Jhmmagazine 12

jhmmagazine nr 2 • jaargang 23 • september 2014 – januari 2015

Een onbekende geschiedenis Joden in Nederlands-Indië Meijer Blitz Helderziende grappenmaker

Howard Greenberg

Gepassioneerd fotoverzamelaar

advertentiepagina

inhoud

8

8 Masterpieces from the Howard Greenberg Collection Interview met Howard Greenberg, de beroemde New Yorkse galeriehouder wiens privéverzameling van fotografische meesterwerken dit najaar wordt tentoongesteld in het JHM.

18 Selamat Sjabbat In de tentoonstelling Selamat Sjabbat wordt de onbekende geschiedenis van joden in Nederlands-Indië ontsluierd.

22 Joods leven in Indonesië Intrigerende beeldreportage van Pauline Prior geeft inzicht in het hedendaagse Indonesische joodse leven.

26 ANNE en het JHM De afdeling educatie van het Joods Historisch Museum ontwikkelde speciaal rond theatervoorstelling ANNE een educatief programma zodat scholieren het stuk beter kunnen plaatsen en begrijpen.

30 We are Public Vanaf september gaat We are Public van start. Medeoprichter Bas Morsch vertelt over de totstandkoming en de toekomstvisie van dit cultureel platform.

33 Museale Verhalen Bijeenkomsten speciaal voor vrienden van het Joods Cultureel Kwartier.

34 Triton Collection in het Kunstkabinet Dit najaar zijn in het kunstkabinet drie werken te zien uit de Triton Collection Foundation: figuratieve schilderijen van Frank Auerbach, Leon Kossoff en Lucian Freud.

en verder 5 Voorwoord Joël Cahen 6 Plein Bijblijven over nieuwtjes in en rondom het Joods Cultureel Kwartier 14 Schatkamer Meijer Blitz 17 Gastcolumn Willem van Zoetendaal 29 Uitgelicht Overlijden 36 Museumshop Boeken en cadeautjes 38 Agenda Concerten en lezingen 40 Verwacht Nieuwe exposities 42 Kinderpagina Met weetjes en een interview

advertentiepagina

JHM Magazine 2, jaargang 23 september 2014 - januari 2015 Dit magazine is een uitgave van het Joods Cultureel Kwartier in samenwerking met Uitgeverij Intermed in Groningen.

Redactieadres Joods Historisch Museum Postbus 16737, 1001 RE Amsterdam info@jhm.nl Hoofdredactie Barbara Reuten Aan dit nummer werkten mee Moncef Beekhof, Hetty Berg, Daniël Bertina, Liesbeth Bijvoet, Joël Cahen, Julie-Marthe Cohen, Mirjam van Emden, Irene Faber, Kester Freriks, Suzanne Grünfeld, Steffan Haans, Mirjam Knotter, Anton Kras, Jelka Kröger, Marije van der Laan, Femke Papma, Pauline Prior, Deborah van der Schaaf, Elly Spiro, Caspar Stalenhoef, Lonnie Stegink, Margreet Udo, Valerie Touw, Bernadette van Woerkom Ontwerp & vormgeving Marinka Reuten Fotografie Peter Lange, Ruud van Zwet Oplage 15.000 Uitgever Uitgeverij Intermed Groningen Johan van Zwedenlaan 11, 9744 DX Groningen 050-3120042 info@intermed.nu • www.intermed.nu advertentieverkoop/opmaak: verkoop@intermed.nu, studio@intermed.nu Druk Nieuwsdruk Nederland De uitgever is op geen enkele wijze aansprakelijk voor zetfouten, redactionele fouten of voor de werkzaamheden van de drukker. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of welke wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

ISSN 0928-2963 © 2014 Met dank aan BankGiro Loterij, Rabobank Amsterdam, Allianz, Lucius N. Littauer Foundation, Feinberg Foundation, J.D Meijer Genootschap, Rabobank Amstel & Vecht via J.D. Meijer Genootschap, Nationaal Comité 4 & 5 mei, Stichting Levi Lassen, Stichting Maatschappij tot Nut der Israëlieten in Nederland De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed verleende, namens het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en het Ministerie van Financiën een indemniteitsgarantie

Beeld omslag Consuelo Kanaga, Jong meisje, van opzij gezien, 1948.

Courtesy Howard Greenberg Collection

voorwoord

vrienden U kunt al vanaf € 25,- vriend van het Joods Historisch Museum worden.

Als Vriend heeft u gratis toegang tot het museum en ook ontvangt u gratis het JHM Magazine. U kunt het museum ook op andere manieren steunen, o.a. via een periodieke uitkering of een fonds op naam. Voor informatie of aanmeldingen: Stichting Vrienden, (020) 5310315 vrienden@jhm.nl.

Rekeningnummer Stichting Vrienden JHM: ABN-AMRO: NL17ABNA0416079814 Bic: abnanl2a Foundation for the Jewish Historical Museum in Amsterdam, Inc. Capital One Bank, USA account-number 3124-04530-7 Tax exempt-number of the Foundation: 13-3329464 De Stichting Vrienden is door de belastingdienst aangewezen als algemeen nut beogende instelling.

De fondsen op naam: Familiefonds Gompen, Van Hessen Fonds, Marcelle Hertzdahl Fonds, Etty Hillesum Fonds, Hans & Elly Jaffé Fonds, Kahn Fonds, Socher Kirzner & Fania KirznerShusterman Fonds, Helmuth Mainz & Lore Bachararch Fonds, Gerard Metzelaar Fonds, Prof. dr. Herman Musaph Fonds, Inge & Alfred Nijkerk-von der Laden Fonds, Harry Philips Fonds, Sam Waagenaar Fonds, Margot Rehfisch en Fiep Westendorp Fonds, Johanna Rebecca Wolff Fonds, Het Joshua, Mila, Sari, Badu, Isi en Mace de Swaan Fonds , Frederik Polak en Griet Polak-Asscher Fonds

Foto: Stef den Boer

colofon

De juiste tijd, de juiste plaats Howard Greenberg heeft geluk gehad. In 1972 verhuisde hij als jonge fotograaf van Brooklyn naar de kunstenaarskolonie Woodstock, even ten noorden van New York. Het was precies de juiste tijd en plaats. Greenberg bezocht er vlooienmarkten en antiekwinkeltjes waar veel werk te vinden was van vergeten New Yorkse fotografen uit de jaren veertig en vijftig. Greenberg ontdekte ook op stoffige zolders, in vieze garages en onder bedden de prachtigste afdrukken die hij onder de aandacht bracht van een groeiend fotopubliek. Zo begon zijn carrière als invloedrijke fotohandelaar, galeriehouder en gepassioneerd verzamelaar. Door Greenbergs toewijding zijn veel fotografen uit de vergetelheid gehaald.

In 2011 werkte het JHM voor het eerst met Greenberg samen, voor de succesvolle fototentoonstelling Saul Leiter: New York Reflections. In de nieuwe expositie Masterpieces from the Howard Greenberg Collection tonen we nu ruim 150 magistrale foto’s uit de privécollectie van deze bevlogen verzamelaar. Een fascinerende reis door de fotogeschiedenis, aan de hand van Greenbergs aanstekelijke liefde voor het medium.

Enorm trots zijn we ook op Selamat Sjabbat, een tentoonstelling over de joodse gemeenschap in Nederlands-Indië. Dit is het resultaat van een uitvoerig onderzoek van het JHM naar een vergeten geschiedenis, die begint in de negentiende eeuw en reikt tot na de interneringskampen en de Indonesische onafhankelijkheidstrijd. Het verhaal van de joden in de Oost is lang onderbelicht gebleven, omdat het werd overschaduwd door de allesomvattende verschrikkingen van de Sjoa. Met deze expositie belichten we hun bijzondere historie.

Joël Cahen algemeen directeur

plein

Jaap van Velzen ontvangt Zilveren Anjer

Arnold Schönbergs Gurre-Lieder

Op 17 juni ontving Jaap van Velzen een Zilveren Anjer van het Prins Bernhard Cultuurfonds. De onderscheiding werd uitgereikt door Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Beatrix der Nederlanden in het Koninklijk Paleis Amsterdam. Jaap van Velzen (Amsterdam, 1931) kreeg de Zilveren Anjer vanwege zijn inzet voor het behoud van het culturele erfgoed van het vooroorlogse joodse leven in Nederland.

Dertig jaar geleden begon Van Velzen vanuit zijn eigen achtergrond en interesse met het verzamelen van objecten. Hij richtte hij zich op ‘het leven van de gewone man’. Hij had een dagtaak aan zijn verzameling, die gaandeweg zijn passie werd.

In 1999 verwierf het Joods Historisch Museum de collectie van Van Velzen. Een deel ervan is te zien in de vaste tentoonstellingen van het museum.

e Nationale Opera brengt in de maand september een absolute primeur: Arnold Schönbergs Gurre-Lieder worden voor het allereerst uitgevoerd als een muziektheaterproductie. Dit geeft de voorstellingen een uniek karakter. Tot nu toe werden de Lieder alleen in de concertzaal gebracht.

Schönberg begon zijn indrukwekkende Gurre-Lieder als een kleine liedcyclus. De componist die later vooral bekend zou worden als pionier van de moderne muziek, schreef toen nog op een romantische, goed in het gehoor liggende manier. Het werk past helemaal in de tijd van de Jugendstil. Bij de wereldpremière in de Weense Musikverein, 1913, waren de Gurre-Lieder een groot succes.

Niet alleen de muziek spreekt het publiek nog steeds aan, ook het onderwerp is van alle tijden: een hartstochtelijke liefde die stukloopt.

Dit gegeven is de kern van een sprookjesachtig verhaal dat teruggaat op een Scandinavische sage, met Gurre als plaats van handeling.

Speeldata zijn nog t/m 23 september.

Zie www.operaballet.nl

Foto: Prins Bernhard Cultuurfonds - Sander Stoepker

6

jhmmagazine

D

Wandschilderingen Mozes Cohen in De Hallen Kunstenaar Mozes Cohen (Tiel 1901-Auschwitz 1942) bracht in 1940 de twee wandschilderingen De Schoone Stad aan het IJ en Vuilopruimers in actie aan in het trappenhuis van het schaftlokaal van de Dienst Stadsreiniging aan de Bilderdijkkade in Amsterdam. Toen dit gebouw in 2003 gesloopt werd zijn de cultuurhistorisch waardevolle werken van Cohen uitgezaagd en opgeslagen, in afwachting van een nieuwe bestemming. Stadsdeel West heeft die nieuwe bestemming gevonden: na een grondige restauratie is het kunstwerk nu in volle glorie te bewonderen in de Passage van De Hallen, Hannie Dankbaar Passage 33, Amsterdam.

Foto’s collectie Greenberg in het Amstel Hotel Naar aanleiding van de tentoonstelling Masterpieces from the Howard Greenberg Collection is van 3 tot en met 13 november een selectie van de fotocollectie van Howard Greenberg te zien in het InterContinental Amstel Amsterdam. Op 13 november worden de foto’s geveild.

