Sketch: the importance of «handmade» creation in architectural design by margarita.paparodou

Σκίτσο Η αξία της “δια χειρός” δημιουργίας στην αρχιτεκτονική σύνθεση

Σπουδάστρια: Μαργαρίτα Α. Παπαρόδου Επιβλέπουσα: Σοφία Τσιράκη

Σκίτσο Η αξία της “δια χειρός” δημιουργίας στην αρχιτεκτονική σύνθεση

Μαργαρίτα Α. Παπαρόδου Επιβέπουσα: Σοφία Τσιράκη

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Σεπτέμβριος 2016

Ευχαριστώ πολύ τους Γιάννης Αθανασόπουλος Παναγιώτης Βασιλάτος Μανόλης Κορρές Ανδρέας Κούρκουλας Γιώργος Μακρής Τάσος Μπίρης Τάσης Παπαϊωάννου για τις συζητήσεις που κάναμε και για τον τρόπο που συνέβαλε ο καθένας στην εργασία μου

καθώς και την Σοφία Τσιράκη επιβλέπουσα και δασκάλα μου

Περιεχόμενα Περίληψη ................................................................... 3 Summary .................................................................... 5 Θέμα της διάλεξης .......................................................................................7 Στόχος και αφορμή .......................................................................................7

1. Εισαγωγή ................................................................ 7 Μεθοδολογία και Οργάνωση .......................................................................9

2.Το σκίτσο.................................................................11 2.1.Βασικές έννοιες και ορισμοί.................................................11 2.2. Ιστορική αναδρομή..............................................................14 2.3. Αντίληψη- Νόηση - Έκφραση ...............................................24 2.4. Ποιοι χρησιμοποιούν το σκίτσο .........................................31 Ζωγραφική Γλυπτική.................................................................................. 31 Κινηματογράφος ........................................................................................ 34 Λογοτεχνία ................................................................................................. 37 Επιστήμη.................................................................................................... 39 Μουσική/Χορός ......................................................................................... 43 3. Το αρχιτεκτονικό σκίτσο ........................................48 3.1.Είδη σκίτσων .........................................................................49 Σκίτσα αναπαραστατικά και παραστατικά ................................................ 49 Σκίτσα συντομογραφικά και περιγραφικά ................................................ 57 Σκίτσα που χρησιμοποιούν τόνους και .................................................... 63 σκίτσα που χρησιμοποιούν γραμμές ........................................................ 63 Σκίτσα διαγράμματα-ιδεογράμματα ......................................................... 67 Σκίτσα αποτύπωσης .................................................................................. 80 Κατασκευαστικά σκίτσα ............................................................................ 86 Σκίτσα αυτόματης καταγραφής σκέψης ................................................... 93 οπτικές σημειώσεις ................................................................................... 93 Σκίτσα σπουδές .......................................................................................100 Σκίτσα που αποδίδουν την ατμόσφαιρα ενός χώρου..........................110 Σκίτσα ουτοπικά.......................................................................................120 3.2. Σκίτσο και χαρακτήρας ......................................................124 3.3. Το σκίτσο ως συνθετικό εργαλείο .....................................131 3.4. Το σκίτσο στη συνθετική διαδικασία.................................141 Η συγκρότηση της ιδέας-Τα πρώτα σκίτσα .............................................142 Έρευνα του θέματος-σπουδές ................................................................156 λάθος και δοκιμή (trial and error) ...........................................................156

Τελικό στάδιο-Αναπαράσταση ................................................................168

4.Επίλογος ............................................................... 178 Βιβλιογραφία .......................................................... 182 Βιβλιογραφία Εικόνων ............................................ 184

Περίληψη Η ελεύθερη, αυθόρμητη, «δια χειρός» σχεδίαση, το σκίτσο, αποτελεί διαχρονικά, έναν τρόπο έκφρασης, διανόησης και επικοινωνίας, έμφυτο και οικείο στον άνθρωπο. Από την προϊστορία έως σήμερα, από την τέχνη έως την επιστήμη, από ένα μικρό παιδί έως έναν καλλιτέχνη, το ελεύθερο συντομογραφικό σχέδιο, υπό μορφή χειροποίητου σκίτσου, αποτελεί τόσο μία οικεία πραγματικότητα, όσο και ένα αναπόσπαστο κομμάτι κάθε δημιουργικής διαδικασίας. Όμως, σε μία εποχή, που ο άνθρωπος έχει την τάση να απομακρύνεται από εγγενείς και έμφυτες ιδιότητές του, συνειδητά ή ασυνείδητα, προς την υιοθέτηση ενός «ψηφιακού τρόπου ζωής», νομίζω πως με τον ίδιο τρόπο ο αρχιτέκτονας τείνει να απομακρύνεται από το σκίτσο και την «δια χειρός» δημιουργία. Μέσα σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο, κρίνω την ανάγκη της ανάδειξης της σημασίας του σκίτσου στην αρχιτεκτονική δημιουργία, ως μέσου που ενώνει σώμα και μυαλό σε μία ενιαία ολότητα. Το «αρχιτεκτονικό» σκίτσο, απαντάται με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους στην αρχιτεκτονική σύνθεση, προσαρμοσμένο κάθε φορά στο σκοπό που καλείται να επιτελέσει, ανάλογα με τις ανάγκες του δημιουργού του. Αποτελεί ένα σημαντικό «εργαλείο» στα χέρια του αρχιτέκτονα-δημιουργού και όπως κάθε εργαλείο έχει προτερήματα, αλλά ενέχει και κινδύνους….

Summary The freehand, spontaneous, “manual” design, known as sketch, cons tutes, over me, an innate and natural capacity of expression, intellect and communica on. From prehistory to the present, from art to science, from a toddler to an ar st, free shorthand plan, in the form of handmade sketch, is both, a familiar reality, and an integral part of any crea ve process. However, I believe that, in our current “networked” culture, man has a tendency to move away from intrinsic and inherent proper es, as design, -consciously or unconsciously-, for the sake of a “digital lifestyle”. In the same me, I think that, in a similar way, architect tends to move away from freehand desing, the sketch, and the “manual-handmade” crea on. As a result, I consider the need to highlight the importance of sketch in architectural crea on, that cons tutes a process that connect body and mind as a knowing en ty. The “architectural” sketch, depending on the needs of its creator, can have diﬀerent forms of expression in architectural composi on, adapted each me to the purpose assigned to it. Sketch, cons tutes an important “tool” in the hands of the architect-creator and like any tool has advantages and risks ....

1. Εισαγωγή Θέμα της διάλεξης Στόχος και αφορμή

Η διαδικασία του να σχεδιάζεις αποτελεί έναν διαχρονικά οικείο τρόπο αντίληψης, νόησης, έκφρασης, αναπαράστασης, καταγραφής και επικοινωνίας από κάθε άνθρωπο ανεξαρτήτως ηλικίας. Από ένα μικρό παιδί έως έναν καλλιτέχνη το γρήγορο ελεύθερο σχέδιο, υπό μορφή σκίτσου, που γίνεται με τη χρήση των διαθέσιμων μέσων, συνιστά αγαπημένη συνθήκη και αναγκαία πραγματικότητα. Αυτή η εγγενής , αβίαστη και αυθόρμητη σχέση του μέσου αυτού με το δημιουργό του, φαντάζει αυτονόητη, φυσική και μυστηριώδης ταυτόχρονα. Η ιδιότητα του ανθρώπου να σχεδιάζει και να επικοινωνεί μέσω του σχεδίου, δηλαδή να συντονίζει και να χρησιμοποιεί το χέρι παράλληλα με τη σκέψη του, είναι έμφυτη και θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποτελεί μία χειρωνακτική μορφή λόγου ή ομιλίας. Η ιδιότητα αυτή, πηγάζει πολύ περισσότερο από νοητικούς μηχανισμούς, που συνδέουν άρρηκτα τις ανθρώπινες αισθήσεις με τον τρόπο αντίληψης του περιβάλλοντος και επικοινωνίας του με αυτό. Έτσι το χέρι, το μυαλό και το μάτι συνεργάζονται ελεύθερα, δημιουργώντας μία νέα γλώσσα επικοινωνίας μέσω του σχεδίου. Όπως η γλώσσα, λοιπόν, έτσι και το σχέδιο μπορεί να είναι απλοϊκό, ή σύνθετο και περίτεχνο, ανάλογα με τον εκάστοτε «ομιλητή». Είναι γνωστό, δε, πως το σχέδιο και πιο συγκεκριμένα το σκίτσο, είναι ένα μέσο που χρησιμοποιείται τόσο από τον απλό καθημερινό άνθρωπο, όσο από τον επιστήμονα, τον καλλιτέχνη ή τον αρχιτέκτονα, με διαφορετικό τρόπο κάθε φορά, όμως πάνω σε ένα κοινό άξονα: δεν παύει να αποτελεί μία εγγενή ιδιότητα του ανθρώπου να εκφράζεται, να αντιλαμβάνεται, να αναπαριστά ή να επικοινωνεί τις σκέψεις του με άμεσο τρόπο. Όμως στις μέρες μας παρατηρώ ότι αυτή σχέση αρχίζει να χάνεται. Όλο και περισσότερο, ο άνθρωπος τείνει να απομακρύνεται από τις έμφυτες και πρωτογενείς του ιδιότητες. Ο εκ του φυσικού διάλογος και η κουβέντα, η διαφωνία και η αντιπαράθεση, η συνάντηση απαντώνται όλο και λιγότερο συχνά, καθώς ο άνθρωπος τείνει να κοινωνικοποιείται και να συναναστρέφεται, όλο και περισσότερο, μέσα από μία ψηφιακή πραγματικότητα.

Πιστεύω όμως πως δεν είναι η ψηφιακή εποχή υπεύθυνη για τα παθήματα του ανθρώπου. Αλλά η άκριτη διαχείριση των διαθέσιμων μέσων, η αδυναμία του ανθρώπου να τα χρησιμοποιεί με σύνεση, ώστε να βελτιώσει την ποιότητα ζωής του, τον απομακρύνει από βασικές, πρωτογενείς ανθρώπινες ανάγκες και χαρακτηριστικά του. Μέσα σε αυτό το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, διακρίνω την απομάκρυνση του ανθρώπου από το σχέδιο, ως πρωτογενή ιδιότητα νόησης και έκφρασής. Πόσο μάλλον ο αρχιτέκτονας, που το σχέδιο αποτελούσε διαχρονικό μέσο επικοινωνίας και δουλειάς γι αυτόν, νιώθω ότι απομακρύνεται από την αναγκαία και χαρακτηριστική ικανότητα του να συντονίζει το χέρι, με το μάτι και τη σκέψη του και απομακρύνεται από το χειροποίητο ελεύθερο και ενστικτώδες σχέδιο, το σκίτσο. Κατά τη διάρκεια, δε, των σπουδαστικών μου χρόνων στη σχολή αρχιτεκτονικής, μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση, η σύνδεση που φαίνεται να υπάρχει, ανάμεσα στον τρόπο που μερικοί αρχιτέκτονες σκιτσάρουν, κάνουν αρχιτεκτονική, μιλούν, διδάσκουν και σκέφτονται. Πόσο μάλλον όταν ερχόμουν σε επαφή με τον τρόπο εργασίας τους, βρισκόμουν συνεχώς μπροστά σε πολλά σκίτσα, σχέδια και μοντέλα που έφτιαχναν κατά τη διάρκεια των συνθετικών αναζητήσεων. Αλλά πολύ περισσότερο, μου κινούσε το ενδιαφέρον η αυθόρμητη σχέση που είχαν οι συμφοιτητές μου με το σχέδιο, την ώρα που δούλευαν επιτόπου στα σχεδιαστήρια και αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι και τρόπο εργασίας κατά τη διάρκεια της σύνθεσης. Ταυτόχρονα, η προσωπική μου σχέση με το σχέδιο και το σκίτσο, σε κάθε εκδοχή που μπορεί να πάρει, από μία απλή μουντζούρασημείωση μέχρι μία φιλόδοξη αναπαράσταση, μου καθιστούσε αντιληπτή τη σημασία του για τη διάπλαση της σχέσης μεταξύ του μυαλού μου, του χεριού μου, της σκέψης και της κίνησής μου.

Σαν απόρροια όλων αυτών, αποφάσισα να διερευνήσω τη σημασία και την αξία του σκίτσου ως μέσου αντίληψης, νόησης, έκφρασης, αναπαράστασης και σύνθεσης καθώς και να το αναδείξω, σε μία εποχή που ο αρχιτέκτονας απομακρύνεται συνειδητά ή ασυνείδητα από αυτό.

Μεθοδολογία και Οργάνωση

Για την επίτευξη του στόχου αυτού, λοιπόν, προσπαθώ, σε ένα πρώτο στάδιο, να προσεγγίσω το σκίτσο μέσα από το ρόλο που έχει επιτελέσει διαχρονικά, από την προϊστορία έως σήμερα, για τον άνθρωπο, μελετώντας τον τρόπο που τον έχει επηρεάσει στις διαφορετικές δραστηριότητές του. Επιπλέον, αναζητώ πέρα από την αρχιτεκτονική, τη διαρκή του αξία σε κάθε καλλιτεχνική ή επιστημονική δραστηριότητα. Σε ένα δεύτερο στάδιο εστιάζω στο αρχιτεκτονικό σκίτσο και στις διαφορετικές εκδοχές που μπορεί να πάρει αυτό, τόσο από τις προθέσεις του δημιουργού του όσο και από την σταδιακή εξέλιξη της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, από το επίπεδο της ιδέας έως την υλοποίηση. Η μελέτη αυτή συμπληρώνεται με την αναζήτηση του χαρακτήρα του σκίτσου ως μηχανισμού νόησης, αντίληψης και έκφρασης, αλλά και ως ένα συνθετικό και αναπαραστατικό εργαλείο, στα χέρια του αρχιτέκτονα. Τη διμερή αυτή οργάνωση του θέματος πλαισιώνει η χρήση παραδειγμάτων και εικόνων από την βιβλιογραφία, καθώς και υλικό από την προσωπική και βιωματική μου εμπειρία και σχέση με το θέμα. Όσον αφορά το εικονογραφικό υλικό, που παρουσιάζεται στην εργασία και συνοδεύει το γραπτό λόγο, προσπάθησα αφενός να επιλέξω τα πιο ενδεικτικά παραδείγματα εικόνων και αφετέρου να φροντίσω να συμβαδίζουν με το κείμενο που αναφέρεται σε αυτά, γιατί θεωρώ ότι με αυτόν τον τρόπο ο λόγος καθίσταται πιο κατανοητός και οικείος.

1. σκαρίφημα εργασίας

2.Το σκίτσο 2.1.Βασικές έννοιες και ορισμοί Το σχέδιο, όπως είπαμε ήδη, αποτελεί ένα πολύ γνώριμο και οικείο όρο τόσο στο ευρύ κοινό αλλά πολύ περισσότερο ανάμεσα στους αρχιτέκτονες. Σε γενικό πλαίσιο τα είδη σχεδίου διακρίνονται, ως προς τα όργανα σχεδίασης, στο ελεύθερο σχέδιο, που αποτελεί σχέδιο που γίνεται με ελεύθερο χέρι αποτυπώνοντας πραγματικά αντικείμενα ή πρόσωπα σε μια κόλλα χαρτί υπό σωστές αναλογικές διαστάσεις και κλίμακα, χωρίς πληθώρα οργάνων παρά μόνο με την χρήση βελόνας, κατάλληλων μολυβιών και ειδικής γόμας κάρβουνου και στο γραμμικό σχέδιο, για τη δημιουργία του οποίου χρησιμοποιούνται όργανα σχεδίασης όπως χάρακας , διαβήτης κ.α. Ως προς τα στάδια σχεδίασης, το σχέδιο διακρίνεται σε σκαρίφημα, στο οποίο οι κανόνες σχεδίασης δεν έχουν τηρηθεί αυστηρά, σε προσχέδιο, διερευνητικό σχέδιο που προηγείται του τελικού σχεδίου και σε τελικό σχέδιο, που αποτελεί το τελικό αποτέλεσμα παρουσίασης. Κατά τον Ganshirt, η λέξη κλειδί «σχέδιο» καλύπτει όλες τις εικόνες δύο διαστάσεων που απαρτίζονται κυρίως από γραμμές, είτε είναι σκίτσα, προκαταρκτικά σχέδια ή σχέδια εργασίας, προοπτικά ή άλλες γραφικές εικόνες.1 Με τον όρο αυτό χαρακτηρίζεται οποιαδήποτε παράσταση πάνω σε μία επιφάνεια (βράχο, επιχρισμένο τοίχο, μέταλλο, ξύλο, περγαμηνή, χαρτί κ.λ.π.) που απεικονίζεται με ένα περίγραμμα το οποίο αποτελείται από μία ή περισσότερες γραμμές. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μία νοητική αφαίρεση στην οποία η γραμμή είναι το βασικό συστατικό στοιχείο του σχεδίου. Χαρακτηριστικό του σχεδίου είναι η άκρα παραστατική απλοποίηση. Γι’ αυτόν το λόγο το σχέδιο είναι η πηγή κάθε αναπαραστατικής μεθόδου, τόσο ζωγραφικής όσο και πλαστικής ή αρχιτεκτονικής, και, συνεπώς, βάση της καλλιτεχνικής διδασκαλίας.2

Ganshirt Chris an, Tools for Ideas :An introduc on to Architectural Design, Birkhaus-

er Verlag AG , Berlin 2007, βλ. Koschatzky 1977, p.304 2

Εγκυκλοπαίδια «Νέα Δομή», τόμος 32ος, Δομή, Αθήνα, 1996, λήμμα «σχέδιο»

Το σχέδιο όπως είδαμε μπορεί να εκφραστεί με διαφορετικούς τρόπους. Το σκίτσο, λοιπόν, είναι ένα είδος σχεδίου που καλύπτει ένα ευρύ φάσμα από εκφραστικές γραφικές δυνατότητες, που εκτείνονται από μία γρήγορη σημείωση μέχρι ένα φιλόδοξο καλλιτεχνικό σχέδιο. Το σκίτσο φέρει το όνομα του από την ιταλική λέξη «schizzo», που με τη σειρά της προέρχεται από την λατινική λέξη «schedium» ή την αντίστοιχη αρχαία ελληνική λέξη «σχέδιον»3. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι τόσο ετυμολογικά όσο και εννοιολογικά, το σκίτσο αποτελεί κατά βάση ένα είδος σχεδίου, δηλαδή μία μορφή οπτικής τέχνης στην οποία διάφορα μέσα σχεδίασης χρησιμοποιούνται για να απεικονίσουν στο χαρτί ή οποιοδήποτε άλλο δισδιάστατο μέσο ένα τρισδιάστατο αντικείμενο. Στα ελληνικά, η αντίστοιχη λέξη για να περιγράψει τον όρο σκίτσο είναι το «σκαρίφημα». Τούτη η λέξη δεν είναι διόλου τυχαία και αποδίδει με εύστοχο τρόπο την ουσία και το νόημα του σκίτσου. Το σκαρίφημα προέρχεται από το ελληνιστικό ρήμα «σκαρίφωμαι» που σημαίνει «χαράσσω πρόχειρα, σχεδιάζω», αλλά ταυτόχρονα και από τη νεοελληνική του μετάφραση «σκαρφίζομαι» που σημαίνει μηχανεύομαι, επινοώ4. Με άλλα λόγια, μέσα στο πέρασμα του χρόνου, το γεγονός του ότι κάποιος χαράσσει πρόχειρα, σχεδιάζει, συνδέθηκε άρρηκτα με τη νόηση και τον τρόπο σκέψης, έτσι ώστε σήμερα η λέξη να αποκτά το νόημα «επινοώ». Το σκίτσο, λοιπόν, συνδέεται άμεσα με το μυαλό ως ένας «μηχανισμός» νόησης και αντίληψης, που οπτικοποιεί τη σκέψη μέσα από απλές, συντονισμένες κινήσεις. Ένα γρήγορο, με ελεύθερο χέρι σχέδιο, που συχνά δεν προορίζεται ως τελειωμένο έργο και μπορεί να εξυπηρετήσει διάφορους σκοπούς, αποκαλείται σκίτσο. Θα μπορούσε να καταγράψει κάτι που βλέπει ο καλλιτέχνης ή να χρησιμοποιηθεί ως ένας γρήγορος τρόπος γραφικής αναπαράστασης και καταγραφής μιας εικόνας, ιδέας ή αρχής για μετέπειτα χρήση. Ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα 3

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας

ΕΠΕ, Αθήνα, 2002, λήμμα «σκίτσο» 4

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας

ΕΠΕ, Αθήνα, 2002, λήμμα «σκαρίφημα»

του σκίτσου είναι ότι πρόκειται για μία πρόχειρη απεικόνιση κάποιου προσώπου ή πράγματος, με βάση τις κυριότερες ή πιο χαρακτηριστικές του γραμμές, συλλαμβάνει, δηλαδή, τη δομή του αντικειμένου ενδιαφέροντος. Ο ημιτελής ή πρόχειρος χαρακτήρας του σκίτσου, το καθιστά συνήθως προκαταρκτική φάση για το τελικό έργο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορεί να αποτελέσει και αυτόνομο έργο τέχνης ή να έχει πιο περιγραφικό χαρακτήρα. Συχνά το σχέδιο είναι διερευνητικό, με ιδιαίτερη έμφαση στην παρατήρηση, στην επίλυση προβλημάτων και στη σύνθεση. Σκίτσα που δημιουργούνται για τέτοιο σκοπό ονομάζονται «σπουδές». Το σκίτσο μπορεί να πραγματοποιηθεί με οποιοδήποτε μέσο σχεδίασης και πάνω σε οποιαδήποτε επιφάνεια. Τα εργαλεία σχεδίασης που συχνά χρησιμοποιούνται περιλαμβάνουν μολύβι, γραφίτη, πένα και μελάνι, πινέλο, κραγιόν, κάρβουνο, κιμωλία, παστέλ, διάφορων ειδών γόμες, μαρκαδόρους, γραφίδες, διάφορα μέταλλα ακόμη και ηλεκτρονικό σχέδιο. Ταυτόχρονα οι επιφάνειες πάνω στις οποίες μπορεί να σχεδιάσει κάποιος, κυμαίνονται από απλό χαρτί μέχρι δομικά στοιχεία και τοιχοποιίες. Ένας γλύπτης, μάλιστα, μπορεί να μοντελοποιήσει τρισδιάστατα σκίτσα σε πηλό, πλαστελίνη ή κερί.

2.2. Ιστορική αναδρομή Eίναι γεγονός πως το σχέδιο, αποτελεί έναν από τους παλαιότερους τρόπους έκφρασης των ανθρώπων, με αποδείξεις ότι προϋπάρχει του γραπτού λόγου. Υπήρξε δημοφιλές και πρωταρχικό μέσο δημόσιας έκφρασης στην ανθρώπινη ιστορία και αποτελεί ένα από τα απλούστερα και πιο αποτελεσματικά μέσα επικοινωνίας και οπτικοποίησης ιδεών. Η μεγάλη διαθεσιμότητα μέσων σχεδίασης κάνουν το σχέδιο μία από τις πιο δημοφιλείς καλλιτεχνικές δραστηριότητες. Ως εκ τούτου, το σχέδιο ως μέσο σύνθεσης, έκφρασης, αντίληψης και αναπαράστασης, εντοπίζεται από την προϊστορία έως σήμερα μέσα από συνεχείς ιστορικές αναφορές. Το σχέδιο δεν ταυτίζεται πάντα με το σκίτσο. Όπως ήδη έχει αναφερθεί, το σχέδιο αποτελεί έναν γενικότερο όρο που συμπεριλαμβάνει διαφορετικές εκδοχές σχεδίων, εκ των οποίων και το σκίτσο. Όμως για να κατανοήσουμε τη σημασία του σκίτσου, πιστεύω ότι θα ήταν καλύτερο να κοιτάξουμε μέσα στο γενικότερο πλαίσιο στο οποίο ανήκει, το σχέδιο, ως ένα τρόπο διαχρονικής και διαρκούς χειρωνακτικής έκφρασης του ανθρώπου. Η γνώση για την δράση του ανθρώπου πάνω στη γη ξεκινά πολύ πριν την εμφάνιση γραπτών πηγών. Η γνώση αυτή προκύπτει από υλικά κατάλοιπα που φανερώνουν ότι πριν ο άνθρωπος αρχίσει να γράφει για να επικοινωνήσει, χρησιμοποιούσε την τέχνη και το χέρι του ώστε να εκφράσει αυτά που σκεφτόταν. Ήδη από την προϊστορία, στο σπήλαιο Lascaux της Γαλλίας και στο σπήλαιο της Altamira στη Βόρεια Ισπανία συναντάμε κάποιες από τις πρώτες «απόπειρες» σχεδίου. Οι παραστάσεις αυτές αποτελούν πολύ περισσότερο ζωγραφική έκφραση. Παρόλα αυτά, ο προϊστορικός άνθρωπος και στις δύο περιπτώσεις , με ευτελή υλικά και μέσα σχεδίασης, χρησιμοποιώντας απλές γραμμές για να περιγράψει την παράσταση, αιχμαλωτίζει τις σκέψεις του ή τις επιθυμίες του πάνω στην πέτρα, πιστεύοντας ότι με αυτόν τον τρόπο θα φέρει κοντά του και θα πραγματοποιήσει αυτό που επιθυμεί. «Πολλές φορές μάλιστα βλέπουμε ζωγραφισμένα βέλη να σημαδεύουν τα ζώα στα έργα αυτά. Τούτο σημαίνει πως για τον παλαιολιθικό άνθρωπο δεν υπήρχε σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στην εικόνα και στην πραγματικότητα. Ζωγραφίζοντας τα ζώα νόμιζε 14

2. Βίσωνας στο σπήλαιο Altamira στην Ισπανία 3. Παράσταση στο σπήλαιο Lascaux της Γαλλίας

ότι θα τα έφερνε πιο κοντά του και θα τα σκότωνε.»5. Βλέπουμε λοιπόν πως οι άνθρωποι αυτοί αν και πολύ μακριά μεταξύ τους, πιθανότατα χωρίς να έχουν συναντηθεί ποτέ, χρησιμοποιούν ένα κοινό τρόπο, μία κοινή γλώσσα μέσω του σχεδίου, για να εξωτερικεύουν τις σκέψεις και τις επιθυμίες τους. Μάλιστα η γλώσσα αυτή αποκτά μία άλλη διάσταση, μυστικιστική. Η σχεδίαση δεν αποτελεί μονάχα ένα τρόπο επικοινωνίας αλλά μία τελετουργία. Ο πόθος του προϊστορικού ανθρώπου να πιάσει ένα άγριο ζώο, αλλά και ο μόχθος του για να το κατορθώσει καταγράφονται πάνω στην πέτρα με μία μορφή ιεροτελεστίας. Για τον προϊστορικό άνθρωπο η παραστάσεις αυτές δεν ήταν μόνο απεικονίσεις αλλά μία καθημερινή πραγματικότητα. 4

6 4. Σχέδιο σε λίθο, μάλλον του τάφου του Ραμση ΙΧ, Κοιλάδα Βασιλέων, Θήβες

5. Σχέδια κτηρίων, Κοιλάδα Βασιλέων, Θήβες 6. Υπολογισμοί σε πάπυρο για τον τάφο του Rhind, Αίγυπτος

Θα περάσουν αιώνες μέχρι να αρχίσει το σχέδιο ως μέσω έκφρασης και επικοινωνίας να συναντάται, πέρα από την καλλιτεχνική-ζωγραφική δραστηριότητα, στην αρχιτεκτονική. Στη Μεσόγειο, στο βασίλειο της Αιγύπτου, γεννιέται η γεωμετρία, η αστρονομία, τα μαθηματικά, η ιατρική κ.α. Παράλληλα αρχίζει και η αρχιτεκτονική να λαμβάνει επίσημα πλέον τη θέση της ανάμεσα στις τέχνες και τις επιστήμες. Ήδη τα εργαλεία και τα μέσα σχεδίασης έχουν εξελιχθεί ραγδαία. Τα κόκαλα και οι πέτρες του παλαιολιθικού ανθρώπου δίνουν τη θέση τους σε πολύχρωμους γραφίτες και μελάνια, καθώς και στην πλησιέστερη μορφή χαρτιού που γνωρίζουμε σήμερα, τον πάπυρο. Σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο, το πλήθος των σχεδιαστικών εργαλείων, μεθόδων και μέσων διευκολύνουν τη σχεδίαση. Χειρόγραφα και μελέτες για τον τάφο του Ραμψή ΙΧ στις Θήβες μας δείχνουν τον τρόπο που το σχέδιο, παράλληλα με τη γραφή, αποτελεί μέσο μελέτης , κατανόησης και επίλυσης προβλημάτων. Από την αιγυπτιακή παράδοση επηρεάστηκαν αργότερα πολύ πολιτισμοί που ο ένας μετά τον άλλο συνεισέφερε στην εξέλιξη του σχεδίου και των σχεδιαστικών μέσων και τεχνικών. Ενδιαφέρον παράδειγμα αποτελεί η δέλτος, ξύλινη πινακίδα, πάνω στην οποία τοποθετούνταν μία στρώση κερί και μπορούσαν να χαραχτούν σχέδια με τον stylous, εργαλείο για να χαράσσει το κερί. Με αυτόν τον 5

Μουρίκη Ντούλα, Ο Αρχαίος Κόσμος Ι(Σημειώσεις για τους σπουδαστές του 1ου

εξαμήνου του τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 2001, σ.2

τρόπο, καθώς το μαλακό κερί επέτρεπε τις αλλαγές και τις διορθώσεις μπορούσαν να γίνουν προσχέδια, ή σημειώσεις πρόχειρου χαρακτήρα. Χαρακτηριστική είναι η εικόνα της Σαπφούς από την Πομπηία που βαστά τη δέλτο και συλλογίζεται ακουμπώντας τον stylous στο στόμα. Όμως αν και υπάρχουν τεκμήρια σχεδίων σε μορφή συντομογραφικού σκίτσου αρκετά από αυτά δεν φτάνουν μέχρι σήμερα στα χέρια μας διότι, το σκίτσο συχνά πραγματοποιείται με τα διαθέσιμα μέσα της στιγμής, που συνήθως είναι ευτελή και εύκολα μπορεί να χαθούν ή να καταστραφούν. Καταγεγραμμένη παρουσία τετραδίων με σκίτσα απαντάται σχεδόν για πρώτη φορά στη Δύση, κατά το Μεσαίωνα. Οι συντεχνίες των μαστόρων κρατούσαν «τετράδια» τα οποία συνιστούσαν μοναδική καταγραφή μιας συλλογικής γνώσης και ήταν συνήθως συλλογές σχεδίων του αρχιτεχνίτη. Ο μαθητευόμενος μάστορας-αρχιτέκτονας κατέγραφε σχέδια και σημειώσεις, με σκοπό τη συλλογή στοιχείων και κατασκευαστικών γνώσεων από τα διάφορα εργοτάξια που δούλευε. Το υλικό του τετραδίου εμπλουτιζόταν συνεχώς από τη συντεχνία και από τον επόμενο μάστορα-αρχιτεχνίτη. Παρατηρούμε, λοιπόν, πως το σκίτσο σε μορφή σημειώσεων και γρήγορων παραστάσεων, δεν αποτελούσε μόνο μέσο καταγραφής και αναπαράστασης, αλλά παράλληλα ήταν και διδακτικό εργαλείο στα χέρια του φιλόδοξου τεχνίτη, που μέσα από τη συστηματική αποτύπωση και καταγραφή, κατάφερνε να μάθει, να εμπλουτίσει και να βελτιώσει την τέχνη του.

