Ekonomske ideje i praksa 7 by MaxNova Creative

Kvartalni Časopis iz oblasti ekonomije, poslovne ekonomije i menadŽmenta, statistike i poslovne informatike

Ekonomski fakultet univerziteta u Beogradu / Beograd, decembar 2012 / www.eip.org.rs

Cuénoud Thibault - Damir Mihanović - Zoran Stefanović // Bojan Ristić // Dragan Petrović // Ljiljana Jović - Ljiljana Maksimović - MlaÐen Kovačević

BROJ 7

U OVOM IZDANJU:

EKONOMSKE IDEJE I PRAKSA

Kvartalni Časopis iz oblasti ekonomije, poslovne ekonomije i menadŽmenta, statistike i poslovne informatike

Izdavač Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu Kamenička 6, tel. 3021-045, faks 3021-065 E-mail:cid@ekof.bg.ac.rs Dekan Ekonomskog fakulteta Prof. dr Branislav Boričić Dizajn korice i priprema za štampu Maxnova Creative www.maxnova.rs Štampa Čugura Print, Beograd www.cugura.rs Godina 2012.

Redakcija časopisa Ekonomske ideje i praksa Glavni urednik časopisa prof. dr Miomir Jakšić Urednici časopisa dr Aleksandra Praščević, vanr. prof. dr Vlade Milićević, vanr. prof. dr Saša Veljković, vanr. prof. Članovi Redakcije prof. dr Miomir Jakšić prof. dr Marko Backović prof. dr Ðorđe Ðukić prof. dr Siniša Zarić prof. dr Nebojša Janićijević prof. dr Radovan Kovačević prof. dr Stipe Lovreta prof. dr Dragana Pokrajčić prof. dr Gojko Rikalović prof. dr Božidar Cerović prof. dr Čedomir Čupić dr Predrag Bjelić, vanr. prof. dr Radmila Dragutinović Mitrović, vanr. prof. dr Saša Veljković, vanr. prof. dr Vlade Milićević, vanr. prof. dr Aleksandra Praščević, vanr. prof. dr Žaklina Stojanović, vanr. prof. dr Miroslav Todorović, vanredni profesor Svetozar Tanasković – sekretar redakcije Tehnički sekretar Jelena Cvetanović Kontakt redakcije Telefon: +381 11 3021 068 Faks: +381 11 3021 068 e-mail: ekonomskeideje-praksa@ekof.bg.ac.rs

sadržaj EURO AREA DREAM, WHICH OPPORTUNITY TO REDEFINE POLICY COORDINATION?

THE EFFECT OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM ON MANAGERIAL PRACTICE OF MAJOR CROATIAN COMPANIES

Cuénoud Thibault

Damir Mihanović

INOVACIJE KAO INSTITUCIONALNI FENOMEN: OSVRT NA TEORIJU NACIONALNIH INOVACIONIH SISTEMA

O REPREZENTATIVNOSTI MERA TRŽIŠNE KONCENTRACIJE I NJIHOVOM ZNAČAJU ZA REGULACIJU HORIZONTALNIH SPAJANJA PREDUZEĆA

EPISTEMOLOŠKE I ONTOLOŠKE PRETPOSTAVKE METODOLOŠKOG INDIVIDUALIZMA

PERSPEKTIVE EU U USLOVIMA NEPOSTOJANJA FISKALNE UNIJE

101

PRIKAZ KNJIGE „DINAR I DEVIZNI KURS“ DR DEJANA JOVOVIĆA

113

Zoran Stefanović

Bojan Ristić

Dragan Petrović

Ljiljana Jović Ljiljana Maksimović

Mlađen Kovačević

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Cuénoud Thibault1

thibault.cuenoud@frane-bs.com and thibault.cuenoud@univ-poitiers.fr

JEL KLASIFIKACIJA: E62, E63, E66

EURO AREA DREAM, WHICH OPPORTUNITY TO REDEFINE POLICY COORDINATION? Abstract:

The euro area history shows a construction by force as reconfirm the Subprimes crisis since 2008. This monetary union is not optimal in the sense of Mendel-Fleming theory (1962, 1963), although it aims to become one. The members who compose it have divergent economic and financial objectives, explaining the difficulties to obtain a general consensus that only international financial market seems to allow. However, coordination mechanisms among these areas are too low to try to get it. These recent tensions induced by coordination difficulties have created strong macroeconomic and macro-financial gaps. Public debt troubles come here to illustrate the weaknesses of euro area governance. Without a minimum of coordination, regulation and solidarity between euro area regions, the monetary area viability is impossible. But the current financial and economic configuration does not mean an isolated historically case. During the past, states have been built on the structural integration with divergent territories. Furthermore, national coordination and redistribution have harmonized the local development of each. The purpose of this study is to illustrate euro area difficulties and propose an extrapolation about French national coordination. The results have the ambition to increase the European coordination possibilities through currently debate.

KEY WORDS: EURO AREa, ECONOMIC POLICY, MACROECONOMIC REGULATION, EUROPEAN COORDINATION AND GOVERNANCE 1

I nstitution/Affiliation: CRESCEM (ESCEM/FBS campus de Poitiers) and CRIEF (University of Poitiers) 11 Rue de l’Ancienne Comédie, BP 5, 86001 Poitiers Cedex 3, France

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

1. INTRODUCTION The recent financial crisis has profoundly affected European Union and especially euro area. The degradation of the European banking sector, exposed to the United States Subprimes crisis, induced strong systemic effects and causing financial and economic deterioration in these countries. Euro area governments have been intervened to support financial actors and reboost economic growth. In addition to public policies costs to support economic growth, this adverse environment has decreased publics’ taxes revenues. Also, the publics’ finances quality has been dangerously degraded, even if several euro area members were already heavily indebted. However, the concatenation of these facts can interpellate. The impact about international stress is not the only element of responsibility. The European economic policy (with macroeconomic and macro-financial tools) should have allowed a better coordination and regulation between euro area members. In the case of unfinished European building, different levels should be considered to understand the present debate. This interpretation is assumed primarily by an analysis to financial and economic deterioration in the euro area. The ambition is to understand the euro area evolution and the impact on international stress from Subprimes crisis. With this retrospect analysis, we will draw up the international responsibilities on those specific failures and the macroeconomic regulation weakness into the euro area. When we speak about failures, it is characterized here not by a lack of skills and reactivity’s of public authorities, but by the weakness or the absence of coordination within monetary zone. The current area governance, original and relevant at the time of its creation, appears inappropriate today. These elements will permit to create a parallel with theoretical determinants of optimal currency area, Mendel-Fleming theory (1962, 1963). This literature review will captivate the actual type of euro area coordination. It will be defining the forms of European economic policies about “policy-mix”. These results will give elements to actual economic and financial tensions about the ability to euro zone members to provide viable alternatives. Even after so many years of the euro area convergence, European members aren’t still the same economic and financial preoccupations. In reality, it can be interesting to redefine the present coordination in this zone. The incapacity to use efficiently macroeconomic and macro-financial tools and the difficulties to create a global consensus within euro area members permit at the financial interactions to be more powerful to regulate it. The intuition here is to try to appreciate this form of coordination induced by the financial actors. The inability to realize European economic policy coordination upstream conduces to undergo the international financial market pressure downstream, in general with severity. This analysis will give strong elements to describe the challenges about euro area governance. Through this way, it can be interesting to extrapolate this case with national context. The macroeconomic regulation efficiency is not a specific problem at these currency areas, optimal or not. The French regions will become to contextualize the local economic heterogeneity in this country. Macroeconomic and macro-financial policies are present to help for a national harmonization. The ambition is to open the field of possibilities to extrapolate national experiences and improve European debate.

EURO AREA DREAM, WHICH OPPORTUNITY TO REDEFINE POLICY COORDINATION?

2. HISTORY OF THE EURO AND OPTIMUM CURRENCY AREA: UNFINISHED GOVERNANCE? From its origin, the euro area was not optimal in the sense of Mundell (1963) and Fleming (1962). The theory of incompatibility triangle for an open economy imposes the obligation to sacrifice one of these three objectives: fixed exchange rate, free capital movements and autonomy of monetary policy. Concerning euro area members, they were chosen legitimately to sacrifice monetary policy. This tool should allow, through the variation of its main interest rates, to regulate economic activity of the members and deal with both internal and external constraints in the area. However, historical analysis of economic and financial facts of these territories do not appear relevant, especially vis-Ă -vis the current situation. The economic and financial developments in the euro area, given the recent tensions that have touched, permit to list a set of elements about the optimality of the monetary union. It should be in parallel to describe the current weaknesses and find the necessary characteristics to the rebound of the area. a. Exchange rates in the world and euro area position: Since the end of Bretton Woods in 1971, the exchange rates were liberalized. The market variation has the opportunity to regulate trade between territories. The complexities into the nature of interactions, both economic and financial aspects, have justified this choice. The economic and financial exchanges have increased to arrive today at an extreme level of integration between territories. Systemic risk, through the strengthening of interdependence and contagion effects, has become a strong part of international tensions. Given this situation, currency crises could erupt regularly, both in developed countries than in developing countries. Cartapanis works (Cartapanis, 2004) are synthesized this situation in the economic literature. The loss of wealth caused by such crises led to a fear of floating even if we havenâ&#x20AC;&#x2122;t still perfect solution. In that, a growing number of countries decide to adopt strategies for anchoring to other currencies or even integrate monetary union. Results of IMF analyzes confirm this trend. Several countries have opted for stabilizing their exchange rates (tables 1 and 2). These tables describe two interesting facts about the importance of monetary anchors:

-T he percentage of countries with hard exchange rate (no separate legal tender and currency boards) represents over 10% of all exchange rates. If we add the soft exchange (peg classical steady state, crawling peg, crawling stability, fixed exchange rate within horizontal bands and other foreign exchange boxes), we arrive at more than 60% of the countries. The floating exchange rate (floating or freely floating) is in minority; -T hese data, from the IMF work, were adjusted in the light of empirical facts. Many countries have officially announced a liberalization of their exchange rates. But in reality they use macroeconomic policies to controlling and stabilizing it. This situation reflects a difficult environment. International influences and interactions appear paramount with the rest of the world.

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Table 1: Evolution of exchange rate regime (Percent of IMF members)1 Exchange rate arrangements

eND-APRIL 20082

END-APRIL 20093

END-APRIL 2010

Hard pegs No separate legal tender Currency board Soft pegs Conventional peg Stabilized arrangement Crawling peg Crawl-like arrangement Pegged excange rate within horizontal bands Other managed arrangement Floating Floating Free floating

12.2 5.3 6.9

47.9 22.3 12.8 2.7 1.1

45.7 22.3 6.9 2.7 0.5

50.8 23.3 12.7 1.6 1.1

1.1 8.0

2.1 11.2

1.1 11.1

39.9 20.2 19.7

42.0 24.5 17.6

36.0 20.1 15.9

Source: AREAER database 1 Includes 186 member countries and three territories: Aruba (Netherlands), Hong Kong SAR (People's Republic of China), and Netherlands Antilles (Netherlands). 1 As retroactively classified February 2, 2009; does not include Kosovo, which became a member of IMF on June 29, 2009 1 Includes 186 member countries and three territories: Aruba (Netherlands), Hong Kong SAR (People's Republic of China), and Netherlands Antilles (Netherlands).. Source: IMF

EURO AREA DREAM, WHICH OPPORTUNITY TO REDEFINE POLICY COORDINATION?

Table 2: International currency and exchange rate regimes Monetary Policy Framework Exchange rate arrangements (number of countries) STABILIZED ARRANGEMENT (24)

CRAWLING PEG (3) CRAWL-LIKE ARRANGEMENT (2) PEGGED EXCHANGE RATE WITHIN HORIZONTAL BANDS (2)

OTHER MANAGED ARRANGEMENT (21)

Monetary inflationaggregate targeting target framework Euro (28) Composite (15) Other (7) (25) (31)

EXCHANGE RATE ANCHOR US dollar (50) Azerbaijan Bangladesh Bolivia (10/08) Cambodia (10/08) China Guyana Honduras

Iraq (01/09) Lebanon Suriname Trinidad and Tobago Vietnam (01/09)

Nicaragua Uzbekistan Ethiopia Kazahstan (10/09)

Croatia (07/09) Macedonia FYR

Iran, Islamic Rep. of (06/09) Syrian Arab Rep. (04/09)

Botswana

other (33) Dominican Rep. (01/09) Lao P.D.R. (09/08) Sri Lanka (05/09)

Burundi (05/09) Jamaica (02/09) Rwanda (01/09) Tajikistan (08/09) Tunisia (01/09)

Belarus (01/09) Tonga Angola (10/09) Costa Rica Liberia (03/09)

Algeria (01/09) Russian Federation Singapore (01/06) Solomon Islands Vanuatu

Guinea (06/09) Malawi (12/09) Nideria (01/09) Ukraine

Georgia (03/09)

Egypt Haiti (01/10) Kyrgyz Rep. Malaysia (01/09) Mauriania Myanmar Paraguay (01/09) Yemen, Rep. of (07/09)

Source: IMF

The specific situation of the euro area, both in economic weight and convergence process, is strong in the world. Even in this context of crisis, monetary zone includes 17 members (table 3). It is the reason why the euro area weakness impacts the global economy stability.

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Table 3: Composition of the euro area members Euro-area Members States

Year of European Union entry

Year of euro-area entry

Austria

1995

1999

Belgium

1957

1999

Cyprus

2004

2008

Estonia

2004

2011

Finland

1995

1999

France

1957

1999

Germany

1957

1999

Greece

1981

2001

Ireland

1973

1999

Italy

1957

1999

Luxembourg

1957

1999

Malta

2004

2008

Netherlands

1957

1999

Portugal

1986

1999

Slovakia

2004

2009

Slovenia

2004

2007

Spain

1986

1999

Source: European Union website

The main euro area indicators, describing its economic position before Subprimes crisis tensions on 2007, confirm a strong international position (table 4). It is 16.4% of share of world GDP (PPP) for example. They justify a major role in case of euro area failure today.

EURO AREA DREAM, WHICH OPPORTUNITY TO REDEFINE POLICY COORDINATION?

Table 4: Main indicators of the euro area before Subprime crisis Key indicators (2007)

Euro area-15

EU-27

Japan

China

Population (millions)

320

496

302

128

1 329

Share of world GDP (% at PPP)

16.4

22.5

21.6

6.7

10.9

GDP growth (%)

2.6

2.9

2.0

2.1

11.9

GDP per capita growth (%)

2.1

2.5

1.0

2.1

11.2

Unemployment (%of labour force)

7.4

7.1

4.6

3.9

4.0

Inflation (%)

2.1

2.4

2.8

0.1

4.8

16.3

21.1

11.2

7.1

11.9

0.0

-0.9

-5.1

4.8

10.8

Share of world trade (% of goods excluding intra-EU trade) Current account balance (as % of GDP) Source: European Union Website

Concerning the financial position, recent figures published by the European Central Bank in July 2012 give interesting elements. The European currency is in the 2nd international level, after the US dollar. Chart 1 shows the ranking in terms of exchange reserves with approximately 25% of total stocks. The evolution of this distribution is stable since 2003 until today. Concerning Chart 2, it describes the share of international debt denominated in euros. Although it tends to fall since 2008, it retains a 30% share of total international claims.

Chart 1: Distribution of international currency reserves (in percent)

Source: European Central Bank

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Chart 2: Stock of international debt securities (narrow measure): Amounts outstanding shares and currency

Source: European Central Bank

It appears evident that euro area weight is significant about international stability, both economically and financially. Actual tensions into euro area create a strong and legitimate challenge vis-Ă -vis international actors, through contagion effects in the world. b. Optimum currency areas theory and euro area focus: Many studies question the euro area optimality, bouncing on the precursor work of Mundell (1963) and Fleming (1962) theory. It is an obligation to sacrifice one of the three objectives between fixed exchange rate, free capital movements and autonomy of monetary policy. The waiver of monetary policy is justified by the need to fix exchange rate anchorage into a context of international capital freedom. Monetary policy is also oriented towards maintaining the external balance. But this type of policy enters in conflict with the internal balance (interest rates can be too high to impact national level of investment, through debt in particular). When you become a membership in a monetary union, it is important to increase the economic and financial interdependencies to decease discrepancies caused by a common monetary policy. The sacrifice of monetary policy becomes less binding if the area members will react similarly to external shocks. These elements were first theorized by the optimality of a currency area in the sense of Mundell (1961). Other economic studies have come to test the viability of monetary optimality (non-homogeneous in the economic and financial sense) with the other regulation variables. The most relevant variables were the flexibility of production factors (Mundell 1961), the degree of economic openness (MacKinnon 1963), the degree of product diversification (Kenen, 1969), the degree of financial inte-

EURO AREA DREAM, WHICH OPPORTUNITY TO REDEFINE POLICY COORDINATION?

gration (Ingram 1969) and the homogeneity of preferences (Cooper 1977, Kindleberger 1986). The ambition here is to relate these theoretical approaches in the particular case of the euro area in order to define the position (and the variables alternatives). In first, we analyze the heterogeneity business cycles of euro area countries, reflecting the degree of optimality when you use monetary policy. The members of the Eurozone are currently 17. Charts 3, 4, 5 and 6 show the differential growth rates between euro area average and euro members. There appears clearly differentiated between economic trends, but subgroups emerge. The implementation of a common monetary policy interpolates. When euro area interest rates increases, this economic policy become an advantage for some members (by favoring economic growth) but an disadvantage for others (by slowing economic growth).