Voor meer informatie en aanmelding voor de veiling kunt u mailen naar info@jhm.nl.

Joden in Djerba Foto’s van Sam Waagenaar

I

n de wisselvitrine van het Joods Historisch Museum zijn tot en met 11 januari 2015 unieke foto’s van Sam Waagenaar (1908-1997) te zien van de joden op het Tunesische eiland Djerba. De negatieven van zijn reportage over deze eeuwenoude joodse gemeenschap kwamen enige jaren geleden in het bezit van het JHM. Recent heeft het museum hier afdrukken van laten maken, waarvan een aantal nu voor het eerst wordt getoond. Waagenaar, geboren in de oude Amsterdamse Jodenbuurt, was een reislustige levensgenieter die na de Tweede Wereldoorlog een bekende fotojournalist werd.

Tijdens één van zijn wereldreizen fotografeerde hij in 1951 de joodse gemeenschap op Djerba. Hij geeft een beeld van het joodse leven in de plaats Hara Seghira, waar joden en Arabieren eeuwenlang broederlijk samenleefden. De fotograaf heeft een gevoelig oog voor menselijke emoties en in het bijzonder aandacht voor de plaatselijke gebruiken en tradities, waarin veel Arabische invloeden zichtbaar zijn. De ongepubliceerde autobiografie van Waagenaar is de basis van de film Never a Dull Moment, scènes uit het leven van Sam Waagenaar, die in augustus 2014 in première ging. Deze documentaire is op zondag 21 september te zien in het Auditorium van het JHM. Filmmaker Pim Zwier zal hierbij aanwezig zijn.

Esnoga Quest Vanaf oktober kunnen kinderen op avontuur met de nieuwe iPad tour door de Portugese Synagoge. Dit prachtige gebouw uit de zeventiende eeuw is een van de best bewaarde schatten uit de Gouden Eeuw in Amsterdam. Tijdens de tour ontdekken kinderen met een iPad in de hand de geschiedenis en het hedendaagse leven van de Portugees-joodse gemeenschap. Ze ontmoeten rabbijnen, de verbannen wijsgeer Spinoza, bestuurders met hoge hoeden en een joodse bruid. Interactieve opdrachten rond thema’s als vrijheid, migratie, religie en het maken van een korte film maken de tour tot een onvergetelijke ervaring!

Foto: © Sam Waagenaar. Nederlands Fotomuseum

jhmmagazine

7

tentoonstelling

Het JHM toont ruim 150 fotografische meesterwerken uit de privécollectie van galeriehouder

Howard Greenberg. Hij vertelt over zijn veertigjarige liefde voor foto’s: ‘Ik krijg nog steeds zwabberende benen van een fantastische print’. tekst Daniël Bertina

De passie van Greenberg ‘N

ee, het was geen vooropgezet plan om een verzamelaar met een ‘Grote Collectie’ te worden,’ zegt Howard Greenberg (Brooklyn, 1948) in een telefoongesprek vanuit zijn galerie in New York. ‘Mijn persoonlijke fotoverzameling begon met de aanschaf van één foto van Karl Struss. Daar zat geen diepe gedachte achter. Als handelaar was ik toen al jarenlang bezig met de koop, verzameling en verkoop van foto’s en fotografisch materiaal. Die ene foto van Struss was een breekpunt omdat het de eerste keer was dat ik er, puur voor mezelf, echt véél geld voor neerlegde. Dus dat was even slikken. Toch moest ik die ene foto bezitten.’

‘Denk niet dat ik gelijk de volgende dag als een gek ging verzamelen en alles kocht wat ik mooi vond. Het is heel geleidelijk gegaan. De galerie had prioriteit en ik stond op de eerste plaats in dienst van mijn klanten. Maar af en toe kwam er een foto op m’n pad die, op de een of andere manier, heel speciaal voor me was en me diep raakte.

Die bleven hangen. Het resultaat is een privécollectie van meer dan 500 exemplaren.’

Fotofanaticus Met de tentoonstelling Masterpieces from the Howard Greenberg Collection toont het JHM ruim 150 foto’s uit Howard Greenbergs privéverzameling. Een dwarsdoorsnede van de westerse fotogeschiedenis aan de hand van exclusieve afdrukken, de passie van Greenberg. Eerder was de expositie te zien in musea in Lausanne, Parijs en

Boedapest. Naast legendarische foto’s van grootmeesters zoals Henri Cartier-Bresson, Edward Steichen en Dorothea Lange, en topstukken van minder bekende fotografen zoals Ruth Orkin en Leon Levinstein brengt de tentoonstelling in het JHM ook Greenberg zélf naar voren, als bevlogen verzamelaar en fotofanaticus. Een aantal foto’s worden toegelicht door teksten met zijn zeer persoonlijke, enthousiaste verhalen.

Woodstock In een vorig leven studeerde Greenberg (geboren en getogen in Brooklyn in een joods gezin), voor psycholoog. Pas tijdens die studie ontdekte hij zijn passie voor fotografie. Greenberg: ‘In 1969 heb ik even gedatet met een vrouw die fotografie studeerde, en door haar werd ik verliefd op foto’s. Op een gegeven moment stopte ik met m’n studie – de Vietnamoorlog en een auto-ongeluk kwamen tussenbeide, en in 1970 kon ik via een kennis een Pentax Spotmatic bemachtigen. That was that. Ik werd fotograaf.’

In 1972 verhuisde hij naar de kunstenaarskolonie Woodstock, even ten noorden van New York. Daar ontpopte hij zich steeds meer als fotoverzamelaar en -handelaar. Hij opende in 1977 de non-profit fotogalerie en educatieve instelling The Center for Photography, en in 1981 zag zijn eerste galerie het licht, Photofind. Een paar jaar later verkaste Greenberg zijn galerie naar Manhattan. Photofind werd de Howard Greenberg Gallery.

Frederick Sommer, Livia, 1948 © Frederick & Frances Sommer Foundation. Courtesy Howard Greenberg Collection

‘Af en toe kwam er een foto op m’n pad die, op de een of andere manier, heel speciaal voor me was en me diep raakte’

tentoonstelling

‘Ik vond de prachtigste foto’s van grote meesters verstopt op stoffige zolders’

Walker Evans, Negro Church, South Carolina, 1936 © Library of Congress. Courtesy of Howard Greenberg Collection

Op jacht Greenberg wordt vaak een jager-verzamelaar genoemd.

In Woodstock ging hij als een van de eersten grasduinen op vlooienmarkten en in antiekwinkeltjes. Altijd op zoek naar unieke prints. Toen hij begon met de fotojacht was er weinig belangstelling voor fotografie als serieuze kunstvorm. Greenberg: ‘Het medium werd volstrekt niet op waarde geschat en er waren nog geen galeries die foto’s als kunstobjecten verkochten. De eerste fotoveilingen bij Sotheby’s werden pas in 1972 en 1974 gehouden, als ik het me goed herinner. Dus er waren nog geen precedenten, geen openbare documenten die de waarde vaststelden. Het klinkt bizar, maar ik vond de prachtigste foto’s van grote meesters verstopt op stoffige zolders, onder bedden, en weggepropt in hoeken van vieze garages.’

Oude dozen vol foto’s Als fotograaf werkte Greenberg in Woodstock geregeld in opdracht van kunstenaars, en via hen kwam hij vaak aan bijzondere foto’s. Zoals in het geval van Doris Lee, een

10

jhmmagazine

kunstenaar uit de periode van de Grote Depressie. Haar eerste echtgenoot was Russell Lee, een van de belangrijkste fotografen uit het Farm Security Administration-programma, waarmee vanaf 1935 de grote armoede in Amerika werd vastgelegd. Toen Greenberg haar ontmoette was ze stokoud en lag ze veel in bed. Greenberg: ‘Ik vroeg Doris geregeld of ze nog ergens foto’s van Russell had liggen, en dan riep ze meestal: “Hou toch op over Russell, ik wil het niét over hem hebben!” Toen Doris was overleden kreeg ik een telefoontje van de lokale antiquair, die was ingeschakeld om de familie te helpen bij het inventariseren van haar bezittingen. Ze hadden een stel oude dozen gevonden.

Propvol foto’s. Die dozen hadden jarenlang onder haar bed gestaan, in dezelfde kamer waar ik zo vaak met haar had zitten praten. Ze bevatten een stuk of 600 foto’s van Russell, maar ook schitterende afdrukken van Dorothea Lange, Walker Evans en vele anderen. Echt een schatkist. Met de zegen van de familie heb ik toen alles aangeschaft voor $5000. Veel geld, toch wilde ik het niet door m’n vingers laten glippen. Zo begon ik mijn carrière als handelaar. Ik vermoedde wel dat die foto’s aanzienlijk meer waard zouden worden. Zo ging het wel vaker in die tijd.’

Smartphones ‘Sindsdien is fotografie een dominante vorm van communicatie geworden. Zowel in de kunst als daarbuiten,’ zegt Greenberg. ‘Denk maar aan al die foto’s die via smart­ phones worden uitgewisseld. We bevinden ons in een periode van grote verandering, vooral in de snelheid waarmee beelden tot stand komen en worden verspreid. Ik heb geen idee waar het heengaat. Tien jaar geleden kon niemand voorspellen hoe we er nu voorstaan. Dus misschien, over honderden jaren (als er dan nog mensen bestaan), communiceren we hélemaal zonder woorden. Who knows?

We staan aan de vooravond van een nieuwe technologische revolutie. Het is prachtig om dat allemaal te zien gebeuren.

Vooral voor iemand die al zo lang met fotografie bezig is.’

Jerome Liebling, Butterfly Boy, New York City, 1949 Courtesy of Steven Kasher Gallery, New York & courtesy Howard Greenberg Gallery

tentoonstelling

‘Die jonge fotografen woonden vaak in kleine huurflatjes, dus ze brachten veel tijd door op straat’

Een ‘goede’ foto Greenbergs fascinatie voor het medium is veelzijdig.

‘Boven alles houd ik ontzettend van een klassieke analoge afdruk; de foto als fysiek object dat in de donkere kamer tot stand is gekomen. Dat is pure magie. Vanaf het allereerste moment dat ik me verdiepte in de fotogeschiedenis en aandachtig ging kijken naar vintagefoto’s, werd ik gegrepen door het pure, prachtige ambacht dat aan die afdrukken ten grondslag ligt. Veel van die foto’s zijn nooit meer te reproduceren omdat het gebruikte materiaal niet meer beschikbaar is. Ik krijg nog steeds zwabberende benen als ik een fantastische print onder ogen krijg. Het Dorothea Lange, Migrant Mother, Nipomo, California, 1936 © Library of Congress. Courtesy of Howard Greenberg Collection is gewoon verliefdheid.’