Το carnet de crocquis του Villard de Honnecourt αποτελεί το παλαιότερο και πλέον αξιοσημείωτο λεύκωμα και χρονολογείται γύρω στο 1220μ.Χ.. Το περιεχόμενο του δεν αφορά αποκλειστικά την αρχιτεκτονική αλλά θίγονται και διάφορα άλλα θέματα όπως εικόνες που απεικονίζουν πρόσωπα ή ζώα. Ο Villard είχε το πάθος του σχεδίου και φαίνεται πως σχεδίαζε με ευχαρίστηση ό,τι έβλεπε. Άλλοτε στα σχέδιά του κυριαρχούν καλλιτεχνικές προθέσεις και άλλοτε διαπνέονται από διδακτική διάθεση. Μερικές φορές εμφανίζουν μανία για την τελειότητα ή αντίθετα, καταλήγουν ακατανόητα ή πρόχειρα, λόγω της βιασύνης του κατά τη σχεδίαση επιτόπου, ή λόγω

7. Η Σαπφώ από την Πομπηία, κρατά στο χέρι την ξύλινη πινακίδα (δέλτο) και ακουμπά στο στόμα της stylous, σκεπτική

Σκίτσα από το “τετράδιο” (carnet de croquis) του villiard de Honnecourt

8. Μέρος της κάτοψης της Καθεδρικής του Cambrai 9. Παρεκκλήσιο ιερού της Reims, σύστημα αντηρίδων

του ότι αποτελούσαν ένα είδος σημειώσεων που θα βοηθούσαν απλά να ανακληθεί μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια, μια αξιοθαύμαστη διάταξη, ένα χρήσιμο “κόλπο” επίλυσης κάποιου προβλήματος6. Κατά πάσα πιθανότητα ο Villard επιδίωκε μια σχεδιαστική καταγραφή μορφών και στοιχείων, με αφορμή την υλοποιημένη αρχιτεκτονική ή σχέδια κτιρίων υπό κατασκευή. Οι επιλογές του που αφορούν κυρίως σε τμήματα κτηρίων καθώς και άλλες απλοποιήσεις και ενδείξεις, δείχνουν την πρόθεση για τη λειτουργία του σχεδίου ως μέσου καταγραφής, ερμηνείας και μετάδοσης της γνώσης για την αρχιτεκτονική της εποχής. Ενδιαφερόταν, επίσης, να προσφέρει στους συγχρόνους του πληροφορίες και υλικό που θα μπορούσαν να συμβουλευτούν, να προσφέρει πληροφορίες και υλικό για το ίδιο το σχέδιο αλλά και για την αρχιτεκτονική σύνθεση και κατασκευή , όπως αναφέρει και ο ίδιος. Οι διδακτικοί αυτοί στόχοι μαρτυρούν την πίστη του στη διδακτική αξία του σχεδίου και εξηγούν την προτίμηση του στις λεπτομέρειες και όχι στην αναπαράσταση του συνόλου των κτιρίων. Όσον αφορά την τέχνη, κυρίως τη ζωγραφική, έχουμε τεκμήρια από σπουδές και σκίτσα μεγάλων ζωγράφων της αναγέννησης, που υποδηλώνουν τη συστηματική μελέτη της σύνθεσης του τελικού πίνακα. Ζωγράφοι όπως ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι, ο Μιχαηλάγγελος, ο Ραφαήλ, ο Κορρέτζιο κ.α. χρησιμοποιούσαν το σκίτσο ως μέσο καταγραφής, κατανόησης και σύνθεσης, που τους επέτρεπε να βελτιστοποιήσουν την τέχνη τους. Ιδιαίτερο παράδειγμα αποτελούν τα σκίτσα του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, που πέρα από σπουδές για τη σύνθεση των τελικών έργων τέχνης, βλέπουμε και σκίτσα που καταγράφουν με τρόπο επιστημονικό την ανατομία του ανθρώπινου σώματος. Σε μία εποχή όπου η επιστημονική έκφραση βρισκόταν κάτω από ισχυρή κριτική και λογοκρισία, μέσα από ένα θεοκρατικό σύστημα, άνθρωποι σαν τον Ντα Βίντσι, τον Κοπέρνικο, το Γαλιλαίο ήταν αναγκασμένοι να δρουν, να σκέφτονται και να καταγράφουν κρυφά. Η σκανδαλώδης ανατομία πτωμάτων του Ντα Βίντσι και οι εξοργιστικές θεωρίες ενός ηλιακού συστήματος του Κοπέρνικου, αλλά 6

Αμερικάνου Ελένη, Η αναπαράσταση στην Αρχιτεκτονική: Φυσιογνωμία και

λειτουργία των μέσων αναπαράστασης στην Αρχιτεκτονική, διδακτορική διατριβή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 1997,σ.195

10. Μιχαήλαγγελος,σπουδή για τη Λιβυκή Σίβυλλα στην οροφή της Καππέλα Σιστίνα 11. Κορρέτζιο, Η ανάληψη της Παναγίας, σπουδή για το θόλο του καθεδρικού ναού της Πάρμας

12. Leonardo Da Vinci, σπουδές για την κατανόηση της κίνησης του χεριού. Διακρίνονται, επίσης, οι σημειώσεις που κρατούσε παράλληλα με τη σχεδίαση για την κατανόηση της κίνησης. 13. Χειρόγραφο του Κοπέρνικου για το ηλιακό σύστημα. Ο Κοπέρνικος παρουσιάζοντας τη θεωρία ενός συστήματος με κέντρο τον ήλιο και όχι τη γη, επιλέγει να συνοδεύσει το γραπτό λόγο με την παρουσία σκαριφημάτων που εξηγούν τη θεωρία του.

16 14. Giovanni Ba sta Piranesi_ the Flavian Amphitheater called the Colosseum in Rome

15. Eugene Emmanuel Viollet-le-Duc, σκαριφήματα τομών που αντιδιαστέλλουν την υπάρχουσα κατάσταση (κάτω) και την πρόταση αποκατάστασης (επάνω) για τον Καθεδρικό ναό της Notre Dame, στο Παρίσι

και άλλες αποκλίνουσες από τον καθωσπρεπισμό, επιστημονικές θεωρίες, οδήγησαν σε μία σειρά «κρυφών» χειρογράφων, σκίτσων που αποτελούσαν ταυτόχρονα σημειώσεις, μελέτες, καταγραφές, σπουδές, πολύτιμα εργαλεία σκέψης και νόησης τόσο για τους δημιουργούς όσο και για τους μεταγενέστερους αναγνώστες. Κατά τον 18ο και 19ο αιώνα τα αρχιτεκτονικά σκίτσα αναπαριστούν πολύ περισσότερο την υπάρχουσα αρχιτεκτονική. Η εποχή χαρακτηρίζεται από μία στροφή στο παρελθόν και την ιστορία με πνεύμα «τοπογραφικό». Αυτό σημαίνει ότι δεν δίνεται έμφαση στο «πότε» αλλά στο «που», με αποτέλεσμα να εξερευνάται ο τόπος και αρχιτέκτονες να περιηγούνται ανά τον κόσμο για να συναντήσουν και να γνωρίσουν την αρχιτεκτονική7. Με μοναδικό και απαραίτητο εργαλείο το σκίτσο, ένα μολύβι και ένα χαρτί, αρχιτέκτονες και θεωρητικοί ταξιδεύουν για να γνωρίσουν και να καταγράψουν την αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή αρχιτεκτονική της ανατολικής Ευρώπης ή την μεσαιωνική και γοτθική αρχιτεκτονική της Δύσης. Αρχιτέκτονες όπως ο Piranesi, ο Violet-le-Duc, ο Auguste Choisy αλλά και πολλοί άλλοι, προσπαθούν μέσω του σχεδίου να περιγράψουν, να εξηγήσουν και να κατανοήσουν την υλοποιημένη αρχιτεκτονική. Μία σειρά τέτοιων σκίτσων «οπτικών σημειώσεων» αποτελούν τα διάσημα Carnet de croquis του Le Corbusier τον 20ο αιώνα. Τα τετράδια αυτά δεν περιείχαν απλές καταγραφές και απείχαν πολύ από του να είναι ακριβείς περιγραφές της μορφής των υφιστάμενων αρχιτεκτονικών αντικειμένων. Συνιστούσαν ένα είδος ανάλυσης και στοχασμού πάνω σε υπαρκτά φαινόμενα, που κατέληγε στην ανάδειξη μιας “αρχιτεκτονικής ανακάλυψης”, με αφορμή το εξεταζόμενο θέμα8. Ο Le Corbusier στα σκίτσα του δεν εμμένει σε μία απλή αναπαράσταση, αλλά σε μία προσωπική ερμηνεία των όσων βλέπει. Τα σκίτσα του συλλαμβάνουν τα πρωταρχικά στοιχεία που συντελούν την αναπαριστώμενη αρχιτεκτονική απαλλαγμένα από διακοσμητικά ή δευτερεύοντα στοιχεία, και αποτελούν δείγματα

16. August Choisy, St. E enne de Nevers, Choisy, τετράδιο,

1885

λειτουργία των μέσων αναπαράστασης στην Αρχιτεκτονική, διδακτορική διατριβή,

Αμερικάνου Ελένη, Η αναπαράσταση στην Αρχιτεκτονική: Φυσιογνωμία και

Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 1997,σ.214 8

Αμερικάνου Ελένη, Αθήνα 1997,σ.240

18 19

17. Le Corbusier, Σκίτσα από την Villa Adriana 18. Σκίτσα- διαγράμματα του Le Corbusier 19. Σχέδιο του φοιτητή E enne Theodore για την σχολή Εcole Νa onale Supérieure de Beaux-arts στο Παρίσι. Πρόκειται για ξενοδοχείο στο Dommey, 1825

ενός διαφορετικού τρόπου αντίληψης, ερμηνείας και απόδοσης του δομημένου περιβάλλοντος. Ο Le Corbusier, μάλιστα, φέρνει ίσως για πρώτη φορά το σκίτσο στο προσκήνιο της αρχιτεκτονικής, όχι μόνο ως μέσο αναπαράστασης και σημείωσης της υπάρχουσας αρχιτεκτονικής, αλλά ως μέσο σύνθεσης και εκκίνησης της ιδέας και δημιουργίας. Το σκίτσο «σύλληψης», απλό και ανεπιτήδευτο, που γεννιέται κατά την δημιουργία και μπορεί να απαρτίζεται από λίγες γραμμές με τη μορφή «ιδεογράμματος», εισήγαγε μία επαναστατική πρωτοπορία απέναντι στον ακαδημαϊσμό του αρχιτεκτονικού σχεδίου. Παράλληλα, η Ecole des Beaux Arts στο Παρίσι, ήδη από τον 18ο αιώνα έχει ήδη εισάγει στον κορμό της διδασκαλίας της την σημασία του χειροποίητου σχεδίου και του σκίτσου, άρρηκτα συνδεδεμένο με την αρχιτεκτονική σύνθεση. Η εξελικτική διαδικασία της σχεδιαστικής προσέγγισης της σύνθεσης ενός αρχιτεκτονικού θέματος απαρτίζεται από τα croquis (σκίτσα) σύλληψης, την esquisse (προσχέδια) σύνθεσης, το dessin géométral (γραμμικό σχέδιο) και τέλος το rendu (τελικά γραμμικά σχέδια παρουσίασης επεξεργασμένα με χρώματα και σκιές)9. Παρόλα αυτά όμως το αρχιτεκτονικό σχέδιο της Ecole des Beaux Arts, έχασε τη σημασία του όταν η αναζήτηση του αρχιτεκτονικού χώρου απέκτησε δευτερεύουσα σημασία από το ίδιο το σχέδιο. Το σχέδιο άρχισε να γίνεται αυτοσκοπός, τα τελικά γραμμικά σχέδια παρουσίασης (rendu), κυριάρχησαν και οι ίδιες οι γραμμές, απέκτησαν μεγαλύτερη σημασία από αυτό που αναπαριστούν, τον αρχιτεκτονικό χώρο. Όλο και περισσότερο, ο τρόπος αναπαράστασης της αρχιτεκτονικής έχανε την αντικειμενικότητα του και το αρχιτεκτονικό σχέδιο προσέγγιζε τις γραφικές τέχνες και την ίδια τη ζωγραφική10. Την ίδια περίοδο, η διαρκής σχέση του ανθρώπου με το χέρι του και το χειροποίητο σχέδιο ως πρωτογενής ιδιότητα αντίληψης, ενισχύθηκε και συμπληρώθηκε με την ανακάλυψη της φωτογραφικής μηχανής τον 19ο αιώνα. Η φωτογραφική μηχανή, σε αντίθεση με το ανθρώπινο μάτι, μπορούσε να συλλάβει και να απεικονίσει το «στιγμιότυπο». Έως τότε ήταν δύσκολο για τον άνθρωπο να συλλάβει την κίνηση ενός 9

Αμερικάνου Ελένη, Αθήνα 1997,σ.334

Αμερικάνου Ελένη, Αθήνα 1997,σ.339

αλόγου καθώς τρέχει11, το πέταγμα ενός πουλιού ή τις κινήσεις μίας χορεύτριας και πόσο μάλλον για έναν καλλιτέχνη που προσπαθούσε να αποδώσει αυτά τα στιγμιότυπα σε ένα ζωγραφικό πίνακα. Ζητήματα όπως η κίνηση, η προοπτική, το φως αιχμαλωτίστηκαν μέσα σε μία στιγμή από το φωτογραφικό φακό αλλάζοντας ριζικά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος το περιβάλλον του. Στη σύγχρονη εποχή τα ψηφιακά μέσα και η ανακάλυψη του υπολογιστή άλλαξαν κατά μεγάλο βαθμό τον τρόπο σκέψης καθώς και τον τρόπο ζωής του ανθρώπου. Αυτή η ανακάλυψη κλήθηκε να επιλύσει με τρόπο απόλυτο και κάθετο προβλήματα του ανθρώπου, καθώς και να βελτιώσει τις συνθήκες ζωής με διάφορους τρόπους. Καθώς τίθεται «υπό την λογική» του ανθρώπινου νου, κατόρθωσε να ταξιδέψει τον άνθρωπο στο φεγγάρι με υπολογισμούς που θα ήταν αδύνατο να επιλυθούν σε τόσο λίγο χρόνο από το νου, συνέβαλε στην ιατρική, την βιολογία, την επιστήμη και έφτασε τον άνθρωπο στο απόγειο της δύναμής του. Για την Αρχιτεκτονική την ίδια περίοδο, όταν το χειροποίητο σχέδιο, ως μέσο επικοινωνίας, μεταξύ των διαφορετικών συνεργείων, έπρεπε να αλλάζει συνεχώς και να προσαρμόζεται στις «επιτόπου» αλλαγές του έργου, αυτή η διαδικασία τακτοποίησης, οργάνωσης, ταξινόμησης, υπολογιστικής δεινότητας δεν πέρασε απαρατήρητη. Το ηλεκτρονικό σχέδιο βοήθησε τόσο στην οργάνωση του σχεδιασμού και μπορούσε να παρακολουθήσει «εκ των προτέρων» με πολύ εύκολο τρόπο τις αλλαγές που γίνονταν στη μελέτη χωρίς να μεταφέρονται τα λάθη στην κατασκευή, όσο και στην μείωση του χρόνου μελέτης. Επίσης, έφερε ένα νέο πνεύμα τρόπων και μεθόδων αναπαράστασης υψηλού επιπέδου. Είναι βέβαιο πως ο ηλεκτρονικός υπολογιστής έχει επηρεάσει και σχεδόν καθορίσει τη σύγχρονη εποχή και κατά συνέπεια έχει επηρεάσει την αρχιτεκτονική, το αρχιτεκτονικό σκίτσο και κατ’ επέκταση τη σχέση του ανθρώπου με το χέρι και το νου, πότε με θετικό και πότε με αρνητικό πρόσημο. 11

Ernst Gombrich, Το Χρονικό της Τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης,

Αθήνα, 1998, σ.28

20. Έντουαρντ Μούιμπριτζ, Φωτογραφική απαθανάτιση ενός αλόγου που καλπάζει εν κινήσει

Όμως σε αυτό το σημείο τίθεται ένα ερώτημα: αν ο τρόπος με τον οποίο επιλέγεται να χρησιμοποιηθεί ο «ψηφιακός κέρσορας» δρα με τρόπο συμπληρωματικό στην εργασία του αρχιτέκτονα ή τείνει να αντικαταστήσει τον χειρωνακτικό τρόπο σπουδής. Αν εν τέλει ο ψηφιακός τρόπος εργασίας μπορεί, κατά κάποιο τρόπο, να εξισώσει μελέτες, στις οποίες έχει καταβληθεί διαφορετική ποσότητα και ποιότητα κόπου, μόχθου και σπουδής, στοχεύοντας στην παρουσίαση ενός «τελικού» προϊόντος, βασισμένου σχεδιαστικά σε «βιβλιοθήκες» του εκάστοτε προγράμματος.

2.3. Αντίληψη- Νόηση - Έκφραση Το χέρι, αποτελεί κατεξοχήν ένα αισθητήριο όργανο που είναι συνδεδεμένο με την νόηση. Από τις πρώτες κιόλας μέρες τις ζωής μας προσπαθούμε, ενστικτωδώς, να αντιληφθούμε τον κόσμο μέσω της αφής και του αγγίγματος. Ας προσέξουμε το νεογέννητο παιδί, που πριν αναπτύξει ολοκληρωτικά τις υπόλοιπες αισθήσεις του, μπορεί να «γραπώσει», με περισσότερη δύναμη από ότι του αναλογεί, ένα αντικείμενο. Αυτή λοιπόν, η πρωτογενής και έμφυτη απτική σχέση με τα πράγματα που μας περιβάλλουν, αυτή η «δύναμη» ως πρωταρχική ανάγκη αντίληψης και εξερεύνησης του κόσμου, δείχνει τη σημασία του χεριού τόσο ως εργαλείο του νου για να επικοινωνεί και να εκφράζεται, όσο και ως μέσο σκέψης και διανόησης, δηλαδή ως «σκεπτόμενο χέρι» όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Juhani Pallasmaa στον τίτλο του ομώνυμου βιβλίου του (The Thinking Hand). Η αξία του χεριού ως μέσο νόησης συμπληρώνεται και ενισχύεται δια μέσου της όρασης. Η διαδικασία της συνεχούς παρατήρησης τροφοδοτεί το νου με ερεθίσματα, πυροδοτεί σκέψεις, ιδέες και διεργασίες, και κινητοποιεί το χέρι να περιεργαστεί, να συλλέξει πληροφορίες. Φυσικά και τα υπόλοιπα αισθητήρια όργανα είναι εξίσου σημαντικά κατά τη διαδικασία της νόησης και της αντίληψης ενός αντικειμένου. Όμως η συνεργασία του ματιού και του χεριού είναι αυτή που μπορεί να εκφράσει, να εξωτερικεύσει και οπτικοποιήσει αυτά που ο νους σκέφτεται. Εξάλλου, πέρα από τον προφορικό λόγο δια μέσου της ομιλίας, ο μόνος τρόπος επικοινωνίας της σκέψης πραγματοποιείται δια μέσω του χεριού, είτε με μορφή γραπτού λόγου, χειρονομίας ή σχεδίου.

Η ιδιαίτερη αξία των οργάνων αυτών του σώματός μας, του ματιού και του χεριού, ως μέσα διανόησης, υπήρξε αναγνωρίσιμη από τον άνθρωπο διαχρονικά. Οι δυνατότητες και τα πράγματα που μπορούσε να κατορθώσει ο άνθρωπος μέσα από αυτά τα αισθητήρια όργανα, καθώς και η δυνατότητά τους να τον εμπλουτίζουν με γνώσεις , ή ακόμα και να τον παραπλανούν, τον εξέπληξαν. Ο θαυμασμός, το δέος ή ακόμη και ο φόβος του αγνώστου, απέναντι σε αυτά τα αισθητήρια όργανα, τους προσέδωσε μία μαγική μυστηριακή διάσταση, στο

21. Η “απρόσμενη” , έμφυτη και μυστηριώδης δύναμη ενός βρεφικού αγγίγματος

22. Σχέδιο που επεξηγεί τον τρόπο ανάγνωσης του χεριού στην χειρομαντεία 26

πέρασμα του χρόνου. Στις ανατολικές θρησκείες, το μέλλον και το πεπρωμένο του ανθρώπου θεωρείται ότι είναι χαραγμένο στην παλάμη του χεριού του και είναι αναγνώσιμο μέσα από την τέχνη της χειρομαντείας, ενώ ακόμα και σήμερα πιστεύουμε ότι ο χαρακτήρας, η προσωπικότητα, η ειλικρίνεια, το ψέμα καθώς και η ψυχή του ανθρώπου αντικατοπτρίζονται και διαβάζονται μέσα από τα μάτια του. “The eyes are the mirror of the soul and reflect everything that seems to be hidden; and like a mirror, they also reflect the person looking into them.”, Paulo Coelho, Manuscript Found in Accra12 Η αντίληψη, η νόηση και η έκφραση αποτελούν μία θεμελιώδη, κυκλοτερή διαδικασία του εγκεφάλου, κατά την οποία αισθητηριακές διαδικασίες (όπως η αφή, η όραση, η ακοή, η γεύση, η όσφρηση) μεταφέρουν εξωτερικά ερεθίσματα, τα οποία καταγράφονται, συλλαμβάνονται, επεξεργάζονται –με τρόπο υποκειμενικό- ώστε να πραγματοποιηθούν οι πρώτες αντιδράσεις στο εξωτερικό περιβάλλον. Το σκίτσο, λοιπόν, αποτελεί μία οπτική και απτική άσκηση κατά την οποία η εξωτερική πραγματικότητα και ο χώρος, η νόηση, η σκέψη, η φαντασία, η αντίληψη, οι αισθήσεις ενώνονται σε ενιαίες και διαλεκτικές ολότητες. Καθώς κάποιος σχεδιάζει, περιγράφει το αντικείμενο μέσω της σκέψης του και της κίνησής του. Δύο διαδικασίες συμβαίνουν ταυτόχρονα: το μυαλό κινητοποιεί τις νοητικές διαδικασίες για να αντιληφθεί, να περιεργαστεί και να εκφράσει το αντικείμενο, και παράλληλα συντονίζει τις κινήσεις του ματιού και του χεριού ώστε να αποδώσουν τη σκέψη στο χαρτί. Αλλά και αντίστροφα, οι κινήσεις του χεριού και του ματιού καθώς περιγράφουν το αντικείμενο, τροφοδοτούν συνεχώς τη νόηση με νέα ερεθίσματα, πυροδοτώντας συνεχώς μία κυκλική διαδικασία. Με αυτόν τον τρόπο, σύμφωνα με τον Juhani Pallasma13, η πράξη της σχεδίασης δημιουργεί τρεις διαφορετικές εικόνες: την σχεδιασμένη, η οποία εμφανίζεται πάνω 12

Τα μάτια είναι ο καθρέφτης της ψυχής και αντικατοπτρίζουν ότι μπορεί να είναι

κρυφό, και όπως ένας καθρέφτης, αντικατοπτρίζουν, επίσης, και τον άνθρωπο που τα κοιτά. 13

Pallamaa Juhani, The Thinking Hand, Wiley,2009, UK, σ.90

στο χαρτί (drawing image), την οπτική, η οποία είναι καταγεγραμμένη στη μνήμη (visual image) και μία μυϊκή μνήμη η οποία προκύπτει από την ίδια την διαδικασία της σχεδίασης(muscular memory). Με αυτόν τον τρόπο, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το σκίτσο αποτελεί μία ψυχοσωματική διαδικασία, κατά την οποία μυαλό και σώμα, νόηση και κίνηση, μυαλό μάτι και χέρι, σκέψη και μυς, συνεργάζονται και συντονίζονται με τρόπο παράλληλο και αδιαίρετο. Ως απόρροια της παράλληλης σχέσης χεριού-ματιού-μυαλού είναι σχεδόν αδύνατο πολλές φορές να συνειδητοποιήσουμε τι είναι αυτό που έχει εμφανιστεί πρώτο, η εικόνα που φαίνεται στο χαρτί ή η σκέψη; “οι σκέψεις μου διευθύνουν το χέρι μου και το χέρι μού δείχνει αν η σκέψη μου είναι σωστή”14 , Mies van der Rohe Ο Edward De Bono αναλύει τον τρόπο με τον οποίο σκέφτεται ο ανθρώπινος νους, και τον διαχωρίζει σε δύο διανοητικές διεργασίες: μία ενστικτώδη, δημιουργική, αναλογική νοητική διαδικασία (lateral thinking), η οποία χαρακτηρίζεται από το να γεννά ιδέες, και έναν λογικό, αναλυτικό τρόπο σκέψης (ver cal thinking)15, κατά τον οποίο οι ιδέες πολύ περισσότερο συλλέγονται παρά δημιουργούνται. Ο δημιουργικός τρόπος σκέψης (lateral thinking) σχετίζεται με το δεξί ημισφαίριο του εγκεφάλου, ενώ ο αναλυτικός-λογικός τρόπος σκέψης (ver cal thinking) με το αριστερό εγκεφαλικό ημισφαίριο16. Αν και οι δύο τρόποι σκέψης είναι απαραίτητοι και συμπληρωματικοί, παρατηρώ ότι στη σύγχρονη εποχή η δημιουργική σκέψη, που γεννά ιδέες, και σχετίζεται με αισθητήριες, οπτικές και απτικές ιδιότητες του ανθρώπου, κατευνάζεται και ίσως υπονομεύεται. Βέβαια αν και ο αναλογικός τρόπος σκέψης (lateral thinking) είναι συνυφασμένος με τη δημιουργία, που συχνά είναι «η περιγραφή ενός αποτελέσματος», αποτελεί επί της ουσίας την «περιγραφή μίας διαδικασίας», σύμφωνα Werner Blaser, Mies van der Rohe, Zürich 1986, σ15

Edward De Bono, Lateral Thinking:A Textbook of Crea vity, Penguin, UK, 2009

Ganshirt Chris an, Tools for Ideas :An introduc on to Architectural Design,

Birkhauser Verlag AG , Berlin 2007, σ.62

23. Διάκριση μεταξύ αριστερού και δεξιού ημισφαίριου στον εγκέφαλο, σε συσχέτιση με τις ικανότητες και τον τρόπο σκέψης

με τον Edward De Bono17. Παρατηρούμε λοιπόν πως το χέρι, καθώς και η σχεδίαση σχετίζεται με έναν δημιουργικό τρόπο σκέψης. Η διαδικασία της σχεδίασης λοιπόν, ενεργοποιεί τη συνεργασία μεταξύ της όρασης, της αφής και της διανόησης, μέσα από μία μη γραμμική, κυκλοτερή και αμφίδρομη πορεία. Θα μπορούσαμε να πούμε μάλιστα πως το χειροποίητο σκίτσο αποτελεί έναν τρόπο εξάσκησης των πρωτογενών αυτών ιδιοτήτων του ανθρώπου, που στις μέρες μας αρχίζουν να κατευνάζονται.

Edward De Bono, Lateral Thinking:A Textbook of Crea vity, Penguin, UK, 2009

2.4. Ποιοι χρησιμοποιούν το σκίτσο Η ανάγκη του ανθρώπου να συλλαμβάνει και να καταγράφει ακαριαία τις ιδέες και τις σκέψεις του μέσα από το σχέδιο απαντάται σε πολλούς τομείς τεχνών και επιστημών. Από την τέχνη και την ζωγραφική μέχρι την επιστήμη και την αστρονομία ο άνθρωπος χρησιμοποιούσε το σκίτσο ως ένα μέσο αντίληψης, έκφρασης, καταγραφής, ανάλυσης και έρευνας πάνω στο αντικείμενο ενδιαφέροντός του. Άλλοτε με απλές γρήγορες γραμμές και άλλοτε περισσότερο περιγραφικά, προσπαθούσε να αιχμαλωτίσει είτε την πραγματικότητα είτε τον κόσμο της φαντασίας και των ιδεών, σε μία κόλλα χαρτί, ως ένα είδος γραπτής σημείωσης που μπορεί εύκολα να ανασυρθεί, να μελετηθεί και να χρησιμοποιηθεί σε μελλοντικό χρόνο. Ο χαρακτήρας του σκίτσου μπορεί να είναι πολύ διαφορετικός ανάλογα το ποιος το χρησιμοποιεί και με ποιον σκοπό. Σε κάθε περίπτωση το σκίτσο μπορεί να ορίζεται με πολύ διαφορετικό τρόπο, και αποτελεί μοναδικό «εργαλείο» στα χέρια κάθε δημιουργού. Παρόλα αυτά, η άμεση έκφραση του χεριού που ακολουθεί τον ειρμό της σκέψης και την καταγράφει στο χαρτί, αποτελεί το κοινό υπόβαθρο που ενώνει τις διαφορετικές εκδοχές και μορφές που μπορεί να πάρει το σκίτσο.

Ζωγραφική Γλυπτική

Ειδικά στην καλλιτεχνική έκφραση, στη ζωγραφική και την γλυπτική, η χρήση του σκίτσου είναι απαραίτητη για τη καλλιτεχνική δημιουργία. Για την δημιουργία ενός τελικού έργου, πίνακα ή γλυπτού έχει προηγηθεί μία συστηματική μελέτη μέσα από σκίτσα σπουδές όχι μόνο για την σύνθεση του έργου και την απόδοσή του, αλλά για την κατανόηση και σύλληψη της λειτουργίας του αντικειμένου ενδιαφέροντος. Ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι για να οδηγηθεί στην τελειότητα των τελικών του έργων δεν αρκέστηκε απλά στο να αναπαραστήσει πιστά τα μοντέλα του. Η αγωνία του για να κατανοήσει τι υπάρχει και δίνει υπόσταση στη μορφή που σχεδιάζει, τον οδήγησε στη μελέτη της ανθρώπινης ανατομίας, σε μία εποχή, μάλιστα, που διακινδύνευε την ίδια του τη ζωή ανασύροντας και μελετώντας πτώματα, για

24. Leonardo Da Vinci, α,β. Σπουδές ανατομίας της κίνησης των μυών του χεριού και του βραχίωνα με παράλληλη χρήση σκίτσων και σημειώσεων, γ. Μελέτη της κίνησης ενός αλόγου

να υπηρετήσει την τέχνη του. Τα σκίτσα του Ντα Βίντσι πάνω στην ανθρώπινη ανατομία φανερώνουν το πάθος του καλλιτέχνη για μάθηση, τη λαχτάρα του να αντιληφθεί και να κατανοήσει την ανθρώπινη δομή, τους τένοντες, τον σκελετό, τους μυς που σμιλεύουν το σώμα και του δίνουν χαρακτηριστική μορφή. Ταυτόχρονα μέσα από τη σπουδή αυτή αναζητούσε τη συσχέτιση ανάμεσα στη δομή του ανθρώπινου οργανισμού –μύες, αρθρώσεις, νευρώνες- και στην κίνηση. Βέβαια το σκίτσο ως μηχανισμός αντίληψης και έκφρασης δεν παύει να απαντιέται και σε σύγχρονους καλλιτέχνες του 20ου αιώνα. Ο Picasso, μέσα από μία διαρκή αναζήτηση, προσπαθεί να προσεγγίσει τη σύνθεση του τελικού του έργου Guernica, να αντιληφθεί και να καταγράψει στο χαρτί τα συναισθήματα που αποπνέουν οι μορφές του έργου καθώς και τον τρόπο που σχετίζονται μεταξύ τους. Το πλήθος των γραμμών με έντονη και τραχιά υφή, γεμάτη δυναμισμό αποπνέει τον πόνο και την οδύνη του πολέμου.

25. α, γ. Pablo Picasso, Σπουδές για την σύνθεση του πίνακα Guernica, 1974, β. χαρακτηριστικός είναι ο τρόπος με τον οποίο περιγράφεται η οδύνη στο πρόσωπο του αλόγου

Πόσο μάλλον, ο γλύπτης για να συλλάβει τη μορφή που πρόκειται να πραγματοποιήσει την περιγράφει μέσα από σκίτσα, ώστε να αντιληφθεί την αναλογία και τη σύνθεση, για να σημειώσει τις σκέψεις του και να περιγράψει το τρισδιάστατο αντικείμενο. Ο R.Serra χαρακτηριστικά αναφέρει «Κάνω σχέδια πάντα, σχεδόν κάθε μέρα. Για μένα είναι σαν την γλώσσα, είναι ένας τρόπος να κρατώ συντονισμένο το μάτι με το χέρι μου. Δεν τα παρουσιάζω διότι τα σκέφτομαι ως πράγματα που θέλω να συλλογιστώ σε σημειώσεις (….), ως κύριο θέμα αυτών που βλέπω και ως χρονογραφικό ημερολόγιο ώστε να είμαι ενήμερος γι’ αυτά που κάνω».18 Ορισμένες φορές βέβαια, γνωστότερα και πιο διαδεδομένα είναι τα τελικά έργα των καλλιτεχνών. Αυτό, διότι τα πρώτα σκίτσα αποτελούν ένα οικείο μέσο, που συνήθως διαφυλάσσεται από τα μάτια ενός επικριτικού κοινού, στο οποίο οι ιδέες του σχεδίου – απλές και απροστάτευτες στην αρχή- εξελίσσονται και παρουσιάζονται στους στενούς φίλους και συνεργάτες19. Αυτή η «προστασία» των πρώτων σκίτσων, εκδηλώνει και επιβεβαιώνει την άρρηκτη σύνδεση με την σκέψη του δημιουργού, που στα πρώτα στάδια χαρακτηρίζεται από εσωστρέφεια και προσήλωση πάνω στο έργο του.

Όμως πέρα από την χειροποίητη καλλιτεχνική δημιουργία, απαντάμε το σκίτσο και μέσα από τον κινηματογράφο, μία τέχνη που αποσκοπεί στην προβολή μίας ψηφιακής εικόνας. Πριν, όμως, το τελικό στάδιο, που είναι το γύρισμα των σκηνών και η προβολή, συντίθεται από τον σκηνοθέτη ο τρόπος με τον οποίο θα εξελιχθούν και θα στηθούν οι σκηνές και τα σκηνικά. Από την περιγραφή της ατμόσφαιρας της κινηματογραφικής σκηνής μέχρι την κατασκευή των κοστουμιών, το σκίτσο αποτελεί απαραίτητο συνθετικό εργαλείο στα χέρια του σκηνοθέτη. Η σύλληψη της σκηνής, από εικόνα της φαντασίας καταγράφεται μέσα από σκίτσα και σταδιακά αποκτά όλο και περισσότερα χαρακτηριστικά έως ότου αποκρυσταλλωθεί 18

R.Serra, Drawing as visual note taking

Chris an Ganshirt, Tools for Ideas :An introduc on to Architectural Design,

Birkhauser Verlag AG , Berlin 2007, σ.114

26. David Moore, Σπουδές για τα γλυπτά του, 1967-69

27. Richard Serra, σπουδή για γλυπτό, 1971

Κινηματογράφος

και μεταφερθεί στην μεγάλη οθόνη. Σκίτσα σαν αυτά του Eisenstein φανερώνουν τις σκέψεις όχι μόνο για τη δημιουργία των σκηνικών, αλλά ταυτόχρονα μαρτυρούν τις ιδέες για τις εκφράσεις, τις αντιδράσεις και τις κινήσεις των ηθοποιών.

28. Σκίτσα του Eisenstein για την ταινία “Ιβάν ο Τρομερός”, μέσα από τα σκίτσα διακρίνεται τόσο η σπουδή και ο προβληματισμός για τις σκηνές της ταινίας, όσο και οι ιδέες για την στάση των ηθοποιών, τα κοστούμια τα σκηνικά.

Στα σκίτσα του Tarkovsky βλέπουμε με τρόπο χαρακτηριστικό, σπουδές του σκηνοθέτη για τα σκηνικά των ταινιών του, καθώς προσπαθεί να συνθέσει τόσο τη συγκρότηση του χώρου όσο και την ατμόσφαιρα που αποπνέει. Ας προσέξουμε το πρόχειρο σκίτσο του μέσα από το οποίο αναζητά τη θέα που έχει κάποιος από το σαλόνι, το φως, τις αντανακλάσεις. Αλλά ας δούμε παράλληλα μία πρόχειρη κάτοψη από το σπίτι των Närsholmen που φανερώνει την αναζήτησή του σχετικά με την κατασκευή του μπαλκονιού, όπως αναφέρει ο Kers n Eriksdotter, τον τρόπο που θα κατασκευαστεί για να αντέχει το συνεργείο και τον εξοπλισμό, καθώς και τι μπορεί κανείς να δει από αυτό.

