Πολιτικές και Πράξεις στην Μεταπολεμική Ελλάδα | Αμερικανική Βοήθεια, Εκβιομηχάνιση & Τουρισμός by Matenia Kouroupaki

ΠΟΛΙΣΙΚΕ΢ ΚΑΙ ΠΡΑΞΕΙ΢ ΢ΣΗ ΜΕΣΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΑΜΕΞΙΚΑΝΙΚΗ ΒΟΗΘΕΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ &ΟΟΠΞΙΣΜΟΣ

ΠΟΛΙΣΙΚΕ΢ ΚΑΙ ΠΡΑΞΕΙ΢ ΢ΣΗ ΜΕΣΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΒΟΗΘΕΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΦΑΝΙ΢Η & ΣΟΤΡΙ΢ΜΟ΢

_Κουρουπάκη Μαλαματένια

ΠΟΛΤΣΕΦΝΕΙΟ ΚΡΗΣΗ΢ ΢ΦΟΛΗ ΑΡΦΙΣΕΚΣΟΝΨΝ ΜΗΦΑΝΙΚΨΝ Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: _Κωτσάκη Αμαλία 3

Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο του μαθήματος «Νεοελληνική Αρχιτεκτονική: Τουριμός και Πολιτισμός» του Προγράμματος Μεταπτυχιακών ΢πουδών «Σουρισμός, Πολιτισμός και Μεσογειακός Φώρος: ΢ύγχρονες σχεδιαστικές προσεγγίσεις».

Φανιά ΢επτέμβριος 2019

Ευχαριστώ θερμά την καθηγήτρια μου κ. Αμαλία Κωτσάκη για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε για τη διεξαγωγή της παρούσας εργασίας, καθώς και για την ουσιαστική βοήθεια καθ‟ όλη τη διάρκεια της μελέτης. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στη οικογένειά μου για την αμέριστη συμπαράσταση και συνεχή υποστήριξή τους.

Περιεχόμενα 10

1. Εισαγωγή Α. ΢κοπός Β1. Αντικείμενο

Γ2.2 ΢υγκρότηση εργασίας

10 12 13 16

2. Το ιστορικό πλαίσιο και η μεταπολεμική Ελλάδα

2.1 Πολιτικό και κοινωνικό στερέωμα – Η Ανασυγκρότηση

23 25 28 32

Β2. Βιβλιογραφική Ανασκόπηση Γ1. Μέθοδος - ΢υλλογή Ερευνητκού Τλικού Γ2. Ερμηνευτική Μέθοδος - Γ2.1 Τπόθεση εργασίας

2.2 Ανάγκες και ΢ύμμαχικη βοήθεια 2.3 Πολιτικές & Πρακτικές 2.4 Ο ελληνικός ξενοδοχειακός κόσμος μεταπολεμικά

3. Η Οικονομική Βοήθεια προς την Ελλάδα πριν την εφαρμογή του Σχεδίου Μάρσαλ

3.1 Η βρετανική οικονομική συμβολή 1944 -1947

42 45 49

3.2 Η βοήθεια της UNRRA 3.3 Η απόφαση για την αποστολή Porter και η επανεξέταση των ελληνικών αναγκών από τους Αμερικανούς. 3.4 Η Έκθεση Porter 3.5 Σο δόγμα Σρούμαν και οι εφαρμογές

52 57

4. Το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανόρθωσης – Σχέδιο Μάρσαλ

4.1 Η σκοπιμότητα ενός προγράμματος ανοικοδόμησης.

4.2 Η εξαγγελία του ΢χεδίου Μάρσαλ, η ιδέα ενός προγράμματος οικονομικής ανασυγκρότησης για την Ευρώπη.

4.3 Εφαρμόζοντας το ΢χέδιο Μαρσαλ - Η ανταπόκριση των ευρωπαϊκών κρατών στην ομιλία του George Marshall.

4.4 Η διαδικασία έγκρισης του ΢χεδίου Μάρσαλ για την Ευρώπη από το αμερικανικό Κογκρέσο.

4.5 Η ελληνική πολιτική σκηνή και το αμερικανικό σχέδιο ανόρθωσης.

5. Μεταπολεμικός Τουρισμός & Σχέδιο Μάρσαλ 5.1 Ευρωπαϊκός Σουρισμός και ΢χέδιο Μάρσαλ. 5.2 Η μελέτη των Αναγκών της Ελληνικής Σουριστικής Οικονομίας 5.3 Αμερικανική βοήθεια: Σο «΢χέδιο Μάρσαλ» και οι πρόνοιες για την Ανάπτυξη του Ελληνικού Σουρισμού.

98 99 105 127

5.5 Αξιοποίηση, εφαρμογές και αποτελέσματα.

148 154

6. Αντί Επιλόγου

185

7. Βιβλιογραφία

193

5.4 Αξιολόγηση της δυναμικής.

_ Ελληνική Βιβλιογραφία _ Ξένη Βιβλιογραφία _ Άρθρα | Ηλεκτρονικές Δημοσιεύσεις _ Αρχεία

193 201 207 209

215

8. Πηγές Εικόνων

_ εισαγωγή

Εικόνα 1.1 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης - Brian Dear, Prosperity, the fruit of co-operation, Εκδότης: European Recovery Programme, European Poster Competition,Vault 1950.

1. Εισαγωγή Α. Σκοπός ΢κοπός του εγχειρήματος, πέρα από τη διερεύνηση της αμερικανικής ανάμειξης στο οικοδόμημα του ελληνικού τουρισμού, είναι η ταυτόχρονη διερεύνηση των συνεπειών της αμερικανικής επιρροής στη μεταπολεμική εξέλιξη των Νεοελλήνων σε μία δυτικότροπη κοινωνία μοντερνισμού, όπου ο τουρισμός ως ένδειξη ενός συγκεκριμένου καταναλωτικού τρόπου ζωής, μετατράπηκε σε σημαντικό αξιακό μέγεθος.

Β1. Αντικείμενο Αντικείμενο της παρούσας ερευνητικής εργασίας αποτελεί η αμερικανική πολιτική στον μεταπολεμικό ελληνικό τουρισμό, η οποία, στον προθάλαμο του Χυχρού Πολέμου, διευθέτησε οριστικά την πολιτική και την πολυπολιτισμική αμφιταλάντευση της χώρας μεταξύ Ανατολής και Δύσης υπέρ της δεύτερης, μακριά από κάθε κουμμουνιστική επιρροή, με την μεταλαμπάδευση αμερικανικών καταναλωτικών προτύπων στη μεταπολεμική ελληνική κοινωνία.

Β2. Βιβλιογραφική Ανασκόπηση Ανατρέχοντας στην ήδη υπάρχουσα βιβλιογραφία καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η διερεύνηση της σχέσης του ελληνικού μεταπολεμικού τουρισμού με την Αμερικανική Βοήθεια στο πλαίσιο του ΢χεδίου Μάρσαλ αποτελεί μια ενότητα η οποία δεν έχει μελετηθεί εκτενώς και χαρακτηρίζεται από έλλειμα ως προς το απαραίητο πολιτισμικό κεφάλαιο που απαιτείται για την κατανόησή της. Η παρούσα έρευνα βασίστηκε κυρίως σε τρεις σημαντικές πηγές : στα πρακτικά του Δ΢ του ΕΟΣ της περιόδου 1951-1963, στα αμερικανικά αρχεία του ΢χεδίου Μάρσαλ (National Archives & Records, Administration) και στα βρετανικά Εθνικά Αρχεία (The National Archives), αρχειακό υλικό, μέχρι τώρα 11

αγνοημένο από τη σχετική βιβλιογραφία, που αναδεικνύει πως τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια εφαρμογής του ΢χεδίου Μάρσαλ τέθηκαν τα θεμέλια του ελληνικού μεταπολεμικού τουρισμού και διαμορφώθηκαν οι υψηλές προσδοκίες σχετικά με τη συμβολή του στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Βιβλία ή άρθρα αναφοράς για την μελέτη στάθηκαν :

1. Παναγιώτης Σουρνικιώτης, Αλέκα Μονεμβασίτου, Αιμιλία Αθανασίου, ΢ταύρος Αλιφραγκής, Μυριάνθη Μουσά, Μεταπολεμικός Μοντερνισμός : Αρχιτεκτονική, Πολιτική και Σουρισμός στην Ελλάδα. 1950 -1965, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, ΢χολή Αρχιεκτόνων Μηχανικών, Πρόγραμμα Ενίσχυσης Βασικής Έρευνας Π.Ε.Β.Ε. 2010, Αθήνα, 2012 2. Αιµιλία Αθανασίου, ΢ταύρος Αλιφραγκής, Educating Greece in Modernity: post-war tourism and western politics, The Journal of Architecture (RIBA), τεύχος 18/2013 3. Άγγελος Υ. Βλάχος, Σουρισμός και δημόσιες πολιτικές στη σύγχρονη Ελλάδα (1914-1950). Η ανάδυση ενός νεοτερικού φαινομένου, Εκδόσεις Κέρκυρα - Economia Publishing, Αθήνα, 2016 4. Γιώργος ΢ταθάκης, Σο δόγμα Σρούμαν και το σχέδιο Μάρσαλ : Η ιστορία της αμερικανικής βοήθειας στην Ελλάδα, Εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2004.

Γ1 Μέθοδος - Συλλογή Ερευνητκού Υλικού Σο υλικό που συλλέχθηκε για την εργασία αυτή προκύπτει από αρχειακή, βιβλιογραφική, διαδικτυακή έρευνα, καθώς και από έρευνα στον Σύπο.

Γ 2. Ερμηνευτική Μέθοδος Γ 2.1 Τπόθεση εργασίας Μετά τη λήξη του Β’ Πολέμου σχεδόν όλες οι ευρωπαϊκές χώρες είχαν καταστραφεί οικονομικά και υλικά από τα δεινά του πολέμου και αυτή η κατάσταση είχε συνεχιστεί και κατά τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Η κατάσταση ευνοούσε την επέκταση και επιβολή των κομμουνιστικών καθεστώτων και της σοβιετικής απειλής, κάτι που η αμερικανική κυβέρνηση ήθελε να αποφύγει πάση θυσία. Αφετηρία της εφαρμογής ενός συντονισμένου προγράμματος ανοικοδόμησης ήταν η ομιλία του Αμερικανικού υπουργού Εξωτερικών George C. Marshall κατά την τελετή αποφοίτησης των τελειόφοιτων του Πανεπιστημίου Harvard, στις 5 Ιουνίου 1947. Κατά την ομιλία του ο Marshall παρουσίασε το πλαίσιο ενός προγράμματος ευρωπαϊκής οικονομικής εξυγίανσης που συνεπαγόταν, εμμέσως πλην σαφώς την απώθηση των πιέσεων επί της Ευρώπης από τη ΢οβιετική Ένωση 1. Σο πρόγραμμα της οικονομικής βοήθειας απέβλεπε στην ενδυνάμωση της ευρωπαϊκής οικονομίας μέσω της αύξησης της παραγωγικότητας, βιομηχανικής και αγροτικής, της μείωσης της ανεργίας και της κάμψης του πληθωρισμού των ευρωπαϊκών οικονομιών. Η επίτευξη αυτών των στόχων θα εξυπηρετούσε συγχρόνως και τα αμερικανικά και τα ευρωπαϊκά συμφέροντα. Παράλληλα, και ανεξάρτητα από τα κίνητρα για την κατάρτιση ενός Against Hunger, Poverty, Desperation and Chaos, Η ομιλία του Μάρσαλ στην τελετή απονομής του Πανεπιστημίου Harvard έχει ανατυπωθεί στο περιοδικό Foreign Affairs του ΜαίουΙουνίου 1947, τ.76, Νο 3, σελ.160. 1

προγράμματος ανασυγκρότησης, το ΢χέδιο Μάρσαλ δημιούργησε οικονομικούς και πολιτικούς θεσμούς και οργανισμούς αλληλοϋποστήριξης, που συνέλαβαν στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής συνεργασίας και ολοκλήρωσης. ΢τις 12 Ιουλίου 1947 συνήλθε στο Παρίσι μια διάσκεψη με τη συμμετοχή 16 ευρωπαϊκών κρατών, συμπεριλαμανομένης της Ελλάδας, για να συγκροτήσει μια κοινή Αναφορά για την Ευρωπαϊκή Αναστυγκρότηση. Σο κοινό κείμενο που πρόέκυψε το Δεκέμβριο του 1947 πρότεινε ένα τετραετές σχέδιο ανάκαμψης για τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης2 . ΢το ελληνικό κοινό, η αμερικανική βοήθεια μπορεί να παρουσιάστηκε ως «από μηχανής θεός» αλλά κάθε άλλο παρά απρόσμενη ήταν3 . Είχε προηγηθεί, η επίσκεψη της Αποστολής Πόρτερ και η εξαγγελία του Δόγματος Σρούμαν, ενέργειες που σφράγισαν την έναρξη της εμπλοκής των ΗΠΑ στην Ελλάδα. Δεδομένων όλων αυτών των πυκνών εξελίξεων, η ανακοίνωση του ΢χεδίου Μάρσαλ (΢χέδιο Ευρωπαϊκής Ανασυγκρότησης), αποτέλεσε ένα ακόμη επεισόδιο στις προσπάθειες για την ανασυγκρότηση της ελληνικής οικονομίας. Τπό το φως αυτού του νέου προγράμμτος, ο συνολικός ορίζοντας της ξένης βοήθειας στην πονεμένη Ελλάδα, επεκτεινόταν από μονοετής (όπως αρχικά όριζε το Δόγμα Σρούμαν) σε πενταετής. Η κατάρτιση συγκροτημένου προγράμματος για τον τουρισμό, πέρα από τα όποια οικονομικά οφέλη που προέκυπταν από την ανάπτυξη της τουριστικής βιομηχανίας στη Δυτική Ευρώπη υπό αμερικανική εποπτεία και χρηματοδότηση, απέβλεπε και στη σημαντική ενίσχυση των παροχών κοινωνικής πρόνοιας των χωρών του ΢χεδίου Μάρσαλ, έναντι των κομμουνιστικών χωρών. Οι χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ είχαν ήδη διαμορφώσει θεσμικές και κτιριακές υποδομές για δωρεάν ή οικονομικό, μαζικό εσωτερικό τουρισμό πολύ πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. ΢τη ΢οβιετική Ένωση από την δεκαετία του 1930, κάθε πολίτης, ανάλογα με το ρόλο του στη νέα σοβιετική κοινωνία, μπορούσε να αιτηθεί παροχών που Με την εξαίρεση της Υιλανδίας και της Αυστρίας. Γ.΢τασινόπουλος, Η Ρητορική της Ανάπτυξης: Οικονομικές Ιδέες και Οικονομική Πολιτική την Περίοδο της Ανασυγκρότησης, 1944-1952, Αθήνα 2010, σελ.179. 2 3

διανέμονταν μέσω κρατικών υπηρεσιών και εργατικών συνδικάτων και περιελάμβαναν μεταξύ άλλων, την παραμονή σε εξοχικές κατοικίες, παιδικές κατασκηνώσεις , θέρετρα και σανατόρια4 . Ανάλογα προγράμματα μαζικού κοινωνικού τουρισμού είχαν υιοθετήσει πολλές χώρες υπό κομμουνιστική επιρροή. Αυτό καθιστούσε ακόμη πιο επιτακτική τη θωράκιση των χωρών του ΢χεδίου Μάρσαλ, ειδικά όσων βρίσκονται κατά μήκος του σιδηρού παραπετάσματος, έναντι του λεγόμενου «κουμμουνιστικού κινδύνου», όπου στη συγκεκριμένη περίπτωση έπαιρνε τη μορφή ελκυστικών παροχών για το λαό. Για την Ελλάδα , ο τουρισμός αναβαθμιζόταν στον αμερικανικό σχεδιασμό, αλλά και οι προοπτικές χρηματοδότησής του. Για την ακρίβεια, η τουριστική εκμετάλλευση προκρινόταν ως προνομιακός αναπτυξιακός δίαυλος προκειμένου να περισταλεί το κόστος της βοήθειας. Ο Paul Hoffman τον Αύγουστο του 1949 έδωσε για πρώτη φορά το ηχηρό δημόσιο μήνυμα: η Ελλάδα θα έπρεπε να εγκαταλείψει τη στρατηγική της βιομηχανικής θεμελίωσης που – ρητορικά- επεδίωκε και να αντιμετωπίσει ρεαλιστικά το μέλλον της, εστιάζοντας στην ανάπτυξη τομέων, όπως του τουρισμού5 . Ο Αμερικανός αξιοματούχος διατύπωσε για πρώτη φορά αναλυτικά σε Έλληνες αποδέκτες την θεωρία των «συγκριτικών πλεονεκτημάτων»6 με αυτόν τον άξονα, κάθε χώρρα, άρα και η Ελλάδα, όφειλε να εστιάσει στους πρωτογενώς διαθέσιμους πόρους της (στην ελληνική περίπτωση: ήλιος, θάλασσα και αρχαία), για την περαιτέρω εξέλιξή της, αντί να διεκδικήσει τη μετατροπή της συμμετοχής της στο δεδομένο προπολεμικό ευρωπαϊκό καταμερισμό εργασίας. Λόγω των πολλαπλών καταστροφών που είχε υποστεί η Ελλάδα χρειάστηκε να γίνουν κάποιες ειδικές ρυθμίσεις και το σχέδιο ανάπτυξης τουρισμού και ανοικοδόμησης με το σχέδιο Μάρσαλ να πάρει διαφορετική τροπή από ότι στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, καθώς, όπως ήταν φυσικό, με την υφιστάμενη κατάσταση των υποδομών δεν θα ήταν σε θέση να διεκδικήσει ισότιμο τμήμα Sh. Fitzpatrick, Everyday Stalinism. Ordinary Life in Extraordinary Times: Soviet Russia in the 1930s, Oxford University Press, Oxford 2000 [1999], σελ. 12, 54, 59, 98, 100, 101, 109, 111, 246, σημ.50. 5 Από τη συνέντευξη Σύπου του Hoffman στην Αθήνα, 20/08/1949. 6 Sweet – Escott, Greece: A political and economy survey, 1939-1953, London: Royal Institute of International Affairs, 1954, σελ.106-107. 4

από τον διεθνή τουρισμό. Η χρηματοδότηση διοχετεύτηκε στην αποκατάσταση της έλλειψης ηλεκτρικού δικτύου, στην ανάπτυξη του αγροτικού τομέα και στην υλοποίηση έργων υποδομής, που αφορούσαν σε μεγάλο τμήμα τον τομέα του τουρισμού , δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στα πλεονεκτήματα της χώρας έναντι των άλλων ευρωπαϊκών χωρών, τις αρχαιότητες, οι οποίες έπρεπε να αποκατασταθούν και να εκσυγχρονιστούν ώστε να παρέχονται οι απαιτούμενες ανέσεις στον επισκέπτη. Παρόλ΄αυτά η εδραίωση της τουριστικής βιομηχανίας στην Ελλάδα δεν αφορά μόνο στον μηχανισμό παραγωγής κέρδους. Πρόκειται να επηρεάσει την κοινωνία, καθώς αντικατοπτρίζεται και στο αστικό και φυσικό τοπίο. Η «τουριστική συνείδηση» θα οδηγήσει στην αναβάθμιση και στον εκμοντερνισμό της ελληνικής κοινωνίας, ενώ τα ανεγειρόμενα κτίρια θα εντάσσονται σε μια νέα, διεθνούς στυλ αρχιτεκτονική, παράγοντας νέες μορφές στον αστικό χώρο. Προκύπτουν, δηλαδή, έννοιες άρρηκτα συνδεδεμένες με το αμερικανικό πρότυπο που θα αποτελέσουν σημείο αναφοράς σε πολλαπλά επίπεδα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Άλλωστε αυτές οι έννοιες υπόκεινται στο γενικότερο πνεύμα της εποχής, της νεωτερικότητας και του καταναλωτισμού, οι οποίες θα καθορίσουν και τον αξιακό κώδικα των μετέπειτα δεκαετιών. Θα μπορούσαμε λοιπόν να θεωρήσουμε πως η τουριστική βιομηχανία χρησιμοποιείται παράλληλα, σαν μέσο ώστε να εδραιωθούν νέες αντιλήψεις, αλλά και σαν απαραίτητο καταναλωτικό αγαθό όπως ορίζεται από τα νέα πρότυπα.

Γ 2.2 ΢υγκρότηση εργασίας Η εργασία συγκροτήθκε βάση της χρονολογικής σειράς των γεγονότων. Αρχικά, περιγράφηκαν οι συνθήκες που επικράτησαν στον ελλαδικό χώρο μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων σε επίπεδο οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό, καθώς και η κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο ελληνικός ξενοδοχειακός κόσμος. ΢τη συνέχεια, αναλύθηκε η οικονομική βοήθεια που έλαβε η Ελλάδα, πριν από την εξαγγελία του ΢χεδίου Μάρσαλ, από την βρετανική κυβέρνηση, την UNRRA και το Δόγμα Σρούμαν. Έπειτα, έγινε λόγος 16

για την αφορμή και τη σκοπιμότητα της εξαγγελίας και της εφαρμογής του ΢χεδίου Μάρσαλ, αλλά και για την ανταπόκριση των ευρωπαϊκών κρατών σε ένα τέτοιου είδους πρόγραμμα ανοικοδόμησης. Σέλος, διερευνήθηκε η αμερικανική συμβολή στο οικοδόμημα του δυτικοευρωπαϊκού τουρισμού, αλλά κυρίως του ελληνικού, μέσω του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης, και αναζητήθηκαν οι συνέπειες της αμερικανικής επιρροής στην εξέλιξη της πλέον δυτικότροπης ελληνικής κοινωνίας, όπου πλέον ο τουριμός μετατράπηκε σε σημαντικό αξιακό μέγεθος.

Εικόνα 1.2 Εργάτες στρώνουν το δρόμο μπροστά από σπίτια που κατασκευάστηκαν στα πλαίσια του ΢χεδίου Μάρσαλ στην Ελλάδα.

_το ιστορικό πλαίσιο και η μεταπολεμική Ελλάδα

Εικόνα 2.1 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης , Rudolf Korunka , Intereuropaische Zusammenarbeit , Εκδότης : European Recovery Programme, European Poster Competition,Vault 1950.

2. Το ιστορικό πλαίσιο και η μεταπολεμική Ελλάδα

Από όλες τις χώρες που βίωσαν την εμπειρία της ναζιστικής Κατοχής, η Ελλάδα είναι εκείνη που στη λήξη της συγκλονίστηκε πιο βίαια, ανακαλύπτοντας ότι η θρυμματισμένη παραγωγική βάση της συναγωνιζόταν ένα ακόμα πιο τραυματισμένο κοινωνικό ιστό. Η αποσάθρωση των μηχανισμών του κράτους σε συνδυασμό με τη γενικευμένη ανέχεια σε ευρύτατα στρώματα του πληθυσμού, τόσο στη λεηλατημένη ύπαιθρο, όσο και στα αστικά κέντρα δημιούργησε ανυπέρβλητα προβλήματα. Σο γενικότερο κόστος της περιόδου αυτής, η οποία χαρακτηριζόταν από άμετρη βία (συχνά σε βάρος αμάχων), κοινωνική σύγκρουση και οικονομική αβεβαιότητα, με δυσκολία μπορεί να προσδιοριστεί7. Μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων, το οικονομικό πρόβλημα της Ελλάδας παρουσίαζε τέσσερις όψεις, την επισιτιστική, τη δημοσιονομική, την νομισματική και την παραγωγική. Η έκταση των καταστροφών στην διάρκεια των ετών ήταν τόσο μεγάλη ώστε, παρά την ανθρωπιστική βοήθεια από διεθνείς οργανισμούς 8 , η χώρα αδυνατούσε να εισέλθει αποτελεσματικά σε πορεία ανάκαμψης. Η διάλυση των επικοινωνιακών δικτύων και της δημόσιας υποδομής της επικράτειας, η καθολική συρρίκνωση του Ακαθόριστου Εθνικού Προϊόντος και η εσωτερική πολιτική ρευστότητα συνέβαλλαν, μεταξύ άλλων, στη ραγδαία άνοδο του πληθωρισμού και ακύρωσαν κάθε σύντομη απόπειρα επαναφοράς στα προπολεμικά επίπεδα.

Κωνσταντίνος Δ. Δοξιάδης, Αι Θυσίαι της Ελλάδος εις την Κατοχήν, Αθήνα 1946. Angelos F. Vlachos, Relief Supply in Greece in the aftermath of WWII: The Political Economy of Food, University of Sussex at Brighton, 1995. 7 8

Εικόνα 2.2 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης , Andre Golven ,Seve Nouvelle Vie Meilleure, Εκδότης : European Recovery Programme , European Poster Competition,Vault 1950.

2.1 Πολιτικό και κοινωνικό στερέωμα – Η Ανασυγκρότηση Εύλογα, η Απελευθέρωση σήμανε την πιο ενεργό εμπλοκή του συμμαχικού παράγοντα, στη φάση αυτή των Βρετανών, στην ελληνική πολιτική σκηνή αλλά και στα κοινωνικο-οικονομικά δρώμενα. ΢ε αυτές τις συνθήκες, με τη μάχη της φυσικής επιβίωσης για μεγάλα κομμάτια του πληθυσμού να αποτελεί μοναδικό αίτημα, η ίδια αντίληψη διέτρεχε και ευρεία στρώματα της ελληνικής κοινωνίας. Δεδομένου δε, πως η Ελλάδα είχε σταθερά ελλειμματικό εμπορικό ισοζύγιο και μείζονα ανάγκη από τις ελλειμματικές εισροές, η κατάρρευση των οικονομικών λειτουργιών της χώρας καθιστούσε την εξάρτηση από τον ξένο παράγοντα μονόδρομο. Από την αρχή της ανορθωτικής προσπάθειας, το βάρος έπεσε στη διεκδίκηση αλλοδαπών πόρων, αλλά δεν συνοδευόταν από την εγκαθίδρυση αντίστοιχα αποτελεσματικών εγχώριων θεσμών: τόσο διαχείρισης, όσο και πολιτικοοικονομικής ομαλότητας. Αυτή η αντιστοιχία μακροπρόθεσμα υπήρξε μοιραία στην αξιοποίηση της ξένης βοήθειας. Τποτιμώντας, όπως φάνηκε, τον υπερπληθυσμό, το δημοσιονομικό έλλειμμα, την αναγκαιότητα ανάκαμψης της παραγωγής , με την προσωπική ιδιοτέλεια και την αδράνεια να κυριαρχούν, οι ελληνικές πολιτικές δυνάμεις που στελέχωναν τις διαδοχικές κυβερνήσεις εξήγγειλαν πρωτοβουλίες, που απείχαν πολύ τα συντεταγμένα επιχειρησιακά σχέδια. ΢την περίπτωση της ελληνικής οικονομίας, η ανόρθωση και η εξυγίανση δεν βασίστηκε σε οριοθετημένο πλαίσιο κοινωνικής συναίνεσης και συμμετοχής, αλλά από την προσπάθεια πολιτικών ομάδων και επιχειρηματικών συμφερόντων να αποτρέψουν τον πολιτικό εκδημοκρατισμό. Οι πολιτικές αποκλεισμού της Αριστεράς δεν επέτρεψαν την δημιουργία ενός νέου «κοινωνικού συμ-

βολαίου» και μακροπρόθεσμα οδήγησαν στην κοινωνική απαξίωση της εργασίας9. Εξάλλου, η διατήρηση «κεκτημένων» προπολεμικών προνομίων αποτέλεσε υπέρτατο στόχο για τα στρώματα που αισθάνονταν απειλή από τις διαρθρωτικές μεταβολές, για αυτό οι πιέσεις ήταν πάντα για βραχυπρόθεσμη ανακούφιση, ακυρώνοντας έτσι την έκφραση μιας συντεταγμένης πορείας τεχνικού και επιχειρησιακού εκσυγχρονισμού. Προς τούτο, η ροή των πόρων της ποικίλης ξένης βοήθειας εκτράπηκε κατά το συντριπτικόπτερο ποσοστό της, από τις παραγωγικές υποδομές για τις οποίες προορίζονταν, προκειμένου να στηρίξει πρόσκαιρες καταναλωτικές ανάγκες. Για την πλειοψηφία των ευρωπαϊκών χωρών που εντάχθηκαν μεταπολεμικά στο δυτικό πολιτικό ημισφαίριο, η Ανοικοδόμηση ξεκινά το 1945 και ολοκληρώνεται τρία ή τέσσερα χρόνια αργότερα. Η εξέλιξή της σχετίστηκε με τους ρυθμούς επαναφοράς, την κοινωνική ισορροπία, τη σχέση κάθε κράτους στο μεταπολεμικό κόσμο 10. ΢την ελληνική περίπτωση, πέρα από τους πρόδηλα διαφορετικούς κοινωνικούς χρόνους, και λόγω των εμφύλιων συγκρούσεων που συγκλόνισαν την επικράτεια στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1940, η μεταπολεμική διαδικασία ανάταξης του Έθνους καθόλου τυχαία έλαβε την ονομασία Ανασυγκρότηση 11. Ο όρος φέρει διπλή σημασία : οικονομική, με την έννοια της επανέναρξης της παραγωγής και της αποκατάστασης των ζημιών και θεσμική, στο βαθμό που σηματοδοτεί την επαναλειτουργία και την εξομάλυνση των βασικών πολιτειακών διατάξεων και του κράτους δικαίου της κατακερματισμένης επικράτειας12 .

΢ταύρος Θωμαδάκης, Κράτος και Ανάπτυξη στην Ελλάδα: Ένα εξελικτικό δίδυμο, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2011, σελ.367. 10 Πάνος Καζάκος, Ανάμεσα σε Κράτος και Αγορά: Οικονομία και οικονομική πολιτική στη μεταπολεμική Ελλάδα, 1944-2000, Αθήνα: Παπαζήσης 2000, σελ. 37. 11 Η λέξη εισήχθηκε στο δημόσιο λόγο το 1938 από τον Ανάργυρο Δημητρακόπουλο, τον τότε πρόεδρο του Σεχνικού Επαγγελματικού Επιμελητηρίου. 12 ΋π., Πάνος Καζάκος, Ανάμεσα σε Κράτος και Αγορά…, σελ.38. 9

2.2 Ανάγκες και ΢ύμμαχικη βοήθεια Σα χρόνια που ακολούθησαν την Απελευθέρωση σηματοδότησαν την σύγκρουση, όχι αντιτιθέμενων πολιτικών εταίρων και κοινωνικών ομάδων μεταξύ Αριστεράς και αστικών δυνάμεων, αλλά και επιμέρους αναπτυξιακών προγραμμάτων. «Ήπια εκβιομηχάνιση», «βαριά βιομηχανία»13, «ανοικοδόμηση» : μία σειρά εναλλακτικών εισηγήσεων με συγκλίσεις, επικαλύψεις και αποκλίσεις δονούσαν για χρόνια τη συζήτηση στη δημόσια σφαίρα. Μια πρώτη ανατροπή του διαδεδομένου ιδεολογήματος της «εθνικής ένδειας» προέκυψε από τη δημοσίευση δύο σημαντικών Εκθέσεων το 1974 από Διεθνείς Οργανισμούς που τεκμηρίωναν την ελληνική επάρκεια φυσικών πόρων, σε μεγάλη έκταση και ποικιλία, της UNRRA και της FAO 14. Μάλιστα, η εισήγηση της FAΟ παρουσίαζε την εξής ιδιαιτερότητα: ενώ προσανατολίζονταν σε βιομηχανικούς τομείς έντασης εργασίας, αποδεχόμενη την ύπαρξη εργατικού πλεονάσματος, συνιστούσε την επέκταση των υπηρεσιών με αιχμή τον τουρισμό, αλλά και την πολιτική ενθάρρυνση της μετανάστευσης15 . Σο έργο της αποκατάστασης που ξεκίνησε – θεωρητικά - την επόμενη από την λήξη του πολέμου, δηλαδή στα μέσα του φθινοπώρου του 1944, υπήρξε πολύπλοκο και τιτάνιο. ΢την συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών τον Μάιο του 1945, η ελληνική Αποστολή υπό των Κ. Δοξιάδη κατέθεσε ένα πρώτο υπομνηματικό κείμενο , θέτοντας τον τόνο των ελληνικών διεκδικήσεων. Επισημαίνονταν το εύρος των καταστροφών, οι πρωτοφανείς ανάγκες στέγασης,

Δημήτρης Μπάτσης, Η βαριά Βιομηχανία στην Ελλάδα, α’ έκδοση, Αθήνα 1947. UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration) και η FAO (Food and Agriculture Organization) ήταν φορείς που άνηκαν στον ιδρυόμενο ΟΗΕ το 1945 και αποτέλεσαν την πρώτη ξένη βοήθεια. ΋π., Bickham Sweet–Escott: Greece: A politicaland...,κεφάλαιο 6 & 7. 15 Food and Agriculture Organization of the United Nations, Report of the FAO Mission in Greece, Μάρτιος 1947. 13 14

Εικόνα 2.3 Παραγκούπολη στην Αθήνα μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων.

τα προβλήματα τεχνογνωσίας και οι δυνητικοί κίνδυνοι για τη «διεθνή ισορροπία και ασφάλεια»16. Λίγο αργότερα, στην έναρξη της εσωτερικής συζήτησης για την Ανασυγκρότηση, ο τουρισμός δεν καταλάμβανε παρά μόνο μία μικρή μνεία. Αναγνωριζόταν, πως «λόγω ορισμένων συνθηκών της Φώρας, δύναται να αποβεί υπολογίσιμος», αλλά η εξέλιξή του συναρτούνταν με γενικότερες εξελίξεις17. Δεδομένης της κλιμάκωσης των εσωτερικών αντιπαραθέσεων, που οδήγησαν στην Εμφύλια σύρραξη, τούτο φαντάζει απολύτως εύλογο. ΢ε διεθνές επίπεδο, οι αμερικανικές κυβερνήσεις (Roosevelt και Truman) πρόσφεραν εξαρχής μετριοπαθή στήριξη στον τουρισμό, στο πλαίσιο της προσπάθειας επανεκκίνησης της μεταπολεμικής οικονομίας σε πιο φιλελεύθερες γραμμές.

Αρχείο Δοξιάδη, φάκελος 24298, Εισήγησις δια το πρόβλημα και το πρόγραμμα της ανοικοδόμησης των Ευρωπαϊκών χωρών, 25.05.1945. 17 Αρχείο Δοξιάδη, φάκελος 22780, Program and Scope of the Greek Board of Reconstruction, σελ.27. 16

Εικόνα 2.4 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης , Gottfried Honegger-Lavater, La cooperation inter-europeene pour un niveau de vie plu, Εκδότης : European Recovery Programme , European Poster Competition,Vault 1950.

2.3 Πολιτικές & Πρακτικές ΢την Ελλάδα, η πολιτική αστάθεια μετά τα Δεκεμβριανά συνεχίστηκε σε κυβερνητικό επίπεδο με τις αλλεπάλληλες εναλλαγές κυβερνήσεων, αρχικά του Πλαστήρα και στη συνέχεια, από τον Απρίλιο του 1945 του ναυάρχου Βούλγαρη. ΢την κρίσιμη αυτή φάση, η αφερεγγυότητα των εγχώριων πολιτικών ηγεσιών, ώθησε τους Βρετανούς στην επιβολή διορισμού του Κυριάκου Βαρβαρέσου στη θέση του Αντιπροέδρου της κυβέρνησης με πλήρη ευθύνη για την άσκηση της οικονομικής πολιτικής. Προκρίνοντας την υπαγωγή της ανεξέλεγκτης κερδοσκοπίας στις επιλογές της οικονομικής πολιτικής, την εξισορρόπηση της παραγωγής με την κατανάλωση και τη δικαιότερη κατανομή εισοδήματος, το «πείραμα Βαρβαρέσου» εισήγαγε μια σημαντική παράμετρο στην ελληνική οικονομία, τον κεντρικό διοικητικό έλεγχο 18. Πρόκειται για μία αντίληψη ξένη στην παράδοση της δημόσιας διοίκησης, καίριας ωστόσο σημασίας για την προαγωγή πολυγοπαραγοντικών σχεδιασμών μακροπρόθεσμης απόδοσης, όπως ο τουρισμός. Λόγω των ανισορροπιών της, η ελληνική οικονομία βρέθηκε εγκλωβισμένη σε ένα φαύλο κύκλο αστάθειας και ανισοκατανομής, η οποία πέρα από τον πολιτικό κύκλο της ατέρμονης βίας είχε υφάνει το υπόβαθρο της κοινωνικής πόλωσης. Παράλληλα, η σχέση «δημόσιου» και «ιδιωτικού» είχε ανασημασιοδοτηθεί σε όλο το δυτικό κόσμο. Δεδομένου πως ο προπολεμικός τρόπος ανάπτυξης είχε καταφανώς χρεοκοπήσει, στο νέο αναπτυξιακό πρόγραμμα το κράτος θα ξεκινούσε να διεκδικεί ενεργό ρόλο για την υπέρβαση του αδιεξόδου, κινητοποιώντας την εγχώρια παραγωγική δραστηριότητα. Μέσω του ελέγχου των τιμών και της παραγωγής, ο Βαρβαρέσος αποσκοπούσε στη διαμόρφωση συνθηκών ομαλότητας και ενός συντεταγμένου πλαισίου επιχειρηματικής δραστηριότητας στο μεταπολεμικό διεθνές περιβάλλον. Γενικότερα, οι απόπειρες ελέγχου της οικονομίας στην άμεση μεταπολεμική

΋π., Γ.΢τασινόπουλος, Η Ρητορική της Ανάπτυξης..., σελ.66-137.

Εικόνα 2.5 Ο Κυριάκος Βαρβαρέσος (1884 – 1957), Τπουργός Οικονομικών της απόδημης κυβέρνησης.

περίοδο προκαλούσαν σκληρύνσεις και δρομολογούσαν ποικίλες αντιδράσεις, η ελλειμματική κυκλοφορία αγαθών στην αγορά, η αναστολή της παραγωγικής δραστηριότητας και η συρρίκνωση του κύκλου εργασιών, πυροδοτούσαν αντιπαραθέσεις, οι οποίες, τελικά, ακύρωναν κάθε προοπτική ορατής ανάκαμψης. ΢το βαθμό, που η δημοσιονομική κατάσταση ήταν κακή και το νόμισμα διολίσθαινε ραγδαία, η διευθέτηση των ελλειμμάτων συναρτούνταν με μία ευρύτερη αναδιανομή κοινωνικού πλούτου, θίγοντας συγκεκριμένα στρώματα της αστικής ελίτ και πολιτικές ομάδες που τα εκπροσωπούσαν. Εναλλακτικά, η μοναδική επιλογή διατήρησης της συγκεκριμένης κοινωνικής και οικοδομικής δομής διέρχονταν μέσω της χορήγησης εξωτερικής βοήθειας. Ψς τον Ιούνιου του 1947, αφετηρία ροής της αμερικανικής βοήθειας στην Ελλάδα, υιοθετήθηκαν πέντε διαφορετικές εκδοχές βραχυπρόθεσμης, και σταθερά ατελέσφορης οικονομικής πολιτικής19. Ματαιώνοντας την δημοσιονομική διευθέτηση, λόγω της αντίθεσης των ισχυρών και ποικίλων οικονομικών συμφερόντων , το ελληνικό Δημόσιο κατέληξε να προσβλέπει ολοκληρωτικά στην πανάκεια της ξένης βοήθειας, προκειμένου να επιβιώσει20. Αυτή η ιδέα εμπότισε τη στρατηγική του αστικού πολιτικού φάσματος, μέχρι την τελική δικαίωσή της μέσω του αμερικανικού Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανασυγκροτήσεως (European Recovery Program), το οποίο την επέκτεινε στο απόγειό της . ΢ε αυτό ακριβώς το πλαίσιο, εγγράφηκε και η κατακόρυφη ανάδυση της δημόσιας συζήτησης για τον τουρισμό.

Φ.Φατζηιωσήφ, Η πολιτική της Ανασυγκρότησης και του Εμφυλίου. Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα, Αθήνα 2003, σελ.12. 20 Γ.Πολιτικάκης, Greek Policies of Recovery and Reconstruction, 1944-1952, Οξφόρδη 1990, σελ.160 και 257. 19

Εικόνα 2.6 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης , Walter Hofmann, Einiges Europa – Tragt Wohl Stand, Εκδότης : European Recovery Programme , European Poster Competition,Vault 1950.

2.4 Ο ελληνικός ξενοδοχειακός κόσμος μεταπολεμικά Σο φυσικό και οικονομικό κεφάλαιο του ξενοδοχειακού αποθέματος της χώρας δέχτηκε βαριά πλήγματα ήδη από την κήρυξη του πολέμου στα 1939. ΢ε έκρυθμες συνθήκες, το ξενοδοχειακό κατάλυμα, προσέλαβε μορφές πολύ πέραν της λειτουργίας του: επιάχτηκε βίαια, λειτούργησε ως καταφύγιο, ως χώρος έκτακτης διαμονής, κάποτε ως νοσοκομείο και πάντως εξυπηρετώντας αλλότριες δημόσιες ανάγκες. Με τη στρόφιγγα της εξωτερικής τουριστικής ροής στη χώρα να έχει οριακά κλείσει, τα ξενοδοχεία της επικράτειας έμειναν με συρρικνωμένη εσωτερική πελατεία (εμπορικές ή υπηρισιακές μετακινήσεις, κα). Επιπρόσθετα, η άμεση περιστολή των ξενοδοχειακών τιμών κατά 50% για το πολιτικό και στρατιωτικό προσωπικό, που διάρκεσε σχεδόν μια δεκαετία, προκάλεσε αξεπέραστα προβλήματα βιωσιμότητας στις επιχειρήσεις φιλοενίας, οι οποίες πλέον βασίζονταν συντριπτικά σε αυτήν την πελατεία ΢το διάτημα 1938-1947, ο ξενοδοχειακός κλάδος ακολούθησε καθοδική τροχιά21 κατά συνέπεια στα μέσα του 20ου αιώνα, η ξενοδοχία βρέθηκε στο απόλυτο επιχειρηματικό ναδίρ της. Ο συνδυασμός μια σειράς παραγόντων: πτώση της οικοδομικής δραστηριότητας, άνοδος κόστου ζωής, αύξηση λειτουργικών δαπανών λόγω πληθωρισμού και συρρίκνωσης της πελατείας από την νοτιο – ανατολική Μεσόγειο, οδήγησαν πολλές επιχειρήσεις φιλοξενίας σε μαρασμό 22. Με την έναρξη της τριπλής κατοχής, τα ξενοδοχεία ήταν τα πρώτα οικήματα

21Αστέριος

Γ. Σσιούκαρης, Η οικονομική κατάστασις των ξενοδοχείων προπολεμικώς και τώρα, 1939-1947, Θεσσαλονίκη, 1947 – επανέκδοση Αθήνα ΞΕΕ Προπομπός 2006, σελ.x. 22 ΋π., Α. Σσιούκαρης, Η οικονομική κατάστασις των ξενοδοχείων προπολεμικώς..., σελ.xi.