‘Het is onbegonnen werk om de kenmerken van een ‘goede’ foto te benoemen,’ zegt Greenberg. ‘Wat voor mij belangrijk is hoeft niet voor een ander te gelden.

Joodse straatfotografen Iedere kijker draagt zijn eigen bagage mee. De mijne is, In 2011 werkte het JHM voor het eerst met Greenberg dat ik nu zo’n slordige veertig jaar intensief met foto’s samen voor de tentoonstelling Saul Leiter: New York heb gewerkt. Dus zelfs als we het er allebei over eens zijn Reflections. Leiter behoorde tot de New York School, een dat een foto “mooi” is, dan kan ik denken: die heb ik al groep vernieuwende fotografen die in de jaren veertig en eens gezien in een betere afdruk, dus deze versie raakt vijftig de straat- en documentaire fotografie een nieuwe impuls gaf. Hun werk is sterk vertegenwoordigd in Green- me niet. Tegelijkertijd kan ik, bij het kijken naar een foto die op het eerste gezicht niet zo bijzonder is, toch enorm bergs collectie. Opvallend genoeg is het merendeel van getroffen worden door iets minimaals dat echt fantastisch deze fotografen joods. Toeval? Greenberg lacht: ‘Ik heb geen flauw idee. In die tijd liepen er inderdaad ontzettend is gelukt. Een klein gebaar, een blik, iemands houding, de lichtval, een detail in de achtergrond. Van die verrassinveel goede joodse straatfotografen rond in New York. Ze gen word ik heel blij. Het is fantastisch om mijn liefde op waren vaak heel sociaal actief en politiek bevlogen, en droegen een culturele erfenis van het humanisme met zich deze manier met mensen te delen. Er zijn megamiljarden foto’s in het universum, dus waarom is die éne print nou mee. Dat zorgde voor een directe betrokkenheid met hun leefwereld, vandaar misschien hun aandacht voor het alle- zo bijzonder? Die passie wil ik overbrengen. Ik hoop dat daagse straatleven. Daar komt bij dat die jonge fotografen de bezoekers van de tentoonstelling dat zullen proeven.’ l vaak in kleine huurflatjes woonden, dus ze brachten noodgedwongen veel tijd door op straat, midden in het échte De tentoonstelling, te zien van 11 september 2014 tot en met 11 januari 2015, leven, op zoek naar mooie beelden. Maar of dat iets met is samengesteld door het Musée de l’Elysée in Lausanne in samenwerking met de hun joods-zijn te maken heeft is me onduidelijk.’

Fondation Henri Cartier-Bresson in Parijs.

12

jhmmagazine

Dorothea Lange, Migratory Cotton Picker, Eloy, Arizona, 1940 © Library of Congress. Courtesy of Howard Greenberg Collection.

‘Een klein gebaar, een blik, iemands houding, de lichtval, een detail in de achtergrond. Van die verrassingen word ik heel blij’

schatkamer

Het Joods Cultureel Kwartier herbergt vele schatten. Elk met een bijzonder verhaal. In deze rubriek wordt steeds een juweeltje uitgelicht. tekst Daniël Bertina foto Peter Lange

Begaafd helderziende H

et is een merkwaardige combinatie. Niet alleen was de Amsterdamse Meijer Blitz (1885-1942) een allround entertainer, zanger en conferencier, hij was ook een begaafd helderziende. Sinds het begin van de twintigste eeuw was Blitz – bekend onder zijn artiestennaam Maloïtz (een samentrekking van Max Louis Blitz) – een geliefd artiest die overal in Nederland op de planken stond. Toen het aan het begin van de bezetting voor joden verboden werd om te reizen, kreeg Maloïtz die toestemming wél, en trad hij zelfs in 1942 nog op in het joodse werkkamp De Landweer in Friesland.

Maloïtz kreeg regelmatig van zijn vrienden, vereerders en opdrachtgevers uit dank een erepenning.

Vier daarvan zijn geschonken aan het JHM. Zoals de medaille van Toos van Erp uit Groningen, die van het echtpaar Keller van Elite Bioscope (ook uit Groningen), en een medaille met een lauwerkrans, twee ineengrijpende handen en de aansporing: ‘Aan Maloïtz, van Dutreau. Nog meer succes.’ De vier penningen zijn aan elkaar vastgenaaid, zodat ze samen opgespeld kunnen worden. Ooit waren het er vermoedelijk vijf. Van één medaille is alleen het lintje over.

Als ‘politiespeurhond’ werd Maloïtz ook geregeld door justitie ingezet om raadselachtige misdrijven op te lossen. Zo kwam hij in actie bij de vermissing van (en moord op) het achtjarige meisje Sara Beugeltas in 1934, een zaak die heel Amsterdam in z’n greep hield. Uit die periode stamt een persfoto op de site Het Geheugen van Nederland. Je ziet een doodserieuze Maloïtz, gewapend met zijn wichelroede. Het heeft iets potsierlijks. Vreemd genoeg

14

jhmmagazine

slaagde de politie er wél in om met zijn aanwijzingen de dader te arresteren en de vermoorde Sara terug te vinden.

Eddy van Amerongen (1912-1992), oud-redacteur van het Nieuw Israëlietisch Weekblad, wist zich in een artikel (24 augustus 1984) Maloïtz nog te herinneren: ’Een slanke, donkere jongeman. Met zijn rechte neus, vurige ogen en donkere gelaatskleur had hij meer weg van een Italiaan dan van een jood.

De eerste keer dat ik hem zag optreden was toen in Groningen een schaakwedstrijd plaatsvond tussen de Groningse en de Amsterdamse schaakbond. De avond ervoor trad Maloïtz op in Hotel Frigge en werd hem, zwaar beblinddoekt een briefje overhandigd, waarop geschreven: Wie wint morgen de wedstrijd Groningen-Amsterdam? Hij las het foutloos en voegde eraan toe: Amsterdam.’

Van Amerongen was onder de indruk van Maloïtz’ gaven. De laatste keer dat hij de waarzegger zag was het al oorlog, nog voor de deportaties. Hij schreef: ‘Hij bleek zeer nerveus, gedeprimeerd. Het was in de tijd, zoals eigenlijk gedurende de gehele oorlog, dat tal van voorspellingen de ronde deden. Ook uit zijn naam: “Maloïtz heeft gezegd... Maloïtz heeft voorspeld..” Natuurlijk had hij nooit iets gezegd of voorspeld. Maar wel had hij een panische angst dat een van die pseudo-voorspellingen bij een “verkeerde” zou komen.’

Maar zelfs Maloïtz kon niet voorzien wat hem na zijn deportatie in september 1942 te wachten stond.

Hij stierf in concentratiekamp Mauthausen. Zijn vrouw en kind kwamen om in Auschwitz. l

advertentiepagina

gastcolumn

Magisch medium Ze zit op een pianokruk met haar blote rug naar me toe. Haar laag gesneden avondjurk is aan de randen bezet met parels en ze draagt oorbellen met diamanten. We kijken naar een fotografische afbeelding. In een strak afgemeten kader van 8 x 10 inch geeft ze zichzelf over aan de fotograaf en zijn publiek. De achtergrond is geschilderd zoals je die in oneindig veel varianten kunt terugvinden in de geschiedenis van de studiofotografie.

Zwart/wit gedrukt op bariet. Er is veel te zien.

Foto: Céline van Balen

Het zwarte haar van de jonge vrouw glanst zoals de parels. Met een ragfijn penseeltje is met retoucheverf op het glasnegatief de glans van kaatsend licht op de juiste plekken aangezet of zelfs toegevoegd, technisch beheerst. In dezelfde techniek is een vlinder geschilderd in het perspectief van de oogopslag van het model en ergens onopvallend in de onscherpte van de achtergrond de handtekening van de fotograaf en het jaartal 1931.

De vrouw is vermoedelijk een zangeres zoals Billy Holiday. Wat de foto nog persoonlijker maakt is dat met zachte pasteltinten enkele rozen zijn geschilderd op de naakte schouderbladen van bariet om haar verschijning nog sprookjesachtiger te maken. Er zijn nauwelijks andere beschilderde foto’s bekend van de maker, James Van Der Zee. Van Der Zee (1886-1983) heeft voornamelijk de middenklasse van de Afro-Amerikaanse bevolking in Harlem, in zijn beroemde fotostudio the Guarantee Photo Studio in New York gedurende tientallen jaren letterlijk een gezicht gegeven. Hij portretteerde jong en oud, dood en levend.

Studiofotografie is van begin af aan een belangrijk medium geweest in mijn werk als ontwerper/ curator van tentoonstellingen en boeken zoals bijvoorbeeld bij Studio Eckert in Sonnewalde, Jacob Molenhuis in Groningen en To Sang Fotostudio in Amsterdam. Vanaf het begin van de fotobeurs Paris Photo in 1996 bezocht ik het eerste de stand van Howard Greenberg. Daar kon ik mij vergapen aan adembenemende foto’s van beroemde fotografen, subliem ingelijst, voor mij een walhalla van de geschiedenis van de fotografie.

Foto’s van de maan, wolkenluchten van Stieglitz, kooldrukken van Edward Steichen en vele anderen. Toen ik ‘mijn’ foto zag hangen in de stand van Howard Greenberg tijdens Paris Photo 1998 had ik eerder het idee dat de foto mij had gevonden in plaats van andersom. Hij sloot naadloos aan bij waar ik meende naar op zoek te zijn en het is nog steeds een van de belangrijkste foto’s uit mijn bezit. Ik kijk er heel vaak naar.

Zo zijn er vele anderen voor en na mij geweest (particulieren en musea) die dankzij Howard Greenberg belangrijke foto’s hebben verworven voor hun verzamelingen en voor hun bezoekers.

Voor mij is hij een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de geschiedenis van de fotografie.

Howard Greenberg speelt een prominente rol in het levend houden van dit magische medium.

Willem van Zoetendaal Ontwerper van fotoboeken, curator, uitgever

Als ontwerper/kunstenaar heb ik sinds mijn studie aan de ABK in Rotterdam (1968-1972) veel foto’s en allerlei ander drukwerk verzameld als inspiratiebronnen. Knipsels, scheursels en ansichtkaarten omringen mij in mijn woon- en werkplek.

jhmmagazine

17

tentoonstelling

De onbekende geschiedenis van joden in Nederlands-Indië

Vredige sjabbat De onbekende geschiedenis van joden in Indië is voor het JHM aanleiding voor de tentoonstelling Selamat Sjabbat. De titel verenigt de beide culturen in zich.

Het is Maleis-Hebreeuws voor goede ofwel vredige sjabbat. tekst Kester Freriks

‘D

e in Indië aangekomen Joden voelden zich echter in de eerste plaats gewoon Nederlander.’ Achter deze ene zin, treffend in zijn eenvoud, gaat een wereld schuil over joden die in de loop van de geschiedenis vanuit Nederland naar de Oost vertrokken, eerst Nederlands-Indië, later Indonesië.