29. Antony Tarkovsky, σκίτσα του σκηνοθέτη για την ταινία Nostalghia

Σε άλλες κινηματογραφικές απόπειρες, ακόμη και πολύ σύγχρονες, παρατηρούμε στενή συνεργασία σκηνοθέτη και σχεδιαστή. Ας δούμε τα σκίτσα του Harold Michelson, για την ταινία του Hitchcock, Πουλιά, που αποδίδουν την ατμόσφαιρα και την αγωνία της κινηματογραφικής σκηνής. Με το σχέδιο ως γλώσσα επικοινωνίας, οι δύο συνεργάτες δουλεύουν ώστε ο τρόπος με τον οποίο ο σκηνοθέτης έχει συλλάβει τη σκηνή, να αποδοθεί με τον βέλτιστο δυνατό τρόπο μέσα από σκίτσα, τα οποία αποτελούν κώδικα επικοινωνίας μεταξύ των διαφορετικών συνεργείων, από τους ηθοποιούς, μέχρι τους εικονολήπτες και τα άτομα που επιμελούνται τα κοστούμια και το μακιγιάζ. Εκεί ακριβώς είναι που το σχέδιο κατορθώνει σε μία στιγμή να καταστήσει άμεσα αντιληπτά όσα ο λόγος δεν μπορεί να περιγράψει.

30 30. Alfred Hitchcock, σκίτσο του σκηνοθέτη για την ταινία Psycho, 1960 31. Alfred Hitchcock, “Τα πουλιά”, σκίτσα του καλλιτέχνη Harold Michelson για την ταινία σε 36

συνεργασία με τον σκηνοθέτη

Λογοτεχνία

Είδαμε ότι το σκίτσο μπορεί να πάρει διαφορετικές εκδοχές και ερμηνείες ανάλογα με το σκοπό που εξυπηρετεί. Αποτελεί μία μορφή έκφρασης, ένα μηχανισμό και ένα εργαλείο κάθε δημιουργικής εργασίας. Ακόμη και στη λογοτεχνία, λοιπόν, το σκίτσο κατέχει ξεχωριστή θέση. Ίσως κάποιος αναρωτηθεί με ποιον τρόπο μπορεί να συνδέεται το σχέδιο με τον γραπτό λόγο. Όμως αρκεί να σκεφτούμε πως η συγγραφή αποτελεί μία κατ’ εξοχήν δημιουργική διαδικασία, μία σύνθεση σκέψεων που εκφράζεται με το γραπτό λόγο.

Οι πρώτες ιδέες για τη «σύνθεση» ενός λογοτεχνικού κειμένου ή ποιήματος, καταγράφονται μέσα από συνεχείς σημειώσεις και καταγραφές της σκέψης πάνω στο χαρτί. Καθώς η σκέψη αποτυπώνεται πάνω στο χαρτί μέσω του χεριού, ταυτόχρονα διαβάζεται μέσω του ματιού, και οδηγεί σε συνεχείς διορθώσεις και δοκιμές πυροδοτώντας νέες ιδέες και συλλογισμούς. Ο λόγος μέσα από αυτή την κυκλοτερή διαδικασία, ερμηνεύεται συμπληρώνεται αλλάζει ή και ανατρέπεται. Η ακατάστατη γραφή του συγγραφέα, καθώς και οι σημειώσεις και οι παραπομπές που την πλαισιώνουν, προδίδουν την συνεχή και αγωνιώδη αναζήτηση του. Πολλές φορές μάλιστα ο συγγραφέας κρατά σημειώσεις σε μορφή ημερολογίων που περιέχουν τόσο ιδέες για έργα όσο και παρατηρήσεις από το περιβάλλον και τις συνθήκες της εποχής που τον επηρεάζουν, τον προβληματίζουν και τον εμπνέουν. Ο Γιώργος Σεφέρης ήταν ένας ποιητής που ξεχώριζε για την συλλογή χειρόγραφων σημειώσεων σε μορφή ημερολογίου. Η «χειροποίητη» αυτή σχέση του ποιητή με τον λόγο ήταν σημαντική για τον ίδιο όπως περιγράφει: «Δεν πρέπει να το αφήνω αυτό το τετράδιο. Όταν δεν έχω τίποτε να πω, ν’ αντλώ από τη μνήμη»20. Με αυτόν τον τρόπο αποτελούν μία μορφή χρονογραφικού ημερολογίου από το οποίο ανασύρει τις σκέψεις και τις ιδέες που έχουν καταγραφεί. Από το ημερολόγιο εισέρχεται στην ποίηση και αντίστροφα, έτσι ώστε τα όρια της γραφής να είναι τελικά ρευστά. 20

Μυλωνάκη Ιωάννα, Τα ημερολόγια του Γιώργου Σεφέρη και η ημερολογιακή

32. Χειρόγραφες σημειώσεις, α. Κώστας Καρυωτάκης, σημειώσεις β. Ναπολέων Λαπαθιώτης, Προύποθέσεις ή Μετά θάνατον, γ. Διονύσιος Σολωμός, Γυναίκα της Ζάκυθος

γραφή στην Ελλάδα, 5ο Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρίας Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας : «Λογοτεχνία και Μουσείο», Αθήνα, 2007, σ.36: Γιώργος Σεφέρης, 18/08/1926, Μέρες Α’, σ.70-71

33. Γιώργος Σεφέρης, α. Οι γάτες του ΑΪ-Νικόλα, χειρόγραφες 38

σημειώσεις, β. σκίτσο του συγγραφέα για τη στέρνα, γ. ποιήματα με ζωγραφιές για μικρά παιδιά

Παράλληλα, πολλές φορές ο ποιητής πλαισιώνει τις σκέψεις του με μικρά σκίτσα και σκαριφήματα, οπτικές εικόνες των όσων φαντάζεται και περιγράφει, φανερώνοντας στο χαρτί τις εικόνες που πλάθει με το μυαλό.

34. Henry James, Σημειώσεις Επιστήμη

Βλέπουμε, λοιπόν, το συντομογραφικό σκίτσο υπό μορφή σημείωσης ή υπόδειξης είναι ένα μέσο οικείο. Ακόμη και σήμερα, που τα ψηφιακά μέσα έχουν διευκολύνει τη συγγραφή και επιτρέπουν τη συνεχόμενη διόρθωση και συμπλήρωση του κειμένου, η χειροποίητη σχέση δεν έχει χαθεί διότι ανά πάσα στιγμή και πάνω σε οποιοδήποτε μέσο ο συγγραφέας μπορεί με γρήγορο και άμεσο τρόπο να καταγράψει την ιδέα την στιγμής και να επεξεργαστεί εκ νέου το έργο του.

Πέρα από τις τέχνες, η επιστήμη χρησιμοποιεί διαχρονικά το σχέδιο ως εργαλείο έρευνας. Από την μηχανική μέχρι την φυτολογία συναντάμε σκίτσα, σημειώσεις, διαγράμματα που πλαισιώνουν την έρευνα και την εργασία. Το συντομογραφικό σκίτσο, παράλληλα με σημειώσεις πλαισιώνει τη σκέψη του δημιουργού. Οι μελέτες και οι θεωρίες του Γαλιλαίου για το ηλιακό σύστημα, του Δαρβίνου για την εξέλιξη των ειδών, του Mendel για την βιολογία και την κληρονομικότητα, του Richard Feyman και του Einstein για τη φυσική, αν και πολύ διαφορετικές τόσο χρονικά όσο και θεματολογικά χρησιμοποιούν με κοινό τρόπο το σκίτσο ως μέσο κατανόησης, αντίληψης και γρήγορης καταγραφής των σκέψεων.

35. Γαλιλαίος, α. μελέτη των φάσεων του φεγγαριού, β. χειρόγραφο με σημειώσεις του Γαλιλαίου 36. Mendel, σκίτσα και διαγράμματα για την μελέτη ανάπτυξης φυτών

37. Charles Darwin, 1837, σκίτσο από το πρώτο του διάγραμμα ενός δέντρου εξέλιξης από το πρώτο του τετράδιο σχετικά με την “Εξέλιξη των Ειδών”. Χαρακτηριστικό αυτής της σημείωσης αποτελεί η πρώτη φράση της σελίδας “I think..” δηλαδή “Πιστεύω..”, καθώς και το μικρό διάγραμμα που την ακολουθεί. Ο Δαρβίνος μέσω του σκίτσου και της γρήγορης σημείωσης επιλέγει να παραθέσει τις σκέψεις και τις απόψεις του. Η σημείωση αυτή, πιστεύω ότι αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της σημασίας του γρήγορου σκίτσου με τη μορφή διαγράμματος- σημείωσης για την έκφραση, τη σπουδή και τη διανόηση του ανθρώπου.

Ας δούμε τις σημείωσεις του Δαρβίνου που για την εξέλιξη των ειδών χρησιμοποιεί παράλληλα το λόγο με το διαγραμματικό σκίτσο για να εκφράσει αυτά που πιστεύει και ξεκινούν χαρακτηριστικά με τη φράση «I think..» Ενδιαφέρον προκαλεί ο τρόπος που οι επιστήμονες χρησιμοποιούν παράλληλα με το λόγο, τη γραφή, τους υπολογισμούς και το σκίτσο, που ενίοτε με τρόπο περιγραφικό και ενίοτε με τη μορφή διαγράμματος οπτικοποιεί και καθιστά αναγνώσιμη και αναγνωρίσιμη την ιδέα και την θεωρία.

38. Οι σημειώσεις στον πίνακα με την παράλληλη χρήση διαγραμμάτων αποτελεί έναν οικείο τρόπο μελέτης, σπουδής, ακόμη και διδασκαλίας, όταν γραπτός και προφορικός λόγος, σκίτσο και χειρονομία συνδυάζονται αρμονικά, α. Ο πίνακας του Richard Feynman πριν το θάνατό του, β. Εξισώσεις του Einstein σε μαυροπίνακα

Ακόμη και τα λεπτομερή σκίτσα και σχέδια το Leonardo Da Vinci που ήδη έχουμε γνωρίσει, πέρα από έργα τέχνης, αποτυπώνουν αναλυτικά τη δομή και τη λειτουργία του ανθρώπου, ζώων και εντόμων. Οι αξιοσημείωτες μελέτες ανατομίας, βοήθησαν όχι μόνο στην κατανόηση και στην αντίληψη του τρόπου λειτουργίας των έμβιων όντων, αλλά και στην σύλληψη του μηχανισμού με τον οποίο λειτουργούν. Η κατανόηση των δομών αυτών μέσω του σκίτσου και της συστηματικής παρατήρησης και καταγραφής οδήγησε και σε ένα τεράστιο επιστημονικό άλμα: την μετάφραση αυτών των ιδιοτήτων σε εφευρέσεις της μηχανικής . Η ανάλυση της δομής του πετάγματος του εντόμου και των πουλιών οδήγησε σε προτάσεις και σκέψεις περί ιπτάμενων μηχανών, τόσο από τον ίδιο τον Da Vinci όσο και από μεταγενέστερούς του. Η αγωνία του δημιουργού να αποτυπώσει, να συλλάβει και να αντιληφθεί όσα διαδραματίζονται στο περιβάλλον, συνδέει την σκέψη με το χέρι και την καταγράφει στο χαρτί ώστε να μπορέσει να την ανασύρει σε μελλοντικό χρόνο και να μελετήσει το αντικείμενο ενδιαφέροντός του.

39. Leonardo Da Vinci α. μελέτη πετάγματος του εντόμου β. ιδέα για ιπτάμενη μηχανή μέσα από τις μελέτες ανατομίας σε έντομα 40. Διάγραμμα ιπτάμενης μηχανής των αδελφών Wright, 1899, που δείχνει τον τρόπο στήριξης των φτερών με κορδόνια, τα οποία συνδέονται με χειρολαβές και χρησιμεύουν στον ελιγμό των φτερών κατά τη διάρκεια της πτήσης. Χρησιμοποιήθηκαν ως αποδεικτικά στοιχεία γύρω στο 1920 σε μια δίκη διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας.

39 α

39 β

Μουσική/Χορός

Το σκίτσο είναι ένα μέσο σύνθεσης και δημιουργίας αρκετά γνώριμο ακόμη και στη μουσική. Ο όρος «μουσικό σκίτσο» (music sketch) αφορά την μεγάλη ποικιλία εγγράφων που χρησιμοποιούνται από τους συνθέτες για να επεξεργαστούν μία μουσική τεχνική, για να προετοιμάσουν τη δουλειά τους για παράσταση ή για δημοσίευση21.

43 41. Arvo Part, Σκίτσο μελωδικής γραμμής 42. Chopin α. Barcarolle op. 60, β. Polonaise op. 26 43. Beethoven, opus111

Μέσα από αυτά τα χειρόγραφα είναι δυνατόν να αναγνώσει κανείς τις συνθετικές προθέσεις του δημιουργού. Για παράδειγμα στο σκίτσο του Arvo Part φαίνεται καθαρά η ανάγκη του συνθέτη να αποδώσει και με διαγραμματικό, γεωμετρικό τρόπο την πρόθεσή του να καταγραφεί στην σκέψη του το κυματοειδές άκουσμα, που προκύπτει από την διαδοχική ανιούσα και κατιούσα κίνηση των μουσικών φθόγγων. Με αντίστοιχο σχηματικό τρόπο ο Chopin, στα σκίτσα του προσπαθεί, μέσω των καμπύλων που χρησιμοποιεί, είτε να τονίσει, όπως στο προηγούμενο παράδειγμα του Arvo Part, την κίνηση των φθόγγων, (Chopin_Barcarolle-op. 60), είτε να απομονώσει μουσικά μοτίβα ή φράσεις (Chopin_Polonaise op. 26). Ο αυθορμητισμός του σκίτσου, η σπουδή, το λάθος και η δοκιμή ή ακόμη και η αγωνία του συνθέτη, είναι στοιχεία που αποτυπώνονται στο χαρτί. Ένα ενδιαφέρον παράδειγμα αυτής της μαχητικής χειρονακτικής σπουδής αποτελεί ο Beethoven. Η προσπάθεια του συνθέτη να «ακούσει» την μουσική του μέσω της σκέψης και του χεριού, γίνεται εμφανής μέσα από τα σκίτσα του. Τα χειρόγραφά του, εκδηλώνουν την επιμονή του συνθέτη και την προσπάθεια του να συλλάβει τη μελωδία, μέσα από συνεχείς διορθώσεις και δοκιμές. Στο σκιασμένο τμήμα του σκίτσου φαίνεται ο τρόπος με τον οποίο ο Beethoven επεξεργάζεται τμηματικά την σχέση της κύριας μελωδίας (επάνω πεντάγραμμο) με την συνοδεία (κάτω πεντάγραμμο). Χαρακτηριστική είναι η διόρθωση στην γραμμή της συνοδείας που κάνει στο τελευταίο μοτίβο με τις πιο χοντρές νότες.

Friedemann Sallis, Music Sketches, Cambridge University Press,UK, 2015

Αντίθετα, ο Mozart αποτελεί περίπτωση μίας πιο τελικής γραφής. Αν και οι σημειώσεις του διέπονται από μία αποφασιστικότητα και δεν διακρίνεται ο πρόχειρος χαρακτήρας, χαρακτηριστική είναι μία μικρή σημείωση στο πλάι μίας παρτιτούρας του. Η σημείωση αυτή δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα μικρό σκίτσο μιας γυναίκας , στην οποία μάλιστα αφιερώνεται και η παρτιτούρα: της μαθήτριάς του Barbara Ployer. Μέσα από ένα διάλειμμα από τη συνθετική διαδικασία, το χέρι φανερώνει ασυνείδητα και ενστικτωδώς, με τρόπο απλό και πρωτόλειο, αυτό που, εκτός από τη μουσική, σκέφτεται ή τον βασανίζει…

44. Mozart, Piano Concerto-nr23, Barbara Ployer 45. α. μουσικό σκίτσο του Beethoven, β. μουσικό σκίτσο του Mozart. Μέσα από τα δύο αυτά σκίτσα διακρίνεται ο διαφορετικός χαρακτήρας και η γραφή των δύο συνθετών. Φαίνεται αντιστικτικά η αποφασιστική και σχεδόν τελική γραφή του Mozart, σε σχέση με την αγωνιώδη και πρόχειρη γραφή του Beethoven

Βέβαια, η διαρκής ανάγκη για πειραματισμό και έκφραση μέσω της σημείωσης διακρίνεται και σε σύγχρονους συνθέτες. Σε σκίτσα, όπως αυτά του Gyorgy Lige , oι ερμηνευτικές οδηγίες δίνονται, τόσο μέσω της χρήσης συμβόλων (ακριβώς πάνω από το πεντάγραμμο), όσο και μέσω σαφών υποδείξεων - σημειώσεων, μέσω του γραπτού λόγου.

46. Gyorgy Lige , α. Nouvelles Aventures II, β. order

Στο μουσικό σκίτσο, παρατηρούμε πολλές φορές πειραματισμό στον τρόπο έκφρασης, μέσα από πιο αφαιρετικές και σχηματικές παραστάσεις, οι οποίες φαντάζουν να έχουν πιο «τελική»«αναπαραστατική» μορφή σε αντίθεση με τον αυθορμητισμό γρήγορων σκίτσων της στιγμής.

47. Μουσικά Σκίτσα, α. Louis Andriessen, β. Mauricio Kagel, Transición 11, γ. Puccini, Tosca-libre o, δ. Stravinsky, The Rite of Spring. Παρατηρούμε μουσικά σκίτσα τα οποία διέπονται από μία “αναπαραστατική” τάση (α,β) σε σχέση με άλλα που έχουν πιο πρόχειρο χαρακτήρα (γ,δ)

Τέλος, παρατηρείται, μέσα από ένα βιβλίο που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1700 με τίτλο «Choregraphie», ένα σύστημα χορευτικού συμβολισμού, το οποίο εφευρέθηκε από τον Raoul-Auger Feuillet και έφερε την επανάσταση στον κόσμο του χορού. Το σύστημα δείχνει την τοποθέτηση των ποδιών και έξι βασικές κινήσεις των κάτω άκρων: plié, releveé, sauté, cabriole, tombé, and glissé. Αλλαγές κατεύθυνσης του σώματος, καθώς και κινήσεις των ποδιών και των χεριών, αποτελούν επίσης μέρος του συστήματος, που βασίζεται σε σχέδια, τα οποία ακολουθούν το μοτίβο του χορού. Επιπλέον, γραμμές της χορευτικής κίνησης αντιστοιχίζονται με γραμμές στη μουσική παρτιτούρα. Σημάδια γραμμένα στη δεξιά ή αριστερή πλευρά του διαγράμματος δείχνουν τα βήματα22. Το σύστημα αυτό δεν αποτελεί τίποτε λιγότερο από ένα διαγραμματικό σκίτσο, το οποίο εκφράζει, μέσω συμβόλων, τη χορευτική κίνηση συνδυασμένη με τη μελωδία της μουσικής παρτιτούρας. 48. Raoul Auger Feuillet, Χορευτική σημειγρααφία από το Βιβλίο “ Choreographie”, 1700

h p://publicdomainreview.org/collec ons/collec on-of-dances-in-choreogra-

phy-nota on-1700/, 10/6/2016

3. Το αρχιτεκτονικό σκίτσο Ας έρθουμε τώρα όμως στην Αρχιτεκτονική και στο αρχιτεκτονικό σκίτσο που μας αφορά ιδιαίτερα. Όπως ήδη είδαμε το σκίτσο είναι κάτι περισσότερο από ένα εργαλείο. Είναι το αποτέλεσμα μίας διαρκούς διανοητικής και σωματικής διεργασίας, κατά την οποία το μυαλό, το χέρι, το μάτι συνεργάζονται και συντονίζονται για να αποδώσουν με οπτικό τρόπο και υλικά μέσα τη σκέψη. Αυτή η κυκλοτερής διαδικασία σκέψης, νόησης, αντίληψης και έκφρασης αποτελεί ένα κώδικα επικοινωνίας, έναν μηχανισμό εγγενή και έμφυτο σε κάθε άνθρωπο. Πόσο μάλλον για τον αρχιτέκτονα, η διαδικασία αυτή είναι συνυφασμένη με τον τρόπο δουλειάς του. Ο αρχιτέκτονας είναι αδύνατο να αντιληφθεί και να κατανοήσει την αρχιτεκτονική μόνο δια μέσου της όρασης. Διαχρονικά για να το επιτύχει, παράλληλα με την παρατήρηση, χρησιμοποιούσε το χέρι του για να σχεδιάσει, να περιγράψει και να καταγράψει αυτά που βλέπει. Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να κατανοήσει άμεσα αυτό που βλέπει, τον τρόπο που δομείται, τις λεπτομέρειες του, την κατασκευή και την σύνθεσή του. Έτσι, καθώς η εικόνα εντυπώνεται στο χαρτί δια μέσω του χεριού, εντυπώνεται παράλληλα στο νου και αναλύεται. Αλλά και αντίστροφα για να περιγράψει αυτό που υπάρχει ήδη στη σκέψη δεν υπάρχει πιο άμεσος, γρήγορος και απλός τρόπος, παρά μέσω του σχεδίου σε μορφή σκίτσου. Ακόμα και ο λόγος δεν προφταίνει την αμεσότητα και την παραστατικότητα του σκίτσου, καθώς αρκούν μόνο λίγες γραμμές για να περιγράψουν με σαφήνεια, αυτό που ο λόγος όχι μόνο χρειάζεται αρκετό χρόνο να εξηγήσει, αλλά ενέχει πάντα την αμφιβολία για την ορθότητα της περιγραφής του. Το αρχιτεκτονικό σκίτσο μπορεί να λάβει διαφορετικές μορφές ανάλογα με τις ανάγκες και τις επιλογές του δημιουργού του, να έχει διαφορετικό περιεχόμενο και χαρακτήρα. Ένα σκίτσο μπορεί να είναι περιγραφικό, επεξηγηματικό, καθοδηγητικό, δημιουργικό, να περιγράφει κάτι που ήδη υπάρχει ή να χρησιμοποιείται για να αναπαραστήσει κάτι νέο.23 Επίσης ένα σκίτσο μπορεί να απεικονίζει 48

Ganshirt Chris an, Tools for Ideas :An introduc on to Architectural Design,

κάτοψη, τομή, όψη, προοπτικό ή αξονομετρικό ενός κτιρίου ή μιας λεπτομέρειας του ή ακόμη και συνδυασμό αυτών, καθιστώντας παράλληλη τη χρήση σημειώσεων ή υποδείξεων. Το πώς κάθε φορά χρησιμοποιεί ο δημιουργός το σκίτσο έχει να κάνει τόσο με τις προθέσεις του, το στόχο του καθώς και με τις πολλές δυνατότητες που του δίνονται. Οι διαφορετικές οπτικές που μπορεί να αναγνώσει κάποιος σε αυτά, όπως το περιεχόμενο, η γραφή, τα μέσα σχεδίασης, η τεχνοτροπία κ.α.. ποικίλουν. Έτσι, ένα σκίτσο μπορεί να κυμαίνεται από μία απλή σημείωση μέχρι ένα φιλόδοξο έργο τέχνης, να δημιουργείται και να χρησιμοποιείται για διαφορετικούς σκοπούς. Βέβαια γι’ αυτό το λόγο δύσκολο κανείς να κατηγοριοποιήσει τα είδη σκίτσων. Η παρούσα εργασία προσπαθεί να πλαισιώσει τις διαφορετικές εκφάνσεις και στόχους που θέτει το αρχιτεκτονικό σκίτσο μέσα από μία κατηγοριοποίηση, που βασίζεται τόσο στην προσωπική και βιωματική παρατήρηση όσο και σε κουβέντες και συζητήσεις, που έχουν γίνει κατά καιρούς, τόσο με διδάσκοντες και αρχιτέκτονες, όσο και με σπουδαστές. Θέλω να τονίσω, λοιπόν, αυτήν την προσωπική ματιά επί του θέματος, μέσα από μία προσπάθεια να πραγματευτώ και να συγκεντρώσω τις κυριότερες ή πιο γνωστές εκφάνσεις των σκίτσων που συναντάμε συχνά στην αρχιτεκτονική και στον τρόπο εργασίας, έτσι ώστε να κατανοήσω και να αναζητήσω τον τρόπο που σχετίζεται ο αρχιτέκτονας με την αρχιτεκτονική με μέσο επικοινωνίας, νόησης και έκφρασης το σκίτσο.

3.1.Είδη σκίτσων Σκίτσα αναπαραστατικά και παραστατικά

Το σκίτσο μπορεί να έχει χαρακτήρα αναπαραστατικό ή παραστατικό. Ένα αναπαραστατικό σκίτσο καλείται να επαναλάβει , να «μιμηθεί», να απεικονίσει ένα γεγονός, μία πράξη, μία σκηνή, ένα αντικείμενο το οποίο ήδη υπάρχει24 και μπορεί να επανερμηνεφθεί από τον δημιουργό με ξεχωριστό τρόπο. Αντιθέτως τα παραστατικά σκίτσα αποδίδουν με συγκεκριμένο τρόπο αφηρημένα πράγματα, ιδέες, εικόνες, σκέψεις Birkhauser Verlag AG , Berlin 2007,σ.118 24

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας

ΕΠΕ, Αθήνα, 2002, λήμμα «αναπαράσταση»

ώστε να γίνουν αισθητά25 και αντιληπτά από τρίτους. Ετυμολογικά η λέξη αναπαράσταση περιλαμβάνει την πρόθεση ανά και το ουσιαστικό παράσταση. Μεταξύ των σύγχρονων σημασιών του τελευταίου, εμπεριέχεται «η ενέργεια του να παριστάνεται κάτι ως να ήτο πραγματικό». Αυτή η ερμηνεία χαρακτηρίζει τα αρχιτεκτονικά σχέδια και προπλάσματα και ιδίως εκείνα που παρουσιάζουν κάτι που δεν υπάρχει ακόμη, παρότι όλοι αντιλαμβάνονται την ουσιαστική διαφορά αυτών των «παραστάσεων» από το αληθινό πράγμα. Έτσι, ενώ παρουσιάζουν κάτι σαν να ήταν πραγματικό, ταυτόχρονα παραπέμπουν στο πραγματικό, δηλαδή για την περίπτωση μας, στον αρχιτεκτονικό χώρο. Δηλώνουν τι είναι, τι ήταν, ή τι θα είναι ο εν λόγω χώρος. Συνιστούν μια εκ νέου παράσταση αυτού του χώρου, υλοποιημένου ή προτεινόμενου, δηλαδή μια αναπαράσταση του. Η έννοια της αναπαράστασης, «η πράξη και το αποτέλεσμα του αναπαριστάνω», εμπεριέχει την ενέργεια μιας «εκ νέου παράστασης». Αυτή η νέα παράσταση παρουσιάζει κάτι με όρους του πραγματικού, που είτε αναγνωρίζεται ως τέτοιο, λόγω της σχέσης του με κάτι πραγματικό, είτε παραπέμπει σε κάτι που μπορεί να πραγματοποιηθεί. Επίσης αφού η αναπαράσταση είναι «εκ νέου παράσταση» κάποιου πράγματος, εξυπακούεται μια προηγούμενη παράσταση του, είτε υλοποιημένη στο πεδίο της πραγματικότητας, είτε «υλοποιημένη» στο πεδίο της σκέψης, της διάνοιας και της φαντασίας. Εδώ ίσως ανιχνεύεται και η λεπτή διαφορά της έννοιας της απεικόνισης από αυτήν της αναπαράστασης Αν και σχεδόν αποτελούν συνώνυμα, η αναπαράσταση μπορεί να τοποθετηθεί σε πιο πρωταρχικό επίπεδο, στο βαθμό που είναι διαδικασία αναπαραγωγής μιας μορφής a priori (εξαρχής), μορφής κατασκευάσιμης, της οποίας η ύπαρξη δεν εξαρτάται από αυτό που την αναπαριστά. Αυτή η διάκριση είναι γνωστή στη φιλοσοφία ως η διαφορά της μορφής ως φαινόμενο (εικονοποιημένη) και της μορφής ως αρχής ύπαρξης ενός αντικειμένου για μας (αναπαριστάμενη).26 25

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο

Λεξικολογίας ΕΠΕ, Αθήνα, 2002, λήμμα «παράσταση» 26

Αμερικάνου Ελένη, Η αναπαράσταση στην Αρχιτεκτονική: Φυσιογνωμία και

λειτουργία των μέσων αναπαράστασης στην Αρχιτεκτονική, διδακτορική διατριβή, 50

Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 1997, σ.27-2

Με άλλα λόγια η αναπαράσταση συνδέεται με έναν επεξηγηματικό, επικριτικό χαρακτήρα και αναφέρεται στο υπαρκτό περιβάλλον. Σκίτσα που γίνονται γι αυτόν τον σκοπό έχουν στόχο να περιγράψουν αυτό που βλέπουν είτε αφορά την πραγματικότητα είτε την σκέψη. Ο δημιουργός δεν καλείται να συνθέσει νέα στοιχεία αλλά να επαναλάβει στο χαρτί τα ήδη υπάρχοντα, με το χέρι να ακολουθεί πειθήνιο αυτά που του υποδεικνύει η όραση, και τα αποτυπώνει πιστά πάνω στο χαρτί. Αντίθετα η παράσταση συνδέεται με ένα συνθετικό και παραγωγικό τρόπο σκέψης. Σκίτσα τέτοιου είδους προσπαθούν να καταστήσουν ορατό, να «παραστήσουν» ένα περιβάλλον, το οποίο ακόμα δεν είναι υπαρκτό, αλλά είναι νοητό και υπάρχει μέσα από σκέψεις και ιδέες. Οι εικόνες και ο χώρος θα γίνουν αντιληπτά, απτά και κατανοητά από τη στιγμή που οι πρώτες γραμμές, καθώς το χέρι συντονίζεται με το μυαλό και την όραση, θα αποδώσουν τις πρώτες σκέψεις με σχήμα και μορφή πάνω στο χαρτί. Όμως, η προσωπική ερμηνεία της αναπαράστασης με τη συνθετική χροιά της παράστασης συνδέονται και συσχετίζονται. Για παράδειγμα αν και ο πραγματοποιημένος, χτισμένος αρχιτεκτονικός χώρος, είναι κάτι σχετικά αντικειμενικό, σταθερό και συγκεκριμένο, τουναντίον, η αναπαράσταση του επιδέχεται προσωπικής ερμηνείας. Μάλιστα, στο ελεύθερο ιδιόχειρο σκίτσο εκ του φυσικού, περισσότερο ίσως από άλλους τρόπους αναπαράστασης, υπεισέρχεται ο «αυτοσχεδιασμός». Καθώς η οπτική μας για το χώρο είναι αναγκαστικά περιορισμένη (όταν είμαστε έξω δεν βλέπουμε μέσα, όταν είμαστε μπροστά δεν έχουμε εποπτεία του πίσω, κλπ ) και η αναπαράσταση του θα είναι μερική, αποσπασματική. Εξάλλου, είναι αδύνατον να αναπαρασταθούν τα πάντα. Η επιλογή λοιπόν, από τον αρχιτέκτονα, ποια στοιχεία του χώρου θα επιλέξει να αναπαραστήσει, συνιστά γενικά αναγκαιότητα για την απεικόνιση του χώρου και επιβάλλει σε αυτήν κάθε φορά μια προσωπική διάσταση. Στο αρχιτεκτονικό σκίτσο, η δυνατότητα μιας ελεύθερης αυθόρμητης επιλογής για την καταγραφή των εντυπώσεων από το χτισμένο περιβάλλον, ενυπάρχει στο μέγιστο βαθμό. Αποτελεί το κατ› εξοχήν χαρακτηριστικό και σημαντικό πλεονέκτημα του σκίτσου. Η δημιουργική διεργασία επιλογής από τα δεδομένα του χώρου και

η μετάφραση τους σε μια αναπαράσταση, προσδιορίζει μια σχεδόν συνθετική διαδικασία. Είτε με αναλυτικό είτε με εικονικό τρόπο φτιαγμένο, το σκίτσο κάποιου πραγματοποιημένου χώρου, είναι το φίλτρο του τρόπου με τον οποίο βλέπει κανείς τα πράγματα, αφού προαπαιτεί και τελικά επιβάλλει ένα προσωπικό συνθετικό βλέμμα στο χώρο. Λειτουργεί όχι μόνο ως αναφορά σε έναν συγκεκριμένο χώρο, αλλά παραπέμπει στις προθέσεις τις ιδιότητες τις τάσεις του τρόπου έκφρασης του δημιουργού του. Είναι μια απόδειξη του τι βλέπει ένας αρχιτέκτονας διαμέσου του πώς σχεδιάζει. Αποκαλύπτει όχι μόνο ό,τι επιλέγεται να απεικονιστεί αλλά και ό,τι θεωρείται αρκετά σημαντικό να καταγραφεί. Για παράδειγμα, τα σκίτσα του Le Corbusier, του Louis Kahn και του Predock για την Ακρόπολη, αν και αναφέρονται στον ίδιο θέμα, εμφανίζουν μία προσωπική ματιά απέναντι σε αυτό. Στα σκίτσα του Louis Kahn χαρακτηριστική είναι η χρήση χρώματος και η ανάδειξη των χρωματικών αντιθέσεων ανάμεσα στο γαλανό ουρανό, το κιτρινισμένο μάρμαρο των μνημείων, την άγρια φύτευση του λόφου και τα χρωματικά παιχνιδίσματα του φωτός και της σκιάς. Αντίθετα, τα σκίτσα του Le Corbusier, σχεδιασμένα με μολύβι, παραμερίζουν το χρώμα και αποτυπώνουν την ένταση που δημιουργεί ο βράχος με τα μνημεία του, που αποδίδεται λευκός να δεσπόζει μέσα σε ένα γκρίζο τοπίο. Επίσης τα σκίτσα αυτά διέπονται από μία αφαίρεση, καθώς μεγαλύτερη έμφαση δίνεται στην ανάγνωση των «σχέσεων» που δημιουργούν τα μνημεία τόσο μεταξύ τους όσο και με το φυσικό περιβάλλον, και δεν στοχεύουν σε μία νατουραλιστική απόδοση τους. Από την άλλη το σκίτσο του Pedock για την Ακρόπολη, παρουσιάζει με σχεδιαστική απλότητα τρία χαρακτηριστικά στοιχεία του ιερού βράχου που λειτουργούν αντιστικτικά: τη γεωμετρία των μνημείων, το βραχώδες υπόβαθρο, και την φύτευση που παρουσιάζεται με μαύρες πυκνές γραμμές.

