά στο φοιτητή διά μέσου της αυτοδιδασκαλίας. Η παρατήρηση, η κατανόηση της μεθόδου, ο προβληματισμός, η αμφισβήτηση, η ανατροπή είναι σημεία που πρέπει να «γραπώσει» ο σπουδαστής και να αυτοδιδαχθεί από αυτά. Εικόνα 3(αριστερά),4(δεξιά). Διδασκαλία στην Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ. Συζήτηση και κριτική επί των σπουδαστικών θεμάτων

Γ.i. Η διδασκαλία μέσα από τη σπουδή στο εκπαιδευτικό σύστημα του ΕΜΠ Μιλώντας για μέθοδο διδασκαλίας και μεθοδολογικά εργαλεία, νιώθω την ανάγκη να αναφερθώ σε ένα σύστημα και έναν τρόπο σκέψης που με επηρέασε κατά τις σπουδές μου5. Νομίζω πως πολλά από τα ζητήματα που τέθηκαν παραπάνω ενυπήρχαν σε μεγάλο βαθμό στη διδασκαλία που δέχτηκα η οποία μάλιστα έθετε και ένα τρίτο ζήτημα με έντονο τρόπο: την προσωπική επιλογή του διδάσκοντα από τον μαθητή. Τούτο το γεγονός θέτει και μία τρίτη διάσταση στη συγκρότηση μεθόδου μίας σχολής. Καθιστά τον φοιτητή υπεύθυνο απέναντι στην επιλογή του δασκάλου του και της διδασκαλίας του. Και από την άλλη προϋποθέτει την δημόσια έκθεση του δασκάλου προς το εκπαιδευτικό κοινό όσον αφορά την εκπαιδευτική του μέθοδο, το έργο του και τη διδασκαλία του. Μάλιστα αυτή η διδασκαλία βασίζεται -

Στο λάθος και τη δοκιμή, τη συνεχή σπουδή επί του θέματος, στο σχεδιαστήριο, όπου ο φοιτητής αυτοδιδάσκεται από τα λάθη του, δοκιμάζει, προχωρά, καινοτομεί ή γυρνά πίσω και ξαναδοκιμάζει.

Αφορά την προσωπική σχέση με το θέμα.

Στην ανάπτυξη προσωπικών τεχνικών και δεξιοτήτων

Στον πειραματισμό

Στην ανάπτυξη προσωπικής έκφρασης και ελευθερίας

Στον διάλογο και στην κριτική

5 Αναφορά στην περίοδο 2011-2017 ως προπτυχιακή σπουδάστρια στο τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου

Εικόνα 5 (αριστερά) Η προσωπική σχέση του φοιτητή με το συνθετικό θέμα Εικόνα 6 (πάνω), 7(κάτω) Η “διά χειρός” ενασχόληση το λάθος και η δοκιμή, η συνεχής σπουδή στη διαδικασία της αρχιτεκτονικής σύνθεσης

Διαγραμματική απεικόνιση του κύκλου της συνθετικής διαδικασίας όπως τέθηκε παραπάνω 10

Γ.ii. Ένας κοινός τόπος Διακρίνω πως κάποια από αυτά τα κεντρικά ζητήματα που τέθηκαν εντοπίζονται ιστορικά και αναφέρονται και σε άλλες διδασκαλίες, συνιστούν δηλαδή έναν κοινό τόπο και τρόπο σκέψης. Αναφέρομαι σε διδασκαλίες οι οποίες μπορούν στη βασική τους συγκρότηση να αναπτύξουν εκείνα τα εργαλεία και τις διδακτικές μεθόδους που θα τις καταστήσουν κατανοητές, με τρόπο απλό απέναντι στον φοιτητή. Διότι κάθε διδασκαλία οφείλει να αναφέρεται ισότιμα και ισότροπα στο κοινό στο οποίο απευθύνεται και να εφευρίσκει εκείνους τους μεθοδολογικούς μηχανισμούς που θα βοηθήσουν όχι μόνο τον άπειρο και εκκολαπτόμενο αρχιτέκτονα-σπουδαστή αλλά και εν δυνάμει και ένα απαίδευτο αρχιτεκτονικά κοινό, να κατανοήσει βασικές αρχές της αρχιτεκτονικής. Διάλογος-Κριτική-Αμφισβήτηση Ένα βασικό συστατικό τέτοιου είδους διδασκαλίας είναι ο διάλογος επί του σχεδιαστηρίου, όπου ταυτόχρονα μαθητές και δάσκαλος παραθέτουν τις απόψεις τους διορθώνουν, αναιρούν. Η επί του σχεδιαστηρίου διόρθωση τόσο σε προσωπικό επίπεδο μαθητή-διδάσκοντα όσο και ως συλλογική διόρθωση αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι διδακτικών μεθόδων. Ο Frank Lloyd Wright (Taliesin, 1937) και ο Mies Van Der Rohe (Illinois Institute of Technology, 1939) εφάρμοζαν αυτή τη μέθοδο διδακτικής, η οποία αναπτύσσει το διάλογο και πολλές φορές μπορεί να φέρει την αμφισβήτηση ή και την ανατροπή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, όπως αναφέρει ο Hertzberger , αποτελούν οι σπουδαστές του ΜΙΤ (1967), οι οποίοι έχοντας έναν προσωπικό ισχυρό λόγο για τον τρόπο με τον οποίο διεξαγόταν η εκπαίδευση, εναντιώθηκαν απέναντι στη μέθοδο συγκρότησης της σχολής. Δυσαρεστημένοι, επίσης, από το χώρο στον οποίον εργάζονταν, σε σχεδιαστήρια διαταγμένες σε μακριές άκαμπτες σειρές, στραμμένοι όλοι προς την ίδια κατεύθυνση και κατασκεύασαν το περιβάλλον που ήθελαν να δουλεύουν, να μαθαίνουν, να τρώνε να κοιμούνται, με το δικό τους τρόπο.