De zin staat in het artikel Joden in Nederlands-Indië / Indonesië voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog, opgenomen in het onafhankelijke Indische tijdschrift Moesson (15 augustus 1991). Het artikel is een bewerking van de lezing die auteur J. Glaser in datzelfde jaar hield voor het Genootschap voor de Joodse Wetenschap in Nederland.

Terecht stelt Glaser dat de geschiedenis

18

jhmmagazine

van joden in de archipel onderbelicht is. Een van de belangrijkste redenen hiervoor is dat er ’tussen deze in Indië aangekomen Joden geen bijzondere band bestond’. De uitoefening van de joodse godsdienstige voorschriften was in Indië moeilijk en bij langer verblijf raakte het religieuze besef op de achtergrond. Op één uitzondering na, Soerabaja, telde Nederlands-Indië geen synagogen, eveneens ontbraken er rabbijnen. Dat de joden zich allereerst ‘gewoon Nederlander’ voelden tekent hun betrekkelijke onzichtbaarheid.

Voor het Joods Historisch Museum (JHM) is die onbekende geschiedenis van joden in Indië reden voor de tentoonstelling Selamat Sjabbat. De treffend gekozen titel verenigt de beide culturen in zich. Het is de Maleis-

Hebreeuwse wens voor goede ofwel vredige sjabbat. De ondertitel luidt De onbekende geschiedenis van joden in Nederlands-Indië.

Dat de joodse geschiedenis in de kolonie zo vergeten kon worden, heeft meerdere redenen. Projectleider Hetty Berg toont een voorwerp dat, net als die ene zin, in alle eenvoud veelzeggend is, en vooral dramatisch. Het is een envelop, gericht aan een joodse familie in Amsterdam. De brief is na de bevrijding verstuurd, op 1 oktober 1945. Drie weken later kwam hij bij de afzender retour. Op de envelop staat de handgeschreven mededeling: ‘21.12.’42 naar DUITSCHLAND’.

Dat slaat op de geadresseerden die in de oorlog op transport naar Duitsland

Nederlandse Chanoekia en Indisch oliekannetje van de familie Enthoven, ca. 1850-1900

Inklapbaar schaakbord en stukken gemaakt tijdens krijgsgevangenschap, Birma, 1943-1945

Envelop met mededeling: ’21.12.’42 naar DUITSCHLAND’, oktober 1945

Koffer van de familie Knap, gebruikt tijdens terugreis naar Nederland, 1953

gesteld waren en daar omgekomen zijn. De schok voor de briefschrijver kan niet groter geweest zijn. Berg zegt: ’Tijdens de Tweede Wereldoorlog wisten joden die waren geïnterneerd in de Japanse burgerkampen wel iets van het lot dat de joodse gemeenschap en hun familieleden in West-Europa trof. Vluchtelingen uit Duitsland of Oostenrijk berichtten over de vervolging. Desondanks was de communicatie gebrekkig en wisten familieleden vaak weinig of niets van elkaar. Stel je voor: je keert terug in West-Europa na de Japanse burgerkampen te hebben overleefd en dan word je geconfronteerd met de Sjoa, zo onbevattelijk en verschrikkelijk, dat de herinneringen aan de gebeurtenissen in de Oost erdoor werden overschaduwd. Hierdoor konden joden uit Nederlands-

Indië hun verhaal niet kwijt. Met deze expositie willen we daarin verandering brengen.’

Berg en haar mensen verrichtten veel onderzoek en spraken met mensen met een Indisch-joodse achtergrond.

Het begin ligt voor de tijd van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), dus voor het eind van de zestiende eeuw, toen de eerste joden zich er vestigden. Tijdens de drie eeuwen durende overheersing door de Compagnie, die geen joden in dienst nam, liep het aantal terug. In de negentiende en twintigste eeuw kwam Indonesië onder bestuur van het Nederlandse Gouvernement, dat zijn gelederen wel openstelde voor joden. Dat was weer anders gesteld met de particuliere organisaties, zoals de Nederlandse

Handelmaatschappij, Javasche Bank en Ned.Indische Handelsbank - die sloten joodse werknemers buiten.

Door de verrassingsaanval van Japan op Pearl Harbor op 7 december 1941 raakte Azië bij de Tweede Wereldoorlog betrokken. Europeanen kwamen terecht in interneringskampen, onder wie ook joden. Pas in de loop van de oorlog, toen Duitsland als bondgenoot van Japan aandrong op antisemitische maatregelen, werden joden in sommige kampen afzonderlijk geplaatst. Of ze harder werden bejegend, is een nog niet uitgemaakte zaak. Veel getuigenissen menen van wel, vast staat in elk geval dat het eten in de joodse kampafdelingen vaak als laatste kwam.

Over het aantal joden in het gebied zijn de bronnen niet eensluidend.

Veel joden kwamen niet uit voor hun

religieuze overtuiging, evenmin stond religie vermeld op het persoonsbewijs.

Om een indicatie te geven: rond 1940 telde Nederlands-Indië ruim drieduizend joden. Het gaat dus om geringe aantallen op een miljoenenbevolking, verspreid over een onmetelijke uitgestrekte archipel. Bovendien waren sommige joden juist geëmigreerd om zich te onttrekken aan de strenge voorschriften in hun vaderland; zij zochten eerder afstand van geloof en geloofsgenoten dan aansluiting. In de Nederlandse tijd was het jodendom als godsdienst erkend, in het huidige Indonesië echter niet, wel godsdiensten als islam, hindoeïsme, boeddhisme, katholicisme en protestantisme. Dit betekent dat joden hun godsdienst in het geheim moeten vervullen, zeker nu Indonesië grotendeels een moslimstaat is en joden en moslims er op gespannen voet staan.

De joden in Indië en Indonesië vervulden betrekkingen in alle soorten van beroepen, met nadruk op de klein- en groothandel; voorts in de kunsten (vooral muziek), journalistiek, onderwijs, artsenij en verpleegkunde.

Aparte vermelding verdient het aantal joden dat als militair diende in het Koninklijke Nederlands-Indische Leger (KNIL); dit is opmerkelijk omdat joden in Nederland vrijwel geen militaire

Vele joden waren juist geëmigreerd om zich te onttrekken aan de strenge voorschriften in hun vaderland functies vervulden. Sommigen waren verbonden aan cultuurondernemingen, zoals de grote thee-, rubber-, suiker- en koffieplantages, of werkzaam als ingenieur. Ook traden veel joodse toneelkunstenaars in de archipel op tijdens de tournees van de Nederlandse gezelschappen, onder wie Fie Carelsen als lid van de groep van Cor Ruys. Ook Toneelgezelschap Louis de Vries – De Vries was geboren en getogen in joods Amsterdam - werd veelvuldig uitgenodigd. Elke middelgrote en grote stad kende destijds een schouwburg; anders trad men op in de plaatselijke sociëteit.

De levens van de joodse families, vaak welvarend, verschilden niet zoveel van die van de Europese gemeenschap.

Joodse feesten als bar mitswa, Chanoeka en Poeriem werden zoveel mogelijk in ere gehouden. Zoals dat ene zinnetje uitdrukt, ‘gewoon Nederlander’, waren velen van hen geassimileerd en gingen

Het leven in het Solo- en Boemiekamp vastgelegd in een geborduurd boek door Rachel Cohen, 1944-1945

20

jhmmagazine

ze op in de Indische leefomstandigheden. Opvallend zijn de Bagdadjoden, afkomstig uit Irak. Zij leefden in Soerabaja in een hechte gemeenschap met een eigen synagoge, de enige in de archipel.

Bijzonder materiaal op de expositie is afkomstig uit de tijd dat de joden in de interneringskampen verbleven. Ontroerend is een geborduurd album waarin een joodse moeder alles vastlegde: met hoevelen ze een barak deelden, dat ze diep moesten buigen voor de Japanse commandanten, hoe ze konden overleven met de schaarse middelen die ze hadden. De levens van geïnterneerden werden nog eens extra bedreigd na de bevrijding, toen de verwarrende periode van de Bersiap aanbrak, de Indonesische nationalistische vrijheidsstrijd die erop gericht was dat alle ‘belanda’s’, de blanken, uit de archipel verjaagd moesten worden.

Bar mitswa in Soerabaja, ca. 1930

Ontroerend is een geborduurd album waarin een joodse moeder alles vastlegde Ondertussen had, al sinds de jaren twintig, het verlangen naar een eigen staat Israël een grote vlucht genomen.

Dit uitte zich in de oprichting van Nederlands-Indische Zionistenbond die na de oorlog de Zionistenbond in Indonesië heette. In deze tijd, eind jaren veertig, verlieten veel joden en West-Europeanen de archipel. Degene die zich in Israël zouden vestigen, verbonden zich in een vereniging die toepasselijk Tempo Dulu heet, letterlijk vertaald als ‘de tijd van vroeger’ of de ‘zoete tijd’. Dat deze vereniging pas in

de jaren negentig ontstond, zegt veel over de langdurige tijd van zwijgen over de ervaringen in de Oost, waarvoor weinig of geen gehoor bestond. Tijdens de ‘kumpulan’, de bijeenkomsten, deelt men de nostalgische rijsttafel en wisselt herinneringen uit.

De vormgeving van Selamat Sjabbat roept, dankzij een overheersend groene kleurstelling, een Indonesische atmosfeer op. Horizontale lichtstrepen wekken de suggestie alsof zonlicht binnenvalt door typische Indonesische

zonwering, de blinds of krees. Op de vloer vormt zich in weelderig bladmotief een spel van licht en donker, alsof de bezoeker daadwerkelijk door een tropische entourage loopt. Dat is een bijzondere ervaring in het Joods Historisch Museum: de Oost komt dichtbij.

Hetty Berg verwacht dat de expositie, die ook op internet zal verschijnen, veel reacties zal losmaken. Joden die banden hebben met de voormalige kolonie aan de evenaar kunnen hun herinneringen of andere memorabilia op de site plaatsen. Daardoor is de expositie vooral ook een levende tentoonstelling die een bijna vergeten verleden aan het licht brengt.

Tegelijk met de tentoonstelling verschijnt het tijdschrift Misjpoge, dat geheel aan joden in Nederlands-Indië is gewijd (zie. p. 37)

jhmmagazine

21

in beeld

Joden in Indonesië vandaag In Indonesië, waar de bevolking overwegend islamitisch is, is het jodendom geen erkende godsdienst. Toch is er joods leven. Enkele Indonesische joden, die niet op de voorgrond treden, wonen onder meer in de steden Jakarta en Soerabaja.

Op het overwegend christelijke eiland Sulawesi is het joodse leven openlijker, met instemming van de lokale autoriteiten.

Recentelijk trad in Jakarta en Manado een groep Indonesiërs, die soms afstammen van (Nederlandse) joden, toe tot het jodendom.

Fotograaf Pauline Prior ging in januari 2014 naar Indonesië om een fotoreportage te maken van het joodse leven vandaag de dag. In de tentoonstelling Selamat Sjabbat (p.18) zijn enkele van deze foto’s te zien.