Ο χειρισμός του σχεδίου φανερώνει αποχρώσεις του τρόπου αντιμετώπισης ενός θέματος. Τελικά, αν και το σκίτσο έχει ως αντικείμενο του τη δημιουργία άλλων, αποτελεί, στις περισσότερες περιπτώσεις μια σαφή ένδειξη και «κλειδί» για την ανίχνευση της προσωπικότητας και της ιδιοσυγκρασίας αυτού που το εκτελεί. Το

49. (αριστερά) Louis Kahn, 1951, α. σκίτσο από την Ακρόπολη, β. σκίτσο από το εσωτερικό του Παρθενώνα, γ. Ακρόπολη και στήλες του Ανδριανού

50. α,β. Le Corbusier, Voyage d’ Orient, απόψεις της Ακρόπολης 51. Antoine Predock, σκίτσο από την Ακρόπολη

Î±

αρχιτεκτονικό σκίτσο είναι από τα πιο προσωπικά ντοκουμέντα, καθώς αποκαλύπτει μια στάση απέναντι στην πραγματικότητα και μέσω αυτού είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε τις προθέσεις του δημιουργού του.27 «Προσωπικά είμαι γοητευμένος όχι μόνο από αυτά που οι αρχιτέκτονες αποφασίζουν να σχεδιάσουν αλλά και από αυτά που επιλέγουν να μην σχεδιάσουν.» 28 ,Michael Graves,2012 Χαρακτηριστικές είναι οι αναπαραστάσεις του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα από τα ταξίδια του που διέπονται από μία προσωπική έκφραση. Στα σκίτσα του ο αρχιτέκτονας δεν εμμένει απλά στην παρατήρηση και αναπαράσταση της αρχιτεκτονικής, αλλά ταυτόχρονα παρουσιάζει και τη ζωή μέσα στην αρχιτεκτονική. Ο καθημερινός άνθρωπος και η σχέση του με το χώρο αποτελεί μία συνθήκη που φαίνεται να απασχολεί ιδιαίτερα τον αρχιτέκτονα. Τέλος, το σκίτσο, πέρα από το ότι οξύνει την αντίληψη, την κρίση και τη μνήμη για τον αναπαριστώμενο χώρο, απελευθερώνει τις σχεδιαστικές ικανότητες του αρχιτέκτονα και λειτουργεί σαν ένα εύχρηστο και εύληπτο μέσο επικοινωνίας του με τους άλλους, ιδιαίτερα όταν εκτός από το λόγο, κανένα άλλο μέσο αναπαράστασης δεν είναι διαθέσιμο εκείνη τη στιγμή.29

Αμερικάνου Ελένη, Η αναπαράσταση στην Αρχιτεκτονική: Φυσιογνωμία και

λειτουργία των μέσων αναπαράστασης στην Αρχιτεκτονική, διδακτορική διατριβή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 1997, σ. 166-167 28

Michael Graves, Architecture and the Lost Art of Drawing, ar cle in New York mes,

01/09/2012 29

Αμερικάνου Ελένη, Η αναπαράσταση στην Αρχιτεκτονική: Φυσιογνωμία και

λειτουργία των μέσων αναπαράστασης στην Αρχιτεκτονική, διδακτορική διατριβή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 1997, σ. 166-167 55

52. Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, α. αναπαραστάσεις από ανοιχτές αγορές, β. εποχική συντήρηση πρόσοψης σπιτιών Σκύρος, γ. Άσπρισμα αρμών στο δρόμο, Πάρος.

Παρατηρούμε την επιμονή του αρχιτέκτονα στην αναπαράσταση της καθημερινής ζωής στην πόλη. Της σχέσης αρχιτεκτονικής, πόλης και ανθρώπου. Χαρακτηριστική είναι η παρατήρηση του για τούς στενούς δρόμους που ξεχωρίζουν τα σπίτια αλλά ταυτόχρονα ενώνουν τους ανθρώπους, καθώς όλοι μαζί συμβάλλουν στην συντήρησή τους (β,γ)

Σκίτσα συντομογραφικά και περιγραφικά

53. Σκίτσο του Παναγιώτη Βασιλάτου που απεικονίζει ένα σήμα σε ένα μαντρότοιχο ένός πορτοκαλεώνα, με το οποίο ο ιδιοκτήτης προειδοποιεί “Αν σε δω να κλέβεις, θα στην ανάψω”

54. Δημήτρης Πικιώνης, σημειώσεις συνδέσεων. Αν και στα σκίτσα του Πικιώνη διακρίνεται συνήθως ένα περιγραφικόςζωγραφικός χαρακτήρας, εδώ φαίνεται η αξία ενός συντομογραφιού σκίτσου για να περιγράψει, επί της ουσίας και άμεσα τη σκέψη του δημιουργού του.

Όπως με το λόγο, μπορούμε να περιγράψουμε ένα αντικείμενο με τρόπο διαφορετικό, πότε λέγοντας λίγα λόγια ή πότε δίνοντας μία πιο αναλυτική περιγραφή, με τον ίδιο τρόπο «μιλάμε» και δια μέσου του χεριού. Το σκίτσο μπορεί με τρόπο συντομογραφικό ή περιγραφικό να εκφράσει τις σκέψεις του δημιουργού του. Χαρακτηριστικές, μάλιστα, είναι οι στιγμές τις καθημερινότητας που συχνά συναντάμε ανθρώπους, να δίνουν οδηγίες κατεύθυνσης και να χαράζουν σύντομα την πορεία μέσα από ένα γρήγορο-συντομογραφικό σκίτσο, πάνω σε οποιοδήποτε διαθέσιμο μέσο έχουν εκείνη τη στιγμή. Μεγάλη εντύπωση μου έκανε δε ένα γρήγορο σκίτσο που απεικονίζε μία παράσταση χαραγμένη στην μάντρα ενός πορτοκαλεώνα επί της Εθνικής Οδού, με το οποίο ο ιδιοκτήτης προειδοποιεί, με άγρια διάθεση, λακωνικά και περιεκτικά, τους επιτήδειους που θα προσπαθήσουν να κλέψουν τα φρούτα από τα δέντρα.30 . Μία τόσο απλή κίνηση, με απόλυτη αφαίρεση, μέσα από λίγες γραμμές, περνά άμεσα το μήνυμα του δημιουργού της! Ένα συντομογραφικό σκίτσο, δηλαδή ένα σκίτσο που διαμέσου της «σύντομης-γρήγορης» γραφής, αποτυπώνει στο χαρτί τη σκέψη του δημιουργού του μέσα, πολλές φορές, από λίγες και χαρακτηριστικές γραμμές. Επίσης η «σύντομη γραφή» οδηγεί το σχεδιαστή στην επιλογή των κυριότερων χαρακτηριστικών του αντικειμένου που θέλει να σκιτσάρει, περιγράφοντας μέσω του «ελαχίστου» την ουσία, τη δομή, τον γεννήτορα άξονα του θέματος. Πολλές φορές μάλιστα, μία σύντομη περιγραφή μπορεί να μην αποτυπώνει το αντικείμενο με τρόπο νατουραλιστικό αλλά μέσα από μία νοητική αφαίρεση. Εν αντιθέσει ένα σκίτσο περιγραφικό χρησιμοποιεί περισσότερα στοιχεία για να περιγράψει με τρόπο πολύπλευρο και πιο σύνθετο το αντικείμενο. Η διαδικασία του να προστίθενται λεπτομέρειες σε ένα σκίτσο πολλές φορές αναφέρεται περισσότερο σε μία περιγραφή της μορφής του χώρου παρά της δομής του. Εξ’ ορισμού λοιπόν ένα σκίτσο περιγραφικό δεν μπορεί να γίνει τάχιστα μέσα από λίγες γραμμές, αλλά προϋποθέτει περισσότερη σχεδιαστική ενασχόληση. 30

Σκίτσο του Π.Βασιλάτου που αναπαριστά μία εικόνα σε ένα μαντρότοιχο ενός

πορτοκαλεώνα που είχε δει σε ένα ταξίδι του, Ιούλιος 2016

56 58

55. Τάκης Ζενέτος, Ηλεκτρονική Πολεοδομία 56. Νίκος Βαλσαμάκης, Κατοικία στην Ανάβυσσο 57. Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Σαντορίνη,

Πύργος,

ανοικοδόμηση του κέντρου, 1958 Στις εικόνες φαίνονται σκίτσα του Νίκου Βαλσαμάκη , του Τάκη Ζενέτου και του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα, που δείχνουν με τρόπο συντομογραφικό τόσο τα βασικά στοιχεία της σύνθεσης και της ιδέας, όσο και τον τρόπο που φαντάζονται την αρχιτεκτονική τους στο χώρο

57 59

58. Δημήτρης Πικιώνης, Αποτύπωση μίας αυλόθυρας 59. Κυριάκος Κρόκος, σκίτσο

Αντίθετα, στα σκίτσα του Δημήτρη Πικιώνη ακόμη και στην περίπτωση της αποτύπωσης μίας εξώθυρας, αποδίδονται περισσότερες πληροφορίες όπως η υφή, το υλικό. Με παρόμοιο τρόπο και στο σκίτσο του Κυριάκου Κρόκου πέρα από την συγκρότηση της σύνθεσης αναπαριστώνται και άλλες λεπτομέρειες που την περιγράφουν και προσθέτουν στην αξία της. Χαρακτηριστικές είναι δε οι διάσπαρτες πέτρες που μοιάζουν να έχουν τοποθετηθεί επιμελώς ατημέλητα, στοιχεία που προδίδουν την ένια του αρχιτέκτονα για το τοπίο και τη φύση

Καμία φορά μάλιστα ο τρόπος με τον οποίο αποφασίζει κάποιος να περιγράψει ένα αντικείμενο μέσα από το σκίτσο του, αποτελεί τόσο μία προσωπική οπτική πάνω στο θέμα, όσο και μία δημιουργική διαδικασία. Ακόμη και η αφαίρεση ή προσθήκη προοπτικής, αποτελούν συνθετικές επιλογές του δημιουργού. Σε άλλες περιπτώσεις μάλιστα προκειμένου ένα σκίτσο να περιγράψει και να συνοψίσει χαρακτηριστικές λεπτομέρειες ενός αντικειμένου μπορεί να το αποδώσει με τρόπο αφύσικο. Ας θυμηθούμε για παράδειγμα την αιγυπτιακή ζωγραφική. Ο άνθρωπος αποδίδεται με έναν παράξενο, αφύσικο και άκαμπτο τρόπο. Το πρόσωπο, τα πόδια και τα χέρια αποδίδονται από την πλάγια όψη τους (profile), ενώ την ίδια στιγμή, τα μάτια και ο κορμός αποδίδονται όπως φαίνονται από μπροστά (en face). Τούτο το παράδοξο δεν προκύπτει από το γεγονός ότι ο δημιουργός πιστεύει πως οι άνθρωποι είναι έτσι καμωμένοι, αλλά από την προσπάθεια να αποδώσει κάθε μέρος του ανθρώπινου σώματος από την πιο χαρακτηριστική του πλευρά.31 Χαρακτηριστική είναι και η χρήση συντομογραφικών σκίτσων στις γραφικές τέχνες και στα κινούμενα σχέδια που αποδίδουν έναν χαρακτήρα τονίζοντας ορισμένα χαρακτηριστικά του. Θα μπορούσα να πω ότι το συντομογραφικό σκίτσο συλλαμβάνει τα κύρια και δομικά χαρακτηριστικά της φιγούρας, στοχεύοντας στην άμεση κατανόηση και εντύπωση της στο νου, ώστε να την καταστήσει, μέσα από μία σύντομη σχεδιαστική περιγραφή, άμεσα αναγνωρίσιμη και αντιληπτή στο κοινό. Με παρόμοιο τρόπον και στο αρχιτεκτονικό σκίτσο ενδέχεται το αντικείμενο ή η παράσταση να περιγράφεται με τρόπο απλό και χαρακτηριστικό, απογυμνωμένο από κάποιες λεπτομέρειες όπως η προοπτική, το φως ή αντίθετα να πλαισιώνεται και να συμπληρώνεται από αυτές. Ανάλογα, λοιπόν με το στόχο του δημιουργού ή ακόμη και το χαρακτήρα του, το σκίτσο καλείται να περιγράψει με απλό ή σύνθετο τρόπο μία παράσταση.

E. H. Gombrich, Το χρονικό της τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης,

Αθήνα, 1998

60. Ο Snoopy, γνωστός χαρακτήρας κόμικ του Charles M. Schulz. Το σχέδιο του Snoopy, εμπνευσμένο από τον σκύλο των παιδικών χρόνων του Schulz, συλλαμβάνει τα βασικά χαρακτηριστικά της φιγούρας, καθιστώντας την, μέσα από λίγες λεπτομέρειες, άμεσα αναγνωρίσιμη στο ευρύ κοινό.

61. Fido Dido χαρακτήρας δημιουργημένος από τις Joanna Ferrone and Sue Rose, το 1985.

62. La linea, χαρακτήρας του ομόνυμου καρτούν δημιουργημένο από τον Osvaldo Cavandoli. Ο δημιουργός επιλέγει να παρουσιάσει με μία μονοκοντυλιά τον «γεννήτορα άξονα» του θέματος του κινουμένου σχεδίου

Σκίτσα που χρησιμοποιούν τόνους και σκίτσα που χρησιμοποιούν γραμμές

Παράλληλα, αξίζει να σημειωθεί ο τρόπος ή καλύτερα η γραφή που χρησιμοποιείται σε ένα σκίτσο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι χονδρικά υπάρχουν δύο λογιών γραφές. Η γραφή στην οποία η γραμμή είναι το κύριο συστατικό του σκίτσου και η γραφή η οποία χρησιμοποιεί τον τόνο, δηλαδή τις διαφορετικές διαβαθμίσεις που προσφέρει το μέσο σχεδίασης. Ο τρόπος με τον οποίο θα επιλέξει ο δημιουργός να σχεδιάσει –με γραμμή ή τόνο ή με συνδυασμό αυτών- έχει όχι μόνο συνθετική σημασία αλλά αποτελεί έναν ξεχωριστό τρόπο γραφής και σκέψης. Παρατηρώ ότι στα σκίτσα, στα οποία χρησιμοποιούνται μόνο γραμμές, οι μορφές αποδίδονται κυρίως δια μέσου του περιγράμματος τους, και πολλές φορές μάλιστα είναι απαλλαγμένες από λεπτομέρειες που αφορούν τον φωτισμό. Φαίνεται μάλιστα, ότι σκίτσα που απαρτίζονται κατά κύριο λόγο από μία γραφή βασισμένη στη γραμμή, διαχειρίζονται τις διαβαθμίσεις του γκρι και του μαύρου μέσα από την πυκνότητα και το πλήθος των γραμμών για την απόδοση διαφορετικών τόνων. Από την άλλη, σκίτσα που χρησιμοποιούν τον τόνο ως κύρια έκφραση, χρησιμοποιούν τη γραμμή ως δευτερεύον, βοηθητικό στοιχείο για τον ορισμό των περιγραμμάτων, και κατορθώνουν την περιγραφή του αντικειμένου, μέσα από τις διαφορετικές διαβαθμίσεις του γκρι. Οι μορφές δεν ορίζονται από τα περιγράμματά τους, αλλά κυρίως από τις εναλλαγές του τόνου πάνω σε αυτές.

Για παράδειγμα χαρακτηριστικές είναι δύο αναπαραστάσεις από το San Gimignano της Ιταλίας, του Alvar Alto και του Louis Kahn. Στα δύο σκίτσα παρατηρείται ένας διαφορετικός χειρισμός του ίδιου θέματος, όσον αφορά τη σχεδίαση και τη γραφή. Ο Alvar Alto αποδίδει το θέμα χρησιμοποιώντας τη γραμμή ως κύριο μέσο έκφρασης, γεγονός που αποτελεί τόσο συνθετική επιλογή όσο και προσωπική έκφραση. Οι φόρμες σχηματίζονται από κλειστές γραμμές που αποδίδουν τα περιγράμματα, χωρίς πληροφορίες φωτός, σκιάς ή ενδιάμεσων τόνων. Αντίθετα ο Louis Kahn χρησιμοποιεί τις διαφορετικές τονικότητες ως κύριο μέσο έκφρασης. Το φως και η σκιά, στοιχεία που φαίνεται να τον απασχολούν ιδιαίτερα, αποδίδονται με τρόπο χαρακτηριστικό μέσα από τις διαφορετικές διαβαθμίσεις του τόνου. Οι τρόπος γραφής μάλιστα ενδέχεται να χαρακτηρίζει έναν αρχιτέκτονα ή έναν εν γένει δημιουργό, και υποδηλώνει την προσωπική ματιά και ερμηνεία απέναντι σε αυτά που βλέπει ή σκέφτεται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, επίσης, αποτελούν και τα σκίτσα του Τάκη Ζενέτου, στα οποία η «νευρώδης» γραμμή κυριαρχεί στο χαρτί. Μάλιστα, η πυκνότητα της γραμμής στο χαρτί αποδίδει τις διαφορετικές τονικότητες, τα μαύρα και τα λευκά. Επίσης σκίτσα του Alvaro Siza ή του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα μαρτυρούν την προτίμηση για έναν τρόπο αναπαράστασης που βασίζεται στη γραμμή παρά στον τόνο, αποδίδοντας με αυτόν τον τρόπο μία προσωπική οπτική και έκφραση πάνω στο χαρτί. Από την άλλη σκίτσα όπως του Δημήτρη Πικιώνη εμφανίζουν μία ιδιαίτερη προτίμηση για την απόδοση των διαφορετικών τόνων, του φωτός, της σκιάς, της υφής των υλικών, στοιχείων που αντιπροσωπεύουν μία μικροκλίμακα, που πολλές φορές ενδεχομένως η γραμμή δεν μπορεί να εκφράσει.

Επιπλέον, στα σκίτσα που χρησιμοποιούν τόνους ή γραμμές, το μέσο σχεδίασης καταλαμβάνει σημαντικό ρόλο, διότι η επιλογή του μέσου ή αλλιώς του οργάνου σχεδίασης σχετίζεται με την γνώση και την κατανόηση των ιδιοτήτων του. Για παράδειγμα το μελάνι (πενάκι), ο γραφίτης (μολύβι), η ακουαρέλα, το παστέλ θέτουν διαφορετικές δυνατότητες ως προς τον τρόπο σχεδίασης, και η επιλογή του κατάλληλου μέσου από τον δημιουργό αποτελεί σχεδόν μία συνθετική διαδικασία.

α β

63. (αριστερά) Σκίτσα από το San Cimignano Ιταλία, α. Alvar Aalto Σκίτσο ταξιδιού μολύβι, 1948 , β. Louis Kahn

64. Álvaro Siza, Sketch from notebook #399, Macchu Picchu, Peru, 1995

65. Σκίτσο Τάκης Ζενέτος Επόμενη σελίδα

66. Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Οία, Σαντορίνη 67. Δημήτρης Πικιώνης, Οικία Καραμάνου, Αθήνα 1925, (κατεδαφισμένο) 65

Για παράδειγμα το πενάκι προσφέρει διαφορετικές δυνατότητες στο δημιουργό σε σχέση με το μολύβι. Αν συγκρίνουμε το πενάκι με ένα «μονοφωνικό μουσικό όργανο», δηλαδή ένα όργανο που μπορεί να παίξει μία νότα κάθε φορά, θα διαπιστώσουμε ότι με αντίστοιχο τρόπο και το πενάκι «παίζει» μία τονικότητα στο χαρτί: το μαύρο, ανεξάρτητα την πίεση που του ασκείται. Επίσης όσο σε χρώμα τόσο και σε πάχος το πενάκι μπορεί να δώσει μόνο ένα πάχος γραμμής κάθε φορά. Η τελική εντύπωση του σχεδίου με μελάνι δεν εξαρτάται από την ένταση αλλά από την πυκνότητα των γραμμών. Η απουσία γραμμής δηλώνει τα λευκά, η μεγάλη πυκνότητα τα μαύρα και η μεσαία πυκνότητα τα διαφορετικά γκρίζα. Αντιθέτως, το μολύβι, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ένα «πολυφωνικό όργανο», δηλαδή ένα όργανο που μπορεί να παίξει πολλές φωνές μαζί. Το μολύβι ή ο γραφίτης, βγάζει διαφορετικές τονικότητες του μαύρου στο χαρτί, ανάλογα με την πίεση που θα του ασκήσει το χέρι. Επίσης η γραμμή του μολυβιού μπορεί να έχει διαφορετικές εντάσεις και πάχη, σε σχέση με το πενάκι, αναλόγως με το πόσο θα πιεστεί ή θα στραφεί η μύτη του μολυβιού. Παρατηρούμε λοιπόν, πως ακόμη και το μέσο που θα αποδώσει τη γραμμή ή τον τόνο στο σκίτσο χρήζει σκέψης. Δεν υπάρχει καλή ή κακή επιλογή οργάνου σχεδίασης όπως δεν υπάρχει καλή ή κακή επιλογή ενός μουσικού οργάνου, διότι καθένα επιτελεί τον ξεχωριστό και δικό του σκοπό. Όμως αυτό που ενυπάρχει σε πολύ μεγάλο βαθμό είναι η συνθετική επιλογή του δημιουργού.

Σκίτσα διαγράμματα-ιδεογράμματα

Πολλές φορές χρησιμοποιώντας απλές γραμμές ή σημειώσεις σχηματίζονται στο χαρτί δομές που αποτελούν ένα είδος σκίτσου σε μορφή ιδεογράμματος ή διαγράμματος. Ένα διάγραμμα ή ιδεόγραμμα είναι μια απλοποιημένη και δομημένη παρουσίαση εννοιών, ιδεών, κατασκευών, σχέσεων. Αποτελεί μία σχηματική απεικόνιση που προβάλλει και επεξηγεί τα διάφορα τμήματα ή τον τρόπο λειτουργίας ενός αντικειμένου, μίας σύνθεσης. 67

Το διάγραμμα ως μία απλοποιημένη και αφαιρετική μορφή επικοινωνίας, άμεσα αντιληπτή από τον οποιονδήποτε, το συναντάμε πολύ συχνά στην καθημερινότητά μας. Χρησιμοποιείται σε όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες για να παρουσιάσει, να απλοποιήσει ή απλά να κάνει πιο κατανοητό το θέμα με το οποίο σχετίζεται. Ας δούμε για παράδειγμα τους αφαιρετικούς χάρτες του μετρό. Με τρόπο απλό και άμεσο καθιστούν κατανοητή την κίνηση, την στάση, την πορεία που πρέπει να ακολουθήσει ένας επιβάτης. Αν και δεν ανταποκρίνεται με κανένα τρόπο στην πραγματική απόσταση ή θέση των σταθμών όπως θα τους βλέπαμε σε ένα χάρτη, καταφέρνει εντούτοις να αποτυπώσει τις βασικές και ουσιώδεις πληροφορίες που χρειάζεται ένας επιβάτης μόλις μέσα από μερικές γραμμές. Στην αρχιτεκτονική το διάγραμμα είναι ιστορικά γνωστό με δύο τρόπους: ως ένα επεξηγηματικό αναλυτικό εργαλείο και ως ένα συνθετικό εργαλείο 32. Στην πρώτη περίπτωση, το διάγραμμα έρχεται εκ των υστέρων για να επεξηγήσει μία υπάρχουσα ιδέα, δομή. Ο αφαιρετικός χαρακτήρας του και η απλότητά του το καθιστούν άμεσα κατανοητό σε τρίτους. Μέσα από απλές γραμμές δηλώνονται καθαρά και με σαφήνεια οι βασικές προθέσεις του δημιουργού. Είναι οι γρήγορες κινήσεις, οι σημειώσεις, τα σημάδια, τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται σε δεύτερη φάση, εκ των υστέρων, για να επεξηγήσουν επιθυμίες, αρχές του έργου και να δείξουν τους βασικούς άξονες της σύνθεσης, σε κάποιον τρίτο. Χαρακτηριστικά είναι τα πολεοδομικά διαγράμματα του Κωνσταντίνου Δοξιάδη που επεξηγούν τις αρχές για τη δημιουργία ανθρώπινων οικισμών. Με τρόπο συμβολικό απεικονίζονται οι άνθρωποι – ως κλειστά κυκλικά σχήματα- και οι επαφές που προσπαθούν να δημιουργήσουν –ως γραμμές και βέλη-. Με αυτόν τον τρόπο κατορθώνει να οπτικοποιήσει με απλότητα και σαφήνεια τη θεωρία του για τις σχέσεις που διέπουν τους ανθρώπους κατά τη δημιουργία οικισμών.

Eisenman Peter, Diagram Diaries, Thames & Hudson, London, 1999

68. Χάρτης του μετρό του Πεκίνου. Αν και σε μορφή διαγράμματος που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, ο επιβάτης μπορεί να κατανοήσει με ευκολία τη διαδρομή, τα μέρη και τις στάσεις, μέσα από τη χρήση ενός συμβολικού κοινού κώδικα επικοινωνίας.

69. Κωνσταντίνος Δοξιάδης, Πέντε αρχές για τη δημιουργία ανθρώπινων οικισμών. Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης μελετά, αναλύει και επεξηγεί μέσα από τα σκίτσα του τις αρχές με τις οποίες ο άνθρωπος δημιουργεί οικισμούς και συναναστρέφεται με το περιβάλλον του, ως μία κοινωνική, πρωτογενή του ανάγκη α. Πρώτη αρχή: μεγιστοποίηση των επαφών, β. Δεύτερη αρχή: ελαχιστοποίηση της προσπάθειας, γ. Τρίτη αρχή: βελτιστοποίηση του προστατευτικού χώρου, δ. Τέταρτη αρχή: βελτιστοποίηση των σχέσεων με άλλα στοιχεία, στ. Πέμπτη αρχή: βελτιστοποίηση βάσει της σύνθεσης όλων των άλλων αρχών.

στ

Το διάγραμμα με τρόπο απλό και σύντομο διά μέσου της αφαίρεσης επεξηγεί την ουσία αυτών που απεικονίζει. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η σχηματική-διαγραμματική καταγραφή του γεννήτορα άξονα της χορευτικής κίνησης της Gret Palucca33, από τον Wassily Kandisky. Μάλιστα, ο δημιουργός δεν κατορθώνει μόνο να συλλάβει την κίνηση της χορεύτριας, αλλά επίσης αποτυπώνει την ένταση και την εσωτερική δύναμη που την διακατέχει. Χαρακτηριστικές είναι οι πέντε γραμμές στην κατάληξη του άνω άκρου, που απεικονίζουν την ένταση και την κίνηση των τεντωμένων δαχτύλων της χορεύτριας, καθώς και η καμπύλη γραμμή στο πρόσωπο, που δείχνει την γεμάτη ένταση κίνηση του κεφαλιού προς τα πίσω. Στην δεύτερη περίπτωση, το διάγραμμα χρησιμοποιείται ως παραγωγικό, συνθετικό εργαλείο. Η συνθετική διάσταση του διαγράμματος είναι εξαιρετικά σημαντική διότι επιτρέπει την καταγραφή της ιδέας με γρήγορο και άμεσο τρόπο, απαλλαγμένο από κάθε είδους μορφή και σχήμα. Το ιδεόγραμμα, όπως θα μπορούσαμε να πούμε, απόλυτα αφαιρετικό, σχηματισμένο από απλές γραμμές και κηλίδες στο χαρτί, διόλου περίτεχνο, κατορθώνει να αποτυπώσει την ουσία και την δομή της σκέψης, της ιδέας. Στο ιδεόγραμμα, αν και δεν αποτυπώνεται μία συγκεκριμένη μορφή δεν σημαίνει ότι υποδηλώνει μία αφηρημένη έννοια. Τουναντίον η ασάφεια και η απροσδιοριστία της μορφής αναδύει στην επιφάνεια την δομή του αντικειμένου, τη βασική του συγκρότηση, τη ραχοκοκαλιά, αφήνοντας ταυτόχρονα ελεύθερο το πεδίο για δημιουργία και προσωπική έκφραση. Γενικά, θα μπορούσε κανείς να πει ότι το ιδεόγραμμα επεξηγεί τις «σχέσεις» σε ένα αρχιτεκτονικό αντικείμενο, χωρίς να σημαίνει ότι έχει την ίδια μορφή με αυτό. Ο δομικός αυτός χαρακτήρας του ιδεογράμματος το καθιστά διδακτικό τρόπο εργασίας.

Τάσος Μπίρης, Κωνσταντίνα Δεμίρη, Σοφία Τσιράκη, Γιάννης Αθανασόπουλος,

Άγγελος Αγγέλου, Αρχιτεκτονικές και Μουσικές Συμπορεύσεις: η αντίστιξη ως 70

εργαλείο μουσικής και αρχιτεκτονικής σύνθεσης, Εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 2011, σ.234

70. Wassily Kandinsky, Φωτογραφία και σχηματική απεικόνιση των χορευτικών κινήσεων της Gret Palucca. “Η αναγωγή της ανθρώπινης κίνησης σε αφηρημένα γεωμετρικά σχήματα και η χρήση των πρωτογενών στοιχείων, σημείο, γραμμή, επίπεδο μετατρέπουν τους χορευτές σε “κινούμενη αρχιτεκτονική”, όπως ανέφερε ο Walter Gropius. Η χορευτική, κινητική και ψυχική ένταση της χορεύτριας αποδίδεται, σχηματικά, μέσα από ένα διάγραμμα, το οποίο συλλαμβάνει τον “γεννήτορα άξονα” της κίνησης. Η ψυχική και σωματική “έκσταση” αποτυπώνεται στο σκίτσο, τόσο μέσα από την “έντονη” γραμμική απόδοση της στάσης του σώματος, όσο και μέσα μέσα από τις μικρές “κοφτές” γραμμές, οι οποίες αναπαριστούν την κίνηση των τεντομένων άκρων της χορεύτριας.

71. James Watson and Francis Crick, α. σκίτσο που αναπαριστά

τη διπλή έλικα του DNA και τη μοριακή δομή του, β. η δισέλιδη δημοσίευση του στο περιοδικό “Nature”, 1953, που τους απέφερε το βραβείο Νόμπελ, γ. εικόνα από το εργαστήριο των Watson και Crick που δείχνει τους δύο επιστήμονες να συζητούν γύρω από το μοντέλο του DNA

Η διαγραμματική καταγραφή μίας ιδέας είναι εξαιρετικά σημαντική σε κάθε μορφή δημιουργίας. Μάλιστα, η σημασία του διαγράμματος έγκειται στο γεγονός ότι μπορεί να εκφράσει με λακωνικότητα και σαφήνεια, τα σημαντικότερα και πιο ουσιώδη στοιχεία που απαρτίζουν μία ιδέα ή μία θεωρία. Ξεφεύγοντας λίγο από την αρχιτεκτονική, θα ήθελα να αναφέρω χαρακτηριστικά, το σκίτσο των Watson και Crick, που απεικονίζει γρήγορα και αφαιρετικά τη δομή του ανθρώπινου DNA, ως μία μορφή έλικας. Το σκίτσο αυτό μαρτυρά, επίσης, τα εργαλεία και τον τρόπο σπουδής πάνω στην έρευνα και αποδεικνύει την αξία του χειροποίητου γρήγορου σκίτσου παράλληλα με το λόγο, τη σκέψη, τη συγγραφή και τη θεωρία. Η δημοσίευση τους τον Νοέμβριο του 1953 στο περιοδικό Nature, που τους απέφερε το βραβείο Νόμπελ, δεν ήταν τίποτα περισσότερο από ένα δισέλιδο επεξηγηματικού κειμένου και δύο διαγραμματικά σκαριφήματα που με τρόπο απλό, αφαιρετικό και άμεσο, καθιστά κατανοητή και άμεσα αντιληπτή τη δομή του DNA.

Με αφορμή αυτή τη δισέλιδη δημοσίευση που αποτέλεσε επανάσταση στη βιολογία και στην επιστήμη, θεωρώ ότι σε αυτό το σημείο θα έπρεπε να αναφέρω την αξία του “δομικού λόγου”, -(είτε υπό μορφή γραπτού και προφορικόυ λόγου, είτε υπό μορφή σκίτσου, θεωρούμενο ως μία διαφορετικής μορφής ομιλία) -, ο οποίος είναι ικανός να εκφράσει δια συντομίας τον γεννήτορα άξονα, τον σκελετό, το βασικό νόημα μίας ιδέας, απαλλαγμένης από πρόσθετα και δευτερεύοντα στοιχεία.