Εικόνα 8α,β (αριστερά). Εικόνες από τα εργαστήρια των σπουδαστών στη σχολή του ΜΙΤ (1967) Ο ομαδικός διάλογος και ο κοινός τόπος μεταξύ διδασκόντων και διδασκομένων Εικόνα 9 (πάνω) Herman Hertzberger, Μοντεσοριανό Σχολείο Delft Εικόνα 10 (κατω αριστερά) Frank Lloyd Wright, Taliesin, 1937 Εικόνα 11 (κάτω δεξιά) Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ

Η ιδέα ως συνθετικός άξονας Μία τέτοια διδασκαλία, όπως εκφράζεται από τον Τάσο Μπίρη6, θέτει την κεντρική και τη συνθετική δομή ως το βασικό στοιχείο στη μεθοδολογία της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Η κεντρική ιδέα αποτελεί το βασικό κανονιστικό σύστημα, τη διαρκή αναφορά η οποία ενυπάρχει σε όλα τα στάδια της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Μάλιστα, στη διδασκαλία υπάρχει ένας κορμός μία μεθοδολογία αρχιτεκτονικής σύνθεσης η οποία χωρίζεται σε στάδια: στην συγκρότηση της ιδέας, στη σπουδή πάνω στην ιδέα και στην τελική αναπαράστασή της. Η σύλληψη της ιδέας δεν αποτελεί μία σύλληψη εν κενό. Η ιδέα αποτελεί την τελική έκφανση επιθυμιών, παραστάσεων, εμπειριών, επιρροών, συζητήσεων, αναγκών, ζητουμένων, τα οποία σε διαφορετικό, κάθε φορά, βαθμό συνθέτουν έναν τρόπο σκέψης στο χαρτί. Στο Austin School of Architecture, 1951-1956 , οι “Texas Rangers”, μία ομάδα αρχιτεκτόνων, καλλιτεχνών, ιστορικών και θεωρητικών της αρχιτεκτονικής ίδρυσε ένα νέο πρόγραμμα σπουδών για αυτή τη νεοσύστατη σχολή. Με νέες ιδέες και ένα όραμα για τον τρόπο με τον οποίο ήθελαν να διεξάγεται η αρχιτεκτονική διδασκαλία έθεσαν τις βάσεις για έναν νέο τρόπο σκέψης που επηρέασε πολλές αρχιτεκτονικές σχολές στην πορεία. Βασικός πυρήνας της διδακτικής μεθοδολογίας υπήρξε η έμφαση στην «αρχιτεκτονική ιδέα», ως αυτόνομο και μοναδικό συστατικό που εμπεριέχεται σε κάθε αρχιτεκτονική σύνθεση. Όμως αυτή η «αυτονομία» δεν έχανε την ελευθερία της και μέσα από τις ιστορικές αναφορές και τα μαθήματα της ιστορίας και θεωρίας που διδάσκονταν παράλληλα, κυρίως από την εποπτεία του Collin Rowe. Μάλιστα αποτελούσαν αναπόσπαστο κομμάτι των εργαστηριακών σχεδιαστικών ασκήσεων των μαθητών και ο σκοπός τους ήταν να αποτελέσουν το κίνητρο για τη διαδικασία της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. 6. Μπίρης Τάσος, Αρχιτεκτονικής Σημάδια και Διδάγματα: Στο ίχνος της συνθετικής δομής, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2007

Εικόνα 12. Ένα διαγραμματικό σκίτσο ήταν ικανό να καταγράψει και να παρουσιάσει την ανακάλυψη των Watson και Crick για τη “δομική συγκρότηση” του ανθρώπινου DNA. Το σκίτσο αυτό αποτελεί επί της ουσίας μία παρουσίαση “κεντρικής ιδέας” η οποία αποτελεί μία αφαιρετική αναπαράσταση της “σύνθεσης” ενός βιολογικού συστήματος.