Mede mogelijk gemaakt door het Sem Presser Fonds

Een sjabbatdienst in Jakarta in het huis van een van de leden van de gemeenschap. Deze groep leidt al minstens drie jaar een joods leven; Sefardische en Asjkenazische tradities worden door elkaar gebruikt, ze bezoeken regelmatig synagogediensten, studeren Hebreeuws en proberen zich aan de kasjroet regels te houden.

Boven op de heuvel bij Manado op Sulawesi staat een negentien meter hoge zevenarmige kandelaar (menora). Niet ver daar vandaan staat een metershoog Christusbeeld. De lokale autoriteiten hopen met deze uiting van religieuze openheid toeristen en zakenlieden te trekken.

In Manado bevindt zich nu nog de enige synagoge in IndonesiĂŤ. Het is gebouwd in het voormalig woonhuis en staat onder beheer van Yaakov Baruch. De Torarol neemt hij steeds mee naar huis, om diefstal te voorkomen.

Aansteken van de sjabbatkaarsen op vrijdag in Jakarta, onder begeleiding van Amerikaanse rabbijnen. Voor deze gelegenheid wordt een zaal boven een plaatselijk restaurant gehuurd. De gemeenschap houdt hier een gezamenlijke sjabbatmaaltijd.

Tijdens de ceremonie bij de toetreding tot het jodendom in Jakarta deed de Javazee dienst als mikwe (ritueel bad).

Omdat er in IndonesiĂŤ geen mikwe is, koos men voor deze openbare plek en ging men gekleed te water.

educatie

ANNE en

het JHM

Op 8 mei jl. ging de voorstelling ANNE in première in Theater Amsterdam. Veel mensen gingen inmiddels naar het stuk kijken, onder wie ook grote aantallen Nederlandse scholieren. Het Joods Historisch Museum is educatief partner van de theatervoorstelling en ontwikkelde speciaal rond ANNE een programma voor scholieren waarmee verdieping wordt gegeven aan de thema’s die in de voorstelling ANNE aan bod komen.

Lesprogramma voor scholieren

Detail uit Sgt. Koshers Jewish Hearts Club, 2006.

Joods Historisch Museum/ Kindermuseum © Studio Ram Katzir

De theatervoorstelling ANNE is een theatervoorstelling over het leven van Anne Frank, gebaseerd op haar dagboeken en de archieven van de familie Frank. In deze productie van Theater Amsterdam wordt de door Anne Frank zelf bewerkte versie én de ongecensureerde versie van haar dagboek als directe bron gebruikt. Daardoor zijn in deze voorstelling de persoonlijke en leeftijdsgebonden problemen van dit meisje, dat in onderduik ouder wordt en zich ontwikkelt als schrijfster, beter invoelbaar.

26

jhmmagazine

Het stuk laat vooral de twee jaar zien waarin Anne Frank met haar familie en de overige onderduikers in het Achterhuis schuilde, maar ook wat daarvoor en daarna gebeurde. Citaten uit haar dagboek worden geprojecteerd op grote schermen aan weerszijden van het toneel. De schrijvers van het script, Jessica Durlacher en Leon de Winter, hebben de dromen en verlangens die Anne Frank in haar dagboek schreef als bron genomen voor een aantal fictieve elementen die zij in de voorstelling verwerkten.

Programma voor scholieren Op verzoek van Imagine Nation, de producent van theatervoorstelling ANNE, heeft de afdeling Educatie van het Joods Historisch Museum een lesprogramma ontwikkeld rond de voorstelling. Het programma bestaat uit twee lessen en een ‘verwerkingsles’ en is bedoeld voor scholieren van groep zeven en acht van het primair onderwijs en voor het voortgezet onderwijs. Docenten kunnen de lessen op school geven aan de hand van een uitgebreide handleiding die het museum heeft geschreven.

Het programma biedt naast deze lessen extra’s. Voor groep zeven en acht van het basisonderwijs is dat een bezoek aan zowel de Hollandsche Schouwburg als het JHM Kindermuseum. Voor leerlingen van het voortgezet onderwijs is dat een bezoek aan de Hollandsche Schouwburg in combinatie met een nieuwe iPad-tour in de Portugese Synagoge, de Esnoga Quest. Tijdens het bezoek aan de Hollandsche Schouwburg en de wandeling richting het Waterlooplein wordt er stilgestaan bij historische plekken.

Anne Franks joodse afkomst heeft haar lot bepaald

Voor het theaterbezoek De leerlingen bereiden zich de eerste twee lessen voor op een bezoek aan de voorstelling. Met gebruik van onder meer historische bronnen en dagboekfragmenten wordt er dieper in gegaan op de context waarin het levensverhaal van Anne Frank zich afspeelt. De voorstelling ANNE is de aanleiding voor het behandelen van essentiële thema’s zoals joodse diversiteit, vlucht, onderduik en deportatie, massaliteit en herinnering. In sommige fragmenten wordt de geschiedenis voor leerlingen invoelbaar en worden Anne Franks persoonlijke woorden bijna historische verslaggeving, zoals bijvoorbeeld over de verschillende fasen van de Jodenvervolging, op 20 juni 1942: [...] Jodenwet volgde op Jodenwet. Joden moeten een Jodenster dragen, Joden moeten hun fiets afgeven, Joden mogen niet in de tram. [...].

Anne Franks joodse afkomst heeft haar lot bepaald. Zij was zich daarvan bewust. Zo schreef ze: ‘Wanneer kunnen wij weer mensen zijn, en niet alleen maar Joden?’

Toch tekende zij in haar dagboek niet veel op over de joodse aspecten van haar leven. In de deze les wordt de vraag gesteld: Wat is dat, joods(zijn)? Binnen de grote diversiteit in opvattingen over het jodendom en de invulling ervan is die van Anne Frank er één, zoals ook haar oorlogsverhaal er één is van de vele. De les plaatst haar

opvattingen en ervaringen tussen die van andere joden en op die manier in een breder verband.

Anne Frank maakte met haar dagboek een monument voor haarzelf en de andere onderduikers in het Achter­ huis. In deze les wordt ook gekeken op de website joodsmonument.nl, een digitale herinneringsplek voor de 102.000 Nederlandse joden die de Tweede Wereldoorlog niet hebben overleefd.

Na de voorstelling Nadat de leerlingen de voorstelling hebben gezien wordt in de ‘verwerkingsles’ het stuk uitgebreid besproken.

Onder meer de verteltechniek van het stuk komt aan bod en de fictieve toevoegingen aan het verhaal. Vervolgens wordt er aandacht besteed aan Anne Franks ‘nooit geleefde toekomst’. Leerlingen schrijven op basis van hun dromen een bladzijde in hun eigen ‘dagboek van de toekomst’.

Tot slot ANNE zal het komende jaar nog te zien zijn in Theater Amsterdam. Het JHM wil met dit lespakket een verrijkende bijdrage leveren aan het bezoek van het theaterstuk voor scholieren. Ook voor andere groepen, zoals bedrijven, is een kort programma ontwikkeld waarin voorafgaand aan de voorstelling wordt in gegaan op de joodse identiteit, op het proces van de vervolging en op het joodse leven nu. Ook is een meer uitgebreid programma in het Joods Cultureel Kwartier te boeken. l Kijk op jhm.nl/educatie

Promotiebeeld voorstelling ANNE

jhmmagazine

27

advertentiepagina

uitgelicht

Overlijden In de joodse traditie leef je met de opdracht de wereld volmaakter te maken (tikoen olam) en het leven te heiligen. Van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat, van geboorte tot overlijden: alles wat je doet en laat telt. tekst Margreet Udo illustraties Deborah van der Schaaf

De dood hoort bij het leven en geldt voor velen als

een onderdeel van het goddelijk plan. Voor joden is het een bijzondere opdracht, een mitswa, om eer te betuigen aan een overledene. Eeuwenoude rouwrituelen zijn een richtsnoer en geven houvast aan familie, dierbaren en bekenden om samen de dode te eren en het verdriet te verwerken.

Voor de begrafenis is er wanhoop en ontreddering, een ‘tijd van verdriet’ voor familie en bekenden. Vroeger scheurden joden hun bovenkleding (keria) meteen na het overlijden, als teken van verscheurdheid.

Tegenwoordig doen ze dit vlak na de rituele wassing of vlak voor of na de begrafenis. Sommigen laten dit gebruik achterwege.

Speciale begrafenisverenigingen binnen de joodse gemeenschap verzorgen de overledenen. Vrouwen zorgen voor een vrouw, mannen voor een man. Zij dekken het lichaam af met een laken en brengen het naar een speciale ruimte voor de rituele wassing (tahara). Dan hullen zij het lichaam in simpele witte kleding en leggen het in een eenvoudige houten kist.

Een joodse begrafenis is altijd sober

en wordt zo snel mogelijk na het overlijden gehouden. Familie draagt de overledene naar het graf, dat even tevoren wordt gegraven. Alle aanwezigen scheppen wat aarde in het graf; de dode krijgt ook een schepje aarde uit Israël mee.

Na de begrafenis volgt een treurweek voor de directe familie, zij zitten ‘sjiva’ of ‘sjivve’, zeven (sjiva in het Hebreeuws) dagen blijven zij thuis.

Vrienden en bekenden komen langs om hen bij te staan. De rouwtijd duurt inclusief de sjivve dertig dagen.

Elk jaar bezoeken nabestaanden als zij dat willen het graf van hun dierbaren op de sterfdag en ontsteken zij een jaartijdlichtje dat vierentwintig uur blijft branden, een neer nesjama, een ‘licht voor de ziel’. Een joods gebruik om een steentje op het graf te leggen dateert uit de oudheid, als markering van een graf of als een teken dat het graf bezocht is. jhmmagazine

29

Een nieuw cultuurlidmaatschap

Het cultuuroptimisme van Bas Morsch

Vanaf september openen ruim veertig Amsterdamse cultuurinstellingen hun deuren voor ‘We Are Public’, een nieuw cultuurlidmaatschap waarmee leden maandelijks toegang krijgen tot een selectie van dertig concerten, dans- en theatervoorstellingen, films en tentoonstellingen.

Ook het Joods Cultureel Kwartier doet mee. Bas Morsch, een van de oprichters, vertelt over de totstandkoming en toekomstvisie van dit cultuurplatform. tekst Elly Spiro

B

innen twee maanden wierven jullie meer dan 2500 leden, zogenaamde ‘cultuuroptimisten,’ voor We Are Public. Gefeliciteerd!

Bedankt! We vonden dat het tijd was voor een nieuw optimistisch geluid in de cultuursector. Er werd veel gepraat over cultuurbezuinigingen en hoe moeilijk het wel niet was. Dat is natuurlijk ook zo maar er liggen óók enorme kansen. Wij vonden dat het tijd werd om die kansen te pakken.

Waarom spreekt We are Public mensen zo aan?