που επιτάχτηκαν, ενώ σε πολλές πόλεις λεηλατήθηκαν: « η κατόπιν εισβολή των βαρβάρων εις την χώραν αποκορυφώνει την συμφοράν»23. ΢την ελληνική πρωτεύουσα και πολύ περισσότερο έξω από αυτή, η τύχη των υποδομών φιλοξενίας δεν απασχόλησε ιδιαίτερα τους κατακτητές. Εξαρχής, οι ξενοδόχοι αποβλήθηκαν κυριολεκτικά από τις επιχειρήσεις τους. ΢τις διαμαρτυρίες τους για τις καταστροφές των επιχειρήσεων και την αρπαγή του εξοπλισμού τους, οι αρχές κατοχής απαντούσαν κυνικά «είσθε σκλάβοι. Πρέπει να το εννοήσετε!»24. Κατά συνέπεια, για χρόνια μετά την Απελευθέρωση, οι ξενοδοχειακές επιχειρήσεις συνέχιζαν να αντιμετωπίζουν αντίξοες συγκυρίες. Κτιριακές καταστροφές, ολοσχερής απώλειας πάγιου εξοπλισμού, επιτάξεις ενός μεγάλου αριθμού δωματίων, προβληματικά ενοικιοστάσια χρωμάτιζαν τα διαρκή και έντονα διαβήματα για τις αποζημιώσεις του ξενοδοχειακού κόσμου25. Για μια μακρά περίοδο, η «βιομηχανία των ξένων» έπαψε να αποτελεί αντικείμενο δραστηριοποίησης για τους ξενοδοχοεπιχειρηματίες και οι πορείες επιβίωσής τους ακολούθησαν διαφορετικές τροχιές.

Julia S. Torne, Our rear area probably lived too well‟: tourism and the German occupation of France, 1940-1944, Journal of Tourism History, 2011, τ.3, αρ.3, σελ.309-330. 24 Siete scaiavi! Dovreste comprenderlo!, Ξενία, Περίοδος Β’, τ.3, σελ.4. 25 Chr. Endy, Cold War Holidays: American Tourism in France, The University of North Carolina Press, Chapel Hill, NC 2004, σελ.58. 23

_η οικονομική βοήθεια προς την Ελλάδα πριν την εφαρμογή του Σχεδίου Μάρσαλ

Εικόνα 3.1 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης , Alfred Lutz, Inter-europaische Zusammenarbeit fur bessere Lebensbendingungen , Εκδότης : European Recovery Programme, European Poster Competition,Vault 1950.

3. Η Οικονομική Βοήθεια προς την Ελλάδα πριν την εφαρμογή του Σχεδίου Μάρσαλ

Ο θίαμβρος της απελευθέρωσης της Ελλάδας από τον γερμανικό ζυγό έφερε πνοή ελπίδας στους εξαντλημένους πολίτες της κατεστραμμένης χώρας. Ψστόσο, το αισιόδοξο κλίμα της ανανέωσης δεν διήρκεσε για μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι δυσκολίες στην εξόφληση των συναφθέντων κατά την κατοχή δανείων με συμμαχικά κράτη παρουσιάστηκαν, για την ελληνική κυβέρνηση, μετά τη λήξη των εχθροπραξιών στην Ευρώπη. Η εληνική κυβέρνηση που ήταν δανειολήπτρια, δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στο αίτημα αποπληρωμής των δανείων που έλαβαν οι εξόριστες κυβερνήσεις. Η βρετανική κυβέρνηση υπενθύμισε στην ελληνική: «Οι ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο και ο Καναδάς εφοδιάζουν με μη στρατιωτικά αγαθά τους λαούς συμμαχικών κρατών στην Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδα, μέσω των κυβερνήσεών τους. Οι κυβερνήσεις που προμηθεύουν τα εν λόγω αγαθά πράττουν με την προσδοκία ότι οι παραλήπτριες δυνάμεις θα πληρώσουν για τα αγαθά που τους παραχωρούνται»26. Η Αθήνα, όπως ήταν φυσικό, δεν ήταν σε θέση να ανταποκριθεί στις οικονομικές απαιτήσεις των συμμάχων. Πέρα από τις εκτεταμένες υλικές ζημιές που είχε υποστεί η χώρα, το κατοχικό δάνειο που είχε επιβάλει ο Άξονας στην κυβέρνηση Σσολάκογλου είχε εξαντλήσει τα αποθέματα της Σραπέζης της Ελλάδος, αυξάνοντας δραματικά τις πληθωριστικές πιέσεις στην οικονομία27. ΢τις 16 Μαρτίου 1947, σχεδόν τρία χρόνια μετά την άφιξη της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας του Γ. Παπανδρέου στον Πειραιά, και έξι μέρες πριν από την αναγγελία του Δόγματος Σρούμαν, η βρετανική κυβένηση παραιτήθηκε από τις Βρετανική Πρεσβεία, Αθήνα, 4 Απριλίου 1945, προς Ι. ΢οφιανόπουλο, Τπουργείο Εξωτερικών (1945), Υάκελος 1, Τποφάκελος Ι Α΢Μ (Αρχείο ΢χεδίου Μάρσαλ), ΤΔΙΑ (Τπηρεσία Διπλωματικού & Ιστορικού Αρχείου, Τπουργείο Εξωτερικών (ΤΠ.ΕΞ). 27 ΋π., Πάνος Καζάκος, Ανάμεσα σε Κράτος και Αγορά..., Κεφάλαιο Από την Κατοχή στον Εμφύλιο και στην Ανασυγκρότηση, σελ.53-161. 26

Εικόνα 3.2 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης, Wladimer Flem, For European Prosperity, Εκδότης: European Recovery Programme, European Poster Competition, Vault 1950.

οικονομικές απαιτήσεις της προς την Ελλάδα όσο αφορά το κατοχικό δάνειο που είχε χορηγηθεί στις εξόριστες κυβερνήσεις, ανακοινώνοντας χαρακτηριστικά: «Η Κυβέρνηση της Αυτού Εξοχότητος παραιτείται, τυπικά και ολοκληρωτικά, των απαιτήσεων της Ελληνικής Βασιλικής Κυβερνήσεως, για την αποζημίωση του μέρους των αγαθών για τα οποία η κυβέρνηση της Αυτού Εξοχότητος έφερε οικονομική ευθύνη»28. Επιπλέον, η καναδική και αμερικανική κυβέρνηση ακολούθησαν το παράδειγμα των Βρετανών διαγράφοντας τα χρέη της Ελλάδας στο πλαίσιο του Δημοσίου Προγράμματος Περιθάλψεως (Civil Relief Bill), αναλαμβάνοντας τις δαπάνες για όλες τις προμήθειες που είχε λάβει η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση. Η απόφαση των τριών κρατών να διαγράψουν τα χρέη της Ελλάδας ήταν ενδεικτική της δύσκολης δημοσιονομικής κατάστασης της χώρας και της αδυναμίας των κυβερνήσεων της να ανταποκριθούν στα οικονομικά βάρη της μεταπολεμικής περιόδου.

Ρηματική διακοίνωση 457/3/45 της Βρετανικής Πρεσβείας, Αθήνα 6.3.1947, προς τον Κωνσταντίνο Σσαλδάρη, Ελληνικό Τπουργείο Εξωτερικών (1945, Υακ. 1, υποφ. Ι, Α΢Μ, ΤΔΙΑ, ΤΠ.ΕΞ). 28

Εικόνα 3.3 Εφοδιασμός αγαθών πρώτης ανάγκης από την βρετανική κυβέρνηση σε ελληνική επαρχία.

3.1 Η βρετανική οικονομική συμβολή 1944 -1947 Παρά την απόφαση διαγραφής του ελληνικού χρέους, η Ελλάδα παρέμεινε εξαρτημένη από την ξένη οικονομική βοήθεια, καθώς βασιζόταν ως επί το πλείστον σε εισαγόμενα αγαθά , για να υποστηρίξει τον μεγάλο αριθμό αστέγων και ανέργων που είχαν βρει καταφύγιο στα αστικά κέντρα. Οι Βρετανοί, στην προσπάθειά τους να διασφαλίσουν τα συμφέροντά τους στη Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή ήταν διατεθιμένοι να υποστηρίξουν την Ελλάδα29. ΢υνειδητοποίησαν, ομως, ότι η συνεχής οικονομική και στρατιωτική βοήθεια προς την Ελλάδα υπονόμευε τις προσπάθειές της βρετανικής κυβέρνησης να εξασφαλίσει πόρους για την επούλωση των πληγών που είχε προκαλέσει ο Β’ Παγκόσμιος πόλεμος στην ίδια τους την χώρα. Ψς αποτέλεσμα, οι κυβερνητικοί παράγοντες της Μ.Βρετανίας δεν ήταν σε θέση να συνεχίσουν να ικανοποιούν μόνοι τους τα ελληνικά οικονομικά και στρατιωτικά αιτήματα και επίμονα επεδίωκαν τη συμβολή των Αμερικανών στην άμυνα της περιοχής του Ανατολικού Αιγαίου. Η αμερικανική υποστήριξη προς τις προσπάθειες της Μ.Βρετανίας στην Ελλάδα εκφραζόταν μέχρι το Νοέμβριο του 1945 έμμεσα, με τη συμμετοχή αντιπρόσωπων στις δραστηριότητες της Allied Military Program (ML), της Joint Transportation Facilities Mission to Greece (JTFMG) και της United Relief and Rehabilitation Administration (UNRRA)30. Η πρόσκληση Αμερικανών εμπειρογνωμόνων σε ομάδες εργασίας στις οποίες προέδρευαν Βρετανοί, εξέφραζε την πρόθεση των Βρετανών να αναλάβουν τα οικονομικά βάρη από κοινού με τους Αμερικανούς, χωρίς ωστόσο να μειωθεί η επιρροή τους στη λήψη αποφάσεων. Οι μεμονωμένες προσπάθειες οικονομικής βοήθειας προς την Ελλάδα από την Μ.Βρετανία, και η έμμεση συνδρομή των ΗΠΑ μέσω διεθνών οργανισμών, δεν είχαν τα επιθυμητά αποτελέσματα για τους Stephen G. Xydis, The Secret Anglo-Soviet Agreement on the Balkans of 9 October, 1944, Journal of Central European Affairs, τόμος 15, Οκτώβριος 1955, σελ. 248-271. 30 Michael Mark Amen, American Foreign Policy in Greece 1944/1949 Economic Military and Industrial Aspects, Frankfurt am Main, Bern, Las Vegas, Peter Lang, 1978, σελ. 62. 29

Βρετανούς: Οι Αμερικανοί δεν αναμειγνύονταν αρκετά στα οικονομικά και πολιτικά πράγματα της Ελλάδος, θεωρώντας τους Βρετανούς αρμόδιους για τη χώρα. Σην κατάσταση επιβάρυνε ο εμφύλιος πόλεμος, δημιουργώντας από τη μία μεριά περαιτέρω αποσταθεροποιητικούς παράγοντες που εμπόδιζαν τις προσπάθειες ανοικοδόμησης της χώρας, και αυξάνοντας από την άλλη την αναγκαστική βρετανική συμβολή στην αντιμετώπιση του κομμουνιστικού κινδύνου.

Εικόνα 3.4 Η βοήθεια της UNRRA – Διανομή αγαθών σίτισης σε σχολείο στα Ιωάννινα.

3.2 Η βοήθεια της UNRRA ΢τις Βρετανικές προσπάθειες προστέθηκε και η συμβολή ενός νεοσύστατου οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών. Πρόκειται για την UNRRA, που συστάθηκε στις 9 Νοεμβρίου 1943 και είχε ως στόχο να προσφέρει υλική και ηθική βοήθεια στα κατεστραμμένα από τον πόλεμο κράτη. Η Ελλάδα επιλέγη ως υποψήφια για τη συνδρομή από την UNRRA στις 14 ΢επτεμβρίου 1944, ενώ εκπρόσωπος του οργανισμού κατέφθασε στην Αθήνα στις 23 Οκτωβρίου, πέντε μέρες μετά την άφιξη της κυβέρνησης του Γεωργίου Παπανδρέου31. Η UNRRA διέθεσε στην Ελλάδα, μία από τς δεκαεπτά χώρες που είχαν την συνδρομή της, συνολικά 351 εκατομμύρια δολάρια. Σο 59% ως σκοπό την κάλυψη των άμεσων αναγκών του πληθυσμού σε τρόφιμα, που μολονότι η συγκομιδή του 1946 ήταν καλή, αντιμετώπιζε προβήματα επισιτισμού32. ΋μως, παρά τις προσπάθειες της UNRRA, η κοινωνική και οικονομική κατάσταση στην Ελλάδα δεν βελτιώθηκε αισθητά κατά την περίοδο εφαρμογής του προγράμματος. Μεγάλο μέρος της ευθύνης για την κακή διαχείριση της βοήθειας έφερε και ο κρατικός μηχανισμός, που λόγω των εκτεταμένων καταστροφών του πολέμου, δεν ήταν σε θέση να εφαρμόσει ένα σχέδιο διανομής των αγαθών. Η απουσία ικανής και αποτελεσματικής διοικητικής μηχανής και η καθοριστική επιρροή που έχουν στις κυβερνήσεις μερικά άτομα, λειτουργώντας συνήθως παρασκηνιακά και με βασικό στόχο τον γρήγορο πλούτο εις βάρος της χώρας, εμπόδιζε τι όποιες προοπτικές που θα είχε η εφαρμογή ενός αποτελεσματικού προγράμματος ανοικοδόμησης33. Έτσι, παρά τις ειλικρινείς προσπάθειες να βοηθηθεί η Ελλάδα στην οργάνωση μεταπολεμικής αρωγής, η αποστολής της UNRRA βρέθηκε αντιμέτωπη με μια George Woodridge, UNRRA: The History of the United Nations Relief and Rehabilitation Administration, Columbia U. Press, Νέα Τόρκη, 1950, Σόμος ΙΙ, σελ. 98. 32 ΋π.,George Woodridge, UNRRA: The History of the United Nations Relief and Rehabilitation..., σελ.112. 33 Foreign Relations of the United States (FRUS): 1945 Vol. VII, Jackson (Senior Deputy Director of UNRRA) to Lehman (Director General of UNRRA), Αθήνα, 27 Οκτωβρίου 1945, σελ. 247. 31

αποδυναμωμένη δημόσια διοίκηση, η οποία ήταν ανίκανη να συμβάλει εποικοδομητικά στο συντονιστικό έργο της διανομής των προσφερόμενων αγαθών34. ΢την τελική έκθεση για την εφαρμογή της UNRRA στην Ελλάδα τονιζόταν χαρακτηριστικά:

Εικόνα 3.5 Η βοήθεια της UNRRA – Διανομή αγαθών ρουχισμού στα Ιωάννινα.

΢ημείωμα Τπουργείου Εξωτερικών προς Τπουργό Οικονομικών από τον διευθυντή του Σμήματος ΢υμβατικών και Εμπορικών Τποθέσεων 23/4/1945 Υακ.1945 60: 1 Αρχείο Κεντρικής Τπηρεσίας, ΤΔΙΑ, ΤΠ.ΕΞ. 34

«Σο χάος στις δημόσιες υπηρεσίες, τόσο στην επαρχία, όσο και στα υπουργεία, η έλλειψη κατάλληλων οικονομικών παροχών για τους δημόσιους υπαλλήλους, η απώλεια μεταφορικών μέσων και η άγνοια της διοίκησης για το που βρίσκονται οι υπάλληλοι, μεγέθυναν τα προβλήματα». Η αδυναμία της κυβέρνησης να διανείμει τα εφόδια της UNRRA για την κάλυψη των άμεσων αναγκών του πληθυσμού και η επικρεμάμενη απειλή για την Ελλάδα να πέσει θύμα του κουμουνιστικού επεκτατισμού επισημάνθηκε από Αμερικανούς αξιωματούχους που είχαν την ευκαιρία να επισκεφθούν την χώρα εκείνη την περίοδο. Η Αγγλία, χωρίς τη συνδρομή των Αμερικανών, δεν θα ήταν σε θέση να συνεχίσει την παροχή υλικής και οικονομικής βοήθειας προς την Ελλάδα35. Η Μ. Βρετανία χρειαζόταν την υποστήριξη των ΗΠΑ για να συνεχίσει να συμβάλει στην ασφάλεια και την ανασυγκρότηση της Ελλάδας. Οι συστάσεις Αμερικανών Αξιωματούχων άρχισαν να ευαισθητοποιούν την ηγεσία της κυβέρνησης Σρούμαν για τους κινδύνους που εγκυμονούσε ενδεχόμενη κουμμουνιστική υπεροχή στη Βαλκανική χερσόνησο. ΋μως, παρά τις επισημάνσεις ιθυνόντων του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για την ανάγκη συνέχισης του προγράμματος αρωγής, η UNRRA έπαψε να παρέχει βοήθεια στην Ελλάδα στις 31 Μαρτίου 1947 και ανά τον κόσμο (πλην της Κίνας) στις 30 Ιουνίου του ίδιου έτους36. Η διακοπή στο πλαίσιο της UNRRA συνδυάστηκε με την απόφαση των Αμερικανών να συμμετάσχουν ενεργά πλέον στην ανοικοδόμηση της χώρας και στην αντιμετώπιση της κομμουνιστικής απειλής, πεπεισμένοι πως ήταν καλύτερα εφοδιασμένοι να θέσουν σε λειτουργία ένα αποτελεσματικό πρόγραμμα αρωγής.

΋π.,George Woodridge, UNRRA: The History of the United Nations Relief and Rehabilitation..., σελ.105. 36 Statement by the Honorable Warren R. Austin, United States Representative at the Seat of the United Nations in the Security Council, Friday March 28, 1947, σελ. 2 (1947, Υ.2, υποφ. IV, Α΢Μ ΤΔΙΑ, ΤΠ.ΕΞ). 35

Εικόνα 3.6 Η βοήθεια της UNRRA – Διανομή αγαθών ρουχισμού σε σχολείο στα Ιωάννινα.

3.3 Η απόφαση για την αποστολή Porter και η επανεξέταση των ελληνικών αναγκών από τους Αμερικανούς Οι προσπάθειες εξασφάλισης της απαιτούμενης βοήθειας για την ελληνική μεταπολεμική ανοικοδόμηση δεν είχαν πάντα τα επιθυμητά αποτελέσματα για τις ελληνικές κυβερνήσεις, ενώ ο αγώνας για την εξασφάλιση επιπρόσθετων κονδυλίων διεξαγόταν υπό την αυξανόμενη αμερικανοσοβιετική ένταση. Η οικονομική συνδρομή που είχε λάβει η Ελλάδα έως τον Ιανουάριο του 1947 δεν επαρκούσε για τις ανάγκες της χώρας, που, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα Ευρωπαϊκά κράτη, βρισκόταν σε κατάσταση εμφύλιας σύρραξης. Επιπλέον, η αρωγή από την UNRRA παρέμενε σε μεγάλο βαθμό ανεκμετάλλευτη, χωρίς να διανεμηθεί αποτελεσματικά στις περιοχές ανάγκης. Εν τω μεταξύ η διχασμένη από εσωτερικούς ανταγωνισμούς ελληνική Επιτροπή Προμηθειών στην Ουάσιγκτον συνέβαλε στη δημιουργία αρνητικού κλίματος συνεργασίας, λόγω της επικρατούσας έλλειψης εμπιστοσύνης μεταξύ των στελεχών. Εξάλλου η δυσμενής οικονομική πορεία, ο εμφύλιος πόλεμος και η παγκόσμια ένταση που προκαλούσε ο διπολισμός όξυνε την κατάσταση στην Ελλάδα σε επικίνδυνο βαθμό, με αποτέλεσμα η βρετανική κυβέρνηση να μην είναι σε θέση να ανταποκριθεί και να καθιστάται πλέον αναγκαία η ενεργός συμμετοχή των Αμερικανών για την εξεύρεση μιας αποτελεσματικής λύσης στο αδιέξοδο. ΢την Αθήνα, παρά τις προσπάθειες για δημοσιονομική πειθαρχία, το πάγωμα των μισθών στα επίπεδα της 31ης Μαρτίου 1946 συνέβαλε στις πολλαπλές πιέσεις που υφίστατο η κυβέρνηση Σσαλδάρη καθιστώντας πιο επιτακτική την ανάγκη για εξωτερική παρέμβαση, κυρίως στη διαχείριση της οικονομικής βοήθειας37. Η αδήριτη ανάγκη υποστήριξης της Ελλάδας ως στρατηγικού εταίρου της Δυτικής ΢υμμαχίας έφερε λοιπόν τα κέντρα λήψεως αποφάσεων των ΗΠΑ στο σημείο που έπρεπε πλέον να αποφασίσουν πως θα αντιμετωπίσουν την κρίσιμη Gardner Patterson, The Financial Experiences of Greece from Liberation to Truman Doctrine, October 1944 – March 1947 (Doctoral dissertation), Harvard 1949, σελ.399. 37

Εικόνα 3.7 Ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Σσαλδάρης.

κατάσταση στη χώρα. Η συνεργασία με την Σράπεζα Εξαγωγών – Εισαγωγών, που προηγήθηκε της αμερικανικής αποστολής στην Αθήνα, είχε προϊδεάσει τους Αμερικανούς ιθύνοντες σχετικά με τις ανάγκες των Ελλήνων αλλά και με τα προβήματα στην εφαρμογή ενός προγάμματος αρωγής και ανοικοδόμησης στην Ελλάδα. Ήδη, από τις 23 Αυγούστου 1946, στο πλαίσιο συνομιλιών με το ελληνικό κλιμάκιο που είχε μεταβεί στην Ουάσιγκτον για να διαπραγματευτεί δυνατότητες επιπρόσθετης οικονομικής βοήθειας προς την Ελλάδα από την Σράπεζα Εξαγωγών – Εισαγωγών, είχε συζητηθεί το ενδεχόμενο επίσκεψης Αμερικανικής οικονομικής αποστολής στη χώρα38. Κατόπιν αιτήματος του πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Σσαλδάρη το Νοέμβριο του 1946, το State Department έστειλε τον πρέσβη Paul A. Porter για να εκπονήσει προκαταρκτική έρευνα πριν από την αποστολή περαιτέρω οικονομικής συνδρομής. Η ενδεκαμελή αποστολή Porter κατέφθασε στην Ελλάδα στις 18 Ιανουαρίου 1947 και παρέμεινε ως τις 22 Μαρτίου39. ΢ε τηλεγράφημα προς το αμερικανικό Τπουργείο Εξωτερικών στις 20 Υεβρουαρίου επισημάνθηκαν στον υπουργό η σοβαρότητα της κατάστασης στην Ελλάδα και οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν για την αποσταθεροποίηση της χώρας. Σο τηλεγράφημα ανέφερε τις απόψεις των Αμερικανών και την ανάγκη επείγουσας βοήθειας προς το λαό της Ελλάδας και την κυβέρνηση των Αθηνών. Φαρακτηριστικά τόνιζε: «Θεωρούμε την κατάσταση εδώ τόσο κρίσιμη ώστε δεν μπορεί να χαθεί καθόλου χρόνος στην εφαρμογή διορθωτικών μέτρων, έστω και προσωρινού χαρακτήρα...είναι αδύνατον να καθορίσουμε τη χρονική στιγμή της ανανεωμένης κατάρρευσης, αλλά πιστεύουμε ότι θα ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνο αν δεν θεωρηθεί επικείμενη»40.

Baxter προς Secretary of State, 23 Αυγούστου 1946, (RG 59 /Decimal File 1945 – 49/ Box 49, NARA). 39 Ο P. Porter αναχώρησε από τις ΗΠΑ στις 13 Ιανουαρίου, συνοδευόμενος από τους: John Fitch, μηχανολόγος ΢ύμβουλος, Stephen Ailies, νομικός ΢ύμβουλος της Αποστολής, Dillon Glendenning, οικονομικός ΢ύμβουλος, P.Hudson, εμπειρογνώμον σε αγροτικά θέματα. (U.S. Information Service Bulletin No 286, 11.1.1947 στο φάκελο R14518/11205/19, FO 371/58921, PRO). 40 Athens to Secretary of State, No 243 February 30, 1947 RG 59 Lot 24 Records of the Office of Greek, Turkish and Iranian Affairs 1947 – 1950, Box 2 (NARA). 38

Εικόνα 3.8 Ο αμερικανός πρέσβης Paul A. Porter.

3.4 Η Έκθεση Porter Μετά την συμφωνία ανάμεσα στην ελληνική και αμερικανική κυβέρνηση στα πλαίσια του Δόγματος Σρούμαν για άμεση παροχή οικονομικής και στρατιωτικής βοήθειας, τον Ιανουάριο του 1947 κατέφθασε στην Αθήνα η αποστολή του Paul Porter. Η εντεκαμελής αυτή αποστολή αφίχθη στην Ελλάδα με σκοπό να μελετήσει και να εξετάσει τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετώπιζε η χώρα, τις προοπτικές που υπήρχαν ούτως ώστε να οδηγηθεί ξανά σε αναπτυξιακή τροχιά καθώς και να καθορίσει το μέγεθος της οικονομικής βοήθειας που θα λαμβανόταν από την Αμερική. Η έκθεση αυτή, που δόθηκε στη δημοσιότητα στις 30 Απριλίου 1947, ήταν ένα κείμενο πολύ σημαντικό καθώς κατέγραφε λεπτομερώς τις διαπιστώσεις της αποστολής Porter κατά τη διάρκεια της διαμονής της στην Ελλάδα (Ιανουάριος 1947-Μάρτιος 1947), ενώ απεικόνιζε με τον καλύτερο τρόπο τη φιλοσοφία του Δόγματος Σρούμαν που καλούταν να εφαρμόσει η μελλοντική αμερικανική αποστολή. Η έκθεση περιλάμβανε, επίσης, και υποδείξεις όσον αφορά τις οικονομικές πολιτικές που θα έπρεπε να εφαρμόσει η ελληνική κυβέρνηση καθώς και τι μέτρα προέβλεπε η αμερικανική βοήθεια σε κρίσιμους τομείς όπως ο προϋπολογισμός, οι πιστώσεις, το εμπόριο, οι μισθοί και οι τιμές καθώς και το θέμα της πώλησης χρυσών λιρών. Η κεντρική φιλοσοφία της έκθεσης Porter ήταν ότι η οικονομική βοήθεια που θα προερχόταν από την Αμερική θα ήταν τόση ώστε να συμβάλλει στη σταθεροποίηση της ελληνικής οικονομίας και να την καταστήσει αυτοσυντηρούμενη σε δυτικά πρότυπα. ΋ταν θα επιτυγχανόταν η σταθεροποίηση με τους πόρους των Αμερικανών, η ελληνική οικονομία θα μπορούσε από μόνη της, χρησιμοποιώντας και αξιοποιώντας τους δικούς της εγχώριους πόρους πλέον, να οδηγηθεί στην ανάπτυξη και να μπει σε μια νέα εποχή. Η οικονομία μιας χώρας όμως για να καταστεί αυτοσυντηρούμενη και να μην εξαρτάται μόνο από το πακέτο βοήθειας θα πρέπει να διαθέτει αξιόπιστο και αποτελεσματικό πολιτικό σύστημα, αποτελεσματικό και σύγχρονο διοικητικό μηχανισμό ενώ θα

πρέπει να υπάρχει κοινωνική ειρήνη. Ο Porter όμως γρήγορα διαπίστωσε ότι στην Ελλάδα κάτι τέτοιο ήταν ανέφικτο καθώς η χώρα δε διέθετε κανένα από τα παραπάνω στοιχεία. Ήταν κάτι παραπάνω από προφανές ότι η Ελλάδα αποτελούσε μια ειδική περίπτωση όσον αφορά την παροχή βοήθειας λόγω των ριζωμένων συνηθειών και πρακτικών καθώς και λόγω αυτής της έντονης παθογένειας που κυριαρχούσαν στο κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό σύστημα. Λαμβάνοντας υπόψη αυτά τα χαρακτηριστικά, ο Porter άσκησε έντονη κριτική στο πολιτικό σύστημα, στο διοικητικό και στους εκπροσώπους της ελίτ των κοινωνικών τάξεων. ΋σον αφορά την κριτική του στο πολιτικό σύστημα, το χαρακτήρισε διεφθαρμένο και αυταρχικό. Θεώρησε ότι η κύρια πηγή των προβλημάτων προέκυπτε από την κυβερνητική αστάθεια που επικρατούσε, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την εναλλαγή επτά διαφορετικών κυβερνήσεων από τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. ΢ύμφωνα με τον Porter οι πολιτικοί στην Ελλάδα νοιάζονταν μόνο για το πώς θα διατηρήσουν τη θέση τους στην εξουσία και όχι για το πώς θα μπορούσαν να συμβάλλουν ως πρωτοστάτες στην ανοικοδόμηση της χώρας. Φαρακτηριστική είναι η αναφορά του Porter προς αυτή την κατεύθυνση: «Δεν υφίσταται εδώ κράτος σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα. Αντ‟αυτού υπάρχει μια χαλαρή ιεραρχία ατομιστών πολιτικών, μερικών χειρότερων από άλλους, που είναι τόσο απασχολημένοι με τον ατομικό τους αγώνα για εξουσία που δεν έχουν το χρόνο, αν υποθέταμε ότι είχαν την ικανότητα, να αναπτύξουν μια οικονομική πολιτική»41. Έντονη κριτική ασκήθηκε και στην κοινωνική ελίτ και ιδιαίτερα στους επιχειρηματίες που δραστηριοποιούνταν στο εμπόριο, στη ναυτιλία, στις τράπεζες και στις βιομηχανίες. Ο Porter θεώρησε το ιδιωτικό κεφάλαιο παντελώς αδιάφορο όσον αφορά τη συμβολή του στην προσπάθεια ανασυγκρότησης της χώρας και ότι οι σκοποί του και οι πρακτικές του δεν αντιστοιχούσαν σε καμία περίπτωση με το σχέδιο ανασύνταξης και ανάπτυξης της οικονομίας. Η 41

Porter Report, Summary and Recommendations.

συγκεκριμένη τάξη επιδίωκε ανώδυνους και ευκαιριακούς τρόπους κερδοσκοπίας εις βάρος των φανερά υποδεέστερων οικονομικά τάξεων, μία ανισότητα την οποία και ενέτεινε ο εμφύλιος πόλεμος. Ο Porter προτείνει ένα κλιμάκιο Αποκατάστασης 50 ειδικών οικονομικών εμπειρογνωμόνων και τεχνικών οι οποίοι θα διαδραμάτιζαν ρόλο συμβούλων της κυβέρνησης και εποπτών διαχείρισης της αμερικανικής οικονομικής βοήθειας ώστε να μην πέσει στο κενό, όπως συνέβη με την βρετανική βοήθεια ένα χρόνο πριν. Ψς τον Ιούνιο του 1947, αφετηρία ροής της αμερικανικής βοήθειας στην Ελλάδα, υιοθετήθηκαν πέντε διαφορετικές εκδοχές βραχυπρόθεσμης, και σταθερά ατελέσφορης, οικονομικής πολιτικής42. Ματαιώνοντας την δημοσιονομική διευθέτηση, λόγω της αντίθεσης των ισχυρών και ποικίλων οικονομικών συμφερόντων, το ελληνικό Δημόσιο κατέληξε να προσβλέπει ολοκληρωτικά στην πανάκεια της ξένης βοήθειας, προκειμένου να επιβιώσει43. Αυτή η ιδέα εμπότισε τη ρητορική αλλά και τη στρατηγική του αστικού πολιτικού φάσματος, μέχρι την τελική δικαίωση της μέσω του αμερικανικού Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανασυγκροτήσεως (European Recovery Programme), το οποίο την επέκτεινε στο απόγειο της. ΢’ αυτό ακριβώς το πλαίσιο, εγγράφηκε αρκετά αργότερα και η κατακόρυφη ανάδυση της δημόσιας συζήτησης για τον τουρισμό44. Η έκθεση Porter λοιπόν πρότεινε στην ελληνική κυβέρνηση να ελεγχθεί η αγοραπωλησία χρυσών λιρών σε συνεννόηση με το Διεθνές Νομισματικό Σαμείο, να ανακτηθούν οι χαμένες αγορές στις οποίες η ελληνική οικονομία είχε ΋π., Φ. Φατζηιωσήφ, Η Πολιτική Οικονομία της Ανασυγκρότησης και του Εμφυλίου, στο Φ. Φατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα…, σελ. 12. 43 Ο Πολιτάκης αναφερόμενος στο πρώτο μεταπολεμικό κοινοβούλιο, ισχυρίζεται πως «η άποψη ότι μόνο η ξένη βοήθεια από μόνη της θα προμήθευε τα μέσα για την Ελληνική ανασυγκρότηση ήταν κοινός τόπος για τους περισσότερους Έλληνες πολιτικούς στις τάξεις των κομμάτων». ΋π., Γ.Πολιτικάκης, Greek Policies of Recovery and Reconstruction, (1944-1952)..., σελ.160 και 257. 44 Α.Υ. Βλάχος, Σουρισμός και Δημόσιες Πολιτικές στη ΢ύγχρονη Ελλάδα (1914-1950) - Η ανάδυση ενός νεοτερικού φαινομένου, Economia Publishing, Αθήνα 2016, σ.317. 42

χρόνια παράδοση στις εξαγωγές (ειδικότερα έπρεπε να ενισχυθεί η εξαγωγή καπνού), άρση της απαγόρευσης των εξαγωγών ελαιόλαδου, ανάπτυξη του τουρισμού, αύξηση του ξένου συναλλάγματος μέσω της φορολόγησης ποσοστού των κερδών της εμπορικής ναυτιλίας που ήταν σε ξένο συνάλλαγμα, επιβολή οικονομικής λογοκρισίας σε εισερχόμενα και εξερχόμενα ταχυδρομεία και αυστηρός έλεγχος των εισαγωγών, ούτως ώστε να αποφευχθούν οι εισαγωγές ειδών πολυτελείας παράλληλα με την παροχή αδειών εισαγωγής. Ειδικό βάρος θα έπρεπε να δοθεί και στην ανάπτυξη και στην κατασκευή νέων δημοσίων έργων για τις ανάγκες της ανασυγκρότησης. Πολλά δημόσια έργα όπως συστήματα ύδρευσης, σιδηροδρομικές γέφυρες κτλ είχαν απαξιωθεί πλήρως και η ανοικοδόμησή τους θα ήταν πολύ σημαντική για τη βελτίωση της οικονομίας. Σέλος, η αποστολή Porter πέρα από την άποψη του Porter ότι για να καταστεί μια οικονομία βιώσιμη θα πρέπει να διαθέτει ανεπτυγμένη βιομηχανία και ότι ο τομέας αυτός πρέπει να αναβαθμιστεί, θεωρεί πολύ σημαντική για την οικονομία της Ελλάδας τη γεωργία. Γι’ αυτό το λόγο στην έκθεσή της προτείνει κάποια μέτρα υποστήριξης του τομέα αυτού στην κυβέρνηση όπως την ενθάρρυνση της εντατικής καλλιέργειας, τη μεγαλύτερη χρήση του νερού για τις διαδικασίες αποξήρανσης και άρδευσης, την επιμόρφωση και εξοικείωση των αγροτών σχετικά με τις νέες μεθόδους παραγωγής καθώς και την τόνωση των εξαγώγιμων προιόντων.

3.5 Σο δόγμα Σρούμαν και οι εφαρμογές Για την Ελλάδα το Δόγμα Σρούμαν σηματοδότησε το τέλος του απομονωτισμού και την αρχή της αμερικανικής εμπλοκής στα παγκόσμια πολιτικά, οικονομικά και στρατιωτικά δρώμενα. Ακολούθησε, ένα χρόνο αργότερα, η εφαρμογή του ΢χεδίου Μάρσαλ, και λίγους μήνες μετά, η δημιουργία της στρατιωτικής αμυντικής συμμαχίας του Βορειοατλαντικού ΢υμφώνου, η οποία με αυτόν τον τρόπο εξασφάλιζε την ενεργό παρουσία των Αμερικανών στις παγκόσμιες εξελίξεις. Σην ευθύνη για την τροπή των εξελίξεων στην αμερικανική πολιτική έφερε σε μεγάλο βαθμό και το αγγλικό διάβημα που επέσπευσε τις αμερικανικές ενέργεις, και ανάγκασε την κυβέρνηση Σρούμαν άμεσα και αποτελεσματικά προκειμένου να εμποδίζει την κατάρρευση του πολιτικού και οικονομικού συστήματος στην Ελλάδα. ΢τις 22 Μαϊου 1947, το Κοκγκρέσο ενέκρινε την ίδρυση της Αμερικανικής Αποστολής Βοήθειας προς την Ελλάδα [American Mission of Aid to Greece (AMAG)]. Η αποστολή που είχε προτείνει ο P. Porter μερικούς μήνες νωρίτερα, συστάθηκε με τη ΢υμφωνία οικονομικής βοήθειας μεταξύ Ελλάδος και ΗΠΑ, την οποία υπέγραψαν ο Κωνσταντίνος Σσαλδάρης και ο Αμερικανός πρέσβης Lincoln MacVeagh στις 20 Ιουνίου 1947. Η συμφωνία προέβλεπε την Αμερικανική αποστολή βοήθειας στην Ελλάδα που αποτελούνταν από ένα οικονομικό (AMAG) και ένα στρατιωτικό ( JUSMMAG – Joint United States Military Mission of Aid to Greece) τμήμα. Η αμερικανική αποστολή στην Αθήνα έπαιξε, καθοριστικό ρόλο στις ελληνοαμερικανικές σχέσεις, εφόσον παρέκαμπτε τη διπλωματική οδό της πρεσβείας και παράλληλα όλους τους σύσκαμπτους μηχανισμούς λήψεως αποφάσεων τόσο στην πρεσβεία όσο και στο State Department45. Με αυτή τη μεθοδο η AMAG μπορούσε να διευθετήσει άμεσα τα πολλαπλά διοικητικά και τεχνικά προβλήματα που αντιμετώπιζαν Έλληνες και Αμερικανοί στη Karl Rankin, Charge d‟ Affaires to Loy Henderson, Director office of Near Eastern and African Affairs, Department of State, 29 Μαρτίου 1948, RG84 Greece: Athens Embassy Top Secret/ General Records 1945 -1959 Box 1 NARA. 45

Εικόνα 3.9 Ο πρωθυπουργός των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, Harry S. Truman.

διαχείριση της οικονομικής βοήθειας, αλλά ταυτόχρονα και να επεμβαίνει σε ζητήματα που δεν συμπεριλαμβάνονταν στη διαδικασία της. Ο ρόλος της AMAG έφερε τα επιθυμητά για την Ουάσιγκτον αποτελέσματα, τόσο στη διαχείρηση της βοήθειας για την αρωγή των προσφύγων όσο και στα πεδία των μαχών εναντίον των κομμουνιστών. Η παρουσία των Αμερικανών στα διοικητικά κέντρα αποφάσεων, στα πεδία των μαχών και στα πολιτικά παρασκήνια τους έδιναν τη δυνατότητα να σχηματίσουν ξεκάθαρη εικόνα για τον τρόπο λειτουργίας του κρατικού μηχανισμού αλλά και τις δυσχέρειες που είχαν οι δημόσιοι φορείς λόγω της πολιτικής αστάθειας και των πολλαπλών κυβερνητικών αλλαγών. Η μέθοδος αυτή αποτέλεσε τομή για τον τρόπο εφαρμογής της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής που πριν το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο κρατούσε αποστάσεις από τα Ευρωπαϊκά πολιτικά δρώμενα. Η εγκαθίδρυση της AMAG/JUSMMAG στην Ελλάδα ήταν το αποτέλεσμα της εσπευμένης εμπλοκής των Αμερικανών στην κάλυψη του χάσματος που προέκυψε από την βρετανική απόσυρση. Έχοντας βιώσει αποτυχημένες προσπάθειες οικονομικών χορηγήσεων και δανειοδοτήσεων, δεν ήταν πλέον διατεθειμένοι να αφήσουν τους χειρισμούς αμυντικής και οικονομικής θωράκισης στις διαρκώς εναλλασσόμενες κυβερνήσεις των Αθηνών. Παράλληλα, οι ελληνικές κυβερνήσεις θεωρούσαν την αυξανόμενη αμερικανική συμμετοχή ως θετική εξέλιξη, εφόσον η παρουσία των Αμερικανών και η συμμετοχή τους στους μηχανισμούς λήψεως αποφάσεων περιόριζε την πολιτική φθορά της εκάστοτε κυβέρνησης. Με αυτή τη λογική και με γνώμονα τη διατήρηση της εξουσίας, οι Έλληνες πολιτικοί έβλεπαν θετικά την παραχώρηση αρμοδιοτήτων σε Αμερικανούς εμπειρογνώμονες, που είχαν ως πρωταρχικό σκοπό τη σταθεροποίηση της δραχμής, τη μείωση του δημόσιου ελλείματος και τη διαμόρφωση υποδομών για μια ανταγωνιστική οικονομία. Οι αποτυχίες των προσπαθειών αυτών θα επιβάρυναν τον ξένο παράγωντα, ενώ οι όποιες επιτυχίες θα ωφελούσαν την πολιτική ηγεσία. Ο άτυπος διακανονισμός είχε πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά οφλεη, και λίγη πολιτική φθορά, εφόσον δεν αποσκοπούσε στην επιβολή συγκεκριμένης μακροπρόθεσμης πολιτικής. Παρά τις ευνοϊκές για την Ελλάδα παραμέτρους, μακροπρόθεσμα η πολιτική αυτή θα δημιουργήσει προβλήματα και τριβές στις διμερείς σχέσεις Ελλάδας –

ΗΠΑ, ιδιαίτερα με τον πόλεμο της Κορέας και την αλλαγή της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής παγκοσμίως. Αξίζει να σημειωθεί επίσης, ότι από την πλευρά της αμερικανικής αποστολής και της αμερικανικής πρεσβείας εκφράστηκε η επιθυμία να σχηματιστεί μια κυβέρνηση εθνικής ενότητας που θα αφορούσε τα δύο μεγάλα κόμματα, με μια προτίμηση ωστόσο στο κεντρώο κόμμα των Υιλελευθέρων και με σαφή αποστροφή απέναντι στην Αριστερά. Έπειτα από μακροσκελείς συζητήσεις, αποφασίστηκε ότι το πρόγραμμα της οικονομικής βοήθειας θα έπρεπε να ακολουθήσει τις υποδείξεις της έκθεσης Porter46. Αυτό πρακτικά σήμαινε ότι το ύψος της βοήθειας θα είχε συντηρητική προσέγγιση μιας και βασικός στόχος του Δόγματος Σρούμαν δεν ήταν η παροχή βοήθειας για την ανάπτυξη της Ελλάδας σε επίπεδα μεγαλύτερα του προπολεμικού αλλά η σταθεροποίηση και η δημιουργία μιας «αυτοσυντηρούμενης δυτικής δημοκρατίας». Έτσι, λοιπόν, αποφασίστηκε ότι το ύψος της οικονομικής βοήθειας θα ήταν 300 εκατομμύρια δολάρια τα οποία θα ήταν κατανεμημένα ισομερώς ανάμεσα στο στρατιωτικό και πολιτικό κομμάτι. Επιπρόσθετα, πραγματοποιήθηκαν δυο αναθεωρήσεις του προγράμματος, η πρώτη το ΢επτέμβρη του 1947 και η δεύτερη το Μάρτη του 1948. ΢τη δεύτερη αναθεώρηση πραγματοποιήθηκε μεταφορά πόρων από το πολιτικό στο στρατιωτικό τομέα για την περαιτέρω ενίσχυση του στρατού. ΢τον παρακάτω πίνακα αναλύεται το πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας της περιόδου 1947-1948:

Γιώργος ΢ταθάκης, Σο δόγμα Σρούμαν και το σχέδιο Μάρσαλ: Η ιστορία της αμερικανικής βοήθειας στην Ελλάδα, Εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2004, σελ. 179. 46

Εικόνα 3.10 Σο Πρόγραμμα Οικονομικής Βοήθειας στα πλαίσια του Δόγματος Σρούμαν.