Η «δια χειρός δημιουργία» -σπουδή Στο Austin School of Architecture, η συνθετική διαδικασία εκκινούσε με ένα από τα πιο ουσιώδη εργαλεία του αρχιτέκτονα: το χέρι, το οποίο θεωρήθηκε ως μία «πράξη σχεδιασμού» από μόνο του ή ένα «εργαλείο έρευνας», όπως έγραψε ο Bernhard Hoesli στο πρόγραμμα σπουδών το 19537. Ο σκοπός της διδασκαλίας της αρχιτεκτονικής, δεν ήταν μόνο να εκπαιδεύει έναν μαθητή για τη μελλοντική επαγγελματική του απασχόληση, αλλά να διεγείρει την πνευματική και διανοητική του ανάπτυξη και να αναπτύσσει τις πνευματικές του ικανότητες με σκοπό να τον καταστήσει ικανό να κατανοήσει το νόημα της αρχιτεκτονικής. Από την άλλη, ο Mies Van Der Rohe εγκατέστησε ένα νέο πρότυπο εκπαίδευσης στο Department of Architecture of the Illinois Institute of Technology in Chicago, αντικαθιστώντας τη νοοτροπία σχεδιασμού από την Ecole des Beaux-Art που διδασκόταν εως τότε, με ένα σύστημα αρχιτεκτονικής εκπαίδευσης που βασιζόταν σε τριά βασικά στάδια. Ξεκινούσε με σχέδια και μακέτες του κτιρίου που οδηγούσαν στην ανάπτυξη σχεδιαστικών δεξιοτήτων και στην επίλυση των κατόψεων και ολοκληρώνονταν με θεωρία της αρχιτεκτονικής. Ακολουθώντας έναν τρόπο παρόμοιο με αυτό του Βιτρούβιου, αναφέρει πως η αρχιτεκτονική οφείλει να έχει δυναμικότητα, χρηστικότητα και ομορφιά (firmitas, utilitas, venustas). Μάλιστα, οι μαθητές του, πολλές φορές εκπαιδεύονταν πάνω σε έργα του ίδιου και του γραφείου του. Για τον Mies η μαθητεία και η σύνδεση της θεωρίας με τη εφαρμογή της αρχιτεκτονικής αποτελούσε ένα σημαντικό κομμάτι της αρχιτεκτονικής εκπαίδευσης8. 7. Soletta Federica, The Texas Rangers School of Architecture, University of Texas Austin, http:// radical-pedagogies.com/, τελ.επίσκεψη 31/01/2018 8. https://www.saylor.org/site/wp-content/uploads/2011/05/Ludwig-Mies-van-der-Rohe.pdf, τελ.επίσκεψη 25/01/2018 Εικόνα 13 (αριστερά) Mies Van Der Rohe, IIT, 1939, three-step-education beginning with crafts of drawing and construction leading to planning skills and finishing with theory of architecture (firmitas, utilitas, venustas) Εικόνα 14 (κάτω δεξιά) Η «δια χειρός» ενασχόληση με την 1:1 κατασκευή κατά τον Frank Lloyd Wright (Taliesin) και κατά τον Δ.Μπίρη (ΕΜΠ) Εικόνα 15 (πάνω δεξιά)

Το αναπαραστατικό μέσο και ο ρόλος του ως συνθετικό και αναπαραστατικό εργαλείο Σε αυτή τη διαδικασία τα αναπαραστατικά εργαλεία και η εισαγωγή τους στην αρχιτεκτονική σύνθεση ως συνθετικά και μεθοδολογικά εργαλεία είναι εξαιρετικά σημαντικά. Μάλιστα η διαγραμματική και αφαιρετική απεικόνιση ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο αναπαράστασης της ιδέας και της συνθετικής της δομής αποτελεί το «σημείο κλειδί» τον τρόπο με τον οποίο η άυλη ιδέα αποκτά υπόσταση. Η συνθετική διάσταση του διαγράμματος είναι εξαιρετικά σημαντική διότι επιτρέπει την καταγραφή της ιδέας με γρήγορο και άμεσο τρόπο, απαλλαγμένο από κάθε είδους μορφή και σχήμα. Το ιδεόγραμμα, όπως θα μπορούσαμε να πούμε, απόλυτα αφαιρετικό, σχηματισμένο από απλές γραμμές και κηλίδες στο χαρτί, διόλου περίτεχνο κατορθώνει να αποτυπώσει την ουσία και την δομή της σκέψης, της ιδέας. Στο ιδεόγραμμα, αν και δεν αποτυπώνεται μία συγκεκριμένη μορφή δεν σημαίνει ότι υποδηλώνει μία αφηρημένη έννοια. Τουναντίον η ασάφεια και η απροσδιοριστία της μορφής αναδύει στην επιφάνεια την δομή του αντικειμένου, τη βασική του συγκρότηση, τη ραχοκοκαλιά, αφήνοντας ταυτόχρονα ελεύθερο το πεδίο για δημιουργία και προσωπική έκφραση9. Γενικά, θα μπορούσε κανείς να πει ότι το ιδεόγραμμα επεξηγεί τις «σχέσεις» σε ένα αρχιτεκτονικό αντικείμενο, χωρίς να σημαίνει ότι έχει την ίδια μορφή με αυτό10. Ο δομικός αυτός χαρακτήρας του ιδεογράμματος το καθιστά διδακτικό τρόπο εργασίας. 9. Παπαρόδου Μαργαρίτα, Σκίτσο:Η αξία της «δια χειρός» δημιουργίας στην αρχιτεκτονική σύνθεση, ΕΜΠ διάλεξη, Οκτώβριος 2016 10. Eisenman Peter, Diagram Diaries, Thames & Hudson, London, 1999