Het cultuuraanbod in Amsterdam is overweldigend. Mensen hebben steeds meer moeite om een weg te vinden en ik denk dat er heel erg behoefte is aan een duiding in dat aanbod. Ik heb dat zelf ook. Er is een groot gat tussen mensen die heel graag nieuwe dingen willen ontdekken en dat niet doen en de lege

30

jhmmagazine

stoelen in theaters. Wij denken dat er veel meer potentieel publiek is voor cultuur dan je zou denken. Bij We Are Public proberen we het publiek te vinden, te binden en de drempels te verlagen om culturele activiteiten te ondernemen.

Wat voor publiek proberen jullie te bereiken?

Wij spelen in op mensen met een soort nieuwsgierigheid, mensen die graag nieuwe dingen willen ontdekken. Wij willen het publiek dingen laten doen die ze anders niet zouden doen. Bovendien is het platform erop gericht dat het publiek samen het draagvlak vormt. Het is in wezen een community die zich verenigt omdat ze cultuur belangrijk en interessant vindt en dat wil ondersteunen en daarvan wil genieten. Dat is sowieso heel erg iets van deze tijd. In de energiesector zijn er ook mensen

die samen komen om windmolens te kopen omdat ze vinden dat de energie schoner moet.

Hoe stellen jullie het programma samen?

Wij hebben een redactie van vijftien mensen samengesteld - kunstenaars, jonge theatermakers, journalisten… mensen met kennis van zaken op het gebied van dans, theater, kunst, muziek, debatten, literatuur.

Die redactie selecteert maandelijks de pareltjes uit de programmering van onze partners, waarvan zij denken ‘dát zijn de dingen die je deze maand moet zien.’ Wij hebben op dit moment 47 partners waaronder EYE filminstituut, het Concertgebouw en het Stedelijk Museum. In het Joods Historisch Museum zijn er bijvoorbeeld vaak mooie fototentoonstellingen die interessant kunnen zijn voor We Are Public-leden.

platform

Bas Morsch (links) en Leon Caren. Foto: Elza Jo van Reenen

‘Dan krijg je ineens dat een jonge maker voor een volle zaal kan debuteren puur omdat het een We Are Public evenement is’ Wat kunnen we dit najaar op het programma verwachten?

Heel veel! In september hebben we al meer dan dertig programma’s gepland. Je moet eigenlijk even op de website kijken. Wij leggen in ieder geval de focus op cultuur die aan de randen van het spectrum ligt, niet per se cultuur die in de mainstream media wordt aangeboden. Juist ook die cultuur die nu tussen wal en schip dreigt te raken. Voorstellingen die niet per se een volle zaal trekken omdat ze bijvoorbeeld van een jonge nieuwe maker zijn, of misschien wat

ingewikkelder zijn, dreigen de dupe te worden van een toenemende focus op kaartverkoop. Dat is een gat waar wij in springen.

Waar zie je We Are Public over een paar jaar?

nemerschap heel erg benadrukt. Culturele instellingen zijn steeds meer afhankelijk van kaartverkoop. Dat kan een goede ontwikkeling zijn, maar je moet uitkijken dat er niet een soort vervlakking optreedt. Dat je naar het publiek toe gaat programmeren om maar die kaarten te verkopen. Met We Are Public ondervang je dat – want het publiek is er al, ze hebben al een bepaalde context en zijn al goed geïnformeerd. Dan zou een voorstelling die niet logischerwijs veel kaarten verkoopt ineens kunnen uitverkopen door We Are Public leden.

En dan wordt het echt interessant.

Op dat moment hebben we namelijk een publiek gemobiliseerd voordat er überhaupt iets geproduceerd is. Een zaal of maker kan compromisloos zijn want ze zijn verzekerd van een publiek. l

We denken over twee of drie jaar wel de tienduizend leden te kunnen halen en dan wordt het pas echt interessant.

Dan krijg je ineens de mogelijkheid dat een jonge maker voor een volle zaal kan debuteren puur omdat het een We Are Public-evenement is. Kijk, Om lid te worden of voor meer informatie: tegenwoordig wordt cultureel onderwww.go-public.nl

jhmmagazine

31

advertentiepagina

32

jhmmagazine

vrienden

Marlene Dumas, Bevrijding, 1990. Gekocht met steun van Prins Bernhard Cultuurfonds

Museale Verhalen Speciaal voor vrienden van het Joods Cultureel Kwartier bieden medewerkers een kijkje achter de schermen of vertellen over een bijzonder object. Dit najaar kunt u zich aanmelden voor onderstaande bijeenkomsten.

Een introducé is welkom! Na afloop is er koffie en thee met iets lekkers. Aanmelden kan tot uiterlijk een week van te voren via vrienden@jhm.nl of 020-5310315. Er is een beperkt aantal plaatsen, dus wees er snel bij! woensdag 17 september, 14.00 uur Bevrijding Hetty Berg, manager museale zaken, vertelt hoe het schilderij Bevrijding (1990) van Marlene Dumas, een van de succesvolste kunstenaars van deze tijd, in de collectie van het Joods Historisch Museum terecht is gekomen en hoe het zijn plaats kreeg in de vaste opstelling over de geschiedenis van de twintigste eeuw. woensdag 22 oktober, 14.00 uur Every picture tells a story Bernadette van Woerkom, conservator fotografie, neemt u mee over de tijdelijke tentoonstelling met meesterwerken uit de collectie van Howard Greenberg onder het motto ‘Every picture tells a story’.

woensdag 19 november, 14.00 uur Portret van een joods jongetje Sara Tas, junior conservator, vertelt over een van onze publieksfavorieten Portret van een joods jongetje, geschilderd door Isidor Kaufmann. Het schilderij is niet te zien in de vaste opstelling en zal daarom speciaal voor deze gelegenheid uit het depot gehaald worden. woensdag 17 december, 14.00 uur Verborgen schatten in het Kenniscentrum Lonnie Stegink, hoofd kenniscentrum, vertelt over de collecties en het werk van het Kenniscentrum, met bijzonder aandacht voor de dagboeken, brieven en foto’s van Etty Hillesum, en wil graag horen wat u van het Kenniscentrum verwacht.

jhmmagazine

33

kunstkabinet

Vanaf 15 oktober zijn in het Kunstkabinet drie werken te zien uit de Triton Collection Foundation: van Frank Auerbach, Lucian Freud en Leon Kossoff. Zij vormen de opmaat tot de tentoonstelling R.B. Kitaj: Unpacking My Library, die in het voorjaar van 2015 in het Prentenkabinet opent. tekst Jelka Kröger

School of London F

rank Auerbach (1931), Lucian Freud (1922-2011) en Leon Kossoff (1926) delen, behalve een artistieke verwantschap en een innige vriendschap, ook hun door vervolging getekende, joodse achtergrond. Auerbach werd in Berlijn geboren en kwam in 1939 met een kindertransport naar Engeland. Het gezin van Lucian Freud ontvluchtte in 1933 zijn geboortestad Berlijn, hij was toen 11 jaar oud. Kossoff groeide op in Londen als zoon van Russisch-joodse vluchtelingen. Alle drie volgden ze, langer of korter, een opleiding aan de Saint Martin’s School of Art in Londen. Ze gelden als vooraanstaande exponenten van de figuratieve stroming in de kunst die na de Tweede Wereldoorlog in Engeland tot ontwikkeling kwam, als tegenpool van het abstract-expressionisme dat elders furore maakte.

Het was de van oorsprong Amerikaans-joodse kunstenaar Ronald B. Kitaj die voor deze stroming in 1976 de term School of London introduceerde.

Zowel Auerbach als Kossoff hebben zich in hun onderwerpskeuze beperkt tot de stadsgezichten van hun directe, Londense omgeving en tot portretten van familieleden, intieme vrienden en een aantal vaste modellen. Freud was geheel gefocust op het portret en het menselijk lichaam. Naast

34

jhmmagazine

Lucian Freud, Head of a Child resting II, 1961 © Bridgeman Images

hun formele schoolopleiding is ook de passie voor en bestudering van de oude meesters in de National Gallery, en met name Rembrandt, van grote invloed geweest op hun artistieke ontwikkeling.

De portretten van Auerbach zijn het resultaat van een lange zoektocht naar het ‘wezen’ van zijn onderwerp. In talloze sessies brengt hij de verf laag over laag op en schraapt die er vervolgens weer af. Head of Julia, een portret uit 1983 van zijn echtgenote Julia Wolstenhome, is karakteristiek voor deze werkwijze.

Frank Auerbach, Head of Julia, 1983 Š Triton Collection Foundation

Ook Kossoff werkt met vele lagen verf, die hij net zolang bewerkt totdat hij tot het diepst van de geportretteerde is doorgedrongen. Op Fildelma uit 1981 poseert een van zijn meest geliefde modellen.

Lucien Freud is bekend door zijn crue, alles onthullende naakten en zijn niets verbloemende portretten. Het lieflijke portret uit 1961 werd door de Triton Foundation uit de nalatenschap van Kitaj verworven.

Hoezeer de artistieke en persoonlijke levens van de leden van de School of Londen met elkaar verweven waren, bleek bij het huwelijk van Ron Kitaj met Sandra Fischer in de Bevis Marks Synagoge in 1983: Auerbach gaf de bruid weg en maakte, samen met Kossoff en Freud, deel uit van het minjan (het aantal van tien mannen dat nodig is voor een synagogedienst). De feestelijke gebeurtenis werd door Kitaj vast gelegd op het schilderij The Wedding, nu in het bezit van de Tate Gallery, volgend jaar te zien in het JHM. l

jhmmagazine

35

museumshop De Museumshops in het JHM en de Portugese Synagoge hebben een groot assortiment moderne joodse literatuur, boeken over het jodendom, cd’s met joodse muziek en cadeautjes.

Mezoeza

Het licht speelt prachtig met deze glazen mezuzot.

Ze zijn gemaakt door glaskunstenaar Dominique Landau. Ieder object is uniek en ontstaan door het smelten van verschillende lagen doorzichtig en ondoorzichtig glas tot één geheel.

€ 49,95

Romper

Schattig, dit rompertje voor een minimenschje.

Voorlopig alleen in blauw verkrijgbaar, maar er komt ook een roze exemplaar met het Jiddisje ‘Sheyne Meydele’ (mooi meisje) erop.

€ 16,95

Sjabbatkandelaars

Volgens de traditie steekt de vrouw des huizes op vrijdagavond twee sjabbatkaarsen aan. Deze geborstelde aluminium kandelaars, ontworpen door Yair Emanuel, zijn verkrijgbaar in verschillende kleuren.

€ 48,95

Weegee Bagel dienblad

Op de foto van Weegee op dit stenen bord staat een New Yorkse bagelbakker, die zich vroeg in de ochtend haast om zijn waar naar de markt te brengen. Bijna te mooi om te gebruiken.