Παρατηρούμε, λοιπόν, από τον παραπάνω πίνακα ότι μετά την αναθεώρηση του ΢επτέμβρη 1947 και του Μάρτη 1948 ότι το σύνολο της οικονομικής βοήθειας από τις ΗΠΑ παρέμεινε στα 300 εκατομμύρια δολάρια αλλά μεταφέρθηκαν οι διατιθέμενοι πόροι από το πολιτικό σκέλος στο στρατιωτικό. Αξίζει να σημειωθεί ότι μόνο για τις εισαγωγές αγαθών παρουσιάστηκε μια αύξηση των πόρων το ΢επτέμβρη του 1947 και το Μάρτη του 1948 σε σχέση με την αρχική κατανομή πόρων. Αυτό δείχνει ξεκάθαρα ότι, παρά την επιθυμία της AMAG να

μειώσει αισθητά τις εισαγωγές, αυτό δεν πραγματοποιήθηκε, υποκύπτοντας ως ένα βαθμό στις πιέσεις της ελληνικής κυβέρνησης. Με μια γενικότερη αποτίμηση του έργου της AMAG στην Ελλάδα, θα μπορούμε να πούμε ότι σε ποσοτικό τουλάχιστον επίπεδο υπήρξε αποτελεσματικό, εφαρμόζοντας ουσιαστικά στην πράξη τις προϋποθέσεις του Δόγματος Σρούμαν. Η AMAG έκανε το καλύτερο δυνατό από την πλευρά της για να πετύχει τους σκοπούς του Δόγματος Σρούμαν που δεν ήταν άλλοι από την οικονομική ενίσχυση της Ελλάδας καθώς και τη στρατιωτική της ενίσχυση σε μια προσπάθεια αντιμετώπισης της κομμουνιστικής επέκτασης. Πιστή και πειθαρχημένη καθ’όλη τη διάρκεια της θητείας της στις υποδείξεις του Paul Porter, κατάφερε να περιορίσει αισθητά τις πληθωριστικές πιέσεις και να σταθεροποιήσει την οικονομία μέσω των περιορισμών που επέβαλλε ή προσπάθησε να επιβάλλει στις εισαγωγές, στην πώληση χρυσών λιρών και στη χορήγηση πιστώσεων. Παράλληλα κατάφερε να παρουσιάσει έναν ορθολογικότερο και περισσότερο ισοσκελισμένο προϋπολογισμό, κάτι που είχε να συμβεί πολλά χρόνια. Σο συνολικό έργο θα μπορούσε να είναι περισσότερο αποτελεσματικό αν υπήρχε πιο αποτελεσματικός συντονισμός και συνεργασία με την ελληνική κυβέρνηση σε κρίσιμα για το μέλλον της χώρας θέματα όπως οι πωλήσεις χρυσών λιρών ή το θέμα των εισαγωγών-εξαγωγών. Πλέον η Ελλάδα, έχοντας μάθει αρκετά πράγματα και έχοντας αλλάξει ως ένα βαθμό νοοτροπία από αυτή την πρώτη εμπειρία της αμερικανικής βοήθειας, είχε τη μεγάλη ευκαιρία να συμβαδίσει στο δρόμο της βιώσιμης ανάπτυξης μαζί με άλλες χώρες που θα συμμετείχαν στο εγχείρημα του ΢χεδίου Μάρσαλ.

_το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανόρθωσης – Σχέδιο Μάρσαλ

Εικόνα 4.1 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης, Alban Wyss, Reconstruire, Εκδότης: European Recovery Programme, European Poster Competition, Vault 1950.

4. Σο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανόρθωσης – ΢χέδιο Μάρσαλ

Σο Δόγμα Σρούμαν, που σαν στόχο είχε τη σταθεροποίηση της ελληνικής οικονομίας και την ανάσχεση του κομμουνισμού, ήταν πολύ σημαντικό για την ελληνική οικονομία καθώς κατάφερε να επιβάλλει οικονομικές πολιτικές που θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην ανασυγκρότηση, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι δεν στέφθηκαν όλες από επιτυχία. Παράλληλα, θα λέγαμε ότι αποτέλεσε ένα είδους πειραματικού σταδίου για το ΢χέδιο Μάρσαλ, το οποίο εξαγγέλθηκε 15 βδομάδες αργότερα. Ενώ ο χαρακτήρας του Δόγματος Σρούμαν ήταν έκτακτος με την έννοια ότι αποτέλεσε αρωγό της Ελλάδας στην προσπάθειά της να βγει από το τέλμα και να εμποδίσει την επικράτηση του κομμουνιστικού καθεστώτος στη χώρα, το ΢χέδιο Μάρσαλ ήταν ουσιαστικά μια συνέχεια του Δόγματος Σρούμαν με το ρόλο του φυσικά να είναι πιο διευρυμένος. Σο ΢χέδιο Μάρσαλ ή Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανόρθωσης (European Recovery Programme-ERP) όπως αλλιώς ονομάζεται, απέβλεπε στην αντιμετώπιση των οικονομικών προβλημάτων των χωρών της Ευρώπης στο σύνολό της και να εγκαθιδρύσει την ειρήνη και τη σταθερότητα προκειμένου οι ευρωπαϊκές οικονομίες να είναι σε θέση να λειτουργούν αποτελεσματικά και παραγωγικά προς δικό τους όφελος αλλά και προς όφελος των ΗΠΑ, μιας και στην ευρωπαϊκή ήπειρο διακυβεύονταν πολλά οικονομικά συμφέροντα των ΗΠΑ.

Εικόνα 4.2 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης, Reijn Dirksen, All Our Colours to the Mast, Εκδότης: European Recovery Programme, European Poster Competition, Vault 1950.

4.1 Η σκοπιμότητα ενός προγράμματος ανοικοδόμησης Οι λόγοι της εξαγγελίας του ΢χεδίου Μάρσαλ ήταν ότι σχεδόν όλες οι ευρωπαϊκές χώρες είχαν καταστραφεί οικονομικά και υλικά από τα δεινά του πολέμου και αυτή η κατάσταση είχε συνεχιστεί και κατά τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Η ισχυρότατη προπολεμικά οικονομία της Γερμανίας αδυνατούσε να βρει το δρόμο της εξαιτίας των κατεστραμμένων παραγωγικών της ιστών ενώ το ίδιο συνέβαινε και για τη Γαλλία και τη Μεγάλη Βρετανία. Ήταν φανερό ότι αυτή η κατάσταση θα ευνοούσε την επέκταση και επιβολή των κομμουνιστικών καθεστώτων και της σοβιετικής απειλής, κάτι που η αμερικανική κυβέρνηση ήθελε να αποφύγει πάση θυσία. Εξάλλου, σύμφωνα με τον George Kennan, βασικό σχεδιαστή της αμερικανικής στρατηγικής εκείνα τα χρόνια, οι ΗΠΑ όφειλαν να αποκαταστήσουν την αυτοπεποίθηση των «κρατών-εθνών που απειλούνταν από τον σοβιετικό εκπατρισμό»47. Είναι χαρακτηριστικό ότι στη Γαλλία και στην Ιταλία συμμετείχαν στην κυβέρνηση κόμματα κομμουνιστικής φύσεως τα οποία μάλιστα είχαν αποκτήσει και μεγάλη δυναμική48. Σο πρόγραμμα της οικονομικής βοήθειας απέβλεπε στην ενδυνάμωση της ευρωπαϊκής οικονομίας μέσω της αύξησης της παραγωγικότητας, βιομηχανικής και αγροτικής, της μείωσης της ανεργίας και της κάμψης του πληθωρισμού των ευρωπαϊκών οικονομιών. Η επίτευξη αυτών των στόχων θα εξυπηρετούσε συγχρόνως και τα αμερικανικά και τα ευρωπαϊκά συμφέροντα. Παράλληλα, και ανεξάρτητα από τα κίνητρα για την κατάρτιση ενός προγράμματος ανασυγκρότησης, το ΢χέδιο Μάρσαλ δημιούργησε οικονομικούς και πολιτικούς θεσμούς και οργανισμούς αλληλοϋποστήριξης, που συνέλαβαν στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής συνεργασίας και ολοκλήρωσης.

Ε.Φατζηβασιλείου, Σο ΢χέδιο Μάρσαλ και η διαμόρφωση της μεταπολεμικής Δυτικής Ευρώπης, στο: Θανάσης Δ.΢φήκας, Σο ΢χέδιο Μάρσαλ: Ανασυγκρότηση και διαίρεση της Ευρώπης, Αθήνα, 2011, Εκδόσεις Πατάκη, σελ. 121. 48 ΋π., Γ. ΢ταθάκης, Σο Δόγμα Σρούμαν και το ΢χέδιο Μάρσαλ…, σελ. 137. 47

Εικόνα 4.3 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης, Ernst Storch, Frieden Durch Intereurop. Zusammenarbeit, Εκδότης: European Recovery Programme, European Poster Competition, Vault 1950.

Η κυβέρνηση των ΗΠΑ θέλησε να καταστήσει σαφές ότι ο προσανατολισμός του ΢χεδίου Μάρσαλ ήταν αποκλειστικά οικονομικός και επιθυμούσε τη διασφάλιση της ειρήνης, της δημοκρατίας και της οικονομικής σταθερότητας στις ευρωπαϊκές χώρες. Αυτό εξυπηρετούσε σε μεγάλο βαθμό τα οικονομικά συμφέροντα των ΗΠΑ στην Ευρώπη καθώς θεωρούσαν πολύ σημαντικές τις εμπορικές ανταλλαγές με τους Ευρωπαίους για την ενίσχυση της εγχώριας οικονομίας τους. Οι επενδύσεις και οι εμπορικές αυτές ανταλλαγές όμως δε θα μπορούσαν να γίνουν χωρίς να υπάρχουν ισχυρές και υγιείς οικονομικές δομές στην ευρωπαϊκή ήπειρο, αποδεσμευμένες από την εξωτερική βοήθεια, που θα επιδρούσαν θετικά με τη σειρά τους στην παγκόσμια οικονομία. Η φιλοσοφία με την οποία επιθυμούσε να διαποτίσει ολόκληρη την Ευρώπη το ΢χέδιο Μάρσαλ ήταν ενταγμένη στις αρχές του New Deal. Ήταν φανερό ότι οι ΗΠΑ ήθελαν να εφαρμόσουν ένα μοντέλο, παρόμοιο με το αμερικανικό, και στην Ευρώπη με κυριότερα συστατικά του την έλλειψη κρατικού παρεμβατισμού, τη φιλελεύθερη οικονομία, τις μεγάλες επιχειρήσεις και ένα αξιόπιστο κράτος. Επομένως, δεν ήταν μόνο ο πλούτος που κατείχαν οι Αμερικανοί ο λόγος που τους έκανε να εμφανίζονται ως πρότυπα στη Δυτική Ευρώπη αλλά και η αίσθηση ότι το New Deal είχε επιτυχία εκεί που τα ευρωπαϊκά κράτη παρουσίασαν παταγώδη αποτυχία49.Επομένως, ήταν δεδομένο ότι ο δρόμος της ανάπτυξης των ευρωπαϊκών οικονομιών περνούσε από την εφαρμογή του αμερικανικού μοντέλου. Πέρα όμως των προβλεπομένων στόχων ενός σχεδίου για την οικονομική ανασυγκρότηση της Ευρώπης, το ΢χέδιο Μάρσαλ ήταν μια οικονομική επένδυση που απέβλεπε στη γεωπολιτική σταθερότητα και ανάπτυξη τόσο των ΗΠΑ όσο και των Ευρωπαϊκών κρατών, σε μια προσπάθεια να αντιμετωπιστεί ο κίνδυνος του κομμουνιστικού επεκτατισμού. Σην προσπάθεια για την επίτευξη αυτών των στόχων η αμερικανική κυβέρνηση τη βάσισε σε τέσσερις άξονες:

΋π., Ε.Φατζηβασιλείου, Σο ΢χέδιο Μάρσαλ και η διαμόρφωση της μεταπολεμικής Δυτικής Ευρώπης…, σελ. 127. 49

α) στην ενίσχυση της παραγωγικότητας των ευρωπαϊκών χωρών, β) στην αύξηση του εξωτερικού εμπορίου, γ) στην εξασφάλιση και διατήρηση της οικονομικής σταθερότητας των συμμετεχόντων κρατών, και δ) στην ανάπτυξη της συνεργασίας μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών50. Σα ηγετικά στελέχη της κυβέρνησης Σρούμαν, αναλαμβάνωντας να αναμορφώσουν την αμερικανική εξωτερική πολιτική μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, παρουσίασαν το ΢χέδιο Μάρσαλ όχι μόνο ως την οικονομική ασπίδα της Ευρώπης για την ανάσχεση του κουμμουνισμού, αλλά και ως πρόγραμμα που θα είχε δυνητικά θετικές συνέπειες για την αμερικανική οικονομία, η οποία πιθανόν να αντιμετώπιζε πρόβλημα ύφεσης κατά τη μεταβατική περίοδο από τον πόλεμο στη ειρήνη51.

Εικόνα 4.4 George Kennan, βασικός σχεδιαστής της αμερικανικής στρατηγικής. Economic Cooperation Act of 1948, Σμήμα 102 (α), The European Recovery Act, τ. 62, Statutes at Large, σελ. 137-159. 51 Diane B. Kunz, Butter and Guns: American Cold War Economic Diplomacy, The Free Press, 1997, σελ.30. 50

4.2 Η εξαγγελία του ΢χεδίου Μάρσαλ, η ιδέα ενός προγράμματος οικονομικής ανασυγκρότησης για την Ευρώπη Αφετηρία της εφαρμογής ενός συντονισμένου προγράμματος ανοικοδόμησης ήταν η ομιλία του Αμερικανικού υπουργού Εξωτερικών George C. Marshall κατά την τελετή αποφοίτησης των τελειόφοιτων του Πανεπιστημίου Harvard, στις 5 Ιουνίου 1947. Κατά την ομιλία του ο Marshall, ο οποίος παρουσίασε το πλαίσιο ενός προγράμματος ευρωπαϊκής οικονομικής εξυγίανσης που συνεπαγόταν, εμμέσως πλην σαφώς την απώθηση των πιέσεων επί της Ευρώπης από τη ΢οβιετική Ένωση, είπε μεταξύ άλλων: «Οι Ηνωμένες Πολιτείες πρέπει να κάνουν ότι μπορούν για την επαναφορά της παγκόσμιας οικονομικής υγείας, χωρίς την οποία δεν θα υπάρξει πολιτική σταθερότητα και διασφάλιση της ειρήνης»52. ΢την ομιλία του προς τους αποφοίτους ο G. Marshall επεσήμαινε ότι τα ευρωπαϊκά κράτη δεν ήταν σε θέση να εφαρμόσουν πρόγραμμα ανοικοδόμησης που θα τους εξασφάλιζε γοργή οικονομική και κοινωνική ανάκαμψη. Οι ανάγκες των χωρών ήταν μεγάλες, οι πιέσεις προς τις πολιτικές ηγεσίες ασφυκτικές. Ο G. Marshall πίστευε πως οι ΗΠΑ έπρεπε να βοηθήσουν την Ευρώπη με κάθε τρόπο για να επανέλθει η οικονομική ανάπτυξη, χωρίς την οποία δεν μπορούσε να υπάρξει πολιτική ομαλότητα και ειρήνη. Η πολιτική μας υπογράμμιζε ο Αμερικανός Τπουργός Εξωτερικών, «δεν στρέφεται εναντίον κάποιας χώρας ή δόγματος, αλλά ενατίον της πείνας, της φτώχιας της απόγνωσης και του χάους. Ο σκοπός (ενός προγράμματος οικονομικής ανοικοδόμησης) πρέπει να είναι η επαναφορά μιας διεθνούς λει-

Against Hunger, Poverty, Desperation and Chaos, Η ομιλία του Μάρσαλ στην τελετή απονομής του Πανεπιστημίου Harvard έχει ανατυπωθεί στο περιοδικό Foreign Affairs του ΜαίουΙουνίου 1947, τ.76, Νο 3, σελ.160. 52

Εικόνα 4.5 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης, Alfredo Lalia, Pour Se Soulever Et Vivre Mieux, Εκδότης: European Recovery Programme, European Poster Competition, Vault 1950.

τουργικής οικονομίας, ούτως ώστε να επιτρέπει τη δημιουργία πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών στις οποίες ελεύθεροι θεσμοί μπορούν να λειτουργήσουν»53. Σο Δόγμα Σρούμαν αποδείχτηκε ο προπομπός ενός μεγαλύτερου σχεδίου για την οικονομική ανάπτυξη της Ευρώπης και την άνοδο του βιοτικού επιπέδου των Ευρωπαίων ώστε να μην υποκύψουν στα θέλγητρα της κομμουνιστικής ιδεολογίας. Ο G. Marshall και οι σύμβουλοί του στο Τπουργείο Εξωτερικών είχαν καταλήξει στο συμπέρασμα παρά τη χρηματοδότηση που είχε προηγηθεί για να βοηθήσουν την ευρωπαϊκή ήπειρο από το τέλος των εχθροπραξιών στον Ειρηνικό, τα αποτελέσματα δεν ήταν τα προσδοκώμενα54. Σα εμπλεκώμενα στο Β’ Παγκόσμιο πόλεμο κράτη της μεταπολεμικής Ευρώπης δεν είχαν επανέλθει σε σημείο αυτάρκειας, και έτσι ήταν ευάλωτα στις ευμετάβλητες πολιτικές συγκυρίες της περιόδου και βασίζονταν αναγκαστικά στη συνέχιση της οικονομικής συνδρομής που παραχωρούσαν οι ΗΠΑ. O G. Marshall και το επιτελείο συμφωνούσαν ότι οι ΗΠΑ έπρεπε να συνεχίσουν να υποστηρίζουν την Ευρώπη για τρεις βασικούς λόγους: α) την ασφάλεια της ίδιας της Αμερικής, β) την ηθική υποχρέωση να ενθαρρύνουν την υλική αποκατάσταση και ψυχολογική ασφάλεια των Ευρωπαίων που δεν ήταν σε θέση να το επιτύχουν μόνοι τους, και γ) να προσπαθήσουν να θέσουν τα θεμέλια ενός φιλειρηνικού κόσμου που δεν θα κινδύνευε από τον κουμουνιστικό επεκτατικισμό55. Η αναπτυσσόμενη σχέση συνεργασίας μεταξύ της αμερικανικής κυβέρνησης George Marshall, The Harvard Address, Foreign Affairs, Σόμος 76, Νο. 3, Μάιος – Ιούνιος 1997, σελ. 160–161), Βλ. επίσης The Address of Secretary Marshall at Harvard, New York Times, 6 Ιουνίου, 1947. 54Jack Wekley, What is the Marshall Plan?, Ν.Τ. Herald Tribune Ιαν. 30,1948. 55 ΋π., Jack Wekley, What is the Marshall Plan?, του Jack Wekley, Ν.Τ. Herald Tribune Ιαν. 30,1948. 53

και των ευρωπαϊκών κρατών και ο κίνδυνος των πιέσεων της ΢οβιετικής Ένωσης οδήγησαν κατ’ ανάγκη την κυβέρνηση Σρούμαν στο συμπέρασμα ότι μόνο η συντονισμένη συνεργασία των ευρωπαϊκών χωρών με τις ΗΠΑ θα εξασφάλιζε ουσιαστικά οφέλη στην προσπάθεια ανασυγκρότησης. Ψστόσο, βασικά ερωτήματα που προβλημάτιζαν τον αμερικανό Τπουργό Εξωτερικών και την ηγεσία του State Department ήταν, πρώτον, η μέθοδος εφαρμογής ενός αποτελεσματικού και συντονισμένου προγράμματος οικονομικής βοήθειας προς την Ευρώπη και, δεύτερον η αποδοχή από το αμερικανικό κοινό ενός προγράμματος οικονομικής βοήθειας. Οι προβληματισμοί αυτοί είχαν ιδιαίτερη βαρύτητα εφόσον ένα συντονισμένο πρόγραμμα ανοικοδόμησης θα έπρεπε να εγκριθεί από το, κατά πλειοψηφίαν συντηρητικό, αμερικανικό Κοινοβούλιο.

Εικόνα 4.6 Η ομιλία του Αμερικανικού υπουργού Εξωτερικών George C. Marshal l

κατά την τελετή αποφοίτησης των τελειόφοιτων του Πανεπιστημίου Harvard.

4.3 Εφαρμόζοντας το ΢χέδιο Μαρσαλ - Η ανταπόκριση των ευρωπαϊκών κρατών στην ομιλία του George Marshall Η πρωτοβουλία της πρότασης Μάρσαλ βασιζόταν στην προϋπόθεση μιας συντονισμένης και από κοινού απάντησης των Ευρωπαϊκών κρατών που επεδίωκαν να συμμετάσχουν στο πρόγραμμα ανοικοδόμησης. Πράγματι, η ομιλία του George Marshall δραστηριοποίησε αμέσως τους εθνικούς ηγέτες. ΢τις 14 Ιουνίου το 1947 ο Γάλλος υπουργός Εξωτερικών Georges Bidault κάλεσε το Άγγλο ομολογό του Ernest Bevin να συζητήσουν τις προοπικές που άνοιγε η ομιλία του Αμερικανού υπουργού Εξωτερικών. ΢τις 17 Ιουνίου 1947 ο E. Bevin και ο G. Bidault συναντήθηκαν στο Παρίσι για το σχεδιασμό της διπλωματικής και πολιτικής στρατηγικής, ενώ στις 22 Ιουνίου, είχαν κατ’ ιδίαν συνάντηση με τον Αμερικανό υφυπουργό Εξωτερικών William Clayton. ΢τις 4 Ιουλίου η βρετανική κυβέρνηση κάλεσε με επιστολή 22 ευρωπαϊκές χώρες, πλην της Ισπανίας, να συστήσουν μια επιτροπή συνεργασίας που θα συντόνιζε τις εργασίες των ειδικών διερευνητικών υποεπιτροπών για τις πολλαπλές πτυχές των εθνικών οικονομιών 56. ΢ις 12 Ιουλίου του ίδιου μήνα τα ενδιαφερόμενα κράτη, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, ανταποκρίθηκαν στην πρόσκληση του G. Bidault και του E. Bevin και συγκεντρώθηκαν στο Quai d’ Orsay στο Παρίσι για το ΢υνέδριο της Ευρωπαϊκής Οικονομικής ΢υνεργασίας. Ο William Clayton και ο Αμερικανός πρέσβης το Παρίσι Jefferson Caffery επέστησαν την προσοχή στον Βρετανό υπουργό Εξωτερικών αλλά και στους παρευρισκόμενους αντιπροσώπους των άλλων κρατών, ότι η κατάρτιση ενός προγράμματος, όπως και οι υποβαλλόμενες προς την Ουάσιγκτον αναλύσεις έπρεπε να είναι κατανοητές στους πολίτες των ΗΠΑ, αντανακλώντας με σαφήνεια τις ανάγκες των χωρών για ένα έργο ανοικοδόμησης. Παράλληλα, το πρόγραμμα έπρεπε να έχει ως βασικό σκοπό την ανασυγκρότηση της Ευρώπης εντός τριών ή τεσσάρων ετών, και τη δημιουργία, σε γενικές γραμμές, μιας Ευρωπαϊκής Οικονομικής Ομοσπονδίας που θα απο56Ρηματική

διακοίνωση της Βρετανικής Πρεσβείας στην Αθήνα προς τον Έλληνα υπουργό Εξωτερικών Π. Πιπινέλλη, 4.7.1947 (1947, υποφ. ΙΙ, Α΢Μ, ΤΔΙΑ, ΤΠ.ΕΞ).

Εικόνα 4.7 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης, E. Spreckmeester,Whatever the weather, we only reach welfare together, Εκδότης: European Recovery Programme, European Poster Competition,Vault 1950.

σκοπούσε στην «αποστεγανοποίηση» της ευρωπαϊκής οικονομίας57. Όστερα από τέσσερις ημέρες η επιτροπή εργασίας, υπό την προεδρία του Ernest Bevin, όρισε δεύτερη επιτροπή υπό την προεδρία του Hevre Alphand, ο οποίος την επόμενη υπέβαλε σχέδιο για την ίδρυση ενός νέου οργανισμού, με σκοπό το συντονιστικό έργο της ευρωπαϊκής ανοικοδόμησης.Σο συνέδριο ολοκληρώθηκε στις 15 Ιουλίου έχοντας συμφωνήσει τη δημιουργία της Επιτροπής Ευρωπαϊκής Οικονομικής ΢υνεργασίας (ΕΕΟ΢), η οποία θα είχε την ευθύνη για τη συλλογή των αναγκαίων στοιχείων από τις ευρωπαϊκές χώρες. Η Βρετανία και η Γαλλία απέβλεπαν στον έλεγχο των οργάνων που θα έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στο σχεδιασμό της πρότασης οικονομικής βοήθειας για τα δεκαέξι κράτη που τελικά συνέστησαν την ομάδα των κρατών – μελών. Η Σσεχοσλοβακία και η Πολωνία, που είχαν ανταποκροθεί θετικά στο κάλεσμα του Αμερικανού υπουργού, να συμμετάσχουν στο πρόγραμμα ανοικοδόμησης, απέσυραν τις υποψηφιότητές τους, έπειτα από πιέσεις της ΢οβιετικής Ένωσης. Η Επιτροπή Ευρωπαϊκής Οικονομικής ΢υνεργασίας (ΕΕΟ΢) συγκλίθηκε για πρώτη φορά στις 16 Ιουλίου 1947, και εστίασε την προσοχή της στη σύνταξη μια έκθεσης που θα αποτελούσε το κύριο πρόγραμμα – πρόταση προς τους Αμερικανούς για την ευρωπαϊκή ανοικοδόμηση. Σο σύνολο των δεκαέξι κρατών το εκπροσωπούσε εκτελεστική συντονιστική επιτροπή που αποτελούσαν από τους εκπροσώπους της Βρετανίας, της Γαλλίας, της Δανίας, της Ιταλίας και της Νορβηγίας. Οι εκπρόσωποι αυτών των κρατών ήταν υπεύθυνοι για τις διαπραγματεύσεις με την αμερικανική Διοίκηση Οικονομικής ΢υνεργασίας (Economic Cooperation Administration–ECA) που επίσης έδρευε στο Παρίσι58. Για τον προσδιοροσμό των βασικών αναγκών ενός προγράμμματος ευρωπαϊκής ανοικοδόμησης ορίστηκαν οι εξής τέσσερις επιτροπές: FRUS 1947, vol III, The British Commonwealth, Europe, σελ. 317 – 318. Αναφορά Κ. Καρανίκας προς Β. Δενδραμή για την τροπολογία του ΢χεδίου ΢υμφωνίας Μάρσαλ, 9.6.1948, Α.Π. 101 (1948, Υ.6, υποφ. ΙΙΙ, Α΢Μ, ΤΔΙΑ, ΤΠ.ΕΞ). Οι χώρες που συμμετείχαν στο πρόγραμμα του ΢χεδίου Μάρσαλ ήταν: Αυστρία, Βέλγιο, Δανία, Γαλλία, Ελλάδα, Ισλανδία, Ιρλανδία, Ιταλία, Λουξεμβούργο, Ολλανδία, Νορβηγία, Πορτογαλία, ΢ουηδία, Σουρκία, Ηνωμένο Βασίλειο και Δ.Γερμανία. 57 58

Εικόνα 4.8 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης, Guiseppe Groce, Scarf made up of the flags of European nations, Εκδότης: European Recovery Programme, Euopean Poster Competition,Vault 1950.

α) Σροφίμων και Γεωργίας (Food and Agriculture), β) Καυσίμων και Ενέργειας (Fuel and Power), γ) ΢ιδήρου και Φάλυβα (Iron and Steel), και δ) Εμπορικών Μεταφορών (Transport – Inland and Maritime). O Έλληνας πρέσβης στο Παρίσι και ο Σούρκος ομόλογός του προσπάθησαν να συμπεριληφθούν στην εκτελεστική ομάδα της επιτροπής συνεργασίας, αλλά λόγω βρετανικών και γαλλικών αντιρρήσεων τα αιτήματά τους δεν έγιναν δεκτά59. Ψστόσο, στο πλαίσιο των εργασιών της Επιτροπής Ευρωπαϊκής Οικονομικής ΢υνεργασίας, και ειδικά στις επιμέρους επιτροπές, συμμετείχαν αντιπρόσωποι της Ελλάδας και της Σουρκίας, για την προώθηση των συμφερόντων των δυο χωρών. Οι νεοσύστατες επιτροπές άρχισαν να συνεδριάζουν αμέσως, αλλά, η ελληνική αντιπροσωπεία δεν ήταν σε θέση να προσκομίσει ολοκληρωμένες μελέτες και στοιχεία που θα υποστηρίζαν τα ελληνικά αιτήματα60. Σα αιτήματα οικονομικής βοήθειας της ελληνικής αντιπροσωπείας, βάσει στοιχείων που είχε συλλέξει το Τπουργείο ΢υντονισμού, συζητήθηκαν μερικούς μήνες αργότερα στο ΢υμβούλιο Πολιτικών Τποθέσεων του Τπουργείου Εξωτερικών και αφορούσαν ποσό που κυμαινόταν μεταξύ 1,2 δισ. δολάρια και 2,2 δισ. δολάρια για την προσεχή πενταετία61. Η κατά προσέγγιση υποβολή του οικονομικού αιτήματος αντανακλούσε σε μεγάλο βαθμό την αβεβαιότητα της ελληνικής κυβέρνησης για τις εξελίξεις στο μέτωπο του εμφυλίου, κινούνταν μάλιστα στο ίδιο πνεύμα με τα αιτήματα των άλλων δεκαπέντε κρατών που συμμετείχαν στην επιτροπή και τα οποία είχαν ζητήσει υπέρογκα ποσά για τα κρατικά προγράμματα ανοικοδόμησης. ΢τις 22 ΢επτεμβρίου 1947 υποβλήθηκε από το Βρετανό διπλωμάτη και πρόεδρο του ΢υνεδρίου Sir Oliver Franks έκθεση της ΕΕΟ΢ για τους στόχους της ευρωπαϊκής συνεργασίας, η οποία στη συνέχεια διαβιβάστηκε στις αμε-

Κρυπτογραφικό τηλεγράφημα από Ρ.Ραφαήλ (Παρίσι) προς ΤΠΕΞ, 14.7.47, Α.Π. 2672 (1947, Υ5, Τποφ. ΙΙ, Α΢Μ, ΤΔΙΑ, ΤΠ.ΕΞ). 60 Σηλεγράφημα Φριστοδούλου από το Παρίσι προς το Τπουργείο ΢υντονισμού και Γεωργίας, Α.Π. 5148 της 16ης Ιουλίου 47 (1947, Υ. 5, υποφ. ΙΙ, Α΢Μ, ΤΔΙΑ, ΤΠ.ΕΞ). 61 Πρακτικά ΢υμβουλίου Πολιτικών Τποθέσεων 5-12.3.1948, Σόμος ΙΙΙ, σελ. 51 – 75, (1948, Α΢Μ, ΤΔΙΑ, ΤΠ.ΕΞ). 59

ρικανικές αρχές62. Σο ποσό που ζητούσαν τα κράτη είχε τροποποιηθεί ελάχιστα σε σχέση με το αρχικό. Σο προτεινόμενο ποσό μειώθηκε ακόμα περισσότερο από τον διευθυντή της Διοίκησης Οικονομικής ΢υνεργασίας (ECA) στο Παρίσι σε περίπου 17 δισ. δολάρια63. Ψστόσο το τελικό ποσό είχε υπερβεί την προτεινόμενη μέγιστη βοήθεια που ανερχόταν σε 16 δισ. δολάρια για την περίοδο 1948-1951 και που, όπως οριζόταν, θα μοιραζόταν ως εξής: για το 1948 6,5 δισ. δολάρια, για το 1949 5 δισ. δολάρια, για το 1950 3 δισ. δολάρια και για το 1951 1,5 δισ. δολάρια. Μετά την υποβολή των αιτημάτων προς τον Διευθυντή της Διοίκησης Οικονομική ΢υνεργασίας στην Αμερική, ο Paul Hoffman και το State Department τον Οκτώβριο, τα κράτη – μέλη της ΕΕΟ΢ ανέμεναν το πόρισμα των άλλων ακροάσεων των επιτροπών της Γερουσίας και της Βουλής των Αντιπροσώπων, αλλά και το τελικό ποσό που θα ενέκρινε το Αμερικανικό Κογκρέσο για το πρόγραμμα ανοικοδόμησης της Ευρώπης. Εικόνα 4.9 Ο Paul Hoffman,διοικητής του ΢χεδίου Μάρσαλ.

Επιτροπή Ευρωπαϊκής Οικονομικής ΢υνεργασίας προς τον Αμερικανό ΤΠΕΞ George C. Marshall, 22.9.1947, Υακ.5,υποφ. IV, A΢Μ, ΤΔΙΑ, ΤΠ.ΕΞ). 63 Έκθεση του Διοικητού της Σραπέζης της Ελλάδος Γ.Α. Μαντζαβινού προς το Γενικό ΢υμβούλιο (1947, Αρχείο Σραπέζης της Ελλάδος), σελ.13. 62

4.4 Η διαδικασία έγκρισης του ΢χεδίου Μάρσαλ για την Ευρώπη από το αμερικανικό Κογκρέσο Μετά την ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων στο Παρίσι και την υποβολη της πρότασης της Επιτροπής Ευρωπαϊκής Οικονομικής ΢υνεργασίας στην αμερικανική διαχειριστική αρχή, αυτή κατατέθηκε προς ψήφιση, από την κυβέρνηση Σρούμαν στο Κογκρέσο, όπου ακολούθησε έντονη συζήτηση για τη σκοπιμότητα και τις προοπτικές ενός προγράμματος ευρωπαϊκής οικονομικής βοήθειας64. ΢ε αντίθεση με το Δόγμα Σρούμαν που αποσκοπούσε στην προστασία των δημοκρατικών αρχών, στρεφόμενο άμεσα κατά του κουμμουνιστικού επεκτατισμού το ΢χέδιο Μάρσαλ παρουσιάστηκε τόσο στο Κογκρέσο όσο και στον αμερικανικό λαό ως πρόγραμμα αλληλεγγύης προς τα ευρωπαϊκά κράτη και ως μέσο παράλληλα για την αναχαίτιση του εγχώριου πληθωρισμού που απειλούσε τη μεταπολεμική αμερικανική οικονομία. Η αποδοχή ενός δαπανηρού προγράμματος ανοικοδόμησης ήταν ιδιαίτερα σημαντική για την κυβέρνηση Σρούμαν, που εισερχόταν στο προκαταρκτικό στάδιο της προεκλογικής περιόδου, ενώ την πλειοψηφία στο Κογκρέσο την είχε η αντιπολίτευση. ΢τις 10 Νοεμβρίου 1947, ο G. Marshall παρουσίασε το πρόγραμμα ανοικοδόμησης στην Επιτροπή Εξωτερικών Τποθέσεων του Κογκρέσου. Η ομιλία του προέδρου Truman που ακολούθησε στις 17 Νοεμβρίου και οι πολλαπλές παρεμβάσεις κυβερνηστικών στελεχών για την προώθηση του σχεδίου αποσκοπούσαν στη σύνδεση της ευρωπαϊκής ανασυγκρότησης με την αμερικανική οικονομική εξυγίανση65. Σο νομοσχέδιο εγκρίθηκε από τη Βουλή των Αντιπροσώπων στις

Bonds John Bledsoe, The Process of Bipartisanship: Gaining Legislative Approval for the Marshall Plan, Διδακτορική διατριβή, South Carolina, 2000, DA 9981240, Ιανουάριος 2001, σελ.53. 65Αναφορά Β. Δενδραμή προς ΤΠ.ΕΞ αριθ. 8775/3/1 της 18ης Νοεμβρίου 1947. «Μήνυμα Προέδρου Σρούμαν προς Κογκρέσσον 17ης Νοεμβρίου 1947». 64

Εικόνα 4.10 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης, Gaston van den Eynde, Par Le Plan Marshall, Εκδότης: European Recovery Programme, Euopean Poster Competition,Vault 1950.

15 Δεκεμβρίου 1947, και στη συνέχεια υποβλήθηκε στην ολομέλεια στις 19 του ίδιου μήνα, ύστερα από ομιλία του προέδρου Truman66. Σο πρόγραμμα έγινε αποδεκτό σε μεγάλο βαθμό, διότι αποσκοπούσε στην εξασφάλιση σταθερής ευρωπαϊκής ανοικοδόμησης σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, καθιστώντας παράλληλα τις ΗΠΑ πηγή αγοράς των υλικών αγαθών που θα αποτελούσαν την κινητήρια δύναμη του προγράμματος ανόρθωσης. Ο ρόλος των ΗΠΑ ως της σημαντικότερης αγοράς που προσέφερε όχι μόνον το διαχειριστικό προσωπικό αλλά και τους τεχνικούς συμβούλους για την εφαρμογή του προγράμματος, εξασφάλισε για την ίδια την Αμερική την αποτελεσματική εφαρμογή ενός αναπτυξιακού σχεδίου67. Η προσπάθεια για την υποστήριξη και διεύρυνση ενός ευρωπαϊκού προγράμματος οικονομικής βοήθειας αποτέλεσε κίνητρο για όλα τα στελέχη της κυβέρνσης Truman και του Δημοκρατικού Κόμματος, που υποστήριζαν το αρχικό αίτημα του Προέδρου Truman για 17 δισεκατομμύρια δολάρια για περίοδο τεσσάρων ετών. Για τους Πρώτους δεκαπέντε μήνες ο Πρόεδρος Truman ζήτησε από το Κογκρέσο να εγκρίνει ποσό ύψους 6.8 δις. δολαρίων, ποσό που προκάλεσε τη δυσαρέσκεια μελών του Κογκρέσου. Για να προωθήσει το πρόγραμμα ανοικοδόμησης ο υπουργός Εξωτερικών κατέθεσε ενώπιον της Επιτροπής Εξωτερικών Τποθέσεων για δεύτερη φορά, στις 8 Ιανουαρίου 1948, υποστηρίζοντας το αίτημα του προέδρου Truman και υπενθυμίζοντας ότι η όποια προσπάθεια βοήθειας είχε απρόβλεπτους κινδύνους. H εφαρμοφή του ΢χεδίου Μάρσαλ ως προγράμματος οικονομικής ανάπτυξης βρήκε πολλούς υποστηρικτές. Ψστόσο, η πολιτική σκοπιμότητά του ήταν και ο καταλυτικός παράγοντας της έγκρισης του σχεδίου από το Κογκρέσο. ΢τελέχη του Κογκρέσου που ήταν αντίθετα με την παροχή οικονομικής βοήθειας προς τα ευρωπαϊκά κράτη ήταν συγχρόνως σύμφωνα με μια άμεση στρατηγική εναντίον του κομμουνιστικού επεκτατισμού. Η εφαρμογή του ΢χεδίου Μάρσαλ Για την ομιλία του Harry Truman στο Κογκρέσο βλέπε: Public Papers of the Presidents : Harry S. Truman 1947 (Government Printing Office, Ουάσιγκτον 1963), σελ. 515 – 529. 67 ΋π., Public Papers of the President: Harry Truman 1947 (Government Printing Office, Ουάσιγκτον, 1963), σελ. 511. 66

Εικόνα 4.11 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης, Kurt Krapeik,Wir Bauen ein Neues Europa, Εκδότης: European Recovery Programme, Euopean Poster Competition,Vault 1950.

ως κατασταλτικού παράγοντα του σοβιετικού επεκτατισμού αποτέλεσε σε μεγάλο βαθμό το κύριο χαρακτηριστικό για την έγκριση από το Κοινοβούλιο, ιδιαίτερα μετά το κουμμουνιστικό πραξικόπημα στην Σσεχοσλοβακία στις 25 Υεβρουαρίου 1948. Η ολομέλεια του αμερικανικού Κογκρέσου υπερψήφισε στις 3 Ιούλίου το νόμο Οικονομικής ΢υνεργασίας με τον οποίο ιδρύθηκε παράλληλα η Διοίκηση Οικονομικής ΢υνεργασίας (ΔΟ΢) – (Economic Cooperation Administration – ECA), που ήταν το συντονιστικό όργανο για την έγκριση και διανομή της αιτούμενης οικονομικής βοήθειας του Οργανισμού Ευρωπαϊκής Οικονομικής ΢υνεργασίας που είχε συσταθεί στο Παρίσι από τα συμμετέχοντα Ευρωπαϊκά κράτη. Η ΔΟ΢ κατέστη στη συνέχεια αρμόδια για την τελική κατανομή των κονδυλίων στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανασυγκρότησης (European Recovery Program – ERP). Οι δύο συντονιστικοί φορείς ΔΟ΢ (ECA) και ΕΕΟ΢ (CEEC) είχαν την ευθύνη της εφαρμoγής του ΢χεδίου Μάρσαλ, αποτελώντας τον κύριο άξονα της ευρωαμερικανικής οικονομικής πολιτικής. Οι στόχοι της ΔΟ΢ ήταν να υποστηρίξει την προσπάθεια οικονομικής ανάκαμψης των ευρωπαϊκών κρατών, τη δημιουργία και τη διατήρηση της οικονομικής σταθερότητας και παράλληλα την εφαρμογή ενός πλαισίου διακρατικής οικονομικής συνεργασίας στο οποίο θα αναπτύσσονταν εμπορικές συναλλαγές μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών αλλά και με τις ΗΠΑ. Σο ύψος της οικονομικής βοήθειας που συμφωνήθηκε, κατόπιν διαβουλεύσεων, από το Κογκρέσο για τους πρώτους δεκαπέντε μήνες (1 Απριλίου 1948 -30 Ιουνίου 1949) ανερχόταν σε 5,055 δις. δολάρια ενώ αποκλειστικά για το οικονομικό έτος 1 Ιουλίου 1948 – 30 Ιουνίου 1949 η ΔΟ΢ ενέκρινε 4,875 δις. δολάρια. Η διανομή της βοήθειας στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος ανοικοδόμησης, όπως επίσημα ονομαζόταν ΢χέδιο Μάρσαλ, άρχισε στις 1 Ιουνίου 1948 μετά την έγκριση του Νόμου περί εξωτερικής βοήθειας για το οικονομικό έτος 194868. Ο πολύπλοκος μηχανισμός διαπραγματεύσεων, Report to the Economic Co – operation Administration on the First Annual Program (1 Ιουλίου 1948 – 30 Ιουνίος1949) Έκδοση του Οργνισμού Ευρωπαϊκής Οικονομικής ΢υνεργασίας, σελ.19 [΢χετικά με το νόμο βλέπε 1948 Υ1α, Τποφ. ΙΙ (1), Α΢Ν, ΤΔΙΑ, ΤΠ.ΕΞ]. 68

Εικόνα 4.12 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης, Fabien Vienne,Cooperation Intereuropeenne, Εκδότης: European Recovery Programme, Euopean Poster Competition,Vault 1950.