Μάλιστα, φαίνεται ότι μέσα από τα ιδεογράμματα, χαρακτηριστικά όπως το πάχος της γραμμής, η ένταση, τα σημεία, οι κινήσεις αποτελούν γνωρίσματα που διατρέχουν τη σύνθεση από την αρχή έως το τέλος, και μπορούν να αναγνωστούν καθαρά και με σαφήνεια. Τα πέντε παραδείγματα που ακολουθούν δείχνουν με τρόπο χαρακτηριστικό τη συσχέτιση της συνθετικής δομής της ιδέας, σε μορφή διαγράμματος, και του κτιρίου όπως τελικά υλοποιήθηκε. 73

72. Τάσος Μπίρης, Καλλιτεχνικός παιδότοπος στη Φορτέτσα Ρεθύμνου, 1997 Στα πρώτα σκίτσα απεικονίζεται η βασική συνθετική ιδέα μίας διαδρομής που διατρέχει το οικόπεδο και περιβάλλει υπαίθριες διαμορφώσεις και εγκαταστάσεις που εμφανίζονται ως σκούρα σημεία. Χαρακτηριστικές, δε, είναι οι σημειώσεις που διακρίνονται στο σκίτσο και λειτουργούν συμπληρωματικά παράλληλα με τη σχεδίαση. Μάλιστα στο σκίτσο φαίνεται, πέρα από το διάγραμμα της κάτοψης και των βασικών συνθετικών κινήσεων, η προοπτική αναπαράσταση της σύνθεσης μέσα στον περιβάλλοντα χώρο.

73. Tadao Ando Συγκροτήματα κατοικιών Rokko I, II III Kobe, Hyogo Ιαπωνία, 1978-1991 Στα σκίτσα διακρίνεται η ύπαρξη του καναβου και η “κυψελοειδής” διάταξη, που διέπει τη σύνθεση από τα πρώτα διαγράμματα της ιδέας έως την τελική υλοποίηση της, τόσο δομικά όσο και μορφολογικά.

74. Σκαρίφημα τουTadao Ando για τη χάραξη της συνθετικής δομής της “Κατοικίας Kidosaki” και το κτίριο όπως τελικά υλοποιήθηκε. Οι πρώτες προθέσεις του δημιουργού διαφαίνονται από αυτό το διάγραμμα. Το περίκλειστο σχήμα, το κέντρο αναφοράς, η σήμανση του βασικού άξονα κίνησης της εισόδου με το καμπύλο σχήμα, αποτελούν στοιχεία που διατρέχουν σταθερά και διαρκώς τη σύνθεση. Το διαφορετικό πάχος των γραμμών του σκίτσου, έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς φαίνεται να αποκαλύπτει τη φορά και την ένταση των δυνάμεων που εκφράζουν τα στοιχεία των τοίχων στο χώρο.

75. Σκαρίφημα του Τάση Παπαϊωάννου για τις κεντρική ιδέα που διέπει τη σύνθεση του Μουσείου Στυμφαλίας και μακέτα του κτηρίου. Στοιχεία όπως η θέα και ο προσανατολισμός φαίνεται να απασχολούν το δημιουργό και να θέτουν τις πρώτες “συνθετικές συνιστώσες”. Τα διαφορετικά είδη γραμμών και οι ενδείξεις αποκαλύπτουν τις βασικές συνθετικές χειρονομίες : η ιδέα για μία επιμήκη κτηριακή σύνθεση συμπληρώνεται με την ένδειξη των βασικών αξόνων κίνησης που παρουσιάζονται με διακεκομμένη γραμμή. Επίπλέον στο διάγραμμα εμφανίζονται κάποιες κοφτές έντονες κάθετες γραμμές ως προς τον κεντρικό άξονα της σύνθεσης, οι οποίες υπονοούν σκέψεις τόσο για τη διάταξη του φέροντα οργανισμού όσο και για την υλικότητά του. Παρατηρούμε ότι οι “αρχές” που θέτει το διάγραμμα απαντώνται διαρκώς από την αρχή εως το τέλος, σχεδόν, της σύνθεσης ανεξάρτητα από την τελική μορφολογική τους απόδοση

76. Νέο Διοικητήριο Βοιωτίας, Τάσος και Δημήτρης Μπίρης, Πάνος Κόκκορης, Κώστας Γρηγοράτος, Κώστας Κωστόπουλος Διαγραμματικά κτηρίου

σκίτσα

ιδέας

και

μακέτα

του

Η βασική συνθετική δομή του κτιρίου όπως αποδίδεται στα πρώτα σκαριφήματα ορίζεται από έναν καμπυλόμορφο άξονα που αποτελεί τον κύριο συνθετικό κορμό του κτιρίου ο οποίος όπως φαίνεται, υφίσταται μία ιδιόμορφη διάλυση κοντα στο κέντρο του. Τα στοιχεία που έτσι απελευθερώνονται, αποτελούν σημεία που ορίζουν τους βασικούς υπαίθριους χώρους του ισογείου. Χαρακτηριστική, δε, είναι η σχεδιαστική αναπαράσταση στοιχείων, όπως ο κάναβος, η στέγη, η οποία φαίνεται από μία προοπτική τομή ως ένα από τα βασικά στοιχεία της σύνθεσης, οι κινήσεις, το κενό και το πλήρες, που διατρέχουν την πορεία της σύνθεσης ως βασικές συνιστώσες.

Το σκίτσο με εύκολο, γρήγορο και άμεσο τρόπο μπορεί να περιγράψει με ακρίβεια οποιοδήποτε αντικείμενο ή σκέψη. Πολλές φορές μάλιστα για να κατανοήσουμε τη δομή ή την κατασκευή ενός αντικειμένου δεν αρκεί απλά να το παρατηρήσουμε ή να το περιγράψουμε με λόγια. Η απλή παρατήρηση είναι σχετική καθώς πολλά πράγματα δεν είναι άμεσα ορατά, αλλά ταυτόχρονα είναι προσωρινή, διότι η στιγμή της θέασης χάνεται εύκολα από τη μνήμη. Ο λόγος, δε, είναι, πολλές φορές, ανίκανος να περιγράψει με ακρίβεια και πόσο μάλλον σύντομα, αυτό που τα μάτια βλέπουν. Όμως μέσω του σχεδίου, ο λόγος- μέσα από τη μορφή γρήγορων σημειώσεων-, το μάτι και το χέρι συντονίζονται και συνεργάζονται αρμονικά. Η διαδικασία του να σχεδιάσεις και να αποτυπώσεις αυτό που κοιτάς, σε κάνει να παρατηρείς πράγματα που δεν είναι ορατά. Ο μηχανισμός της σκέψης τίθεται σε λειτουργία, αμφισβητεί αυτά που το μάτι βλέπει και συμπληρώνει αυτά που δεν μπορεί να δει. Το αντικείμενο μελέτης, με αυτόν τον τρόπο, περιγράφεται και αναλύεται με τρόπο σφαιρικό και ολοκληρωμένο, περνώντας διαρκώς από διαφορετικά επίπεδα νοητικής διεργασίας. Ο αρχιτέκτονας, λοιπόν, χρησιμοποιεί το σκίτσο ως πρωτογενή ιδιότητα συστηματικής καταγραφής και κατανόησης για να περιγράψει το αντικείμενο μελέτης του. Σκίτσα που εξυπηρετούν αυτό το σκοπό διακρίνονται ως σκίτσα αποτύπωσης. Τα σκίτσα αποτύπωσης μπορεί να είναι είτε γρήγορες σημειώσεις είτε πολύ περιγραφικά ανάλογα με τον σκοπό και τις ανάγκες του δημιουργού. Στο σκίτσο μπορεί να απεικονίζεται ένα κομμάτι του κτηρίου, ένα αρχιτεκτονικό στοιχείο ή ολόκληρο το κτήριο σε προβολή κάτοψης, όψης, τομής, αξονομετρικού ή προοπτικού. Παράλληλα συνοδεύονται από σημειώσεις, ενδείξεις, χρώματα, αριθμούς για να περιγραφεί όσο πιο αναλυτικά γίνεται και να κατανοηθεί απόλυτα το αντικείμενο μελέτης.

Ας προσέξουμε όμως, ότι τις περισσότερες φορές ο χαρακτήρας του σκίτσου αποτύπωσης είναι πολύ διαφορετικός λόγο του ξεχωριστού σκοπού τον οποίο επιτελεί. Η γραμμή χαρακτηρίζεται σχεδόν από ατονικότητα, έλλειψη χαρακτήρα και δυναμισμού. Τούτο συμβαίνει διότι η σημασία δεν έγκειται τόσο στην νατουραλιστική απόδοση του αντικειμένου μελέτης. Τουναντίον η ατμόσφαιρα που αποδίδει το

Σκίτσα αποτύπωσης

77. Άρης Κωνσταντινίδης, ξωκκλησιών στην Μύκονο.

αποτυπώσεις

σπιτιών

και

Στα σκίτσα φαίνεται ότι μελετάται και αποτυπώνεται τόσο η συνθετική και λειτουργική δομή της κάτοψης, όσο και οι απόψεις του εσωτερικού χώρου και της σχέσης των κτισμάτων με το βραχώδες και ξηρό κυκλαδίτικο τοπίο. Παράλληλα, αποδίδεται η εντύπωση που δίνει ένα παραδοσικό κυκλαδίτικο σπίτι στο φως της ημέρας, όταν οι κατάλευκες επιφάνειες των εξωτερικών τοίχων διακόπτονται κ από τα μικρά σκιερά ανοίγματα, που φαντάζουν μαύρα υποδηλώνοντας τον εσωτερικό, ιδιωτικό σκιερό χώρο της οικίας.

78. Antonio da Sangallo, σκίτσα αποτυπώσεων από τη Ρώμη, 1545α,β.

αρχιτεκτονικό αντικείμενο δεν είναι αυτό που πρέπει να συγκεντρώνει το ενδιαφέρον. Το ενδιαφέρον έγκειται στις σχέσεις και στις αναλογίες των στοιχείων που απαρτίζουν το αντικείμενο ενδιαφέροντος και πως αυτές θα αποδοθούν με τον πιο πιστό και ευκρινή τρόπο. Μεγαλύτερη έμφαση δε, δίνεται στις σημειώσεις που πλαισιώνουν την αποτύπωση και συμπληρώνουν την πληροφορία. Το σκίτσο αποτύπωσης δεν είναι απλά μία οπτική σημείωση του αρχιτέκτονα, η οποία μπορεί να είναι ασαφής για κάποιον τρίτο. Αντίθετα σε μία αποτύπωση το σκίτσο είναι ευανάγνωστο και ευδιάκριτο σε τρίτους καθώς και στον ίδιο τον αρχιτέκτονα ώστε να μπορεί να ανασύρει εύκολα μία πληροφορία ανά πάσα στιγμή, σε μελλοντικό χρόνο. Η συστηματική αποτύπωση και κατανόηση του ήδη υλοποιημένου είναι εξαιρετικά σημαντική. Μέσα από τη δημιουργία τέτοιων σκίτσων, ο αρχιτέκτονας κατανοεί δομές, μορφές και τρόπους κατασκευής που έχουν χρησιμοποιήσει άλλοι πριν από αυτόν. Με αυτόν τον τρόπο, κατανοώντας τον τρόπο σκέψης ενός άλλου δημιουργού, μπορεί να εξελιχθεί, να επηρεαστεί, να καινοτομήσει. Τέτοια παραδείγματα, δεν είναι γνωστά μόνο μέσα από την αρχιτεκτονική, αλλά όπως ήδη είδαμε, διαχρονικά η εξέλιξη των τεχνών και των επιστημών βασίζεται πάνω στη μελέτη του περιβάλλοντος, και εκεί ακριβώς είναι που το σκίτσο ως μηχανισμός αντίληψης και κατανόησης, ως εγγενής και έμφυτη ιδιότητα, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο. Τα κατασκευαστικά σκίτσα αποτελούν μία ομάδα σκίτσων που στοχεύουν στη λεπτομερή περιγραφή μίας πραγματικότητας που πρόκειται να υλοποιηθεί. Το κατασκευαστικό σκίτσο δεν στοχεύει στην παραγωγή αφηρημένων σχημάτων ή ουτοπικών ιδεών. Η γραμμή, στο αρχιτεκτονικό σκίτσο, έχει υπόσταση και χαρακτήρα, και αντιπροσωπεύει πάχος, υλικό, χρώμα, βάρος, κόστος, εργασία, αναφέρεται σε μία πραγματικότητα που πρόκειται ή εν δυνάμει μπορεί να υλοποιηθεί. Επιπλέον, το κατασκευαστικό σκίτσο φανερώνει τη συστηματική μελέτη και ενασχόληση του δημιουργού, καθώς επίσης την διανόηση, τον μόχθο και αγωνία για να περιγράψει το έργο του μέχρι και την τελευταία λεπτομέρεια. 83

79. Μανόλης Κορρές, Νοτιοανατολικός Πύργος Ακροπόλεως, σκίτσο αποτύπωσης με παράλληλη χρήση σημειώσεων και ενδείξεων

80. Μανόλης Κορρές, Κρήνη κλασσικών χρόνων στην Αρχαία Επίδαυρο, σκίτσα αποτύπωσης του αρχιτέκτονα με παράλληλη χρήση χρωμάτων και σημειώσεων. Χαρακτηριστική είναι και η τρισδιάστατη απεικόνιση της κρήνης παράλληλα με την κάτοψη και την τομή

Η ενασχόληση για την υλοποίηση ενός έργου δεν μπορεί παρά να τεκμηριωθεί μέσα από συνεχή σκίτσα, που υποδεικνύουν την αναζήτηση, τον προβληματισμό του δημιουργού για την κατασκευή. Αν και η γενική σύλληψη έχει ολοκληρωθεί, το κατασκευαστικό σκίτσο δεν γίνεται με σκοπό να αναλύσει το έργο, αλλά υποδηλώνει μία συνθετική διαδικασία σε μία διαφορετική κλίμακα. Ο συνθέτης εστιάζοντας πλέον σε τμήματα του κτηρίου, χρησιμοποιεί τις τεχνολογικές του γνώσεις για να επιλύσει κατασκευαστικά ζητήματα, να συνδυάσει παλιές και νέες μεθόδους κατασκευής, να χρησιμοποιήσει το υλικό με τον βέλτιστο δυνατό τρόπο, να «μηχανευτεί» τον τρόπο που αυτή η επιμέρους ματιά και μελέτη θα συμπληρώσει και θα επιβεβαιώσει την κεντρική του ιδέα. Εδώ ας επισημάνω ότι παρατηρώ δύο είδους κατασκευαστικά σκίτσα. Αυτά που γίνονται κατά τη διάρκεια της μελέτης πάνω στο θέμα και προκύπτουν μέσα από τη συνεχή σπουδή και δοκιμή του αρχιτέκτονα, έχοντας χαρακτήρα συνθετικό και αυτά που γίνονται ώστε να δοθούν στο μάστορα και έχουν χαρακτήρα επεξηγηματικό και αναλυτικό. Στην πρώτη περίπτωση, το κατασκευαστικό σκίτσο φέρει πάνω του πολλές και διαφορετικές πληροφορίες. Τα διαφορετικά κατασκευαστικά συστήματα και στοιχεία, η υλικότητα, οι συνδέσεις, είναι αντικείμενα προς μελέτη της κατασκευής. Πολλές φορές μάλιστα, τα κατασκευαστικά σκίτσα φέρουν τόση μεγάλη και λεπτομερή περιγραφή που ο δημιουργός χρησιμοποιεί διάφορα τεχνάσματα για να τα κάνει πιο κατανοητά και ευανάγνωστα. Χαρακτηριστική είναι η χρήση διαφορετικών χρωμάτων για την ανάδειξη των διαφορετικών στοιχείων της κατασκευής ή την ακριβή και λεπτομερή απεικόνιση της συνδεσμολογίας ενός ξύλινου στοιχείου. Βέβαια τα κατασκευαστικά σκίτσα, που στοχεύουν στην σπουδή και την μελέτη πολλές φορές έχουν πρόχειρο χαρακτήρα, χωρίς να τους λείπει η κλίμακα ή η ακρίβεια.

Και σε αυτό το σημείο θα ήθελα να επισημάνω τη σημασία του χεριού έναντι άλλων συνθετικών εργαλείων. Σχεδιάζοντας συνεχώς σε διαφορετικές κλίμακες, από την αρχική ιδέα μέχρι την κατασκευή, ο δημιουργός οδηγείται αυτόματα σε μία «διανοητική επαγρύπνηση»,

Κατασκευαστικά σκίτσα

διότι το μυαλό καθώς συντονίζεται με το χέρι, αναλύει και κατανοεί το χώρο, τις αναλογίες και τις διαστάσεις. Αυτή, λοιπόν, η χειρωνακτική αλλαγή κλίμακας, προϋποθέτει μια νοητική διαδικασία αντίληψης του χώρου, που είναι περισσότερο δύσκολο να συλληφθεί μέσα από τα ψηφιακά μέσα, στα οποία η σχεδίαση πραγματοποιείται σε κλίμακα 1:1, ενώ παραδόξως την ίδια στιγμή, μέσω της συνεχούς εστίασης ο σχεδιαστής αντικρίζει διαφορετικές και άγνωστες κλίμακες.

81. α,β. Τάσος Μπίρης, κατασκευαστικά σκίτσα. Διακρίνεται η χρήση χρωμάτων για τη διαφοροποίηση των διαφορετικών στοιχείων κατά τη μελέτη

Το κατασκευαστικό σκίτσο, το οποίο, πέρα από τη σπουδή και τη μελέτη του θέματος, παραδίδεται στο μάστορα, καλείται να επεξηγήσει με τρόπο κατανοητό, ευανάγνωστο και σαφή τις επιθυμίες του αρχιτέκτονα. Βέβαια η ιδιαίτερη αξία του σκίτσου διακρίνεται ακόμη και επί τόπου στην κατασκευή. Εκεί, που η ανάγκη να δοθεί μία άμεση λύση σε ένα πρόβλημα της στιγμής, το σκίτσο έρχεται με ταχύτατο τρόπο να αποτυπώσει την κατάσταση, να αποδώσει την σκέψη, και να δώσει τη λύση, μέσα από ένα κοινό κώδικα επικοινωνίας. Το σκίτσο αποτελεί σημαντικό εργαλείο στα χέρια του αρχιτέκτονα όταν μπορεί τάχιστα και επιτόπου να δώσει τη λύση σε ζητήματα που προκύπτουν. Πολλές φορές μάλιστα, η κοινή γλώσσα που χρησιμοποιείται στην οικοδομή είναι οι σημειώσεις του μάστορα και του μηχανικού που

82. Carlo Scarpa, Chapel, κατασκευαστικά σκίτσα- σπουδές από την πύλη του άλσους με τα κυπαρίσσια

προσπαθούν να επιλύσουν ζητήματα κατασκευαστικά. Ο μηχανικός και τεχνίτης μιλούν με μία γλώσσα διαφορετική, χειρωνακτική, εκεί που πολλές φορές ο προφορικός λόγος υπολείπεται.

83. Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Ενοποίηση Αρχαιολογικών χώρων, κατασκευαστικά σκίτσα πάγκων σε συνδυασμό με προοπτικές απόψεις

84. Δημήτρης Μπίρης, Νέος Βρεφονηπιακός Σταθμός ΕΜΠ στην Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου, κατασκευαστικά σκίτσα λεπτομερειών

85. Σκίτσο του Γιώργου Μακρή που έγινε επιτόπου στην κατασκευή. Το σκίτσο δείχνει σημειώσεις και λεπτομέρειες από την κατασκευή ενός τζακιού. Μάλιστα, το σκίτσο αυτό “σκαρώθηκε” κατα τη διάρκεια της συζήτησης του αρχιτέκτονα με τον μάστορα και αποδεικνύει την αμεσότητα του σκίτσου αλλά και τη χρήση του ως κοινού κώδικα επικοινωνίας μεταξύ των συνεργείων.

86. Παναγιώτης Τουλιάτος, σκίτσο κατασκευαστικής ανάλυσης συνδεσμολογίας κόμβου ξύλινης κατασκευής

Σκίτσα αυτόματης καταγραφής σκέψης οπτικές σημειώσεις

Η σχέση του νου με το χέρι θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι σχεδόν αυτόματη και ενστικτώδης. Το σκίτσο ως γρήγορη μορφή σημείωσης αποτελεί μία αυθόρμητη διαδικασία, η οποία αναδεικνύει με τρόπο οπτικό και γρήγορο τη φευγαλέα σκέψη. Ας θυμηθούμε τις αυτόματες και υποσυνείδητες κινήσεις του χεριού, που λίγο πολύ όλοι έχουμε κάνει κατά τη διάρκεια μίας τηλεφωνικής συνομιλίας, με το που μας δίνεται η ευκαιρία ενός χαρτιού και ενός μολυβιού. Κινήσεις που σαν αποτέλεσμα έχουν, πολλές φορές, δυσνόητες «κηλίδες» στο χαρτί, που για περίεργο λόγο αναγνωρίζονται από τον δημιουργό τους και καμιά φορά είναι ικανές να του υπενθυμίσουν μία κατάσταση. «Το σκίτσο λειτουργεί ως ένα οπτικό ημερολόγιο, μία καταγραφή μίας ανακάλυψης ενός αρχιτέκτονα. Μπορεί να είναι τόσο απλό όσο μία γρήγορη σημείωση μίας ιδέας ή μπορεί να περιγράφει λεπτομέρειες μίας μεγαλύτερης σύνθεσης… Είναι πιθανό να μην αντιπροσωπεύουν την πραγματικότητα, αλλά να συλλαμβάνουν μία ιδέα… Αυτά τα σκίτσα είναι εγγενώς αποσπασματικά και επιλεκτικά. Όταν σχεδιάζω κάτι, το θυμάμαι. Το σχέδιο αποτελεί μία υπενθύμιση μίας ιδέας, η οποία με ανάγκασε να το καταγράψω εκείνη τη στιγμή. Αυτή η εγγενής και έμφυτη σύνδεση, αυτή η διανοητική διαδικασία, δεν μπορεί να αναπαραχθεί από έναν υπολογιστή.» 34, Michael Graves, 2012 Οι κινήσεις αυτές αποκτούν μεγάλη σημασία στην αρχιτεκτονική, όταν πλέον συνειδητά, με τρόπο απλό και γρήγορο γίνονται κώδικες επικοινωνίας του αρχιτέκτονα. Σκίτσα πολλές φορές που φαντάζουν αφηρημένα ή δυσνόητα, γεμάτα με πλήθος γραμμών, σημειώσεων και κηλίδων, προκαλούνται από την πρόθεση του σχεδιαστή να αποτυπώσει ακαριαία τη σκέψη του πάνω στο χαρτί. Διότι «η πραγματική διάρκεια μίας σκέψης είναι ώσπου να διατυπωθεί»35.

87. Antonio da Sangallo, σημειώσεις στο τετράδιό του για την υπάρχουσα αρχιτεκτονική από τα ταξίδια του 34

Michael Graves, Architecture and the Lost Art of Drawing, ar cle in New York

mes, 01/09/2012 35

Arthur Schopenhauer, Για τη δυστυχία του κόσμου-Περί βιβλίων και συγγραφής,

εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 2013, σ.160

88. Le Corbusier, α,β. σημειώσεις και σκέψεις σχετικά με το Modulor και τις ανθρώπινες αναλογίες σε σχέση με το χώρο και την αρχιτεκτονική 89. Le Corbusier, Voyage d’ Orient, α,β. οπτικές σημειώσεις σε μορφή ημερολογίου από τα ταξίδια του. Φαίνεται η χρήση σημειώσεων για την καταγραφή των σκέψεών του, παράλληλα με τη σχεδίαση

Τα σκίτσα αυτά, πολλές φορές έχοντας τη μορφή «μουντζούρας», μοιάζουν με «μελανόλευκες διαδρομές»36 πάνω στο χαρτί, άτεχνες, απαλλαγμένες από μορφή ή νατουραλιστική αναπαράσταση, αναδεικνύουν τη σκέψη και τη δομή που τα διέπει. Τα σκίτσα αυτά μπορεί να μοιάζουν αρκετά δυσνόητα σε ένα τρίτο μάτι, όμως για το δημιουργό τους είναι εξαιρετικά σημαντικά, διότι μπορούν, πολλές φορές να δημιουργήσουν πολυπλοκότητα μέσα από την ασάφεια και την ανακρίβεια που τα διέπει. Η γραμμή, δε, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο καθώς αποκτά διαφορετική ένταση, πάχος και μορφή, μαρτυρά τη σκέψη και την ενδόμυχη επιθυμία του δημιουργού καθώς τη σχεδίαζε. Με αυτόν τον τρόπο ο δημιουργός βλέπει να αναδύονται στην επιφάνεια και να ξεχωρίζουν κάποιες γραμμές και να αποκτούν μεγαλύτερη σημασία από κάποιες άλλες. Οι πρώτες αυτές απόπειρες δε, φαίνεται να δημιουργούν μία προσωπική σχέση του δημιουργού με το αντικείμενο που σχεδιάζει. Αποκαλύπτουν έναν «προσωπικό ρυθμό» του δημιουργού τους, πολλές φορές ακατανόητο ή ασαφή για τρίτους. Η αυτόματη αυτή γραφή πιστεύω πως πηγάζει και συνεπάγεται σε μία προσωπική σχέση με το θέμα, μία ταύτιση με την οποία ο δημιουργός γίνεται ψυχή τε και σώματι με αυτό που σχεδιάζει, το χώρο που αντιπροσωπεύει, την ιδέα, τη δομή του. Αυτός ο προσωπικός ρυθμός, η σχέση με το χαρτί και το μολύβι, μου θυμίζει τις παιδικές ζωγραφιές μέσα από τις οποίες καλλιεργείται η σχέση του παιδιού τόσο με το χέρι του όσο και με την παρατήρηση του περιβάλλοντος. Μάλιστα τα παιδικά αυτά σκίτσα έχουν έναν δικό τους ξεχωριστό κώδικα, που λίγοι πέρα από τους ίδιους μικρούς δημιουργούς μπορούν να ερμηνεύσουν. Με τέτοιο τρόπο λοιπόν τα σκίτσα ως αυτόματες καταγραφές σκέψης, βοηθούν στην ταυτόχρονη ανάπτυξη της παρατήρησης και της αυθόρμητης σχεδίασης που πολλές φορές μπορεί να φαντάζει ακατανόητη από το τρίτο μάτι.

Τάσος Μπίρης, Με τη Σκέψη στην Αρχιτεκτονική: 15 συν 5 κείμενα, Παπασωτηρίου,

Αθήνα, 1999, φράση από το κείμενο 14 με τίτλο Μελανόλευκες Διαδρομές

90. Σοφία Τσιράκη, σημειώσεις και σκέψεις κατά τη διάρκεια συνθετικής επεξεργασίας θέματος

91. Σοφία Τσιράκη, σημειώσεις και σκέψεις 98

κατά τη διάρκεια συνθετικής επεξεργασίας θέματος

Για παράδειγμα, χαρακτηριστικές είναι, οι ρυθμικές σχηματικές ασκήσεις των φοιτητών της σχολής Bauhaus, υπό τον Johannes Itten, που αποτελούσαν μελέτες αυτόματης καταγραφής (ακόμα και με δύο χέρια ταυτόχρονα) μορφών στο χώρο και στο χρόνο, όπως τις αντιλαμβάνονται και τις συναισθάνονται οι σπουδαστές. Η αυτόματη, αυτή γραφή, για τον I en πέρα από μία δραστηριότητα που καλείται να περιγράψει κάτι, αποκτά εκπαιδευτική σημασία καθώς χρησιμοποιεί τις σωματικές κινητήριες δυνάμεις σε σχέση με το ρυθμό. 37 92. Ρυθμική φοιτητική άσκηση υπό τον Johannes I en στην σχολή Bauhaus, στην οποία η αυτόματη ενστικτώδης σωματική κίνηση σχετίζεται με τη γραφή και το ρυθμό

Το σκίτσο, λοιπόν, ως μία οπτική σημείωση και γρήγορη καταγραφή της σκέψης νομίζω πως έχει ρόλο διττό. Από τη μία αναπαριστά και αποτυπώνει στο χαρτί τη σκέψη ή την ιδέα, αιχμαλωτίζοντας, έτσι, με τρόπο οπτικό και υλικό, μία άυλη νοητική διαδικασία. Από την άλλη, καθιστά ικανή την δυνατότητα να ανασυρθεί η φευγαλέα σκέψη αφού πια έχει χαραχθεί στο χαρτί, και σε ύστερο χρόνο να ειδωθεί με μία εκ νέου κριτική ματιά. Ταυτόχρονα, ο τρόπος με τον οποίο αποτυπώνεται 37

Τάσος Μπίρης, Κωνσταντίνα Δεμίρη, Σοφία Τσιράκη, Γιάννης Αθανασόπουλος,

Άγγελος Αγγέλου, Αρχιτεκτονικές και Μουσικές Συμπορεύσεις: η αντίστιξη ως εργαλείο μουσικής και αρχιτεκτονικής σύνθεσης, Εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 2011, σ.214

η σκέψη σχεδιαστικά, διέπεται από μία προσωπική ματιά και άποψη. Οι σχέσεις, λοιπόν, αυτές αποτελούν μία συνθετική διαδικασία καθώς σκέψη, παρατήρηση, σχεδίαση και γραφή συντίθενται στο χαρτί.

Ακόμη και όταν η ιδέα για την σύνθεση ενός αρχιτεκτονικού χώρου έχει αρχίσει να συγκροτείται και να αποκρυσταλλώνεται, η συνεχής αμφισβήτηση του αρχιτέκτονα και η διαρκής προσπάθεια για βελτίωση, θέτουν τη συνθετική διαδικασία εν δυνάμει ατέρμονη και συνεχή. Το ανήσυχο πνεύμα του συνθέτη για δοκιμή και πειραματισμό, ακόμη και σε μια πιο προχωρημένη φάση του έργου, δίνουν στη μελέτη ζωντάνια και χαρακτήρα .Οι επιρροές που δέχεται διαρκώς ο αρχιτέκτονας από το περιβάλλον του, οι νέες ιδέες και σκέψεις, επηρεάζουν το έργο του, δημιουργώντας ερωτήματα και ζητήματα προς επίλυση. Οι προβληματισμοί που αποκτά ο συνθέτης καθώς διερευνά το θέμα, οδηγούν σε αλλαγές ή παραλλαγές της μελέτης, προσδίδοντας με αυτόν τον τρόπο πλούτο και ποικιλία συνθετικών ιδεών. Τα σχέδια, λοιπόν, που γίνονται στα πλαίσια αυτού του πειραματισμού και της προετοιμασίας για το τελικό έργο ονομάζονται σπουδές. Τα σκίτσα-σπουδές αποτελούν γραπτές σημειώσεις της κυκλοτερούς συνθετικής διαδικασίας, προσθέτοντας στη σπουδαιότητα του έργου καθώς, αφενός, επιτρέπουν στο θεατή να μοιραστεί την προσπάθεια και την αγωνία του δημιουργού και να γνωρίσει το θέμα, αφετέρου, προσδίδουν νέες πολύτιμες γνώσεις και εμπειρίες στον ίδιο τον δημιουργό. Ακόμη και αν οι σπουδές δεν οδηγήσουν στο τελικό αποτέλεσμα, συνιστούν σημαντικό στάδιο της συνθετικής διαδικασίας, διότι συντελούν στην «ωρίμανση» της ιδέας καθώς και του ίδιου του δημιουργού. 100

Σκίτσα σπουδές

93. Peter Zumthor, κατοικία Luzi, Jenaz, Ελβετία, 2002, σκίτσα σπουδές του αρχιτέκτονα πάνω στην επεξεργασία της κάτοψης

101

102

Peter Zumthor, κατοικία Luzi, Jenaz, Ελβετία, 2002

94. σκίτσα σπουδές του αρχιτέκτονα πάνω στην επεξεργασία της κάτοψης 95. σκίτσα σπουδές σχετικά με την κατασκευαστική επίλυση τμήματος του κτιρίου Η χρήση διαφορετικών χρωμάτων και ακουαρέλας καθώς και η παράλληλη χρήση σημειώσεων και ενδείξεων, προσθέτουν στη σπουδή ζωντάνια και φανερώνουν την αγωνία του δημιουργού να μελετήσει και να επιλύσει το θέμα, αναδεικνύοντας τη ζωτική και κινητήρια δύναμη της αρχιτεκτονικής δημιουργίας

103

Η σπουδή χαρακτηρίζεται ιδιαίτερα από έναν συνεχή κύκλο: το λάθος και τη δοκιμή (trial and error). Η αγωνία του δημιουργού να καταγράψει τη σκέψη, να φανταστεί τον χώρο, να τον περιγράψει, να τον σχεδιάσει αποδίδεται μέσα από τις συνεχείς «στρώσεις» διαφορετικών προτάσεων και επιλύσεων. Είναι χαρακτηριστική δε η χρήση ριζόχαρτων που βοηθούν στην υλοποίηση και ανάγνωση αυτών των διαδοχικών επιπέδων (layers) ή φάσεων της συνθετικής διαδικασίας. Μάλιστα η υπέρθεση αυτή, διαδοχικών σκίτσων σπουδής πάνω στο θέμα μπορεί να φέρει κατά νου νέες ιδέες. Ένα σκίτσο σπουδής μπορεί να είναι κάτοψη, όψη, τομή, αξονομετρικό, προοπτικό, να αναζητά διαφορετικές συνθετικές, λειτουργικές ή κτιριολογικές επιλύσεις, ή ακόμη να πραγματεύεται το φωτισμό ή την εσωτερική διαρρύθμιση ενός χώρου. «προφανώς ακατάστατα σκίτσα, πολύ ανακριβή, στα οποία κάποιος {…} ξαφνικά είδε πράγματα να ξεπροβάλλουν μέσα από πολλές στρώσεις φύλλων ριζόχαρτου {…} πράγματα που κανείς δεν είχε σχεδιάσει, απλά συνέβησαν {…]»(Gunter Behnisch 1996, p.29) 38 96. Carlo Scarpa, Chapel, σπουδές σε ριζόχαρτα, ανόψεις «Προσωπικά, μου αρέσει να δουλεύω σε κίτρινα ριζόχαρτα τα οποία μου επιτρέπουν να παραθέτω το ένα σχέδιο πάνω στο άλλο, χτίζοντας πάνω σε ότι σχεδίασα πριν και, πάλι ξανά, δημιουργώντας μία προσωπική, συναισθηματική σύνδεση με τη δουλειά.» Michael Graves, 201239

Ganshirt Chris an, Tools for Ideas :An introduc on to Architectural Design,

Birkhauser Verlag AG , Berlin 2007, σ.117 39

104

Michael Graves, Architecture and the Lost Art of Drawing, ar cle in New York

mes, 01/09/2012

και σχέδια από την οροφή οικογενειακόυ τάφου στην όρεια πλευρά του κοιμητηρίου

97. (δεξιά) Carlo Scarpa, Chapel, α,β,γ. σπουδές σε ριζόχαρτα, κατόψεις από οικογενειακό τάφο στην βόρεια πλευρά του κοιμητηρίου

105

106

98. Mies van der Rohe Ulrich Lange House Krefeld Γερμανία, 1935, Σκίτσα-σπουδές κατόψεων, μολύβι.

99. Σοφία Τσιράκη, α,β. σπουδές για την ανακαίνιση κατοικίας στο Κολωνάκι. Χαρακτηριστική είναι η αξονομετρική απεικόνιση της ιδέας καθώς δουλεύεται, και η ταυτόχρονη αναζήτηση της εσωτερικής διαμόρφωσης του χώρου και της “κατοίκησης” που σηματοδοτείται με την παρουσία του ανθρώπου στο προοπτικό σκίτσο.