€ 39,95

€ 49,95 Elke dag open van 11.00 tot 17.00 uur. Contact, informatie en bestellingen T (020) 5 310 333 of E museumshop@jhm.nl

fotografie peter lange

Kandelaar

Wrauww...je zou denken dat dit de leeuw van oranje is, maar nee. Barbara Shaw uit Israël creëerde deze chanoekia naar de leeuw van Juda. Afhankelijk van waar je hem neerzet is het perspex dan weer oranje, dan weer knalroze.

boeken Howard Greenberg Collection Bijna 250 pagina’s met de mooiste foto’s die Howard Greenberg heeft verzameld.

Daar hij een voorliefde had voor kwalitatief zeer goede afdrukken is dit boek het neusje van de zalm. € 39,95

Uri, mijn leven Uri Coronel Behalve over zijn leven met Ajax gaat deze autobiografie ook over de familie van Uri Coronel. De Tweede Wereldoorlog had veel familieleden weggenomen, maar de nabestaanden en nieuwgeborenen pakten met veel doorzettingsvermogen het leven weer op. € 19,95

Misjpoge Het tijdschrift voor Joodse Genealogie, wijdt een speciaal themanummer aan joden in Nederlands-Indië. De uitgave is een samenwerking met het JHM en het Menasseh ben Israel Instituut. (beeld tentoonstelling Selamat Sjabbat, JHM).

€ 7,50

Er wacht nog een kind Isobel Wijnberg, Anja Hollaender De Duitse quakerfamilie Pollatz begon in Haarlem een schooltje voor Joods-Duitse kinderen. In de oorlog veranderde dat in een onderduikhuis voor de allerkleinsten. Een indrukwekkend verhaal over een dapper gezin

€ 15,95 De gans eet het brood van de eenden op Anne-Ruth Wertheim

Een Weense romance David Vogel

Anne-Ruth Wertheim vertelt in dit rijk geïllustreerde boekje over de twee jaar die zij met haar moeder, broertje en zusje doorbracht in een jappenkamp op Java. In de tentoonstelling Selamat Sjabbat is het zelfgemaakte ganzenbord te zien dat haar moeder toen maakte. € 9,95

Sublieme roman over een jongeman in het Wenen van de jaren dertig. De beschrijvingen van de stad en haar bewoners zijn betoverend, het verhaal over de driehoeksverhouding met een moeder en haar dochter rauw en pijnlijk.

Broken Silence Betty Bausch-Polak en Liesje Auerbach-Polak De zusjes Polak zijn inmiddels in de negentig en zetten zich nog steeds in om hun verhaal te vertellen. Nu is ook in het Engels te lezen hoe zij de Tweede Wereldoorlog overleefden en hoe zij daarna zijn verder gegaan.

€ 9,90

De handel en wandel van de boekenjood Ewoud Sanders Een boekenjood was een koopman, een handelaar. Niet eens persé een jood. Sanders toont met vele afbeeldingen en beschrijvingen welke functies boekhandelaren hadden voor het publiek: noodbank, opkoper, heler, kamergeleerde, adviseur, grappenmaker enzovoort. € 15,00

€ 21,99

dvd Hava nagila In een aanstekelijke, zeer humoristische documentaire over het bekende liedje Hava Nagila wordt gezocht naar antwoorden op vele vragen. Wie schreef het, waar en wanneer?

Wie zongen het allemaal? Waarom is het zo’n geliefde melodie? € 12,50

10 years Santo Servicio

cd

Het koor van de Portugese Synagoge vierde vorig jaar zijn tienjarig bestaan. Ter gelegenheid hiervan is een cd verschenen van het concert dat is gegeven op Rosj Hasjana in de Portugese Synagoge. Het optreden is ook op dvd verkrijgbaar.

Cd: € 12,95 Dvd: € 15,95

agenda

Joods Cultureel Kwartier september 2014 t/m januari 2015 Tentoonstellingen t/m 28 september 2014 Hollands populairste actrice.

Esther de Boer-van Rijk (Prentenkabinet) t/m 28 september 2014 Eliahou Eric Bokobza uit de collectie van Tsale Kirzner (Kunstkabinet) 11 september 2014 t/m 11 januari 2015 Masterpieces from the Howard Greenberg Collection (Grote Synagoge) 13 oktober 2014 t/m 8 maart 2015 Selamat Sjabbat. De onbekende geschiedenis van joden in Nederlands-Indië 13 oktober 2014 t/m 8 maart 2015 Auerbach / Kossoff / Freud uit Triton Collectie (Kunstkabinet)

zondag 28 september 13.30 uur Herman Heijermans & Esther de Boer-van Rijk Dubbelinterview met Joosje Lakmaker en Hans Goedkoop door radio- en televisiepresentator Lex Bohlmeijer over de verstandhouding tussen de beroemde toneelschrijver Herman Heijermans en zijn steractrice. Lakmaker schreef onlangs de biografie van De Boervan Rijk en Goedkoop in 1996 die van Heijermans.

zondag 5 oktober 12.00 uur woensdag 17 december 12.30 uur Foto-iconen van de twintigste eeuw Lezing i.s.m. Vrije Academie De New Yorkse galeriehouder Howard Greenberg speelt al dertig jaar een belangrijke rol in de wereld van de Amerikaanse fotografie en zijn oog voor kwaliteit heeft mede de fotocanon bepaald.

Minder bekend is dat hij in stilte een weergaloze privécollectie opbouwde,

waarvan honderdvijftig topwerken nu in het Joods Historisch Museum te bewonderen zijn. Vrije Academiedocent Michel Didier verzorgt een inleiding bij de tentoonstelling.

Aanmelding uitsluitend via vrijeacademie.nl. zondag 12 oktober, zondag 9 november, zondag 14 december, 13.30 uur Close Looking Korte instaprondleiding op de tentoonstelling Masterpieces from

Never a Dull Moment

Evenementen Joods Historisch Museum woensdag 24 september 14.30 uur Kniertjemiddag Filmvertoning van Op hoop van zegen uit 1934 met Esther de Boervan Rijk. Deze middag zullen de verschillende Kniertje-memorabilia worden getoond en besproken die na de opening van de tentoonstelling Hollands populairste actrice.

Esther de Boer-van Rijk door verschillende mensen zijn aangeboden aan het museum.

38

jhmmagazine

Still uit Never a Dull Moment

T

ijdens Fotoweek 2013 vertelde filmmaker Pim Zwier over zijn work in progress, een documentaire over het bijzondere levensverhaal van fotograaf, schrijver en journalist Sam Waagenaar (1908-1997).

De film is nu af en wordt speciaal ter gelegenheid van Fotoweek 2014 vertoond in het Joods Historisch Museum op zondag 21 september om 14.30 uur. De filmmaker is aanwezig om de screening in te leiden en vragen te beantwoorden. Een presentatie van enkele foto’s van Sam Waagenaar is tijdens Fotoweek te zien in de wisselvitrine van het JHM (zie p. xx).

the Howard Greenberg Collection onder begeleiding van een bekende Nederlandse fotograaf en conservator fotografie Bernadette van Woerkom. De bezoeker wordt uitgenodigd om samen met hen langer en met meer aandacht stil te staan bij één of meer foto’s in de expositie en daarover in gesprek te gaan. Zo zie je ineens elementen die niet meteen aandacht vragen, maar wel de gelaagdheid van een foto bepalen. zaterdag 1 november 19.00-02.00 uur Museumnacht In deze vijftiende editie van de Museumnacht draait het in het Joods Historisch Museum allemaal om joodse iconen. Bekende en onbekende iconen van het jodendom passeren de revue. De Hollandsche Schouwburg heeft als thema Verhalennacht: indrukwekkende verhalen uit de tijd dat de schouwburg door de Duitse bezetters als deportatieplaats gebruikt werd staan centraal. Op de binnenplaats van de Portugese Synagoge kun je de hele nacht terecht voor falafel en in de Snoge zelf klinkt de synagogale muziek van huiskoor Santo Servicio. Kaartverkoop via n8.nl zondag 16 november 14.30 uur Het Nieuwe Bouwen in Nederlands-Indië Lezing door Frans Leidelmeijer over de Amsterdamse architect Cosman Citroen (1881-1935), die met zijn eigenzinnige ontwerpen het aangezicht van de stad Surabaya ingrijpend veranderde. zaterdag 15, 22 en 29 november 14.00 uur Korte collegereeks

Sacha de Boer interviewt Howard Greenberg

Howard Greenberg. Foto: Gabrielle Greenberg

D

oor de jaren heen heeft de New Yorkse galeriehouder Howard Greenberg een bijzondere privécollectie opgebouwd met werk van zeer beroemde én minder bekende fotografen. Hoe is deze verzameling tot stand gekomen en wat bepaalde zijn keuze voor juist deze foto’s? Vooraf reserveren verplicht. Zondag 14 september om 14.30 uur

Geschiedenis van de fotografie. Van Niépce en Daguerre naar Van Lamsweerde en Olaf De tentoonstelling Masterpieces from the Howard Greenberg Collection is de aanleiding voor een collegereeks over de geschiedenis van de fotografie van de Vrije Academie. Docent Aldwin Kroeze behandelt in drie colleges steeds drie verschillende aspecten: techniek, realiteit en kunst. Elk college begint in de pioniersdagen en eindigt in het heden. Aanmelding uitsluitend via vrijeacademie.nl.

zondag 30 november 14.30 uur Joden in Indonesië anno nu Fotografe Pauline Prior maakte in 2014 tijdens haar reis door Indonesië een serie indrukwekkende foto’s die aantonen dat het jodendom, ondanks de illegale status, in Indonesië nog springlevend is. zondag 7 december 13.30 uur Filmmiddag Joodse Fotografen Een selectie van documentaires over de joodse fotografen uit de collectie van Howard Greenberg wordt vertoond in het auditorium van het

JHM. Er is speciale aandacht voor de fotografen van de Photo League en hun foto’s van New York in de jaren ’30 en ’40. zondag 21 december 15.45 uur Aansteken van de Chanoekakaarsen in het Museumcafé.

Na afloop van het kinderevenement Wafele Bakken in het JHM Kindermuseum (zie p. 42) zijn bezoekers welkom in het Museumcafé. Voor iedereen is er chocolademelk en meer lekkers. zondag 11 januari 14.30 uur Gallery Talk Rondwandeling over de tentoonstelling Masterpieces from the Howard Greenberg Collection met conservator fotografie Bernadette van Woerkom.

Portugese Synagoge donderdag 18 september 20.00 uur Isabelle Durin & Agnès Peytour Violiste Isabelle Durin heeft een bijzondere interesse voor joodse componisten en melodieën, wat in 2008 culmineerde in de op CD uitgebrachte Hebrew Melodies of the Romantic Era, met pianobegeleiding van Michaël Ertzscheid. Vanavond in de Portugese Synagoge wordt Durin begeleid door harpiste Agnès Peytour. Zij spelen onder andere het Kol Nidrei van Max Bruch, een stuk uit Baal Shem van Ernest Bloch, Csárdás van Vittorio Monti, maar ook John Williams’ titelmuziek van Schindler’s List.