έγκρισης και διανομής των κονδυλίων γρήγορα παρουσίασε τα προβήματα που είχε η διαπραγματευτική διαδικασία μεταξύ των κρατών – μελών της ΕΕΟ΢. Για την ομαλή διαπραγμάτευση των αιτημάτων παροχής οικονομικών πόρων αλλά και τις διαπραγματεύσεις με την ΔΟ΢ τα κράτη – μέλη της ΕΕΟ΢ θεώρησαν σκόπιμο να προβούν στην αναδιάρθρωση της επιτροπής σε μία μία προσπάθεια εξομάλυνσης των αντιπαραθέσεων και ομαλής λειτουργίας του θεσμού. Η θεσμοθέτηση της Επιτροπής Ευρωπαϊκής Οικονομικής ΢υνεργασίας σε οργανισμό παγίωνε και το πλαίσο της υπερατλαντικής σχέσης μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών και των ΗΠΑ. Η μετατροπή της Επιτροπής Οικονομικής ΢υνεργασίας σε Οργανισμό Ευυρωπαϊκής Οικονομικής ΢υνεργασίας την άνοιξη του 1948, αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο της ευρωατλαντικής συνεργασίας στον οικονομικό τομέα. Ψστόσο, με την πάροδο του χρόνου ο ΟΕΟ΢ θα αξιοποιηθεί και ως βατήρας για τον πολιτικό και τον αμυντικό τομέα, εφόσον είχε αποδειχθεί αποτελεσματικό πλαίσιο συνεργασίας και ανταλλαγής απόψεων μεταξύ των ευρωπαϊκών χώρων.

Εικόνα 4.13 Ο πρόεδρος Truman υπογράφει το ΢χέδιο Μάρσαλ.

Εικόνα 4.14 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης, Pierre Gauchat, Cooperation Intereuropeene, Prosperite Intereuropeenne, Εκδότης: European Recovery Programme, Euopean Poster Competition,Vault 1950.

4.5 Η ελληνική πολιτική σκηνή και το Αμερικανικό ΢χέδιο Ανόρθωσης ΋πως αναφέρθηκε παραπάνω, το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου βρήκε την Ελλάδα εξαρτημένη στο άρμα της Δύσης πολιτικά, οικονομικά και στρατιωτικά. Ενώ στην αρχή του Εμφυλίου η Ελλάδα βρισκόταν στη βρετανική σφαίρα επιρροής, στο τέλος της δεκαετίας τέθηκε υπό την προστασία και καθοδήγηση των Αμερικανών69. Η λογική πίσω από την αμερικανική πολιτική του ΢χεδίου Μάρσαλ ήταν σαφής: η οικονομική ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας μέσω της εισαγωγής και εφαρμογής σύγχρονων μοντέλων ανάπτυξης και η εγκαθίδρυση μιας ασφαλούς και σύγχρονης δημοκρατίας δυτικού τύπου. Αρχικά, ο Αμερικανοί, έχοντας ήδη την εμπειρία του μεσοπολεμικού New Deal, διακατέχονταν από την προτεσταντική νοοτροπία, βάσει της οποίας ένα πρόγραμμα βασισμένο στην ισχυρή θέληση, την τεχνογνωσία και την αποτελεσματικότητα θα μπορούσε να διαμορφώσει μια ιδιαίτερα ελκυστική εναλλακτική πρόταση στον αντίποδα του κομμουνιστικού παραδείγματος70. ΢την ουσία, οι Αμερικανοί πίστευαν πως η έκθεση και εκπαίδευση των νεοελλήνων στον αμερικανικό, φιλελεύθερο καταναλωτικό τρόπο ζωής θα ήταν καθοριστική για την οριστική σταθεροποίηση της χώρας στο δυτικό πρότυπο. ΋πως το θέτει ο ιστορικός αρχιτεκτονικής Jean-Louis Cohen, τόσο η Ελλάδα, όσο και η υπόλοιπη Ευρώπη «αλώθηκαν από έναν αχαλίνωτο Αμερικανισμό που επηρέασε τον τρόπο ζωής, τη σχέση των ανθρώπων με τον ελεύθερο χρόνο και την κατανάλωση, με εμβληματική την κυριαρχία της κουλτούρας της αυτοκίνησης»71. ΢την ουσία, αυτή η εκπαιδευτική διαδικασία δημιούργησε μια νέα γενιά

B. Jelavich, History of the Balkans, Twentieth Century [vol.II], Cambridge University Press, Cambridge 1983, σελ.407. 70 W.H. McNeill, Greece - American Aid in Action: 1947-1956, The Twentieth Century Fund, New York 1957, σελ.81-3, 86. 71 J.-L. Cohen, Constructed landscapes between North and South, στο Y. Aesopos & Y. Simeoforidis (επ.), Landscapes of Modernisation: Greek Architecture, 1960s and 1990s, Metapolis Press, Αθήνα 1999, σελ.15. 69

Εικόνα 4.15 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης, Louis Emmerick, Europe Cooperation Means Prosperity, Εκδότης: European Recovery Programme, Euopean Poster Competition,Vault 1950.

Ελλήνων, των οποίων η αντίληψη για τη μοντέρνα ζωή συντονίστηκε με το καταναλωτικό δυτικό πρότυπο. Μετά τη λήξη του Εμφυλίου, οι ελληνικές κυβερνήσεις και η Αμερικανική Αποστολή διέθεταν ένα χρονικό περιθώριο μόλις δύο ετών για την οριστική υλοποίηση του ΢χεδίου Μάρσαλ. Επιπλέον, παρόλο που το κατά κεφαλήν ποσοστό της αμερικανικής χρηματοδότησης στην Ελλάδα ήταν υψηλότερο από οπουδήποτε αλλού, γρήγορα αποδείχτηκε πως η χώρα δεν ήταν σε θέση να επιτύχει τους υψηλούς αναπτυξιακούς ρυθμούς άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Λόγω του πλούσιου ιστορικού περιπτώσεων διαφθοράς και κακοδιαχείρισης, καθώς και της νοοτροπίας του ρουσφετιού και της εκδούλευσης που υπαγόρευαν το σύνολο σχεδόν των συναλλαγών των πολιτών με το ελληνικό κράτος, το εγχώριο πολιτικό και διοικητικό προσωπικό δεν κατάφερε να κερδίσει την εμπιστοσύνη των Αμερικανών. Αυτός ήταν και ένας από τους λόγους που η αμερικανική βοήθεια διοχετεύθηκε στην Ελλάδα υπό το καθεστώς πολύ αυστηρής παρακολούθησης. Επιπλέον, Αμερικανοί αξιωματούχοι ανέλαβαν τη διαχείριση και την επίβλεψη όλων των μεγάλων συγχρηματοδοτούμενων έργων που εκτελούνταν υπό την αιγίδα του υπουργείου ΢υντονισμού. Αυτό τους επέτρεψε αφενός να έχουν τον αυστηρό έλεγχο των κονδυλίων, των υλικών, των συνεργατών και της προόδου των έργων, αφετέρου να εμπλέξουν τον εγχώριο πληθυσμό σε μια εκπαιδευτική διαδικασία, μέσω της διάχυσης της αμερικανικής τεχνογνωσίας, εμπειρίας και των ενδεδειγμένων πρακτικών επαγγελματικής συμπεριφοράς72.

Αιμιλία Αθανασίου - ΢ταύρος Αλιφραγκής, Εκπαιδεύοντας την Ελλάδα στον μοντερνισμό: ΢χέδιο Μάρσαλ και μεταπολεμικός τουρισμός, Αθήνα, 2012 ( Σο κείμενο αποτελεί νέα, αναθεωρημένη εκδοχή της δημοσίευσης: S. Alifragkis and E. Athanassiou, Educating Greece in Modernity: post-war tourism and western politics, The Journal of Architecture (RIBA), τεύχος 18/2013, σ.699-720. Και τα δύο κείμενα αποτελούν προϊόντα της έρευνας που εκπονήθηκε από τους συγγραφείς στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος: Α. Αθανασίου, ΢. Αλιφραγκής, Μ. Μουσά (ερευνητική ομάδα), Μεταπολεμικός Μοντερνισμός: Αρχιτεκτονική, Πολιτική και Σουρισμός στην Ελλάδα 1950-1965 [ΠΕΒΕ 2010, τελική έκθεση 65/18740, επιστημονικός υπεύθυνος: Π. Σουρνικιώτης, καθηγητής ΕΜΠ], ΢χολή Αρχιτεκτόνων), σελ. 4. 72

Ψστόσο, η τεχνοκρατική, παρεμβατική ή και ηγεμονική συμπεριφορά των Αμερικανών αξιωματούχων του ΢χεδίου Μάρσαλ, στο πλαίσιο της εμπλοκής τους στην ανασυγκρότηση της χώρας, έμοιαζε να στερείται στοιχειώδους προσαρμοστικότητας απέναντι στην ελληνική ιδιοσυγκρασία και ιστορία, τις τοπικές παραδόσεις και τα έθιμα73. Αυτή τους η στάση υπέστη κριτική από μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας, που ερμήνευσε, όχι άδικα, την αμερικανική παρουσία στην Ελλάδα ως μια άνευ όρων υποταγή στον καταναλωτισμό –ειδικά στην αρχιτεκτονική και την εφαρμογή του international style– και σ’ έναν εισαγόμενο διεθνισμό που ερχόταν σε σύγκρουση με τις τοπικές ανάγκες και συνθήκες. Η, κατά τα φαινόμενα, μεγάλη απόσταση που χώριζε τις νοοτροπίες των δύο λαών προσέφερε τις κατάλληλες προϋποθέσεις για τη διαμόρφωση μιας θεμελιακής και διαρκούς αμφιταλάντευσης στις ελληνοαμερικανικές σχέσεις, που σύντομα θα έπαιρνε τη μορφή πολιτικής και πολιτισμικής διλημματικής αντιπαράθεσης μεταξύ διεθνισμού-αμερικανισμούεξάρτησης και τοπικισμού-ελληνικότητας-ανεξαρτησίας στις διάφορες εκφάνσεις της καθημερινότητας των Ελλήνων, κατά τις δεκαετίες του ’50 και του ’6074.

΋π., W.H. McNeill, Greece - American Aid in Action: 1947-1956..., σελ.82-3, 87. ΋π., Αιμιλία Αθανασίου - ΢ταύρος Αλιφραγκής, Εκπαιδεύοντας την Ελλάδα στον μοντερνισμό..., σελ. 4. 73 74

Εικόνα 4.16 Ο ι χώρες που έλαβαν την οικονομική ενίσχυση του ΢χεδίου Μάρσαλ σημειώνονται που υποδεικνύουν αναλογικά και το ποσό της οικονομικής ενίσχυσης ανά έθνος.

_μεταπολεμικός Τουρισμός & Σχέδιο Μάρσαλ

Εικόνα 5.1 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης, Emil Hotz, Toward a Better Future, Εκδότης: European Recovery Programme, Euopean Poster Competition,Vault 1950.

5. Μεταπολεμικός Σουρισμός & ΢χέδιο Μάρσαλ

5.1 Ευρωπαϊκός Σουρισμός και ΢χέδιο Μάρσαλ

Δυστυχώς, δεν άργησε να διαφανεί η αδυναμία των κρατικών οικονομιών να ελέγξουν το ισοζύγιο εμπορικών συναλλαγών τους με τις ΗΠΑ, οπότε την άνοιξη του 1948 αποφασίζεται στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού μια διαφοροποίηση της πολιτικής εφαρμογής του ΢χεδίου Μάρσαλ75.Η νέα αντίληψη εξαρτούσε την επιτυχία του προγράμματος από τη συντεταγμένη ανάπτυξη της τουριστικής βιομηχανίας της Ευρώπης76.Ο τουρισμός φάνηκε να είναι η λύση, ώστε η Ευρώπη να αποπληρώσει μέρος των εισαγωγών της από τις ΗΠΑ «πουλώντας» τις τοποθεσίες και τα αξιοθέατα της στους Αμερικανούς τουρίστες77. ΢τις 11 Μαρτίου 1948, ψηφίζεται ως τροπολογία του ΢χεδίου Μάρσαλ η προώθηση του αμερικανικού τουρισμού στην Ευρώπη, κατόπιν εισήγησης του συντηρητικού Γερουσιαστή του Maine, Ralph O. Brewster (1888-1961). Για την εφαρμογή της τροπολογίας Brewster συστήνεται τον Ιούλιο του 1948 ο Σαξιδιωτικός Κλάδος [Travel Branch] του Γραφείου Διεθνούς Εμπορίου [Office of International Trade] με έδρα την Ουάσινγκτον και επικεφαλής τον Dr. Herbert A. Wilkinson, με αρμοδιότητα τον συντονισμό των πρωτοβουλιών της αμερικανικής κυβέρνησης με τις αμερικανικές ταξιδιωτικές εταιρίες και τη συλλογή πληροφοριών

΋π., Αιμιλία Αθανασίου - ΢ταύρος Αλιφραγκής, Εκπαιδεύοντας την Ελλάδα στον μοντερνισμό..., σελ. 1-2. 76 Σο επονομαζόμενο και ως «χάσμα του δολαρίου» [dollar gap] περιέγραφε μία κατάσταση όπου οι χώρες υπό ανασυγκρότηση δεν διέθεταν αρκετές εξαγωγές, ούτε ικανά αποθέματα ρευστού, ώστε να καλύψουν τις υπέρογκες εισαγωγές από τις ΗΠΑ, πράγμα που μοιραία θα επηρέαζε αρνητικά και την αμερικανική οικονομία. 77 ΋π., Chr. Endy, Cold War Holidays: American Tourism in France..., σελ.42-6. 75

Εικόνα 5.2 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης, Erik Oelmeleo,Samarbete For Fredebihet-Hogre Levnadsstandard, Εκδότης: European Recovery Programme, Euopean Poster Competition,Vault 1950.

100

και στατιστικών στοιχείων σχετικών με τον τουρισμό. Δύο μήνες αργότερα, ιδρύεται από την ECA το Σμήμα Σαξιδιωτικής Ανάπτυξης [Travel Development Section – TDS] με έδρα το Παρίσι και αντιπροσώπους και στις δεκαέξι χώρες του ΢χεδίου Μάρσαλ. Αρμοδιότητα του TDS ήταν ο συντονισμός των προγραμμάτων ανασυγκρότησης της τουριστικής βιομηχανίας στην Ευρώπη σε συνεργασία με τους ανά χώρα Οργανισμούς Σουρισμού78. Η κατάρτιση συγκροτημένου προγράμματος για τον τουρισμό στη Δυτική Ευρώπη υπό αμερικανική εποπτεία και χρηματοδότηση απέβλεπε, πέρα από τα οικονομικά οφέλη που θα προκύπταν, στη συμβολική και πρακτική ενίσχυση των παροχών κοινωνικής πρόνοιας των χωρών του ΢χεδίου Μάρσαλ, έναντι των αντίστοιχων παροχών των κομμουνιστικών χωρών. Οι χώρες του λεγόμενου ανατολικού μπλοκ είχαν διαμορφώσει πολύ πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο θεσμικές δομές και κτιριακές υποδομές για δωρεάν ή οικονομικό μαζικό εσωτερικό τουρισμό. ΢τη ΢οβιετική Ένωση, από τη δεκαετία του 1930, κάθε πολίτης ανάλογα με τον ρόλο του στη νέα σοβιετική κοινωνία μπορούσε να αιτηθεί παροχών που διανέμονταν μέσω κρατικών υπηρεσιών και εργατικών συνδικάτων και περιλάμβαναν μεταξύ άλλων την παραμονή σε εξοχικές κατοικίες παιδικές κατασκηνώσεις, θέρετρα και σανατόρια. Ψστόσο, στην υποτιθέμενη αταξική σοβιετική κοινωνία συγκεκριμένες κατηγορίες πολιτών, όπως ανώτατοι κρατικοί αξιωματούχοι, συγγραφείς, καλλιτέχνες – ειδικά όσοι είχαν τιμηθεί με τους τίτλους «Καλλιτέχνης του Λαού», ή «Εξέχων Καλλιτέχνης» – ή οι ΢ταχανοβίτες, είχαν προνομιακή πρόσβαση σε ειδικά πολυτελή θέρετρα δια-

΢την ηγεσία του TDS τέθηκε ο γαλλικής καταγωγής Αμερικανός επιχειρηματίας και οικογενειακός φίλος του Brewster συνταγματάρχης Théo J. Pozz. Πρώτος τη τάξει αξιωματούχος του TDS ήταν ο επίσης Αμερικανός Trevor L. Christie [Deputy Assistant], πρώην συντάκτης του ταξιδιωτικού ένθετου της Παρισινής έκδοσης της New York Herald Tribune. 78

101

Εικόνα 5.3 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης, F.J.F. Nettes, Samen Werk, Samen Sterk, Εκδότης: European Recovery Programme, Euopean Poster Competition,Vault 1950.

102

κοπών της ΢οβιετικής Ένωσης79. Ανάλογα προγράμματα μαζικού κοινωνικού τουρισμού είχαν υιοθετήσει πολλές χώρες υπό κομμουνιστική επιρροή, πράγμα που για την αμερικανική λογική καθιστούσε επιτακτική τη θωράκιση των χωρών του ΢χεδίου Μάρσαλ έναντι του λεγόμενου «κομμουνιστικού κινδύνου», που στην προκειμένη περίπτωση έπαιρνε τη μορφή ελκυστικών παροχών για το λαό. Φαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση της Αυστρίας, στην οποία λόγω της γεωστρατηγικής σημασίας της οι Αμερικανοί προσέφεραν τη χρηματοδότηση του ΢χεδίου Μάρσαλ ως δώρο και όχι ως δάνειο, με τον όρο της συστράτευσης των Αυστριακών στη Δύση και την άρση της ουδετερότητας στην οποία είχαν βρεθεί αμέσως μετά τον πόλεμο80. Σο σχέδιο προέβλεπε την ενίσχυση αποκλειστικά της ιδιωτικής πρωτοβουλίας στην ανάπτυξη του τουρισμού, μέσω της διαμόρφωσης ενός νέου μοντέλου χειμερινών διακοπών, που αξιοποιούσε το εθνικό κεφάλαιο των χιονισμένων Άλπεων. To τουριστικό τοπίο της Αυστρίας, που φιλοξένησε πολλές παρασκηνιακές συγκρούσεις στη διάρκεια του Χυχρού Πολέμου, δεν θα είχε κατακτήσει τη σημερινή εμπορική του υπεραξία χωρίς την αμερικανική συνδρομή81. Από το 1950 έως το 1955, το ΢χέδιο Μάρσαλ χρηματοδότησε γενναιόδωρα την ανακατασκευή και τον εκσυγχρονισμό τόσο ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων, ιαματικών λουτρών, χιονοδρομικών κέντρων, όσο και του οδικού δικτύου και των μεταφορικών μέσων σ’ όλη την ορεινή περιοχή των αυστριακών Άλπεων, μετατρέποντας τον τουρισμό στη σημαντικότερη βιομηχανία της αυστριακής οικονομίας. Ο στόχος ήταν, όπως και στις άλλες χώρες του ΢χεδίου Μάρσαλ, η ανατροπή του αρνηSh. Fitzpatrick, Everyday Stalinism. Ordinary Life in Extraordinary Times: Soviet Russia in the 1930s, Oxford University Press, Oxford 2000 [1999], σελ. 12, 54, 59, 98, 100, 101, 109, 111, 246, σημ.50. 80 M. Zinganel, The Alps in Motion - Transformation of a Middle-Class Paradise, στο J. Gosseye & H. Heynen (επ.), Architecture for Leisure in Post-war Europe 1945-1989 [πρακτικά συνεδρίου], Department of Architecture, Urbanism and Planning, K.U. Leuven, Leuven 2012, σελ.234. 81 G. Bischof, Conquering the Foreigner: The Marshall Plan and the Revival of Postwar Austrian Tourism, στο G. Bischof, A. Pelinka & D. Stiefel (επ.), The Marshall Plan in Austria, Transaction Publishers, New Brunswick, New Jersey 2000, σελ.351-401. 79

103

τικού ισοζυγίου πληρωμών μέσω της προσέλκυσης του συναλλάγματος Αμερικανών τουριστών. Σότε καθιερώθηκε ο υποχρεωτικός χειμερινός τουρισμός, εντάχθηκε στα σχολικά προγράμματα και όλοι οι Αυστριακοί έμαθαν να κάνουν σκι, κάτι που δεν ίσχυε προπολεμικά82. Μέχρι σήμερα, ο αυστριακός τουρισμός στηρίζεται και ανατροφοδοτείται από την ιδεολογική κατασκευή του ιδανικού τοπίου των χιονισμένων Άλπεων, που διαμορφώθηκε και συγκροτήθηκε ως συστατικό στοιχείο της εθνικής ταυτότητας της Αυστρίας την περίοδο της εφαρμογής του ΢χεδίου Μάρσαλ83.

΋π., M. Zinganel, The Alps in Motion - Transformation of a Middle-Class Paradise ..., σελ. 228-41. 83 ΋π., Αιμιλία Αθανασίου - ΢ταύρος Αλιφραγκής, Εκπαιδεύοντας την Ελλάδα στον μοντερνισμό..., σελ.3. 82

104

5.2 Η μελέτη των Αναγκών της Ελληνικής Σουριστικής Οικονομίας ΢τα τέλη του 1947, κατόπιν κυβερνητικής αποφασης, συστήθηκε, εξ ονόματος του Ανώτατου ΢υμβουλίου Σουρισμού, «΢υνεργείον» προκειμένου να μελετήσει τις ανάγκες της ελληνικής τουριστικής οικονομίας για την τετραετία 1948195184, επιδόθηκε στην κυβέρνηση σε πολύ σύντομο διάστημα, τον Μάρτιο του 1948, όπως αποδείχτηκε όμως, η άρθρωσή του εκπονήθηκε, παράλληλα αλλά όχι σε διασύνδεση με τις Αμερικανικές πιστώσεις του ΢χεδίου Ευρωπαϊκής Ανασυγκρότησης85. Ο Σουρισμός κατείχε θέση, όχι πρωτίστως ως τομεακός άξονας, αλλά μέσω των προτεινόμενων δράσεων χρηματοδότησης στους λοιπούς τομείς με τους οποίους διασυνδέεται και εξαρτάται – συγκοινωνίες, τηλεπικοινωνίες και τμήμα του βιομηχανικού κλάδου αποτελούν προϋπόθεση χωρίς τους οποίους η παραγωγή και η διάθεση της τουριστικής κατανάλωσης και συνακόλουθα η υποδοχή και διακίνηση μιας αύξουσας ταξιδιωτικής ροής θα ήταν αδύνατη86. Σο τετραετός Προσωρινό Μακροπρόθεσμο Πρόγραμμα Οικονομικής Ανορθώσεως της Ελλάδος υποβλήθηκε επισήμως για πρώτη φορά στον OEEC το Νοέμβριο του 194887. Σο κείμενο αυτό αποτελούσε το επιστέγασμα πολυετών προσπαθειών εκπόνησης ενός ολοκληρωμένου εθνικού προγράμματος, και ενσωμάτωνε σειρά προγενέστερων συμβολών, σύμφωνα με τις απαιτήσεις του διεθνούς φορέα στον οποίο απευθυνόταν, ενώ το τελικό του κόστος

Εκδόθηκε τον Νοέμβριο του 1948 και καταλάμβανε όγκο 43 σελίδων κειμένου καθώς και αρκετά παραρτήματα. 85 Εσωτερικό σημείωμα της Γενικής Γραμματείας Σουρισμού, Κατανομή των εκ του ΢χεδίου Ευρωπαίϊκής Ανασυγκροτήσεως ποσών δια τον Σουρισμόν και δια το έτος 1948, εγκριθείσα υπό του Ανωτάτου ΢υμβουλίου Σουρισμού, 12 Αυγούστου 1948, σελ.1, στο Υακ. Γενική Γραμματεία Σουρισμού/ Οργανισμός Ξενοδοχειακής Πιστώσεως, ΙΑΕΣΕ, 1, 40, 68,126. 86 Γεράσιμος Α. Ζαχαράτος, Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο της Ελλάδας: ΢ταθμοί στην εξέλιξη της ελληνικής Ξενοδοχείας, ΞΕΕ, Αθήνα, 2010, σελ.80. 87 Αρχείο Δοξιάδη, φακ.24362,LONG-TERM PLAN BY THE HIGHER COUNCIL OF RECONSTRUCTION 1948-1950, 30/11/1948. 84

105

Εικόνα 5.4 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης, Justa Abert, Marshall Hjalpen, Εκδότης: European Recovery Programme, Euopean Poster Competition,Vault 1950.

106

ανερχόταν σε 1,06 δισεκατομμύρια δολάρια88. Η Ελληνική πολιτική ηγεσία διατράνωνε την πεποίθηση της, πως η επίτευξη της βιωσιμότητας και ενός ανεκτού επιπέδου διαβίωσης για το λαό περνούσε μέσα από διαρθρωτικές μεταβολές στην εθνική οικονομία. Σο ότι η Ελλάδα ήταν χώρα γεωργική, δεν προεξοφλούσε την επίλυση των προβλημάτων της μέσω του πρωτογενούς τομέα, ισχυρίζονταν: «η οικονομική ιστορία (...) απέδειξεν ότι μόνον η Γεωργική επίδοσις είναι ανεπαρκής δια την επίλυσιν του οικονομικού της προβλήματος. Ο εξωτερικός δανεισμός και οι άδηλοι πόροι συμπλήρωναν πάντοτε το σοβαρόν έλλειμα του εμπορικού της ισοζυγίου(...)89. Με δεδομένο τον κατακερματισμό του αγροτικού κλήρου, τις ισχυρές δημογραφικές ροπές, τις χαμηλές γεωργοκτηνοτροφικές επιδόσεις, και τον υψηλό αριθμό ανέργων, η χώρα βρισκόταν μπροστά σε ένα αδιέξοδο, που μόνο η πορεία εκβιομηχάνισης ή δρομολόγησης νέων πλουτοπαραγωγικών κλάδων μπορούσε να άρει». Πέρα από τον εμπλουτισμό της εξαγωγικής δυναμικής με νέα βιομηχανικά προϊόντα, στο ΢χέδιο καταγράφονταν «και έτεροι παράγοντες που θα μπορούσαν να συμβάλλουν εις μια τοιαύτην βελτίωσιν». Πρώτος ανάμεσά τους, η «τουριστική κίνησις», που θα μπορούσε να εξελιχθεί σε κεντρικό πυλώνα της εθνικής οικονομίας. ΢την τεκμηρίωση αυτής της σταθερής αντίληψης, προβάλλονται γνωστές, κοινότυπες διατυπώσεις : «το εύκρατο κλίμα σε συνδυασμό με τας φυσικάς καλλονάς της χώρας, ηπειρωτικής και νησιωτικής, και τα άφθονα δείγματα του παλαιού της πολιτισμού αποτελούν μέγα εθνικό κεφάλαιον, το οποίο προσφέρεται προς αποδοτικήν γονιμοποίησιν». Σο στίγμα, πάντως, είναι σαφές και διατυπώνεται εύσχημα : «το Πρόγραμμα δεν αγνοεί τον τομέα του Σουρισμού αλλά δεν τον εξαντλεί. Ευθύς ως υπάρξει οικονομική ευστάθεια ενθαρρύνουσα τα ιδιωτικά κεφάλαια, η σύμπραξις τούτων θα

88 89

΋π.,΢ταύρος Θωμαδάκης, Κράτος και Ανάπτυξη την Ελλάδα: Ένα εξελικτικό ..., σελ.382-394. ΋π.,Αρχείο Δοξιάδη, φακ.24362, LONG-TERM PLAN..., σελ.1.

107

συμπληρώση το έργον»90. Η αναφορά για τις προοπτικές τουριστικής ανάπτυξης συμπληρωνόταν με την έμφαση στα «μέσα συγκοινωνίας και διαβιώσεως» σε βάθος χρόνου, αυτά θα συνέτειναν τα μέγιστα στην αναβάθμιση του ειδικού βάρους του τουρισμού. Είναι φανερό, πως για την τελική ομάδα επεξεργασίας του εθνικού σχεδιασμού αλλά και για την πολιτική ηγεσία της κυβέρνησης (Σσαλδάρη) εκείνη την περίοδο, ο τουρισμός ήταν κατ’ ουσία χαμηλά στην agenda. Η Μελέτη των Αναγκών της Ελληνικής Σουριστικής Οικονομίας δια την τετραετίαν 1948-51 συγκροτούσε ένα επικαιροποιημένο σφαιρικό πλαίσιο για την τουριστική προοπτική της χώρας, προέκυψε ως καρπός μιας μακροσκελούς έρευνας, η οποία βασίστηκε στη συλλογή νέων στοιχείων και στην επαλήθευση μιας σειράς παλαιοτέρων καταγραφών. ΢την εισαγωγή της επίσημης χάρτας που δόθηκε στη δημοσιότητα αποτυπωνόταν η αύξουσα πεποίθηση: «ο Σουρισμός αποτελεί πλουτοπαραγωγικόν παράγοντα δια το μέλλον». Η διαπίστωση δεν γινόταν άκοπα, βασιζόταν σε μακροσκελείς και αναλυτικούς υπολογισμούς. Αυτό, ωστόσο, που προκαλεί ενδιαφέρον, είναι η εσωτερική αναθεώρηση του Σετραετούς ΢χεδίου σχεδόν άμεσα μετά την πρώτη δημοσιοποίησή του. ΢ύμφωνα με την αρχική προσέγγιση, προτεραιότητα δινόταν στα έργα κρατικών υποδομών και στην αποκατάσταση και ανάπτυξη δημόσιων έργων. ΋πως και σε όλες τις προηγούμενες μελέτες που είχαν εκπονηθεί στο πλαίσιο της ΓΓΣ, το βάρος επικεντρωνόταν στην Ανοικοδόμηση, η οποία θεωρούνταν προϋπόθεση της Ανάπτυξης και θα ακολουθούσε, σύμφωνα με την επικρατούσα στην μεταπολεμική Ευρώπη, κεϋνσιανή λογική. «Μεγάλη σημασία έχει η παράτασι της διαμονής των ξένων. Παλαιότερα το τουριστικό ρεύμα προς την Ελλάδα αποτελείτο κυρίως από τα περίφημα «καραβάνια» που φθάνουν στο Υάληρο με τα μεγάλα υπερωκεάνεια και κατέβαιναν να επισκεφθούν την Ακρόπολι και τα Μουσεία, να πάρουν το πολύ ένα τσάι στην Αθήνα, να αγοράσουν μερικές κάρτες και να φύγουν. Αυτό το είδος του ΋π., φακ.24362, LONG-TERM PLAN..., κεφ.IV/E ΣΟΤΡΙ΢ΜΟ΢ , σελ.3. ΢το συγκεκριμένο επικαιροποιημένο προσάρτημα υπάρχει η χειρόγραφη ένδειξη ελήφθη 30.11.1948 (μάλλον από τον ίδιο τον Κ.Θ.Δοξιάδη), ημερομηνία που προφανώς έφθασε στα χέρια του. 90

108

Σουρισμόυ δεν είναι μεγάλης οικονομικής σημασίας για τον τόπο. Πρέπει να επιτύχωμε την όσο το δυνατόν μεγαλύετρη παράτασι της διαμονής των ξένων, δημιουργούντες όλο και νέες ευκαιρίες ψυχαγωγίας, θεάματα, γιορτές, καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, παιχνίδια, κ.α., ώστε με τον τρόπο αυτόν να αυξάνωνται οι δαπάνες των ξένων και να ικανοποιείται έτσι η Εθνική μας οικονομία. Από την άποψι αυτή μάλιστα, και ο Σουρισμός χαρακτηρίστηκε από πολλούς ως εξαγωγή επί τόπου».91 ΢ε κάθε περίπτωση, τα απότοκα της τουριστικής δραστηριότητας ήταν ποικίλα. Η πρόκληση ζήτησης βιοτεχνικών και αγροτικών προϊόντων, μέσω της τουριστικής πληροφόρησης, αποτέλεσε πάγιο ευσεβή πόθο των αγροτικών περιφερειακών οικονομιών προς τα μητροπολιτικά κέντρα της Δύσης92. ΢τον κατοχικό τουριστικό σχεδιασμό γινόταν σαφής αναφορά στη δυνατότητα «απεριόριστης» αύξησης της τουριστικής δαπάνης, μέσω της ενίσχυσης «καταναλισκόμενων ειδών, κυριώτατα εγχωρίου παραγωγής»93. Η αναφορά αυτή αφορούσε μια «ειδική βιοτεχνία, χειροτεχνία και βιομηχανία εθνικού και τοπικού χαρακτήρα, όπως είναι εις την Ελλάδα η χειροτεχνία κεντημάτων, η βιοτεχνία πήλινων δοχείων, βυζαντινών ή σκυριανών επίπλων, γιαννιώτικων, η βιομηχανία μεταξωτών , κλπ»94. Ουσιαστικά, δηλαδή ο τουρισμός θα αποτελούσε δυνάμει παραλληλο όχημα ενίσχυσης της εθνικής αναγνωρισιμότητας, συνεπικουρώντας ταυτόχρονα την εμπορική ζήτηση για γεωργικά ή βιοτεχνικά προϊόντα. Παράλληλα, αναδεικνυόταν η διάσταση της αυτοβελτίωσης, η ζήτηση για υψηλότερης ποιότητας προϊόντων, θεωρήθηκε πως, θα έπέφερε την ποιοτικότερη αναδιάταξη της εγχώριας παραγωγής95.

Δημ. Κ. Κατσώνης, ΢κέψεις πάνω στην αξιοποίησι του τουριστικού πλούτου της Ελλάδος: Α‟ Γενικαί κατευθύνσεις, Ξενία, περίοδος Β’, τ.23, Απρίλιος 1949, σελ.74. 92 Chery Shanks, Immigration and politics of American sovereignty, 1890-1990, Univ. of Michigan Press, 2001, Peggy Teo (et.al.ed), Interconnected Worlds: Tourism in East Asia, Perganon, 2001. 93 ΋π., Περί Σουρισμού..., σελ.30 94 Γ.Κανάς,Ο Σουρισμός ως πηγή εθνικού πλούτου, Ξενία, περίοδος Β’, τ.29, Οκτ.1949, σελ.223. 95 Μελέτη των αναγκών της Ελληνικής Σουριστικής Οικονομίας, Μηνιαίο Δελτίο της Ελληνικής Περιηγητικής Λέσχης, τχ.11/Νοέ.1948, σελ.9. 91

109

Εικόνα 5.5 Αφίσα Προώθησης του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανόρθωσης, Kenna Terrizan, Malgre Tout, Εκδότης: European Recovery Programme, Euopean Poster Competition,Vault 1950.

110

Η Μελέτη των Αναγκών ενσωμάτωνε οικεία, παλαιότερα στερεοτυπικά στοιχεία. Προκειμένου να εμπεδωθεί το επίσημο τουριστικό κοσμο-είδωλο της χώρας, παρουσιάζονταν τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της, μια περίπου εικοσιπενταετία μετά την πρώτη ανάλογη προβολή τους96. Σο «απαράμιλλον Ελληνικό κλίμα», το έντονο φως, τα ζωηρά χρώματα συνθέτουν ένα τμήμα των φυσικών καλλονών, τα ακρογιάλια, η φαντασμαγορία της εναλλαγής θάλασσας και βουνού, «αι αυχμηραί νήσοι», οι «γελασταί κοιλάδαι» και τα «γραφικά χωριά» αποτελούν χωροταξιακά τους τουριστικούς κολοφώνες. Δίπλα τους, προστίθεται και το «τοπικό χρώμα» : τοπικές ενδυμασίες, λαΩκές συνήθειες, έθιμα, θρησκευτικές και τοπικές εορτές και πανηγύρεις πλαισιώνουν την μοναδικότητα της ιδιοσυστασίας της χώρας για τον Δυτικό επισκέπτη. Η επίκληση του μακραίωνου ελληνικού παρελθόντος με ποικίλα πολιτιστικά επιτεύγματα, δεν θα μπορούσε να λείπει από τις αξίες που παρουσιάζει «το προσκύνημα δια κάθε καλλιεργημένον άνθρωπον επί της γης». Ένας πρόσθετος παράγοντας επισκεψιμότητας, προσγράφεται στις γεωφυσικές ιδιομορφίες του τόπου (ηφαιστειογενής προέλευση, ιαματικές πηγές, κ.α.). Σο τελευταίο επιχείρημα για τους ταξιδιώτες στην ελληνική γη, συνδέεται με τις τεχνολογικές εξελίξεις της πρόσφατης – μεταπολεμικής – εποχής : αφενός η χώρα αποτελεί ένα ασφαλή προορισμό, εφόσον έχει απαλλαγεί «ολοσχερώς από την μάστιγαν της ελονοσίας», αφετέρου η γεωστρατηγική της θέση την έχει καταστήσει βαθμιαία προνομιακό κόμβο για τα διεθνή αεροπορικά δίκτυα, μεταξύ Ευρώπης, Αφρικής και Ασίας97. Με τις καταστροφές που προκλήθηκαν από την πολεμική σύρραξη να επιβραδύνουν δραματικά την πορεία ανασυγκρότησης της χώρας, το αίτημα διοικητικής αναδιοργάνωσης και θεσμικής μετεξέλιξης των κρατικών φορέων τουρισμού απασχόλησε συγκιριακά τις μεταπολεμικές κυβερνήσεις. ΢την απόπειρα οργάνωσης της Σουριστικής Οικονομίας, αρθρώθηκαν προβληματισμοί αλλά και υλοποιήθηκαν απρόσμενα σύντομα πρωτοβουλίες στην κατεύθυνση αυτή. Ψστόσο, οι σχετικές ενέργειες αποσκοπούσαν στην αξιο96 97

Νικ. Λέκκας, Ο Περιηγητισμός εν Ελλάδι, Αθήνα 1925. Όπ., Μελέτη των αναγκών..., σελ.10.

111

ποίηση ενός ειρηνικού μέλλοντος στη βάση της κοινωνικής σταθερότητας, «οπόταν αι περιστάσεις το επιτρέψουν», αναφέρεται στη Μελέτη. ΢υστάθηκε η Γενική Γραμματεία Σουρισμού, υπαγόμενη απευθείας στον πρόεδρο της Κυβέρνησης, προκειμένου να συντονίσει το κυβερνητικό έργο στο πεδίο και να συμβάλει στην υπέρβαση της γραφειοκρατίας στη διαδικασία της Ανοικοδόμησης, δημιουργήθηκε ο Οργανισμός Ξενοδοχειακής Πίστεως, ως όχημα χρηματοδοτησης της προσπάθειας, ψηφίστηκαν σειρά νομοσχεδίων υποστηριχτικά της τουριστικής πολιτικής, προωθήθηκε η τουριστική αυτοδιοίκηση μέσω των Σοπικών Επτροπών Σουρισμού αλλά και η αναμορφωμένη τουριστική εκπαίδευση μέσω της ΢χολής Σουριστικών Επαγγελμάτων, αναπροσαρμόστηκαν οι συμβάσεις εκμετάλλευσης των ιαματικών πηγών υπέρ των ιδιωτών μέσω ενός συστήματος δημοπράτησης. Θετικά, άλλωστε αξιολογούνται από τις δημόσιες τουριστικές αρχές, η στάση του διεθνούς τουριστικού κεφαλαίου (στην μορφή των αλυσίδων των μεγάλων ταξιδιωτικών πρακτορείων), ως προς την ελληνική τουριστική αγορά. Αφενός διατηρήθηκαν τα υπάρχοντα γραφεία τους στην Αθήνα, αφετέρου η ανασυγκρότηση άλλων μικρότερων εγχώριας ιδιοκτησίας τουριστικών μονάδων υποδοχής, δημιούργησε αισιοδοξία για τη στάση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας στο φιλόδοξο εγχείρημα τουριστικής ανάταξης. Σέλος, για πρώτη φορά στο Σετραετές γινόταν αναφορά σε μια ακόμη –μελλοντική- θεσμική τομή : την ίδρυση δια νέου νόμου ενός νέου «Οργανισμού Αναπτύξεως Σουριστικής Κινήσεως». Κατ’ αυτόν τον τρόπο, θα ολοκληρωνόταν η θεσμική αναδιάταξη, προκειμένου να εφαρμοστούν οι μακροπρόθεσμοι σχεδιασμοί98. Παρά την επιθυμία των Ελήνων εμπειρογνόμων, σχεδιαστών και ασφαλώς πολιτικών στο διάστημα 1946-47 για τη μετάβαση σε μια διαδικασία ολοκληρωτικής ανάταξης, τα ζοφερά οικονομικά δεδομένα ανέκοψαν τις προσδοκίες. Για μια σειρά λόγων, η Ανασυγκρότηση αποδείχτηκε στόχος πολύ πιο περίπλοκος από το αφετεριακό όραμα. Οι περίτεχνες διατυπώσεις των επίσημων κειμένων σε σχέση με τις τουριστικές χορηγήσεις, δύσκολα συγκαλύπτουν τις εσωτε98

΋π., Μελέτη των αναγκών..., σελ.16.

112

ρικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των Αμερικανών συμβούλων και των Ελλήνων κρατικών παραγόντων που είχαν εμπλακεί σε μια ατέρμονη διελκυστίνδα. ΢την αρχική μορφή της Μελέτης Αναγκών... είχαν προκύψει απαραίτητες δαπάνες για την τουριστική οικονομία, κατόπιν «περαιτέρω συννενοήσεως μετά της Αμερικανικής Αποστολής εν Ελλάδι και λόγω της σημερινής καταστάσεως εις τη Φώραν»99, τα τελικά ποσά που κατέληξαν να εκταμιευτούν ήταν πολύ χαμηλότερα. ΢το σημείο αυτό, η στάση του ξενοδοχειακού κόσμου ξεκινούσε να αποκλίνει σοβαρά από τις κυβερνητικές επιλογές. Αναγνώριζε μεν την αναγκαιότητα συναλλαγματικής εισροής, αλλά τοποθετούνταν με σαφήνεια υπερ του εσωτερικού τουρισμού ή ισχυριζόταν πως το αναμενόμενο διεθνές τουριστικό ρεύμα δεν θα είχε τις απαιτήσεις των προπολεμικών ταξιδιωτικών ελίτ. Ουσιαστικά, επιχειρούσε να αποτρέψει την ίδρυση νέων μονάδων (και εκσυγχρονισμό κάποιων παλιών), μέσω των χορηγήσεων της βοήθειας, καταλυμάτων δηλαδή, που θα κάλυπταν ακριβώς την αλλοδαπή τουριστική ζήτηση, στερώντας έσοδα από τους παλαιούς ξενοδόχους. Δεδομένου ότι το πρόγραμμα βοήθειας απέβλεπε στην αποκατάσταση της παραγωγικής ικανότητας και της οικονομικής ευρυθμίας και όχι σε ένα γενικότερο ασαφές πλάνο ευημερίας, η αμερικανική πλευρά απαιτούσε την επίτευξη ποσοτικοποιημένων και άμεσα εφικτών στόχων. Οι αμερικανικοί σύμβουλοι αντιμετώπιζαν τον τουρισμό, ως όχημα άυξησης των άδηλων πόρων και δεν τους απασχολούσαν συντεχνιακές διαμαρτυρίες. Ο πρώτος αντικειμενικός στόχος που τέθηκε μετ’ επιτάσεως κυρίως από τον αμερικανικό παράγοντα : η αύξηση του ενεργητικού ισοζυγίου πληρωμών. Μάλλον απρόθυμα, η ελληνική πλευρά αποδέχτηκε – και επίσημα- να εγκαταλείψει τα αρχικά μεγαλεπήβολα σχέδιά της. Μετά τον αρχικό ενθουσιασμό που προκάλεσε η αναγγελία του ΢χεδίου Μάρσαλ και τις συνακόλουθες προσδοκίες που απογειώθηκαν στην ελληνική κοινωνία, από το σχεδιασμό τουΚατανομή των εκ του ΢χεδίου Ευρωπαϊκής Ανασυγκροτήσεως ποσών δια τον Σουρισμόν και δια το έτος1948, εγκριθείσα υπό του Ανωτάτου ΢υμβουλίου Σουρισμού, 12 Αυγούστου 1948, σελ.1, στο Υακ. Γενική Γραμματεία Σουρισμού / Οργανισμός Ξενοδοχειακής Πιστώσεως, ΙΑΕΣΕ,1, 40, 68, 126. 99

113

Εικόνα 5.6 Αφίσα ΕΟΣ 1938, Doris (Μ.Παπαγεωργίου), Λουτράκι - Ένα ιδανικό μέρος για να μείνεις.