Εικόνα 16 (αριστερά) Le Corbusier, Ο άνθρωπος ως το κεντρικό ζήτημα της αρχιτεκτονικής. Διαγραμματική απεικόνιση των αναλογιών του ανθρώπινου σώματος. Εικόνα 17 (πάνω δεξιά) Zumthor, Το γρήγορο αφαιρετικό σκίτσο ως τμήμα της σπουδής ενός αρχιτεκτονικού θέματος Εικόνα 18 (κάτω δεξιά) Διαγραμματικά σκίτσα σπουδές σε συνθετικό σπουδαστικό θέμα Π.Καραγεώργος, Ι.Κυριακοπούλου, Μ.Παπαρόδου

Διδακτικά μοντέλα και εργαλεία Εικόνα 19 Διδακτικό μοντέλου διδασκαλίας Τ.Μπίρη, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΕΜΠ Με τα βασικά συνθετικά στοιχεία που απαρτίζουν τον αρχιτεκτονικό χώρο αναζητούνται οι σχέσεις μεταξύ τους και οι αρχέτυπες διατάξεις χώρων που αυτά μπορούν να δημιουργήσουν.

Εικόνα 20 John Hedjuk, The Cooper Union School of Architecture, New York NY, USA, 1964-1985 Nine square grid educational system Ένα άλλο εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο βασίζεται πάλι στη σύνθεση των διαφορετικών αρχιτεκτονικών στοιχείων. Μία βασική διαφορά με το προηγούμενο σύστημα αποτελεί ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούνται τα αρχιτεκτονικά στοιχεία. Εδώ μοιάζουν πολύ περισσότερο να συμπληρώνουν έναν στοιχειώδη χωροκάνναβο για τη συγκρότηση και τον διαχωρισμό των χώρων, με αποτέλεσμα να χάνεται η βασική τους δομική υπόσταση. Το κάθε αρχιτεκτονικό στοιχείο δεν μπορεί να “διαβαστεί” και να κατανοηθεί αυτόνομα χωρικά και δομικά αλλά χάνεται μέσα στα υπόλοιπα μέρη του συνόλου. Επόμενη σελίδα Εικόνα 21 α,β Itten, Bauhaus Το χέρι και το σώμα αποτελεί μεθοδολογικό εργαλείο ανάπτυξης μίας αυτόματης και ενστικτώδους γραφής, και κίνησης.

Δ.Το προσωπικό παράδειγμα - 3 Στάσεις για το Βιβλίο Η εργασία αυτή, έχει ως θέμα το δίκτυο του βιβλίου. Πιο συγκεκριμένα, με αναφορά το βιβλίο ζητείται ο σχεδιασμός τριών μικρών κτηρίων, ένα εργαστήριο βιβλιοδεσίας, μία βιβλιοθήκη-αναγνωστήριο και ένας χώρος εκθέσεων βιβλίου-εκδοτικών οίκων. Η σύνθεση θα χωροθετηθεί σε τρία κενά οικόπεδα επί της οδού Χαριλάου Τρικούπη στα Εξάρχεια. Στηριζόμενη στη διδασκαλία που έχω διδαχτεί καθώς και σε αυτές που παρουσιάζουν έναν κοινό τόπο σχετικά με συνθετικές αρχές που αφορούν την ιδέα, τη συνθετική διαδικασία, την αναπαράσταση, προσπάθησα να οδηγηθώ μέσα από κάποια βασικά ζητήματα και κατευθύνσεις που έθεσα εξαρχής σε ένα συνθετικό-σχεδιαστικό αποτέλεσμα.