107

108

100. Τάκης Ζενέτος, σπουδές. Στις σχεδιαστικές αναπαραστάσεις φαινεται η ταυτόχρονη ενασχόληση του δημιουργού τόσο με τη λειτουργική και δομική συγκρότηση των χώρων (α), όσο και με την κατασκευαστική επίλυσή τους και την χρήση της τεχνολογίας για τη διαμόρφωση κινητικών ελαφριών στοιχείων (β,γ), και τέλος ο βιοκλιματικός σχεδιασμός και η διαμόρφωση σκιάστρων, που επιτέπουν ή όχι, και φιλτράρουν την είσοδου του ήλιου (δ)

Βέβαια σκίτσα σπουδές δεν συναντώνται μόνο στην αρχιτεκτονική. Η σπουδή, δηλαδή το σκίτσο το οποίο γίνεται για να μελετήσει ο δημιουργός το αντικείμενό του, να δοκιμάσει και να βελτιώσει την τεχνική του, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της κάθε συνθετικής διαδικασίας. Έτσι και μέσα από την τέχνη συναντάμε πλήθος σκίτσωνσπουδών που αποτελούν μέρος της καλλιτεχνικής προετοιμασίας. Μέσα από συνεχή σκίτσα και σημειώσεις, ο καλλιτέχνης προσπαθεί να κατανοήσει τα προβλήματα και να σχεδιάσει τα στοιχεία που θα χρησιμοποιηθούν στο τελικό έργο, όπως το φώς, το χρώμα, η μορφή, η προοπτική και η σύνθεση. Η σπουδή, η συνεχής δοκιμή, ο πειραματισμός έχουν μεγάλη σημασία τόσο για την αρχιτεκτονική όσο για την τέχνη και την επιστήμη. Το αρχιτεκτονικό σκίτσο, δε, αποτελεί τόσο μέσο όσο και μηχανισμός αυτής της κυκλοτερούς διαδικασίας που πολλές φορές μπορεί να οδηγήσει στο λάθος ή την απόρριψη, αλλά μαρτυρά μία προσπάθεια που πολλές φορές υπερέχει του αποτελέσματος.

101. Umberto Boccioni, 1913, τέσσερις σπουδές για τη δυναμική κίνηση ενός ποδηλάτη

109

Ο τρόπος με τον οποίο ένας δημιουργός προσεγγίζει μία αρχιτεκτονική σύνθεση μέσα από το σκίτσο έχει να κάνει με τον τρόπο που σκέφτεται ή αντιλαμβάνεται το χώρο, τόσο μέσα από τη λογική όσο και μέσα από το συναίσθημα. Εξάλλου το σκίτσο ως διανοητική διαδικασία, δεν συμπεριλαμβάνει μόνο τον κόσμο της λογικής, αλλά όλη την ψυχοσωματική σύνθεση του δημιουργού, το χαρακτήρα και τα συναισθήματα του. Ένα σκίτσο που προσπαθεί να συλλάβει την ατμόσφαιρα του χώρου, μπορεί να είναι τομή, όψη, κάτοψη, αξονομετρικό, προοπτικό. Αν και όλα τα σκίτσα με διαφορετικό τρόπο μπορούν να πετύχουν μια ατμοσφαιρική απόδοση του θέματος, πιστεύω πως η προοπτική απεικόνιση μπορεί να αποδώσει αυτή τη διάσταση του χώρου με τρόπο ξεχωριστό. Αυτό συμβαίνει, νομίζω, διότι η αίσθηση του βάθους, της παραμόρφωσης των διαστάσεων, καθώς και η τρισδιάστατη ψευδαίσθηση μιας δισδιάστατης απεικόνισης αποτελούν επαρκείς παράγοντες για έναν διαφορετικό τρόπο αντίληψης. Τέτοιου είδους σκίτσα μπορεί να γίνουν με σκοπό την αναπαράσταση της επίδρασης ενός χώρου, δομημένου ή μη, απέναντι στον άνθρωπο και στο περιβάλλον. Σε αυτή την περίπτωση παράλληλα με τη σύνθεση του χώρου, τη λειτουργική και δομική του διάθρωση, τις αναλογίες του, γίνεται επίσης προσπάθεια για τη σύλληψη της επίδρασης του χώρου πάνω στο χρήστη. Αρχές όπως το πώς ο άνθρωπος θα κινηθεί μέσα στο χώρο, πώς θα τον επηρεάσει, πού θα κινηθεί γρήγορα και βιαστικά, πού θα σταθεί να κουβεντιάσει, πού ο χώρος θα ναι σκιερός, πού το φως θα ρέει διάπλετο ή πού θα μπαίνει από σχισμές, πού θα ρίξει τη σκιά του ένα δέντρο, πώς θα φαντάζει το κτήριο την ημέρα ή την νύχτα αποτελούν παραμέτρους που προβληματίζουν τον αρχιτέκτονα. Σκίτσα που απεικονίζουν αυτές τις σκέψεις στο χαρτί, θα έλεγα ότι παριστούν πολύ περισσότερο μία ατμόσφαιρα του χώρου, στοχεύοντας κυρίως στον κόσμο των αισθήσεων.

110

Σκίτσα που αποδίδουν την ατμόσφαιρα ενός χώρου

102. Αναπαράσταση του Δημήτρη Πικιώνη στην οποία αποδίδεται η αίσθηση του παραδοσιακού σπιτιού που γίνεται ένα με το δέντρο. Την ατμοσφαιρική απόδοση του σκίτσου εντείνει και η προσωπική γραφή του δημιουργού

111

112

103. Κυριάκος Κρόκος, αναπαράσταση από το Βυζαντινό Μουσείο Θεσσαλονίκης μέσα από την οποία αποδίδεται η αίσθηση του κτιρίου μέσα από το αίθριο, η υλικότητα, οι υφές, το φως και η σκιά.

104. Κανάλια, Μύκονος, νέος οικισμός, 1964, αρχιτέκτων Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Άποψη του συγκροτήματος και των υπαίθριων διαμορφόσεων, όπως εντάσσονται στο μυκονιάτικο τοπίο

113

105. Τάσος Μπίρης, άποψη εσωτερικού χώρου από το

114

δημαρχείο Θεσσαλονίκης. Στο σκίτσο αποδίδεται η αίσθηση του αρχιτεκτονικού χώρου, η εναλλαγή φωτός και σκιάς, οι αναλογίες, καθώς σημαντικό στοιχείο αποτελεί και η παρουσία του ανθρώπου και η σχέση του με το χώρο

106. Σκίτσο του Τάσου Μπίρη για ένα μικρό στέγαστρο. Παρουσιάζεται η σχέση του με το τοπίο και τη θάλασσα, καθώς φαίνεται να μοιάζει από μακριά με τα ιστία ενός καραβιού 115

107. Δημήτρης Μπίρης, Νέος Βροφονηπιακός Σταθμός ΕΜΠ στην Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου, σκίτσο που δείχνει τον βρεβονηπιακό σταθμό από ψηλά, την ελαφριά, κινητική του κατασκευή και την παρουσία των μικρών παιδιών να παίζουν στους υπαίθριους χώρους του.

116

108. (δεξιά)Τάκης Ζενέτος, Κατοικία Χελιδονού, Νέα Κηφισιά, 1973. Η ένταξη του κτιρίου μέσα στο δεντρόφυτο τοπίο και η αντιστικτική σχέση του με αυτό.

117

118

Οι επιλογές του συνθέτη για το τι θα αποφασίσει να αναπαραστήσει στα σκίτσα αυτά δεν είναι διόλου τυχαίες. Πολλές φορές μάλιστα συνδέονται και με προσωπικές «εμμονές». Εμμονές τόσο πάνω στην αρχιτεκτονική λύση όσο και σε εξωτερικά στοιχεία. Για παράδειγμα υπάρχουν σκίτσα που επιμένουν να αναπαριστούν μία συγκεκριμένη άποψη του κτηρίου, έναν ορισμένο χώρο ή ακόμη παρατηρείται να αναφέρονται συνεχώς σε στοιχεία όπως ο ήλιος, η φύση, το τοπίο. Πιστεύω, δε, ότι σκίτσα που προσπαθούν να περιγράψουν μία ατμοσφαιρική, εξπρεσιονιστική διάσταση του χώρου έχουν και έναν διδακτικό χαρακτήρα. Τέτοιες απόπειρες ενισχύουν τη δοκιμή και τον πειραματισμό τόσο σε υλικά σχεδίασης όσο και σε νέες σχεδιαστικές μεθόδους. Με αυτόν τον τρόπο καλλιεργείται η ελεύθερη προσωπική καλλιτεχνική έκφραση δια μέσου του χεριού. Πολλές φορές μάλιστα, η «χειρωνακτική» προσωπική γραφή αφού έχει καλλιεργηθεί και αποκτήσει ταυτότητα, μπορεί με πολύ εύστοχο τρόπο να βρει τον εαυτό της και μέσα από ψηφιακές μεθόδους. Οι αναπαραστάσεις αυτών των σκίτσων καθώς και η ατμόσφαιρα που δημιουργούν, πιθανώς να σχετίζεται με χώρους και καταστάσεις που έχει βιώσει ο δημιουργός και έχουν εντυπωθεί στο νου του. Η επαναφορά και επιλογή αυτών των βιωμάτων, καθώς και η προσπάθεια επικοινωνίας τους μέσω του σκίτσου, αποτελούν μία σχεδόν διανοητική συνθετική διαδικασία. Τα σκίτσα αυτά, αν και συνήθως αφορούν μία περισσότερο περιγραφική γραφή, αποτελούν «εκμυστηρεύσεις» πάνω στο χαρτί και, ίσως, γι αυτό το λόγο να έχουν πολλές φορές έντονη ψυχολογική επίδραση πάνω στο θεατή και επιτυγχάνουν σχεδόν τη συγκίνηση.

109. Τάκης Ζενέτος, Μνημείο των Καλαβρύτων, 1954. Άποψη του μνημείου και η αίσθηση που δίνει μέσα στο βραχώδες τοπίο

Σε αυτό το σημείο, όμως, ενδέχεται να έγκειται και ο κίνδυνος του σκίτσου. Η συγκινησιακή του επίδραση, δηλαδή η ικανότητά του να συν-κινεί το θεατή με το θέαμα, μπορεί να αποπροσανατολίσει τόσο το κοινό όσο και τον ίδιο το δημιουργό του. Ειδικά όταν ο δημιουργός διακατέχεται από σχεδιαστική δεινότητα, το σκίτσο μπορεί να μετατραπεί από πρωτογενής ιδιότητα νόησης, έκφρασης και αντίληψης σε ένα εργαλείο, που δεν έχει στόχο την δομική συνθετική αναζήτηση αλλά την μορφολογική παρουσίαση. Η τέρψη

119

που προσφέρει η εικόνα σε δημιουργό και κοινό, όχι μόνο ενέχεται να εμποδίσει αλλά και να ανατρέψει τη συνθετική αναζήτηση και μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία μη βιώσιμων ή υλοποιήσιμων, ουτοπικών χώρων.

Η ανάγκη για διαισθητική, άμεση, ευαίσθητη ή βίαιη, αλλά και ηθελημένα ανεπιτήδευτη, μη επιμελημένη και αδρή γραφή, που διαποτίζεται από τη συγκίνηση, την έκρηξη της φαντασίας, την ακτινοβολία του πνεύματος, 40 διακατέχει το δημιουργό, που πολλές φορές θέλει να εκφράσει αυθόρμητα και διαισθητικά τον κόσμο της φαντασίας του. Το σκίτσο, ως έμφυτη ιδιότητα του ανθρώπου, άρρηκτα συνδεδεμένη με το μυαλό του- φέρει τη λιγότερη αντίσταση απέναντι σε τέτοιες επιθυμίες. Το σκίτσο -παράλληλα με τη σκέψημπορεί να προσφέρει με τρόπο ελεύθερο και ενστικτώδη, τις εικόνες της φαντασίας που δημιουργού σε στιγμές που θέλει να αντιδράσει απέναντι στη λογική, στους κανόνες και στον ακαδημαϊσμό. Από τις πιο χαρακτηριστικές ενδείξεις τέτοιων σκίτσων, αποτελούν οι αναζητήσεις των εξπρεσιονιστών και φουτουριστών του 20ου αιώνα, ως μία προσπάθεια απελευθέρωσης από το ακαδημαϊκό κατεστημένο της αρχιτεκτονικής και του σχεδίου. Τα εξπρεσιονιστικά σκίτσα διακατέχονται από ένταση της γραφής, στιλπνότητα, προβάλλουν έντονες αντιθέσεις, αποδίδοντας στο χαρτί μία ψυχική κατάσταση που εκφράζει με «ουτοπική ποιότητα» την αναπαράσταση ουτοπικών αρχιτεκτονημάτων. Παράλληλα ο φουτουρισμός πειραματιζόταν με την ανάδειξη της κίνησης και του δυναμισμού στην αρχιτεκτονική, αντιδρώντας στη στατική και μνημειακή παράδοση. Τα σκίτσα γεμάτα γραμμές, που συνυπάρχουν σε διαφορετικές διευθύνσεις, αποπνέουν μία αίσθηση αέναης κινητικότητας και δυναμισμού. Η αποθέωση της ταχύτητας εξισώνει την αρχιτεκτονική σχεδόν με μία μηχανή.

Αμερικάνου Ελένη, Η αναπαράσταση στην Αρχιτεκτονική: Φυσιογνωμία και

λειτουργία των μέσων αναπαράστασης στην Αρχιτεκτονική, διδακτορική διατριβή, 120

Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 1997, σ.343

Σκίτσα ουτοπικά

110

112

113

111

110. Giovanni Ba sta Piranesi, ουτοπική αναπαράσταση, The Round Tower, Imaginary Prisons

111. Hans Scharoun 1920, φουτουριστική αναπαράσταση 112. Antonio Sant Elia, 1913, σπουδή για ένα σταθμό ενέργειας. Ο αναπαραστατικός πειραματισμός για μία μελέτη που αποπνέει κινητικότητα και φαντάζει με μηχανή, αποτελεί χαρακτηριστικό των φουτουριστικών σκίτσων

113. Wenzel Hablik, 1908, Δομή μίας ιπτάμμενης αποικίας στον αέρα

121

122

Αναζητήσεις που αφορούν σε φανταστικούς χώρους, σε ουτοπίες, πολλές φορές ενισχύουν την προσπάθεια του αρχιτέκτονα να συλλάβει νέες μεθόδους, να προσεγγίσει διαφορετικές οπτικές, να εξερευνήσει το άγνωστο, να πειραματιστεί, να οραματιστεί, να απορρίψει ή να συλλάβει νέες ιδέες, εξασκώντας ταυτόχρονα τη σχέση μεταξύ του χεριού και της φαντασίας του. Τόσο παλαιότερα όσο και στη σύγχρονη εποχή παρατηρώ ολοένα αυτήν την ανάγκη για πειραματισμό, για καλλιέργεια της φαντασίας, για προσωπική έκφραση, για αντίδραση, για όνειρο. Όμως η αρχιτεκτονική δεν μπορεί πάντοτε να πραγματοποιηθεί όπως αναπαρίσταται μέσα από τον ονειρικό-ουτοπικό-φανταστικό κόσμο των σκίτσων. Διότι η αρχιτεκτονική πέρα από το όνειρο πραγματεύεται κυρίως το λογισμό, δηλαδή υλοποιείται, εξυπηρετεί και υπάρχει γι’ αυτόν που δημιουργείται, τον άνθρωπο. Συνεπώς, μου φαίνεται, πως τέτοιες αναπαραστάσεις πρέπει να αντιμετωπίζονται με μία κριτική ματιά, απέναντι στο τι αντιπροσωπεύουν και ποιον στόχο εξυπηρετούν.

114. Τάσης Παπαϊωάννου, ουτοπικές αναπαραστάσεις και σκέψεις

115. Aldo Rossi, Architecture Assassinated, For Manfredo Tafuri, 1973

123

3.2. Σκίτσο και χαρακτήρας Παρατηρώ μάλιστα ότι το χέρι, όντας συνδεδεμένο άρρηκτα με το νου, εκφράζει στο χαρτί την προσωπικότητα και το χαρακτήρα ενός ατόμου. Θα μπορούσα να πω ότι το σκίτσο δεν αποτελεί τίποτα λιγότερο από τον τρόπο γραφής ενός ατόμου, είναι μία διαφορετική μορφή γραφικού χαρακτήρα. Σύμφωνα με την κινεζική ζωγραφική, ο τρόπος χρήσης του πινέλου δεν αναφέρεται μόνο στην υφή και στην πινελιά αλλά στη στενή σχέση μεταξύ γραφής και προσωπικότητας, σε μία εποχή που η τέχνη της καλλιγραφίας ήταν αχώριστη από τη ζωγραφική41. Με τον ίδιο τρόπο λοιπόν ο τρόπος με τον οποίο ο δημιουργός χειρίζεται το μολύβι για να σκιτσάρει, είναι μοναδικός και σχετίζεται με την προσωπικότητά του. Η χειρωνακτική υπόσταση του σκίτσου σχετίζεται άμεσα, με το μυαλό και τη νόηση, τον εαυτό και την προσωπικότητά , αφού το χέρι δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα μέρος του σώματός που συντονίζεται με το μυαλό και ακολουθεί τη σκέψη.

Ας προσέξουμε την λιτή γραμμή του Mies Van de Rohe και τα απλά, μη επιτηδευμένα σκίτσα του και ας κοιτάξουμε ταυτόχρονα τη στιλπνή αρχιτεκτονική του. Παρατηρώ, δε, ότι αυτή η αφαίρεση, η αυστηρότητα και η αποφασιστικότητα δεν διατρέχουν μόνο το σκίτσο και την αρχιτεκτονική του, αλλά και την ίδια του την προσωπικότητα, με τον τρόπο που στέκει και κοιτά πάνω από τη μακέτα του.(!)

124

William Reynolds Beal Acker, Some T’ang and Pre-t’ang Texts on Chinese Pain ng,

Brill Archive

116. Ludwig Mies Van Der Rohe, α. Ο αρχιτέκτονας πάνω από τη μακέτα του, β,γ. σκίτσα για το περίπτερο της Βαρκελώνης. Η αυστηρή στάση σώματος και το βλέμμα του αρχιτέκτονα μιλούν για το χαρακτήρα και την προσωπικότητα του, με τον ίδιο τρόπο που μιλά η αχριτεκτονική και το σκίτσο του.

125

Ή κοιτώ τα περιγραφικά και σχεδόν ζωγραφικά σκίτσα του Δημήτρη Πικιώνη, καθώς το μολύβι ή πολύ περισσότερο η γόμα θα μπορούσα να πω, πλάθουν τις τονικότητες στο χαρτί. Με τον ίδιο τρόπο νιώθω ότι «πλάθεται» και η αρχιτεκτονική του. Η αρχιτεκτονική του, γεμάτη διαφορετικές «τονικότητες», μοιάζει να πλάθεται επιτόπου, αυτοσχεδιάζοντας, να συμπληρώνεται και να σβήνεται, όπως και η μολυβιά στο σκίτσο του.

117. Δημήτρης Πικιώνης, α. σχέδιο από τον Λουμπαρδιάρη, β. φωτογραφία από κατασκευή στην παιδική χαρά στη Φιλοθέη

Από την αντίθετη πλευρά, τα σκίτσα του Άρη Κωνσταντινίδη φανερώνουν με απλές και λίγες γραμμές, αυτά που βλέπει και θέλει να πει. Με παρόμοιο τρόπο, βλέπω να συσχετίζεται και η αρχιτεκτονική του, λιτή, ουσιώδης και απέρριτη σαν τη γραμμή του.

Αντιστικτικά διακρίνω τα νευρώδη, γεμάτα ένταση σκίτσα του Τάκη Ζενέτου που μιλούν για μία αντίστοιχα αιχμηρή και στιλπνή αρχιτεκτονική. Μέσα από τα σκίτσα του διαφαίνεται η προσωπική αναζήτηση για μία αρχιτεκτονική που μεταλλάσσεται, για τη σχέση 126

118. Άρης Κωνσταντινίδης, α. αναπαραστάσεις ελαφριών κατασκεών από την Αίγινα, β. η λιτή μονογραφή του αχριτέκτονα, γ. σπίτι διακοπών στην Ανάβυσσο.

της με τις βιοκλιματικές αρχές και το περιβάλλον καθώς για τη γοητεία της ύπαρξης της τεχνολογικής αιχμής μέσα στην ζωή του ανθρώπου. 119. Τάκης Ζενέτος, Κατοικία στο Καβούρι, 1964, σκίτσα του αρχιτέκτονα μέσα από τα οποία φαινεται η προσωπική του ματιά σε σχέση με το σχεδιασμό του χώρου, η ειλικρίνια των υλικών, η κατασκευαστική στιλπνότητα του δομικού συστήματος

120. Ιωάννης Δεσποτόπουλος α. σκίτσα γυναικών, β. Σχέδιο του Πνευματικού Κέντρου της Hudiksvall, γ. σκίτσο με μολύβι. Οι φιγούρες που φαίνεται να απασχολούν τον αρχιτέκτονα στις ζωγραφικές του αναπαραστάσεις περνούν στα αρχιτεκτονικά του σκίτσα και σχέδια

Ταυτόχρονα φαίνεται να υπάρχουν προσωπικές «εμμονές» κάποιων αρχιτεκτόνων πάνω σε ζητήματα που τους απασχολούν και περνούν μέσα από τα σκίτσα τους. Για παράδειγμα στα «σκληρά» αρχιτεκτονικά σκίτσα του Κωνσταντίνου Δεσποτόπουλου, συχνά παρεμβάλλονται αντιστικτικά γυμνές φιγούρες, ζωγραφικά στοιχεία που φαίνεται να αναζητά και να τον απασχολούν στις ζωγραφικές του αναπαραστάσεις.

127

Χαρακτηριστική δε, είναι και η ενασχόληση του Le Corbusier με τις αναλογίες του ανθρώπινου σώματος, που με τη σειρά τους ορίζουν αναλογίες χώρων με κέντρο τον άνθρωπο. Ο «κορμπυζιανός» γυμνός άνθρωπος, μία φιγούρα άχρονη και άτοπη, παραπέμπει αμέσως σε έναν ξεχωριστό τρόπο σκέψης και ζωής του δημιουργού του. 121. Le Corbusier, Le Modulor. Ο κορμπυζιανός άνθρωπος μαρτυρά την προσωπική αναζήτηση του αρχιτέκτονα για τις αναλογίες του ανθρώπου σε σχέση με το χώρο και τις αρχές που τις διέπουν

122. Σκίτσο του Alvar Aalto για ένα φανταστικό τοπίο που απεικονίζει ένα βουνό για την βιβλιοθήκη της πόλης Viipuri, 1929

Η’ ας δουμε την οργανική ελευθερία των σκίτσων του Alvar Alto, που ξεχωρίζει από τα ατμοσφαιρικά σκίτσα του Aldo Rossi ή τα λιτά και συντομογραφικά σκίτσα του Alvaro Siza. 122

123

128

123. Alvaro Siza, Pavillon, Island of Hombroich, Neuss, Germany

124. Aldo Rossi, The Hand of San Carlone and the Theatre’s of Life at Fagnano Alona and Broni 124

Το σκίτσο, λοιπόν, τόσο μέσω της γραφής του, όσο και μέσω του θέματος και των αναζητήσεων του, μπορεί να παραπέμψει και να δηλώσει την ταυτότητα του δημιουργού του. Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να αναφέρω τους σκιτσογράφους, για τους οποίους το σκίτσο αποτελεί το κατεξοχήν αντικείμενο εργασίας του. Ποιος δεν θα μπορούσε να αναγνωρίσει μία γελοιογραφία του Αρκά ή τα καυστικά σκίτσα και τις φιγούρες του Bost; Σε μία τέχνη που το σκίτσο καλείται να ασκήσει κριτική, να σχολιάσει την επικαιρότητα, να θέσει μία άποψη, η προσωπική έκφραση και η ταυτότητα δια μέσου της γραφής είναι χαρακτηριστική.

125. Η χαρακτηριστική γραφή και του χιούμορ του γελοιογράφου Αρκά είναι άμεσα αναγνωρίσιμη μέσα από τα σκίτσα του 126. Με παρόμοιο τρόπο και ο γελοιογράφος Bost καυστικός στην κριτική του, αποδίδει με παρόμοιο τρόπο και τα σκίτσα του

Από την άλλη, η γραφή του σκίτσου ενός δημιουργού ίσως να μην συνάδει πάντοτε και με την αρχιτεκτονική του. Παρόλα αυτά θεωρώ σημαντική την προσωπική έκφραση δια μέσω του σκίτσου, διότι ως μέσο άρρηκτα συνδεδεμένο με νοητικούς μηχανισμούς σχετίζεται με την προσωπικότητα και το χαρακτήρα του δημιουργού του. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που το σκίτσο και η ζωγραφική χρησιμοποιείται από την ψυχολογία ως μέσο κατανόησης της ψυχο-σύνθεσης και του μυαλού του ασθενή.

129

127. Ξυλουργικά εργαλεία

130

3.3. Το σκίτσο ως συνθετικό εργαλείο Στη παρούσα μελέτη, σε μία προσπάθεια να πλαισιώσω την έρευνά μου για το σκίτσο, πιστεύω πως οφείλω να ανιχνεύσω το ρόλο του, πέρα από μία πρωτογενή διανοητική ιδιότητα του ανθρώπου, και ως ένα από τα συνθετικά εργαλεία, που χρησιμοποιούνται στην αρχιτεκτονική σύνθεση. Η εξελικτική πορεία του ανθρώπου είναι συνυφασμένη με την παρουσία των εργαλείων. Τούτο διότι η ύπαρξή εργαλείων οφείλεται στην ανάγκη του ανθρώπου να επινοήσει και να κατασκευάσει μέσα τα οποία θα αυξήσουν την ικανότητα των χεριών του και θα του επιτρέψουν να εκτελέσει εργασίες για τις οποίες δεν αρκεί η δύναμη των μυών του. Με τον όρο εργαλείο εννοείται μία συσκευή που παρέχει φυσική ή νοητική υποστήριξη στην εκπλήρωση ενός έργου και είναι κάθε αντικείμενο με το οποίο εφαρμόζεται ενέργεια από το ανθρώπινο σώμα για την εκτέλεση μιας εργασίας.42 Βέβαια, σε ένα γενικότερο πλαίσιο, εργαλείο θεωρείται κάθε είδους βοήθημα για την εκτέλεση μίας εργασίας. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ακόμη και οι αισθήσεις, η όραση, η ακοή, η αφή, η όσφρηση αποτελούν εργαλεία του ανθρώπινου σώματος, με τα οποία μπορεί να δεχθεί τα ερεθίσματα του εξωτερικού περιβάλλοντος, να τα ερμηνεύσει και να αποκτήσει γνώση και εμπειρία μέσα από αυτά. Η σημασία των εργαλείων είναι εξαιρετικά σημαντική, διότι καθιστούν εφικτές στον άνθρωπο εργασίες που δεν θα μπορούσε να πραγματοποιήσει ή να ολοκληρώσει χωρίς αυτά. Επίσης μεταδίδουν με άμεσο τρόπο τις ιδέες και τις σκέψεις, οι οποίες δεν θα μπορούσαν να εκφραστούν με άλλο τρόπο. Τα εργαλεία μπορούν να λάβουν διαφορετικές μορφές και να εξυπηρετήσουν διαφορετικούς σκοπούς. Τα ξυλουργικά, τα γεωργικά, τα χειρουργικά αποτελούν διαφορετικές κατηγορίες εργαλείων και 42

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας

ΕΠΕ, Αθήνα, 2002, λήμμα «εργαλείο» 131

132

απευθύνονται σε διαφορετικούς χρήστες. Με τον όρο συνθετικά εργαλεία διακρίνω τα εργαλεία εκείνα που χρησιμοποιεί ο αρχιτέκτονας κατά τη διάρκεια της συνθετικής διαδικασίας ως μέσα διανόησης, σκέψης, έκφρασης και αναπαράστασης. Τα συνθετικά εργαλεία διακρίνονται σε δύο κατηγορίες που καθεμία συμπληρώνει την άλλη. Τα παραστατικά εργαλεία τα οποία δημιουργούν μορφές και εικόνες που πηγάζουν από τη φυσική κίνηση και τα λεκτικά εργαλεία που προέρχονται από τον γραπτό και προφορικό λόγο. Παραστατικά εργαλεία αποτελούν η χειρονομία, η κίνηση, το σχέδιο(κάτοψη, τομή, όψη), το σκίτσο, η μακέτα, η φωτογραφία, το video, ενώ λεκτικά εργαλεία είναι ο προφορικός και γραπτός λόγος, η θεωρία, η κριτική, η συζήτηση, ο διάλογος, η πρόταση, το επιχείρημα, οι αρχές. Τα παραστατικά εργαλεία, αυτά που δημιουργούν τις εικόνες, καθιστούν δυνατή την προβολή εσωτερικών ιδεών και σκέψεων με οπτικό τρόπο, έτσι ώστε να εκτεθούν σε κριτική και να γνωστοποιηθούν σε άλλους. Από την άλλη τα λεκτικά εργαλεία, που παράγουν λόγο, προφορικό ή γραπτό, έρχονται να περιγράψουν, να αναλύσουν και να ασκήσουν κριτική στις συνθετικές ιδέες και σκέψεις. Με άλλα λόγια, τα παραστατικά εργαλεία χρησιμοποιούνται κυρίως για την επινόηση και των σχεδιασμό συνθέσεων και μορφών, ενώ τα λεκτικά εργαλεία για να ερμηνεύσουν το σχεδιασμό.

128. Παραστατικά και λεκτικά εργαλεία κατά τον Cris an Ganshirt

Ένας περεταίρω διαχωρισμός των συνθετικών εργαλείων σε σχέση με τον τρόπο αναπαράστασης είναι η διάκρισή τους σε αναλογικά και ψηφιακά εργαλεία και μέσα αναπαράστασης. Αναλογικά είναι τα μέσα αναπαράστασης τα οποία αποδίδουν με φυσικό, χειρωνακτικό τρόπο μία παράσταση με τη χρήση φυσικών εργαλείων (μολύβι, μελάνι, πινέλο κ.α.), ενώ ψηφιακά μέσα είναι αυτά που αποδίδουν μία παράσταση με τη χρήση ψηφιακών εργαλείων όπως υπολογιστής, ψηφιακά σχεδιαστικά προγράμματα κ.α. Τούτο σημαίνει πως ένα παραστατικό συνθετικό εργαλείο, όπως το σκίτσο ή το μοντέλο, μπορεί να είναι είτε ψηφιακό, είτε αναλογικό.