Chart 3: Differential economic growth with the euro area average

Source: Eursotat

Chart 4: Differential economic growth with the euro area average

Source: Eursotat

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Chart 5: Differential economic growth with the euro area average

Source: Eursotat

Chart 6: Differential economic growth with the euro area average

Source: Eursotat

These graphs confirm the differences of economic dynamics in the euro area presented in table 5. The standard deviation is calculated between euro area economic growth with euro area memberâ&#x20AC;&#x2122;s economic growth (table 5). The standard deviation ranged from 0.71 to 2.10 for France to Slovakia. Given these data, it appears clear that euro area is not optimal in the sense of Mundell (1963) and Fleming (1962). It is now appropriate to consider additional variables to circumvent this no-optimality.

EURO AREA DREAM, WHICH OPPORTUNITY TO REDEFINE POLICY COORDINATION?

Table 5: Results of economic growth rates standard deviations in euro area Euro area members

Standard deviation

Euro area members

Standard deviation

Belgium

0,78

Luxembourg

1,74

Germany

0,88

Malta

1,49

Estonia

2,10

Netherlands

0,85

Ireland

2,05

Austria

0,77

Greece

1,14

Portugal

0,88

Spain

0,94

Slovenia

1,12

France

0,71

Slovakia

2,10

Italy

0,83

Finland

1,08

Cyprus

1,11

Source: Author calculations with Eurostat data

The flexibility labor proposed by Mundell (Mundell 1961) was analyzed in table 6 through nonresidents from residents of euro area countries. Definition of non-national data by Eurostat among residents is: “Percentage of people in the population who are not citizens of their country of residence. This indicator comes in “total” which included both citizens of other EU countries those citizens of countries outside the EU”. You can see an upward trend for most countries (except Luxembourg) between 2006 and 20011. However, the share of non-residents is so low that it remains insignificant. The labor factor is not one of the variables provide flexibility in the area.

Table 6: Share of non-residents from residents in euro area members Countries Belgium Germany Estonia Ireland Greece Spain France Italy Cyprus Luxembourg Malta Netherlands Austria Portugal Slovenia Slovakia Finland Source: European Union Website

2006

2007

2008

2009

2010

5,9 2,7

6 3 0,5 7,2 1,4 3,9 2 1 10 35,9 2,3

6,2 3,1 0,6 8,9 1,4 4,7 2 1,6 10,3 36,6 2

6,4 3,1 0,7 8,2 1,4 5 2 1,9 9,8 37,6 2

6,6 3,1 0,8 6,9 1,4 5,1 2 2,1 10,4 37,1 1,8

1,5

1,6

1,8

1,9

3,2

3,5

3,8

3,9

4,2

0,9

1,1

0,8

0,9

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,7

0,8

0,9

1,1

5,9 3 0,9 9 35,2

2011 3,2 1 6,5 1,4 5 2,1 2,2 37,2 2,5

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

The degree of economic openness expressed by MacKinnon (MacKinnon 1963) is presented in tables 7 and 8. It shows the share of trade, imports and exports among member countries of the European Union. A voluntary extension was made about European exports and import with the euro area countries. European Union members must, for the majority of them, join the euro zone. You can see a positive trend with 70% for Slovakia's exports and 69% for Maltaâ&#x20AC;&#x2122;s imports for example. The degree of openness in the European Union appears strong, legitimizing the viability of the area.

Table 7: Export of intra EU-27 member country euro area as a percentage of GDP Countries Belgium Germany Estonia Ireland Greece Spain France Italy Cyprus Luxembourg Malta Netherlands Austria Portugal Slovenia Slovakia Finland

2000

2001

2002

2003

2004

58,7 21,0 84,6

59,2 21,7 79,8

13,0 20,8 17,8 15,8 22,5 150,0 39,8 52,5 32,6

12,4 20,7 17,3 15,9 23,5 146,6 46,5 50,3 34,0

57,7 21,9 48,6 62,6 10,7 19,7 17,6 15,1 24,8 140,7 45,5 47,3 34,4

55,9 22,5 53,7 53,5 11,2 19,2 16,8 14,9 26,3 137,0 43,2 46,4 34,3

57,4 24,1 55,4 54,8 12,1 19,4 16,9 15,1 27,8 152,4 46,5 48,0 35,7

38,5

41,7

37,7 40,2

37,0 43,1

2005

58,7 25,7 57,7 55,0 12,2 18,8 16,8 15,3 29,1 155,8 47,7 50,2 38,9 21,9 39,8 43,5 59,0 64,2

2006

2007

2008

2009

2010

60,7 27,9 51,8 51,6 11,9 19,1 16,8 16,1 31,5 169,9 53,1 52,9 40,1 24,0 47,2 71,8

61,2 29,8 49,2 53,0 13,3 19,5 16,9 17,4 33,3 175,9 57,0 53,4 43,3 24,8 49,4 74,6

62,5 29,7 51,4 54,0 13,2 18,8 16,5 16,7 29,3 181,8 55,4 55,0 43,3 24,2 46,2 70,5

52,8 25,6 47,4 57,3 11,0 16,9 13,9 13,7 24,3 163,5 50,0 48,1 36,0 21,0 40,6 60,3

56,2 27,6 57,1 61,3 11,5 18,7 14,9 15,2 22,9 172,4 55,8 54,0 38,6

2011

15,8 16,1 24,4 176,5 55,5 57,6 40,6

46,8 68,1

75,1

29,5 65,1 12,8

Source: Eurostat

Table 8: Imports of intra EU-27 member country euro zone as a percentage of GDP Countries Belgium Germany Estonia Ireland Greece Spain France Italy Cyprus Luxembourg Malta Netherlands Austria Portugal Slovenia Slovakia Finland

2000

2001

2002

2003

2004

55,4 19,6 88,2

55,1 19,7 82,3

21,3 20,5 16,1 15,1 28,6 129,0 60,4 36,6 32,6

20,7 20,0 15,7 15,1 27,4 129,0 53,9 35,1 33,8

53,9 19,0 54,3 46,7 18,8 19,0 15,9 14,7 27,2 121,1 53,6 33,8 32,4

52,6 19,5 58,6 39,5 17,5 18,6 15,2 14,5 26,5 113,2 53,5 33,4 33,1

54,6 20,1 62,5 39,3 17,8 19,6 15,5 14,7 31,5 128,2 58,6 33,7 35,1

35,7

41,0

40,3 36,6

39,9 38,4

Source: Eurostat

2005

56,9 21,2 64,6 39,6 18,3 19,4 16,3 15,0 33,2 130,3 58,9 33,9 37,1 27,7 47,1 49,6 55,0 58,2

2006

2007

2008

2009

2010

59,0 23,0 64,8 40,3 18,1 20,0 16,6 16,0 33,7 139,1 69,3 35,9 37,9 30,3 52,7 62,3

58,9 23,6 62,3 41,6 20,3 21,0 17,0 16,9 36,9 143,6 69,3 37,4 39,7 30,6 54,3 61,6

62,4 24,2 61,2 44,9 20,7 19,0 17,1 16,2 38,5 151,8 63,9 38,2 39,6 31,7 53,0 59,7

51,9 21,5 48,7 43,6 18,1 15,8 14,8 14,0 32,3 131,4 59,2 35,0 33,2 27,6 43,3 50,7

57,0 23,9 59,9 47,6 16,4 17,2 16,0 15,9 32,4 140,3 61,3 38,2 36,1

2011

17,0 16,5 30,8 145,3 62,8 40,2 38,8

48,9 56,0

57,7

26,0 72,4 16,4

EURO AREA DREAM, WHICH OPPORTUNITY TO REDEFINE POLICY COORDINATION?

The analysis of the degree of financial integration within the meaning of Ingram (Ingram, 1969) was conducted through the indicator of market integration proposed by Eurostat. This institution defined as the â&#x20AC;&#x153;Average Foreign Direct Investment (FDI) incoming and outgoing divided by GDP (gross domestic product). The index measures the intensity of investment integration into the international economy.â&#x20AC;? Table 9 shows the data concerning the level of financial integration of countries in the area. Except for Luxembourg, which is a special case, the rates do not appear significant, but show an upward tendency indicating an ongoing process of convergence.

Table 9: Level of financial integration within the euro area countries Countries Belgium Germany Estonia Ireland Greece Spain France Italy Cyprus Luxembourg Malta Netherlands Austria Portugal Slovenia Slovakia Finland

2000 6,8 4 15,9 1,3 8,4 8,2 1,2 5,6 8,2 18,1 3,8 6,3 5,3 13,5

2001

2002

2003

5,6 1,8 2,9 15,1

11,5 0,8 5,5 8,9

2004

10,7 1,8 0,2 5,9 5,1 6,5 2 0,8 0,7 5 5,2 3,1 4,1 5,5 3,4 2,7 2,2 1,6 1,3 0,8 1 6,2 7,5 5,6 5,7 533,7 325 239,2 3,9 -5 14,7 3,6 12,8 6,5 6 2,8 2,4 1,5 2,8 2,1 5,2 0,6 4,2 2,5 1,3 2,3 2,7 1,7 3,7 7,8 3,6 3,6 4,9 5,7 0,3 0,5

2005

2006

2007

2008

2009

2010

8,9 13,7 18,9 40,9 1,7 3,2 2,2 3 3,8 1,1 1,8 2,3 12,8 8,6 10,1 6 8,8 4,4 -4,3 2,2 8,8 0,5 11,8 10,7 0,4 1,8 1,2 1 0,7 0,2 3 5,5 7 4,8 0,6 1,7 4,7 4 5 3,9 2,6 2,3 1,7 2,2 3,1 1,2 1 1 5,2 7,4 8 8,2 8,2 3,1 322,9 285,5 445,4 209 417,4 365,8 5,5 14,7 6,8 6,7 6,3 7 14,1 5,4 11,2 4,2 4 2,3 3,7 3,3 9,4 4,4 2,5 1,6 1,6 4,5 1,8 1,5 0,8 -1,5 2,1 2 3,9 3,1 -0,4 0,3 2,7 4,7 2,8 2,8 0,5 0,5 2,3 3 4 1,5 1,1 3,7

2011 15,9 1,3 -2,9 2,5 0,6 2,1 2,6 2,1 -3,1 529,9 3,7 2,3 5,3 4,8 1,2 1,4 1

Source: Eurostat

As to the degree of product diversification (Kenen, 1969), the results of the three largest countries (France, Germany and Italy) in the area show a divergent position. The main export products reinforce their commercial positions from 1967 at 2008 or 2009. A little convergence exist between these countries but it is not really significant. Tables 10, 11 and 12 illustrate these remarks with a description of the evolution between 1967 and 2008, predates the Subprimes crisis.

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Table 10: Description of the evolution of specialization within sectors in France points forts Automobiles particulières Produits raffinés du pétrole Produits pharmaceutiques Fournitures électriques Boissons Fer et acier Articles en caoutchouc Produits de toilette Eléments de véhicules auto. Cuirs points forts Aéronautique et espace Produits pharmaceutiques Produits de toilette Boissons Céréales Eléments de véhicules auto. Moteurs Corps gras Fournitures électriques Instruments de mesure

1967 points faibles en millèmes du PIB couvant 3,9 Pétrole brut 2,7 Charbon 2,1 Autres produits agricoles 1,6 Meubles 1,4 Métallurgie non ferreuse 1,4 Viandes et poissons 1,3 Composants électroniques 1,2 Instruments de mesure 1,2 Papier 1,1 Prod. agric. non comestibles

-17,9 -1,5 -1,4 -1,4 -1,2 -0,9 -0,9 -0,7 -0,6 -0,6

2008 points faibles en millèmes du PIB couvant 10,7 Pétrole brut 4,8 Gaz naturel 4,6 Automobiles particulières 3,7 Matériel informatique 2,5 Vêtements de bonneterie 2,3 Produits raffinés du pétrole 2,1 Vêtements de confection 1,3 Meubles 1,2 Electronique grand public 0,9 Matériel de telecommunicatior

-11,4 -3,4 -2,8 -2,5 -2,0 -1,8 -1,8 -1,5 -1,4 -1,3

Source: CEPII and CHELEM

Table 11: Description of the evolution of sectorial specialization in Germany points forts Automobiles particulières Machines spécialisées Fournitures électriques Moteurs Quincaillerie Produits pharmaceutiques Articles en plastique Eléments de véhicules auto. Véhicules utilitaires Matériel de telecommunication points forts Automobiles particulières Machines spécialisées Moteurs Quincaillerie Instruments de mesure Articles en plastique Véhicules utilitaires Matériel BTP Machines-outils Fournitures électriques

Source: CEPII and CHELEM

1967 points faibles en millèmes du PIB couvant 8,6 Pétrole brut 5,3 Autres produits agricoles 5,3 Produits raffinés du pétrole 4,6 Métallurgie non ferreuse 4,4 Viandes et poissons 4,1 Papier 3,9 Vêtements de bonneterie 3,0 Minerais non ferreux 2,6 Vêtements de confection 2,3 Cuirs

-20,2 -4,9 -4,5 -4,4 -2,2 -2,2 -2,1 -2,0 -1,9 -1,7

2009 points faibles en millèmes du PIB couvant 14,2 Pétrole brut 7,2 Gaz naturel 5,1 Autres produits agricoles 4,2 Matériel informatique 3,9 Vêtements de bonneterie 3,4 Vêtements de confection 3,0 Matériel de telecommunication 2,9 Produits raffinés du pétrole 2,3 Cuirs 2,2 Electronique grand public

-13,5 -10,0 -6,4 -3,8 -3,0 -2,7 -2,5 -2,3 -2,3 -2,2

EURO AREA DREAM, WHICH OPPORTUNITY TO REDEFINE POLICY COORDINATION?

Table 12: Description of the evolution of sectorial specialization in Italy points forts Produits raffinés du pétrole Vêtements de bonneterie Automobiles particulières Cuirs Matériel informatique Electroménager Articles en plastique Moteurs Quincaillerie Meubles points forts Quincaillerie Machines spécialisées Moteurs Cuirs Meubles Machines-outils Produits raffinés du pétrole Fils et tissus Eléments de véhicules auto. Boissons

1967 points faibles en millèmes du PIB couvant 8,8 Pétrole brut 6,2 Viandes et poissons 4,6 Métallurgie non ferreuse 4,4 Minerais de fer 3,8 Fer et acier 3,1 Composants électroniques 2,3 Prod. agric. non comestibles 1,9 Charbon 1,7 Corps gras 1,5 Papier

-27,7 -3,4 -2,7 -2,3 -2,1 -1,9 -1,7 -1,7 -1,6 -1,1

2009 points faibles en millèmes du PIB couvant 8,1 Pétrole brut 7,6 Gaz naturel 7,6 Automobiles particulières 3,9 Viandes et poissons 3,8 Matériel informatique 3,0 Chimie organique de base 2,8 Electricité 2,7 Métallurgie non ferreuse 2,6 Electronique grand public 2,5 Matériel de telecommunication

-15,3 -10,9 -8,9 -3,3 -3,0 -2,8 -1,8 -1,8 -1,8 -1,7

Source: CEPII and CHELEM

The last variable is the homogeneity of preferences (Cooper 1977, Kindleberger 1986). Historically, it appears to be the most relevant elements from the European Union building (this is the object of European project). But this force has not been used with optimality today (chart 7). The euro area reflects primarily an economic and financial market more than a political project. This lack of citizen legitimacy calls especially in the present state of things. The pressures that can occur in the euro area require community cohesion for sustainable project.

Chart 7: Public Opinion in the European Union

Source: Standard Eurobarometer 78 Autumn 2012

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

When a currency area is not optimal, this viability depends of its member’s capacity to adjust the international, supra-national and national tensions with respect a minima all partners’ obligations. The euro area non-optimality does not allow a single and simple economic policy to respond both external and internal tensions. With others tools than only exchange rates, the euro area must be regulate. These selected variables inform about the area heterogeneity and also question about the external shocks viability. European governance can be a solution to try to harmonize this lake of power for monetary policy. The public deficits from several years come here to question how European government’s members could regulate economic activity in their territory. Such coordination cannot be completely independent in the area governance, including the availability of macroeconomic and macro-financial coordination tools.

2. EUROZONE REGLATION AND COORDINATION, BETWEEN GOVERNEMENT DEFICIT AND/OR FINANCIAL MARKET? The latest economic and financial developments in the euro area were puzzled about the ability to find best tackle on international tensions. Euro area governance, between this member’s proceedings and decisions, was not sufficient to permit a strong answer about macroeconomic fundamentals degradation with contagion effects from Subprimes crisis. The weaknesses of the euro area back well before 2008, although it has aggravated the situation, confirm the difficulty to best use its policy mix. It should be interesting to illustrate and compare monetary and fiscal policies within this area. Fiscal policy appears more proactive to overcome internal and external tensions induced from the creation of the zone. However, the evolution about international financial market with budgetary expenditures inform about their relationship. Financial influence may be too high for some countries in the area, and finally against the countercyclical macroeconomic tool. Ultimately, these elements will be re-contextualizing in a national macroeconomic case. This extrapolation aims to open the field of possibilities in the current thinking. a. Policy-mix analysis in the euro area: government deficit as a type of coordination? The euro area building is the legitimate pursuit of the European Union integration process. This step is significant because these countries loss a part of their identity with the end of national currencies. However, the heterogeneity’s members have been puzzling about the ability to regulate this area. In this context, the economic and financial exchanges have seen amplified in the area to reinforce and facilitate the convergence effect between territories. But the regulation of this area led to the adoption of a „neutral“ monetary policy. During the creation of the European Central Bank, it has aimed to control inflation and to structure the European banking system through its role as lender of last resort. Easy comparison with the objectives of the Central American Bank comes here to describe this aspect. This Central Bank has the added obligation to boost economic growth, reflected by a higher variability of interest rate (chart 8).