114

ριστικής ανάπτυξης αποκλείστηκαν οι τόποι, που παρουσίαζαν τυχόν τουριστικό ενδιαφέροον, αλλά στους οποίους η επισκεψιμότητα δεν θα μπορούσε να εξασφαλιστεί άμεσα. ΢ε αυτές τις περιοχές, ίσως σημαντικές «από απόψεως πολιτισμού της χώρας, (αι) τουριστικαί επιδιώξεις θα (έπρεπε) να αναμείνουν καταλληλότερας εποχάς δια να εκδηλωθούν»100. Με αυτά τα δεδομένα, οι επικρατούσες συνθήκες περιόριζαν τον αριθμό των τουριστικών τόπων σε εκείνους, για τους οποίους υπήρχε εξακριβωμένο ενδιαφέρον από τους αλλοδαπούς ταξιδιώτες ήδη από την προπολεμική περίοδο. Σο Ανώτατο ΢υμβούλιο Σουρισμού ρητά τους κατονόμαζε το καλοκαίρι του 1948: η ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας, οι αρχαιολογικοί πόλοι της Αργολιδοκορινθίας, ελάχιστα νησιά των Κυκλάδων και η Ρόδος101. Αφενός, πρόκειται για τόπους που φιλοξενούσαν «μνημεία των διαφόρων Ελληνικών πολιτισμών, γνωστά εις ολόκληρον την ανθρωπότητα», αφετέρου, για λουτροπόλεις «αναμφισβήτητου θεραπευτικής αξίας»102. Προτεραιότητα στην αξιοποίηση των επιλεγμένων τουριστικών περιοχών, δόθηκε με κριτήρια ύπαρξης μεταφορικών δικτύων, εγγύτητας σε επικοινωνιακούς κόμβους και ασφαλώς δημόσιας ασφάλειας στη δεδομένη συγκυρία. Η πρωτεύουσα υπήρξε αυταπόδεικτη επιλογή, το Λουτράκι η πλεόν εμβληματική λουτροπόλη και η Ρόδος ως παρέχουσα τις πληρέστερες υπηρεσίες φιλοξενίας, της αεροπορικής σύνδεσης συμπεριλαμβανομένης. Ψστόσο, σε μεγάλο διακύβευμα της τουριστικής ανασυγκρότησης αναδείχτηκε η σκοπιμότητα και οι όροι λειτουργίας των χορηγούμενων καταλυμάτων ανά κατηγορία. ΢τα μεγάλα αστικά κέντρα, στα οποία κι προπολεμικά υφίστατο ισχυρή τουριστική προσφορά, έμφαση δόθηκε τόσο στην αποκατάσταση και την επέκταση παλαιών ξενοδοχείων όσο και στην ανέγερση νέων. ΢ε τόπους «βραχείας διαμονής», προβλέφτηκε η δημιουργία καταλυμάτων για την εξυπηρέτηση

΋π., Μελέτη των αναγκών..., σελ.17. Πρόκειται για νησιωτικές περιοχές μακριά από τα μέτωπα του Εμφυλίου ή για τους τόπους στην ηπειρωτική Ελλάδα στους οποίους η κυβερνητική πλευρά είχε πια επικρατήσει. 102 ΋π., Μελέτη των αναγκών..., σελ.18. 100 101

115

Εικόνα 5.7 Αφίσα ΕΟΣ 1934, Λουτράκι.

116

της περιορισμένης περιηγητικής κίνησης αλλά και της εσωτερικής ζήτησης, χαμηλής πάντως, κατηγορίας. Σέλος, σε τοποθεσίες χωρίς έντονο ενδιαφέρον ξένων επισκεπτών, οι οποίοι στερούνταν πλήρως μέσων διαμονής, προτάθηκε η ανέγερση μικρών ξενοδοχείων «με καθορισμένας κτιριολογικάς απαιτήσεις» τα οποία θα μπορούσαν δυνητικά να καλύψουν τυχόν ζήτηση. Με βάση τις προτάσεις της Μελέτης..., εντός του Σετραετούς προγράμματος για τον Σουρισμό για το διάστημα 1948-1952, θα αναπτύσσονταν υποδομές φιλοξενίας σε ογδόντα δύο χαρακτηρισμένους τουριστικούς τόπους. Παράλληλα, η Μελέτη..., συγκροτούσε έναν ολοκληρωμένο προβληματισμό με διακριτές τις δημόσιες υποχρεώσεις σε συνάρτηση με τα αιτούμενα της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. «Αι ιδιωτικαί επιχειρήσεις δεν θα ενδιαφερθώσι δια την οικοδόμησιν των ξενοδοχείων, δια την λειτουργίαν εστιατορίων ή και γενικότερον να εξυπηρετήσωσι τας ανάγκας των περιηγητών ενός τόπου, αν ούτος ο τόπος δεν προετοιμασθή», σχολίαζε ένας από τους εμπλεκόμενους στον τουριστικό σχεδιασμό103. ΢την σφαίρα των κρατικών αρμοδιοτήτων, συγκαταλέγονταν μια ευρεία σειρά δημόσιων παρεμβάσεων. ΢ε πρώτο επίπεδο κατανομάζονταν οι ποικίλες όσο και εκτεταμένες εργασίες βελτίωσης και «ευπρεπισμού»104 στους περιβάλλοντες χώρους με τουριστική σημασία. ΢τα λιμάνια απαιτούνταν έργα στις προβλήτες, διαμορφώσεις χώρων συγκέντρωσης επιβατών, διαρρυθμίσεις πλατειών, συμπληρώματα οικημάτων, ανεγέρσεις, επεκτάσεις, βελτιώσεις, παρόμοιες ή συναφείς δράσεις καταγράφονταν για σιδηροδρομικούς σταθμούς και χερσαίους συγκοινωνιακούς κόμβους λεωφορείων, κ.α. Εξάλλου, δεδομένου ότι το πολιτιστικό απόθεμα νοούνταν ως κύρια συνιστώσα της τουριστικής προσφοράς, στα έργα εξυπηρέτησης μνημείων αναγνωριζόταν προτεραιότητα. Αναρίθμητες – συνήθως – μικρής κλίμακας ελλείψεις, όπως μονοπάτια εντός των αρχαιολογικών χώρων, περιφράξεις και κιγκλιδώματα, επισημάνσεις, δεντροφυτεύσεις, χώροι υγιεινής κ.α. διεκδικούσαν διευθετήσεις.

103 104

Η αξιοποίησις του Ελληνικού Σουρισμού, Ξενία, περίοδος Β’, τ.18, Νοε. 1948, σελ.3. Κατά την ορολογία που οι φορείς του Δημόσιου συστηματικά υιοθετούσαν.

117

Αντίστοιχα, προκρίνονταν ενέργειες που σχετίζονταν με την προστασία των ιαματικών πηγών και τη διευθέτηση της ροής τους, στα κέντρα θερινών διαμονών, προφανής αναδεικνυόταν η προστασία των αιγιαλών, η μεθοδευμένη εκμετάλλευση τους αλλά και όλες οι συμπληρωματικές παρεμβάσεις που θα μπορούσαν να δώσουν «πολιτισμένην όψιν» στις ζώνες κυκλοφορίας των ξένων περιηγητών. Εκείνο, πάντως, που δεν προβλέπονταν σε εκείνες τις συνθήκες, ήταν η προστασία της αστικής αρχιτεκτονικής και της εικόνας της νεότερης Αθήνας από την χωρίς φραγμούς οικιστική αξιοποίηση105. Η πληροφόρηση και η παροχή διευκολύνσεων στους περιηγητές μέσω της σύστασης Γραφείων Πληροφοριών σε τριάντα πέντε τόπους, θεωρήθηκε καίριας σημασίας. Δίπλα σε αυτά, η δημιουργία και η οργάνωση αθλοπαιδιών και ψυχαγωγίας για τους ξένους, η «προσατσία του τοπικού χρώματος», η διασφάλιση των συνθηκών υγιεινής και καθαριότητας, αποτελούσαν μέριμνες που κατ’εξοχήν όφειλαν να απασχολήσουν τις Σοπικές Επιτροπές Σουρισμού, οι οποίες αναμένονταν να δραστηριοποιηθούν σε ορίζοντα εξαμήνου από την αξιοποίηση κάθε «τουριστικού τόπου», φέροντας την ευθύνη υλοποίησης του προγράμματος, αφότου ασφαλώς το τελευταίο είχε εγκριθεί από τις αρμόδιες υπηρεσίες της ΓΓΣ. ΢την πρώτη φάση εσωτερικών ζυμώσεων του Σετραετούς, υποστηρίχτηκε πως, σε πολλές περιπτώσεις θα μπορούσαν ίσως να εξευρεθούν κάποιοι πρόσθετοι πόροι από πλευράς δήμων και κοινοτήτων, στην δικαιοδοσία των οποίων άνηκαν οι «τουριστικοί τόποι», η απουσία αναφορών για το ζήτημα στα επίσημα έγγραφα του τέλους του 1948 και των αρχείων του 1949, δείχνει πως σιωπηρά κάθε τέτοια πρόθεση εγκαταλείφθηκε106. Επιπλέον, η δυνατότητα ορισμένων λουτροπόλεων να εξελιχτούν σε συναλλαγματοφόρους πόλους για τους ομογενείς από την Αίγυπτο αλλά και άλλους επισκέπτες από τις χώρες της Μέσης Ανατολής, θα αποτελούσε πρόκριμα για την αναμόρφωσή τους. Λόγω των καταστροφών του πολέμου, όσες από αυτές ήταν ενεργές στα τέλη της δεκαετίας του 40’, λειτουργούσαν «κατά πρόχειρον Οι αισθητικοί τραυματισμοί: Υθορά Σουριστικών Κεφαλαίων, Ξενία, περίοδος Β’, τ.12, Μάιος 1948, σελ.10-13. 106 Οπ., Κατανομή των εκ του ΢χεδίου Ευρωπαϊκής Ανασυγκροτήσεως..., σελ.4. 105

118

και όλως ακατάλληλον τρόπον»107. Με αφετηρία το Λουτράκι και την ανέγερση του «κουρχάουζ»108, προβλεπόταν η οικοδόμηση νέων λουτρικών καταστημάτων στην Κυλλήνη, Κύνθο και Νίσυρο. Ομοίως, η διαμόρφωση και η συντήρηση τουριστικών περιπτέρων και ξενώνων μικρής δυναμικότητας, συμπεριλαμβανόταν στον χάρτη της ανάπτυξης σε επιλεγμένα σημεία της περιφέρειας. ΢τις δημόσιες υποχρεώσεις, η Μελέτη..., συγκατάλεγε και την πρόνοια της Πολιτείας για παροχή τουριστικής κατάρτιση. Αναγνωρίζοντας το έλλειμμα εξειδικευμένου και κατάλληλα εκπαιδευμένου ξενοδοχειακού προσωπικού, προϋπόθεση απολύτως αναγαία για την παροχή ουσιαστικών υπηρεσιών φιλοξενίας στους ξένους επισκέπτες, οι σχεδιαστές του Σετραετούς επένδυαν και στον ανθρώπινο παράγοντα. ΢το πρώτο αυτό Σετραετές Πρόγραμμα για τον Σουρισμό, υπάρχει ένα ακόμη συμπλήρωμα που παραπέμπει ευθέως στην τουριστική πολιτική του Μεσοπολέμου: η σύνδεση των Εκθέσεων και των Εμποροπανηγύρεων με την τουριστική δραστηριότητα και ο ρόλος του κράτους109. Μολονότι πάνω από τέσσερις δεκαετίες χώριζαν το προδρομικό Γραφείον Ξένων και Εκθέσεων από την Γενική Γραμματεία Σουρισμού, με τις λειτουργίες και το ειδικό βάρος των δύο φορέων να διαφοροποιούνται στη δημόσια διοίκηση, η συμπερίληψη της – τουριστικής φύσης – εμπορικής κατανάλωσης στον τουριστικό σχεδιασμό, αποτελούσε τεκμήριο της ενιαίας αντίληψης για τη φύση της «βιομηχανίας του τουρισμού», είναι ακριβώς η αντίληψη, η οποία προνομιακά σηματοδότησε προβληματισμούς στο διάστημα 1920-1932110.

΋π., Μελέτη των αναγκών..., σελ.21. Κέντρο Αναψυχής της λουτρόπολης, κατά τα κεντρο-ευρωπαϊκά πρότυπα. 109 Νικ. Λέκκα, Η Βιομηχανία των Ξένων εν Ελλάδι: Εκθέσεις – Ιαματικαί Πηγαί, Τπ. Εθνικής Οικονομίας/ Τπηρ. Ξένων και Εκθέσεων, Αθήνα, 1920. 110 Σο αναγκαίο σχήμα και θεσμικό πλαίσιο άσκησης της τουριστικής πολιτικής στην Ελλάδα σήμερα, στο Πάρις Σσάρτας (επιμ.), Σουριστική Ανάπτυξη: Πολυεπιστημονικές Προσεγγίσεις, Αθήνα: Εξάντας, 2000, σελ.40-42. 107 107 108

119

Εικόνα 5.8 Αφίσα ΕΟΣ 1939, Μίμης Βιτσώρης.

120

Τπό αυτό το πρίσμα, προβλέπονταν η αποκατάσταση της λειτουργίας δύο μειζόνων διοργανώσεων της προπολεμικής περιόδου σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. ΢τη δεύετρη φάση εφαρμογής του ΢χεδίου Μάρσαλ, δρομολογούνταν βαθμιαία η επαναλειτουργία της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης και Ζάππειου Μεγάρου, στο οποίο στεγαζόταν μόνιμη Έκθεση Ελληνικών Προϊόντων. Ειδικά η ΔΕΘ αποτελούσε αφορμή προσέλκυσης ενός αξιοσημείωτου αριθμού ξένων επισκεπτών, έχοντας εξελιχτεί στο σημαντικότερο γεγονός του είδους της στη νοτιο – ανατολική Ευρώπη και την ανατολική Μεσόγειο με συμμετοχές από πολλές ξένες χώρες111. Απολύτως απαραίτητες κρίθηκαν οι δαπάνες βελτίωσης και αποκατάστασης των εγκαταστάσεων της ΔΕΘ, όπως και οι δαπάνες συμμετοχής της χώρας σε «Διεθνείς τινάς Εκθέσεις και Εμποροπανηγύρεις του Εξωτερικού»112, για τη διαφημιστική προβολή της Ελλάδας προς χώρες που αποτελούσαν βασικούς εταίρους της, με αντίκτυπο τόσο στην αύξηση της τουριστικής κίνησης, όσο και στη γνωστοποίηση και τόνωση των βασικών εθνικών προϊόντων της.

Εικόνα 5.9 ΔΕΘ, Σο περίπτερο της βαριάς βιομηχανίας (Δ. Σριποδάκης, 1955).

Ευάγγελος Φεκίμογλου και Ευφροσύνη Ρούπα, 75 ΦΡΟΝΙΑ ΔΕΘ 1925-2000, Πρωτοπορία, 2000. 112 ΋π., Μελέτη των αναγκών..., σελ.24. 111

121

Εικόνα 5.10 ΔΕΘ, Σο περίπερο της Esso Pappas (Παπαγιάννης 1963).

122

΢την ίδια κατεύθυνση, απολύτως αναγκαίες κρίνονταν οι δαπάνες τουριστικής προβολής. Μέσω των σχετικών κονδυλίων, θα καλύπτονταν μια σειρά ετερόκλητων ενεργειών με κοινό παρανομαστή την προώθηση της εικόνας της χώρας: εκτύπωση τουριστικού υλικού, ενίσχυση ιδιωτικών εγχειρημάτων για τη δημιουργία εορτών, παραστάσεων αρχαίων τραγωδιών, συναυλιών σε μνημειακούς χώρους, και ποικίλων εκδηλώσεων με στόχο την προσέλκυση τουριστικού δυναμικού. Δεδομένης της αναγκαιότητας εύρους της τουριστικής προσφοράς, αλλά κυρίως της ανάπτυξης των συγκοινωνιακών δικτύων διακίνησης στο γεωγραφικό ασυνεχές της ελληνικής επικράτειας, καταγραφόταν επίσης η πρόθεση στήριξης των θαλάσσιων μεταφορών113. ΢ε κάθε περίπτωση, η ουσιαστικότερη τομή που συνιστά η χάραξη του Σετραετούς για την τουριστική ανάπτυξη, συνδέεται με την διαχείριση της αμφιθυμίας του πρωταγωνιστικού τρίπολου: κράτος – τουριστική δραστηριότητα –ιδιωτική πρωτοβουλία. Οι εισηγητές του τουριστικού σχεδιασμού αντιλαμβάνονταν τη θεμελιώδη αντιξοότητα «λόγω της διεθνούς και ιδία εν Ελλάδι καταστάσεως», εύλογος αναδυόταν ο φόβος για τις προθέσεις της ιδιωτικής επιχειρηματικότητας114. Σόσο κεφαλαιακή ισχνότητα, αλλά πολύ περισσότερο η δυσπιστία που έτεινε στην άρνηση από πλευράς των Ελλήνων επιχειρηματιών, δεν άφηνε μεγάλα περιθώρια αισιοδοξίας, αναφορικά με την εμπλοκή τους στο υπό οργάνωση μεγαλόπνοο σχέδιο. Με δεδομένες τις καταστροφές στην τουριστική οικονομία από τον Πόλεμο, φαινόταν ξεκάθαρα πως μόνο μέσω της κρατικής επενδυτικότητας θα μπορούσε να ευοδωθεί το κεντρικό εγχείρημα. Ήδη στις αρχές του 1949, η δημοπράτηση των Ιαματικών Πηγών της Κυλλήνης είχε οδηγηθεί στην αποτυχία, δεδομένου πως δεν βρέθηκε ούτε μια προσφορά ανάληψης της από τους αναδόχους. Κατά συνέπεια, μετά την προφανή αναγκαιότητα κατασκευής υποδομών, η χρηματοδότηση και των ανωδομών κατέληγε, επίσης, να επιβαρύνει το δημόσιο προϋπολογισμό. Σο σκεπτικό των ιθυνόντων ήταν απλό: εν μέσω αναμφιΑναφέρονταν λ.χ. η διασκευή ιστιοφόρων απαραίτητων για τη δημιουργία ταξιδιών αναψυχής στα ελληνικά νησιά. 114 ΋π., Μελέτη των αναγκών..., σελ.25 -26. 113

123

Εικόνα 5.11 Αφίσα ΕΟΣ 1937, Doris (Μ.Παπαγεωργίου).

124

σβήτητης κοινωνικο-οικονομικής ρευστότητας, το κράτος όφειλε να λειτουργήσει ως ατμομηχανή της ανάπτυξης. Οι ενδεικνυόμενες ενέργειες του θα αρθρώνονταν σε τρία πεδία: α) αναδόμηση παγιωμένων τουριστικών θερέτρων (κατά βάση – Ρόδος, Κέρκυρα), β) αποκατάσταση ιαματικών πηγών (ξεκινώντας από Κυλληνη, Ικαρία, Τπάτη) και γ) συμβολή στη δημιουργία προϋποθέσεων του «λαϊκού τουρισμού», δηλαδή της εσωτερικής ταξιδιωτικής κίνησης. ΢υμπερασματικά, το Προσωρινό Μακροχρόνιο Πρόγραμμα Ανασυγκροτήσεως της Ελλάδος, τμήμα του του οποίου υπήρξε το τετραετές Πρόγραμμα Ανόρθωσης Ελληνικού Σουρισμού, αδυνατούσε να λάβει υπ’όψιν του μια σειρά από πολιτικούς και γενικότερα μη-σταθμισμένους παράγοντες, όπως υπαινικτικά φέρεται να σχολίασε ο P.Hoffman «αυτό το Πρόγραμμα θα έπρεπε να κριθεί για αυτό που πραγματικά είναι: μια έκφραση της επιθυμίας της Ελληνικής κυβέρνησης να δει την ανασυγκρότηση μιας πιο εύπορης Ελλάδας», για το μέλλον115. Η αστοχία στη χρηματοδότηση σηματοδοτείται, εξάλλου, και από τις διαρκείς αναθεωρήσεις κατά τη διάρκεια υποβολής του Προγράμματος στον OEEC116. Η σύλληψη ενός δαπανηρού αναπτυξιακού προγραμματισμού χωρίς δραστικές τομές στην παραγωγική βάση, ευρεία κοινωνική συναίνεση και βούληση εφαρμογής, δεν βρήκε ερείσματα στα κέντρα λήψης αποφάσεων της ECA, στο Παρίσι και την Ουάσιγκτον.

Παρατίθεται από τον Ι.Ζίγδη σε άρθρο στην Νέα Οικονομία, Ιουν.1949, σελ.345. Αρχείο Δοξιάση, φακ. 23156, Υάκελος Ανωτάτου ΢υμβουλίου Ανασυγκροτήσεως Α.΢.Α, Πρόγραμμα Ανασυγκροτήσεως, 1949 – 1950, Οδηγίαι δια την αναθεώησιν του εις ΟΕΟ΢ υποβληθέντος προγράμματος 1949 / 1950, 7/03/1949. 115 116

125

Εικόνα 5.12 Αφίσα ΕΟΣ 1934, Αιδηψός.

126

5.3 Αμερικανική βοήθεια: Σο «΢χέδιο Μάρσαλ» και οι πρόνοιες για την Ανάπτυξη του Ελληνικού Σουρισμού Tο καταστατικό κείμενο που τροφοδότησε τις μεταγενέστερες επιλογές του ξένου παράγοντα είναι η βασική έκθεση της EAC για την Ελλάδα του 1949, δηλαδή μετά από μια διετία παρουσίας της στα ελληνικά πράγματα117. Εξαρχής, οι Αμερικάνοι σύμβουλοι σημείωναν, πως «ο στόχος της απλής ανασυγκρότησης της οικονομίας στα επίπεδα της προπολεμκής κατάστασης δεν ήταν επαρκής στόχος», ότι «για να πετύχει η χώρα τα προπολεμικά επίπεδα διαβίωσης χρειαζόταν παραπέρα αναπτυξιακή δουλεία». Κατά συνέπεια, επισήμαιναν ότι, για να επανέλθει η οικονομία «είναι σώφρον να αναζητηθούν διαφορετικοί τρόποι εμπορίου και να αλλάξει η φύση της ελληνικής οικονομίας, δίνοντας μεγαλύετρη έμφαση σε τύπους βιομηχανικής παραγωγής που ταιριάζουν στους φυσικούς πόρους της Ελλάδας»118. Προοδευτικά, μέσω ακριβώς αυτής της διατύπωσης που κωδικοποιήθηκε ως «θεωρία των φυσικών πόρων» ο τουρισμός προέκυψε ως αδιαπραγμάτευτη όσο και προφανής φυσική επιλογή για την ανασυγκρότηση της νέας παραγωγικής υποδομής, μακριά από το δευτερογενή τομέα. ΢την κατεύθυνση αυτή, οι συζητήσεις για τη φύση της βιομηχανικής ανάπτυξης στην οποία προσέβλεπαν οι παραγωγικές δυνάμεις της χώρας μεταξύ 1945-48, και για τη μορφή της οποίας συγκρουόνταν οδηγήθηκαν σε υποχώρηση πριν καταρρεύσουν οριστικά. ΢τις αρχές του καλοκαιριού το 1948, οι διαδικασίες στήριξης της Ελληνικής οικονομίας με βάση το εξαγγελθές ΢χέδιο Μάρσαλ ξεκίνησαν να δρομολογούνται με - φαινομενικά- γοργούς ρυθμούς. Σο πρώτο πλαίσιο ΢υμφωνίας Οικονομικής ΢υνεργασίας μεταξύ των δύο κυβερνήσεων συναρμολογήθηκε στις 2 Ιουλίου 1948. Λίγες ημέρες αργότερα ξεκίνησαν να υπογράφονται οι επιμέρους ΢υμβάσεις ανά παραγωγικό κλάδο της Οικονομίας, στο εσωτερικό Economic Corporation Administration, European Recovery Program: Greece, Country Study. Washington, D.C., 1949. 118 ΋π., B. Sweet – Escott, Greece: a political and economic survey..., σελ. 107 και όπ., European Recovery Program: Greece…, σελ.28. 117

127

των οποίων προσδιορίζονταν με ακρίβεια οι στοχεύσεις και οι όροι της Βοήθειας. ΢τα τέλη του Ιουλίου το 1948, με αφορμή τις ζημώσεις για την εκταμίευση των συγκεκριμένων κονδυλίων από το ΢χέδιο Μάρσαλ, οργανώθηκε μεγαλοπρεπής εκδήλωση. ΢τα γραφεία της ΓΓΣ συγκεντρώθηκε το σύνολο των εμπλεκόμενων στο τουριστικό εγχείρημα, παρόντος του μονάρχη, του αντιπροέδρου της κυβέρνησης Κ. Σσαλδάρη και εκπροσώπων από όλο το φάσμα της δημόσιας διοήκησης τραπεζών και εκδρομικών σωματείων, προσεπικυρώθηκε η κυβερνητική μέριμνα για τον τουρισμό. Ο βασιλιάς Παύλος βεβαίωσε για το προσωπικό του ενδιαφέρον στο ζήτημα της ανάπτυξης και ζήτησε κατανόηση εκ μέρους των δημοσίων λειτουργιών «δια την όλως ιδιάζουσαν φύσιν των τουριστικών ζητημάτων», ο δε Σσαλδάρης αναφέρθηκε στην ανάγκη της μελέτης βασισμένης σε ένα ενιαίο σχέδιο και πρόγραμμα «προσηρμοσμένου προς τα Ελληνικάς δυνατότητας αλλά και τας απαιτήσεις του Ελληνικού κοινού»119. ΢τις 12.08.1948, ανακοινώθηκε επίσημα η σχετική κατανομή των πόρων, η οποία θα έθετε το συνολικό ζήτημα του Σουρισμού στην Ελλάδα σε νέες βάσεις. Παρά τις αντίξοες συγκυρίες, η ηγετική ομάδα της ΓΓΣ όργωσε μια σειρά περιοχών στην επικράτεια «ίνα μελετήση επιτοπίως τας τουριστικάς ανάγκας των και μορφώση γνώμην περί των έργων άτινα δέον να γίνουν»120. ΋πως θα φανεί, με την αξαίρεση της άρθρωσης και αποκατάστασης οδικών δικτύων με παράπλευρη τουριστική ωφέλεια, η δεκαετία του ’40, σφραγίστηκε κατά κύριο λόγο από το αγεφύρωτο άνυσμα μεταξύ τουριστικών σχεδιασμών και επιχειρησιακής υλοποίησης. ΢τις βασικές γραμμές της, η επιδιωκόμενη ΢υμφωνία βασιζόταν στο διεξοδικότερο επιχειρησιακό Πρόγραμμα που είχε εκπονηθεί ποτέ από την Ελληνική Πολιτεία για την τουριστική ανάπτυξη, τη Μελέτη των Αναγκών της

Σο Ανώτατον ΢υμβούλιο Σουρισμού, Ξενία, περίοδος Β’, τ.15, Αυγ. 1948, σελ.1-3. Αναφέρεται στο Σετραετές Πρόγραμμα 1948 – 1951, το οποίο λόγω της αμερικανικής πρόθεσης χρηματοδότησης μέσω του ΢χεδίου Μάρσαλ, βρισκόταν σε φάση εσωτερικής αναθεώρησης. 119 120

128

Ελληνικής Σουριστικής Οικονομίας δια την τετραετίαν 1948-51121. Ψστόσο, μια από τις σημαντικότερες διαφορές μεταξύ της Ελλάδας και των άλλων κρατών που συμμετείχαν στο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης (ERP) στον τομέα του τουρισμού, έγκειται στη μορφή αξιοποίησης των κεφαλαίων: ενώ στα υπόλοιπα ωφελούμενα ευρωπαϊκά κράτη, τα κεφάλαια ζητούνταν σε μεγάλο βαθμό για στρατηγικές τουριστικής προβολής και δευτερευόντως για την «επαύξησιν του αριθμού των ξενοδοχείων των»122, στην Ελλάδα τα αμερικανικά κεφάλαια αντιμετωπίστηκαν ως όχημα δημιουργίας και ανέγερσης δημόσιων, και κυρίως, ιδιωτικών τουριστικών υποδομών, αν όχι χρηματικής αποζημίωσης των ιδιοκτητών τους. Επιχειρησιακά, το προκρινόμενο πλαίσιο ΢υμφωνίας για την τουριστική ανάπτυξη της χώρας, αρθρωνόταν, μέσω μιας κύριας ΢ύμβασης που συνοδευόταν από οκτώ θεματικές υποσυμβάσεις123. Εντός της βασικής ΢ύμβασης περιγραφόταν αναλυτικά «το πρόβλημα και ο αντικειμενικός σκοπός» που επιδιώκονταν να θεραπευτεί και σκιαγραφούνταν το συγκεκριμένο αναπτυξιακό υπόδειγμα. Προκαταρκτικά, διευκρινιζόταν πως ο Σουρισμός αποτελεί μια από τις «αποδοτικωτέρας πηγάς ξένου συναλλάγματος για την Ελλάδα», ενώ υποστηριζόταν πως ένα συγκροτημένο Πρόγραμμα Ανάπτυξης, θα μπορούσε να αποδώσει «ταχέα αποτελέσματα και μεγάλας εισπράξεις δολαρίων».Τπογραμμιζόταν δε πως «αν δεν υπήρχαν τα προβλήματα ασφάλειας», ο Σουρισμός θα απέδιδε μεγαλύτερες εισπράξεις. Για την προσέλκυση και εξυπηρέτηση των περιηγητών, αναγνωριζόταν πως απαιτούνταν «σημαντική εργασία ανοικοδομήσεως των υπαρχόντων μέσων». Ψς προϋπόθεση προσδιορισμού των απαιτούμενων δαπανών, επισημαίνονταν τρεις παράγοντες: η «ασφάλεια», η ύπαρξη μεταφορικών μέσων και η καταλληλότητα των καταλυμάτων. Ψστόσο, στις συνθηκες της εσωτερικής εμφύλιας σύγκρουσης που μαινόταν, αποφασίστηκε η υλοποίηση της πρώτης φάσης της ΢ύμβασης να περιοριστεί στις περιοχές εκείνες που βρίσκονταν έξω από τα θέατρα του πολέμου. Είναι 121 122 123

Εκδόθηκε από τη Γενική Γραμματεία Σουρισμού σε μορφή Φάρτας το Νοέμβριο του 1948. Η αξιοποίησις του Ελληνικού Σουρισμού, Ξενία, περίοδος Β’, τ. 18, Νοε.1948, σελ.2. Προστιθέμενης μιας ακόμη που ρύθμιζε τα της χρηματοδότησης.

129

Εικόνα 5.13 Αφίσα ΕΟΣ 1947, Ηνίοχος, Μουσείο Δελφών.

130

χαρακτηριστικές, πάντως, οι μαξιμαλιστικές προσδοκίες όταν απαρατίθενται σε επίσημα κείμενα: οι εκτιμήσεις ήταν πως για την περίοδο 1948-49 ο Σουρισμός θα είχε επανακτήσει τη συναλλαγματοφορία της καλύτερης προπολεμικής χρονιάς του. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η προβλεπόμενη κατανομή ως προς τα έσοδα και τις χώρες αποστολής των επερχόμενων επισκεπτών, σύμφωνα με το σκεπτικό της ΢ύμβασης. Από τα έσοδα που αναμένονταν, περίπου το 16% θα προέρχονταν από τις ΗΠΑ και τα υπόλοιπα «εκ των χωρών της Μέσης Ανατολής». Σα μεγέθη διακαιολογούνταν μέσω μιας συγκεκριμένης αντίληψης για τη φυσιογνωμία και τις επιδιώξεις του τουριστικού δυναμικού στην ελληνική επικράτεια. «Εις Ελλάδαν θα ελθώσι δύο κατηγορίαι περιηγητών. Πρώτον οι περιηγηταί εκ των Ηνωμένων Πολιτειών, της Αγγλίας και της Δυτικής Ευρώπης, οίτινες ελκύονται κυρίως από την ιστορίας της Ελλάδος, τους αρχαιολογικούς της θησαυρούς και τα μνημεία, το κλίμα και τη γραφικότητα αυτής. Η Δευτέρα κατηγορία θα αποτελεσθή εκ των προερχομένων εξ Αιγύπτου, Μέσης Ανατολής και των χωρών της Μεσογείου, οίτινες έρχονται δια τα ιαματικά και παραθεριστικά κέντρα»124. Η παγιωμένη αυτή αντίληψη, βασισμένη πτροφανώς στις νοοτροπικές και καταναλωτικές ροπές της περασμένης δεκαετίας, διαμόρφωσε αποφασιστικά και το πλαίσιο δράσης με επίκεντρο την αμερικανική βοήθεια. «Κατά συνέπειαν, αι δαπάναι θα κατανεμηθώσιν καταλλήλως ίνα βελτιωθώσι τα μέσα και αι υπηρεσίαι δια αμφοτέρας τας άνω κατηγορίας περιηγητών». Ομολογούνταν, ασφαλώς, πως λόγω της «παρούσης καταστάσεως», το ποσό των πιστώσεων για το πρώτο έτος ενεργοποίησης του τετραετούς Προγράμματος στήριξης στον Ελληνικό Σουρισμό (1948-1949) θα ήταν συνειδητά χαμηλότερο από τις απαιτήσεις της συγκυρίας. ΢την συλλογιστική των συμβαλλομένων, η αύξηση των χορηγήσεων δρομολογούνταν στη διάρκεια των επόμενων ετών, προκειμένου να έχουν επιλυθεί οι θεμελιώδεις λειτουργίες ενός κυρίαρχου 124

Κεντρική «΢ύμβασις Περί Σουρισμού», σελ. 1-2, ΙΑΕΣΕ, Υακ.1, 40, 68, 1126.

131

κράτους : η εμπέδωση της ασφάλειας και ο έλεγχος της επικράτειας. Βάσιμη, ωστόσο, είναι η υπόθεση πως η καθυστέρηση σχετίζονταν με την κλιμακούμενη δυσπιστία της αμερικανικής πλευράς για την αποτελεσματικότητα, αλλά ακόμη και για τη στοιχειώδη αξιοπιστία των Ελλήνων συνομιλητών τους. Ο σχεδιασμός χορηγήσεων από κεφάλαια της Αμερικανικής Βοήθειας βασίστηκε σε ένα διαρθρωμένο πλαίσιο που διαιρούνταν σε οκτώ κατηγορίες δαπανών. Κάθε επιμέρους κατηγορία αποτελούσε αντικείμενο ξεχωριστής υποσύμβασης, στην οποία καθορίζονταν διεξοδικά οι στοχεύσεις που θεραπεύονταν. Δεδομένου πως το ευρύ τουριστικό απόθεμα της χώρα συγκροτούνταν κατά βάση από πολιτιστικούς πόρους (αρχαιολογικοί χώροι, μουσεία, μνημεία, ναοί, κα.), οι οποίοι είχαν υποστεί σημαντικές ζημιές, ήταν φανερό πως καμία τουριστική ανάπτυξη δεν θα μπορούσε να υλοποιηθεί χωρίς σύστοιχη μέριμνα. ΢τη συμφωνία μεταξύ των δυο κρατών, διευκρινιζόταν πως η αποκατάσταση του δομημένου πολιτιστικού περιβάλλοντος (μουσεία, κα.) έμενε έξω από το Πρόγραμμα τουριστικής ανάταξης. Διαδικαστικά, η ΢υμφωνία αυτή για τον Σουρισμό φαίνεται να είχε αξιοσημείωτη ευελιξία στο ζήτημα της μεταφορά οικονομικών πόρων και κονδυλίων. Εφόσον υπήρχε ανάγκη, δινόταν η δυνατότητα ανακατανομής των πιστώσεων εντός των κατευθύνσεων του υφιστάμενου πλαισίου, κατόπιν συννενόησης του Πρωθυπουργού με τον Αρχηγό της Αμερικανικής Αποστολής. Εντούτις, η ΢ύμβαση δέσμευε αλλά δεν υποχρέωνε την χορηγούσα αρχή να διαθέσει τα συναρμολογογημένα ποσά σε περίπτωση διαφωνίας. Η πρώτη υποσύμβαση που υποστηριζόταν από την Αμερικανική Βοήθεια αφορούσε στην αποκατάσταση και βελτίωση των βασικών δημόσιων υποδομών τουριστικής χρήσης: τα «περίπτερα περιηγητών». Επρόκειτο για μικρής κλίμακας τουριστικές εγκαταστάσεις «παρέχοντα στέγην και τροφήν επ‟ωφελείαν των πειηγητών» σε επιλεγμένες τοποθεσίες. Επίκεντρό τους ήταν οι περιβαλλούσες ιστορικές ή ιδιαίτερου κάλλους και γραφικότητας τοποθεσίες. ΢την φάση εκείνη, είχε προγραμματιστεί η διάθεση πιστώσεων για τα περίπτερα στο ΢ούνιο, το Δαφνί, τη Λιμνη του Μαραθώνα, τη Δήλο, την Αρχαία Κόρινθο και την Πεντέλη.

132

Ιδιαίτερη μνεία γινόταν για την κατασκευή του νέου περιπτέρου στην Επίδαυρο, ανώ από τα ίδια κονδύλια προβλεπόταν οι απαιτούμενες επισκευές για τους Ξενώνες στις Μυκήνες και στο Μπούρτζι. Με τις λέξεις «βελτίωση» και «αποκατάσταση» , νοούνταν η εκτέλεση των απαραίτητων οικοδομικών εργασιών για τη λειτουργία των αξιοθέατων, εκείνων για τον περιβάλλοντα χώρο και η προμήθεια σε εξοπλισμό. Η ανάληψη των εργασιών θα γινόταν με βάση το εργολαβικό σύστημα, σύμφωνα με τις σχετικές κείμενες διατάξεις της δημόσιας νομοθεσίας. Δεύτερο σε σειρά ήταν το έργο της συνολικότερης αναβάθμισης της σημαντικότερης, ίσως, σε τουριστική σημασία με βάση τις επιδόσεις και τις υφιστάμενες υποδομές, περιοχή της χώρας της Ρόδου. Η πρωτεύουσα των Δωδεκανήσων είχε μόλις προσαρτηθεί επισήμως στην Ελλάδα125 μαζί με το υπόλοιπο νησιώτικο σύμπλεγμα από την Ιταλία και θεωρούνταν, όχι άδικα, το σημαντικότερο κέντρο παραθερισμού της Μέσης Ανατολής. Περίπου 20.000 παραθεριστές φέρονταν να την είχαν επισκεφτεί το 1938, με αξιοσημείωτη συνεισφορά στην ιταλική τουριστική οικονομία. ΢ύμφωνα με τις ίδιες εκτιμήσεις, η πρόσοδος από το τουριστικό συνάλλαγμα ήταν περίπου ίση με το σύνολο των τουριστικών εισπράξεων της Ελλάδας για την ίδια περίοδο. Δεδομένου πως οι Ιταλοί είχαν επενδύσει πολυεπίπεδα, προκειμένου να καταστήσουν τη Ρόδο μείζον θέρετρο, ήταν φανερό σε Αμερικανούς αλλά και στην Ελληνική πολιτεία πως οι βάσεις της ανάπτυξης έπρεπε να προηγηθούν σε μια περιοχή μακριά από τα μέτωπα της σύρραξης. Προτεινόταν, κατά συνέπεια, να επιπλωθούν τα μεγαλύετρα ξενοδοχειακά συγκροτήματα της πόλης της Ρόδου126 και να αναπτυχθεί η λουτρόπολη της κοντινής Καλλιθέας.

Σέτοιου τύπου προβληματισμοί παραγωγικής εκμετάλλευσης περιοχών υπό προσάρτηση χαρακτήριζαν τον άστατο ευρωπαϊκό χάρτη των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα. Ακριβώς 30 χρόνια πριν η Ιταλία είχε επιδοθεί σε πυρετώδεις προετοιμασίες για να υποδεχτεί, ανεπτυγμένες σε σχέση με το δικό της εθνικό κορμό, πρώην αυστροουγγρικές κτήσεις, όπως η Σεργέστη αλλά και η χερσόνησος της Ιστρία. Βλ. Taina Syrjamaa, Visitez I‟ Italie: Italian State Propaganda Abroad, 1919 – 1943: Administrative Structure and Practical Realization, University of Turku, 1997, σελ.54. 126 Σο «Ξενοδοχείο των Ρόδων», το «Θέρμαι», το «Έλαφος», και το «Ελαφίνα». 125

133

Εικόνα 5.14 Αφίσα ΕΟΣ 1952, Η Ακρόπολη της Λίνδου – Ρόδος.