Τα μεθοδολογικά εργαλεία -

Η ανάγκη | λέξεις κλειδιά (το βιβλίο, το διάβασμα, το ζητούμενο-θέμα)

Ως πρώτο βήμα της συνθετικής διαδικασίας αποτελεί μία πρώτη ανάγκη για τη δημιουργία και τον σκοπό ύπαρξης ενός θέματος. Η ανάγκη ενδέχεται να έχει φυσική υπόσταση και να αφορά για παράδειγμα τη δημιουργία μίας κατοικίας ως κύρια απάντηση στο ζητούμενο της στέγασης. Άλλοτε ενδέχεται να έχει συμβολική- ιδεολογική υπόσταση ως ανάγκη έκφρασης κάποιων επιθυμιών του δημιουργού. Σε κάθε περίπτωση υπάρχει μία κινητήριος δύναμη φυσική, κοινωνική, συμβολική, ιδεολογική, οικονομική κ.α. η οποία οδηγεί τον δημιουργό στη σύνθεση ενός θέματος. Εν προκειμένω η ανάγκη τέθηκε από την εκφώνηση μίας εργασίας η οποία σχετίζεται με τη δημιουργία τριών χώρων οι οποίοι σχετίζονται με το βιβλίο, ενός χώρου ανάγνωσης, ενός εργαστηρίου βιβλιοδεσίας και ενός εκθεσιακού χώρου. -

Ο τόπος | λέξεις κλειδιά (η πόλη, η κίνηση, η εσωστρέφεια, το άνοιγμα)

Δεύτερο βήμα της συνθετικής διαδικασίας αφορά η ανάγνωση του τόπου. Κάθε συνθετικό θέμα εν γένει11 είτε αυτό αφορά ένα αντικείμενο, είτε ένα κτήριο, είτε ένα οικιστικό δίκτυο αναφέρεται, βρίσκεται και αλληλοεπιδρά με έναν τόπο, ο οποίος έχει ορισμένα κοινωνικά, πολιτισμικά, οικονομικά χαρακτηριστικά. 11 η ύπαρξη ουτοπικών θεμάτων τα οποία εκφράζουν επιθυμίες και ιδανικά του δημιουργού τους μπορεί να μην αναφέρονται σε συγκεκριμένο τόπο, αλλά νομίζω πως ακόμη και σε εκείνη την περίπτωση ο τόπος ως ανάμνηση και εμπειρία του δημιουργού ενυπάρχει ακόμη και άδηλα σε τέτοιου είδους συνθέσεις 22

Έτσι, στην προκειμένη περίπτωση, το συνθετικό θέμα επηρεάζεται σε ένα πρώτο επίπεδο από κάποια βασικά ζητήματα που θέτει ο τόπος, και σε ένα δεύτερο επίπεδο από κάποιες βασικές επιθυμίες που σχετίζονται με την χωροθέτηση στον τόπο. Τα τρία οικόπεδα αν και αποτελούν τμήματα ενός συστήματος πόλης εμφανίζουν κάποια διαφορετικά χαρακτηριστικά. Το πρώτο οικόπεδο (αριστερά) βρίσκεται πλησίον της Οδού Αλεξάνδρας, που αποτελεί κεντρική οδική αρτηρία, με αποτέλεσμα η κινητικότητα και ο θόρυβος να είναι εκδηλώνονται με ιδιαίτερα έντονο τρόπο. Έτσι αποτελεί το ιδανικό σημείο για τη χωροθέτηση του εργαστηρίου βιβλιοδεσίας, όπου δεν απαιτείται ιδιαίτερη ησυχία και οι εργασίες καθώς και η προμήθεια μπορούν να αποκτούν άμεσα πρόσβαση σε δρόμο με έντονη κινητικότητα. Το δεύτερο οικόπεδο, είναι πιο προστατευμένο και εσωστρεφές και αποτελεί τον ιδανικό τόπο για ένα αναγνωστήριο το οποίο απαιτεί συγκέντρωση και ησυχία για τους επισκέπτες. Το τρίτο οικόπεδο αποτελεί εκείνο που διαθέτει τη μεγαλύτερη έκταση και ελεύθερο χώρο, και μοιάζει να ανοίγεται στην πόλη, διαθέτοντας τα κατάλληλα χαρακτηριστικά για την στέγαση ενός χώρου έκθεσης.

Σε ένα τρίτο επίπεδο ο τόπος ως ανάγνωση του συστήματος της πόλης με βοηθά στο να θέσω ένα κανονιστικό σύστημα κανάβου, του οποίου η βασική συγκρότηση προκύπτει από δύο παράγοντες: από το τυπικό μέγεθος των οικοπέδων της πόλης, και από τον ελάχιστο χώρο που χρειάζεται ένα άτομο για να νιώθει άνετα. Ο συνδυασμός αυτών των δύο παραμέτρων ορίζουν ένα κάναβο υποδιαίρεσης 1,20μ.