EURO AREA DREAM, WHICH OPPORTUNITY TO REDEFINE POLICY COORDINATION?

Chart 8: Interest rates in the short term

Source: OCDE

This state of facts, impacting macroeconomic policies margins, is legitimate under different economic cycleâ&#x20AC;&#x2122;s trend Eurozone members. How to define a common monetary policy if interest rates create distortion between these countries? The control of inflation appeared more pragmatic and had the advantage to offer a consensus. However, it is not clear that this choice, relevant at the time, could provide a better macroeconomic regulation for the activity of these countries. Chart 9 clearly highlights a weaker economic activity in the euro area compared to other major economic areas. Fairly quickly, questions have emerged about the harmful impact of such monetary policy, although it appeared justified on the state of heterogeneity of their members.

Chart 9: Trends in economic growth rates

Source: OCDE

The position of the euro area has tended to offset non-optimality of European Central Bank monetary policy by fiscal policy, particularly through recurring deficits, involving

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

public finances difficulties in these countries. The sovereign debt crisis in the euro area is the result of this non-optimal governance level of the area, without providing adequate solutions to medium term. Table 13 shows the deficits trend which continued in most countries of the area. The originality of this area, when it was created, based on the neutrality of monetary policy while leaving a certain freedom, controlled a minima (annual deficit not exceeding 3% of GDP and a maximum total debt ratio 60% of GDP). It must be noted that in the end, the fiscal position in the short term have become unsustainable in the medium term.

Table 13: Total public debts in euro area countries - as a percentage of GDP Countries Euro area Belgium Germany Estonia Ireland Greece Spain France Italy Cyprus Luxembourg Malta Netherlands Austria Portugal Slovenia Slovakia Finland

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

69,2 107,8 60,2 5,1 35,1 103,4 59,4 57,3 108,5 59,6 6,2 54,9 53,8 66,2 50,4 26,3 50,3 43,8

68,2 106,5 59,1 4,8 35,1 103,7 55,6 56,9 108,2 61,2 6,3 60,9 50,7 66,8 53,5 26,5 48,9 42,5

68,0 103,4 60,7 5,7 31,9 101,7 52,6 58,8 105,1 65,1 6,3 59,1 50,5 66,2 56,6 27,8 43,4 41,5

69,2 98,4 64,4 5,6 30,7 97,4 48,8 62,9 103,9 69,7 6,1 67,6 52,0 65,3 59,2 27,2 42,4 44,5

69,6 94,0 66,3 5,0 29,4 98,6 46,3 64,9 103,4 70,9 6,3 71,7 52,4 64,7 61,9 27,3 41,5 44,4

70,2 92,0 68,6 4,6 27,2 100,0 43,2 66,4 105,4 69,4 6,1 69,7 51,8 64,2 67,7 26,7 34,2 41,7

68,6 88,0 68,1 4,4 24,5 106,1 39,7 63,7 106,1 64,7 6,7 64,4 47,4 62,3 69,3 26,4 30,5 39,6

66,3 84,1 65,2 3,7 24,8 107,4 36,3 64,2 103,1 58,8 6,7 62,3 45,3 60,2 68,3 23,1 29,6 35,2

70,1 89,3 66,7 4,5 44,2 113,0 40,2 68,2 105,7 48,9 13,7 62,3 58,5 63,8 71,6 21,9 27,9 33,9

79,9 95,8 74,4 7,2 65,1 129,4 53,9 79,2 116,0 58,5 14,8 68,1 60,8 69,5 83,1 35,3 35,6 43,5

85,3 96,0 83,0 6,7 92,5 145,0 61,2 82,3 118,6 61,5 19,1 69,4 62,9 71,9 93,3 38,8 41,1 48,4

87,2 98,0 81,2 6,0 108,2 165,3 68,5 85,8 120,1 71,6 18,2 72,0 65,2 72,2 107,8 47,6 43,3 48,6

Source: Eurostat

The neutralization of monetary policy and the excess of fiscal policy lead us to study euro area policy mix. Charts 10 and 11 illustrate these remarks. The euro area interest rate changing does not seem to help, both in one direction than in another, the evolution of GDP. The neutrality of monetary policy vis-Ă -vis the economic dynamics of the area has to be confirmed here. For the evolution of public spending, when they increase (negative public balance), economic growth decreases. So when they fall, economic growth increases. Fiscal policy, which came compensate for the sterilization of monetary policy, appears too optimum utilization.

EURO AREA DREAM, WHICH OPPORTUNITY TO REDEFINE POLICY COORDINATION?

Chart 10: Policy mix in the euro area GDP / interest rates in the short term

Source: Author calculations with Eurostat data

Chart 11: Policy mix in the euro area GDP / Budget Balance

Source: Author calculations with Eurostat data

b. The euro area regulation is it doing by financial market pressure? The integration project for the European Union is not finalized: many steps are still to be completed. The non-finalization of this project is pregnant about political level and also creates regulatory difficulties for European Central Bank. Indeed, the convergence of these territories can only be done if European institutions are strong and legitimate. But the current configuration, with 27 member countries, where some are not in the euro area, guides to the negotiation and an undeniable slowness in such processes. These inherent limitations may have arisen to the son for years. They reflect the con-

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

straints of European governance implementation at the time. The euro area could not then live under a purely economic and financial position. It must be also a political project. However, the deterioration of public finances question about the ability of the area to regulate itself. The proposed golden rule, desired by many European governments, appears legitimate under the drift of public debt. But how this non-optimal currency area, as we have seen before, can guide appropriate economies policy of its partners without overriding macroeconomic tools? Neutralization of fiscal policy, in addition to the existing weakness monetary policy, will give way to regulation by the financial market? It is already present in some member countries of the euro area? The integration of all these countries in international financial markets, particularly to financing public deficits, suggests a clear influence. The existence of such pressures, because economic policies are not used with optimality, assumes a control by force and often a source of economic and financial stress to sustain at least in the short term. Chart 12 serves to illustrate the evolution of interest rates in the long term within countries of the euro area. You can see a change after at least 2007 for euro area members.

Chart 12: Evolution of interest rates in the long run countries in the euro area

Source: Eurostat and OCDE

To demonstrate the financial market influence on public policy, a study was conducted. The analysis of the correlation coefficient of 10-year rate government bonds of euro area was calculated with the debt ratio of these same countries. The risk premi-

EURO AREA DREAM, WHICH OPPORTUNITY TO REDEFINE POLICY COORDINATION?

um demanded by the market is well integrated into the government bonds in terms of structural problems of these countries. There appears a discrepancy between two groups: those with a negative sign (when risk premiums increase, their budget deficits decrease) and those with a positive sign (when risk premiums increase, budget deficits rising). Table 14 lists results.

Table 14: Correlation coefficients interest rate government bonds to 10 years with deficits Countries

Correlation coefficients

Countries

Eurozone (17 countries)

-0,31

Cyprus

Belgium

0,56

Luxembourg

Germany

-0,90

Malta

Estonia

No data

Ireland

Correlation coefficients No data -0,40 No data

Netherlands

-0,49

0,85

Austria

-0,18

Greece

0,78

Portugal

0,69

Spain

0,68

Slovenia

-0,04

France

-0,82

Slovakia

0,67

Italy

0,29

Finland

-0,24

Source: Authors calculations and Eurostat and OECD data

For the first countries group, when its risk premiums on interest rates increase, its deficits decrease (Germany, France, Luxembourg, Netherlands, Austria, Slovenia and Finland). For the second group, when its risk premiums increase, its public deficits increase (Belgium, Ireland, Greece, Spain, Italy, Portugal and Slovakia). These results explain the type of sovereign debt crisis in the Eurozone. The first group contracts its fiscal policy in a context of financial pressures (public deficits arenâ&#x20AC;&#x2122;t pro-cyclical). The second group cannot contract its fiscal policy (public deficits are pro-cyclical but these countries are more weak that the first group). Several aspects need to be developed with regard to these results. We have seen previously that fiscal policy had been used regularly since the inception of the euro area. This tool of macroeconomic regulation induced pressures particularly strong in times of crisis in terms of lower tax revenues (decrease of economic activity in the country) and expansionary economic stimulus policies. The deterioration of public finances in these conditions without means of minimum coordination / control between partners of the euro area, justifies intensified by the international financial market risk premiums in these countries. The sovereign default risk increases more that public debt increases. The debt burden becomes so strong that it is not possible to refund deadlines. Nevertheless, the financial market is well regulated by the excesses of fiscal policies at least for the first group. However, the increase in risk premiums, to put pressure on

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

the sustainability of public finances, don’t permit the macroeconomic counter-cyclical budget effect, would affirm the not optimizing macroeconomic tool. The financial market behavior is legitimate in the context of strong deteriorating public finances (the default risk of these countries is increasing dangerously). But this impact induces more countries plunged into recession in the light of the inability to sustain activity by expansionary fiscal policies. c. Interpretation of a national situation for possible extrapolations The heterogeneity of the euro area appears complex to regulate it, especially vis-à-vis the inability to provide answers to face both external and internal pressures induced by the constraints of governance within the area. However, differences of economic dynamics within the same territory are not only specific issues to currency areas. The convergence is much simpler and easier in general with a common language for example. The regulations and coordination may apply faster. However, there may be strong economic differences between regions within the same territory. The history of a country is characterized by conquest to become an integrated state. The convergence of this territory was then made by intensification of trade and finance policy and in fine a global harmonization. The case of the European Union describe some features, notably vis-à-vis the convergence process, but in a totally different context. It is the goal of each nation to unite in a common project that convergence takes place. The steps are then longer. The example of France, a country with a strong story today, comes here illustrate it. Through the analysis of economic dynamics of these regions, we can see strong differences vis-à-vis economic dynamics. Charts 13, 14, 15 and 16 show the distribution of French regions, only in the metropolis.

Chart 13: French Regions

Source: Cartesfrance

EURO AREA DREAM, WHICH OPPORTUNITY TO REDEFINE POLICY COORDINATION?

The economic growth differentials between French regions and euro area members were presented in tables 15 and 16. They describe a different average with the coefficient of correlation results. It is not necessary to amplify the analysis of these tables to see some heterogeneity in the results presented, in the case of French regions or euro area members. There are here also strong differing economic activities in a territory. But can we speak about convergence process without France regions?

Chart 14: Differential growth between France and its regions

Source: INSEE

Chart 15: Differential growth between France and its regions

Source: INSEE

Chart 16: Differential growth between France and its regions

Source: INSEE

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Table 14: Correlation coefficients interest rate government bonds to 10 years with deficits Average 1991-2009

Standard Deviation 1991-2009

Correlation Coefficient 1991-2009

Alsace

2,89

1,80

0,83

Aquitaine

3,65

1,94

0,78

Auvergne

2,79

1,79

0,80

Basse-Normandie

2,83

1,73

0,85

Bourgogne

2,69

1,93

0,90

Bretagne

3,87

1,81

0,89

Centre

2,75

1,72

0,93

Champagne-Ardenne

2,60

2,31

0,74

Corse

4,14

2,01

0,59

Franche-Comté

2,69

1,98

0,85

Haute-Normandie

2,83

1,87

0,94

Île-de-France

3,40

1,70

0,79

Languedoc-Roussillon

3,85

1,70

0,92

Limousin

2,70

1,73

0,91

LORRAINE

2,54

1,90

0,88

MIDI-PYRÉNÉES

3,82

1,87

0,71

NORD - PAS-DE-CALAIS

3,02

1,74

0,89

PAYS DE LA LOIRE

3,82

1,80

0,94

PICARDIE

2,52

1,81

0,87

POITOU-CHARENTES

3,33

1,81

0,92

PROVENCE - ALPES - CÔTE D'AZUR

3,64

1,81

0,88

RHÔNE-ALPES

3,36

1,85

0,90

MÉTROPOLE (SANS DOM ET TOM)

3,29

French regions

Source: INSEE

EURO AREA DREAM, WHICH OPPORTUNITY TO REDEFINE POLICY COORDINATION?

Table 15: Divergence in economic growth in the Euro members Average 1991-2009

Standard Deviation 1991-2009

Correlation Coefficient 1991-2009

EURO AREA (17 COUNTRIES)

-2,83

1,90

1,00

BELGIUM

-1,35

2,08

0,85

GERMANY

-2,26

1,90

0,61

ESTONIA

0,51

2,46

0,32

IRELAND

-4,49

7,36

0,83

GREECE

-7,36

3,55

0,80

SPAIN

-2,49

3,52

0,84

FRANCE

-3,73

1,97

0,95

ITALY

-3,34

1,62

0,87

CYPRUS

-3,04

2,52

0,70

LUXEMBOURG

1,62

3,19

0,74

MALTA

-4,57

2,12

-0,10

NETHERLANDS

-1,63

2,28

0,94

AUSTRIA

-2,04

1,76

0,73

PORTUGAL

-5,10

2,46

0,83

SLOVENIA

-3,20

1,97

0,74

SLOVAKIA

-5,22

2,92

0,13

FINLAND

2,68

3,76

0,97

Euro Members

3. CONCLUSION A currency is used daily by economic agents in its territory. How such a symbol, a source of citizenship, could not be better used to strengthen the European project? On the contrary, the general feeling and shared European vis-à-vis the euro remains critical. This coin appears more as a tool for facilitating trade and finance for multinational companies and financial institutions that the citizens themselves. This lack is particularly worrying that the Eurozone is not optimal: it was mainly on the common desire for Europeans to share the same future that euro area can follow viable. The recent crisis that can undergo the euro area reflects the current coordination and regulation boundaries, through the sterilization of monetary policy and the fiscal policy excess. The weak convergence process in the context of strong members (17 in the Eurozone and 27 in the European Union) don’t permit to reform it to become more reactive.

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Accumulated deficits put Eurozone members in financial difficulties, generating a situation of dependence with financial markets. The increase in risk premiums demanded by the market, justified by the pressures on sovereign debt area, impose to reduce their spending. But all countries don’t have to capacity to do it. This state of facts questions vis-à-vis both aspects. Firstly the ability for countries to use fiscal policy is important to support economic activity. Sterilization of monetary policy at community level coupled with cyclical fiscal policy to economic activity underlying the non-optimization of the main macroeconomic tools. The influence of the financial market, even if the individual behavior of economic agents can be consistent, is sources of tensions and pressures collectively detrimental to the area. The brutality of the financial market can degrade a deep economic fabric. Extrapolation of the French case vis-à-vis governance coordination and regulation within the euro area permit to illustrate several possibilities process of convergence and supply the ongoing European debate. European construction, and especially the euro area, is only a reflection of the convergence process of national territories at the time of their constitution. The essential difference resisted by the nature of the community process: by peaceful. The viability of the area, both short and medium term, will go through a new mobilization of European citizens. Strong collective efforts must be made, by economic, finance and politic tools, to increase the European Union optimization.