134

Η συγκρότηση και η αναδιαμόρφωση της τουριστικής εκπαίδευσης αποτέλεσε ομολογημένη προτεραιότητα στη μορφή μιας ακόμη υποσύμβασης. Δεδομένης της αναγνώρισης, πως το «δέον να ληφθώσιν μέτρα εξασφαλίζοντα ότι εις την Ελλάδαν αφικνούμενοι περιηγηταί θα στεγασθώσι ανέτως, και θα ευρώσιν κατάλληλον τροφήν και εξυπηρέτησιν εις λογικάς τιμάς». Η ισχυροποίηση θεσμών τουριστικής κατάρτισης φάνταζε μονόδρομος. Παρά τις προσπάθειες που είχαν γίνει ως την άνοιξη του 1948 για επαναλειτουργία της παλαιότερης ΢χολής Σουριστικών Επαγγελμάτων, οι επιτάξεις και οι γενικότερη δυσπραγία δεν το επέτρεψαν127. Εξάλλου, ομολογημένα η αμερικανική αποστολή έδινε ιδιαίτερη σημασία στο ζήτημα της κατάρτισης και εκπαίδευσης εξειδικευμένου προσωπικού128. Προς τούτο, προβλεπόταν η ίδρυση «΢χολής Προσωπικού Σουρισμού» στο ξενοδοχείο Νέο Υάληρον του Πειραιά. Η ΢χολή αυτή θα ήταν επιφορτισμένη με την εισαγωγή και διδασκαλία των νεότερων μεθόδων φιλοξενίας στο προσωπικό υποδοχής και εξυπηρέτησης. Πέραν αυτών, η εκπαίδευση θα αφορούσε σε όργανα της Σουριστικής Αστυνομίας, αλλά και γενικότερα κρατικών οργάνων που θα έρχονταν τυχόν «εις άμεσον επαφήν με τους ξένους»129. Η τέταρτη κατά σειρά υπογραφής υποσύμβαση σχετιζόταν με το καίριο θέμα της αποκατάστασης και συντήρησης των μεταφορικών δικτύων και διαβάσεων προς χώρους ιστορικού και αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. Μέσω των διαθεμένων πιστώσεων, ο στόχος ήταν η βελτίωση της πρόσβασης των πολιτιστικών περιηγητών που αποτέλεσαν τον σκληρό πυρήνα του ταξιδιωτικού δυναμικού ως τότε, σε επιλεγμένα σημεία και μνημεία της περιφέρειας. Ρητά ονοματίζονταν ο εξωραϊσμός των αρχαιολογικών βοηθητικών χώρων στην Αττική Πέτρος ΢ερράος, Η ΢χολή Σουριστικών Επαγγελμάτων: Πραγματικότης και Όραμα, Ξενία, Περίοδος Β’, τ.10, Μαρτ. 1948, σελ. 6-8. 128 Σο ευρύτερο πλαίσιο παρατηρήσεων του Paul A. Porter, πάνω στις οποίες στηρίχτηκε ένα σημαντικό μέρος των στοχεύσεων της AMAG (American Mission Aid in Greece), Paul A. Porter, Ζητείται: Ένα Θαύμα για την Ελλάδα, Ημερολόγιο ενός προεδρικού απεσταλμένου 20 Ιανουαρίου –27 Υεβρουαρίου 1947, παρουσίαση – εισαγωγή Μιχ. Χαλλιδόπουλος, Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις: Αθήνα, 2006. 129 Τποσύμβαση περί των εν κεφ. Γ’, υπό τον τίτλον «΢χολή Εκπαιδεύσεως Προσωπικού Σουρισμού», προβλεπομένων, σελ.2-3. 127

135

. Εικόνα 5.15 Αφίσα ΕΟΣ 1949, Θεοχάρη – Περάκη Ελένη, Παλάτι Κνωσσός Κρήτη.

136

(Αθήνα, ΢ούνιο, Ελευσίνα) και στην Αργολιδοκορινθία (Αρχαία Κόρινθος, Μυκήνες, Άργος, Σίρυνθα και Επίδαυρος). Ενδιαφέρον, ωστόσο, παρουσιάζει το αναλυτικό σκεπτικό της υποσύμβασης: πέρα από τα προφανή, κατονομάζει το αίτημα προστασίας περιοχών εμβληματικής σημασίας, «δια την διατήρησιν του φυσικού χαρακτήρος των προς μεταγενέστεραν τουριστικήν αξιοποίησιν»130. Επιπρόσθετα, μέριμνα καταγραφόταν για τις πύλες υποδοχής διεθνών επισκεπτών (αεροδρόμιο Ελληνικού, λιμάνι Πειραιά και σταθμός αποβίβασης κρουαζιερόπλοιων στο Υάληρο), επίσης, συμπεριλαμβάνονταν: δόμηση περιπτέρων πληροφόρησης «και εκθέσεως ελληνικών προϊόντων, οργανικώς συνδεδεμένων με τα υπάρχοντα περίπτερα ή και άλλα σχετικά κτίσματα εταιρειών ή Δημοσίου», ευπρεπισμός ακαλαίσθητων κτισμάτων, σήμανση διαδρόμων, εγκατάσταση παρατηρητηρίων, τηλεφωνικού δικτύου και πυροσβεστικών οργάνων, έναρξη χάραξης τουριστικών οδών και ατραπών, ρύθμιση της στάθμευσης των αυτοκινήτων, «αεροφωτοτοπογράφησις (...) δια την μελέτην τουριστικής αξιοποιήσεως των περιοχών Πάρνηθος, Πεντέλης και ακτών», προσδιορισμός και οργάνωση χώρων κατασκήνωσης, σε συνδυασμό με έργα ύδρευσης και αποχέτευσης και τέλος «προστασία των ακτών της Αττικής από την αμμοληψία και της (...) άρρυθμου ανοικοδομήσεως». Οι υπ’ αριθμόν Ε’ και ΢Σ’ υποσυμβάσεις131 μεταξύ των δύο κυβερνήσεων, προέβλεπαν μια σειρά από συμπληρωματικά έργα υποδομών, καθώς και εργασίες αποκατάστασης στη θεωρούμενη –με διαφορά- πιο δημοφιλή λουτρόπολη της μεσοπολεμικής Ελλάδας. Ψς στόχος οριζόταν η αύξηση του μεριδίου τουριστικής αγοράς από λουόμενους με καταγωγή από χώρες της Ανατολικής Μεσογείου αλλά και η παράταση του χρόνου διαμονής τους στη λουτρόπολη. ΢το βαθμό που στη δημόσια συζήτηση είχε καταστεί πρόταγμα, έστω και ρητορικά, η εναρμόνιση των παρεχόμενων υπηρεσιών με εκείνες «της

Τποσύμβαση περί των εν κεφ. Δ’ υπό τον τίτλον «Ανάπτυξις και Διατήρησις Περιοχών Παραθερισμού Περιηγητών», προβλεπομένων, σελ.2. 131 ΋π., υποσύμβαση περί των εν κεφ. Δ’ υπό τον τίτλον «Ανάπτυξις και Διατήρησις..., σελ.2. 130

137

Εικόνα 5.16 Αφίσα ΕΟΣ 1947, Σοιχογραφία από το παλάτι της Κνωσσού.

138

στάθμης των λοιπών μεσογειακών λουτροπόλεων», η αναβάθμιση του Λουτρακίου αποτελούσε παραδειγματική επειλογή132. Εξάλλου, η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου133 και η ολοκλήρωση της οδού Αθηνών – Κορίνθου στις δύσκολες εμφυλιοπολεμικές συνθήκες συνέβαλε πολύ στην κατεύθυνση αυτή. Επικεντρώνοντας στην βελτίωση του δομημένου περιβάλλοντος, ο τουριστικός σχεδιασμός αναγνώριζε το Λουτράκι «σημαίνουσαν θέσιν εις το παρόν πρόγραμμα, ως κέντρον ευκόλως ευπρόσιτον κατά την παρούσαν εποχήν». Οι πιστώσεις διατίθεντο για το διπλασιασμό των υπαρχόντων λουτρικών εγκαταστάσεων και για την προμήθεια ποικίλων υλικών και εργασιών. Αναφέρονταν συγκεκριμένα έργα επισκευής και επέκτασης των υπαρχόντων κτισμάτων λουτροθεραπείας και ποσιθεραπείας, συμπλήρωση των ελλείψεων του κτηρίου της πηγής ποσιθεραπείας, επισκευή των λουτρών που είχαν καταστραφεί εξαιτίας βομβαρδισμού, ανέγερση κτηρίου «ιατρικής και επιστημονικής παρακολουθήσεως και συμπληρωματικής θεραπείας»,εστιατόρια,«αίθουσες τεΐου, αναπαύσεως και παιγνίων και μουσικής». Εικόνα 5.17 Σελετή Εγκαινίων της επαναλειτουργίας του Ισθμού της Κορίνθου στις 28 Μαρτίου 1947. Κ.Σσαλδάρης και Μ.Αιλιανός.

Βλ. κεφ. «Ιαματικές Πηγές και Λουτροπόλεις». Ο Ισθμός είχε αποκλειστεί ως αποτέλεσμα δολιοφθοράς κατά τη γερμανική αποχώρηση το 1944 και η θάλασσια συγκοινωνία είχε διακοπεί για χρόνια. 132 133

139

Εικόνα 5.18 Αφίσα ΕΟΣ 1949, Κούρκουλος ΢εβαστιανός, Κέρκυρα.

140

Δεδομένου ότι η προβολή αποτελεί έναν από τους τελευταίους κρίκους στην αλυσίδα της τουριστικής δημιουργίας, η διαμόρφωσή της υποστασιοποιήθηκε μέσω της έβδομης υποσύμβασης, η οποία έφερε τον τίτλο «Δημοσιότης και Διαφήμισις». Ρητά αναγνωριζόταν η ανάγκη για την Ελλάδα να λάβει «θέσιν φυσικού κέντρου περιηγήσεως εις τα όμματα του κόσμου», συνεπώς η συντεταγμένη προβολή υιοθετούνταν ως επιθυμητή επιλογή. Σα διατιθέμενα κονδύλια αποσκοπούσαν στην εκτύπωση σειράς διαφημιστικών και πληροφοριακών ξενόγλωσσων εκδόσεων με τουριστικό χαρακτήρα, την καταχώρηση άρθρων σε εφημερίδες του εξωτερικού, κινηματογραφικές λήψεις και τέλος , φιλοξενία επιφανών επισκεπτών (προκειμένου να λειτουργήσουν ως φορείς έμμεσης διαφήμισης)134. Εξάλλου, ένα μικρό ποσό από αυτές τις πιστώσεις θα δαπανιόταν για ενημερωτικές πινακίδες και κάθε είδους σήμανση στην επικράτεια. Οι τουριστικές εκδόσεις προορίζονταν να καλύψουν «άμεσους ανάγκας» της χώρας δεδομένου ότι το διαφημιστικό υλικό που είχε εκτυπωθεί με την επιμέλεια της ΓΓΣ φερόταν να έχει εξαντληθεί. ΢τις πρώτες ενέργειες, συγκαταλέγονταν, η έκδοση χάρτη της Ελλάδας135, χάρτη της περιοχής των Αθηνών, τετράπτυχο με πληροφορίες και τοπία από τη χώρα. ΢τοχευμένο σχετικό υλικό, αποτελούμενο από πόστερς, χάρτες και τετράπτυχα κάλυπτε το νησί της Ρόδου, το οποίο αντιμετωπιζόταν ως προπομπός της προσέλκυσης ξένου κοινού. ΢το σχεδιασμένο εγχείρημα προβολής γινόταν μνεία στην ανάγκη αξιοποίησης ειδικά εκπαιδευμένου προσωπικού από το εξωτερικό (ΗΠΑ) «εις σύγχρονους διαφημιστικάς τεχνικάς». Για λόγους οικονομίας αλλά και αποτελεσματικότητας επισημαίνονταν – με ευστοχία – τα βασικά στοιχεία στην ανάπτυξη της διαφημιστικής εκστρατείας. Με βασική επιδίωξη την εκμετάλλευση των «αρχαιολογικών και γραφικών αρετών της Ελλάδος», καταγραφόταν η «ενθάρρυνση σχηματισμού εκδρομών» και η δημοσίευση ειδικών άρθρων και φωτογραφιών σε σταθερή βάση κυρίως στον αμερικανικό Σύπο, σε αντίθεση με την παραδοσιακή πρακτική της αγοράς κοστοβόρου διαφημιστικού χώρου σε εφημερίδες του εξωτερικού. 134 135

Κεντρική «΢ύμβασις Περί Σουρισμού», σελ. 5, ΙΑΕΣΕ, Υακ.1, 40, 68, 1128. 40.000 αντίτυπα στα αγγλικά και 10.000 στα γαλλικά.

141

Εικόνα 5.19 Αφίσα ΕΟΣ 1948, Βυζάντιος Περικλής, Αιγαίο.

142

Ψστόσο αμαμφίβολα, η πλέον σημαίνουσα σύμβαση μεταξύ των δυο κυβερνήσεων τόσο ως προς το εύρος των κονδυλίων που προβλέπονταν όσο και προς το ειδικό βάρος της για το τουριστικό κεφάλαιο, ήταν εκείνη που αφορούσε στην παροχή δανείων για την κατασκευή και την επιδιόρθωση ξενοδοχείων. Πρώτη εκτενής αναφορά στις προθέσεις της ελληνικής Πολιτείας για το θέμα αυτό, εντοπίζεται στην τοποθέτηση του πρώτου γενικού γραμματέα στο κλαδικό όργανο των ξενοδόχων στις αρχές του 1948136. Ο σχεδιασμός υπήρχε αλλά ο αιματηρός εσωτερικός διχασμός και η προφανής έλλειψη πόρων ανέκοπτε την προσπάθεια. ΢τις συνθήκες αυτές, η ξένη βοήθεια αποτελούσε στα μάτια των ξενοδοχοεπιχειρηματιών μονόδρομο. Βάση της στρατηγικής των χορηγήσεων αποτέλεσε μια πάγια παραδοχή: η ανεπάρκεια σε εξοπλισμό και υπηρεσίες του συνόλου σχεδόν των καταλυμάτων στην επικράτεια υποχρέωνε μονοσήμαντα σε επενδύσεις αναβάθμισης του επιπέδου φιλοξενίας. Οι δαπάνες θα κατενέμονταν α) στην ανέγερση νέων ξενοδοχείων ή κτιριακή επέκταση υπαρχόντων και β) στην πλήρη ανακαίνιση των παλαιών. ΋χημα υλοποίησης της τουιστικής ανασυγκρότσης ορίστηκε ο Οργανισμός Ξενοδοχειακής Πίστεως, στον οποίο προικοδουτούνταν τα απαραίτητα κονδύλια όχι μόνο για την πρώτη φάση της τουριστικής ανοικοδόμησης αλλά και για μελλοντική προοπτική. ΢τα τέλη της δεκαετίας του ’40 η Αθήνα αποτελούσε τη δυνητικά μοναδική βάση εξορμήσεων των ελάχιστων αλλοδαπών επισκεπτών. Εξάλλου, οι περισσότεροι ένοικοι των κεντρικών ξενοδοχείων, αντί για συνήθεις τουρίστες, ήταν μέλη στρατιωτικών και οικονομικών αποστολών από τις ΗΠΑ, τη Βρετανία, καθώς και μέλη από διάφορες Επιτροπές των Ηνωμένων Εθνών, γεγονός που ομολογούνταν εξάλλου στη βασική ΢ύμβαση, η προνομιακή διαβίωση τους, δεσμεύοντας ένα σημαντικό μέρος του ξενοδοχειακού δυναμικού των ανώτερων κατηγοριών, προκαλούσε οργισμένες αντιδράσεις από τους ξενοδοχοεπιχειρηματίες. Η προσδοκία, ωστόσο, για την εξυπηρέτηση του μεταπολεμικού ρεύματος που θα ανέκαμπτε σύντομα, αναδυόταν ισχυρή. ΢ε πρώτη φάση, καταγραφόταν η βούληση δημιουργίας καταλυμάτων υψηλών προδιαγραφών που θα παρείχαν Α.Λόντος, Σο Ξενοδοχείον στο Πρόγραμμα Αξιοποιήσεως του Ελληνικού Σουρισμού, Ξενία, περίοδος Β’, τ.9, Υεβ. 1948, σελ. 1-5. 136

143

Εικόνα 5.20 Αφίσα ΕΟΣ 1948, Βασιλείου ΢πύρος, Πόρος.

144

500 πρόσθετες κλίνες στο ήδη υπάρχον δυναμικό137. Προϋπόθεση χρηματοδότησης των ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων προσδιορίστηκαν «αι υδραυλικαί και θερμαντικαί ανέσεις τα οποίας αναμένουν να ανεύρουν οι εκ της Δύσεως περιηγηταί». ΋πως προκύπτει από τις χρονικές παραμέτρους της πρώτης φάσης αξιοποίησης της Βοήθειας, η πλήρης διάθεση των προαναφερόμενων ποσών θα έπρεπε να είχε ολοκληρωθεί έως τις 30.06.1949, προκειμένου τα έργα να έχουν ολοκληρωθεί πριν τη λήξη του δεύτερου έτους σύναψης της ΢υμφωνίας – Πλαισίου μεταξύ των δυο κυβερνήσεων. ΢ε συνημμένους στη σχετική υποσύμβαση αναλυτικούς πίνακες, καταγράφονται οι επιλέξιμοι τουριστικοί τόποι για τη χορήγηση δανείων (εντός των ταμειακών διαθεσίμων της Βοήθειας), ο αριθμός των κλινών προς ανακαίνιση και οι κατηγορίες των καταλυμάτων138. Με βάση αυτούς, η Αμερικανική χορήγηση επικεντρωνόταν χωροταξιακά στις εξής περιοχές: Αθήνα, Υάληρο, Εκάλη, Αίγινα, ΢ούνιο, Ρόδος (Λίνδος), Κως, Ναύπλιο, Επίδαυρος, Ηράκλειο, με την πρωτεύουσα να συγκεντρώνει περίπου το 45% σε τρεις ταξινομικές κατηγορίες καταλυμάτων139. Ψς προς αυτές, προγραμματιζόταν η λειτουργία νέων καταλυμάτων δυναμικότητας 1.110 κλινών. Παράλληλα, προβλεπόταν ανακαίνιση 6.309 υφιστάμενων κλινών σε Αθήνα, Υάληρο, Πάρνηθα, ΢ούνιο, Ρόδο, Κω, Λουτράκι και Ναύπλιο, εκ των οποίων 1.905 από αυτές σε ορίζοντα έτους. ΢τη φάση αυτή, θα χρηματοδοτούνταν η ανακαίνιση της συντριπτικής πλειοψηφίας των καταλυμάτων τεσσάρων αστέρων (600 κλίνες – όλες στην Αθήνα), ενώ 4.376 εξ αυτών αφορούσαν στα «λαϊκά ξενοδοχεία». Αυτή ακριβώς η στρατηγική στόχευσης κάλυψης συγκεκριμένων κλαδικων ΢την Κεντρική «΢ύμβαση περί Σουρισμού», σελ.5, ΙΑΕΣΣΕ, Υακ. 1, 40, 68, 1128, αναφέρονται 500 νέες κλίνες στην Αθήνα και 100 ακόμη στο Ηράκλειο της Κρήτης. Προφανώς κατόπιν επιχειρηματικών πιέσεων και διαδοχικών ζυμώσεων στο εσωτερικό των συμβαλλόμενων αντιπροσωπειών, ο αριθμός και οι επιλογόμενοι τουριστικοί τόποι στο τελικό προσχέδιο που υπογράφηκε αυξήθηκαν δραματικά. Κρίνοντας από την αρθρογραφία στον πολιτικό και κλαδικό Σύπο της εποχής, μάλλον εύλογα, πρόκειται για τη μοναδική σύμβαση στο πλαίσιο της χρηματοδοτούμενης ανάπτυξης που απασχόλεισαι το ελληνικό ξενοδοχειακό κεφάλαιο με πολεμικούς τόνους. 138 Τποσύμβαση περί των εν κεφ. Η’ υπό τον τίτλον «Δάνεια προς κατασκευήν και επιδιόρθωσιν ξενοδοχείων προβλεπομένων», προσχέδιο 2. 139 ΢τις κατηγορίες τριών, δύο και και ενός αστέρων – αλλά όχι τεσσάρων, αφήνοντας έτσι τα ελάχιστα ξενοδοχεία πολυτελείας εκτός εσωτερικού ανταγωνισμού. 137

145

Εικόνα 5.21 Αφίσα ΕΟΣ 1948, Σέτσης Παναγιώτης, Αιγαίο Πέλαγος

146

κατηγοριών (πριμοδότηση των ολιγάριθμων πολυτελών ξενοδοχείων) προκάλεσε θυελλώδεις οξύτατες επαγγελματικές και πολιτικές ακόμη παρεμβάσεις140. Οι διαμαρτυρίες, όμως αρθρώνονταν και για γεωγραφικές ανισοκατανομές. Με βάση τις επίσημες ανακονώσεις για τις τουριστικές χορηγήσεις, η Βόρεια Ελλάδα φαινόταν να λαμβάνει λίγο παραπάνω από το 10%141. Δεδομένης της εμφύλιας σύρραξης αλλά και στο βαθμό που η χωροθέτηση τουριστικών εγκαταστάσεων με βραχυπρόθεσμες προοπτικές κερδοφορίας φαινόταν ατελέσφορη, οι περιοχές της βόρειας επικράτειας εξαιρέθηκαν κατά πλειοψηφία από τις χρηματοδοτήσεις. Ο Φ. Υραγκίστας, πρόεδος της ΣΕΣ Θεσσαλονίκης για τις κατανομές του ΢χεδίου Μάρσαλ καυτηρίαζε: «εντοπίσαμε το τουριστικό ενδιαφέρον μας στον Νότο. Αγνοήσαμε το Βορρά. Αγνοήσαμε, δηλαδή, το τμήμα εκείνο που είναι η πρώτη, ύστερα από την κλασική αρχαιότητα βαθμίδα του πολιτισμού μας. Φωρίς όμως αυτή τη βαθμίδα, δίχως το Βυζάντιο, ξεκάρφωτος μένει ο σύνδεσμος του Έθνους με τον αρχαίο ελληνικό κόσμο»142. Σέλος, ξεχωριστή υποσύμβαση κάλυπτε τις τεχνικές λεπτομέρειες υλοποίησης του Πλαισίου με τον τίτλο «Φρηματοδότηση Προβλεπομένων». Η ΓΓΣ δεσμευόταν να αναλάβει την πραγμάτωση «όλων των προκυπτουσών αναγκών», σε ανθρώπινους πόρους, σε παράπλευρες απαιτήσεις υλικών αγορών, αποζημιώσεις, μισθοδοσίες, λοιπά έξοδα, κ.α. ΢ε επίπεδο στελέχωσης της τελευταίας καταγραφόταν μια ευρεία σειρά ειδικοτήτων και θέσεων εργασίας στη διαδικασία εφαρμογής του εκτεταμένου Προγράμματος : νομικοί σύμβουλοι, ποικίλο διοιηκητικό προσωπικό όλων των βαθμίδων, ελεγκτές, επιθεωρητές, μηχανικοί, επιστάτες και φύλακες. Πρόκειται για μια σημαντική δαπάνη στελέχωσης του αναδυόμενου δημόσιου τουρισμού στην πορεία πραγμάτωσης των φιλόδοξων έργων.

140 141 142

Βλ. κεφ. Για το Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο και τα εσωτερικά διακυβεύματα. Παύλος Παλαιολόγος, Οι ευνοούμενοι και οι παραμελημένοι, Σο Βήμα, 2/12/1949, σελ.1. ΋π., Π.Παλαιολόγος, «Οι ευνοούμενοι...», Σο Βήμα 2/12//1949, σελ.1.

147

Εικόνα 5.22 Αφίσα ΕΟΣ 1949, Μόσχος Λινάκης, Άνδρος.

148

5.4 Αξιολόγηση της δυναμικής «Παρόλα αυτά, η εφαρμογή του ΢χεδίου Μάρσαλ θα συναντήσει και τις δυσκολίες του», παρατηρούσε ένας διεισδυτικός σχολιαστής ήδη απο το φθινόπωρο του 1948143. ΢την πραγματικότητα, η εφαρμογή δεν συνάντησε «δυσκολίες», αλλά κυριολεκτικά εξαϋλώθηκε. Ουσιαστικά οι προαναφερόμενες συμβάσεις ανεστάλησαν ή υλοποιήθηκαν τμηματικά στα επόμενα χρόνια μέσω συνδυασμού σχημάτων χρηματοδότησης. Η προτεραιότητα στρατιωτικής επικράτησης από πλευράς του κυβερνητικού μετώπου την περίοδο 1948 – 1949, οδηγούσε την αμερικανική διοίκηση να αποστασιοποιηθεί από την αναγκαία ενδυνάμωση του πλαισίου της αστικής ανασυγκρότησης, για όσο διάστημα θα αρκούσε ο Εμφύλιος. ΢τη συνέχεια, τα αμερικανικά συμφέροντα αναδιατάχθηκαν στην ευρωπαϊκή ήπειρο144. Οι σχεδιασμοί για την εκβιομηχάνιση υποβαθμίστηκαν δραματικά, σε σχέση με ο αρχικό περιεχόμενό τους. Κατέληξαν να λάβουν υπόσταση μέσω μεγάλων έργων εξηλεκτρισμού και κυρίως μέσω της σημαντικότατης επέκτασης του χερσαίου οδικού δικτύου. Ψστόσο, αναδιφώντας στην εξέλιξη του ΢χεδίου Μάρσαλ, είναι φανερό πρως το Πρόγραμμα υπερέβαινε την οικονομική του διάσταση. Η διαθέσιμη εργογραφία αναδεικνύει πως για πολλές χώρες, ανάμεσά τους και η Ελλάδα, η βασική του κληρονομιά υπήρξε, επίσης πολιτισμική και ψυχολογική145. Σον Υεβρουάριο του 1949 η Έκθεση της ECA για την Ελλάδα προδιέγραφε αδρά τις αμερικανικές προθέσεις, τορπιλίζοντας –έμμεσα- τυχόν μεγάλης κλίμακας ελληνικές προσδοκίες: «μεταξύ των πιο σημαντικών πόρων της χώρας, συγκαταλέγονται η ιστορική της βαρύτητα και το εξαιρετικό κλίμα μαζί με το τοπίο

Δημήτρης Κατσώνης, Ο τουρισμός στο σχέδιο ευρωπαϊκής ανασυγκρότησης, Ξενία, περίοδος Β’, τ.17, Οκτ. 1948, σελ.5. 144 John Killick, The United States and the European Reconstruction. 1945-1960, Endiburg University Press, 1997, σελ.131. 145 Frank Schipper, Changing the Face of European Road Mobility during the Marshall Plan Years, The Journal of Transport History, τομ.28, 2007, σελ. 1-2. 143

149

Εικόνα 5.23 Αφίσα ΕΟΣ 1947, Βασιλείου ΢πύρος.

150

της»146. Μετά από κάποιες αόριστες μνείες στην προπολεμική τουριστική ροή, και την –πρόσφατη τότε- εσωνσωμάτωση της ανεπτυγμένης λόγω ιταλοκρατίας Ρόδου, οι προοπτικές, κατά τους Αμερικανούς, προιωνίζονταν ελπιδοφόρες. Οι μοναδικές σαφείς αναφορές στη χορήγηση πόρων αφορούσαν στην ανέγερση νέων ξενοδοχείων, στην ανακαίνιση κάποιων υφιστάμενων, ενώ κάποια μικρά κονδύλια, θα κατέληγαν στη συντήρηση και την ανάδειξη ιστορικών μνημείων, η άμεση και πολλαπλάσια επιστροφή αυτών των επενδύσεων λογίζονταν ως δεδομένη147. Σον ίδιο μήνα, ο αρμόδιος σύμβουλος για τον τουρισμό C.White, ταξίδεψε στο Παρίσι για να ενημερωθεί για τις κεντρικές πολιτικές της EAC για τον ευρωπαϊκό τουρισμό, αλλά και να διαβιβάσει τις απόψεις των Ελλήνων αρμοδίων, όπως αυτές αποτυπώνονταν στο Σετραετές Πρόγραμμα αξιοποίησης148. Οι κατευθυντήριες γραμμές που έλαβε ήταν μάλλον σαφείς: ο τουρισμός αναβαθμιζόταν στον αμερικανικό σχεδιασμό, αλλά και οι προοπτικές χρηματοδότησής του. Για την ακρίβεια, η τουριστική εκμετάλλευση προκρινόταν ως προνομιακός αναπτυξιακός δίαυλος προκειμένου να περισταλεί το κόστος της βοήθειας, αλλά χωρίς να επικεντρώνεται στο δαπανηρό, αυτοφυές πρόγραμμα τουριστικής ανάπτυξης. Για το ευρύ κοινό, σημείο-κλειδί, για τις αμερικανικές προθέσεις αποτέλεσε η επίσκεψη στην Ελλάδα του Paul Hoffman, το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Αυγούστου του 1949. ΢τις επαφές του με την ελληνική κυβέρνηση, ο κεντρικός υπέυθυνος για την εφαρμογή του ΢χεδίου Μάρσαλ στην Ευρώπη149 έδωσε για πρώτη φορά το ηχηρό δημόσιο μήνυμα: η Ελλάδα θα έπρεπε να εγκαταλείψει τη στρατηγική της βιομηχανικής θεμελίωσης που – ρητορικά- επεδίωκε και να Economic Cooperation Administration, European Recovery Program: Greece, Country Study, Washington D.C., 1949, σελ.32. 147 ΋π., ECA, European Recovery Program…, σελ. 32- 33. 148 Με δυο λόγια, Ξενία, περίοδος Β., τ.22, Μαρ. 1949, σελ.63. 149 ΢τον Paul Hoffman ανατέθηκαν χρέη administration της EAC, θέση στην οποία αντιστοιχούσαν αρμοδιότητες υπουργού, ενώ είχε απευθείας πρόσβαση στον πρόεδρο των ΗΠΑ. Αυτοδημιούργητος επιχειρηματίας, προερχόταν από τον χώρο της αυτοκινητοβιομηχανίας, και οι επιλογές του υπήρξαν καθοριστικές για την πορεία του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανασυγκρότησης. 146

151

αντιμετωπίσει ρεαλιστικά το μέλλον της, εστιάζοντας στην ανάπτυξη τομέων, όπως του τουρισμού. «Δεν νομίζω ότι η Ελλάδα μπορεί να βασίσει την οικονομία της στο προπολεμικό πλαίσιο», τόνισε «(...) Αλλά εκτός από την γεωργία έχετε πολλές άλλες ουσιαστικές πηγές για να βελτιώσετε τη χώρα. Ο τουρισμός είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο για την Ελλάδα. Η χώρα σας κυριολεκτικά «κραυγάζει» για το τουρισμό! Έχετε τα πιο περίφημα φυσικά τοπία, παραδοσιακή φιλοξενία, διεθνώς γνωστούς αρχαιολογικούς χώρους και ένα υπέροχο κλίμα. Πολλά φυσικά θα πρέπει να γίνουν αλλά θα επιτύχετε εάν θυμάστε ότι είσαστε Έλληνες»150. Η δήλωση αυτή έγινε δεκτή με αμηχανία καθώς, δεν συνοδευόταν από απτή οικονομική ή άλλη στήριξη. Μάλιστα, στους ξενοδοχειακούς κύκλους η δήλωση αυτή αντιδιαστελλόταν με μια ανάλογη τοποθέτηση του Αμερικανού οικονομολόγου Μπιντώ, ο οποίος σε επίσκεψή του στην Ελλάδα το 1938 είχε υποστηρίξει, πως «τα εκ του τουρισμού έσοδα της Ελλάδος δύνανται εν αναλογία να έχουν τη σημασίαν την οποίαν έχουν δια τας ΗΠΑ τα έσοδα εκ του πετρελαίου, άνθρακος, σιδήρου και χαλκού»151. Ουσιαστικά ο Αμερικανός αξιοματούχος διατύπωσε για πρώτη φορά αναλυτικά σε Έλληνες αποδέκτες την θεωρία των «συγκριτικών πλεονεκτημάτων»152 με αυτόν τον άξονα, κάθε χώρα, άρα και η Ελλάδα, όφειλε να εστιάσει στους πρωτογενώς διαθέσιμους πόρους της (στην ελληνική περίπτωση: ήλιος, θάλασσα και αρχαία), για την περαιτέρω εξέλιξή της, αντί να διεκδικήσει τη μετατροπή της συμμετοχής της στο δεδομένο προπολεμικό ευρωπαϊκό καταμερισμό εργασίας. Φαρακτηρίζοντας την χώρα «Καλιφόρνια της Ευρώπης», ο επικεφαλής της ECA υποδείκνυε την αναβαθμισμένη γεωργική οικονομία και τον τουρισμό ως μοχλούς οικονομικής προόδου, ακυρώνοντας έτσι έμμεσα το όραμα των

Από τη συνέντευξη Σύπου του Hoffman στην Αθήνα, 20/08/1949. ΋π., Γ.΢ταθάκης, Σο Δόγμα Σρούμαν & Σο ΢χέδιο Μάρσαλ..., σελ.317. Μια άλλη εκδοχή της είδηδης παρατίθεται στο Ξενία, περίοδος Β’, τ.28, ΢επτ. 1949, σελ.211. 151 ΋π., Ξενία, πείοδος Β’, τ.28, ΢επτ. 1949, σελ.211. 152 ΋π., Sweet – Escott, Greece: a political and economic survey…, σελ.106-107. 150

152

επενδύσεων στο δευτερογενή τομέα, στον οποίο προσέβλεπαν οι περισσότεροι Έλληνες συνομιλητές του. Η αντίληψη αυτή αναβάθμισε δραστικά τη βαρύτητα το τουρισμού στους σχεδιασμούς της ανάπτυξης, όχι πια ως πρϊόν εγχώριων αναλύσεων σε περιφερειακούς κύκλους με περιορισμένο εκτόπισμα αλλά ως πρόταγμα του υπερατλαντικού πατρώνα και χορηγού153. Μέσω της προσέγγισης αυτής εξασφαλίζονταν διττά πλεονεκτήματα για την αμερικανική πλευρά: αφενός, ελαφρύνονταν θεαματικά οι προϋπολογισμοί σε σχέση με τις απαιτήσεις οικοδόμησης βαριάς βιομηχανικής υποδομής σε μια χώρα με θεμελιώδη ελλείματα, αφετέρου δεν διαταρασσόταν η ισορροπία της ανασυγκρότησης στην υπόλοιπη Ευρώπη και οι υφιστάμενοι συσχετισμοί154. ΢ε ένα μελλοντικά ενοποιημένο ευρωπαΩκό χώρο, η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των ευρωπαϊκών λαών, θα προέρχονταν από την άνοδο της παραγωγικότητας χάρη σε οικονομίες κλίμακας κι όχι με την ανάπτυξη επιμέρους εθνικών ανταγωνισμών155.

Ο έλεγχος της ECA ήταν πολύ πιο άμεσος και ορατός στην Ελλάδα, απ’ ότι στην Ιταλία ή στη Γαλλία. Η άποψη αυτή διατυπώνεται από τον J.Killick, όπ.,The United States and European Reconstruction…,σελ.132. 154 Είναι πάντως χαρακτηριστικό πως για έγκυρους ερευνητές της μεταπολεμικής ευρωπαϊκής συνεργασίας, η προοπτική της τουριστικής ανάπτυξης ως αναπτυξιακής οδού, δεν καταλαμβάνει κάποια αξιοσημείωτη θέση στις αναλύσεις τους, κυρίως τις μελέτες των σημαντικών A.Milward, D.Elwood και M.Hogan. 155 Michael J. Hogan, The Marshall Plan: America, Britain and the Reconstruction of Western Europe, 1974-1952, Cambridge: CUP, 1987, σελ.88-134. 153

153

Εικόνα 5.24 Αφίσα ΕΟΣ 1949, Κοσμαδόπουλος Γεώργιος, Όρος Άθως.

154

5.5 Αξιοποίηση, εφαρμογές και αποτελέσματα Σον Οκτώβριο του 1950, εν μέσω μίας μακράς περιόδου πολιτικής αστάθειας, αλλεπάλληλων εκλογών και αποτυχημένων προσπαθειών διακυβέρνησης της χώρας, η λεγόμενη Κυβέρνηση Εθνικής ΢υγκεντρώσεως156 με Πρωθυπουργό τον ΢οφοκλή Βενιζέλο επανιδρύει με τον ΑΝ 1565/5031 τον Ελληνικό Οργανισμό Σουρισμού (ΕΟΣ), υπό την εποπτεία του υπουργού Εθνικής Οικονομίας, ικανοποιώντας ένα πάγιο και πιεστικό αίτημα των Αμερικανών προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι αδυναμίες της ελληνικής διοίκησης και να καταστεί εφικτός ένας νέος σχεδιασμός για τον τουρισμό. Ο νέος ΕΟΣ αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο του αμερικανικού σχεδιασμού για την οικονομική ανάπτυξη, πόσο μάλλον που στελεχώθηκε από μια ομάδα εργατικών οραματιστών, οι οποίοι μέσα στην επόμενη δεκαετία άλλαξαν το τοπίο του ελληνικού τουρισμού157. Ανάμεσά τους ήταν νέοι μοντερνιστές αρχιτέκτονες και πολιτικοί μηχανικοί, ταλαντούχοι ζωγράφοι και γραφίστες, καθώς και ενθουσιώδες διοικητικό προσωπικό , κατανεμημένοι σε υπηρεσίες που λειτούργησαν συντονισμένα στην εφαρμογή μιας πολύπλευρης πολιτικής για τον τουρισμό, η οποία κάλυπτε μεταξύ άλλων τα εξής: ανεύρεση τοποθεσιών για την ανέγερση νέων τουριστικών εγκαταστάσεων, εκπόνηση αρχιτεκτονικών μελετών, επίβλεψη της κατασκευής των νέων υποδομών, ανάθεση της διαχείρισης και λειτουργίας των ξενοδοχείων, καθορισμός των γραφειοκρατικών διατυπώσεων εισόδου και παραμονής των ξένων επισκεπτών, ίδρυση τουριστικών σχολών για την κατάρτιση ξε Πρόκειται για τη δεύτερη συνεχόμενη Κυβέρνηση με Πρωθυπουργό το ΢οφοκλή Βενιζέλο, με διάρκεια βίου μόλις 51 ημέρες (από 13/9/1950 έως 3/11/1950). ΢τη Κυβέρνηση εκτός από το Κόμμα Υιλελευθέρων του Βενιζέλου, συμμετείχε το Λαϊκό Κόμμα, με Αντιπρόεδρο τον Κωνσταντίνο Σσαλδάρη και το Δημοκρατικό ΢οσιαλιστικό Κόμμα, με Αντιπρόεδρο τον Γεώργιο Παπανδρέου. 157 Η ECA/G από τον Αύγουστο του 1949 είχε στην κατοχή της μία πρώιμη εκδοχή του ιδρυτικού νόμου του ΕΟΣ στην αγγλική γλώσσα, δηλαδή σχεδόν ένα χρόνο πριν από την ψήφισή του. Αν και δεν έχει εντοπισθεί σχετική αλληλογραφία, θα μπορούσε κανείς να συμπεράνει πως το νομοσχέδιο καταρτίστηκε σε συνεργασία με, αν όχι αποκλειστικά, από τους Αμερικανούς. 156

155

Εικόνα 5.25 Αφίσα ΕΟΣ 1956, Υεστιβάλ Επιδαύρου.

156

νοδοχοϋπαλλήλων, προβολή και διαφήμιση της χώρας στο εξωτερικό και διοργάνωση φεστιβάλ και τοπικών εορτών. Η δραστηριότητα του ΕΟΣ επικεντρώθηκε στην «αναβάθμιση» των αρχαιολογικών τόπων, με την προσθήκη βοηθητικών εγκαταστάσεων αναψυχής και την υλοποίηση φιλόδοξων έργων διαμόρφωσης τοπίου. Επίσης, προχώρησε στη συνεργασία με το υπουργείο Παιδείας, στην αρμοδιότητα του οποίου υπάγονταν τότε οι ανασκαφές αρχαιολογικών χώρων, για τον καλύτερο συντονισμό και την εντατικοποίηση των προσπαθειών αναστήλωσης των μνημείων και αποκατάστασης των μουσείων που είχαν υποστεί φθορές. Επιπλέον, δραστηριοποιήθηκε στη διοργάνωση πολιτιστικών φεστιβάλ και οργανωμένων περιηγητικών εκδρομών με στόχο την προσέλκυση ξένων επισκεπτών και, τέλος, στην αναβάθμιση και την επέκταση του οδικού δικτύου που εξυπηρετούσε σημεία τουριστικού ενδιαφέροντος. Σο αποτέλεσμα της δράσης του ΕΟΣ συνέτεινε στην κατασκευή «ιδανικών» αρχαιολογικών τοπίων, κατασκευάζοντας ταυτόχρονα μια εμπορεύσιμη, αναγνωρίσιμη και στερεοτυπική εικόνα της χώρας και ανατοκίζοντας το εθνικό αφήγημα για εξωτερική και εσωτερική κατανάλωση. Πρόκειται για μια εικόνα που βρήκε ιδιαίτερη απήχηση τόσο στη Δύση, καθώς συντηρούσε τις φαντασιακές συγκροτήσεις της νεωτερικότητας για την Ελλάδα και τους κατοίκους της, όσο και στο εσωτερικό της χώρας, καθώς επαναπροσδιόριζε κολακευτικά τη σχέση του νεοέλληνα με την αρχαιότητα158. Παράλληλα με το πρόγραμμα εξωραϊσμού των αρχαιολογικών χώρων, ο ΕΟΣ είχε να αντιμετωπίσει το επείγον ζήτημα της ηλεκτροδότησής τους. Σο πρόγραμμα εξηλεκτρισμού ήταν το πιο φιλόδοξο και ίσως το πιο πετυχημένο έργο στην ατζέντα των Αμερικανών, στο πλαίσιο του ΢χεδίου Μάρσαλ159 και βασική προϋπόθεση της τουριστικής ανάπτυξης. Η υλοποίησή του ωστόσο, δεν κατέστη εφικτή πριν από το 1950 εξαιτίας των ένοπλων συγκρούσεων ειδικά στην

158

΋π., Αιμιλία Αθανασίου - ΢ταύρος Αλιφραγκής, Εκπαιδεύοντας την Ελλάδα στον μοντερνισμό..., σελ. 12-15. 159 ΋π., W.H. McNeill, Greece - American Aid in Action: 1947-1956..., σελ. 109-110.

157

Εικόνα 5.26 Αφίσα ΕΟΣ 1956, Γεώργιος Υαϊτάκης, Υεστιβάλ Αθηνών.

158

ελληνική επαρχία. Σο έργο ξεκίνησε το 1951, ενώ το 1955, η ευθύνη για την ολοκλήρωση του έργου περιέρχεται πλήρως στη νεοσύστατη Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού (ΔΕΗ), η οποία εξαγόρασε τις τοπικές ιδιωτικές και δημοτικές ηλεκτρικές εταιρίες με στόχο την εθνικοποίηση της παραγωγής και διανομής της ηλεκτρικής ενέργειας μέσω ενός ενιαίου φορέα. Για τον σκοπό αυτό προχώρησε στην κατασκευή και εκμετάλλευση υδροηλεκτρικών και ατμοηλεκτρικών εργοστασίων σε όλη τη χώρα και την εγκατάσταση και λειτουργία εθνικού δικτύου προς μεταφορά και διάθεση της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας160.Ο εξηλεκτρισμός της υπαίθρου άλλαξε δραστικά το πρόσωπο της ελληνικής επαρχίας στο σύντομο χρονικό διάστημα μίας μόνο γενιάς. Ο εξηλεκτρισμός αποτέλεσε ακόμη και για το τελευταίο χωριό της επικράτειας την πιο χειροπιαστή διαπίστωση ότι η χώρα είχε μπει στις ράγες της προόδου. Επιπλέον, αναθέρμανε την επαφή της «χαμένης» ελληνικής επαρχίας με το αθηναϊκό κέντρο. Με την έλευση του ρεύματος στήθηκαν μεγάφωνα στις πλατείες των χωριών που αναμετάδιδαν το αθηναϊκό ραδιοφωνικό πρόγραμμα από αμερικανικά ραδιόφωνα, που στην πλειοψηφία τους ήταν μέρος της βοήθειας του ΢χεδίου Μάρσαλ161. Με αυτόν τον τρόπο τέθηκε σε ισχύ μία συγκαλυμμένη εκπαιδευτική διαδικασία, που εξέθετε την ελληνική ύπαιθρο «σε μία αστική, εθνική προοπτική σε αντίθεση με παλαιές, τοπικές και στενές οπτικές» και υλοποιούσε μια μονοσήμαντη προσέγγιση της επαρχίας162. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1950, είχε αποκατασταθεί σε μεγάλο βαθμό η χωρίς απρόοπτα οδική επικοινωνία του κέντρου με την περιφέρεια. Σα μέσα μαζικής μεταφοράς, κυρίως τα λεωφορεία, έφταναν στην Αθήνα μέσω των νέων οδικών δικτύων σε λιγότερο από μία μέρα, ακόμη και από το πιο απομακρυσμένο σημείο της χώρας. ΢το πλαίσιο της ιδιότυπης εκπαιδευτικής διαδικασίας που είχε ενεργοποιηθεί από τους Αμερικανούς μέσα από την άμεση εποπτεία των μεγάλων αναπτυξιακών έργων, εμπεδώθηκαν σταδιακά πρακτικές και κουλτούρες που απέβλεπαν στην οργάνωση, τον εξορθολογισμό και τον εκΝ. Κασσιανού, ΢καπανείς του Σεχνικού Πολιτισμού, Υωτογραφικό Κέντρο ΢κοπέλου & Μουσείο Υωτογραφίας Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2006, σελ.15, 26. 161 Η σχετική συμφωνία είχε υπογραφεί στις 18 Αυγούστου 1954 και η οριστική παραλαβή από το ελληνικό κράτος έγινε με το ΝΔ 3327/1955. 162 W.H. McNeill, όπ.αν., σελ.92-4. 160

159

Εικόνα 5.27 Αφίσα ΕΟΣ 1957, Γεώργιος Ανεμογιάννης, Υεστιβάλ Αθηνών.