Η ιδέα

Η ιδέα εκκινεί με την επιθυμία για τη δημιουργία κατά κύριο λόγο εσώστροφων χωρικών διατάξεων, καθώς το βιβλίο και οι διαδικασίες που σχετίζονται με αυτό (ανάγνωση, εργασία, έκθεση) απαιτούν κατά τη γνώμη μου μία μύηση προς την κατανόηση ενός πνευματικού περιεχομένου που μεταδίδεται μέσα από το βιβλίο. Μάλιστα το βιβλίο αποτελεί, επίσης, μία συμβολική αναφορά καθώς επιτρέπει στον αναγνώστη του την μετάβαση σε έναν άλλο τόπο και πραγματικότητα διά μέσου της σκέψης και της φαντασίας. Ταυτόχρονα ένα σημαντικό σημείο της σύνθεσης αποτελεί η στιγμή κατά την οποία η ιδέα περνά από το νοητικό επίπεδο των σκέψεων και των επιθυμιών, στο πραγματικό επίπεδο και στο χαρτί. Σε εκείνο το σημείο λοιπόν η αναπαράσταση διακατέχει έναν σημαντικό ρόλο. Μάλιστα το χέρι ως εργαλείο και προέκταση του ανθρώπινου νου μπορεί εύκολα να αποδώσει τη σκέψη στο χαρτί. Ο τρόπος με τον οποίο αποδίδεται η αφηρημένη σκέψη στα πρώτα στάδια της αρχιτεκτονικής σύνθεσης οφείλει να είναι αφαιρετικός, διαγραμματικός ώστε να αποδοθούν τα βασικά στοιχεία και χαρακτηριστικά απαλλαγμένα από τα δευτερεύοντα και επουσιώδη στοιχεία. Σε αυτή τη διαδικασία, η «δια χειρός» δημιουργία, το σκίτσο και η χειροποίητη μακέτα, με αφαιρετικό και διαγραμματικό χαρακτήρα αποτελούν τα βασικά εργαλεία σύνθεσης στα χέρια του αρχιτέκτονα.

Το χωρικό-δομικό εργαλείο

Ως χωρικό, μεθοδολογικό και μορφολογικό εργαλείο χρησιμοποιείται το τοίχωμα σε διαφορετικές παραλλαγές του, διότι αποτελεί το κύριο στοιχείο που μπορεί να αποδώσει με τρόπο δομικό και δυναμικό τρεις βασικές απαιτήσεις: την εσωστρέφεια, διά της ισχυρής του υπόστασης ως όριο, την δημιουργία χώρων κίνησης, λόγω της γραμμικής του δομής, τον διαχωρισμό ή την ενοποίηση του μέσα και του έξω καθώς μπορεί να σχηματίσει “γωνιές” ή “ανοίγματα” ,άλλοτε αποτελώντας ισχυρό όριο και άλλοτε δημιουργώντας ροϊκούς χώρους.. Ο κάναβος αποτελεί το βασικό κανονιστικό σύστημα της σύνθεσης. Όπως ανέφερα η επιλογή του κανάβου δεν είναι αυθαίρετη, αλλά η βασική του υποδιαίρεση σχετίζεται με την πόλη καθώς και με τον ελάχιστο βιώσιμο χώρο που χρειάζεται ο άνθρωπος για να κινηθεί. Τα τοιχώματα κινούνται πάνω στον κάναβο χωρίς όμως εν τέλει η σύνθεση να στερείται την ελευθερία της μορφής. Οι βασικές χαράξεις συνδιαλέγονται με τα πλήρη και τα κενά της πόλης δημιουργώντας φυγές και όρια.

Το ιστορικό παράδειγμα στη σύνθεση

Μάλιστα το τοιχίο αποτελεί και ένα διαχρονικό εργαλείο δημιουργίας χώρου, δημιουργώντας όρια ή οδεύσεις, εσώστροφους ή εξώστροφους χώρους. Το τοίχωμα στη βασική δομική του συγκρότηση, αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο του ελληνικού χώρου. Από την αρχαϊκή οικία μέχρι τις ξερολιθιές στη φύση μπορεί κανείς να απαντήσει τον «τοίχο» που διαχωρίζει το ιδιωτικό και το δημόσιο, που αποτελεί όριο, που τιθασεύει το τοπίο, που πότε αρθρώνεται να συγκροτήσει χώρο και πότε διατρέχει τη φύση ως μία ατέρμονη γραμμική δομή. 25

α β

γ Εικόνα 22. Αρχετυπικές διατάξεις με τη χρήση του “τοιχώματος” ως βασικό στοιχείο α.β το τοίχωμα για τη δημιουργία εσώστροφου χώρου. Από τον αρχαίο οίκο μέχρι την παραδοσιακή αρχιτεκτονική β.Άρης Κωνσταντινίδης) γ. Η ξερολιθιά. Το τοίχωμα ως γραμμική δομή-όριο για νατιθασεύσει το τοπίο.