4. BIBLIOGRAPHY Cartapanis, André (2004), „Le déclenchement des crises de change: qu'avons-nous appris depuis dix ans ?“ Economie internationale. 2004, 94, pp. 5-48. Fleming Marcus (1962), „Capital mobility and Stabilization policy under fixed and flexible exchange rates“ Kenen (1969) „The theory of optimum currency areas: an eclectic view.“ In: Mundell, R.A. McKinnon (1963), „Optimum currency areas.“ American Economic Review 53, 717– 725 Mundell, Robert (1961), „A theory of optimum currency areas.“ American Economic Review 53, 657–665. Mundell Robert (1963), „Exchange rate depreciation, financial policy and the domestic price level“

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Mr. sc. Damir Mihanović1

e-mail: d.mihanovic@yahoo.com,

JEL KLASIFIKACIJA: L15, M10

THE EFFECT OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM ON MANAGERIAL PRACTICE OF MAJOR CROATIAN COMPANIES

Kraš d.d., business management, Ravnice 48, 10000 Zagreb, Croatia

THE EFFECT OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM ON MANAGERIAL PRACTICE OF MAJOR CROATIAN COMPANIES

Abstract:

Basic principles of quality management are mutual to all organisational systems and are aimed in two directions: (1) towards satisfying needs and demands of buyers and customers who are guaranteed optimum satisfaction for offered product or service; (2) towards satisfying organisation's external and internal demands and needs for the purpose of maximum achievement with available resources, organisation and processes. While the purpose of the theoretical part of the study is to determine and establish a correlation model between managerial practice and quality management system, the objective of the empirical part is to demonstrate correlation between the establishment of quality management system and the managerial practice of major Croatian companies. As the primary instrument used for gathering data required for conducting this research, a survey was sent to senior management or to the Boards of all companies included in the basic set of the research. Number of employees of 250 or more was used as a dominant quantitative criterion for defining company size. Statistical data processing was based on the sample of 49 out of 136 major Croatian companies, which makes a total feedback of 36%. Research results demonstrate the existence of significant statistical differences between certified and noncertified companies regarding the application of the following management principles related to quality management: customer orientation, the leading role of top management in the implementation of quality management principles, participation in quality management, education and creation of other formal conditions for quality management and fact-based management. Accordingly, it can be concluded that ISO standard possession improves managerial practice in terms of abiding essential management factors related to quality management. By comparing indicators between companies which established quality management system according to ISO standards or are in the process of implementing it, and those companies which have not implemented it, it may be concluded that all companies, especially those without ISO certificate, still do not cultivate nor do they develop good working climate and relations with their employees adequately. Companies with ISO certificate invest more attention to customer satisfaction thus increasing its profit and market share. Furthermore, they are more advanced in conducting improvements related to the efficacy of business processes, long-term planning, creation of company vision etc. A management which has to lead and believe in achieving quality for customers and clients, regarding it as its primary goal whilst not forgetting that this goal is to be reached only by synergy with all employees, is the assumption of the success of quality system and is still not sufficient enough. The precondition of safe future is the improvement of quality of its products and services, thereby ensuring the satisfaction and loyalty of its customers. Valid hypothesis of the effect of quality management system on the improvement of managerial practice should eventually be reflected onto a more serious consideration of the importance of implementing all demands of quality management system.

key words: MANAGERIAL PRACTICE, QUALITY MANAGEMENT SYSTEM, MAJOR CROATIAN COMPANIES

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

1. QUALITY AND QUALITY MANAGEMENT SYSTEM Basic principles of quality management are mutual to all organisational systems and are aimed in two directions: (1) towards satisfying needs and demands of buyers and customers who are guaranteed optimum satisfaction for offered product or service; (2) towards satisfying organisation's external and internal demands and needs for the purpose of maximum achievement with available resources, organisation and processes.2 The aim of modern quality approaches is to generate permanent improvement of process and product, and the measure to estimate and optimise work is “customer satisfaction”.3 A number of authors have dealt with quality and quality management system. So, American scientist Deming (1992) thinks that a product or service has quality only if it serves someone and has a good market.4 Dongelaar (1993) believes that the only product that has quality is the one that with minimal expenses in the life cycle maximally contributes to the purpose and health of the people included in its production, distribution, use, maintenance and recycling, and with minimal expenses of all resources and acceptable impact on society and environment5. Watrin (1998) explains the word quality with two different concepts which can be described as performance quality (the best) and coherence quality.6 American guru of quality J. M. Juran simply specifies that quality means meeting the demands.7 Japanese pioneer of quality movement K. Ishikawa gives a very wide definition of quality. In its narrow sense, quality means product quality, and in its broad sense, it represents quality of work, services, information, process, departments, people, systems, goals, etc.8 According to ISO 9000 standard, there is a worldwide trend today of the customer setting high demands in regards to quality. This trend is followed by growing awareness that it is necessary to constantly improve quality in order to survive and maintain good economy performance, where organisation quality is the principal factor determining product and service quality (Croatian standards, 1996). HRN EN ISO 8402 standard defines quality as “the totality of properties of a certain entity which make it capable to satisfy expressed or assumed needs” (Croatian standards, 1996). Even the legendary H. Ford II declared the famous notion that “Quality means doing it right when no one is looking”.9 From then on, it has become a duty of each worker in “Ford” factories, but also of all of his subcontractors. During the 40s in the last century, American consultant W. Edwards Deming significantly improved quality in America by applying statistical supervision of processes instead of control. Hence, Pike and Barnes (1994) rightfully call him the father of the revolution known as complete quality management.10 His ideas and thoughts were definitely confirmed when Deming (1992) went to Japan in 1950 to help the reconstruction of the destroyed Japanese economy. Deming (1992) shaped the constant improvement into a cycle called P-D-C-A (Plan-Do-Check-Act).11 He emphasised the importance of Skoko, H.; (1995), p. 5 Heller, R.; (2003) 4 Dujanić, M.; (1995) 5 Krakar, Z.; (1993) 6 Kondić, Ž.; (2000) 7 Gryna et. a..; (1999) 8 Kondić, 2000). 9 Bakija, I.; (1991) 10 Pike et. al.;, (1994) 11 Deming, W, E.; (1992) 2 3

THE EFFECT OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM ON MANAGERIAL PRACTICE OF MAJOR CROATIAN COMPANIES

employees trained to understand the processes and causes of variations, as well as the need for team work. He recognised the significance of business as a system with independent parts linked in a process chain which includes suppliers and all internal functions directed to satisfying customer needs. Juran (1999) contributed considerably to the development of Japanese economy after the Second World War. The basic assumption of Juran's approach is the emphasis on quality management for the purpose of satisfying customer needs. Juran also stated that discrepancy cannot be regarded as an individual's error but as the problem of business process and system. He influenced Japanese industry through following activities: all employees have to be trained on complete quality management; opposites between business units cannot exist; the entire company has to be focussed on the methods of complete quality management.12 His approach to quality management is based on the famous quality trilogy: quality planning, quality control and quality improvement.13 During the 60s, Philip B. Crosby presented one of the most cited concepts – “zero defects”. This concept is the fundamental part of Crosby's philosophy of absolute quality. Crosby finds the opinion that errors are inevitable unacceptable. Therefore, on the basis of his findings, Crosby presented a programme comprising of 14 points or phases: (1) Employing management; (2) Team (crew) for quality improvement; (3) Quality measuring; (4) Evaluate the cost of quality; (5) Quality awareness; (6) Corrective actions; (7) Establishing an ad hoc committee for zero defects programme; (8) Training of supervisors; (9) Zero Defects Day; (10) Objective setting; (11) Removing the cause of errors; (12) Acknowledgement; (13) Quality council; (14) Doing it all over again.14 In professional literature dealing with quality problems, one can often encounter the term service quality, which is something completely different from the term product quality. According to Juran (1988), service represents work completed for someone else.15 Service activities include: financial services (for example banking and insurance), media, public information, government services, medical services, energy services, public transport, telephone communications etc. Nowadays, quality represents a global phenomenon which, in its full meaning, and after Japan and America, had taken over Europe as well, and in the last 15 years has attempted to take over Croatia too. The progress attained by programmes of implementing quality management and the results achieved by Japanese economy today are remarkable. For example: from the 60s, Japan has increased its export by 500%; nine of the world's greatest banks are Japanese; two of the largest world companies are Japanese and out of the largest 100, 50 are Japanese; the USA used to make 90% of the total world TV set production and now they make only 5%.16 Almost two decades after the appearance and breach of Japanese products in the American market, Americans still haven't found an appropriate business strategy for quality improvement. They were unsuccessful in attempting to prevent Japanese import into the USA or in joined investments in new entrepreneurial ventures. Only in the beginning of the 80s, the Americans started to accept quality more seriously; furthermore, quality has become vital business philosophy. American strategy of quality improvement, which took a long time to create, meets the expectations and during the 90s Juran predicted the American takeover of the leading position in the area of quality.17 Europe was ten years behind the USA in implementing the strategy of quality Juran, M.J.; (1999) Juran, M.J.; (1999) 14 Crosby, P.B.; (1996) 15 Juran, M.J.; (1988) 16 Hunt, D.V.; (1993) 17 Bounds et. al., (1994) 12 13

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

improvement into the foundations of the European Community and later the European Union. Based on the incoming threat of Japanese and American economic expansion, and the quality of their products in particular, the members of the European Community passed an important document in 1985 called “The White Paper” for the purpose of creating a single European market. The European Quality Charter, which was passed in the first European quality convention in Paris in 1998, illustrates the European notion of quality in the best way. Croatia joined the action around ISO 9000 standard practically from its beginnings; consequently, in the second half of the 80s, there were already several experts in quality from Croatian major economic subjects who regularly, actively and zealously participated in the work of JUSK commission for validation of ISO 9000 standard. The first outlines of national standards from series JUS A.K1.010 and on appeared before the beginning of the 90s when these activities were interrupted due to war circumstances in the area. Following Croatia's independence and restoration of all quality related activities, there was a need to implement quality management system, particularly in those companies that were doing business with countries abroad.18 Croatian organisations started the process of implementing quality management system in 1993, the first ones being those organisations that had been well organised before or that had tied their business cooperation with a partner from abroad. At the same time, educational companies for quality started to appear, quality consulting companies expanded their activity and various world and European certification companies opened their branch offices in Croatia. From 1993, when the first certificate for quality system in the Republic of Croatia was issued, to the end of 2002, 577 organisations acquired the certificate (Anonymous 1, 2004). That is a clear indicator of positive and progressive tendencies to join world trends in quality management according to world standards. By comparison, the number of organisations entitled to a certificate in neighbouring Slovenia is 1026. For further comparison, Czech Republic has 5625, Germany 35000 and England has approximately 66 000 ISO certificates Anonymous 2, 2004). For the demands set on quality to be realised, especially in modern business conditions, it is necessary to manage quality consciously. According to Gryna and Juran), quality management is a process that recognises and manages the activities needed to achieve quality objectives of an organisation. Another definition states that quality management is a set of actions of a general managing function which determines the policy of quality, objectives and responsibilities and, in the terms of quality system, realises them by planning quality, monitoring quality, ensuring quality and improving quality.19 Basic strategic goals of every organisation that wants to improve the quality of its products and services and thus increase its profit and amend its market position are: to achieve complete engagement of management; to develop quality culture; to accomplish effective employee participation; to establish partnership with suppliers and customers; to develop and implement effective quality system; to develop strategy of constant improvement.20 As a rule, each norm has the following structure21: (1) introduction, where the norm, its emergence, key words and content are described; (2) purpose and area of implementation; (3) relation to other (similar) norms; (4) basic concepts; (5) content; attachments (if necessary). Overall quality management approaches are accepted in the USA and Europe in 1985.22 Kondić, Ž.; (2000) Gryna et. al.; (1999) 20 Bureau Veritas, (1994) 21 Injac, N.; (1999) 22 Avelini-Holjevac, I.; (1998) 18 19

THE EFFECT OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM ON MANAGERIAL PRACTICE OF MAJOR CROATIAN COMPANIES

2. QUALITY MANAGEMENT IN THE FUNCTION OF CREATING AND MAINTAINING COMPETITIVE ADVANTAGE Companies that aspire to achieving competitive advantage by applying generic strategies, mostly decide on the choice of one of the strategies. Factors, which are listed as key conditions for achieving both generic strategies, include: high level of quality, innovation, learning effects and volume economy. Quality therefore emerges as one of the factors which make the simultaneous realisation of low costs and differentiation possible. Even though quality does not represent a unique category, it can be defined as “product compatibility with consumer demands, resulting in products becoming convenient for use.” Traditional notion of quality used to focus its attention towards performances of final product, without taking into account the overall performance of business process. From this point of view, it has been attempted to achieve quality by hiding errors without the intention of eliminating them because “it was considered that higher quality costs more and as such has an unfavourable affect on production and cost-effectiveness”.23 On the other hand, modern quality approaches are based on preventive action towards the sources of incompatibility, simultaneously spreading responsibility for its creation on all parts of the company. In this way, quality is achieved by improving performance quality of all organisational units (research and development, marketing, supply etc.) without limiting itself to immediate production any more. Consequently, quality needs to be “installed in the product by removing all causes of error emergence and other inconsistencies before they appear, with the acceptance of primary aim which is production without errors (“zero defects”), namely, making a good product in the first attempt (“make it right the first time”).24 In order for these goals to be achieved, changes in the organisational culture are necessary, for example: horizontal cooperation of functions and departments (cross-function teams), decentralisation of control function and wide participation of employees.25 Also, it is essential that the system acts based on the following principles:26 (1) focus on achieving customer satisfaction; (2) demand for permanent and continuous improvement of certain processes, and the whole company too; (3) demand for encouraging complete participation of all employees; (4) long-term implementation and application of complete quality management system. The establishment of quality system reached its peak during the eighties of the last century, but analysis results of the success of applying modern quality approaches have shown that significant part of the company did not consider that concept acquisition had important effect on their competitive position. However, primary causes of failure lie in the fact that “many companies regard quality management as a “programme” instead of viewing it as the means to achieve their business goals. In that way, quality improvement and maintenance aspire to be isolated from everyday business operations.”27 Another reason that affected poorer success of quality system consists in the time gap between activity and result, which demand continuous (long-term) application but also the development of this concept. Quality adjustments are the most difficult Skoko, H.; (1999) Skoko, H.; (1999) 25 Adapted according to Buble, M.; (2000) 26 Adapted according to Skoko, H.; (1999) 27 Skoko, H.; (1999) 23 24

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

because, for certain conditions to be fulfilled, a thorough transformation of business processes is required. However, quality, as the most important market factor, also becomes basic means to defeat competition. Previously mentioned determinants refer to general association of quality and higher level of competitiveness which is, by its definition, displayed in achieving above-average financial results over a longer period of time,28 which derives from continuous improvement of products and processes. In this sense, one can make an assumption of correlation between key management principles, which arise from efficient quality management in a company (and which are associated with basic values of quality implementation, as defined by Buble29) as “entry” values, and subjective estimate of competitive position, that is company's financial success, which competitiveness is reflected upon. Previously defined principles are generally adopted in the business world, considering they are proscribed by International Standards Organization (ISO), so a questionnaire was structured according to them and it was used to conduct the research. They are30: (1) Customer focus; (2) Market leadership; (3) Involvement of people; (4) Process approach; (5) System approach to management; (6) Continuous improvement; (7) Factual approach to decision making; (8) Mutually beneficial supplier relationships. With regard to joint determinants of certain components of stated managerial principles, some of them will be discussed in a shared segment within the research. Certain principles represent the foundation of a successful organisation leadership and can be applied in all management principles as well as quality management. If properly interpreted and used, they can be of great use for complete business activity. During the planning phase, management needs to determine: judgement area, performance time, judgement makers, judgement goals and criteria and duration length. During judgement preparation, one needs to perform: a review of reports on previous judgements and a review of delivered documentation for areas to be judged. During judgement procedure, one needs to check whether quality system exists and if it is complete, whether it works properly and if it is successful. Judgement makers look for answers to the following questions:31 (1) who performs the action, who is responsible?; (2) how and what (guidelines, instructions)?; (3) where and when (work environment, fulfilled conditions)? (4) by what (means, material)? According to the brochure of Bureau Veritas certification agency, some characteristics of employees who establish and develop quality culture are:32 (1) self-satisfaction and strong personal vision of perfection/excellence; (2) high level of knowledge and competence; (3) high integrity and ethics and agreement with goals and principles of organisation itself. The mentioned brochure states that organisation which develops quality culture has to:33 (1) nurture an atmosphere which develops, encourages and rewards people who improve quality; (2) organise work in interdependent teams where all desired functions are represented; (3) encourage people to develop social and technical skills/knowledge; (4) ensure compatibility of personal and organisational goals in a manner that people understand their role and contribution to the whole; Grant,, R. M.; (2002) Buble, M; (2000) 30 International Standards Organization; (1994) 31 Hrvatska norma, (1996) 32 Bureau Veritas: “ISO 9000; (1994) 33 Bureau Veritas: “ISO 9000; (1994) 28 29

THE EFFECT OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM ON MANAGERIAL PRACTICE OF MAJOR CROATIAN COMPANIES

(5) have such a communication system which supplies employed organisations with information necessary for their work and more, etc. However, the proved hypothesis on the impact of quality management system on the improvement of managerial practice should ultimately reflect on a more serious understanding of the significance of implementing all demands of quality management system.

3. RESEARCH METHODOLOGY During the empirical research, the starting point was the basic hypothesis which reads that the establishment of quality management system in large Croatian companies is associated with the improvement of managerial practice, as is defined by overall quality management as a contemporary management theory. Large companies registered in Croatia, as defined by relevant legislature, represent the basic set for conducting the research. Defining the term large company faces the obstacle of various existing criteria which can be used for classification. Two types of criteria are normally used: (1) quantitative: economical, technical, financial and natural indicators of production, and (2) qualitative: ownership form and organisational structure. When further analysed, quantitative criteria include: production amount, employee number, sale volume and different financial indicators and alike. Qualitative criteria primarily refer to the characteristics of large companies such as: market position, number of organisational units, number of management levels, level of formalisation, and level of work distribution and so on. Quantitative criteria are more often used in practice, and the criterion of employee number appears to be the most represented one. In Croatia, the criteria determining company size are defined by the Accounting Act (Official Gazette, no. 90/92). According to it, in order to be regarded as large, Croatian company has to fulfil at least two out of three criteria: (1) yearly employee average of: minimum of 250; (2) sum of balance after deducting the loss displayed in assets in the value of 4.090.335 Euros, (3) 12-month income prior to drawing up the balance in the value of 8.180.670 Euros. In terms of this Act, large entrepreneurs include banks, financial organisations and insurance as well as reinsurance companies. As the primary instrument for gathering the data needed to conduct the research, a postal survey was used, namely a survey questionnaire, which was sent to the Boards of all companies included in the basic set of the research. As the dominant quantitative criterion for defining company size, employee number of 250 or more was used. The sample, which statistical data analysis is based on, refers to 49 of 136 large Croatian companies, which makes a total return of 36%. Not one of the companies was in the process of bankruptcy during the survey. Survey questionnaire consisted of 17 questions grouped in 7 parts. Since most of the questions included a certain number of additional questions, a total of 57 questions or statements needed to be answered or marked. The first part of the questionnaire refers to general company data such as ownership structure, activity type, employee number, total incomes, profit prior to taxation, assessed market position and (non)possession of ISO certificate. The second part refers to customer orientation, the third to top management activities, the fourth

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

to employee participation, the fifth to systematic management approach, the sixth to decision making process and the seventh to supplier relationships.

4. RESEARCH RESULTS 14 of surveyed companies have already implemented quality management system according to ISO standard, 4 are currently implementing it, 9 have no intention of engaging in ISO standard certification, and 22 have not yet considered the possibility of ISO certification (see table 3).