160

μοντερνισμό της χώρας, που προηγουμένως ήταν άγνωστες στην ελληνική διοίκηση. Ο εξηλεκτρισμός και οι αφίξεις Ελλήνων και ξένων τουριστών στην ελληνική επαρχία αναμενόταν να αναζωογονήσουν και να εκμοντερνίσουν τη ζωή στο χωριό163. Αυτός ήταν ένας από τους λόγους για τους οποίους κρίθηκε απαραίτητη η διάχυση των τουριστικών εγκαταστάσεων του ΕΟΣ σ’ όλη την επικράτεια. ΢την Ελλάδα του 1950, πολλές περιοχές της χώρας συναγωνίζονταν για μία θέση στην κατηγορία των Σουριστικών Σόπων του ΕΟΣ. Η διαδικασία αυτή θεσμικής αναβάθμισης συγκεκριμένων περιοχών, παράλληλα με το πρόγραμμα εκδρομών του ΕΟΣ με λεωφορεία στην ηπειρωτική χώρα και με πλοία στις νησιωτικές περιοχές, αναζωογόνησε σταδιακά τη μαζική τουριστική κίνηση. Κατά συνέπεια, οι ελληνικές κυβερνήσεις οδηγήθηκαν στη διαμόρφωση του εθνικού στόχου και της εθνικής ρητορικής, που για τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια θα χαρακτηρίζονταν από το δίπολο εκσυγχρονισμός και αρχαιότητες. ΢την έκθεση της ECA/G γίνεται αναφορά σε μια σειρά από παροτρύνσεις εκ μέρους των Αμερικανών, οι οποίες στην πορεία και επί το έργον μετατράπηκαν σε έμμεσες ή άμεσες υποδείξεις προς τους ανθρώπους του ελληνικού τουρισμού. Πολλές από τις μελλοντικές επιλογές του ΕΟΣ, τόσο ως προς το είδος των νέων κτιριακών τύπων –όπως το μοτέλ, το τουριστικό περίπτερο και ο οδικός σταθμός– όσο και ως προς τις καινοτόμες μορφολογικές επιλογές, απηχούν την επιτακτική αμερικανική πίεση και επιρροή για αλλαγή παραδείγματος προς μια νέα, σύγχρονη, κινητική κοινωνία μελλοντικών καταναλωτών και τουριστών. Η μελέτη των πρακτικών του Δ΢ του ΕΟΣ της περιόδου 1951-1955 δείχνει πως η διαπραγμάτευση μεταξύ της υιοθέτησης ενός αμιγώς μοντέρνου λεξιλογίου και της διατήρησης και ανάδειξης του λεγόμενου «τοπικού χρώματος» ήταν συνεχής και μαχητική. Επίσης, επιβεβαιώνεται πως οι βασικές κατευθύνσεις που περιγράφονται στην Έκθεση της ECA/G αποτέλεσαν τον πυρήνα των πρώτων στρατηγικών επιλογών για το ξεκίνημα της τουριστικής βιομηχανίας της Ελλάδας. 163

΋π., W.H. McNeill, Greece - American Aid in Action: 1947-1956..., σελ. 86.

161

Εικόνα 5.28 Αφίσα ΕΟΣ 1957, Α.Παπαηλιόπουλος, Υεστιβάλ Επιδαύρου.

162

Ραχοκοκαλιά της «Μελέτης των Αναγκών της Ελληνικής Σουριστικής Οικονομίας δια την Σετραετίαν 1948-1951» για την τουριστική ανάπτυξη αποτέλεσε ο θεσμός των Σουριστικών Σόπων, σε συνδυασμό με τον προγραμματισμό ανέγερσης νέων ξενοδοχειακών μονάδων και τουριστικών εγκαταστάσεων. Ειδικότερα, από τους 82 επίσημα αναγνωρισμένους Σουριστικούς Σόπους του ΕΟΣ, αρχικά μόνο 15 είχαν αξιολογηθεί από τους Αμερικανούς ως κατάλληλοι να δεχθούν τους ξένους επισκέπτες της χώρας. Επρόκειτο για τουριστικούς τόπους στην Αθήνα, την ευρύτερη περιοχή της Αττικής, το ΒΑ τμήμα της Πελοποννήσου (Κορινθία-Αργολίδα), τη Ρόδο, τη Μύκονο, τη Θεσσαλονίκη και το Άγιο ΋ρος, οι οποίοι ανταποκρίνονταν στις αμερικανικές προδιαγραφές καθώς περιλάμβαναν σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους, ιστορικά και θρησκευτικά κέντρα πολιτισμού, ιαματικές πηγές και παραλίες για κολύμβηση. Επιπλέον, η έκθεση της ECA/G έκανε ειδική αναφορά στους 59 επίσημους αρχαιολογικούς τόπους και τα 55 καταγεγραμμένα από το υπουργείο Παιδείας μουσεία. Η Αμερικανική Αποστολή πρότεινε την αρχική τουριστική αξιοποίηση ορισμένων αρχαιολογικών χώρων και τοπίων, όπως η Ακρόπολη των Αθηνών, οι Δελφοί, η Επίδαυρος, η Αρχαία Κόρινθος, η Ολυμπία και η Δήλος, υποδεικνύοντας μεταξύ άλλων την κατασκευή τουριστικών περιπτέρων. Οι παραπάνω αρχαιολογικοί χώροι και τα τοπία τους μπήκαν κατά προτεραιότητα στο πρόγραμμα αποκατάστασης, αναστήλωσης, αναφύτευσης και εκσυγχρονισμού και μέσα στην επόμενη πενταετία, παραδόθηκαν στα κύματα των τουριστών με μοντέρνο και ανανεωμένο πρόσωπο. ΢την πρώτη αναγνωριστική περίοδο εφαρμογής του ΢χέδιου Μάρσαλ ανήκουν οι μελέτες των Σουριστικών Περιπτέρων στις Μυκήνες και την Επίδαυρο από τον αρχιτέκτονα Κίμωνα Λάσκαρη (1905-1978) και η μελέτη του Αμφιτρύωνα στο Ναύπλιο, πρώτου Σουριστικού Ξενοδοχείου του ΕΟΣ, από τον αρχιτέκτονα Κλέωνα Κραντονέλλη (1912-1978). Με την έναρξη του ΢χεδίου Μάρσαλ, οι Αμερικανοί εμφανίστηκαν με μια διάθεση ενίσχυσης της ιδιωτικής πρωτοβουλίας στην ανάπτυξη του ξενοδοχειακού τομέα, μέσω της εφαρμογής ειδικού προγράμματος «εξαμερικανισμού» των ευρωπαϊκών ξενοδοχείων, κοινού για όλες τις χρηματοδοτούμενες ευρωπαϊ-

163

Εικόνα 5.29 Αφίσα ΕΟΣ 1951, Homecoming Year.

164

κές164 χώρες με στόχο την προσέλκυση Αμερικανών τουριστών. Σην ίδια περίοδο, η κυβέρνηση ΢οφούλη με το ΒΔ/ 1948 «Περί κατατάξεως Ξενοδοχείων»165 αποφασίζει τον εκσυγχρονισμό του τρόπου κατάταξης των ξενοδοχείων της χώρας και την μετάβαση στο σύστημα αξιολόγησης με αστέρες, σύμφωνα με τους διεθνείς ξενοδοΕικόνα 5.30 (Αριστερά) Σουριστικό Περίπτερο Μυκηνών, 1951, αρχιτέκτων Κίμων Λάσκαρις (1906-1978) και (Δεξιά) Οδικός ΢ταθμός Πλαταμώνα, 1961, αρχιτέκτων Υίλιππος Βώκος.

χειακούς κανονισμούς. Οι παραπάνω ενέργειες αποτέλεσαν ικανές αιτίες για την κήρυξη πολέμου, ο οποίος διήρκεσε μια δεκαετία και λειτούργησε ανασταλτικά στην εξέλιξη της ελληνικής ξενοδοχίας και του ελληνικού τουρισμού. Η αμερικανική οπτική, στο όνομα της ταχείας ανασυγκρότησης και της οργάνωσης των καπιταλιστικών Εικόνα 5.31 (Αριστερά) Ξενία Ακροναυπλίας, Ναύπλιο, 1958-1961, αρχιτέκτων Ιωάννης Σριανταφυλλίδης και (Δεξιά) Ξενία Αμφιτρύων, Ναύπλιο, 1951-1956, αρχιτέκτων Κλέων Κραντονέλλης. 164 165

΋π., Chr. Endy, Cold War Holidays: American Tourism in France..., σελ.81. ΒΔ/1948, «Περί κατατάξεως Ξενοδοχείων», ΥΕΚ Α 204/14-8-1948.

165

Εικόνα 5.32 Αφίσα ΕΟΣ 1959, Λουίζα Μοντεσάντου.

166

δομών της οικονομίας, αδιαφόρησε για την επιβίωση των μικρών ξενοδοχειακών επιχειρήσεων. Παρ’ όλο τον δυναμισμό τους, τα αιτήματα των ξενοδόχων αδυνατούσαν να βρουν σταθερό αποδέκτη, λόγω της συνεχούς πολιτικής αστάθειας που επικρατούσε στη χώρα. Προς μεγάλη δυσαρέσκεια των Αμερικανών, ο βραχύβιος βίος των μεταπολεμικών κυβερνήσεων διατάρασσε αντίστοιχα και την ηγεσία του Σουρισμού. ΢ε αυτή τη διόλου ρόδινη κατάσταση για τον ξενοδοχειακό κλάδο έμελλε σε λίγο καιρό να ανοίξει νέο μέτωπο αντιπαράθεσης με την κυβέρνηση, το αμερικανικό κεφάλαιο και τις αμερικανικές ξενοδοχειακές αλυσίδες που θα τους εξαγρίωνε ακόμη περισσότερο. Παρ’ όλο που η επανίδρυση του ΕΟΣ ικανοποίησε μέρος των πάγιων αιτημάτων των ξενοδόχων, προκάλεσε εκ νέου μεγάλη αναστάτωση στον κλάδο. ΢ημεία τριβής μεταξύ κράτους και ξενοδόχων αποτέλεσαν το γεγονός ότι ο Οργανισμός Ξενοδοχειακής Πίστεως και η περιουσία του απορροφώνται από τον νέο ΕΟΣ, η οργάνωση, διοίκηση και λειτουργία του Ξενοδοχειακού Επιμελητηρίου και το περιεχόμενο της παρ. 4, του άρθρου 13, όπου αναφέρεται ότι: «επιτρέπεται η εκμίσθωσις ή η ανάθεσις της διευθύνσεως [ξενοδοχείων] εις αλλοδαπούς ιδιώτας ή εταιρίας μακράς και αποδειγμένης πείρας, ιδία εις την προσέλκυσιν και εξυπηρέτησιν ξένων επισκεπτών. Ψσαύτως επιτρέπεται η εκποίησις των ανωτέρω ξενοδοχείων […] εις ιδιώτας ή εταιρείας παρεχούσας επαρκείς εγγυήσεις δια την διατήρησιν αυτών ως ξενοδοχείων και βελτίωσιν των ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων δια την επωφελή δια την ανάπτυξιν του ελληνικού τουρισμού διαχείρισιν αυτών.»166 Σο Επιμελητήριο εξέφρασε ανοιχτά τους φόβους του πως η παραπάνω διάταξη άνοιγε πλέον τον δρόμο σε αλλοδαπούς επιχειρηματίες να επενδύσουν στην Ελλάδα, παραμερίζοντας το εγχώριο δυναμικό167. Η αντίδραση των ξενοδόχων Άγνωστος, Γνώμαι και ΢χόλια: Ο Οργανισμός, Ξενία [περίοδος Β’], τόμ.Ζ, τχ.39/Οκτ. 1950, σελ.187. 167 Άγνωστος, Γνώμαι και ΢χόλια: Ο Νέος Οργανισμός, Ξενία [περίοδος Β’], τόμ.Ζ, τχ.40 /Νοέ.1950, σελ.211-212. 166

167

Εικόνα 5.33 Υωτοφραφία του Athens Hilton την δεκαετία του 60’.

Εικόνα 5.34 Προοπτική απεικόνιση του ξενοδοχείου.

168

φωτογράφιζε συγκεκριμένα αμερικανικά επιχειρηματικά συμφέροντα. Ήδη από τον Οκτώβριο του 1949, λίγο μετά τη λήξη του Εμφυλίου, ο Paul R. Porter (1908-2002), εκείνο το διάστημα αρχηγός της ECA/G, είχε ξεκινήσει επαφές με τον Dan T. Moore, εκπρόσωπο της Intercontinental Hotels Association, παρουσία κυβερνητικών παραγόντων168, με στόχο τη διερεύνηση των προϋποθέσεων για την ίδρυση μεγάλου ξενοδοχείου στην Αθήνα. Οι συναντήσεις συντονίστηκαν από τον Porter, που είχε αντικαταστήσει τον Nuveen το ΢επτέμβριο του 1949 ως επικεφαλής της ECA/G.169 ΢το ίδιο πνεύμα, τον Νοέμβριο του 1950, έρχεται στην Αθήνα ο Conrad Nicholson Hilton (1887-1979), πραγματοποιώντας διερευνητική επίσκεψη συνοδεία τεχνικών συμβούλων. Η άφιξη του στην Αθήνα ήταν μέρος ευρύτερων επιχειρηματικών σχεδίων του. για την έναρξη ενός προγράμματος συνεργασίας των Hilton Hotels με μεγάλα ευρωπαϊκά ξενοδοχεία για την οργάνωση της υποδοχής Αμερικανών τουριστών στη μεταπολεμική Ευρώπη, την προώθηση του ευρωπαϊκού τουρισμού στην Αμερική και την παροχή υπηρεσιών σε επίπεδο κρατήσεων, οργάνωσης εκδρομών κλπ. Η απόφαση της ανέγερσης του ξενοδοχείου Φίλτον στην Αθήνα αποτέλεσε συμβολική κορύφωση της αμερικανικής επιρροής στην ελληνική κοινωνία καθώς, και της αμερικανικής συμβολής στην οικονομική ανάκαμψη της μεταπολεμικής Ελλάδος. Πρόκειται για μια επιδεικτική ρητορική πράξη εντυπωσιασμού του διάχυτου αμερικανισμού στα ελληνικά πράγματα καθώς και Παρόντες στις συνομιλίες ήταν οι: Φ. Ευελπίδης (ΓΓ Σουρισμού το διάστημα από το ΢επτέμβριο 1949 έως τον Απρίλιο του 1950), Μιχαήλ Αιλιανός, (υπουργός άνευ Φαρτοφυλακίου, αρμόδιος των περί θεμάτων της ΓΓ Σουρισμού) και ο αρχιτέκτονας Κωνσταντίνος Δοξιάδης (1913-1975) με την ιδιότητα του Γενικού Διευθυντή Ανοικοδομήσεως, ο οποίος υποστήριξε από την πρώτη στιγμή την ένταξη της χώρας στην αμερικανική σφαίρα επιρροής. Η ECA/G εκπροσωπήθηκε από τον Αρχηγό της Αποστολής P.R. Porter, τον Kenneth R. Iverson, Deputy for Operations, και τον Cedric H. Seager, ειδικό της Αποστολής για τους λιμένες και τη ναυτιλία. 169 Σο εγχείρημα δεν στέφθηκε με επιτυχία, όπως φαίνεται από την καταληκτική αποστροφή της επιστολής του D.T. Moore προς τον P.R. Porter: «Μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι οι απολύτως αναμενόμενες επιπλοκές τις οποίες μπλέκει κάθε έργο στην Ελλάδα, εξαιτίας των αλληλεπικαλυπτόμενων αρμοδιοτήτων που πρέπει να λάβει κάποιος υπόψη, περιγράφουν ένα περιβάλλον που θα έκανε να σηκωθούν τα μαλλιά κάθε Αμερικανού επιχειρηματία, ειδικά αν σχεδίαζε να μείνει στην Ελλάδα για σύντομο χρονικό διάστημα.» Επιστολή του Dan T. Moore, Assistant to the President, Intercontinental Hotels Corporation προς τον Paul R. Porter, Chief, ECA/G, 12 Οκτωβρίου 1949. 168

169

Εικόνα 5.35 Άποψη του ξενοδοχείου Athens Hilton από την Ακρόπολη.

170

συμβολική κορύφωση της αναπτυξιακής συνέργειας μεταξύ των ελληνικών κυβερνήσεων και της αμερικανικής επιχειρηματικότητας. Η τελική συμφωνία ανέγερσης του Athens Hilton έκλεισε τον Απρίλιο του 1957170. Η χωροθέτηση του κτιρίου στο οικόπεδο από τη μελετητική ομάδα των Προκόπη Βασιλειάδη (1912-1977), Εμμανουήλ Βουρέκα (1905-1992) και ΢πύρου ΢τάικου (1913-2012) με τη στροφή του κοίλου των δωματίων προς τον Παρθενώνα, προσέφερε απρόσκοπτα στον ξένο επισκέπτη της πόλης την «ιερή» θέα προς το μνημείο, καδράροντάς το ιδανικά στο περιβάλλον της σύγχρονης αθηναϊκής τοπιογραφίας. Οι αρχικές αρνητικές αντιδράσεις και η εγχώρια και διεθνής κριτική για το Athens Hilton171 σταδιακά υποχώρησαν, δίνοντας τη θέση τους σε πιο ψύχραιμη αποτίμηση που σταδιακά το κατέταξε στα πλέον πετυχημένα παραδείγματα ενός ελληνικού «κλασικίζοντα μοντερνισμού»172. Σο Athens Hilton, αφενός προσέφερε στην ετερόκλιτη πελατεία του173 ένα πολιτισμικά ουδέτερο και ασφαλές περιβάλλον στο ταξίδι τους για το «ιερό προσκύνημα» στην ελληνική κλασική αρχαιότητα, αφετέρου άνοιξε το δρόμο για περισσότερες επενδύσεις αμερικανικών συμφερόντων στον τομέα του τουρισμού174. ΋μως, η επιβλητική παρουσία του στο αθηναϊκό τοπίο υπονόμευσε A.J. Wharton, Building the Cold War: Hilton International Hotels and Modern Architecture, The University of Chicago Press, Chicago, London 2001, σελ.59. 171 V. Scully, The Athens Hilton: A study in vandalism, Architectural Forum, no.119/Jul. 1963, σελ.100-103. 172 Α. Γιακουμακάτος, Ιστορία της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής: 20ος Αιώνας, Νεφέλη, Αθήνα 2004, σελ.99. 173 Η πελατεία των ξενοδοχείων Hilton συνίστατο κατά κύριο λόγο από Αμερικανούς τουρίστες, ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών και, τουλάχιστον στις πολλαπλές αναπαραστάσεις των ξενοδοχείων στον κινηματογράφο και τη λογοτεχνία, κατασκόπους και από τις δύο πλευρές του παραπετάσματος. Οι πολυάριθμες κινηματογραφικές και λογοτεχνικές ανασυστάσεις της εικόνας του Hilton στο αφηγηματικό πλαίσιο της διεθνούς κατασκοπίας έχει συνδέσει στο συλλογικό φαντασιακό τα ξενοδοχεία με τη γενικότερη ψυχροπολεμική ατμόσφαιρα της δεκαετίας του 1960 και με τον αμερικανικό παρεμβατισμό στις πολιτικές εξελίξεις των κρατών. Μία χαρακτηριστική σκηνή στο εμβληματικό ψυχροπολεμικό διήγημα του Len Deighton, Funeral in Berlin (1964), και η αντίστοιχη σκηνή στην κινηματογραφική μεταφορά του έργου (1966) του Guy Hamilton (1922-2016), με τον Michael Caine (1933) στον πρωταγωνιστικό ρόλο του Βρετανού κατασκόπου Harry Palmer, διαδραματίζεται στο Hilton του Βερολίνου (1958) του Αμερικανού αρχιτέκτονα William Pereira (1909-1985) (από το 1978 InterContinental Berlin). 174 ΋π., A.J. Wharton, Building the Cold War: Hilton International Hotels..., σελ.59. 170

171

την καταστατική αρχή του ΕΟΣ περί θέσπισης προτύπων και προδιαγραφών ως προς την κλίμακα των νέων ξενοδοχείων και την εναρμόνισή τους με το ελληνικό τοπίο. Οι νέες μεγάλης κλίμακας εγκαταστάσεις που κατασκευάστηκαν από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 και καθ’ όλη δεκαετία του 1970 σε περιοχές όπως η Ρόδος, που λειτούργησαν ως υποδοχείς ενός τουριστικού κοσμοπολιτισμού, εκφράστηκαν μέσα από ένα αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο που διαφοροποιήθηκε έντονα από την εγκράτεια, το μέτρο και το ασκητικό στυλ των μονάδων μικρής και μεσαίας κλίμακας των Ξενία. Εικόνα 5.36 Ν. Φατζιμιχάλης, Grand Hotel Summer Palace, Ρόδος, 1963.

172

Μέσα στην δεκαετία του 1950, ο ΕΟΣ ανέκτησε την αυτοπεποίθησή του και προχώρησε στη δημιουργία μιας κρατικής αλυσίδας τουριστικών εγκαταστάσεων σε όλη την επικράτεια, όπως το δίκτυο ξενοδοχείων μεσαίας και μικρής κλίμακας Ξενία, προκειμένου να προκαλέσουν ενδιαφέρον στην ιδιωτική πρωτοβουλία και να θέσουν σε υψηλό επίπεδο τα ανταγωνιστικά πρότυπα. Σο δίκτυο Ξενία επρόκειτο για νεοαναγειρόμενα κτίρια μοντέρνας αρχιτεκτονικής, όλα προϊόντα του Σμήματος Μελετών της Σεχνικής Τπηρεσίας του ΕΟΣ που στην ουσία λειτούργησε ως ένα μεγάλης κλίμακας εργαστήριο πειραματικής εφαρμογής της μοντέρνας αρχιτεκτονικής175. Επρόκειτο επίσης για μια απόκλιση, ένα είδος αντίστασης στο Αμερικανικό σχέδιο, μια ένδειξη χειραφέτησης στον αμερικανικό πατερναλισμό που οφείλονταν στην ισχυρή πολιτική βούληση των ελληνικών κυβερνήσεων και στις μεθοδικές και επίμονες προσπάθειες του Δ΢ του ΕΟΣ, το οποίο υιοθέτησε και στήριξε τον μοντερνισμό των αρχιτεκτόνων της αποτελεσματικού Σμήματος Μελετών του ΕΟΣ. Σο ένδοξο αρχαιοελληνικό παρελθόν μετατράπηκε μέσα από την αμερικανική οπτική σε πολύτιμη πηγή πλούτου, σε τουριστικό εξαγώγιμο προϊόν, σε οικονομική αξία, που απευθυνόταν στο υπερτοπικό ενδιαφέρον ενός διεθνούς κοινού επισκεπτών. Οι πολιτικές αποφάσεις της εποχής βάσει του αμερικανικού σχεδίου θεμελίωσαν την έκτοτε διαχρονική διαχείριση των αρχαιοτήτων από την πολιτεία ως τουριστικά αξιοθέατα. Σην ίδια περίοδο, η Αμερικανική ΢χολή Κλασικών ΢πουδών στην Αθήνα, στο πνεύμα κατασκευής μιας «σκηνοθετημένης αυθεντικότητας»176,ολοκλήρωσε το τεράστιο έργο της ανασκαφής της Αρχαίας Αγοράς, της αναφύτευσής της και της διαμόρφωσής της σε αρχαιολογικό πάρκο177 και της ανακατασκευής της ΢τοάς του Αττάλου,

Μ. Μουσά, Πολιτικές για τον Σουρισμό - Η υλοποίηση του οράματος για τον τουρισμό μέσα από το κτιριακό έργο του ΕΟΣ & Πρόγραμμα Ξενία: Ονομασία, μελέτες + κατασκευές, τυπολογία και κατάλογος έργων, στο ΢υλλογικό, Μεταπολεμικός Μοντερνισμός – Αρχιτεκτονική, πολιτική και τουρισμός στην Ελλάδα, 1950-1965, τελική έκθεση ΠΕΒΕ 2010 65/18740, ΢χολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, Αθήνα 2012, σελ.151-221 & 223-76. 176 D. MacCannell, Staged Authenticity: Arrangements of Social Space in Tourist Settings, American Journal of Sociology, vol.79, no.3/1973, σελ.589-603. 177 Άγνωστος, Agora as a park: Replanting as in Antiquity, The Times (22-2-1955), σελ.7, 14. 175

173

Εικόνα 5.37 Π. Μυλωνάς, Ξενοδοχείο Μον Παρνές, Αττική, 1961.

174

ενός αμφιλεγόμενου έργου που δέχτηκε κριτική178,το οποίο ωστόσο πληρούσε τις προδιαγραφές της φαντασιακής ιδέας που είχαν οι Αμερικανοί τουρίστες στο ταξίδι τους στην Ελλάδα. Η εξιδανίκευση και η «καθιέρωση» των αρχαιολογικών τοπίων και ο εκσυγχρονισμός τους ώστε να μετατραπούν σε ελκυστικούς τουριστικούς προορισμούς αποτέλεσαν προτεραιότητες στον αμερικανικό σχεδιασμό της ECA/G. Παράλληλα, επιχειρηματίες όπως ο Conrad Hilton, γρήγορα αντιλήφθηκε την εμπορική αξία των «ιερών αρχαιολοΕικόνα 5.38 (Πάνω) Φ. ΢φαέλλος, Ξενοδοχείο Hotel du Lac, Καστοριά, 1951 και (Κάτω) Κ. Διαλεισμά, Ξενία, Ανδρίτσαινα, 1959.

γικών τοπίων»179, εισάγοντας μια νέα παράμετρο στην επενδυτική αξία της Αθήνας, την «ιερή θέα» προς τον Παρθενώνα. Η αμερικανική οπτική και ανάγνωση της αρχαιότητας ως αγαθού, το οποίο θα μπορεί να απολαύσει το παγκόσμιο κοινό θα μπορούσε να εκληφθεί ως πράξη εκδημοκρατισμού. Η συγκεκριμένη προσέγγιση οριοθετεί την αλλαγή νοοτροπίας και την μετάθεση της κατασκευής της Ελληνικής εθνικής ιδέας κατά τον 19ο αιώνα από τον συμβολισμό και τον ιδεαλισμό του μεσοπολέμου, στο ρεαλισμό και πραγματισμό της μεταπολεμικής περιόδου. Σον 19ο αιώνα, η εθνική ταυτότητα του νέου ελληνιΕ. ΢τίκας, Ο αναστηλωτής Ορλάνδος, στο Α.Γ. Καλογεροπούλου (επ.), Αναστάσιος Ορλάνδος: Ο Άνθρωπος και το Έργον του, Γραφείον Δημοσιευμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, Αθήναι 1978, σελ.443. 179 Τ. Hamilakis, The Nation and its Ruins: Antiquity, Archaeology and National Imagination in Greece, Oxford University Press, Oxford 2007, σελ.63, 293. 178

175

Εικόνα 5.39 Η ΢τοά του Αττάλου το 1957.

176

κού κράτους συγκροτήθηκε μέσω της σύνδεσής του με την κλασική αρχαιότητα. ΢την πορεία, και μέχρι τις μέρες μας, η εικόνα της χώρας στις εσωτερικές και εξωτερικές αγορές ανανεώνονταν πάντοτε χωρίς παρέκκλιση από το συγκεκριμένο αφήγημα. «Η συγκρότηση του έθνους […] αποτελεί μια κατεξοχήν αφηγηματική διαδικασία. Αντί της πειθούς δια της παραγωγής επιχειρημάτων, έχει στηθεί ένας μηχανισμός παραγωγής πειθούς δια του συναισθηματικού παιγνίου της μνήμης και της λήθης, που σταθερά στοχεύει στο να κολακεύει το συλλογικό υποσυνείδητο.»180, αναφέρει ο ΢τέφανος Ι. Πεσμαζόγλου. Αυτή η αφηγηματική διαδικασία αναδύεται μέσω ενός μηχανισμού σταθερής προπαγάνδισης και αναπροσδιορισμού των ιδεολογημάτων που κατασκευάζονται στο αμφίσημο πεδίο μεταξύ μύθου και πραγματικότητας. ΢τον 20ο αιώνα, οι ελληνικές κυβερνήσεις στήριξαν την εθνική ιδέα σε δύο πυλώνες: αυτόν της ανάπτυξης και του εκσυγχρονισμού – ειδικά την περίοδο της ανασυγκρότησης και του ΢χεδίου Μάρσαλ– και αυτόν της «ελληνικότητας» –με σαφή αναφορά στην αρχαιότητα. Επρόκειτο για τους δύο άξονες της εθνικής ρητορικής που στόχευε στον εκμοντερνισμό της χώρας και την ενεργή προώθησή της στην παγκόσμια τουριστική αγορά μέσω μιας ανανεωμένης εικόνας της. Μιας νέας εικόνας που κτίστηκε από την αρχή μέσω των πολλαπλών αρχιτεκτονικών έργων, των οποίων «το κυρίαρχο ιδεολόγημα ήταν» κατά τους αρχιτέκτονες Γιάννη Αίσωπο και Γιώργο ΢ημαιοφορίδη, «εγγεγραμμένο […] στη διπολική αντίθεση μεταξύ παράδοσης και μοντερνισμού»181. Έργα ισχυρής ρητορικής όπως, η διαμόρφωση γύρω από την Ακρόπολη (1951-6) του Δημήτρη Πικιώνη (1887-1968), το αρχαιολογικό πάρκο της

΢. Πεσμαζόγλου, Η μυθολογική θεμελίωση του νέο-ελληνικού κράτους, στο Ο. Καϊάφα (επ.), Μύθοι και Ιδεολογήματα στη ΢ύγχρονη Ελλάδα, πρακτικά συμποσίου, 23-24 Νοεμβρίου 2005, Εταιρεία ΢πουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού & Γενικής Παιδείας, Αθήνα: 2007, σελ.35. Επίσης, S.I. Pesmazoglou, Europe, Turkey & Greek self-identity: The antinomies of mutual perceptions, ανακοίνωση σε συνέδριο, 18-19 Ιανουαρίου 2011, στο ΢υλλογικό, Changing Conceptions of „Europe‟ in Modern Greece: Meanings, Identities and Legitimations, LSE, Hellenic Observatory, British School at Athens, Αθήνα 2011. 181 Y. Aesopos & Y. Simeoforidis, Introduction, στο όπ. Y. Aesopos & Y. Simeoforidis (επ.), Landscapes of Modernisation..., σελ.8. 180

177

Εικόνα 5.40 Δημήτρης Πικιώνης (1887-1968), Διαμόρφωση Aρχαιολογικού Xώρου γύρω από την Aκρόπολη και τον λόφο του Υιλοπάππου, 1954-57.

178

Αρχαίας Αγοράς και η Ανακατασκευή της ΢τοάς Αττάλου (1951-6) από την Αμερικανική ΢χολή, η ανέγερση του Athens Hilton (1958-63) και η κατασκευή της Αμερικανικής Πρεσβείας στην Αθήνα (1958-61) από το γραφείο του Walter Gropius (1883-1969) The Architects’ Collaborative Inc. (TAC), εύγλωττα εξέφρασαν την διπολική αντίθεση/σύνθεση του επίσημου παραδείγματος: μια εθνική αφήγηση που επένδυε τόσο στην ιστορία και το παρελθόν –όπως η «ιερή» θέα του Παρθενώνα, κλασικές τυπολογίες (αίθριο, περιστύλια κλπ.), λευκές ορθομαρμαρώσεις– όσο και στην εκπλήρωση ενός φωτεινού μέλλοντος τροφοδοτημένου από τον μοντερνισμό. O τρόπος με τον οποίον εφαρμόστηκε το Δόγμα Σρούμαν στην μεταπολεμική Ελλάδα απείχε σε μεγάλο βαθμό από προπολεμικά πειράματα, όπως το New Deal του Franklin D. Roosevelt, που διαπνέονταν από το όραμα για ειρήνη και ευημερία μέσα από μια κεντρικά οργανωμένη κοινωνική αναβάθμιση και συνεργασία, παρόλο που αρχικά διακατέχονταν από το ίδιο πνεύμα. Σόσο ο πόλεμος της Κορέας (1950-1953), όσο και η υπαγωγή της Ελλάδας στη Βορειοατλαντική ΢υμμαχία (1953) σηματοδότησαν το τέλος των αρχικών προθέσεων της εκβιομηχάνισης της χώρας και την μετατόπιση του αμερικανικού ενδιαφέροντος στην εξασφάλιση στρατιωτικά ισχυρών, περιφερειακών συμμάχων στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου182, πράγμα που οδήγησε στην εγκατάσταση στρατιωτικών βάσεων στην ελληνική επικράτεια. ΋ταν τον Οκτώβριο του 1955, ανέλαβε τη διακυβέρνηση ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, μια θέση που κράτησε έως το 1963 κερδίζοντας τρεις συνεχόμενες εκλογές, συγκροτήθηκε ένα εκτεταμένο πρόγραμμα κοινωνικοοικονομικής ανασυγκρότησης, προσανατολισμένο σε μεγάλο βαθμό στον τουρισμό. Αυτό απαιτούσε την ανάδειξη και αναμόρφωση των αρχαιοτήτων μέσω εκτεταμένων ανασκαφών αναστηλώσεων και ανέγερσης νέων μουσείων, ταυτόχρονα με τον εκμοντερνισμό και την αναμόρφωση της ελληνικής κοινωνίας μέσω της κατασκευής σύγχρονων έργων. Προκειμένου να επιτευχθεί η πολυπόθητη τουριστική ανάπτυξη, δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στον ανατοκισμό της τουριστικής αξίας των αρχαιοτήτων και στην ανάπτυξη του ξενοδοχειακού 182

΋π., W.H. McNeill, Greece - American Aid in Action: 1947-1956..., σελ.82, 95-96.

179

τομέα. ΢το διάστημα μεταξύ 1952-1963, περισσότερα από εκατό τουριστικά έργα (ξενοδοχεία, μοτέλς, πλαζ, οδικοί σταθμοί) ολοκληρώθηκαν με κρατική χρηματοδότηση από τις δημόσιες επενδύσεις. Η κρατική τουριστική οικοδομική δραστηριότητα συνεχίστηκε με σταθερό ρυθμό και μετά το 1963 περίπου μέχρι το 1967 και την έναρξη της χουντικής επταετίας (1967-1974), οπότε και πολλοί από τους ικανούς και ταλαντούχους αρχιτέκτονες του ΕΟΣ παραιτήθηκαν όντας μη διατεθειμένοι να συνεργαστούν με το καθεστώς. Εικόνα 5.41 Walter Gropius, Αμερικανική Πρεσβεία, 1956 - 61.

180

181

182

_αντί επιλόγου

183

184

6. Αντί Επιλόγου Είναι γεγονός ότι το ΢χέδιο Μάρσαλ αποτέλεσε εφαλτήριο για την Ευρωπαϊκή μεταπολεμική οικονομία συμβάλλοντας στη δημιουργία των βάσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η ευρωαμερικανική συνεργασία στο πλαίσιο του ΢χεδίου Μάρσαλ συνέβαλε αποτελεσματικά στην ανάκαμψη της ευρωπαϊκής οικονομίας, ενώ παράλληλα εδραίωσε την υπερατλαντική πολιτική και στρατιωτική συνεργασία. Ενώ για τα δυτικοευρωπαϊκά κράτη το ΢χέδιο Μάρσαλ χαρακτηρίζεται ως σταθμός για την βιομηχανική ανάπτυξη και τη δημοσιονομική και οικονομική εξυγίανση, για την Ελλάδα αποτέλεσε συνέχιση προσπαθειών οικονομικής σταθερότητας και την αναχαίτιση της κομμουνιστικής απειλής. ΢ε ολόκληρο τον μεταπολεμικό κόσμο, η ανοικοδόμηση αποτέλεσε ένα εγχείρημα που ξεκίνησε την επαύριον του πολέμου. Μολονότι, στην Ελλάδα οι Ναζί αποχώρησαν νωρίτερα από ότι σε άλλες κατεχόμενες χώρες, ο Εμφύλιος ανέκοψε όχι μόνο το έργο της Ανασυγκρότησης αλλά και τα μεταρρυθμιστικά σχέδια για την οικονομία αλλά και την κοινωνία. Μετά τη λήξη της δεύτερης αυτής σύρραξης, οι χρόνοι υλοποίησης πολυάριθμων εκθέσεων, παρά σχεδίων παραγωγικής αναδιάταξης έμοιαζαν να έχουν καθυστερήσει δραματικά. ΢τη λήξη του Εμφυλίου, η μεταπολεμική παραγωγή είχε προσεγγίσει σε πολλές περιπτώσεις τα προπολεμικά μεγέθη, αλλά και η «ανασυγκροτημένη Ελλάδα παρέμεινε μια καθυστερημένη χώρα, όπως και πριν από τον πόλεμο άλλωστε»183 . Τιοθετώντας ως κριτήριο τις επιδόσεις του συνόλου των ευρωπαϊκών χωρών της Δύσης, αν και με διαφορετική αφετηρία, η Ελλάδα επέδειξε το μικρότερο συγκριτικά ποσοστό αναδιαρθρώσεων στα περισσότερα πεδία παραγωγής. Οι λόγοι ήταν ποικίλοι, μεταξύ των οποίων οι συγκοινωνιακές υποδομές. «Επίσης γεγονός είναι ότι, ενώ οι άλλες χώρες ασχολούνταν με τη βιομηχανία, η χώρα μας προσπαθούσε να αποκαταστήσει το συγκοινωνιακό δίκτυο»184 . Ψστόσο, αντίθετα ΋π., Πάνος Καζάκος, Ανάμεσα σε Κράτος και Αγορά..., σελ.129. Αρχείο Δοξιάδη, Υάκελος 23100, The Reconstruction Program and its Financial Aspects (Vol 2, Part 5) 1950, Νομισματική και Πιστωτική Πολιτική, υπό Β.Δαμαλά, σελ.2. 183 184

185

με αυτά που πίστευαν οι εγχώριες ελίτ, οι ζημιές που είχαν προκληθεί από τον πόλεμο στην υπόλοιπη Ευρώπη ήταν εξίσου κολοσσιαίες, ώστε να υποστηρίζεται πως «μία και δυο γενιές εργασίας και πρωτογενούς συσσώρευσης έχουν απολεσθεί»185. Εκεί, η αντιμετώπισή τους έγινε εφικτή, χάρις σε ένα αποτελεσματικό συνδυασμό αμερικανικής βοήθειας, τεχνολογικής υποστήριξης, αλλά και εκτεταμένων θεσμικών μεταβολών. ΢την ελληνική περίπτωση έλλειπαν τα δυο από τα τρία σκέλη της συνάρτησης, με το εναπομένον να αδυνατεί να καλύψει τα κενά. Για τους αμερικανικούς κύκλους ήταν φανερό, πως η πρόοδος που είχε συντελεστεί στην ανασυγκρότηση ήταν εξαιρετικά περιορισμένη186. Καθώς η δημοσιονομική διαχείρηση δεν είχε ομαλοποιηθεί, ο πληθωρισμός έμενε καλπάζων, διασπαρμένα αποθέματα βοήθειας σάπιζαν ανεκμετάλλευτα , με τους Έλληνες αξιωματούχους να διεκδικούν διαρκώς νέες πιστώσεις. Τπό αυτές τις συνθήκες ο Paul Hoffman τον Αύγουστο του 1949 έδωσε για πρώτη φορά το ηχηρό δημόσιο μήνυμα: η Ελλάδα θα έπρεπε να εγκαταλείψει τη στρατηγική της βιομηχανικής θεμελίωσης που – ρητορικά- επεδίωκε και να αντιμετωπίσει ρεαλιστικά το μέλλον της, εστιάζοντας στην ανάπτυξη τομέων, όπως του τουρισμού. Επικαλούμενος την δικιά του εμπειρία από τη βιομηχανία ο Hoffman, με χαρακτηριστικό τρόπο είπε: «Επιτρέψτε μου να πω ότι η βιομηχανία είναι είναι ένα θέμα για το οποίο κάτι ξέρω (...). Εάν η Ελλάδα πρόκειται να μετατρέψει την οικονομία της από μια κατά κύριο λόγο αγροτική οικονομία σε μια κατά κύριο λόγο βημιομηχανική οικονομία, η μετάβαση αυτή δεν θα μπορεί να γίνει απλά δηλώνοντας την πρόθεση για την αλλαγή αυτή και να ζητηθεί από τις μεγάλες επιχειρήσεις να το κάνουν. Μάλλον θα πρέπει πρώτα να δημιουργηθεί ευνοϊκό κλίμα για την ιδέα της εκβιομηχάνισης μέσα στο μυαλό των πολιτών και της κυβέρνησης»187 .

185 186 187

Economy Growth in Europe,CUP 1995, σελ.3. ΋π., Γ.΢τασινόπουλος, Η Ρητορική της Ανάπτυξης..., σελ.287. ΋π., από τη συνέντευξη Σύπου του Hoffman στην Αθήνα, 20/08/1949.