Η σπουδή

Η σπουδή, δηλαδή η συνεχής διαδικασία αναζήτησης της συγκρότησης του θέματος αποτελεί ένα από τα πιο βασικά στάδια της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Τούτο, διότι αποτελεί το στάδιο μέσα από το οποίο η ιδέα, η οποία αποτελεί σε πολλές περιπτώσεις μία εξιδανίκευση μέσα από τη διαγραμματική της μορφή, μιας και δίνει τις βασικές κατευθύνσεις της σύνθεσης, πρέπει να συγκροτηθεί σε αρχιτεκτονικό και βιώσιμο από τον άνθρωπο χώρο. Στο στάδιο αυτό η «δια χειρός» έκφραση ως ένας γρήγορος, αυτόματος και απλός τρόπος δουλειάς, είναι εξαιρετικά σημαντική. Ταυτόχρονα, ένας αναλυτικός, ψηφιακός τρόπος εργασίας σε συνδυσμό με τη χειρωνακτική ενασχόληση μπορεί να διευκολύνει και πολλές φορές να εμπλουτίσει τη διαδικασία της σύνθεσης. Στην παρούσα περίπτωση η ενασχόληση με αρχιτεκτονικό ψηφιακό πρόγραμμα BIm, το οποίο δύναται να αναγνωρίζει τις βασικές ιδιότητες των διαφορετικών στοιχείων και να σχεδιάζει ταυτόχρονα σε τρεις διαστάσεις βοηθά τόσο στην δυνατότητα της σπουδής όσο και της τελικής αναπαράσττασης. 26

Η αναπαράσταση

Η έκφραση της ιδέας στο χώρο συμβαδίζει παράλληλα με αφαιρετικά σκίτσα και μακέτες που λειτουργούν ως ιδεογράμματα. Σε εκείνο το σημείο τα αναπαραστατικά εργαλεία έχουν συνθετικό-δομικό χαρακτήρα. Στη συνέχεια εξελίσσονται σε σπουδές και διαφορετικές εκδοχές του θέματος, οι οποίες επιβεβαιώνουν ή αμφισβητούν και ανατρέπουν την αρχική ιδέα. Ο τρόπος με τον οποίο επιλέγει κάποιος να αναπαραστήσει το θέμα του, αποτελεί συνθετική επιλογή. Με αυτόν τον τρόπο από την αρχική μέχρι την τελική αναπαράσταση η σύνθεση πρέπει να αποπνέει ένα κοινό πνεύμα σχεδιασμού. Οι αναπαραστάσεις των εργαστηρίων τονίζουν τα μεθοδολογικά εργαλεία που έχουν χρησιμοποιηθεί, τον κάναβο και το τοίχωμα αλλά και τις βασικές συνθετικές επιθυμίες, τον εσώστροφο χώρο, τις κινήσεις και τις φυγές.

Ε. Επίλογος Συνοψίζοντας διακρίνω τη σημασία συσχέτισης της αρχιτεκτονικής σύνθεσης με ένα θεωρητικό υπόβαθρο αρχών, κανόνων, αξιών και μεθόδων που θέτει έναν κατευθυντήριο άξονα προς έναν τρόπο σκέψης. Η σημασία της ανάγκης για ταύτιση με ένα πνεύμα ή με ένα «αρχιτεκτονικό ρεύμα», με έναν «κοινό τόπο», δεν αφορά τον δημιουργικό «εγκλωβισμό» και τη στείρα μίμηση σε κάποιες αρχές, αλλά αφορά το κανονιστικό σύστημα, τον άξονα αναφοράς, πάνω στον οποίο μπορεί κανείς να κινηθεί ελεύθερος να αμφισβητήσει ή να επιβεβαιώσει. Η διδασκαλία, λοιπόν, οφείλει να δημιουργεί τα κατάλληλα εκείνα μεθοδολογικά εργαλεία και μέσα για να επιτύχει αυτόν το σκοπό, καθώς και το θεωρητικό γνωσιολογικό υπόβαθρο όχι μόνο για να γίνει κατανοητή από τον φοιτητή αλλά και για να τον οδηγήσει σταδιακά στη σύνθεση και στην τελική έκφραση ενός θέματος. Έτσι , σκοπός αυτής της εργασίας δεν ήταν μόνο η παρουσίαση μία διδακτικής μεθόδου η οποία αποτέλεσε κοινό τόπο σε αρκετές αρχιτεκτονικές σχολές αλλά και ο τρόπος με τον οποίο αυτή θα μπορούσε να μεταφραστεί σε έναν προσωπικό τρόπο δουλειάς και σύνθεσης.