4.1. Profile of an “average” Croatian company implementing ISO standard Considering the fact that 36,8% of surveyed companies are in the process of implementing or are already in possession of compliance certificate with ISO standard, it is – from a pragmatical point of view rather than a cognitive one – interesting to examine their essential characteristics, since crucial differences between the mentioned company groups will be analysed in later examination. The greatest number of afore mentioned companies are in private ownership, after the conducted privatisation process, followed by a smaller number of companies in state ownership. Companies with formal quality management system – disregarding the fact they had implemented it or have been implementing it – mostly concentrate on one activity only (in 27,8% cases), or it can be said that they implement joined diversification strategy. According to employee number, in the sample of companies with ISO standard, the largest companies dominate (with more than 2500 employees), therefore implying that with the growth in company size (measured in employee number) the number of acquired ISO certificates also rises. This situation may be interpreted by a relatively demanding process of ISO certification, which is apparently still too complex for smaller companies.

4.2. Profile of an “average” Croatian company not implementing ISO standard On the other hand, surveyed large Croatian companies that do not apply ISO standard, nor do they have the intention of ISO certification, are also – to a great extent – privately owned, following the process of privatisation, with a smaller share of state companies. With regard to the level of diversification, these are companies that do business mostly in one industry with a significant share of surveyed companies that aspire to joined diversification, which does not significantly differ from the situation of companies with ISO certificate. From the aspect of company size, the profile of an “average” company that is not certified by ISO standard indicates a company with 500 and 1500 employees, thereby confirming the previously stated assumption of relatively high complexity of ISO standard implementation for surveyed Croatian companies.

THE EFFECT OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM ON MANAGERIAL PRACTICE OF MAJOR CROATIAN COMPANIES

4.3. Implementation of management principles related to quality management in iso standard certified companies It has been anticipated that the establishment of quality management system in large Croatian companies will be associated with the improvement of managerial practice, as is defined by overall quality management as a contemporary management theory34. As it can be seen in the presentation of former research results, the term ISO standard certified companies takes into consideration all companies that had already acquired ISO certificate or are currently in the process of ISO certification. In this part of empirical research, mean management values based on overall quality management, as Buble35 states them, were taken into account.

4.3.1. Customer orientation Customer orientation is becoming the most important guideline for all companies wishing to survive and develop in the present dynamic market surroundings. Picture 1 presents research results related to the focus of manager’s attention towards customer and his demands. Based on this, it is defined which performances the company has to improve and in what way36. It can be ascertained that the greatest number of companies implementing or possessing ISO certificate, at least according to expressed manager attitudes, are largely oriented towards realisation but also anticipation of their customer's desires and needs, which is in accordance with theoretical expectations.

Picture 1: Areas of customer orientation of surveyed large Croatian companies (ISO certified companies)

Legend: (1 = great disagreement of surveyed managers with the statement/“I completely disagree“; 2 = I disagree; 3 = Neutral attitude, “nor do I agree nor disagree“; 4 = “I agree”; 5 = great agreement of surveyed managers with the statement/“I completely agree“). (2.1.1. Determining customer expectation; 2.1.2 Dealing with customer claims, complaints and suggestions; 2.1.3. Interest in the way the sold product functions; 2.1.4. Monitoring satisfaction of your competitors’ customers; 2.1.5. Systematic work on customer loyalty) Source: Research results Buble, M.: (2006), p. 42-48. Buble, M.: (2006), p. 43. 36 Buble, M.: (2006), p. 44. 34 35

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Furthermore, company activities are mostly focused on the mentioned determinants of monitoring and anticipating customer wishes and needs, which is shown in picture 2. In so doing, the assessment of all employee ideas may be extracted as inadequate.

Picture 2: Customer orientation of company activity (ISO certified companies)

Legend: 1; 2; 3; 4; 5 â&#x20AC;&#x201C; as above; (2.2.1. Customer relationship strategy; 2.2.2. Continuous company improvement; 2.2.3. Top management's lead in changes; 2.2.4. Information system development; 2.2.5. Assessing all employee ideas.) Source: Research results

4.3.2. Top management's leading role in implementing quality management principle Top management's support in planning and implementing quality system and related activities can also be interpreted as one of crucial elements in transformations that ISO certification ought to lead to. Concrete research results for ISO certified companies, presented in picture 3, mostly confirm the stated theoretical assumption. Still, not all factors of top management support are equally developed in surveyed companies included in the process of ISO certification: encouraging employees to create new ideas is developed on the lowest level, and long-term planning and vision creating are represented to the greatest extent (picture 3).

THE EFFECT OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM ON MANAGERIAL PRACTICE OF MAJOR CROATIAN COMPANIES

Picture 3: Top management support (ISO certified companies)

Legend: 1; 2; 3; 4; 5 – as above; (3.1.1. Encouraging employees to create new ideas; 3.1.2. Improving service quality; 3.1.3. Implementing quality system; 3.1.4. Long-term planning; 3.1.1.5. Creating company vision; 3.1.1. Encouraging employees to create new ideas; 3.1.2. Improving service quality; 3.1.3. Implementing quality system; 3.1.4. Long-term planning; 3.1.1.5. Creating company vision= Source: Research results

4.3.3. Evaluating the participation of particular employee groups in quality management Full participation of employees is a significant factor of implementing ISO system as well as all other components of overall quality management, whereby it is important to involve all interested and important groups of employees in processes relating to quality acquirement and maintenance. Research results, presented in picture 4, demonstrate that in large Croatian companies, which are included or intend to be included in the process of ISO certification, the greatest influence in the mentioned processes belongs to the experts – whether internal or external ones. This is not the best possible situation since it could be determined that the level of participation of “ordinary” employees and managers in quality management processes is not sufficient enough.

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Picture 4: Employee participation (ISO certified companies)

Legend: 1; 2; 3; 4; 5 â&#x20AC;&#x201C; as above; 4.1.1. Top management; 4.1.2. Middle management; 4.1.3. Informatics staff; 4.1.4. Quality improvement staff; 4.1.5. External advisers (consultants) Source: Research results

Picture 5: Preconditions for employee participation (ISO certified companies)

Legend: 1; 2; 3; 4; 5 â&#x20AC;&#x201C; as above 4.1.1. Top management; 4.1.2. Middle management; 4.1.3. Informatics staff; 4.1.4. Quality improvement staff; 4.1.5. All employees Source: Research results

THE EFFECT OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM ON MANAGERIAL PRACTICE OF MAJOR CROATIAN COMPANIES

In the area of education and creating other formal conditions for participation in quality management, research results (picture 5) show that the greatest attention is ascribed to internal experts again, and a significantly lesser one to employees in general, namely top management (even though a greater involvement in the whole process is expected of top management). This situation cannot be assessed as favourable considering the fact that preconditions for positive participation of all employees in the quality management processes and certification of mentioned activities should be created.

4.3.4. The role of business processes in quality management Considering that ISO standard 9000:2000 is process oriented, it has been attempted to establish the efficiency of business processes in the company and the level on which activities are connected to efficient management of business processes (picture 12). The largest number of surveyed managers is satisfied or very satisfied with the current level of efficiency of existing business processes while the situation and prospects of using activities/techniques related to efficient process management, principally, may be considered satisfying. The only exception is connecting employee reward system with organisation process approach, which is clearly demonstrated by the distribution of surveyed manager's replies, shown in picture 6.

Picture 6: Business processes in quality management (ISO certified companies)

Legend: 1; 2; 3; 4; 5 – as above; 5.1.1. Efficiency of business processes in the company; 5.1.2. Problem analysis and study; 5.1.3. Creating and implementing new solution; 5.1.4. Perceiving the” bottleneck” problem; 5.1.5. Employee reward system Source: Research results

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

4.3.5. Realisation of continuous business improvement Picture 7: Researched areas of realising continuous business improvement (ISO certified companies)

Legend: 1; 2; 3; 4; 5 â&#x20AC;&#x201C; as above; 5.3.1. Company brand; 5.3.2. Creativity; 5.3.3. Complying with ecological and social demands; 5.3.4. Design; 5.3.5. Innovation Source: Research results

On the other hand, continuous business improvement â&#x20AC;&#x201C; as perhaps the most important determinant of management which is oriented towards overall quality management â&#x20AC;&#x201C; according to the obtained results, in ISO certified companies has the most successful implementation in the area of complying with ecological and social demands, which is somewhat surprising. Distribution of efficiency in other areas of continuous business improvement has been illustrated in picture 7, where it can be seen that, to a greater extent, company brand promotion (market brand), product design and company's general visual identity stand out.

4.3.6. Management by fact (rather than subjective judgements) Instead of subjective evaluations and manager convictions, overall quality management demands factual argumentation of decisions (management by fact). Picture 8 shows results of researching certain areas of management by fact, where it can be determined that the situation is quite favourable, with fact gathering and current state evaluation as areas that need improvement.

THE EFFECT OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM ON MANAGERIAL PRACTICE OF MAJOR CROATIAN COMPANIES

Picture 8: Researched areas of realising management by fact (ISO certified companies)

Legend: 1; 2; 3; 4; 5 â&#x20AC;&#x201C; as above 6.1.1. Establishing goals; 6.1.2. Data and information gathering; 6.1.3. Defining the situation; 6.1.4. Examining, measuring, analysing; 6.1.5. Coordinating decisions with company strategy Source: Research results

4.3.7. Partner relationships with suppliers Picture 9: Researched areas of realising partner relationships with suppliers (ISO certified companies)

Legend: 1; 2; 3; 4; 5 â&#x20AC;&#x201C; as above; 7.1.1. Coordinating purchase and sale functions; 7.1.2. Transparency of criteria in choosing suppliers; 7.1.3. Former supplier references; 7.1.4. Analysis of former collaboration with suppliers; 7.1.5. Confidence in suppliers Source: Research results

From the aspect of partnership as one of the central values of overall quality management, special attention has been given to partner relationships with suppliers, thereby evaluating the coordination of purchase and sale function and the transparency of criteria in choosing them as the poorest areas (picture 9). From the aspect of realising the principle of manage-

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

ment oriented towards overall quality management, it is very positive that, in terms of evaluated areas, the highest result was attained in the area of achieving confidence in suppliers.

4.4. Situation and trends of management principles related to quality management in companies without iso certification In order to examine â&#x20AC;&#x153;the other side of the coinâ&#x20AC;?, research results associated with the achievement of management principles related to overall quality management need to be observed. In so doing, as companies without ISO certification, one has to consider those companies whose managers stated that: (a) they do not possess ISO certificate but they might be interested in it in the future, as well as (b) companies that currently do not possess ISO certificate and whose managers do not expect to deal with acquiring it in the future.

4.4.1. Customer orientation Compared to picture 1, research results in the area of customer orientation for large companies without ISO certificate demonstrate a much lower value which supports the set research hypothesis (picture 10). For example, not one company with ISO certificate declared to function extremely poorly in three areas (determining customer expectations; dealing with claims, complaints and suggestions; interest in the function of the sold product). On the other hand, companies without ISO certificate (and/or intent for ISO certification) assess the three stated areas of their customer orientation in the worst possible way in 3,2%, namely 22,6% and 12,9% cases.

Picture 10: Customer orientation areas of surveyed large Croatian companies (ISO noncertified companies)

Legend: 1; 2; 3; 4; 5 â&#x20AC;&#x201C; as above; 2.1.1. Determining customer expectations; 2.1.2 Dealing with customer claims, complaints and suggestions; 2.1.3. Interest in the function of the sold product; 2.1.4. Monitoring satisfaction of your competitors' customers; 2.1.5. Systematic work on customer loyalty Source: Research results

THE EFFECT OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM ON MANAGERIAL PRACTICE OF MAJOR CROATIAN COMPANIES

Picture 11: Focusing company activity towards customers (ISO noncertified companies)

Legend: 1; 2; 3; 4; 5 – as above 2.2.1. Customer relationship strategy; 2.2.2. Continuous company improvement; 2.2.3. Top management’s leading role in changes; 2.2.4. Information system development; 2.2.5. Assessment of employee ideas;

While observing the focus of company activity towards customers, a general conclusion may be drawn that the distribution of stated variables has significantly “moved” to a lower level of achieving management principle of customer orientation. A relatively significant difference in distributions of observed variables for groups with and without ISO standard is visible in the direct comparison of pictures 2 and 11. Naturally, this does not prove the existence of statistically significant differences, which would require appropriate statistical testing to be conducted.

4.4.2. Top management’s leading role in implementing quality management principle Direct comparison of pictures 3 and 12 shows the existence of relatively high disparity between observed company groups in the area of improving the quality of customer/user service and implementing quality system as well as a certain deviation of distribution towards lower levels for variables of long-term planning and vision creating in groups of companies without ISO certificate. It seems that encouraging employees to create new ideas represents almost an equally big problem for both company groups. Still, it may be ascertained that, in this area of management functioning too, there is certain qualitative advantage of ISO certified companies as opposed to those that do not implement quality management system.

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Picture 12: Top management support (ISO noncertified companies)

Legend: 1; 2; 3; 4; 5 â&#x20AC;&#x201C; as above; 3.1.1. Encouraging employees to create new ideas; 3.1.2. Improving service quality; 3.1.3. Implementing quality system; 3.1.4. Long-term planning; 31.1.5. Creating company vision Source: Research results

4.4.3. Evaluating the participation of certain employee groups in quality management In comparison to companies with ISO certification, the observed company group without ISO standard has achieved even worse results, which is obvious for all employee groups (picture 13). In this case, not even internal (nor external) experts are sufficiently involved in quality management processes, which implies that they come down to unsystematic and unorganised efforts. Relatively easily perceivable differences in the participation in quality management may be clearly presented by direct comparison of distribution of observed variables for groups of companies with ISO certificate (picture 4) and without it (picture 13).

Picture 13: Employee participation (ISO noncertified companies)

Legend: 1; 2; 3; 4; 5 â&#x20AC;&#x201C; as above; 4.1.1. Top management; 4.1.2. Middle management; 4.1.3. Informatics staff; 4.1.4. Staff for quality improvement; 4.1.5. External advisers (consultants) Source: Research results

THE EFFECT OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM ON MANAGERIAL PRACTICE OF MAJOR CROATIAN COMPANIES

All (potentially) interested parties in surveyed companies without ISO certificate are in a significantly worse situation regarding the creation of preconditions for participating in overall quality management processes than in companies with ISO certificate, which is easily deduced from the comparison of picture 5 and picture 14.

Picture 14: Preconditions for employee participation (ISO noncertified companies)

Legend: 1; 2; 3; 4; 5 – as above; 4.1.1. Top management; 4.1.2. Middle management; 4.1.3. Informatics staff; 4.1.4. Staff for quality improvement; 4.1.5. All employees Source: Research results

4.4.4. The role of business processes in quality management In almost all areas of managing business processes related to quality, companies without ISO certificate achieve worse results, which is especially evident in creating and implementing new process solutions and perceiving the “bottleneck” problem (see picture 15), and even less favourable situation is related to process oriented system of employee reward than in ISO certified companies (compare pictures 6 and 15).

Picture 15: Business processes in quality management (ISO noncertified companies)

Legend: 1; 2; 3; 4; 5 – as above; 5.1.1. The efficiency of business processes in a company; 5.1.2. Problem analysis and study; 5.1.3. Creating and implementing new solutions; 5.1.4. Perceiving the ” bottleneck” problem; 5.1.5. Employee reward system Source: Research results

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

4.4.5. Realising continuous business improvement In regard to the research results so far, it is interesting that companies without ISO certificate are not so far behind companies with ISO certificate in terms of realising continuous business improvement, except for the observation that the level of complying with ecological and social demands is rather lower (compare pictures 7 and 16). Considering that in other, up to now analysed areas of management relevant for complete quality management, the existence of certain differences has been ascertained, it is not easy to explain results presented at this point. The latter is especially obvious when one bears in mind that orientation towards continuous improvement is one of crucial determinants of processes related to complete quality management. It is possible to assume that, in this case, it is a question of the reflection of efforts of surveyed companies managers to introduce certain more permanent improvements in their business, for which they lack resources and/or organisational assumptions. However, this potential explanation would yet have to be verified by further research.

Picture 16: Researched areas of realising continuous business improvement (ISO noncertified companies)

4.4.6. Management by fact (rather than subjective judgements) In terms of management by fact as management principle oriented towards overall quality management, comparison of companies with and without ISO certificate reveals a somewhat worse position of the latter group in almost all areas except measuring and analysing the established situation. However, it is difficult to determine the range of the stated difference over researched areas which, to a certain extent, can be determined by comparing distributions of five observed variables for companies that had already decided (or implemented) ISO certification (picture 8) and those that are not oriented towards formal certification of their quality management systems (picture 17).

THE EFFECT OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM ON MANAGERIAL PRACTICE OF MAJOR CROATIAN COMPANIES

Picture 17: Researched areas of realising management by fact

Legend: 1; 2; 3; 4; 5 – as above; 6.1.1. Establishing goals; 6.1.2. Data and information gathering; 6.1.3. Defining the situation; 6.1.4. Examining, measuring, analysing; 6.1.5. Coordinating decisions with company strategy Source: Research results

4.4.7. Partner relationship with suppliers It is interesting to establish that – except in the level of general confidence in suppliers (as the most important indicator of partnership) – there are almost no significant differences between companies with and those without ISO certificate (see pictures 9 and 18). As the most important problems for both company groups, coordinating functions of purchase and sale, and the transparency of criteria in choosing suppliers stand out.