186

Έτσι, για την Ελλάδα, ο τουρισμός αναβαθμιζόταν στον αμερικανικό σχεδιασμό, αλλά και οι προοπτικές χρηματοδότησής του. Για την ακρίβεια, η τουριστική εκμετάλλευση προκρινόταν ως προνομιακός αναπτυξιακός δίαυλος προκειμένου να περισταλεί το κόστος της βοήθειας. Ο προσανατολισμός στον τουρισμό που υπαγόρευαν οι Αμερικανοί αποτελούσε μία από τις ελάχιστες εφικτές πολιτικές, που έστω και συμβολικά, θα μπορούσαν να οδηγήσει μακροπρόθεσμα σε βιώσιμές, αναπτυξιακές τροχιές. Ο τουρισμός σε μια προικισμένη από φύση και πολιτισμό χώρα, πρόβαλε ως το προφανές όχημα μεταφοράς του συναλλαγματικού ελλείματος στην πορεία ανοικοδόμησης της χώρας. Μια από τις βασικότερες πρόνοιες που πάρθηκε στο πλαίσιο ανάπτυξης του τουρισμού ήταν η ίδρυση του Ελληνικού Οργασνισμού Σουρισμού. ΢τη συνεδρίαση της 25ης Οκτωβρίου 1950 αποφασίστηκε στο υπουργικό συμβούλιο, η έκδοση του αναγκαστικού νόμου «περί συστάσεως Ελληνικού Οργανισμού Σουρισμού», ο οποίος καταργούσε την υφιστάμενη Γενική Γραμματεία Σουρισμού. Σο νομοθέτημα αυτό, η έγκριση του οποίου δεν πέρασε καν από το κοινοβούλιο188, έθεσε το πλαίσιο λειτουργίας και ανάπτυξης του ελληνικού τουρισμού σε νέα τροχιά. Σο «αυτοτελές νομικό πρόσωπο» που συστάθηκε ανέλαβε το σύνολο των δημοσίων αρμοδιοτήτων για την οργάνωση και προαγωγή του τουρισμού189. Θα κατάρτιζε, αλλά και θα εφάρμοζε, τον τουριστικό προγραμματισμό της χώρας, θα ανέπτυσσε τουριστικούς πόλους, θα βελτίωνε τα τουριστικά συγκοινωνιακά δίκτυα, θα ενίσχυε τις τουριστικές οργανώσεις και ασφαλώς θα αναλάμβανε την προβολή της χώρας στο εξωτερικό παράλληλα, προικοδοτούνταν με τα τουριστικά δημόσια κτήματα190 , διατηρώντας πλήρεις δυνατότητες εκμετάλλευσης, δηλαδή αποκτούσε μια σημαντική οικονομική βάση βιωσιμότητας191 . Αναμφίβολα, ήταν η κρίσιμη συγκυρία και η δεδομένη πολιτική αναβάθμιση της βαρύτητας του τουρισμού που νοηματοδοτούσαν την οργανωτική ανασύσταση και όχι το αντίστροφο. 188 189 190 191

Ο Οργανισμός Σουρισμού, Σο Βήμα, 21.12.1950, σελ.3. α.ν. 1565/1950, «περί συτάσεως Ελληνικού Οργανισμού Σουρισμού», άρθρο 1. Με βάση το ν.δ. 180/1946 και τον α.ν. 827/1948. Οπ, α.ν. 1565/1950, «περί συτάσεως Ελληνικού Οργανισμού Σουρισμού», άρθρο 2 και 13.

187

Κατά συνέπεια, με βάση την οδυνηρή εμπειρία ανάλογων εγχειρημάτων στο παρελθόν που αστόχησαν, η θεσμική εκπροσώπηση του τουρισμού χαλυβδώθηκε και οι επιχειρησιακές στοχεύσεις επανα-οριοετήθηκαν, καθώς τέθηκαν ανεπίστροφα από την πολιτεία σθεναρές βάσεις διαχείρισης του ραγδαία αναδυόμενου φαινομένου, το οποίο σφράγισε την εικόνα της χώρας τις επόμενες δεκαετίες. ΢τις αρχές του 1950 , η –μάλλον απροετοίμαστη- ελληνική κοινή γνώμη πληροφορούνταν πως «το πρόγραμμα Ανασυγκροτήσεως τελικά θα μείνει ανεκτέλεστον κατά 33% στα τέλη του 1952». ΢υγκεκριμένα για τον τουρισμό, η εκτίμηση ήταν πως θα παρέμενε σε εκκρεμότητα το 45% του προγραμματισμένου σχεδιασμού192. Σο Σετραετές Πρόγραμμα Ανόρθωσης στον τουρισμό αν και δεν εφαρμόστηκε στο οριοθετημένο χρονικό πλαίσιο, λειτούργησε μολαταύτα ως σημείο αναφοράς, ως θεμελιώδης ενδείκτης για την πολυκύμαντη συνέχεια193. Η εδραίωση της τουριστικής βιομηχανίας στην Ελλάδα θα οδηγήσει στην αναβάθμιση και στον εκμοντερνισμό της ελληνικής κοινωνίας, ενώ τα ανεγειρόμενα κτίρια θα εντάσσονται σε μια νέα, διεθνούς στυλ αρχιτεκτονική, παράγοντας νέες μορφές στον αστικό χώρο. Προκύπτουν, δηλαδή, έννοιες άρρηκτα συνδεδεμένες με το αμερικανικό πρότυπο που θα αποτελέσουν σημείο αναφοράς σε πολλαπλά επίπεδα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Άλλωστε αυτές οι έννοιες υπόκεινται στο γενικότερο πνεύμα της εποχής, της νεωτερικότητας και του καταναλωτισμού, οι οποίες θα καθορίσουν και τον αξιακό κώδικα των μετέπειτα δεκαετιών.

Αρχείο Δοξιάδη, φακ.23239, ΤΠΟΜΝΗΜΑ προς τον ΟΕΟ΢ επί του 3ετούς Προγράμματος Ανορθώσεως (1950/53), σελ.3. 193 Ευάνθης Φατζηβασιλείου, Ελληνικός Υιλελευθερισμός: το ριζοσπαστικό ρεύμα, 1932-1979, Αθήνα: Πατάκης, 2010, σελ.238. 192

188

«Σο να κατανοήσει κανείς την ιστορία του τουρισμού, απαιτεί να μετακινηθεί πέρα από τα (εκάστοτε) εθνικά σύνορα», υποστηρίζει εύστοχα ο Eric Zuelow194. Η βαρύτητα του τουρισμού ως οχήμτος συναλλαγματοφορίας στην κατεύθυνση της ενίσχυσης του ισοζυγίου πληρωμών, η τόνωση της περιφερειακής ανάπτυξης, η εθνοποιητική - ομογενοποιητική διάστασή του, η χορήγηση του δικαιώματος στις διακοπές ως επιβράβευση των εργαζομένων από πλευράς των αυταρχικών καθεστώτων αλλά και η αναγνώρισή του ως τμήμα των κοινωνικών δικαιωμάτων του πολίτη για τις δημοκρατικές χώρες, αποτελούν – ανά περίπτωση- ετερόκλητες αλλά βαρύνουσες συνιστώσες μιας πολύπλευρης πολιτικής συλλογιστικής πίσω από το λερναίο φαινόμενο. Ο τουρισμός αποτέλεσε προνομιακή συγκολλητική ουσία στη διαδικασία δόμησης του νέου κόσμου. Ψς τεκμήριο ανερχόμενης ευημερίας για τα μεσαία αστικά στρώματα, ως μηχανισμός εξισορρόπησης του εμπορικού ισοζυγίου πληρωμών στο στρατόπεδο των νικητών του πολέμου, όντας ως «από τα πάνω» προωθούμενη δραστηριότητα για τις χώρες της περιφέρειας, ο τουρισμός διευρύνθηκε αποκτώντας σύντομα κατακλυσμικά χαρακτηριστικά. Αστικά και φυσικά τοπία θα άλλαζαν όψη, ακτογραμμές θα πυκνοκατοικούνταν, παραδοσιακές ασχολίες θα εγκαταλείπονταν, μετοφορικά δίκτυα θα πύκνωναν, νέες πληθυσμιακές ομάδες θα συμμετείχαν πληθωρικά στις οργανωμένες αυτές «ειρηνικές επιδρομές» αναζητώντας τον ήλιο, τη θάλασσα. Αλλά αυτή είναι μια άλλη, διάδοχη ιστορία.

E.G.Z., The necessity of Touring Beyond the Nation: An Introduction, στο Ε.G. Zuelow (ed.), Touring Beyond the Nation: A Transnational Approach to European Tourism History, Ashgate, 2011, σελ.50. 194

189

190

_βιβλιογραφία

191

192

Ελληνική Βιβλιογραφία

ΑΓΓΕΛΟΠΟΤΛΟ΢ ΆΓΓΕΛΟ΢ _Σο οικονομικό πρόβλημα της Ελλάδας, Αθήνα, 1945. _Ο ρόλος του κράτους εις την οικονομικήν ανάπτυξιν, Νέα Οικονομία, τ. 5, 1962. ΒΛΑΦΟ΢ ΆΓΓΕΛΟ΢ Υ. _Κριτικού Ίρις (επ.), Ελληνική Σουριστική Αφίσα, Αθήνα, ΕΟΣ, 2007. _ Σουρισμός και Δημόσιες Πολιτικές στη ΢ύγχρονη Ελλάδα (1914-1950) - Η ανάδυση ενός νεοτερικού φαινομένου, Economia Publishing, Αθήνα 2016. ΕΛΛΗΝΙΚΟ΢ ΟΡΓΑΝΙ΢ΜΟ΢ ΣΟΤΡΙ΢ΜΟΤ _Σουριστική Γεωγραφία της Ελλάδος, Αθήνα, 1930. _Λουτροπόλεις και Ιαματικαί Πηγαί, Εθνικό Σοπογραφείο, Αθήνα, 1966. ΖΑΦΑΡΑΣΟ΢ ΓΕΡΑ΢ΙΜΟ΢ Α. _Σουριστική Κατανάλωση, Αθήνα, ΚΕΠΕ, 1986. _Σα προβλήματα και οι προοπτικές του Σουρισμού στην Ελλάδα, στο: Η Ελλάδα προς το 2000: Πολιτική Κοινωνία, Οικονομία, Εξωτερικές ΢χέσεις, (επιμ.) Κατσούλη Ηλ., Γιαννίτση Σ., Καζάκου Π., Αθήνα 1988. _Package Tour, Αθήνα, Προπομπός, 2002. _Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο της Ελλάδος: ΢ταθμοί στην Εξέλιξη της Ελληνικής Ξενοδοχείας, Αθήνα, 2010. ΚΑΣ΢ΨΝΗ΢ ΔΗΜΗΣΡΗ΢ _Ξενδοχειακή και Σουριστή Πίστις, Έκδοση Ενώσεως Ελλήνων ΢υγγραφέων και Δημοσιογράφων Σουρισμού Ελλάδος, Αθήνα, 1961. _Ελληνικός Οργανισμός Σουρισμού, στο: Οικονομική και Λογιστική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Θ’., χ.χ.

193

ΛΕΚΚΑ΢ ΝΙΚΟΛΑΟ΢ _Η Βιομήχανία των Ξένων εν Ελλάδι: Εκθέσεις Ιαματικαί Πηγαί, Τπ. Εθνικής Οικονομίας/ Τπηρ. Ξένων και Εκθέσεων, Αθήνα, 1920. _(επιμ. και μτφ. από γαλλικά), ΢υμβολή στην έκδοση της Πραγματείας Ξενοδοχειακής Βιομηχανίας, εκδ. Τπ. Εθνικής Οικονομίας, Αθήνα, 1924. _Ο περιηγητισμός εν Ελλάδι, α’ έκδοση, Αθήνα, 1925, επιμ. προλεγόμενα: Γεράσιμος Ζαχαράτος Α., Πανεπιστήμιο Αιγαίου, ΞΕΕ, 1996. ΦΑΣΖΗΙΨ΢ΗΥ ΦΡΗ΢ΣΟ΢ _Η πολιτική οικονομία της μεταπολεμικής Ελλάδας, 1944-1996, στο: Κρεμμυδάς Βασίλης (επιμ.), Εισαγωγή στην Νεοελληνική Οικονομική Ιστορία, Αθήνα, Gutenberg, 1999. _Η περίοδος της Ανασυγκρότησης1945-1953 ως τη στιγμή της ΢ύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας, Ίδρυμα ΢άκη Καράγιωργα, στο: Η ελληνική κοινωνία κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο, 1945 -1967, Αθήνα, 1994. _ Η πολιτική της Ανασυγκρότησης και του Εμφυλίου. Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα, Αθήνα 2003. ΦΑΣΖΗΒΑ΢ΙΛΕΙΟΤ ΕΤΑΝΘΗ΢ _Σο ΢χέδιο Μάρσαλ και η διαμόρφωση της μεταπολεμικής δυτικής Ευρώπης, στο: ΢φήκας Θανάσης (επιμ.), Σο ΢χέδιο Μάρσαλ: Ανασυγκρότηση και διαίρεση της Ευρώπης, Αθήνα, Πατάκης, 2011. _Εισαγωγή στην Ιστορία του Μεταπολεμικού Κόσμου, Αθήνα, Πατάκης, 2010. _Ελληνικός Υιλελευθερισμός: το ριζοσπαστικό ρεύμα, 1932-1979, Αθήνα: Πατάκης, 2010. ΛΟΓΟΘΕΣΗ΢ ΜΙΛΣΙΑΔΗ΢ _ Σουρισμός και Περιφερειακή Ανάπτυξη, Αθήνα, 1967. _Προβλήματα και Κατευθύνσεις Σουριστικής Πολιτικής, Αθήνα, 1976. _Σουριστικαί Μελέται, Αθήνα, 1963. _Ο Σουρισμός της Ρόδου, Αθήνα, 1961.

194

ΑΘΑΝΑ΢ΙΟΤ ΑΙΜΙΛΙΑ, ΑΛΙΥΡΑΓΚΗ΢ ΢ΣΑΤΡΟ΢, ΜΟΤ΢Α ΜΤΡΙΑΝΘΗ (ερευνητική ομάδα), Μεταπολεμικός Μοντερνισμός: Αρχιτεκτονική, Πολιτική και Σουρισμός στην Ελλάδα 1950-1965 ,[ΠΕΒΕ 2010, τελική έκθεση 65/18740, επιστημονικός υπεύθυνος: Π. Σουρνικιώτης, καθηγητής ΕΜΠ], ΢χολή Αρχιτεκτόνων. ΑΓΑΠΙΣΙΔΗ΢ ΢ΨΣΗΡΙΟ΢, Σο ΢χέδιο Μάρσαλ και το Ελληνικό Πρόγραμμα Οικονομικής Ανορθώσεως, Αθήνα , Ανωτέρα ΢χολή Βιομηχανικών ΢πουδών, 1950. ΑΓΡΙΑΝΣΨΝΗ ΦΡΙ΢ΣΙΝΑ, Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, Αθήνα, 1986. ΑΘΗΝΑΙΟ΢ ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢, Ιστορική, Κοινωνική και κυρίως Νομική Θεώρηση του Σουρισμού, Αθήνα, 1979. ΦΕΚΙΜΟΓΛΟΤ ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ και ΡΟΤΠΑ ΕΤΥΡΟ΢ΤΝΗ, 75 ΦΡΟΝΙΑ ΔΕΘ, 1925 -2000, Αθήνα, Πρωτοπορία, 2000. ΛΕΟΝΣΗ ΑΡΣΕΜΙ΢, Σοπογραφίες Ελληνισμού: Φαρτιγραφώντας την Πατρίδα, Αθήνα, Scripta, 2000. ΦΑΜΗΛΑΚΗ΢ ΓΙΑΝΝΗ΢, Σο Έθνος και τα Ερείπια του: Αρχαιότητα, Αρχαιολογία και Εθνικό Υαντασιακό στην Ελλάδα, Αθήνα, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2012. ΤΠΗΡΕ΢ΙΑ ΞΕΝΨΝ ΚΑΙ ΕΚΘΕ΢ΕΨΝ, Θεριναί διαμοναί και Λουτροπόλεις: Β. Θεσσεαλία – Ήπειρος - Μακεδονία, Αθήνα, 1927. ΕΘΝΙΚΗ ΣΡΑΠΕΖΑ ΣΗ΢ ΕΛΛΑΔΟ΢, Η προβληματική του Ελληνικού Σουρισμού, Οικονομικαί Εξελίξεις, τ.4, 1961. ΚΟΤΣΡΟΤΜΠΗ΢ ΝΙΚΟΛΑΟ΢, Σουρισμός, Γενικές Αρχές, Οργάνωση, Νομοθεσία, Αθήνα, 1980.

195

ΚΨΝ΢ΣΑΝΣΟΠΟΤΛΟΤ ΣΟΜΑΗ ΥΨΣΕΙΝΗ, Η Ελλάδα στο μεταίχμιο ενός νέου κόσμου: Χυχρός Πόλεμος-Δόγμα Σρούμα-΢χέδιο Μάρσαλ, τομ. Γ’, Καστανιώτης, 2002. ΖΟΛΨΣΑ΢ ΞΕΝΟΥΨΝ, Ανασυγκρότησις και Βιωσιμότης, Αθήνα, 1948. ΔΑΜΒΕΡΓΗ΢ ΑΝΑ΢ΣΑ΢ΙΟ΢, Περί των εν Λουτρακίω ιαματικών πηγών και φρεατιαίων υδάτων, Αθήνα, 1899. ΘΨΜΑΔΑΚΗ΢ ΢ΣΑΤΡΟ΢, Κράτος και Ανάπτυξη στην Ελλάδα: σε ένα εξελικτικό δίδυμο, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011. ΚΑΖΑΚΟ΢ ΠΑΝΟ΢, Ανάμεσα σε Κράτος και Αγορά: Οικονομία και οικονομική πολιτική στη μεταπολεμική Ελλάδα, 1944-2000, Αθήνα: Παπαζήσης 2000. ΙΔΡΤΜΑ ΢ΑΚΗ ΚΑΡΑΓΙΨΡΓΑ, Η ελληνική κοινωνία κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο, 1945 – 1967, Πρακτικά ΢υμποσίου, Αθήνα, 1994. ΔΑΥΝΗ΢ ΚΨΝ΢ΣΑΝΣΙΝΟ΢, Απόστολος Δοξιάδης: Ο αγωνιστής, και ο Άνθρωπος, Αθήνα, 1974. ΓΙΑΝΝΟΠΟΤΛΟ΢ ΓΙΑΝΝΗ΢, Ο μεταπολεμικός κόσμος: Ελληνική και Ευρωπαϊκή Ιστορία (1945-1963), Αθήνα, Παπαζήσης, 1992. ΑΙΓΙΝΗΣΗ΢ ΝΙΚΟΛΑΟ΢ Δ., Σουριστική Χυχολογία, Αθήνα, 1978. ΥΨΚΑ΢ ΝΙΚΟΛΑΟ΢, Σουριστική Οικονομία και Σουριστική Πολιτική, Α‟ Δεκαήμερο Σουριστικής Βιομηχανίας, Ανωτέρα ΢χολή Βιομηχανικών ΢πουδών, Αθήνα, 1955. ΥΙΛΛΙΠΙΔΗ΢ ΔΗΜΗΣΡΗ΢, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Αθήνα, Μέλισσα, 1984. Σ΢ΑΣΡΑ΢ ΠΑΡΗ΢, Σουρίστες, Σαξίδια, Σόποι: Κοινωνιολογικές Προσεγγίσεις, στον Σουρισμό, Εξάντας, 1996. ΡΑΤΣΟΠΟΤΛΟ΢ ΘΕΟΔΨΡΟ΢ Ι., Σο Εθνικόν Δίκτυον Ηλεκτρισμού της Ελλάδος, τ.1, Αθήνα, 1946. 196

ΜΑΝΟ΢ ΑΘΑΝΑ΢ΙΟ΢, Ο τουρισμός εν Ελλάδι, Αθήνα, 1967. ΒΑΞΕΒΑΝΟΓΛΟΤ ΑΛΙΚΗ, Η κοινωνική υποδοχή της καινοτομίας: το παράδειγμα του εξηλεκτρισμού στην Ελλάδα, Αθήνα, ΕΙΕ, 1996. Σ΢ΙΟΤΚΑΡΗ΢ Α΢ΣΕΡΙΟ΢, προλεγόμενα – επιμ. Γ.Α.Ζαχαράτος, Η οικονομική κατάστασις των ξενοδοχείων προπολεμικώς και τώρα, 1939-1947, Θεσσαλονίκη, 1947 – επανέκδοση ΞΕΕ, Αθήνα, Προπομπός, 2006. ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΤΛΟ΢ ΗΛΙΑ, Η καχεκτική Δημοκρατία: Κόμματα και Εκλογές, 1946-1967, Αθήνα, Πατάκης, 2001. ΡΑΥΑΗΛ ΜΑΡΙΟ΢, Σουρισμός: Προβλήματα και Προοπτικές, Αθήνα, 1967. ΢ΣΑΘΑΚΗ΢ ΓΙΨΡΓΟ΢, Σο Δόγμα Σρούμαν και το ΢χέδιο Μάρσαλ: Η ιστορία της Αμερικανικής Βοήθειας στην Ελλάδα, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2004. ΥΡΑΓΚΟΠΟΤΛΟ΢ ΘΕΟΔΨΡΟ΢ Δ., Σρεις Έρευνες για την Σουριστική μας Αγορά, Αθήνα, 1961. ΒΑ΢ΙΛΟΠΟΤΛΟ΢ ΓΕΨΡΓΙΟ΢, Μελέτη περί Ιαματικών υδάτων του Λουτρακίου, Αθήνα, 1880. ΒΑ΢ΙΛΟΠΟΤΛΟ΢ ΓΨΡΓΙΟ΢, Η Ελλάς και ο Σουρισμός, Αθήνα, 1967. ΢ΥΗΚΑ΢ ΘΑΝΑ΢Η΢ (επιμ.), Σο ΢χέδιο Μάρσαλ: Ανασυγκρότηση και διαίρεση της Ευρώπης, Αθήνα, Πατάκης, 2011. PORTER A. PAUL, Ζητείται: Ένα Θαύμα για την Ελλάδα [Ημερολόγιο ενός προεδρικού απεσταλμένου, 20 Ιανουαρίου – 27 Υεβρουαρίου 1947], παρουσίαση-εισαγωγή Μιχ. Χαλλιδόπουλος, Αθήνα, Μεσονύκτιες Εκδόσεις, 2006. ΞΕΝΟΔΟΦΕΙΑΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΣΗΡΙΟΝ ΣΗ΢ ΕΛΛΑΔΟ΢, Ξενοδοχειακή Νομοθεσία, Αθήνα, 1958. ΠΑΛΑΜΑΡΑ΢ ΠΑΝΑΓΙΨΣΗ΢, Εισαγωγή εις Θέματα Σουρισμού, Αθήνα, 1962. 197

΢ΟΤΛΑΝΣΙΚΑ΢ ΠΑΝΑΓΙΨΣΗ΢, Ο Σουρισμός, Αθήνα, 1951. ΜΠΟΓΙΑΣΖΗ΢ ΒΑ΢ΙΛΗ΢, Μετέωρος Μοντερνισμός: Σεχνολογία, Ιδεολογία της Επιστήμης και Πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου (1922-1940), ΕΙΕ, 19.12.2011. ΢ΣΑ΢ΙΝΟΠΟΤΛΟ΢ ΓΙΨΡΓΟ΢, Η Ρητορική της Ανάπτυξης: Οικονομικές Ιδέες και Οικονομική Πολιτική την Περίοδο της Ανασυγκρότησης, 1944-1952, Αθήνα 2010. ΓΙΑΚΟΤΜΑΚΑΣΟ΢ ΑΝΔΡΕΑ΢, Ιστορία της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής: 20ος Αιώνας, Νεφέλη, Αθήνα 2004. ΠΑΠΑΔΟΤΛΑΚΗ ΑΙΚΑΣΕΡΙΝΗ, Ιστορία των τουριστικών επιχειρήσεων στον 19ο και 20ο αιώνα: Ο ρόλος και η εξέλιξη των ταξιδιωτικών γραφείων και πρακτορέιων, αδημ. διδ. διατριβή, Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο. ΒΕΣ΢ΟΠΟΤΛΟ΢ ΑΠΟ΢ΣΟΛΟ΢, Η Ελλάδα και το ΢χέδιο Μάρσαλ: Η μεταπολεμική ανασυγκρότηση της ελληνικής οικονομίας, Αθήνα, Gutenberg, 2007. ΢ΣΑΘΟΠΟΛΤΛΟ΢ ΝΙΚΟΛΑΟ΢ Π., Ο τουρισμός εις τα πλαίσια της οικονομικής αναπτύξεως, Αθήνα, 1960. ΠΑΠΑΩΨΑΝΝΟΤ ΗΡΑΚΛΗ΢, Η φωτογραφία του Ελληνικού Σοπίου: Ιδεολογία και Αισθητική, αδημ. διδ. διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2005. ΚΑΩΑΥΑ ΟΤΡΑΝΙΑ (επ.), Μύθοι και Ιδεολογήματα στη ΢ύγχρονη Ελλάδα, πρακτικά συμποσίου, 23-24 Νοεμβρίου 2005, Εταιρεία ΢πουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού & Γενικής Παιδείας, Αθήνα: 2007. ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΤΛΟΤ Α. Γ., (επ.), Αναστάσιος Ορλάνδος, Ο Άνθρωπος και το Έργον του, Γραφείον Δημοσιευμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, Αθήναι 1978.

198

ΚΨΝ΢ΣΑΝΣΙΝΟ΢ Δ. ΔΟΞΙΑΔΗ΢, Αι Θυσίαι της Ελλάδος εις την Κατοχήν, Αθήνα 1946. ΜΠΑΣ΢Η΢ ΔΗΜΗΣΡΗ΢, Η βαριά Βιομηχανία στην Ελλάδα, α’ έκδοση, Αθήνα 1947.

199

200

Ξένη Βιβλιογραφία

DRITSAS MARGARITA _The Advent of the Tourist Industry in Greece during the twentieth century, στο: Amatori Franco (eds), Deindustrialization and Reindustrialization in 20th centure in Europe, Milan, Franco Angeli, 1999. _(ed), European Tourism and Culture, Athens, Livanis, 2007. ELLIOT JAMES _The Politics of Tourism: A comparative perspectives, Routledge, 1997. _Tourism: Politics and Public sector management, Routledge, 1997. VLACHOS ANGELOS F. _Discovering the sea: The role of the Greek State in the development of sea tourism in the 1950, Chatziioannou Maria Christina, Harlaftis Gelina (eds), Following the Nereids, Athens, Kerkyra-Economia, 2006. _ Relief Supply in Greece in the aftermath of WWII: The Political Economy of Food, University of Sussex at Brighton, 1995. KILLICK JOHN, The United and European Reconstruction 1945-1960, Endiburg University Press 1997. ZUELOW ERIC G. (ed.), Touring Beyond the Nation: A Transnational Approach to European Tourism History, Ashgate, 2011. MACCANNELL D., Staged Authenticity: Arrangements of Social Space in Tourist Settings, American Journal of Sociology, vol.79, no.3/1973. ENDY CHRISTOPHER, Cold War Holidays: American Tourism in France, The University of North Carolina Press, Chapel Hill, NC 2004. MACNEIL WILLIAM, Greece - American Aid in Action: 1947-1956, The Twentieth Century Fund, New York 1957.

201

TAINA SYRJAMMA, Visitez I‟ Italie: Italian State Propaganda Abroad, 1919 – 1943: Administrative Structure and Practical Realization, University of Turku, 1997. YIANNIS HAMILAKIS, The Nation and its Ruins: Antiquity, Archaeology and National Imagination in Greece, Oxford University Press, Oxford 2007. WHARTON ANNABEL – JANE, Building the Cold War: Hilton International Hotels and Modern Architecture, The University of Chicago Press, Chicago, London 2001. URRY JOHN, Consuming Places, London, Routledge, 1995. UNITED NATIONS (Food and Agriculture Organization), Report of the FAO Mission in Greece, 1947. WANG NING, Tourism and Modernity, Perganon, 2000. OEEC, Tourism and European Recovery, x.x [-1951]. OECD, The European Reconstruction 1948- 1961: Bibliography on the Marhall Plan and the Organisation for European Economic Co-operation (OEEC), Paris: OECD Historical Series, 1996. FEIFER MAXINE, Tourism in History: from Imperial Rome to the present, Macmillan, 1985. CHERY SHANKS, Immigration and politics of American sovereignty, 18901990, Univ. of Michigan Press, 2001, Peggy Teo (et.al.ed), Interconnected Worlds: Tourism in East Asia, Perganon, 2001. ALEXIS GREGORY, Golden Age of Travel, 1880-1939, Cassel, 1999. ECONOMIC CORPORATION ADMINISTRATION, European Recovery Program: Greece, Country Study, Washinghton D.C., 1949. BOISSONNAS FREDERIC, Touring in Greece, Geneva, 1930. 202

GALANI-MOUTAFI VASILIKI, Tourism Research in Greece, A Critical Overview, Annals of Tourism Research, τομ.31, αρ.1, 2004. PAPADOULAKIS KATERINA, Greek tourism and economic crisis in historical perspective: The case of travel agencies, interwar years. DIANE B. KUNZ, Butter and Guns: American Cold War Economic Diplomacy, The Free Press, 1997. HILL HARRY, The Economy of Greece, v, Appendix Iv, Athens, 1945. GOURGOURIS STATHIS, Dream Nation: Enlightenment, Colonization and the Institution of Modern Greece, Stanford University Press, 1996. CORMACK BILL, A History of Holidays, 1812-1990, Routledge & Thomas Cook Archieve, 1998. LUKISSAS PHILIPPOS, The impact of Tourism in regional development: a comparative analysis of the Greek Islands, PhD Thesis, Cornell Univerisity Press, 1997. ELLWOOD DAVID, Rebuilding Europe: Western Europe, America and Postwar Reconstruction, Longman, 1992. BRITISH TOURIST AUTHORITY, The British Travel Association: 1929, 1969, London, BTA, 1970. MACKENZIE BRIAN A., Creating a Tourist‟s Paradise: The Marshall Plan and France, French Politics, Culture and Society, τ.21, αρ. 1, 2003. JUDT TONY, Postwar: A History of Europe since 1945, New York, Penguin, 2005. FROECHLICH WALTHER, International Economic Problems of a post – war world, Review of a Social Economy, τ.1, 1942.

203

HOGAN MICHAEL J. The Marshall Plan: America, Britain and the Reconstruction of Western Europe, 1947-1952, Cambridge, CUP, 1987. MAC VEAGH LINCOLN, On the Margins of Greek Tourism, 1939. ENGERMAN DAVID, Research Agenda for the History of Tourism: Towards an International Social History, American Studies International, τ.32, 1994. SCHIPPER FRANK, Changing the Face of European Road Mobility during the Marshall Plan Years, The Journal of Transport History, τομ.28, 2007. THOMADAKIS STAVROS B., The Truman Doctrine: Was there a Development Agenda?, Journal of Modern Hellinism, τ.6, 1989. BUZARD JAMES, The Beaten Track: European Tourism, Literature and the ways to culture, 1800-1918, Oxford University Press, 1933. EISNER ROBERT, Travelers to an Antique Land: The History and Literature of Travel to Greece, Ann Arbor, University of Michigan Press, 1993. ARON CINDY S., Working at Play, A history of Vacation in the United States, Oxford University Press, 1999. CANDILIS WRAY O., The Economy of Greece, 1944-66: Efforts for Stability and Development, New York, 1968. PECKHAM SHANNON ROBERT, National Histories, Natural States: Nationalism and the Politics of Place in Greece, Tauris, 2001. MILWARD ALAN S., The Reconstruction of Western Europe: 1945-1951, London, 1992. BISCHOF G., PELINIKA A. & STIEFEL D., The Marshall Plan in Austria, Transaction Publishers, New Brunswick, New Jersey 2000.

204

BLEDSOE BONDS JOHN, The Process of Bipartisanship: Gaining Legislative Approval for the Marshall Plan, Διδακτορική διατριβή, South Carolina, 2000, DA 9981240, Ιανουάριος 2001. JELAVICH B., History of the Balkans, Twentieth Century [vol.II], Cambridge University Press, Cambridge 1983 FITZPATRICK SHARON, Everyday Stalinism. Ordinary Life in Extraordinary Times: Soviet Russia in the 1930s, Oxford University Press, Oxford 2000 [1999]. J. GOSSEYE & H. HEYNEN, Architecture for Leisure in Post-war Europe 1945-1989, Department of Architecture, Urbanism and Planning, K.U. Leuven, Leuven 2012. BERKOWITZ MICHAEL, “A New Deal” for Leisure: Making Mass Tourism during the Great Depression, στο: Sh. Barahowski & E. Furlough (eds), Being Elsewhere: Tourism, Consumer, Culture and Identity in Modern Europe and North America, Ann Arbor, The University of Michigan Press, 2001. PORTER REPORT, Summary and Recommendations. ΢ΤΛΛΟΓΙΚΟ, Changing Conceptions of „Europe‟ in Modern Greece: Meanings, Identities and Legitimations, LSE, Hellenic Observatory, British School at Athens, Αθήνα 2011. SWEET – ESCOTT, Greece: A political and economy survey, 1939-1953, London: Royal Institute of International Affairs, 1954. ΠΟΛΙΣΙΚΑΚΗ΢ Γ., Greek Policies of Recovery and Reconstruction, 1944-1952, Οξφόρδη 1990. TORNE JULIS S., Our rear area probably lived too well‟: tourism and the German occupation of France, 1940-1944, Journal of Tourism History, τ.3.

205

Gardner Patterson, The Financial Experiences of Greece from Liberation to Truman Doctrine, October 1944 – March 1947 (Doctoral dissertation), Harvard 1949. WOODRIDGE GEORGE, UNRRA: The History of the United Nations Relief and Rehabilitation Administration, Columbia U. Press, Νέα Τόρκη, 1950, Σόμος ΙΙ. MARK AMEN MICHAEL, American Foreign Policy in Greece 1944/1949 Economic Military and Industrial Aspects, Frankfurt am Main, Bern, Las Vegas, Peter Lang, 1978. XYDIS STEPHEN G., The Secret Anglo-Soviet Agreement on the Balkans of 9 October, 1944, Journal of Central European Affairs, τόμος 15, Οκτώβριος 1955.

206

Άρθρα | Ηλεκτρονικές Δημοσιεύσεις

ΚΑΣ΢ΨΝΗ΢ ΔΗΜΗΣΡΗ΢ Α. _ ΢κέψεις πάνω στην αξιοποίησι του τουριστικού πλούτου της Ελλάδος: Α‟ Γενικαί κατευθύνσεις, Ξενία, περίοδος Β’, τ.23, Απρίλιος 1949. _Εννοιολογική τοποθέτηση του τουρισμού, Ξενία, Απρίλιος, 1964. _ Ο τουρισμός στο σχέδιο ευρωπαϊκής ανασυγκρότησης, Ξενία, περίοδος Β’, τ.17, Οκτ. 1948. ΑΓΝΨ΢ΣΟ΢ _ Γνώμαι και ΢χόλια: Ο Οργανισμός, Ξενία [περίοδος Β’], τόμ.Ζ, τχ.39/Οκτ. 1950. _ Γνώμαι και ΢χόλια: Ο Νέος Οργανισμός, Ξενία [περίοδος Β’], τόμ.Ζ, τχ.40/Νοέ.1950. _ Με δυο λόγια, Ξενία, περίοδος Β., τ.22, Μαρ. 1949. _ Η αξιοποίησις του Ελληνικού Σουρισμού, Ξενία, περίοδος Β’, τ.18, Νοε. 1948. _ Οι αισθητικοί τραυματισμοί: Υθορά Σουριστικών Κεφαλαίων, Ξενία, περίοδος Β’, τ.12, Μάιος 1948. _ Η ιστορία της ΔΕΘ μέσα από σπάνιες ασπρόμαυρες φωτογραφίες, 7 ΢επτεμβρίου 2019, ellasjournal.com _ Σhe Address of Secretary Marshall at Harvard, New York Times, 6 Ιουνίου, 1947. _Against Hunger, Poverty, Desperation and Chaos, περιοδικό Foreign Affairs του Μαίου-Ιουνίου 1947, τ.76. _ Σο Ανώτατον ΢υμβούλιο Σουρισμού, Ξενία, περίοδος Β’, τ.15, Αυγ. 1948. _ Agora as a park: Replanting as in Antiquity, The Times (22-2-1955). ΚΟΤΚΑΛΑ΢ ΑΝΣΨΝΗ΢, Σουρισμός Γενικές Αρχές, Οργάνωση Νομοθεσία, Αθήνα, 1980. ΢ΚΑΛΣ΢Α ΜΑΛΑΜΑΣΕΝΙΑ, Παλαιά Ξενοδοχεία της Αθήνας: από τα πανδοχεία στα πρώτα ξενοδοχεία, αφιέρωμα Επτά Ημέρες, Καθημερινή, 8.10.2000.

207

ΚΑΝΑ΢ Γ., Ο Σουρισμός ως πηγή εθνικού πλούτου, Ξενία, περίοδος Β’, τ.29, Οκτ.1949. ΛΟΝΣΟ΢ ΑΝΔΡΕΑ΢ ΢., Σο Ξενοδοχείον στο Πρόγραμμα Αξιοποιήσεως του Ελληνικού Σουρισμού, Ξενία, περίοδος Β’, τ.9, Υεβ. 1948. ΢ΕΡΡΑΟ΢ ΠΕΣΡΟ΢, Η ΢χολή Σουριστικών Επαγγελμάτων: Πραγματικότης και Όραμα, Ξενία, Περίοδος Β’, τ.10, Μαρτ. 1948. ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟ΢ ΠΑΤΛΟ΢, Οι ευνοούμενοι και οι παραμελημένοι, Σο Βήμα, 2/12/1949. WEKLEY JACK, What is the Marshall Plan?, Ν.Τ. Herald Tribune Ιαν. 30,1948. SCULLY V., The Athens Hilton: A study in vandalism, Architectural Forum, no.119/Jul. 1963. AESOPOS & SIMEOFORIDIS Y. (επ.), Landscapes of Modernisation: Greek Architecture, 1960s and 1990s, Metapolis Press, Αθήνα 1999. ΑΘΑΝΑ΢ΙΟΤ ΑΙΜΙΛΙΑ – ΑΛΙΥΡΑΓΚΗ΢ ΢ΣΑΤΡΟ΢, Εκπαιδεύοντας την Ελλάδα στον μοντερνισμό: ΢χέδιο Μάρσαλ και μεταπολεμικός τουρισμός, Αθήνα, 2012, www.archetype.gr ΑΘΑΝΑ΢ΙΟ΢ ΕΛΛΙ΢ (΢υνέντευξη), Σο ΢χέδιο Μάρσαλ άλλαξε την Ελλάδα, Αθήνα, 17.06.2007, www.kathimerini.gr ΔΗΜΗΣΡΗ΢ ΚΑΜΠΟΤΡΑΚΗ΢, Σι ήταν το «Δόγμα Σρούμαν» και τι το «΢χέδιο Μάρσαλ», Αθήνα, 15/03/2019, www.newsit.gr

208

Αρχεία _Ελληνικός Οργανισμός Σουρισμού (Ε.Ο.Σ.) _Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Σραπέζης (Ι.Α.Ε.Σ.Ε.) _Αρχείο Κ. Δ. Δοξιάδη (Μουσείου Μπανάκη) _Ελληνική Περιηγητική Λέσχη (Ε.Π.Λ.) _Τπουργείο Εξωτερικών (ΤΠ.ΕΞ) _Τπουργείο Εθνικής Οικονομίας / Ανάπτυξης _Γενικά Αρχεία του Κράτους (Γ.Α.Κ) _Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο (Ξ.Ε.Ε) _Βιβλιοθήκη της Βουλής _Σράπεζα της Ελλάδας (Σ.τ.Ε.) _΢υλλογή Ν. Δ. Αιγινίτη _΢υλλογή Γ. Α. Ζαχαράτου _Harry S. Truman Library & Museum _Franklin Lindsay Papers, Hoover Institute Archieves _George C. Marshall Library, Lexington / Virginia _Thomas Cook Archieve _OEEC Historical Archieves _U.S. Department of State / Historical Documents

209

_ National Archives & Records, Administration _The National Archives

210

211

212

_πηγές εικόνων

213

214

εικόνα 1.1 _The George C. Marshall Foundation|www.marshallfoundation.org εικόνα 1.2 _www.wikipedia.com εικόνα 2.1 _The George C. Marshall Foundation|www.marshallfoundation.org εικόνα 2.2 _το ίδιο εικόνα 2.3 _Α. Αθανασίου, ΢. Αλιφραγκής, Μ. Μουσά (ερευνητική ομάδα), Μεταπολεμικός Μοντερνισμός: Αρχιτεκτονική, Πολιτική και Σουρισμός στην Ελλάδα 1950-1965 [ΠΕΒΕ 2010, τελική έκθεση 65/18740, επιστημονικός υπεύθυνος: Π. Σουρνικιώτης, καθηγητής ΕΜΠ], ΢χολή Αρχιτεκτόνων, σελ.161. εικόνα 2.4 _The George C. Marshall Foundation|www.marshallfoundation.org εικόνα 2.5 _www.greekshippingmiracle.org εικόνα 2.6 _The George C. Marshall Foundation|www.marshallfoundation.org

εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα

3.1 _το ίδιο 3.2 _το ίδιο 3.3 _allnews-epirus.blogspot.com 3.4 _το ίδιο 3.5 _το ίδιο 3.6 _το ίδιο 3.7 _www.timesnews.gr 3.8 _picryl.com 3.9 _www.ducksters.com 3.10 _΢ταθάκης, Γ. (2004) Σο Δόγμα Σρούμαν και το ΢χέδιο Μάρσαλ: Η ιστορία της αμερικανικής βοήθειας στην Ελλάδα. Πίνακας Β3. Αθήνα: Εκδόσεις Βιβλιόραμα,σελ. 180.

εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα

4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7

_The George C. Marshall Foundation|www.marshallfoundation.org _το ίδιο _το ίδιο _www.britannica.com _The George C. Marshall Foundation|www.marshallfoundation.org _το ίδιο _το ίδιο

215

εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα

4.8 _το ίδιο 4.9 _www.gettyimages.com 4.10 _The George C. Marshall Foundation|www.marshallfoundation.org 4.11 _το ίδιο

εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα

4.12 4.13 4.14 4.15 4.16

_το ίδιο _cz.usembassy.gov _The George C. Marshall Foundation|www.marshallfoundation.org _το ίδιο _www.wikipedia.com

εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα

5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8 5.9 5.10 5.11 5.12 5.13 5.14 5.15 5.16 5.17

εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα

5.18 5.19 5.20 5.21

_The George C. Marshall Foundation|www.marshallfoundation.org _το ίδιο _το ίδιο _το ίδιο _το ίδιο _Τπουργείο Σουρισμού | Αρχείο ΕΟΣ | www.gnto.gov.gr _το ίδιο _το ίδιο _parallaximag.gr _το ίδιο _Τπουργείο Σουρισμού | Αρχείο ΕΟΣ | www.gnto.gov.gr _το ίδιο _το ίδιο _το ίδιο _το ίδιο _το ίδιο _Υωτογραφικό Αρχείο Γενικής Γραμματείας Ενημέρωσης και Επικοινωνίας _Τπουργείο Σουρισμού | Αρχείο ΕΟΣ | www.gnto.gov.gr _το ίδιο _το ίδιο _το ίδιο 216

εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα

5.22 5.23 5.24 5.25 5.26 5.27 5.28 5.29 5.30

εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα

5.31 5.32 5.33 5.34 5.35

εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα

5.36 5.37 5.38 5.39 5.40 5.41

_το ίδιο _το ίδιο _το ίδιο _το ίδιο _το ίδιο _το ίδιο _το ίδιο _το ίδιο _Προσωπικό Υωτογραφικό Αρχείο Αιμιλία Αθανασίου & ΢ταύρος Αλιφραγκή _το ίδιο _Τπουργείο Σουρισμού | Αρχείο ΕΟΣ | www.gnto.gov.gr _domesindex.com _Ίδρυμα Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής _V.Scully, The Athens Hilton: A study in vandalism, Architectural Forum, no.119/Jul. 1963, σελ.101 _room18.gr _ www.greekarchitects.gr _το ίδιο _www.pemptousia.gr _ www.culture2000.tee.gr _domesindex.com

217

218

219

220