133

134

129. Η χειρονομία ως συνθετικό εργαλείο 130. Το αρχιτεκτονικό μοντέλο, η μακέτα

135

131. Η φωτογραφική μηχανή ως ψηφιακό εργαλείο 132. Η γραφή και το χειροποίητο σκίτσο

136

133. Ο υπολογιστής ως συνθετικό ψηφιακό εργαλείο, α. Zaha Hadid, σχέδιο σπουδή, Vitra Firesta on, 1990, β. Zaha Hadid, ψηφιακή αναπαράσταση, Malevich’s Tektonik London project, 1977

137

Το χειροποίητο σκίτσο, λοιπόν θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ένα παραστατικό, αναλογικό εργαλείο που επιτελεί ένα πολύ σημαντικό σκοπό στα χέρια του συνθέτη-δημιουργού. Αποτελεί ένα μέσο καταγραφής της σκέψης με πολύ γρήγορο τρόπο, και χαρακτηρίζεται από ταχύτητα και ποιότητα αναπαράστασης και αποτελεί ένα κώδικα επικοινωνίας. Ταυτόχρονα ο συντονισμός του χεριού, του ματιού και του μυαλού βοηθούν στην βελτίωση της αντίληψη, της κατανόησης και της απομνημόνευσης. Όμως το σκίτσο όπως είπαμε, δεν αποτελεί το μοναδικό εργαλείο στα χέρια του αρχιτέκτονα. Εξάλλου, «δεν νοείται καμία τέχνη με μονάχα ένα εργαλείο. Όσο πιο πολλά εργαλεία έχει κάποιος στα χέρια του τόσο πιο καλός τεχνίτης είναι.»43. Το σκίτσο, η μακέτα, ο ηλεκτρονικός υπολογιστής, η φωτογραφία, το κολάζ, η χειρονομία, ο λόγος (γραπτός και προφορικός) αποτελούν την εργαλειοθήκη του αρχιτέκτονα. Όμως όπως σε κάθε τέχνη, έχει μεγάλη σημασία το πώς και το πότε χρησιμοποιείς κάθε εργαλείο. «Each tool must be used with the experience that created it.» Leonardo da Vinci (Codex Arundel, 191 R) Ένας τεχνίτης είναι αδύνατο να χρησιμοποιήσει ένα κατσαβίδι για να καρφώσει μία πρόκα. Αν το κάνει όχι μόνο δεν θα καταφέρει να επιτελέσει την εργασία που επιθυμεί, αλλά το πιθανότερο είναι να τραυματιστεί, διότι το κατάλληλο εργαλείο γι’ αυτή τη δουλεία είναι το σφυρί και όχι το κατσαβίδι. Με παρόμοιο τρόπο, λοιπόν, πιστεύω πως ο αρχιτέκτονας οφείλει να επιλέγει τα εργαλεία που χρησιμοποιεί, καθώς τον τρόπο που τα χρησιμοποιεί. Κάθε εργαλείο επιτελεί τον δικό του σκοπό και διαφέρει από τα υπόλοιπα. Είναι ξεχωριστό. Πιστεύω λοιπόν πως η θέση του σκίτσου στη συνθετική διαδικασία όχι μόνο είναι ξεχωριστή αλλά δεν πρέπει να υποτιμάται ή να αντικαθιστάται από άλλα εργαλεία. Ειδικά στα πρώτα στάδια της 138

Μακρής Γιώργος, 23/6/2016,Αθήνα

σύνθεσης όπου οι ιδέες είναι ακόμη ασαφείς, το σκίτσο μπορεί να αποδώσει με τρόπο διαγραμματικό τις πρώτες ιδέες απαλλαγμένες από μορφολογικές λεπτομέρειες. Η ικανότητα του εργαλείου αυτού να αποδίδει τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα, με τρόπο αφαιρετικό, δημιουργεί πολυπλοκότητα μέσα από την ανακρίβεια και την υπέρθεση, και οδηγεί σε σχέσεις, παραλλαγές και ακολουθίες σκίτσων44.

134. Σπουδαστική μακέτα εργασίας. Η δυνατότητα να σκεφτείς, να καταπιαστείς χειρονακτικά, να περιεργαστείς και να κατανοήσεις το χώρο είναι εξαιρετικά σημαντική για το φοιτητή. Στην εικόνα η φοιτήτρια ουσιαστικά “μπαίνει” μέσα στην μακέτα καθώς την κοιτά, και η διανοητική εργασία που καταβάλλεται κατά την κατασκευή του μοντέλου μετατρέπεται σε σωματική καθώς σκύβει και κοπιάζει, με αποτέλεσμα να συνδέεται “ψυχή τε και σώματι” με τη δημιουργία της.

Ταυτόχρονα, σε σχέση με τα άλλα εργαλεία, το σκίτσο μπορεί να αποδώσει με τρόπο ελεύθερο χωρίς περιορισμούς τη σκέψη, καθώς το χέρι συνεργάζεται με τρόπο άμεσο με το μυαλό, καθώς η ιδέα γεννιέται. Παράλληλα και η πρόχειρη μακέτα υπό μορφή τρισδιάστατου σκίτσου βοηθά στην κατανόηση και στην άμεση απόδοση της σκέψης και του χώρου. Σε αντίθεση με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, το σκίτσο και η μακέτα, στα αρχικά στάδια της συνθετικής διαδικασίας, προσφέρουν μία άμεση σχέση με το θέμα. Μέσω του σκίτσου, η κλίμακα, η αίσθηση του χώρου γίνονται άμεσα αντιληπτά διότι ο νους υπολογίζει και μετατρέπει τα μεγέθη κατά τη σχεδίαση με αποτέλεσμα οι ποιότητες και οι διαστάσεις του χώρου να εντυπώνονται. Ταυτόχρονα η μακέτα προσφέρει μία τρισδιάστατη χειροποίητη εργασία, κατά την οποία ο αρχιτέκτονας μπορεί να περιεργαστεί το αντικείμενο με τα μάτια και τα χέρια του, να το στρέψει, να το αλλάξει, να μπει ακόμη μέσα σε αυτό.

Ganshirt Chris an, Tools for Ideas :An introduc on to Architectural Design,

Birkhauser Verlag AG , Berlin 2007, σ.118

139

Αντίθετα ο ηλεκτρονικός υπολογιστής, όπως και η φωτογραφία αποτελούν εξίσου χρήσιμα εργαλεία κατά τη γνώμη μου σε ένα δεύτερο στάδιο της συνθετικής διαδικασίας. Η ηλεκτρονική σχεδίαση απομακρύνει τον αρχιτέκτονα από την έννοια της κλίμακας, εφόσον σχεδιάζει σε κλίμακα 1:1 και η οθόνη του επιτρέπει να βλέπει κάθε φορά μονάχα ένα τμήμα το οποίο σχεδιάζει, εξαιτίας της συνεχούς εστίασης. Η ακρίβεια που απαιτείται κατά την ηλεκτρονική σχεδίαση, σε αντίθεση με τον αυθορμητισμό του σκίτσου, απαιτεί πιο οριστικές αποφάσεις στη μελέτη του θέματος. Γι’ αυτό το λόγο ο υπολογιστής νομίζω πως αποτελεί ιδανικό εργαλείο σχεδίασης, σύνθεσης και σπουδής όταν πια οι αποφάσεις έχουν αρχίσει να αποκρυσταλλώνονται και όταν το θέμα έχει συγκροτηθεί και έχει ξεπεράσει το στάδιο της ιδέας και των αρχικών χαράξεων. Παράλληλα η φωτογραφία, το σκίτσο, η μακέτα, το ηλεκτρονικό σχέδιο, μπορούν να συνεργάζονται και να αλληλοσυμπληρώνονται τόσο ως συνθετικά εργαλεία μελέτης και σπουδής πάνω στο θέμα αλλά και ως μέσα αναπαράστασης. Ας μην ξεχνάμε βέβαια ότι κάθε συνθετικό εργαλείο καλείται να συμπληρώσει το άλλο και όχι να το υποτιμήσει, γεγονός που έγκειται στην ευθύνη του κάθε δημιουργού για το πώς θα χρησιμοποιήσει τα διαθέσιμα εργαλεία του. Ας σκεφτούμε όμως, λοιπόν, στην σημερινή εποχή, μήπως ο αρχιτέκτονας, ειδικά ο σπουδαστής, υποτιμά πολλές φορές κάποια εργαλεία έναντι άλλων και τα καθιστά ανταγωνιστικά μεταξύ τους ενώ στην πραγματικότητα όχι μόνο δεν είναι, αλλά επιτελούν πολύ διαφορετικούς σκοπούς και με πολύ διαφορετικό τρόπο.

140

3.4. Το σκίτσο στη συνθετική διαδικασία Για τους αρχιτέκτονες το σκίτσο αποτελεί μία πρωτογενή ιδιότητα, έναν τρόπο διαχρονικό για την καταγραφή μιας πρώτης ιδέας ή μιας σκέψης σε κάθε στάδιο της αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Αλλά και σε παλαιότερες εποχές, (όπως είδαμε), το σκίτσο συνιστούσε το πρωταρχικό μέσο στην εξερεύνηση των αρχιτεκτονικών προτάσεων. Μάλιστα η διαρκής παρουσία και η σύνδεση του αρχιτεκτονικού σκίτσου με την αρχιτεκτονική πρακτική δεν φαίνεται να απειλείται να διακοπεί. 45 Ειδικά, όμως, το σκίτσο σύλληψης, αυτό δηλαδή που δείχνει την ιδέα του αρχιτέκτονα «εν τω γεννάσθαι» αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, την πεμπτουσία της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Πιστεύω πως κανένα άλλο εργαλείο δεν μπορεί να καταγράψει την φευγαλέα σκέψη με τόσο άμεσο και γρήγορο τρόπο, χρησιμοποιώντας συνάμα απλά μέσα. «Συχνά το να σκιτσάρεις αποτελεί το πρώτο βήμα για την υλοποίηση μιας ιδέας. Αυτό μπορεί να συμβεί γρήγορα, διότι οι πόροι που χρησιμοποιούνται είναι απλοί και το αποτέλεσμα είναι λιγότερο ακριβές σε σχέση με άλλα μέσα αναπαράστασης». Τούτη η ασάφεια και η ορισμένη έλλειψη ακρίβειας είναι πολύ σημαντική στα αρχικά στάδια της συνθετικής διαδικασίας διότι κάνει δυνατή την διατύπωση ιδεών με πειραματικό τρόπο χωρίς να χρειάζεται να υπάρχει συγκεκριμένη επίλυση κατά νου. 46 Σε εκείνο το σημείο, λοιπόν, έγκειται «η υπεροχή» του σκίτσου έναντι άλλων συνθετικών εργαλείων, τα οποία δεν μπορούν, τις περισσότερες φορές, αφαιρώντας τις περιττές λεπτομέρειες, να αποδώσουν διαγραμματικά και γρήγορα τη σκέψη του μυαλού. Ακόμη και το αρχιτεκτονικό μοντέλο, ένα εργαλείο που όπως και το σκίτσο σχετίζεται άμεσα με το μυαλό και το χέρι, υστερεί της αμεσότητας και της ευκολίας του σκίτσου, ερχόμενο πολλές φορές σε ένα δεύτερο στάδιο. 45

Αμερικάνου Ελένη, Η αναπαράσταση στην Αρχιτεκτονική: Φυσιογνωμία και

λειτουργία των μέσων αναπαράστασης στην Αρχιτεκτονική, διδακτορική διατριβή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 1997 46

Ganshirt Chris an, Tools for Ideas :An introduc on to Architectural Design,

Birkhauser Verlag AG , Berlin 2007

141

Στο σημείο αυτό θα ήθελα πριν κλείσω την εργασία μου να αναφερθώ στη σχέση μου με το σκίτσο μέσα από τη φοίτηση μου στη σχολή. Μία σχέση αμφίδρομη και συμπληρωματική, που θεωρώ ότι με επηρέασε και με επηρεάζει ακόμη πάρα πολύ. Η βιωματική μου σχέση με τον τρόπο διδασκαλίας του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, εμπεριείχε σε πολύ μεγάλο βαθμό την έννοια της (πολλές φορές επίπονης) χειροποίητης εργασίας επί του σχεδιαστηρίου. Μία εργασία που θεωρώ σημαντικά διδακτική τόσο όταν καταπιανόμουν με αυτή όσο και όταν την παρατηρούσα ανάμεσα στους συμφοιτητές μου. Το χειροποίητο σκίτσο, λοιπόν, αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι της συνθετικής διαδικασίας σε όλα τα στάδιά της. Από τα πρωταρχικά στάδια, το σκίτσο, κατελάμβανε σημαντικό ρόλο στη δημιουργική διαδικασία. Διότι «το σκίτσο πιο πολύ από κάθε σχέδιο είναι σε θέση να μιλήσει ακαριαία και με ένα λόγο, επειδή μέσω αυτού το χέρι απομιμείται την ιδέα με ηθελημένες παραλείψεις. Όποιος σχεδιάζει ξέρει ότι κατά το στοχασμό το χέρι πρέπει να ακολουθεί πειθήνιο και χωρίς δισταγμούς τις αστραπές της σκέψης, διότι πολύ συχνά οι ιδέες δεν μας περιμένουν».47 Οι πρώτες σκέψεις, ασαφείς και αφηρημένες, ακόμη στο επίπεδο της επιθυμίας, βρίσκουν την έκφρασή τους και καταγράφονται γρήγορα στο χαρτί. Αλλά ακόμη και μέσα από τις πρώτες καταγραφές της σύνθεσης, τη γνωστή «αναγνώριση του τόπου» τα αναπαραστατικά σκίτσα των φοιτητών έδειχναν μία προσωπική οπτική, που διάβαζε τον τόπο κάθε φορά ξεχωριστά. Στο ίδιο ακριβώς μέρος έβλεπα τους συμφοιτητές μου να παρατηρούν πράγματα με μία πολύ διαφορετική και προσωπική -συνθετική- ματιά. Η ποικιλία αυτής της διαφορετικής ματιάς, που αφορά τις πρώτες συνιστώσες που θέτει ο ίδιος ο τόπος για τον καθένα αποτελούν μία πρώτη συνθετική ματιά, σκέψη και σπουδή πάνω στο θέμα, η οποία μόλις «σκαρώνεται».

142

Scolari Massimo, Trends in Contemporary Architecture, Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα,

1982

Η συγκρότηση της ιδέας-Τα πρώτα σκίτσα

Σύνθεση 7, Δημόσια Σχολή Θεάτρου στον Ταύρο ,Διδάσκοντες Σοφία Τσιράκη, Βασίλης Τσούρας, Κώστας Καραδήμας Σκίτσα ανάλυσης περιοχής στον Ταύρο. Η αναπαράσταση της Πειραιώς με την έντονη κινητικότητα και τον θόρυβο, σε σχέση με την ήσυχη γειτονιά πίσω από τις γραμμές του τρένου. Στα σκίτσα των φοιτητών ξεχωρίζουν και οι εργατικές πολυκατοικίες, τοπόσημα της περιοχής

135. Σκίτσα Μαργαρίτα Παπαρόδου, Σπουδαστική ομάδα: Πέτρος Καραγεώργος, Ιωάννα Κυριακοπούλου, Μαργαρίτα Παπαρόδου 143

136. Σκίτσα Εκατερίνα Σούιου, Σπουδαστική Εκατερίνα Σούιου, Βουτουφιανάκης Κωνσταντίνος

144

ομάδα:

137. Σκίτσα Αλκιβιάδης Πυλιώτης, Σπουδαστική ομάδα: Αλκιβιάδης Πυλιώτης, Ευάγγελος Φώκιαλης

145

Αυτές τις πρώτες προσωπικές επιλογές, ιδέες, κατευθύνσεις που σιγά σιγά γεννιούνται, -που «σκαρφίζονται»- προσπαθούν να δείξουν με απλό, πρωτόλειο τρόπο τα πρώτα σκίτσα. Παρατηρούσα μάλιστα ότι οι αρχικές «χαράξεις» στο χαρτί έπαιρναν αυθόρμητα τη μορφή απλών διαγραμμάτων-ιδεογραμμάτων. Λόγω της ασάφειας που τα διέπει, τα πρωταρχικά σκίτσα μπορεί να φαντάζουν εντελώς ανούσια σε ξένους, να θεωρούνται ακατανόητα, παιδικά ή αδέξια. Όμως διαβάζονται και κατανοούνται με εξαιρετικό τρόπο από τον ίδιο το δημιουργό τους, που μπορεί να ξεχωρίσει ανάμεσα στο πλήθος των γραμμών αυτές που έχουν ιδιαίτερη σημασία. Οι πρώτες αυτές απόπειρες δεν προσπαθούν να απεικονίσουν το θέμα όπως τελικά θα είναι, αλλά προσπαθούν να αιχμαλωτίσουν τα σημαντικότερα στοιχεία της σύνθεσης που θα οδηγήσουν στη συγκρότηση της ιδέας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει όταν τα πρωταρχικά αυτά σκίτσα συμπληρώνονται με μικρές μακέτες και αποκτούν τρισδιάστατη υπόσταση. Αυτές οι μακέτες-σκίτσα καθιστούν τη χειρωνακτική ενασχόληση με το θέμα συμπληρωματική και συνδεδεμένη με την σκέψη. Μάλιστα αυτές οι τρισδιάστατες δομές, τα τρισδιάστατα ιδεογράμματα, υποδηλώνουν από την πρώτη κιόλας στιγμή τόσο τις βασικές προθέσεις, όσο και τη μορφή του θέματος σε ένα πρώιμο στάδιο, όπως ακριβώς μπορείς να ξεχωρίσεις μία ανθρώπινη ραχοκοκαλιά από μία ραχοκοκαλιά ενός ζώου αλλά και να κατανοήσεις κάποια βασικά μορφολογικά χαρακτηριστικά και λεπτομέρειες που βασίζονται στη δομή του σκελετού τους. Αυτή τη «ραχοκοκαλιά» λοιπόν αντιπροσωπεύουν και τα πρώτα σκίτσα που αποτελούν το «σκελετό» της σύνθεσης.

146

138

Σύνθεση 7, Δημόσια Σχολή Θεάτρου στον Ταύρο, Διδάσκοντες Σοφία Τσιράκη, Βασίλης Τσούρας, Κώστας Καραδήμας Σπουδαστική ομάδα: Καλλέργης Έκτωρας, Παπαδερού Κατερίνα, Ρετσινάς Κωνσταντίνος

138. Διάγραμμα κεντρικής ιδέας 139. Μακέτα εργασίας 140. Σκίτσο τομής και σκίτσα κάτοψης Η σημασία του διαγραμματικού σκίτσου που συλλαμβάνει τα βασικά στοιχεία της ιδέας, σχετίζεται με το συνολικό τρόπο δουλειάς με μία εξίσου διαγραμματική και αφαιρετική μακέτα και εν τέλει με έναν τρόπο σκέψης

139 140

147

141

148

142

Σύνθεση 7, Δημόσια Σχολή Θεάτρου στον Ταύρο, Διδάσκοντες Σοφία Τσιράκη, Βασίλης Τσούρας, Κώστας Καραδήμας Σπουδαστική ομάδα: Κόκα Άννα, Κολοκούδια Γεωργία, Νιάρχος Παναγιώτης

141. Μακέτες εργασίας 142. Προοπτικά σκαριφήματα 143. Διαγράμματα ιδέας σε τομή και κάτοψη Στα σκίτσα των φοιτητών φαίνεται και η προοπτική απόδοση της ιδέας με τρόπο αφαιρετικό καθώς και η αμεσότητα που προσφέρει το χειροποίητο σκίτσο και η μακέτα για την έκφραση και τη σπουδή του φοιτητή

143

149

150

Σύνθεση 7, Δημόσια Σχολή Θεάτρου στον Ταύρο, Διδάσκοντες Σοφία Τσιράκη, Βασίλης Τσούρας, Κώστας Καραδήμας Σπουδαστική Νάντια

ομάδα:

Κουτσογιάννης

Βασίλης,

Σιώκου

144. Σκαριφήματα ιδέας, Οργανόγραμμα χώρων και η σταδιακή μετάβαση στην ιδέα

145. Η συγκρότηση της ιδέας μέσα από μακέτες και σκίτσα και διαγράμματα Σύνθεση 7, Δημόσια Σχολή Θεάτρου στον Ταύρο, Διδάσκοντες

151

Σοφία Τσιράκη, Βασίλης Τσούρας, Κώστας Καραδήμας Σπουδαστική ομάδα: Εκατερίνα Σούιου, Βουτουφιανάκης Πετρόπουλος Κωνσταντίνος

146. Σκαριφήματα ιδέας, τομές και προοπτικά 147. (δεξιά) Παράλληλες σπουδές και έρευνες άτοπων χωρικών διατάξεων 152

153

Σύνθεση 7, Δημόσια Σχολή Θεάτρου στον Ταύρο, Διδάσκοντες Σοφία Τσιράκη, Βασίλης Τσούρας, Κώστας Καραδήμας Σπουδαστική ομάδα: Παπαρόδου Μαργαρίτα-Αικατερίνη, Καραγεώργος Πέτρος, Κυριακοπούλου Ιωάννα

154

148. Διάγραμμα κεντρικής ιδέας 149. Φωτογραφίες μακέτας εργασίας

150. Σκαριφήματα συγκρότησης της ιδέας Στα σκίτσα φαίνεται η συγκρότηση των κύριων χώρων του κτιρίου γύρω από ένα κεντρικό αίθριο που αποτελεί τον πυρήνα της σχολής και σημείο αναφοράς της λύσης. Η αρχετυπική αιθριακή διάταξη αποτυπώνεται σε όλα σκίτσα, με μαύρο χρώμα δηλώνοντας τη βύθισή της στη γη. Με αυτόν τον τρόπο η σχεδιαστικές επιλογές του σκίτσου συνδέονται άρρηκτα με τον χαρακτήρα της σύνθεσης

155

Αλλά όταν οι πρώτες ιδέες από απλά διαγράμματα πρέπει να μεταφραστούν σε χώρο, αρχίζει η συνεχής σπουδή πάνω στο θέμα. Μια διαδικασία που χαρακτηρίζεται από συνεχείς δοκιμές αλλά και σφάλματα. Μία διαδικασία διόλου γραμμική αλλά κυκλοτερής. Παρατηρούσα μάλιστα, κατά τη διάρκεια της σύνθεσης ότι πολλές φορές το θέμα έφτανε σε αδιέξοδα, σταματούσε και η αναζήτηση γυρνούσε πίσω και συνέχιζε ξανά με νέες δοκιμές αλλά και λάθη. Μάλιστα, θεωρώ ότι σε αυτό το στάδιο της συνεχής σπουδής ο αρχιτέκτονας εκμεταλλεύεται όλη την εργαλειοθήκη του και κάθε μέσο και τρόπο για να προσεγγίσει και να κατανοήσει το θέμα, να γίνει ένα με αυτό. Οι συνεχείς στρώσεις ριζόχαρτων, που καταγράφουν και παραθέτουν ιδέες καθώς το ένα μπαίνει πάνω από το άλλο, συμβαδίζουν με μακέτες-σπουδές πάνω στο θέμα. Παρατηρώ, δε, ότι η σχέση αυτή γίνεται με τρόπο παράλληλο επί του σχεδιαστηρίου. Η δισδιάστατη απεικόνιση -σχέδιο- και η τρισδιάστατη -μακέτα- δουλεύονται μαζί, με τρόπο πρόχειρο και ημιτελή, και με ένα χαρακτήρα που αλλάζει συνεχώς, δοκιμάζεται, απορρίπτεται ή προχωρά δυναμικά. Όμως ταυτόχρονα ο αρχιτέκτονας-φοιτητής μηχανεύεται και άλλους τρόπους για να κατανοήσει και να μελετήσει το θέμα. Ο ψηφιακός τρόπος σπουδής του θέματος είναι επίσης πολύ σημαντικός. Σε ένα στάδιο που η μελέτη αποκτά μία στοιχειώδη ακρίβεια, διαστάσεις, αναλογίες, ο ψηφιακός υπολογιστής έρχεται με πολύ εύκολο τρόπο να παρακολουθήσει τις συνεχείς αλλαγές του σχεδίου τόσο με δισδιάστατο όσο και με τρισδιάστατο τρόπο. Βέβαια το ψηφιακό σχέδιο δεν σημαίνει ένα τελικό σχέδιο, αλλά μέσα από μία ορισμένη ακρίβεια που αποκτά το θέμα κάποια στιγμή, η ψηφιακή επεξεργασία και σπουδή πάνω στα σχέδια μου φαίνεται πολύ σημαντική. Βέβαια, ακόμη και μέσα από τον ψηφιακό τρόπο εργασίας και σχεδιασμού διαπίστωνα αρκετές φορές την ανάγκη της «δια χεριού» συμπλήρωσης και διόρθωσης του σχεδίου, της γρήγορης σημείωσης της σκέψης πάνω στο χαρτί που καταγράφεται για να επεξεργαστεί αργότερα και με ψηφιακό τρόπο. 156

Έρευνα του θέματος-σπουδές λάθος και δοκιμή (trial and error)

151. Σπουδές κατόψεων με παράλληλη χρήση χρωμάτων και ενδείξεων

152. όψη, κάτοψη και μακέτα του θέματος δουλεύονται ταυτόχρονα 153. Σπουδές για το κλιμακοστάσιο και την όψη

157

152

158

153

159

Σύνθεση 7, Δημόσια Σχολή Θεάτρου στον Ταύρο, Διδάσκοντες Σοφία Τσιράκη, Βασίλης Τσούρας, Κώστας Καραδήμας Σπουδαστική ομάδα: Βιρβιδάκη Ιωάννα, Γαλίκα Άννα, Καμπάνη Άννα

154. Συνδυασμός σκίτσου, φωτογραφίας και μακέτας. Το σκίτσο έρχεται ως ένα δεύτερο επίπεδο πάνω από τις φωτογραφίες της μακέτας και συμπληρώνει τη σπουδή πάνω στο θέμα με τρόπο ευρηματικό 160

155. (δεξιά) Προοπτικές τομές εσωτερικών χώρων

161

162

Σύνθεση 7, Δημόσια Σχολή Θεάτρου στον Ταύρο, Διδάσκοντες Σοφία Τσιράκη, Βασίλης Τσούρας, Κώστας Καραδήμας Σπουδαστική ομάδα: Εκατερίνα Σοίου, Βουτουφιανάκης Πετρόπουλος Κωνσταντίνος

156. Ψηφιακό σκίτσο- αναπαράσταση των διαφορετικών διατάξεων του θεατρικού χώρου. Η ψηφιακή αναπαράσταση αποτελεί σημαντικό κομμάτι της σπουδής και της έρευνας του θέματος, παράλληλα με το σκίτσο και τη μακέτα

157. Φωτογραφίες εξέλιξης μακέτας εργασίας. Η μακέτα -αναλογικό εργαλείο σύνθεσης- και η φωτογραφία -ψηφιακό εργαλείο- συνδυάζονται βοηθώντας στη σπουδή και στην εξέλιξη της σύνθεσης.

158. Συνδυασμός σκίτσου, μακέτας, φωτογραφίας. Η σχεδίαση πάνω στην φωτογραφία της μακέτας τονίζει τα στοιχεία που θέλει να αναδείξει ή να προσθέσει ο δημιουργός στην αναπαράσταση

163

159. Σκίτσα σπουδές κατόψεων σε ριζόχαρτο. Η σπουδή χαρακτηρίζεται από τη χρήση ριζόχαρτων που επιτρέπουν τη συνεχή δοκιμή και πειραματισμό σε “επίπεδα”, που παρατίθενται το ένα πάνω από το άλλο. 160. Μακέτα εργασίας σε συνδυασμό με ψηφιακή επεξεργασία

161. Τομή του θέματος που εστιάζει στην μελέτη του

164

ιδιόμορφου δομικού φορέα του κτιρίου, στην μελέτη των βαθμιδωτών επιπέδων που χαρακτηρίζουν τη σύνθεση και των αναλογιών τους, καθώς και στην απόδοση του φωτός και τιης σκιάς μέσα από τις σχισμές και τους φεγγίτες

165

162. Παπαρόδου Μαργαρίτα, Προοπτικές αναπαραστάσεις από το εσωτερικό των χώρων σε ριζόχαρτο από το ίδιο συνθετικό θέμα

166

Σύνθεση 5, Νηπιαγωγείο στο Περιστέρι, Διδάσκων Δεληγιάννης Χρήστος, Σπουδαστική ομάδα: Βέρα Ηλιάκη, Παπαρόδου Μαργαρίτα

163. Παπαρόδου Μαργαρίτα, Προοπτικό σκίτσο σπουδή που μελετά την κεντρική εισόδο του νηπιαγωγείου

167

Πολύ διαφορετικό χαρακτήρα όμως έχουν τα σκίτσα που αναφέρονται σε πιο τελικές αναπαραστάσεις του θέματος. Στα σκίτσα αυτά, είναι πλέον περισσότερο ξεκάθαρες κάποιες αποφάσεις. Τα τελικά σκίτσα δεν αποτελούν σπουδές πάνω στο χώρο αλλά φανερώνουν την ανάγκη του συνθέτη να φανταστεί το χώρο που έχει σχεδιάσει. Γι αυτό το λόγο τα τελικά σκίτσα διέπονται από ένα πειραματισμό τρόπων αναπαράστασης και μεθόδων σχεδίασης. Άλλοτε αναπαριστούν τον χώρο ατμοσφαιρικά και άλλοτε σαν ακτινογραφίες. Και αυτός ο πειραματισμός διέπει όλες τις μεθόδους αναπαράστασης που επιλέγονται. Σκίτσα, μακέτες, κολλάζ, φωτογραφίες, ψηφιακές απεικονίσεις συμπληρώνουν τον συνθετικό κύκλο. Η αξία δε της αναπαράστασης σε αυτή την τελική της μορφή πιστεύω πως έχει διδακτική σημασία. Νομίζω πως ο πειραματισμός των μέσων ανοίγει νέους ορίζοντες. Πιο συγκεκριμένα στο αρχιτεκτονικό σκίτσο, έρχεσαι σε μία νέα επαφή και σχέση με το χέρι, πιο ελεύθερη που αποδίδει πολλές φορές αποτελέσματα με τρόπο καλλιτεχνικό. Παρατηρώ, δε, την προσωπική γραφή του κάθε φοιτητή που πολλές φορές συνδέεται και επηρεάζεται από το ίδιο το θέμα. Βλέπω θέματα με δυναμισμό και κινητικότητα, να αποδίδονται με εξπρεσιονιστικές αναπαραστάσεις, ενώ άλλα πιο δομικά και στιβαρά, να αποδίδονται με μία πιο κονστρουκτιβιστική γραφή. Αυτή η συσχέτιση θέματος και σκίτσου, γραφής και φοιτητή μου φαίνεται πολύ διδακτική και κατέχει εξαιρετική σημασία. Βέβαια όλη αυτή η διαδικασία καταλήγει στη σχολή σε μία τελική αναπαράσταση, η λεγόμενη «τελική παρουσίαση» της εργασίας, ένα θέμα αρκετά αμφιλεγόμενο στις ομαδικές συζητήσεις πότε λαμβάνοντας θετικό και πότε αρνητικό πρόσημο.

168

Για μένα η τελική αναπαράσταση του έργου έχει μία διττή σημασία. Πρώτον, αισθάνομαι ότι αποτελεί το κύκνειο άσμα ενός συνθετικού κύκλου που έχει φτάσει εις πέρας. Θα μπορούσα να την αντιστοιχίσω με την «κάθαρση» την αρχαίου δράματος, κατά την οποία η τάξη αποκαθίσταται και η ψυχή του θεατή «καθαίρεται» μετά από την αγωνία και την εγρήγορση του θεάματος. Με τον ίδιο τρόπο, λοιπόν, νομίζω πως ύστερα από την αγωνία, την προσπάθεια, τον ψυχοσωματικό κόπο κατά τη διάρκεια ενός σπουδαστικού εξαμήνου

Τελικό στάδιο-Αναπαράσταση

- το οποίο μπορεί (πολλές φορές δυστυχώς) να έχει και τις αναποδιές του- , ο φοιτητής, μιας και δεν θα έχει την δυνατότητα να δει την ιδέα του υλοποιημένη, έχει την ανάγκη να προσεγγίσει την πραγματική μελέτη με το βέλτιστο δυνατό τρόπο, να ονειρευτεί το έργο του μέσα από μακέτες, σκίτσα και άλλες αναπαραστάσεις. Και όταν λοιπόν φτάνει η στιγμή αυτής της «τελικής» δουλειάς, επέρχεται κατά κάποιον τρόπο η κάθαρση, η ανακούφιση το τέλος ενός κύκλου, που μπορεί να έχει αποφέρει ή να μην έχει αποφέρει εν τέλει καρπούς. Εξάλλου κάθε «τέλος» δεν σημαίνει πάντοτε και καλό αποτέλεσμα, και πόσο μάλλον για την Αρχιτεκτονική η λέξη «τέλος» ίσως δεν είναι χαρακτηριστική. Γιατί κατά βάθος τα σπουδαστικά θέματα –και φαντάζομαι πολύ αργότερα και τα πραγματικά- δεν παύουν να μας απασχολούν και μετά την ολοκλήρωση τους. Πολλές φορές τα έχουμε στοχαστεί εκ νέου, έχουμε συμφωνήσει ή διαφωνήσει με αυτά αναπολώντας την δουλειά μας. Και εκεί ακριβώς έρχεται ο δεύτερος ρόλος της αναπαράστασης, η διδακτική σημασία της, μέσα από ένα έργο που έχει ολοκληρωθεί, που έχει καταπονηθεί η μέγιστη δυνατή προσπάθεια γι αυτό.

169

164

Σύνθεση 7, Δημόσια Σχολή Θεάτρου στον Ταύρο, Διδάσκοντες Σοφία Τσιράκη, Βασίλης Τσούρας, Κώστας Καραδήμας

164. Σπουδαστική ομάδα: Πυλιώτης Αλκιβιάδης, Φώκιαλης Ευάγγελος,. Φωτογραφίες της μακέτας με φωτισμό για την απόδοση της αίσθησης των χώρων 165. Σπουδαστική ομάδα: Εκατερίνα Σοίου, Βουτουφιανάκης Πετρόπουλος Κωνσταντίνος. Ψηφιακή αναπαράσταση του θεάτρου 166. Σπουδαστική ομάδα: Κουτσογιάννης Βασίλης, Σιώκου Νάντια. Σκίτσα από χώρους της σχολής

170

Τα τρία παραδείγματα παρουσιάζονται αντιστικτικά για να δείξουν τη σημασία της ύπαρξης διαφορετικών συνθετικών εργαλείων και μέσων αναπαράστασης.