Picture 18: Researched areas of realising partnership with suppliers (ISO noncertified companies)

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

4.5. Comparison of realising management principle related to quality management in companies with and without iso certificate For the cognitive goal of this paper, which is related to examining the research hypothesis, to be accomplished, it is necessary to determine, in a statistically reliable way, if noticeable differences between these two groups of companies exist. Evaluation of the realisation of management principles related to quality management in surveyed companies will be performed with the help of an index (relative indicator) constructed in a way to add relative variable values, which is demonstrated and described in parts 4.3. and 4.4. In view of different number of components being used for different areas of realising management principle, theoretical index values for different management principles differ, as is shown in table 1. Namely, various relative indicators – indexes have been constructed on the basis of a larger number of components (individual variables), which is shown in the second column of table 1. (To be exact, only the index variable that aggregates the implementation of quality management principle related to customer orientation consists of 10 individual components – particular variables, while all other index variables aggregate value of 5 individual variables). Regarding the fact that the value of each individual variable was measured by classical Likert scale with degrees of agreement from 1 (“I completely disagree”) to 5 (“I completely agree”) and the index value was constructed by simple adding of individual variables, table 1 shows calculated and presented theoretically minimum and maximum value which may be ascribed to indexes for measuring the realisation of management principle oriented towards overall quality management.

Table 1: Construction and theoretical index values for measuring the realisation of management principle oriented towards overall quality management Number of components

Mark scale

Minimum theoretical value

Maximum theoretical value

1-5

Index-leadership

1-5

Inclusion index1

1-5

Inclusion index2

1-5

Process approach index

1-5

Kaizen index

1-5

Management by fact index

1-5

Suppliers index

1-5

Index-customers

Source: Research results

THE EFFECT OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM ON MANAGERIAL PRACTICE OF MAJOR CROATIAN COMPANIES

Picture 19. Box plot diagram of indexes for measuring the realisation of management principles for companies with ISO certificate (Source: Research results)

Picture 20: “Box plot” diagram of index for measuring the realisation of management principle for companies without ISO certificate

Source: Research results

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

For the acquired values to be presented as clearly as possible, a so called “box plot” diagram, “ranging” from empirical minimum to empirical maximum with an empirical mean value of the observed index variable (indicated by medium thick line), can be conveniently used. Picture 19 demonstrates “box plot” diagram for empirical values of the observed indexes in companies with ISO certificate. The comparison of empirical values of parallel variables for companies without ISO certificate (picture 20) with previous results (presented in picture 19) shows that mean values of all index variables are lower and standard deviation is higher (that is, distributions of index variables are “more stretched”) for companies without ISO certificate. However, in order to obtain a reliable evidence of the existence of differences in managerial practice in considered company groups, one needs to use statistical testing.

Table 2: Testing the “normality” of index variable distribution Kolmogorov- Smirnov empirical Z ratio

Test significancy

Normally distributed variable

Index-customers

0,741

0,642

Index-leadership

0,632

0,819

Inclusion index1

1,159

0,136

Inclusion index2

0,787

0,566

Process approach index

0,795

0,552

Kaizen index

0,922

0,363

Management by fact index

0,749

0,630

Suppliers index

0,804

0,538

Source: Research results

Table 3: Testing differences in managerial practice of companies with and without ISO certificate Mann-Whitney U

Test significance

KolmogorovSmirnov Z

Index-customers

148,000

0,007**

1,457

0,029*

Index-leadership

132,500

0,002**

2,068

0,000**

Inclusion index1

72,500

0,000**

2,298

0,000**

Inclusion index2

107,000

0,000**

1,754

0,004**

Process approach index

162,000

0,015*

1,022

0,247

Kaizen index

197,500

0,089

0,992

0,279

Management by fact index

128,500

0,002**

1,445

0,031*

Suppliers index

193,500

0,074

1,149

0,143

Legend: T est is significant with the reliability of 95%. Test is significant with the reliability of 99%. Source: Research results

Test significance

THE EFFECT OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM ON MANAGERIAL PRACTICE OF MAJOR CROATIAN COMPANIES

From the analysis itself of descriptive statistics for distributions of previously defined indexes (by subgroups of companies with and without ISO certificate, that is companies which are/ are not engaged in the process of ISO certification) it may be seen that companies without certificates realise principles related to quality management to a lesser extent. Whether the perceived conclusions carry statistical significance needs to be determined on the basis of statistical testing. Even though t-test is applicable in this case, in view of the nature of variables and the assumed statistical relationship, it needs to be determined whether distributions of index of the realisation of quality management principles are normal, or at least close enough, for t-test to be used in further statistical procedure. Seeing that not one of the distributions is normal, it will be necessary to use nonparametric tests that do not set normal distribution as a prerequisite of analysis. In this sense nonparametric variations (Mann-Whitney U, Kolmogorov-Smirnov Z) of tests to establish differences between two independent samples were chosen, and with their help values of certain variables (values of index of realisation of TQM principle) for two company groups (depending on the fact they implement ISO or not) may be compared (Table 2 and Table 3).

5. CONCLUSION Testing results with the help of both statistical procedures indicate the existence of significant statistical differences between certified and noncertified companies with regard to the application of the following management principles related to quality management: (1) customer orientation; (2) top managementâ&#x20AC;&#x2122;s leading role in the implementation of quality management principle; (3) participation in quality management; (4) education and creation of other formal conditions for quality management, and (5) management by fact. Even though, based on Mann-Whitney U test, it has been determined that there are significant differences between two groups of companies in the principle of process approach realisation as well, they have not been confirmed by Kolmogorov-Smirnov test. Considering the stated results of empirical processing, research hypothesis can be accepted, according to which the possession of ISO standard improves managerial practice in the sense of abiding by crucial management principles related to quality management. Comparing indicators among companies which had established quality management system according to ISO norm or are undergoing a process of implementation, and those which still have not done so, it can be concluded that all companies and particularly those without ISO certificate still do not cultivate nor sufficiently develop good working climate and relationships with their employees. Companies with ISO certificate devote more attention to customer satisfaction thus having increased profit and increased market share. Also, they are in the lead when it comes to improving efficiency of business processes, long-term planning, creating company vision and so on. That which is still not sufficient, implying efficacy of quality system, is the management which has to lead and believe in achieving quality for customers and clients understanding it as the primary goal and thereby considering that this goal will be reached only in synergy with all employees. The assumption of a safe future means the improvement of quality of one's products and services thus ensuring satisfaction and loyalty of one's customers. The implementation of quality management system contributes to many positive effects within a company, more

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

important ones being the improvement of communication and understanding of customer needs; greater customer satisfaction; the promotion of good business practice and company reputation on the market; business system documentation; defined responsibility on all levels; consistent supervision of processes affecting quality; preventive employee education; increasing productivity and profit; potential participation in European Union market and world market, respectively.

6. REFERENCES Avelini-Holjevac, I. (1998), Kontroling – upravljanje poslovnim rezultatom; Hotelijerski fakultet Ika; Rijeka Bakija, I., (1991), “Quality assurance according to ISO 9000” Privredni vjesnik, Zagreb Bounds, G. et. al., (1994), Beyond Total Quality Management - Toward the Emerging Paradigm, McGraw-Hill, New York. Buble, M. (2000) Management, Ekonomski fakultet Split, Split Bureau Veritas, (1994), ISO 9000: How to obtain the certification?; brochure; Faculty of Economics; Rijeka. Crosby, P. B., (1996), “Quality is Free” Privredni vjesnik; Zagreb. Deming, W. E., (1992), Quality, Productivity and Competitive Position, MIT Center for Advanced Engineering Study; Cambridge; Mass. Dujanić, M., (1995), “Complete quality management” Conference proceedings – University of Rijeka; Faculty of Economics; Rijeka. Engler, C., (1987/88), Managerial Accounting, Richard D. Irwin Inc; Homewood; Illinois. Forker, L.B., Vickery, S.K., Droge, C.L.M., (1996), “The contribution of quality to business performance” International Journal of Operations & Production Management, Vol. 16, No. 8 Grant,, R. M. (2002), Contemporary Strategy Analysis, Blackwell, Oxford Gryna, M.F., Juran, M.J., (1999), Quality planning and analysis; Mate; Zagreb. Harrington, H.J., Harrington, J.S., (1996), High Performance Benchmarking: 20 steps to success, McGraw-Hill; New York. Heller, R. (2003) Priručnik za menadžere Profil; Zagreb Hrvatska norma, (1996); HRN EN ISO 8402; Državni zavod za normizaciju i mjeriteljstvo

THE EFFECT OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM ON MANAGERIAL PRACTICE OF MAJOR CROATIAN COMPANIES

Hunt, D.V., (1993), Managing for Quality - Integrating Quality and Business Strategy, the Business One Irwin/APICS Library of Integrated Resource Management; Homewood; Illinois. Injac, N.; (1999), Sustavi kvalitete 2000 – velika revizija normi ISO 9000” Oskar; Zagreb. International Standard ISO CD2 9000 Draft: “Quality management systems – fundamentals and vocabulary”; February 1999. Juran, M. J., (1988): Juran's Quality Control Handbook, McGraw-Hill Inc; New York. Juran, M. J., (1999), Juran's Quality Handbook; McGraw-Hill Book Company; New York. Juran, M. J., (1999), Quality planning and analysis, Third edition; MATE; Zagreb. Kondić, Ž., (2000), Quality and ISO 9000, Tiva; Zagreb. Krakar, Z. (1993): Upravljanje kvalitetom, Infotrend broj 12/7/ Lakhal, L., Pasin F., Limam, M., (2006), “Quality management practices and their impact on performance”, International Journal of Quality & Reliability Management, Vol. 23, No. 6 Mencer I., (2001), Osiguranje kvalitete, Ekonomski pregled br. 11-12, Zagreb. Pike & Barnes, (1994), TQM in action; Chapman & Hall; London. Skoko, H. (1995) „Suvremeni sustavi osiguranja i upravljanja kvalitetom“ Prilog Hrvatskom gospodarstvu; broj 78 Skoko, H. (1999), „Kvaliteta kao činitelj konkurentnosti“ in Tipurić, D. et al., Konkurentska sposobnost poduzeća Sinergija; Zagreb. State Institute for Standardisation and Measurement of Croatia, (1996), Croatian standards; HRN EN ISO 8402. Tipurić, D. et al. (1999), Konkurentska sposobnost poduzeća, Sinergija; Zagreb; 1999. www.kvaliteta.inet.hr www.iso.com

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Zoran Stefanović1

zoran.stefanovic@eknfak.ni.ac.rs

JEL KLASIFIKACIJA: B52, O17, O31, O33, P19

INOVACIJE KAO INSTITUCIONALNI FENOMEN: OSVRT NA TEORIJU NACIONALNIH INOVACIONIH SISTEMA2 Apstrakt:

Inovacije predstavljaju ultimativnu determinantu konkurentnosti i održivog privrednog rasta. Naturalistički postavljen analitički okvir ekonomske ortodoksije ne obezbeđuje zadovoljavajući obuhvat fenomena inovacija. Inovacionu sposobnost privrede definiše složena i mnogostrana interakcija tehnološke, ekonomske i institucionalne dinamike, konceptualizovana kroz teoriju nacionalnih inovacionih sistema. Ritam i intenzitet inovacione delatnosti privrede diktiran je brzinom i kvalitetom institucionalnih promena. Politika etapnih, odmerenih i u odnosu na lokalno okruženje valjano izbalansiranih institucionalnih promena pokazuje se delotvornom u podsticanju inovacione dinamike privrede.

KLJUČNE REČI: INOVACIJE, INSTITUCIJE, INOVACIONI SISTEMI 1

Ekonomski fakultet Univerziteta u Nišu. Ovaj rad deo je projekta pod nazivom „Unapređenje konkurentnosti javnog i privatnog sektora umrežavanjem kompetencija u procesu evropskih integracija Srbije“, koji pod rednim brojem 179066 finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.

INOVACIJE KAO INSTITUCIONALNI FENOMEN: OSVRT NA TEORIJU NACIONALNIH INOVACIONIH SISTEMA

Abstract:

Innovations are the ultimate determinant of competitiveness and sustainable economic growth. Naturalistic setting of analytical framework of economic orthodoxy does not provide sufficient coverage of the phenomenon of innovation. Innovation capacity of the economy is defined by complex and multifaceted interaction of technological, economic and institutional dynamics, conceptualized by the theory of national innovation systems. The rhytm and intensity of innovation activity of the economy is dictated by the pace and quality of institutional change. Policy of sequentional, well measured, with the local environment properly balanced institutional change, proves to be effective in encouraging innovation dynamics of the economy.

key words: INNOVATIONS, INSTITUTIONS, INNOVATION SYSTEMS

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

1. UVOD Sve intenzivnije nadmetanje zemalja za udeo na svetskom tržištu nameće potrebu za neprekidnim preispitivanjem sadržaja konkurentnosti i proširivanjem arsenala sredstava koje služe njenom unapređenju. Popularno je shvatanje da se kriterijumi konkurentnosti menjaju u zavisnosti od nivoa razvijenosti privrede. U početnim fazama, konkurentnost je određena efikasnošću u korišćenju faktora proizvodnje koji su u zemlji relativno obilni; u narednoj etapi razvoja kriterijumi se pomeraju ka kvalitetu proizvodnje, dok zemlje sa visokim dohotkom svoju konkurentsku poziciju mogu poboljšati jedino inovacijama proizvoda, etabliranjem novih grana, tehnologija i dr. Za visoko razvijene zemlje inovacije predstavljaju okosnicu oblikovanja konkurentnosti. Manje razvijene zemlje svoju konkurentsku sposobnost i dalje grade na obilju jeftinih resursa, naročito radne snage. Jasno je, međutim, da će pre ili kasnije troškovna konkurentnost zasnovana na niskim najamninama biti iscrpljena, što će i ove privrede neminovno staviti u poziciju orijentacije ka inovacijama i formulisanja politike za njihovu podršku. U konačnom, tradicionalni stožer konkurentnosti, relativni troškovi, ustupaju mesto inovacijama. Pitanja izgradnje i poboljšanja inovacionog kapaciteta već su odavno otvorena u razvijenim privredama, a u dogledno vreme mogu dobiti na legitimitetu i u manje razvijenom delu sveta. U tom kontekstu u radu se razmatraju geneza, osnovni elementi i moguće reperkusije koncepta nacionalnih inovacionih sistema. Iako predominantno oblikovan u razvijenim tržišnim privredama, pomenuti koncept na originalan način objedinjava bitne determinante privrednog rasta: tehnologiju, kao glavni generator rasta kao i institucije i aktere koji učestvuju u oblikovanju tehnoloških kompetentnosti društva. Kvalitet i sposobnost adaptacije nacionalnih inovacionih sistema ima neposredne konsekvence na konkurentnost nacionalne privrede, samim tim i na njenu razvojnu trajektoriju.

2. Limiti ekonomske ortodoksije i institucionalistički pristup inovacijama Savremenom ekonomskom teorijom već dugo vremena dominiraju doktrine čije ishodište predstavlja neoklasična ekonomija. Neoklasični epistemološki obrazac počiva na dobro poznatim pretpostavkama o atomizovanoj privredi, gde agenti imaju nepromenljive preferencije krajnjih ishoda, ponašaju se maksimizatorski u uslovima savršenih informacija o okruženju, i, shodno tome, uvek donose optimalne odluke, što bi značilo da ponašanjem privrednih aktera upravlja racionalnost. Racionalno ponašanje agenata vodi ka ravnoteži, pri kojoj bi svaka dalja realokacija dobara i resursa bila suboptimalna, jer ne bi bila moguća bez pogoršanja nečijeg relativnog položaja (Pareto optimalnost). Mehanizam putem kojeg se prevladava tenzija između neograničenih potreba agenata i limitiranih resursa za njihovo zadovoljenje jeste tržište, na kome pulsiranje cena obezbeđuje ravnotežu potreba i proizvodnje (Weintraub, 2002). Iz pomenutog mikroekonomskog okvira, izvode se, uz