Entree: € 13,50. Deuren open om 19.30 uur.

jhmmagazine

39

agenda

donderdag 23 oktober 19.30 uur Kaarslichtconcert Portugese Synagoge Raadpleeg de website voor het programma van vanavond (www. portugesesynagoge.nl). Entree: € 13,50. Deuren open om 19.00 uur. donderdag 20 november 19.30 uur Marianne Boer (piano) speelt Mischa Hillesum Net als zijn zus Etty Hillesum en de rest van de familie overleeft Mischa de oorlog niet: in 1943 of 1944 sterft hij in Auschwitz-Birkenau. Daarvoor is zijn muzikale talent niet onopgemerkt

gebleven; zelfs Willem Mengelberg zet zich tijdens de oorlogsjaren voor Mischa in. Vanavond in de Portugese Synagoge zal pianiste Marianne Boer opnieuw Mischa’s muziek ten gehore brengen, aangevuld met muziek die hem inspireerde. Entree: € 13,50.

Deuren open om 19.00 uur. donderdag 18 december 19.30 uur Kaarslichtconcert Portugese Synagoge Raadpleeg de website voor het programma van vanavond (www.portugesesynagoge.nl).

Entree: € 13,50.

Deuren open om 19.00 uur.

27 november 2014 18 januari 2015 Amsterdam Light Festival Avondopenstellingen en kaarslichtconcerten in de Portugese Synagoge tijdens de derde editie van het winterse lichtfeest Amsterdam Light Festival. De historische binnenstad van Amsterdam zal ruim vijftig dagen het sfeervolle decor zijn van het internationale festival. Zie portugesesynagoge.nl voor het programma.

Programmering onder voorbehoud van veranderingen, meest recente informatie op www.jhm.nl/evenementen

Algemene informatie: Programmering onder voorbehoud van veranderingen, meest recente informatie op www.jhm.nl/ evenementen Tenzij anders vermeld geldt voor alle evenementen: Aanmelden voor evenementen via evenementen@jhm.nl tenzij anders vermeld Toegang: gratis op vertoon van entreebewijs Volg ons op Facebook of abonneer u op de digitale nieuwsbrief. Zie www.jck. nl en www.facebook.com/ joodscultureelkwartier.

verwacht De Nieuwe Wereld

G.B.C. Voorduin, Post Gelderland en Joden Savannah te Suriname. Collectie JHM

Volgend jaar neemt het JHM bezoekers mee naar het joodse leven in de tropen, naar een samenleving waarin plantages, slavernij en vermenging van culturen een grote rol speelden. Voor het eerst wordt de bloei en neergang belicht van de joodse gemeenschappen in de voormalige Nederlandse koloniën in de West: Brazilië, Nieuw Amsterdam, Curaçao en Suriname.

Naast schilderijen van onder meer Frans Post, prenten, rituele objecten en scheepsmodellen, zijn er veel foto’s en boeiende interviews met Surinaamse en Curaçaose joden. Ook wordt het project ‘Suri-Joods’ georganiseerd, waarin Surinaamse Nederlanders worden uitgenodigd op zoek te gaan naar joodse elementen in hun cultuur en identiteit. De home movies die zij produceren worden onderdeel van de tentoonstelling. Vanaf 30 januari 2015.

40

jhmmagazine

Ron B. Kitaj: Unpacking My Library De oorspronkelijk in Ohio (VS) geboren kunstenaar Ron Brooks Kitaj (1932–2007) was één van de belangrijkste vertegenwoordigers van de Londense kunst scene. Als fervent lezer en boekenverzamelaar bevatten zijn kleurige en soms provocatieve composities vele wereldse, filosofische en literaire R.B. Kitaj, Unpacking My Library, 1990-91.

Collectie Joseph Kitaj verwijzingen. Hierbij speelde zijn identiteit als post-holocaust kunstenaar een belangrijke rol. In maart 2015 opent het Joods Historisch Museum een tentoonstelling, die een bijzondere blik biedt in Kitajs belevingswereld. Dat gebeurt aan de hand van een tiental van zijn belangrijkste schilderijen uit internationale collecties en een selectie aan zeefdrukken van boekomslagen die hij in 196970 onder de titel In Our Time: Covers for a Small Library After the Life for the Most Part met meesterdrukker Chris Prater maakte. Deze serie weerspiegelt naast zijn zeer diverse interesse ook de humor en ironie waarmee hij de rol van spiritualiteit en moraal - evenals het gebrek daaraan - in de moderne tijd aan de kaak stelde. De expositie zal te zien zijn in het Prentenkabinet. Vanaf 20 maart 2015.

advertentiepagina

kinderpagina

WIST JE DAT… …

OUD & NIEUW

joden Oud en Nieuw vieren in de herfst? Dit feest heet Rosj Hasjana en valt dit jaar op 25 en 26 september. Volgens de joodse kalender vieren we dan het begin van jaar 5775!

MAZZEL!

… veel Nederlandse woorden gebaseerd zijn op de Jiddisje taal? In het Nederlands is het ‘mazzel’ als iemand geluk heeft.

Als Nederlanders iets leuk vinden is het ‘tof’! Dit is afgeleid van het Jiddisje ‘tov’, wat goed betekent. En ‘jatten’ betekent stelen.

Het woord is afgeleid van ‘jad’ dat hand betekent.

BIJBEL

… de bijbel van de joden de Tora heet? Deze is geschreven in het Hebreeuws, een hele oude taal met een eigen alfabet. Je leest het Hebreeuws niet van links naar rechts, maar andersom!

kinderagenda Elke dag: Challes bakken en speurtocht Kom naar het JHM Kindermuseum en maak kennis met de familie Hollander. Ontdek de woonkamer, muziekkamer en studeerkamer samen met Max de Matze. In de keuken kan je altijd challes bakken!

Ken je het JHM Kindermuseum van binnen en buiten? Doe dan eens de speurtocht in het Joods Historisch Museum. zondag 14 september, woensdag 15 oktober, vrijdag 26 december Radio JHM: Ik zie ik zie wat jij niet ziet...

Wat zie jij op de foto’s in de tentoonstelling van Howard Greenberg? Ontdek het en vertel wat

42

jhmmagazine

MEES & NOOR Broer Mees (8) en zijn zusje Noor (6) zijn vandaag voor het eerst in het Joods Historisch Museum. Samen met hun moeder hebben zij deze week wel vijf musea bezocht! Wanneer zij naar musea gaan vinden ze het vooral heel belangrijk dat het een beetje interessant is en dat er leuke dingen te doen zijn voor kinderen, zoals knutselen. Dat kan goed in het JHM Kindermuseum. Hier hebben ze eerst zelf gevlochten broodjes gebakken. Daarna hebben zij muziek gespeeld op de gitaar en op de harp. Bovendien hebben zij allebei hun naam leren schrijven in het Hebreeuws – dat vonden ze nog best een uitdaging! Noor en Mees waren eerst eigenlijk niet zo bekend met het jodendom, maar ze hebben vandaag heel veel geleerd.

Nu gaan ze nog even kijken naar de fototentoonstelling van Roman Vishniac. Veel plezier!

jíj denkt dat je ziet. We nemen je verhaal op en maken een radio-item. We zijn benieuwd naar jouw verhaal! zondag 12 oktober Soekot-atelier met Eli Content Versier tijdens het Loofhuttenfeest de speciale kinderloofhut samen met beeldend kunstenaar Eli Content. donderdag 16 oktober, vrijdag 2 januari Batik je eigen familie-patroon Batik komt van het Indonesische woord titik, dat punt betekent. Dit verwijst naar de puntjes op stof die samen een motief vormen. Wist je dat dit patroon soms een familieverhaal vertelt?

Ontwerp jouw eigen familie-patroon op stof! zondag 21 december Wafele bakken - Chanoeka-atelier

Omdat het Chanoeka is, het joodse lichtfeest, bakken we wafels in het Kindermuseum. Een van de Hebreeuwse woorden voor wonder is fele… en daarom bakken we wafele!

Aansluitend kun je in het Museum­café chocolademelk drinken waar om 15.45 uur de Chanoekakaarsen worden aangestoken.

Algemene informatie ateliers Locatie: Atelier JHM Kindermuseum Toegang: €2 + entreekaartje Tijd: 14.00 – 15.30 uur Leeftijd: 6-12 jaar Reserveren: kinderevenementen@jhm.nl of in desbetreffend weekend 020 – 5310331 Check voor de meest recente informatie www.jhm.nl/actueel/evenementen/ en klik op de maand naar keuze.

advertentiepagina

Dit is een uitgave van het Joods Cultureel Kwartier

Joods Historisch Museum Nieuwe Amstelstraat 1, Amsterdam T (020) 5 310 310 www.jhm.nl Open: dagelijks van 11.00-17.00 uur JHM Kindermuseum Nieuwe Amstelstraat 1, Amsterdam T (020) 5 310 310 www.jhmkindermuseum.nl Open: dagelijks van 11.00-17.00 uur Schoolbezoek: maandag t/m vrijdag 10.00-12.00 uur en 13.00-15.00 uur (behalve woensdagmiddag) Portugese Synagoge Mr. Visserplein 3, Amsterdam T (020) 5 310 380 www.portugesesynagoge.nl Open: 1 april t/m 31 oktober: zo. t/m do. 10.00-17.00 uur vr. 10.00-16.00 uur 1 november t/m 31 maart: zo. t/m do.

10.00-16.00 uur, vr. 10.00-14.00 uur Hollandsche Schouwburg Plantage Middenlaan 24 Amsterdam T (020) 5 310 340 www.hollandscheschouwburg.nl Open: dagelijks van 11.00-17.00 uur Rondleidingen en groepsbezoek Informatie over rondleidingen, wandelingen, verjaardagspartijtjes en schoolgroepen: Sales en evenementen T (020) 5 310 380 www.jhm.nl Kenniscentrum Open op werkdagen 13.00-17.00 uur; ’s ochtends op afspraak.

T (020) 5 310 320 Museumcafé Het Museumcafé serveert specialiteiten, zoals gember- of amandelbolus en bagel met zalm.

Museumshop in Joods Historisch Museum en Portugese Synagoge Voor o.a. joodse literatuur, cadeautjes en muziek.

Toegangsprijzen Entree Joods Cultureel Kwartier: € 12,(€ 15,- m.i.v. 01/01/2015). Entreekaartjes zijn één maand geldig in Joods Historisch Museum, JHM Kindermuseum, Portugese Synagoge en Hollandsche Schouwburg.

Voor kortingen zie: www.jhm.nl.

Het JCK is gesloten op Joods Nieuwjaar, Grote Verzoendag en Koningsdag.

Raadpleeg de sites voor andere afwijkende openingstijden.

Binnenplaats Portugese Synagoge Foto: Ruud van Zwet