165

166

171

167. Φωτορεαλιστική αναπαράσταση του θεατρικού 172

χώρου

Σύνθεση 7, Δημόσια Σχολή Θεάτρου στον Ταύρο, Διδάσκοντες Σοφία Τσιράκη, Βασίλης Τσούρας, Κώστας Καραδήμας Σπουδαστική ομάδα: Παπαρόδου Μαργαρίτα, Καραγεώργος Πέτρος, Κυριακοπούλου Ιωάννα

168. Παπαρόδου Μαργαρίτα, Ζωγραφική αναπαράσταση εξωτερικής άποψης του κτιρίου

173

Σύνθεση 7-8, Δημόσια Σχολή Θεάτρου στον Ταύρο, Διδάσκοντες Σοφία Τσιράκη, Βασίλης Τσούρας, Κώστας Καραδήμας Σπουδαστική ομάδα: Παπαρόδου Μαργαρίτα, Καραγεώργος Πέτρος, Κυριακοπούλου Ιωάννα

169. Μακέτα παράδοσης. Η προσωπική χρειά της

174

αναπαράστασης είναι χαρακτηριστική σε αυτή τη μακέτα. Η απόδοση του αρχιτεκτονικού χώρου όπως οι φοιτητές τον φαντάζονται να υλοποείται, προϋποθέτει μία σχολή θεάτρου κατάμεστη από κόσμο με φοιτητές και κοινό να συζητούν γύρω από αίθρια, να συνευρίσκονται και να συνυπάρχουν. Η ανθρώπινη παρουσία αποτελεί ένα ακόμη αρχιτεκτονικό συνθετικό στοιχεί της λύσης

Σύνθεση 6, Μουσειακές Αποθήκες Διδάσκουσα: Κωνσταντίνα Δεμίρη Σπουδαστική Μαργαρίτα

ομάδα:

Βαρβάρα

στον

Ηλιάκη,

Κεραμεικό, Παπαρόδου

170. Παπαρόδου

Μαργαρίτα, Σκίτσο με μελάνι, Αναπαράσταση γενικής άποψης του κτιρίου μέσα από τον Κεραμεικό

175

176

Σύνθεση 9, Κατοικίες στη Λευκωσία, Διδάσκοντες: Ανδρέας Κούρκουλας, Αριάδνη Βοζάνη, Θάνος Παγώνης Σπουδαστική ομάδα: Παπαρόδου Εκατερίνα, Χορτολομέι Στέφαν

Μαργαρίτα,

Σούιου

171. Φωτορεαλιστική αναπαράσταση εσωτερικού χώρου κατοικίας

172. Φωτορεαλιστική αναπαράσταση από το κεντρικό δημόσιο ανοδικό πέρασμα του κτιρίου κατοικιών Στις αναπαραστάσεις, που κατά κάποιο τρόπο έχουν μορφή ψηφιακού σκίτσου, ενυπάρχει ένα είδος αναζήτησης “προσωπικής γραφής” με ψηφιακό τρόπο, που νομίζω ότι βρίσκει τη ρίζα της σε ένα χειρωνακτικό τρόπο δουλειάς που έχει προηγηθεί

177

4.Επίλογος Συνοψίζοντας, είδαμε πως το σκίτσο, αποτελεί διαχρονικά ένα μηχανισμό νόησης, αντίληψης, έκφρασης και επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων, όπου νους, μάτι και χέρι συντονίζονται και συνδέονται άρρηκτα σε μία ενιαία ολότητα. Η αξία της χειρωνακτικής του υπόστασής είναι διαρκής και χρησιμοποιείται από τον κάθε άνθρωπο, ως εγγενής και έμφυτη απτική και οπτική ικανότητα, με τρόπο διαφορετικό και πολύπλευρο. Μάλιστα, το χειροποίητο σκίτσο σε κάθε εκδοχή του, από μία απλή σημείωση έως μία φιλόδοξη αναπαράσταση, κατέχει εξέχουσα σημασία ανάμεσα στις τέχνες και τις επιστήμες. Ειδικά στην αρχιτεκτονική, το «αρχιτεκτονικό σκίτσο» είναι απαραίτητο εργαλείο στα χέρια του αρχιτέκτονα-δημιουργού. Το αρχιτεκτονικό σκίτσο μπορεί να λάβει διαφορετικές μορφές ανάλογα με τον στόχο που έχει τεθεί κάθε φορά από τον δημιουργό του. Οι διαφορετικές κατηγορίες των σκίτσων που παρουσιάστηκαν σε αυτήν την εργασία ίσως δεν καλύπτουν το ευρύτερο πεδίο που θέτει το ζήτημα του σκίτσου. Παρόλα αυτά πραγματοποιήθηκε μία προσωπική επιλογή θεμάτων και προσέγγισης του ζητήματος, που αφορά προσωπικούς προβληματισμούς και αναζητήσεις. Μέσα από αυτήν την επιλογή παρουσιάστηκαν σκίτσα που εξυπηρετούν διαφορετικούς σκοπούς και στόχους και πλαισιώνουν κατά κάποιο τρόπο τα είδη σκίτσων που γνωρίζουμε και χρησιμοποιούμε στην αρχιτεκτονική. Από την άλλη όμως δεν μπορώ να παραβλέψω το γεγονός των κινδύνων που μπορεί να κρύβονται μέσα από το χειροποίητο σκίτσο. Μερικές φορές το σκίτσο μπορεί να είναι παραπλανητικό, εξαιτίας της σχεδιαστικής δεινότητας του δημιουργού του, τόσο για τον ίδιο τον δημιουργό όσο και για το κοινό του. Πολλές φορές μάλιστα τα σκίτσα μπορεί να διακατέχονται από μία φιλαρέσκεια, φέρνοντας στο προσκήνιο την ίδια την σχεδιαστική αναπαράσταση, παρά το περιεχόμενο, το οποίο αναπαριστούν. Εξάλλου, η σχεδιαστική ευχέρεια δεν οδηγεί απαραίτητα και σε καλή αρχιτεκτονική. 178

Το ερώτημα της σημασίας του σκίτσου που θέτει η διάλεξη αυτή, καθώς επίσης και η προσπάθεια της αναζήτησης και της μελέτης του, πιστεύω ότι είναι ένα πολύ επίκαιρο ζήτημα. Μέσα σε ένα ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, στο οποίο εγγενείς και έμφυτες ιδιότητες του ανθρώπου κατευνάζονται και ίσως αντικαθίστανται από νέες πραγματικότητες, κυρίως ψηφιακού χαρακτήρα, πιστεύω πως η αρχιτεκτονική και το αρχιτεκτονικό «χειροποίητο» σκίτσο επηρεάζονται με παρόμοιο τρόπο, ακολουθώντας τα γεγονότα. Αισθάνομαι πως η χρήση του σκίτσου και η εξάσκηση μέσα από ένα χειρωνακτικό τρόπο εργασίας και σπουδής, παραμελείται και αντικαθίσταται συνειδητά ή ασυνείδητα. Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να σημειώσω, πως δεν θεωρώ πως τα ψηφιακά εργαλεία χρήζουν αποφυγής ή απαξίωσης. Αλλά αντίθετα πιστεύω πως ο ψηφιακός τρόπος εργασίας -ή ακόμη και ο ψηφιακός τρόπος ζωής θα μπορούσα να πω- είναι μία σύγχρονη πραγματικότητα που προσφέρει πολλά πλεονεκτήματα αλλά και κινδύνους, ανάλογα με τον τρόπο που ο καθένας επιλέγει να τον χρησιμοποιεί. Το ζήτημα λοιπόν της επιλογής θέτει μία προσωπική ευθύνη που καλούμαστε να αναλάβουμε αλλά και να μην παραβλέψουμε. Σύμφωνα με τον Michael Graves, η αρχιτεκτονική δεν μπορεί να διαχωρίσει τον εαυτό της από το χειροποίητο σχέδιο, ανεξαρτήτως πόσο εντυπωσιακή γίνεται η τεχνολογία. Τα σχέδια δεν αποτελούν απλά τελικά προϊόντα: αποτελούν μέρος μίας διανοητικής διεργασίας του αρχιτεκτονικού σχεδίου. Τα σκίτσα εκφράζουν την αλληλεπίδραση του μυαλού, των ματιών και των χεριών μας. (….) Παρατηρώ ότι κάτι χάνεται όταν σχεδιάζω μόνο με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Είναι ανάλογο με το να ακούμε τη διήγηση ενός μυθιστορήματος, την στιγμή που αν το διαβάσουμε από το βιβλίο μπορούμε να ονειροπολήσουμε λίγο, να κάνουμε συσχετίσεις πάνω στις φράσεις του κειμένου. Με παρόμοιο τρόπο, το χειροποίητο σχέδιο διεγείρει τη φαντασία και μας επιτρέπει να προβούμε σε εικασίες σχετικά με τις ιδέες, ένα καλό σημάδι του ότι είμαστε πραγματικά ζωντανοί.48

Michael Graves, Architecture and the Lost Art of Drawing, ar cle in New York mes,

01/09/2012

179

Πιστεύω πως η δύναμη, η ζωντάνια και ο χαρακτήρας των παλλόμενων γραμμών49 του χειροποίητου σκίτσου δεν μπορούν να αποδοθούν με κανένα άλλο τρόπο, καθώς αρκούν μόλις λίγες χειρονομίες για να αποτυπωθεί στο χαρτί η προσωπική γραφή του δημιουργού, την οποία κανένα σχεδιαστικό πρόγραμμα δεν μπορεί να προσομοιώσει. Όμως δεν μπορούμε να παραβλέψουμε πως η σύγχρονη τεχνολογία υπόσχεται και ήδη έχει αρχίσει να υλοποιεί συστήματα σχεδιασμού και γραφίδες σχεδίασης που μπορούν να αποτυπώσουν την ένταση και το πάχος της γραμμής, αποδίδοντας με τρόπο πιστό την προσωπική χειροποίητη γραφή. Όμως σε μία εποχή κρίσης τόσο οικονομικής όσο και κοινωνικής, τη στιγμή που χρειάζονται μεγάλα χρηματικά ποσά για την απόκτηση τέτοιων ψηφιακών εργαλείων, το μολύβι και το χαρτί αποτελούν λύσεις προσιτές και οικονομικά οικείες και ισότιμες για όλους. Νομίζω πως το σκίτσο πέρα από ένα μέσο αντίληψης, νόησης, έκφρασης, επικοινωνίας, πέρα από ένα εργαλείο σπουδής και μελέτης, αποτελεί επίσης μία τέχνη, που αν και μπορεί να είναι εγγενής και έμφυτη, δια μέσου της χειρωνακτικής της υπόστασης, προϋποθέτει εκμάθηση αλλά και ταλέντο. Πιστεύω πως όσο απομακρυνόμαστε από την εξάσκηση και χρήση του σκίτσου, κάποια μέρη νοητικών ικανοτήτων μας σιγά σιγά εξασθενούν και κατευνάζονται. Αισθάνομαι πως το αρχιτεκτονικό σκίτσο είναι ένα σημαντικό εφόδιο για τον αρχιτέκτονα και κατά κύριο λόγο προσιτό σε σχέση με κάθε άλλου είδους μέσο. Μάλιστα, θα παρομοίαζα το σκίτσο με μία χειρονομία που κατέχει σχεδιαστική υπόσταση, θα παρομοίαζα το χέρι με μία προέκταση της σκέψης, και ως προς αυτόν τον άξονα θα ήθελα να αναδείξω την διαρκή και έμφυτη σημασία του μέσα από την εργασία μου.

Τάσος Μπίρης, Με τη Σκέψη στην Αρχιτεκτονική: 15 συν 5 κείμενα, Παπασωτηρίου,

180

Αθήνα, 1999, φράση από το κείμενο 13 με τίτλο Γραμμές Παλλόμενες

Η παιδική μου μανία να κρατώ το μολύβι με τέσσερα δάχτυλα αντί για τρία όπως συνηθίζεται, δεν διορθώθηκε ποτέ παρά τις προσπάθειες των γονιών μου. Ίσως αυτό το “κουσούρι” υποδήλωνε κατά κάποιον τρόπο την ανάγκη και τη θέλησή μου να βαστώ γερά και με δύναμη το μολύβι στο χέρι μου...

181

Βιβλιογραφία Arthur Schopenhauer, Για τη δυστυχία του κόσμου-Περί βιβλίων και συγγραφής, εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 2013 Edward De Bono, Lateral Thinking:A Textbook of Crea vity, Penguin, UK, 2009 Eisenman Peter, Diagram Diaries, Thames & Hudson, London, 1999 Ernst Gombrich, Το Χρονικό της Τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1998 Friedemann Sallis, Music Sketches, Cambridge University Press,UK, 2015 Ganshirt Chris an, Tools for Ideas :An introduc on to Architectural Design, Birkhauser Verlag AG , Berlin 2007 Michael Graves, Architecture and the Lost Art of Drawing, ar cle in New York mes, 01/09/2012 Pallamaa Juhani, The Thinking Hand, Wiley,2009, UK, σ.90 Richard Serra, Drawing as visual note taking Scolari Massimo, Trends in Contemporary Architecture, Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα, 1982 Werner Blaser, Mies van der Rohe, Zürich 1986, σ15 William Reynolds Beal Acker, Some T’ang and Pre-t’ang Texts on Chinese Pain ng, Brill Archive Αμερικάνου Ελένη, Η αναπαράσταση στην Αρχιτεκτονική: Φυσιογνωμία και λειτουργία των μέσων αναπαράστασης στην Αρχιτεκτονική, διδακτορική διατριβή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 1997,σ.195 Εγκυκλοπαίδια «Νέα Δομή», τόμος 32ος, Δομή, Αθήνα, 1996 182

Μουρίκη Ντούλα, Ο Αρχαίος Κόσμος Ι(Σημειώσεις για τους σπουδαστές του 1ου εξαμήνου του τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 2001, Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ, Αθήνα, 2002 Μυλωνάκη Ιωάννα, Τα ημερολόγια του Γιώργου Σεφέρη και η ημερολογιακή γραφή στην Ελλάδα, 5ο Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρίας Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας : «Λογοτεχνία και Μουσείο», Αθήνα, 2007, σ.36: Γιώργος Σεφέρης, 18/08/1926, Μέρες Α’ Τάσος Μπίρης, Κωνσταντίνα Δεμίρη, Σοφία Τσιράκη, Γιάννης Αθανασόπουλος, Άγγελος Αγγέλου, Αρχιτεκτονικές και Μουσικές Συμπορεύσεις: η αντίστιξη ως εργαλείο μουσικής και αρχιτεκτονικής σύνθεσης, Εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 2011 Τάσος Μπίρης, Με τη Σκέψη στην Αρχιτεκτονική: 15 συν 5 κείμενα, Παπασωτηρίου, Αθήνα, 1999 http://publicdomainreview.org/collections/collection-of-dances-in-choreography-nota on-1700/, 10/6/2016

183

Βιβλιογραφία Εικόνων Κεφάλαιο 1 1. Σκίτσο διάλεξης, προσωπικό αρχείο Κεφάλαιο 2.2 2. Βίσωνας στο σπήλαιο Altamira στην Ισπανία, h ps://el.wikipedia. org/wiki/Σπήλαιο_Λασκώ 3. Παράσταση στο σπήλαιο Lascaux της Γαλλίας, h ps://en.wikipedia.org/wiki/Cave_of_Altamira 4. Σχέδιο σε λίθο του τάφου του Ραμση ΙΧ, Ιωάννης Βενέρης, Πληροφορική και Αρχιτεκτονική: Έννοιες και Τεχνολογίες, Εκδ. Τζιόλα, Αθήνα, 2011, σ. 307 5. Υπολογισμοί σε πάπυρο για τον τάφο του Rhind, repositorio.ucb. br,A MATEMÁTICA DESCRITA NO PAPIRO DE RHIND, Autor: Rafael Hamilton de S. Aguiar 6. Orientador: Sinval Braga de Freitas 7. Η Σαπφώ από την Πομπηία, h ps://el.wikipedia.org/wiki/ Σαπφώ 8. Σκίτσα από το “τετράδιο” (carnet de croquis) του villiard de Honnecourt, exposi ons.bnf.fr 9. Σκίτσα από το “τετράδιο” (carnet de croquis) του villiard de Honnecourt, www.artchive.com 10. Μιχαήλαγγελος σπουδή, Ernst Gombrich, Το Χρονικό της Τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1998, σ.311 11. Κορρέτζιο, Η ανάληψη της Παναγίας, σπουδή για το θόλο του καθεδρικού ναού της Πάρμας, Ernst Gombrich, Το Χρονικό της Τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1998, σ.337 12. Leonardo Da Vinci, www.polyvore.com 184

13. Χειρόγραφο του Κοπέρνικου για το ηλιακό σύστημα, h ps:// el.wikipedia.org/wiki/De_Revolu onibus_Orbium_Coeles um 14. Giovanni Ba sta Piranesi, h ps://www.the-saleroom.com 15. Eugene Emmanuel Viollet-le-Duc, h p://archugotecture.weebly. com/perspec ves/archives/09-2014 16. August Choisy, h p://www.augustechoisy2009.net/pdfs/ponencias/03_Bryon.pdf, Measuring the quali es of Choisy’soblique and axonometric projec ons, Hilary Bryon 17. Le Corbusier, Σκίτσα από την Villa Adriana, Αμερικάνου Ελένη Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 1997, 18. Σκίτσα- διαγράμματα του Le Corbusier, Αμερικάνου Ελένη Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 1997, 19. Σχέδιο του φοιτητή E enne Theodore για την σχολή Εcole Νa onale Supérieure de Beaux-arts στο Παρίσι, h p://www.ensba.fr/ 20. Έντουαρντ Μούιμπριτζ, Φωτογραφική απαθανάτιση ενός αλόγου που καλπάζει εν κινήσει, Ernst Gombrich, Το Χρονικό της Τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1998, σ.29 Κεφάλαιο 2.3 21. Η “απρόσμενη” , έμφυτη και μυστηριώδης δύναμη ενός βρεφικού αγγίγματος, h p://iglesiadecristoensancristobal.blogspot.gr/ 22. Σχέδιο που επεξηγεί τον τρόπο ανάγνωσης του χεριού στην χειρομαντεία, Pallamaa Juhani, The Thinking Hand, Wiley,2009, UK, σ. 41 23. Διάκριση μεταξύ αριστερού και δεξιού ημισφαίριου στον εγκέφαλο, Ganshirt Chris an, Tools for Ideas :An introduc on to Architectural Design, Birkhauser Verlag AG , Berlin 2007, σ. 63 Κεφάλαιο 2.4 24. Leonardo Da Vinci, α) h ps://www.icanvas.com/canvas-art-prints/ 185

ar st/leonardo-da-vinci, β)reflec onsofa marizvi.blogspot.com, γ) h ps://en.wikipedia.org/wiki/Leonardo’s_horse 25. Σπουδές για την σύνθεση του πίνακα Guernica, h p://www.pablo-ruiz-picasso.net/ 26. David Moore, Σπουδές για τα γλυπτά του, h p://www.marlboroughlondon.com/ar sts/henry-moore/ 27. Richard Serra, σπουδή για γλυπτό, nota ons.aboutdrawing.org/ richard-serra/ 28. Σκίτσα του Eisenstein, h ps://yooniqimages.com/images/detail/102303355/Crea ve/ivan-the-terrible-nikolai-cherkasov-sergei-eisenstein-and-andrei-moskvin 29. Antony Tarkovsky, h p://people.ucalgary.ca/~tstronds/nostalghia.com/TheTopics/Oﬀret/Oﬀret_Sketches.html 30. Alfred Hitchcock, Psycho, h p://the.hitchcock.zone/wiki/Hitchcock_Gallery:_sketches 31. Alfred Hitchcock, “Τα πουλιά”, h p://the.hitchcock.zone/wiki/ Hitchcock_Gallery:_sketches 32. Χειρόγραφες σημειώσεις, α)h ps://myspace.com/kwstas_karywtakis/mixes/classic-manuscripts-562065/photo/283518485, β)h ps:// sarantakos.wordpress.com/2011/01/08/lapa8jan2011/, γ)h ps://simiomatariokipon.wordpress.com/tag/διονύσιος-σολωμός/ 33. Γιώργος mou/19001971

Σεφέρης,

h p://www.slideshare.net/evsta-

34. Henry James, h ps://scholar.google.gr/ 35. Γαλιλαίος, α) h ps://es.wikipedia.org/wiki/Galileo_Galilei 36. Mendel, h ps://scholar.google.gr/ 37. Charles Darwin, h ps://en.wikipedia.org/wiki/Tree_of_life_(biology) 186

38. Σημειώσεις σε μαυροπίνακα, α)h p://archives-dc.library.caltech. edu/islandora/object/ct1%3A551, β)h p://archives-dc.library.caltech. edu/islandora/object/ct1%3A433 39. Leonardo Da Vinci, α)h ps://www.pinterest.com/geraldineblue/leonardo-da-vinci/, β)peopleandideas.gr/2013/10/16/leonardo-da-vinci/ 40. Wright ing

brothers,

h ps://en.wikipedia.org/wiki/Wing_warp-

41. Arvo Part, www.ny mes.com 42. Chopin, h p://tempo--tantrums.tumblr.com/ post/115341530494/rachellebutler-chopins-manuscripts-see-capons 43. Beethoven, h p://www.newsbeast.gr/portraita/arthro/576720/ o-klasikos-sunthe s-loudvih-van-betoven 44. Mochart, h ps://www.pinterest.com/.../mozart/ 45. Μουσικά σκίτσα, α)μουσικό σκίτσο του Beethoven, h p://yalebooks.com/book/9780300211382/hatred-music, β)h ps://gr.pinterest.com/pamimi/music-historic-manuscripts-and-autographs/ 46. Lige György, h p://www.diagonalthoughts.com/?p=266 47. α,β,γ,δ)https://gr.pinterest.com/pamimi/music-historic-manuscripts-and-autographs/ 48. http://publicdomainreview.org/collections/collection-of-dances-in-choreography-nota on-1700/ Κεφάλαιο 3.1 σκίτσα αναπαραστατικά και παραστατικά 49. Louis Kahn, α)h p://cuacarquitectura.tumblr.com/, β,γ)h ps:// gr.pinterest.com/teixeirabarbosa/louis-kahn-desenho-drawing/ 50. Le corbusier, h ps://fr.pinterest.com/

187

51. Antoine Predock, Αμερικάνου Ελένη, εικ. 450 52. Αναπαραστάσεις από πόλεις, Περπατώντας στην πόλη, εκδ. σ.389,394,395

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Μέλισσα, Αθήνα, 2015,

σκίτσα συντομογραφικά και περιγραφικά 53. Φωτογραφία από σκίτσο του Παναγιώτη Βασιλάτου 54. Δημήτρης Πικιώνης, p?id=102040502&lang=gr

www.benaki.gr/index.as-

55. Τάκης Ζενέτος, h ps://www.scribd.com/doc/40810570/19261977-Takis-Ch-Zenetos-1926-1977 56. Νίκος Βαλσαμάκης, domesindex.com 57. Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Περπατώντας στην πόλη, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 2015, σ.363 58. Δημήτρης Πικιώνης, andreasangelidakis.blogspot.com/ 59. Κυριάκος Κρόκος, h ps://mpalos.blogspot.com/2014/02/blogpost_18.html 60. Snoopy, www.t-shirtland.gr 61. Fido Dido, h ps://en.wikipedia.org/wiki/Fido_Dido 62. La linea, www.quipos.net σκίτσα που χρησιμοποιούν τόνους και σκίτσα που χρησιμοποιούν γραμμές 63. Alvar Aalto, Louis Kahn, Αμερικάνου Ελένη, εικ.453 64. Álvaro Siza, h ps://www.pinterest.com/ 65. Τάκης Ζενέτος, h ps://www.scribd.com/doc/40810570/19261977-Takis-Ch-Zenetos-1926-1977 188

66. Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Περπατώντας στην πόλη, εκδ.

Μέλισσα, Αθήνα, 2015, σ.153 67. Δημήτρης Πικιώνης, texnografia.blogspot.com σκίτσα διαγράμματα-ιδεογράμματα 68. Μετρό Πεκίνου, h p://gr.365psd.com/vector/beijing-subwayline-diagram-of-vector-2009-edi on-13707 69. Πέντε αρχές για τη δημιουργία ανθρώπινων οικισμών, Κωνσταντίνος Δοξιάδης, Κείμενα-Σχέδια-Οικισμοί, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα, 2006, σ.46, 47 70. Wassily Kandinsky, Τάσος Μπίρης, Κωνσταντίνα Δεμίρη, Σοφία Τσιράκη, Γιάννης Αθανασόπουλος, Άγγελος Αγγέλου, Αρχιτεκτονικές και Μουσικές Συμπορεύσεις: η αντίστιξη ως εργαλείο μουσικής και αρχιτεκτονικής σύνθεσης, Εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 2011, σ. 234 71. James Watson and Francis Crick, α)www.wdl.org, β)www.pinterest.com, γ)all-len-all.com 72. Τάσος Μπίρης, Καλλιτεχνικός παιδότοπος στη Φορτέτσα Ρεθύμνου, www.biris-tsiraki-architects.com 73. Tadao Ando Συγκροτήματα κατοικιών Rokko I, II III , Αμερικάνου Ελένη 74. Σκαρίφημα τουTadao Ando για τη χάραξη της συνθετικής δομής της “Κατοικίας Kidosaki”, Τάσος Μπίρης, Αρχιτεκτονικής Σημάδια και Διδάγματα: στο ίχνος της συνθετικής δομής, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2007, σ. 51 75. Σκαρίφημα του Τάση Παπαϊωάννου, issaias-papaioannou. gr/ 76. Νέο Διοικητήριο Βοιωτίας, Τάσος Μπίρης, Αρχιτεκτονικής Σημάδια και Διδάγματα: στο ίχνος της συνθετικής δομής, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2007, σ. 53

189

σκίτσα αποτύπωσης 77. Αποτυπώσεις σπιτιών και ξωκκλησιών στην Μύκονο, Άρης Κωνσταντινίδης, Για την Αρχιτεκτονική, ΠΕΚ, Ηράκλειο 2011, σ. 322 78. Antonio da Sangallo, α)www.alinariarchives.it/it/search, β)www. architectural-review.com 79. Μανόλης Κορρές, Νοτιοανατολικός Πύργος Ακροπόλεως, Κώστας Ζάμπας, Βασίλης Λαμπρινουδάκης, Ευαγγελία Σημαντώνη- Μπούρνια, Αρχιτέκτων: Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μανόλη Κορρέ, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 2016, σ. 287 80. Μανόλης Κορρές, Κρήνη κλασσικών χρόνων στην Αρχαία Επίδαυρο, Κώστας Ζάμπας, Βασίλης Λαμπρινουδάκης, Ευαγγελία Σημαντώνη- Μπούρνια, Αρχιτέκτων: Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μανόλη Κορρέ, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 2016, σ. 370 κατασκευαστικά σκίτσα 81. Τάσος Μπίρης, κατασκευαστικά σκίτσα, www.biris-tsiraki-architects.com 82. κατασκευαστικά σκίτσα- σπουδές , Carlo Scarpa, The other city, Ernst & Sohn, Berlin 1989, σ. 284,286 83. Κατασκευαστικά σκίτσα πάγκων, Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Περπατώντας στην Πόλη, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 2015, σ. 274 84. Δημήτρης Μπίρης, Νέος Βρεφονηπιακός Σταθμός ΕΜΠ στην Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου, Συλλογικό έργο, Αρχιτεκτονική: Ιδέες που χάνονται ιδέες που συναντιούνται, εκδ. Παπασωτηρίου, Αθήνα, σ. 52 85. Γιώργος Μακρής, κατασκευαστικό σκίτσο από τζάκι, προσωπικό αρχείο Γιώργου Μακρή

190

86. Σκίτσο κατασκευαστικής ανάλυσης συνδεσμολογίας κόμβου ξύλινης κατασκευής, Παναγιώτης Τουλιάτος, Ελευθερία Τσακανίκα, Ζάννης Κοντέας, Το Ξύλο και η Ξύλινη Κατασσκευή, 2007, σ.154

Σκίτσα αυτόματης καταγραφής σκέψης οπτικές σημειώσεις 87. Antonio da Sangallo, www.architectural-world.com 88. Le Corbusier, Voyage d’ Orient, Le Corbusier’s Modulor, journal. eahn.org/ar cle/view/112/rearqu f.blogspot.com 89. Le Corbusier, Voyage d’ Orient, arquitetandogeral.blogspot. com/ 90. Σοφία Τσιράκη, σημειώσεις και σκέψεις κατά τη διάρκεια συνθετικής επεξεργασίας θέματος, www.biris-tsiraki-architects. com 91. Σοφία Τσιράκη, σημειώσεις και σκέψεις κατά τη διάρκεια συνθετικής επεξεργασίας θέματος, www.biris-tsiraki-architects. com 92. Ρυθμική φοιτητική άσκηση υπό τον Johannes I en, Τάσος Μπίρης, Κωνσταντίνα Δεμίρη, Σοφία Τσιράκη, Γιάννης Αθανασόπουλος, Άγγελος Αγγέλου, Αρχιτεκτονικές και Μουσικές Συμπορεύσεις: η αντίστιξη ως εργαλείο μουσικής και αρχιτεκτονικής σύνθεσης, Εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 2011, σ. 214 σκίτσα σπουδές 93. Peter Zumthor, Spirit of Nature Wood Architecture Award 2006, Rakennus eto, Tampere, 2007, σ. 17,18 94. Peter Zumthor, Spirit of Nature Wood Architecture Award 2006, Rakennus eto, Tampere, 2007, σ. 22 95. Peter Zumthor, Spirit of Nature Wood Architecture Award 2006, Rakennus eto, Tampere, 2007, σ. 26 96. Σπουδές, Carlo Scarpa, The other city, Ernst & Sohn, Berlin 1989, σ. 107 97. Σπουδές, Carlo Scarpa, The other city, Ernst & Sohn, Berlin 1989, σ. 84 191

98. Mies van der Rohe Ulrich Lange House Krefeld, Αμερικάνου Ελένη, εικ. 658 99. Σοφία Τσιράκη, www.biris-tsiraki-architects.com 100. Τάκης Ζενέτος, h ps://www.scribd.com/doc/40810570/-19261977-Takis-Ch-Zenetos-1926-1977 101. Umberto ism/

Boccioni,

h p://www.dismuse.com/tag/futur-

Σκίτσα που αποδίδουν την ατμόσφαιρα ενός χώρου 102. Αναπαράσταση του Δημήτρη Πικιώνη, andreasangelidakis.blogspot.com/ 103. Κυριάκος Κρόκος, www.mbp.gr/el/κτίριο 104. Κανάλια, Μύκονος, Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Περπατώντας στην Πόλη, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 2015, σ. 364 105. Τάσος Μπίρης, www.biris-tsiraki-architects.com 106. Σκίτσο του Τάσου Μπίρη για ένα μικρό στέγαστρο, Προσωπικό αρχείο Τάσου Μπίρη 107. Δημήτρης Μπίρης, Νέος Βροφονηπιακός Σταθμός ΕΜΠ στην Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου, Συλλογικό Έργο, Αρχιτεκτονική: Ιδέες που χάνονται ιδέες που συναντιούνται, Αθήνα, σ. 41 108. Τάκης Ζενέτος, Κατοικία Χελιδονού, h ps://www.scribd.com/ doc/40810570/-1926-1977-Takis-Ch-Zenetos-1926-1977 109. Τάκης Ζενέτος,Μνημείο των Καλαβρύτων, h ps://www.scribd. com/doc/40810570/-1926-1977-Takis-Ch-Zenetos-1926-1977 Σκίτσα ουτοπικά 110. Giovanni Ba sta Piranesi, ουτοπική αναπαράση, www.metmuseum.org/art/collec on 192

111. Hans Scharoun, www.fontecedro.it

112. Antonio Sant Elia, h ps://www.pinterest.com 113. Wenzel Hablik, weimarart.blogspot.com 114. Τάσης Παπαϊωάννου, www.greekarchitects.gr 115. Aldo Rossi, meggiekelley.tumblr.com Κεφάλαιο 3.2 116. Ludwig Mies van der Rohe, α)cynthiaculturaydiseno.blogspot. com, β,γ)archi zer.com/blog/mies-van-der-rohe-collages/ 117. Δημήτρης com

Πικιώνης,

syspeirosiaristeronmihanikon.blogspot.

118. Άρης Κωνσταντινίδης, α)h p://synthesis1-2.blogspot.gr/, β) Για την Αρχιτεκτονική, ΠΕΚ, Ηράκλειο 2011, σ. 16, γ)a kanet.blogspot. com 119. Τάκης Ζενέτος, Κατοικία στο Καβούρι, h ps://www.scribd.com/ doc/40810570/-1926-1977-Takis-Ch-Zenetos-1926-1977 120. Ιωάννης Δεσποτόπουλος, Συλλογικό Έργο, Αρχιτεκτονική: Ιδέες που χάνονται ιδέες που συναντιούνται, Αθήνα, σ. 20, 21, 23 121. Le Corbusier, Le Modulor, h ps://www.pinterest.com 122. Σκίτσο του Alvar Aalto, www.alvaraaltoresearch.fi 123. Alvaro Siza, www.greekarchitects.gr 124. Aldo Rossi, h ps://www.pinterest.com/.../aldo-rossi/ 125. Αρκάς, www.iefimerida.gr 126. Bost, h p://www.kolivas.de/archives/235134 Κεφάλαιο 3.3 127. Ξυλουργικά εργαλεία, h ps://www.google.gr/search 128. Παραστατικά και λεκτικά εργαλεία, Ganshirt Chris an, Tools for 193

Ideas :An introduc on to Architectural Design, Birkhauser Verlag AG , Berlin 2007 , σ. 102 129. Η χειρονομία ως συνθετικό εργαλείο, Ganshirt Chris an, Tools for Ideas :An introduc on to Architectural Design, Birkhauser Verlag AG , Berlin 2007, σ. 112 130. Το αρχιτεκτονικό μοντέλο, η μακέτα, archiveofaﬃni es.tumblr. com 131. Η φωτογραφική μηχανή ως ψηφιακό εργαλείο, Ganshirt Chrisan, Tools for Ideas :An introduc on to Architectural Design, Birkhauser Verlag AG , Berlin 2007, σ. 93 132. Η γραφή και το χειροποίητο σκίτσοGanshirt Chris an, Tools for Ideas :An introduc on to Architectural Design, Birkhauser Verlag AG , Berlin 2007, σ. 127 133. Zaha Hadid, α)h ps://lebbeuswoods.wordpress.com, β)pmiltonarquitetura.wordpress.com 134. Σπουδαστική μακέτα εργασίας, arch-synth7-8-2014-15-tsiraki. blogspot.com/2014/12/blog-post.html Κεφάλαιο 3.3 135 - 172 Φωτογραφίες και σκίτσα από σπουδαστικά θέματα από το site arch-synth7-8-2014-15-tsiraki.blogspot.com/2014/12/blog-post. html και από προσωπικό αρχείο

194

195