INOVACIJE KAO INSTITUCIONALNI FENOMEN: OSVRT NA TEORIJU NACIONALNIH INOVACIONIH SISTEMA

određena prilagođavanja, koncepcije, čija se merodavnost proširuje i na druge, neekonomske sfere društvenog života (ekonomski imperijalizam). Neoklasični model ekonomskog procesa nesumnjivo predstavlja moćan analitički instrumentarijum, koga odlikuju čvrste logičke relacije, matematička rigoroznost i neosporna sugestivnost. Međutim, zarad pomenutih metodoloških kvaliteta, neoklasični rezon o privrednom procesu nužno je praćen ne malim brojem restrikcija, koje značajno umanjuju njegovu realističnost. Danas postoji već obimna literatura, potekla iz različitih ekonomsko-teorijskih pravaca, kritički usmerena prema neoklasici. Tako se neoklasici prebacuje zbog atomističkog gledanja na privredu i zanemarivanja socijalnog karaktera aktera (Hodgson, 1999, str. 70), nekritičke upotrebe matematičkih metoda u ekonomiji (Georgescu-Roegen, 1979, str. 317.), insistiranja na racionalnosti i savršenom znanju aktera (Hodgson, 1994). Neoklasična ekonomija, u skladu sa svojim naturalističkim polazištima, pretenduje na prostornu i vremensku univerzalnost, što znači da ignoriše kulturno-istorijske i socio-psihološke sadržaje i specifičnosti koje su skopčane sa ekonomskim procesom. Redukcionizam modela jedno je od opštih mesta kritika upućenih neoklasici. Slične analitičke manjkavosti neoklasična ekvilibristika ispoljava i kada su u pitanju inovacije. Nepredvidivost inovacija, njihova jedinstvenost i neponovljivost čini ih teško uklopivim u determinističke modele neoklasike. Inovacije su u svojoj suštini kvalitativne promene. Model po svojoj prirodi teško može da obuhvati takve promene, jer sve što može biti iz modela izvedeno proishodi samo iz kvantitativnih varijacija. Takođe, u neoklasičnom modelu nema aksiomatskih osnova za izvođenje postavki o nastanku inovacija (Georgescu-Roegen, 1979, str. 321). Fenomen inovacija kosi se i sa atomizmom neoklasičnog modela, jer proces učenja, koji kumulira u inovacijama, zahteva saradnju i trajnije veze između aktera, i njihovo integrisanje u kolektivitete sa netržišnim ustrojstvom, kao što su firme (Hodgson, 1999). Generisanje znanja i inovacija u privredi teško je uklopivo u individualističku matricu neoklasike. Bilo je, međutim, pokušaja obuhvata inovacija unutar ekonomske ortodoksije, naročito unutar neoklasične teorije privrednog rasta. Oni su rezultat nastojanja da se u formalne modele privrednog rasta uključi tehnički progres, koji je tradicionalno tretiran kao rezidual. Osamdesetih godina dvadesetog veka formulisani su endogeni modeli privrednog rasta vođenog inovacijama. Tu se tehnološka promena tretira kao ishod napora firmi ka maksimizaciji profita, a privredni rast je rezultat resursa posvećenih istraživanju i razvoju, kao i mogućnosti dolaženja do inovacione rente. Takvo modelovanje inovacija ocenjuje se kao redukcionističko, jer zanemaruje realnu ekonomsku dinamiku, koju karakterišu evoluirajuće i kompleksno znanje, ograničena racionalnost aktera, radikalna neizvesnost i dr. (Castellacci et all, 2005, str. 104). Formalni modeli privrednog rasta, bez obzira da li potiču iz neoklasičnog ili nekog drugog teorijskog korpusa, moraju prilagoditi svoje postupke modelovanju entiteta koji se ne mogu lako redukovati na skupine brojeva. Oblasti koje predstavljaju izazov za teoriju rasta su priroda i napredak tehnologije, ponašanje firmi i drugih organizacija koje upošljavaju tehnologiju i institucionalno okruženje koje podržava i ograničava firme (Nelson, 1998, str. 514-516). Na osnovu izloženog može se zaključiti da je neoklasična ekonomija nedovoljno pripremljena za adekvatan obuhvat fenomena inovacija. Dinamični karakter i naizgled opskurna pri-

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

roda inovacija značajno otežavaju njihovo inkorporiranje u epistemološki okvir ekonomske ortodoksije. Na ovom mestu treba istaći da se još od svog nastanka institucionalistički pravac ekonomske misli zanima za kompleksnu interakciju tehničkog progresa i šire postavljene strukture društva, reprezentovane u institucijama. U interpretacijama različitih generacija institucionalista funkcija institucija je evoluirala od konzervativnih, ceremonijalnih struktura koje sprečavaju razvoj tehnologije kao rezultata inoviranja, motivisanog čoveku urođenim instinktom „dokone radoznalosti“ (Veblen), preko optimizma u pogledu konačnog razrešenja antagonizma između tehnologije i institucija, u korist tehničkog progresa, sve do priznanja da institucije mogu imati i pozitivnu ulogu u apsorpciji pa čak i stimulisanju pojedinih tehnoloških promena (Tool) (Dugger, 1995). Savremeni institucionalizam difuziju tehnoloških inovacija posmatra kao etapnu institucionalnlu promenu, determinisanu kognitivnim naporom prilikom njene apsorpcije i rizikom njenog neprihvatanja, čiji je krajnji ishod institucionalizacija novog načina ponašanja među akterima (Redmond, 2003, p. 668-672). Kakvo god da je određenje društvenih institucija – obrasci mišljenja, kolektivna akcija koja kontroliše individualno ponašanje, ljudski konstruisana ograničenja koja strukturiraju socijalne interakcije (Stefanović, 2009, str. 16-18) – one neminovno stupaju u interakcije sa tehnologijama: motivišu njihovo generisanje, usvajanje i primenu, utiču na brzinu apsorpcije tehnoloških rešenja, njihovu difuziju i sl. Institucije ispoljavaju višestruka dejstva u svim fazama implementacije novih tehnoloških rešenja, ili upotrebe postojećih tehnologija. Veza između napretka tehnologije i privrednog rasta, stoga, ostaje nerazjašnjena ukoliko se ignoriše teorija institucija, koliko god da je ona sama heterogena i nesavršena. Postojanje čvrste veze između tehnoloških promena i privrednog razvoja dokumentovano je u privrednoj istoriji i potvrđeno u ekonomskoj teoriji (Cimoli, Dosi, 1995, p. 243). Takođe, prema svemu navedenom, pokazuje se da i pitanja vezana za institucionalno ustrojstvo koje služi promociji inovacija i tehnološkog napretka imaju kardinalan značaj. Sasvim je sigurno da se složene i višestruke relacije između tehnologije, institucija i privrednog rasta reflektuju i na razvojne probleme zemalja, nezavisno od njihovog nivoa razvijenosti. Potrebno je, stoga, konceptualizovati jedan analitički naročito aranžiran podsistem privrede, na kome se pomenute veze najjasnije manifestuju, iz koga bi se mogli izvesti odgovarajući zaključci o prirodi pomenutih veza i njihovim mogućim reperkusijama. Teorija nacionalnih inovacionih sistema nudi delotvoran konceptualni okvir promišljanja navedenih problema.

3. Teorija nacionalnih inovacionih sistema Od svoje pojave, sredinom 80-ih godina 20. veka, do danas, koncept nacionalnih inovacionih sistema postao je predmet širokog interesovanja ekonomske teorije i politike. Koristi se u analizama OECD-a, UNCTAD-a, Evropske komisije, Akademije nauka SAD, osnivaju se tela za inovacione sisteme pri pojedinim vladama (Švedska) i sl. (Lundvall et al., 2002, p. 214).

INOVACIJE KAO INSTITUCIONALNI FENOMEN: OSVRT NA TEORIJU NACIONALNIH INOVACIONIH SISTEMA

Nastojanja da se tehnologije, institucije i industrijska politika integralno i sistemski posmatraju zabeležena su u istoriji ekonomske analize i pre pojave nacionalnih inovacionih sistema. Jedan od tvoraca koncepta, Friman, pretečom nacionalnih inovacionih sistema smatra predstavnika nemače istorijske škole, Fridriha Lista. U delu ''Nacionalni sistem političke ekonomije'' iz 1841. godine, List se bavi pitanjem industrijalizacije nemačkih država i mogućnostima sustizanja tada vodeće industrijske sile, Velike Britanije. U tu svrhu on predlaže vođenje politike zaštite mlade domaće industrije, ali i širok spektar politika na ubrzavanju industrijalizacije i privrednog rasta, od kojih se većina odnosi na učenje o novim tehnologijama i njihovoj primeni (Freeman, 2002, pp. 192-193). List smatra da presudna ekonomska veličina u privrednom razvoju nije materijalno bogatstvo, već su to proizvodne snage nacije (Ekelund, Herbert, 1997, p. 242). One se nalaze u svim društvenim institucijama – nauci, umetnosti, javnim ustanovama, zakonima, moralu, religiji, inteligenciji, slobodi ličnosti, pravu i dr. Klasičnu koncepciju kapitala, koja u isti ubraja samo materijalne predmete, List ocenjuje preuskom i smatra da joj treba dodati akumulirani intelektualni kapital, kao i da u državi koja se industrijalizuje mora postojati veza industrije sa naukom i obrazovanjem (Freeman, 1995, p. 6). List je anticipirao mnoge teorijske elemente nacionalnih inovacionih sistema: značaj obrazovanja i obuke, nauke, tehničkih institucija, interaktivno učenje između korisinika i proizvođača, akumulaciju znanja, usvajanje uvezenih tehnologija i dr. Takođe je istakao veliki značaj države u procesu koordinacije i primene industrijske politike (Freeman, 1995, p. 7). Veliki uspeh nemačke hemijske industrije, s kraja 19. i početka 20. veka, bio je rezultat institucionalne inovacije – razvoja novih tehnologija i proizvoda u specijalizovanim departmanima preduzeća. Takav model istraživanja i razvoja proširio se i na druge industrije i zemlje. U periodu posle Drugog svetskog rata vladalo je uverenje da postoji linearna veza između istraživanja i razvoja i inovacija. Tokom 50-ih i 60-ih godina 20. veka, akumulirani su dokazi da stopa tehničkog progresa i privrednog rasta više zavise od difuzije inovacije nego od preimućstva u njenom lansiranju, kao i da značajnu ulogu imaju i socijalne promene (Freeman, 1995, pp. 8-10). Pokazalo se da uspeh inovacija ne zavisi samo od istraživanja i razvoja već i od brojnih drugih internih faktora kao i uticaja iz neposrednog ali i šireg društvenog okruženja – organizacije rada, interakcija sa povezanim firmama i naučno-tehnološkom profesionalnom zajednicom. Tokom 70-ih i 80-ih godina 20. veka, počinje da se oblikuje sistemski pristup inovacijama (Freeman, 1995, pp. 10-11). Koncept „nacionalnih inovacionih sistema“ uvodi Friman 1987. u svojoj knjizi koja obrađuje japanski inovacioni sistem (Freeman, 1987). Jednako značajan izvor teorije nacionalnih inovacionih sistema su istraživanja unutar alborške škole, čiji će predstavnik, Lundval, prvi upotrebiti pojam „inovacioni sistem“ 1985. (Lundvall et al., 2002). U nastojanju da prevaziđu redukcionistička objašnjena inovacionog uspeha nacija zasnovana na prenaglašavanju formalnih institucija istraživanja i razvoja, protagonisti ovog pravca nastoje da izgrade celovitu teoriju inovacionog procesa, kao kombinaciju četiri elementa: neošumpeterovske interpretacije nacionalnih proizvodnih sistema, istraživanja o značaju domaćeg tržišta za ekonomsku specijalizaciju, mikroekonomski pristup inovacijama i rezonovanje o vezi između institucija i inovacija (Lundvall et al., 2002, pp. 216-217).

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Važan izvor inspiracije alborške škole je strukturalistička teorija privrednog razvoja Hiršmana i Perua i nastojanje da se u objašnjenju privrednog rasta integrišu neošumpeterovska teorija i input autput analiza. U tu svrhu izvršena je odgovarajuća konceptualizacija nacionalnog proizvodnog sistema kroz: isticanje značaja povratnih informacija od korisničkih sektora; uvođenje učenja kroz rad i istraživanje u model; diferenciranje privrede na industrijske podsisteme u različitim fazama životnog ciklusa; uvođenje pretpostavke o otvorenoj privredi (Lundvall et al., 2002, p. 217). Korišćenje empirijske literature o značaju domaćeg tržišta za izvoznu specijalizaciju, moglo je, agregiranjem podataka o specijalizaciji na osobeni način, da pruži podatke o konkurentnosti privrede, ulozi i relativnom značaju pojedinih tehnologija za privredni rast (Lundvall et al., 2002, p. 218). Ustrojena je i mikroekonomija inovacija, koja naglasak stavlja na važnost veza između firmi i spoljnih aktera inovacija, na značaj necenovnih veza kao svojevrsnih organizovanih tržišta, na kojima, umesto transakcija, dominira interaktivno učenje. Nacionalni kontekst, u kome su otklonjene jezičke i kulturne barijere za transfer znanja predstavlja povoljan ambijent za interaktivno učenje (Lundvall, et al., 2002, pp. 219-220). Na kraju, brzinu i kvalitet interaktivnog učenja u nacionalnom ambijentu određuje institucionalno okruženje, koje oblikuje ponašanje aktera, ali i celokupnog sistema. Institucije definišu ponašanje aktera kroz uticaj na njihov vremenski horizont odlučivanja („short termism“ ili „long termism“), poverenje između agenata ali i dominirajući oblik racionalnosti u sistemu (komunikativna vs. neoklasične instrumentalne racionalnosti) (Lundvall et al., 2002, p. 220). Svoje utemeljenje teorija nacionalnih inovacionih sistema svakako nalazi i u radovima Nelsona, poznatog protagoniste evolucione ekonomske teorije. Teoriju nacionalnih inovacionih sistema Nelson posmatra kao nedovoljno integrisan konglomerat evolucionističke teorije privrednog rasta uslovljenog napretkom tehnologije i institucionalističkih koncepcija institucionalne evolucije. Nelson ukazuje na potrebu daljeg približavanja ova dva pravca ekonomske analize, s obzirom na srodne stavove o važnim komponentama privrednih procesa: ljudska interakcija kao rezultat navika u mišljenju i delanju; odbacivanje neoklasične postavke o maksimizaciji; promene obrazaca ponašanja kao inkrementalan proces, koji se odvija kroz individualno i kolektivno učenje; zanimanje za uzroke različite komparativne ekonomske efikasnosti nacija kroz vreme (Nelson, 2002, pp. 265-267). Važan događaj za teoriju nacionalnih inovacionih sistema je objavljivanje knjige o tehničkim promenama i ekonomskoj teoriji, u kojoj ovaj koncept stiče potpuni teorijski legitimitet (Dosi et al., 1988). Tu se nalaze poglavlja u kojima se Friman, Lundval i Nelson bave nacionalnim inovacionim sistemima (Nelson, 2008, p. 1). Shodno svom elementarnom ustrojstvu, nacionalni inovacioni sistemi sastoje se od komponenti, veza između njih i odgovarajućih atributa. Komponente sistema čine akteri (pojedinci, firme, banke, univerziteti, istraživačke ustanove, državne agencije i dr), fizički i tehnološki predmeti (razne vrste mašina, postrojenja, procedura, proizvoda i dr) kao i institucije (zakoni, tradicija, društvene norme). Veze između komponenti mogu biti tržišne i netržišne. Od njihove intenzivnosti zavisi dinamika sistema. Značajna klasa veza unutar nacionalnih inovacionih sistema odnosi se na transfer tehnologije, koji može biti slučajan ili nameran, ali je svakako zahtevan u pogledu vremena i napora potrebnih da se savlada određeni tehnološki obrazac. Atributi sistema odnose se na karakteristike komponenti i

INOVACIJE KAO INSTITUCIONALNI FENOMEN: OSVRT NA TEORIJU NACIONALNIH INOVACIONIH SISTEMA

veza između njih, koje su determinisane funkcijom samog sistema. S obzirom da je svrha inovacionog sistema da generiše, koristi i širi tehnologiju, njegove glavne karakteristike ogledaju se u sposobnosti aktera da generišu, šire i koriste tehnologije koje imaju ekonomsku vrednost (Carlsson et al., 2002, pp. 234-235). Postoje različita određenja nacionalnih inovacionih sistema. Friman ih definiše kao mrežu institucija u javnom i privatnom sektoru čije aktivnosti i interakcije služe iniciranju, uvozu, modifikovanju i difuziji novih tehnologija (Freeman, 1987, prema: Niossi, 2002, p. 292). Nacionalni inovacioni sistemi se razvijaju kroz simultanu dinamiku pet podsistema i pratećih institucija, koje upravljaju: stvaranjem naučnog znanja (vodeće zemlje); razvojem i usvajanjem novih proizvoda i proizvodnih tehnika (tehnološka sfera); ekonomskim mehanizmom koji organizuje proizvodnju i raspodelu dobara i prihoda kao i informacione tokove i motivaciju aktera; političkom i zakonskom strukturom; sferom kulture, odnosno vrednosti, normi i običaja (Freeman, 2008, prema: Cimoli et al. 2008, p. 5). Lider alborške škole, Lundval, polazi od teze da je znanje fundamentalni resurs moderne privrede, i da je shodno tome najvažniji proces učenje, koje kao društveni fenomen ne može da se razume bez uzimanja u razmatranje njegovog institucionalnog i socijalnog konteksta. U tom smislu nacionalni inovacioni sistemi obuhvataju elemente i odnose koji interaguju u proizvodnji, difuziji i upotrebi novih i ekonomski korisnih znanja, koji su locirani ili vode poreklo unutar granica nacionalne države (Lundvall, 1992, pp. 1-2, prema: Golden et al., 2003). Nelson posmatra nacionalne inovacione sisteme u kontekstu privrednog rasta vođenog inovacijama, kao rezultata koevolucije fizičkih i socijalnih tehnologija. Privredni rast generiše neprekidno uvođenje novih tehnologija, koje unapređuju produktivnost, kao i sposobnost proizvodnje novih ili unapređenih dobara i usluga (Nelson and Nelson, 2002, p. 269). Sama tehnologija može biti dekomponovana na fizičku i socijalnu komponentu. Fizička tehnologija podrazumeva ''recept'' šta treba uraditi da bi se došlo do određenog ishoda. Međutim, s obzirom da se aktivnosti koje fizička tehnologija podrazumeva moraju obaviti od strane više aktera, potreban je određeni mehanizam njihove koordinacije, odnosno podela rada. Podela rada predstavlja socijalnu tehnologiju. Socijalne tehnologije podržavane su i ograničene od struktura i snaga koje se mogu označiti kao institucije – zakoni, norme, očekivanja, upravljačke strukture i dr. (Nelson, 2008, p. 3). Industrijsko istraživanje i razvoj u određenoj tehnološkoj oblasti obuhvata fizičku tehnologiju (laboratorijske procedure) ali i socijalne tehnologije (podela rada između naučnih institucija i firmi) podržane odgovarajućim institucijama (zakonska rešenja, uverenja o misiji društva i pojedinih subjekata, stavovi prema preduzetništvu i sl.) (Nelson, 2008, p. 3). Nezavisno od njihovog operativnog određenja, nacionalni inovacioni sistemi mogu biti posmatrani kao osobena komponenta društveno-ekonomskog sistema, namenjena postupanju sa tehnologijama (generisanje, korišćenje, difuzija). Efikasnost obavljanja pomenute društvene funkcije ogleda se u sposobnosti aktera za interaktivno učenje (generisanje ili usvajanje eksplicitnog ili prećutnog znanja), koja je, sa svoje strane, suštinski određena i mnogostruko zavisna od institucionalnih uticaja prisutnih unutar različitih nivoa društveno-ekonomskog sistema. Institucije oblikuju ponašanje aktera,

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

kako kroz ukorenjene instinktivne obrasce individualnog ponašanja (transmisijom dejstva neformalnih institucija) tako i kroz definisanje transakcionog prostora delovanja pojedinaca (spicfikacija sistema svojinskih prava, zaštita ugovora, mehanizmi sprečavanja oportunizma i sl). Kao što je pokazano, institucionalna komponenta snažno je prisutna u alternativnim konceptima nacionalnih inovacionih sistema. Alborška škola ističe dve dimenzije nacionalnih inovacionih sistema: njegovu strukturu, koja definiše šta se proizvodi i koje se sposobnosti razvijaju i institucionalno ustrojstvo – kako se odvijaju proizvodnja, inovacije i učenje (Lundvall et al., 2002, p. 220). Može se takođe govoriti i o užem i širem pristupu nacionalnim inovacionim sistemima. Prvi je fokusiran na one institucije koje direktno doprinose usvajanju i diseminaciji znanja (univerziteti, istraživačke institucije i sl.). Drugi prepoznaje da se pomenute institucije naslanjaju na mnogo širu društveno-ekonomsku strukturu (kulturni i politički uticaji, ekonomske politike i sl.) koja u konačnom definiše obim i kvalitet inovativne delatnosti (Freeman, 2002, p. 194). Institucije učestvuju u tehnološkim promenama na dva načina: stvaraju opšte uslove da se određene promene dese (pravni sistem, finansijsko tržište, tržište rada, obrazovni sistem); ali i određuju i njihovu dinamiku (kroz brzinu promene sektorski specifičnih institucija koje pogoduju razvoju pojedinih tehnologija) (Nelson, 2008, p. 6).