Βιβλιογραφία Eisenman Peter, Diagram Diaries, Thames & Hudson, London, 1999 Hertzberger Herman, Μαθήματα για Σπουδαστές της Αρχιτεκτονικής, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα, 2002, σ.24 Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ, Αθήνα,2002, λήμμα:διδασκαλία Μπίρης Τάσος, Αρχιτεκτονικής Σημάδια και Διδάγματα: Στο ίχνος της συνθετικής δομής, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2007 Soletta Federica, The Texas Rangers School of Architecture, University of Texas Austin, http://radical-pedagogies.com/, τελ.επίσκεψη 31/01/2018 José Aragüez, John Hedjuk, The Cooper Union School of Architecture, http:// radical-pedagogies.com/, τελ.επίσκεψη 31/01/2018 https://www.saylor.org/site/wp-content/uploads/2011/05/Ludwig-Mies-van-derRohe.pdf, τελ.επίσκεψη 25/01/2018 https://www.scribd.com/document/357501155/In-the-Spirit-of-the-Texas-Rangerspdf, τελ.επίσκεψη 30/01/2018 Duo Dickinson, When Intellectual Diversity Mattered (2016), http://commonedge. org/when-intellectual-diversity-mattered/, τελ.επίσκεψη 25/01/2018 Καραγεώργος Πέτρος, Περί μεθόδου:Διδάσκοντας Αρχιτεκτονική Σύνθεση, ΕΜΠ διάλεξη, Αθήνα, Οκτώβριος 2016 Παπαρόδου Μαργαρίτα, Σκίτσο:Η αξία της «δια χειρός» δημιουργίας στην αρχιτεκτονική σύνθεση, ΕΜΠ διάλεξη, Οκτώβριος 2016

Βιβλιογραφία Εικόνων 1 α,β . Παπαρόδου Μαργαρίτα, Σκίτσο:Η αξία της «δια χειρός» δημιουργίας στην αρχιτεκτονική σύνθεση, ΕΜΠ διάλεξη, Οκτώβριος 2016, επιβλέπουσα Σ.Τσιράκη 2 α,β . Παπαρόδου Μαργαρίτα, Σχολή Ελαιοκομίας και Αγροτικών Σπουδών στην Κεφαλλονιά, ΕΜΠ διπλωματική, Οκτώβριος 2017, επιβλέπουσα Σ.Τσιράκη 3,4,5 . http://arch-synth7-8-2014-15-tsiraki.blogspot.gr/2014/12/blog-post.html, τελ. επίσκεψη 2/2/2018 6,7 . Προσωπικό αρχείο 8α,β . Hertzberger Herman, Μαθήματα για Σπουδαστές της Αρχιτεκτονικής, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα, 2002, σ.24 9. https://www.fatosdesconhecidos.com.br/como-era-o-ensino-nas-escolas-noseculo-19/, τελ. επίσκεψη 5/2/2018 10. http://www.steinerag.com/flw/Artifact%20Pages/PhotoWrightPortraits.htm, τελ. επίσκεψη 5/2/2018 11. http://arch-synth7-8-2014-15-tsiraki.blogspot.gr/2014/12/blog-post.html, τελ. επίσκεψη 2/2/2018 12. Παπαρόδου Μαργαρίτα, Σκίτσο:Η αξία της «δια χειρός» δημιουργίας στην αρχιτεκτονική σύνθεση, ΕΜΠ διάλεξη, Οκτώβριος 2016, επιβλέπουσα Σ.Τσιράκη 13. https://theredlist.com/wiki-2-18-392-1335-1345-1348-view-german-bauhaus-2profile-mies-van-der-rohe-ludwig-3.html, τελ. επίσκεψη 2/2/2018 14. http://franklloydwright.org/frank-lloyd-wright-desert-life/, τελ. επίσκεψη 2/2/2018 15. http://arch-synth7-8-2014-15-tsiraki.blogspot.gr/2014/12/blog-post.html, επίσκεψη 2/2/2018

τελ.

16. http://www.fondationlecorbusier.fr/, τελ. επίσκεψη 5/2/2018 17. Peter Zumthor, Spirit of Nature Wood Architecture Award 2006, Rakennustieto, Tampere, 2007 18. Προσωπικό αρχείο 19. Μπίρης Τάσος, Αρχιτεκτονικής Σημάδια και Διδάγματα: Στο ίχνος της 32

συνθετικής δομής, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2007 20. José Aragüez, John Hedjuk, The Cooper Union School of Architecture, http:// radical-pedagogies.com/, τελ.επίσκεψη 31/01/2018 21α. Μπίρης Τ., Δεμίρη Κ, Τσιράκη Σ., Αθανασόπουλος Γ, Αγγέλου Α., Αρχιτεκτονικές και Μουσικές Συμπορεύσεις, Πατάκη, Αθήνα, 2011 21β. https://www.kaufmann-mercantile.com/field-notes/post/4747/johannes-itten, τελ. επίσκεψη 2/2/2018 22. Σαρηγιάννης Γ., Η Αρχαία Πόλη, ΕΜΠ, Αθήνα, 2011