4. Institucionalne promene i inovaciona dinamika manje razvijenih privreda Postaje jasno da je kvalitet nacionalnih inovacionih sistema, shvaćen kao sposobnost postupanja sa tehnologijama, značajno povezan sa sposobnošću adaptiranja institucionalne metastrukture na kontinuirane tehnološke promene. U tom smislu, može se govoriti i o „X efikasnosti“ institucija (merenoj u odnosu na najbolju postojeću praksu) kao i o „X efektivnosti“ (uspeh u postizanju njihovih organizacionih misija) (Niosi, 2002, p. 293). Institucionalna trajektorijska zavisnost (prisutna na različitim nivoima sistema) izvor je neefikasnosti institucija u pomenuta dva domena. Problemi vezani za kvalitet nacionalnih inovacionih sistema se na osoben način manifestuju u manje razvijenim privredama. Inovaciona dinamika je u pomenutim privredama obeležena specifičnim okolnostima i društveno-ekonomskim tokovima (slaba inovaciona infrastruktura, destrukcija postojećih lokalnih sposobnosti u procesu inoviranja, dohodna polarizacija i pomeranja u odnosima moći) (Lundvall et al., 2002, p. 226), što nesumnjivo opravdava snažno zanimanje za institucionalne mehanizme koji učestvuju u njihovom oblikovanju. Nacionalni inovacioni sistemi manje razvijenih zemalja su ''specifični''. U njima ne postoje tehnološki i institucionalni uslovi modernog rasta; napredak tehnologije ostvaruje se više akumulacijom kapitala, nego znanja; tržišne relacije nemaju istu ulogu u promociji znanja kao u razvijenim privredama; potrebno je izrazito intenzivno učenje, kako bi se uhvatio korak sa razvijenim zemljama i dr. (Intarakumnerd et al., 2002, pp. 1446-1447).

INOVACIJE KAO INSTITUCIONALNI FENOMEN: OSVRT NA TEORIJU NACIONALNIH INOVACIONIH SISTEMA

Oblici delovanja i mehanizmi evolucije institucija relevantnih za nacionalne inovacione sisteme od naročitog su značaja za manje razvijene zemlje. Tehnološke promene potrebne za sustizanje razvijenog sveta nisu moguće bez odgovarajućih pomeranja u institucionalnoj konfiguraciji manje razvijenih privreda. Razni segmenti institucionalnog uređenja društva moraju da se adaptiraju na nove tehnološke obrasce. Pokazuje se da je proces imitiranja naprednih tehnologija u institucionalnom smislu zahtevan i delikatan. Uvoz fizičke tehnologije (mašina, usvajanje odgovarajućih tehničkih znanja) pokazuje se kao manje komplikovan deo procesa imitiranja. Mnogo je zahtevniji zadatak prilagoditi postojeću institucionalnu strukturu (organizacione forme, odgovarajuće delove zakonodavstva, poslovne običaje i praksu i sl.) primeni nove fizičke tehnologije (Nelson, 2004, p. 366). Primena novih tehnologija u manje razvijenim zemljama sama po sebi zahteva organizacione i institucionalne inovacije i propratne pojave: raskid sa sa prethodnom, dobro poznatom praksom, neizvesnost u pogledu pronalaženja adekvatnih novih organizacionih rešenja, učenje kroz rad, visoki rizik neuspeha ali i potencijalnu isplativost uspešne institucionalne promene (Nelson, 2004, p. 371). Privredni napredak zahteva uspostavljanje novih tehnoloških sistema, što podrazumeva korišćenje iskustava razvijenih zemalja, ali i potrebu da se novouspostavljene strukture tako „skroje“ da funkcionišu u okviru domaćeg kulturnog okvira (Nelson, 2004, 2004, p. 366). Podizanje kvaliteta nacionalnih inovacionih sistema manje razvijenih zemalja, kao što je pokazano, u mnogome je vezano za odgovarajuće institucionalne promene. Nužno je, u tom smislu, iznaći model institucionalnog inženjeringa, primeren potrebama intenzifikacije interaktivnog učenja aktera nacionalnih inovacionih sistema, kao neposrednog faktora jačanja tehnološke sposobnosti ovih privreda. Ekonomska ortodoksija nije od velike pomoći u traganju za takvom recepturom politike. O tome svedoči i nagomilana evidencija vezana za primenu „Vašinogtonskog konsenzusa“, standardizovanog pristupa manje razvijenom svetu međunarodnih finansijskih institucija (MMF i Svetska banka), u celini inspirisanog neoklasičnom ekonomijom. Tu je uloga institucija najpre ignorisana, da bi kasnije u univerzalnu matricu mera koje su nametane manje razvijenim zemljama (liberalizacija, stabilizacija, privatizacija) bila uključena i institucionalna politika. Proklamovani koncept institucionalnih reformi pokazao se suviše ambicioznim, jer podrazumeva istovremene i sveobuhvatne promene, prema idealnom modelu, neosetljive na domaće okolnosti i resurse (Rodrik, 2006). Nezadovoljavajući rezultati Vašingtonskog konsenzusa i iskustva današnjih brzorastućih zemalja upućuju na drugačije promišljanje institucionalne politike. Uspešne zemlje u razvoju zaobišle su sva pravila ekonomske ortodoksije i, vodeći računa o lokalnim okolnostima, uspele da postupno, kroz eksperimentisanje i neprekidno upoređivanje društvenih troškova i koristi institucionalnih promena, izgrade institucionalno okruženje podsticajno za privredni rast (Rodrik, 2008). Pokazuje se da su pitanja institucionalne osnovice privrednog razvoja od prvorazrednog značaja, kao i da je model etapnog, evolutivnog inženjeringa institucija, primereniji obrazac njihovih promena. Politika izgradnje institucija mora biti sekvencijalna, zasnovana na dobro osmišljenim i pažljivo koordinisanim institucionalnim promenama kao i valjano

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

izbalansirana u odnosu na domaće okolnosti, resurse i ograničenja. Naročito dinamično i nepredvidivo područje delovanja institucionalne politike je nacionalni inovacioni sistem. Institucionalni inženjering mora biti dodatno prilagođen složenoj arhitekturi ovog društveno-ekonomskog podsistema, koji generiše tehnološku sposobnost privrede, kao dugoročnu osnovu konkurentnosti i održivog privrednog rasta.

5. Zaključak Koncept nacionalnih inovacionih sistema predstavlja jednu vrstu sinteze nastojanja da se pronikne u izvore tehnološke sposobnosti različitih društava, kao metageneratora njihovog privrednog rasta. Inovacioni sistem nacionalne privrede odražava njenu sposobnost upravljanja sopstvenom tehnološkim razvojem, uslovljen kapacitetom za interaktivno učenje. Nezavisno od različitih konceptualizacija, nacionalne inovacione sisteme tvore višestruke i složene interakcije brojnih aktera između kojih postoji svojevrsna podela rada, podržana od strane institucija prisutnih na različitim nivoima društveno-ekonomske strukture. Kvalitet nacionalnog inovacionog sistema značajno zavisi od sposobnosti adaptacije njegove institucionalne osnovice na nova tehnološka rešenja. Nove tehnološke promene moraju biti praćene odgovarajućim, najčešće sektorski specifičnim institucionalnim promenama. S obzirom na postojanost institucionalnih struktura, imitiranje naprednih tehnologija mora da bude „skrojeno“ prema domaćem kulturnom ambijentu. Sveobuhvatne i neselektivne institucionalne promene prema idealnom modelu, projektovane unutar neoklasične recepture, nisu društveno rentabilne za manje razvijene zemlje. Evolutivni inženjering institucija, oslonjen na etapne, dobro osmišljene i valjano koordinisane promene, primerene složenoj arhitekturi nacionalnih inovacionih sistema, pokazuje se delotvornijim obrascem institucionalne adaptacije manje razvijenih privreda.

6. LITERATURA Carlsson, B. et al. (2002) ‘’Innovation Systems: Analytical and Methodological Isssues’’, Research Policy, 31, Pp. 233-245 Castellacci, F. et al. (2005) ‘’Advances and Challenges in Innovation Studies’’, Journal of Economic Issues, Vol. 39, No. 1, Pp. 91-121 Cimoli, M. et al (2008) ‘’The Political Economy of Capabilities Accummulation: The Past and the Future of Policies for industrial Development’’, in: Cimoli, M. et al. (eds.) The Political Economy of Capabilities Accummulation: The Past and the Future of Policies for industrial Development, Oxford University Press. Oxford, Pp. 1-16

INOVACIJE KAO INSTITUCIONALNI FENOMEN: OSVRT NA TEORIJU NACIONALNIH INOVACIONIH SISTEMA

Cimoli, M. and Dosi, G. (1995) ‘’Technological Paradigms, Patterns of Learning and Development: An Introductory Roadmap’’, Journal of Evolutionary Economics, 5, Pp. 243-268 Cowling, K and Tomlinson, P. (2011) ‘’Post the ‘Washington Consensus’: Economic Governance and Industrial Strategies for the Twenty-First Century’’, Cambrige Journal of Economics, Advance Acces Publication, 30. March 2011, Pp. 831-852 Dosi, G. et al. (eds.) (1988) Techical Change and Economic Theory, Pinter, London. Dugger, W. (1995) ‘’Veblenian Institutionalism: Changing Concepts of Inquiry’’. Journal of Economic Issues, Vol 29, No. 4, Pp. 1013-1027 Ekelund, R. and Herbert, R. (1997) Povijest ekonomske teorije i metode, Mate, Zagreb. Freeman, C. (1987) Technology Policy and Economic Performance: Lessons from Japan, Francis Pinter, London. Freeman, C. (1995) ‘’The ‘National System of Innovation’ in Historical Perspective’’, Cambridge Journal of Economics, 19, Pp. 5-24 Freeman, C. (2002) ‘’Continental, National and Sub-National Innovation Systems – Complementarity and Economic Growth’’, Research Policy, 31, Pp. 191-211 Freeman, C. (2008) Systems of Innovation: Selected Essays in Evolutionary Economics. Edward Elgar, Cheltenham UK/Nothampton, MA. Georgescu-Roegen, N. (1979) “Methods in Economic Science”, Journal of Economic Issues, Vol. 13, No. 2, Pp. 317-328 Golden, W. (2003). ‘’National Innovation System and Entrepreneurship’’, CISC Working Paper, No. 8 Hodgson, G. (1994) “Critique of Neoclassical Microeconomic Theory” in: Hodgson, G. et al. (eds.) The Elgar Companion to Institutional and Evolutionary Economics, Edward Elgar, Cheltenham, Northampton. Hodgson, G. (1999) Economics and Utopia: Why the Learning of Economy is not the End of History, Routledge, London, New York. Intarakumnerd, P. et al. (2002) National Innovation Systems in Less Successfull Developing Countries: The Case of Thailand. Research Policy, 31, Pp. 1445-1557 Lundvall, B. et al. (2002) ‘’National Systems of Production, Innovation and Competence Building’’, Research Policy, 31, Pp. 213-231 Nelson R. (1998) ‘’The Agenda for Growth Theory: a Different Point of View’’, Cambridge Journal of Economics. 22, Pp. 497-520 Nelson, R (2004). ‘’The Challenge of Building and Effective Innovation System for Cactch-up’’, Recearch Policy, Vol 32, No. 3, Pp. 365-374

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Nelson, R (2008) ‘’What Enables Rapid Economic Progress: What Are Needed Institutions?’’, Research Policy, 31, Pp. 1-11 Nelson, R. and Nelson K. (2002) ‘’Technology, Institutions and Innovation Systems’’. Research Policy, 31, pp. 265-272 Niosi, J. (2002) ‘’National Systems of Innovations Are ''X-Inefficient (and X Effective). Why Some Are Slow Learners’’, Research Policy 31, Pp. 291-302 Redmond, W. (2003) ‘’Innovation, Diffusion, and Institutional Change’’, Journal of Economic Issues, Vol. 37, No.3. Pp. 665-679 Rodrik, D. (2006) ‘’Goodbye Washington Consensus, Hello Washington Confusion’’, Journal of Economic Literature, Vol. XLIV, December, Pp. 969-983. Rodrik, D. (2008) ‘’Second-Best Institutions’’, American Economic Review, Vol. 98, No. 2, Pp. 100-104 Stefanović, Z. (2009) Institucionalistički pravac ekonomske misli. Zadužbina Andrejević, Beograd. Weintraub, R. (2002) “Neoclassical Economics”, in: Henderson, D. (ed.) The Concise Encyclopedia of Economics, Liberty Fund, Inc. Indianapolis, preuzeto sa internet adrese: http://www.econlib.org/library/Enc1/NeoclassicalEconomics.html

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Bojan Ristić1

bristic@ekof.bg.ac.rs

JEL KLASIFIKACIJA: K21, L40, L41

O REPREZENTATIVNOSTI MERA TRŽIŠNE KONCENTRACIJE I NJIHOVOM ZNAČAJU ZA REGULACIJU HORIZONTALNIH SPAJANJA PREDUZEĆA Apstrakt:

U ovom radu će biti reči o kriterijumima za reprezentativnost merila tržišne koncentracije. Zadovoljavanjem ovih kriterijuma smatra se da merila poseduju pozitivna svojstva, što ih čini reprezentativnim. Ispostavlja se da konveksne kombinacije tržišnih udela svih relevantnih preduzeća, koje su osetljive na njihovu promenu, predstavljaju dovoljno reprezentativne mere tržišne koncentracije. Herfindal-Hiršmanov indeks, kao suma kvadrata tržišnih udela svih preduzeća u grani, predstavlja upravo jednu takvu meru. Zbog svojih pozitivnih osobina Herfindal-Hiršmanov indeks je u širokoj upotrebi od strane antimonopolskih komisija, pre svega u slučajevima regulacije horizontalnih spajanja preduzeća. Prilikom donošenja odluka, po pitanju dozvoljenosti horizontalnih spajanja preduzeća, informacije o nivou i promenama koncentrisanosti grane služe kao preliminarni indikator mogućih uticaja spajanja preduzeća na uslove konkurencije na tržištu. U savremenom antimonopolskom ambijentu, uloga merila koncentracije je neophodna, ali se ne može smatrati presudnom za donošenje konačnih odluka antimonopolskih tela pri rešavanju predmetnih slučajeva.

ključne reči: MERE TRŽIŠNE KONCENTRACIJE, HERFINDAL-HIRŠMANOV INDEKS, HORIZONTALNA SPAJANJA PREDUZEĆA

Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu.

O REPREZENTATIVNOSTI MERA TRŽIŠNE KONCENTRACIJE I NJIHOVOM ZNAČAJU ZA REGULACIJU HORIZONTALNIH SPAJANJA PREDUZEĆA

Abstract:

In this paper we will discuss the representativeness of market concentration measures. By meeting these criteria it can be considered that measures have positive properties, which makes them representative. It turns out that the convex combination of market shares of all relevant companies, which is sensitive to their changes, is sufficiently representative measure of market concentration. Herfindahl-Hirschman index, the sum of squared market shares of all firms in the industry, is just such a measure. Because of its positive qualities Herfindahl-Hirschman index is widely used by the antitrust commissions, especially in cases of horizontal mergers regulations. When making decisions regarding of the permissibility of horizontal mergers, information about the level and the changes in the level of industry concentration can serve as a preliminary indicator of potential impact of mergers on market competition conditions. In modern antitrust environment, the role of concentration measures is needed, but cannot be considered as the crucial for making final decisions by antitrust authorities in resolving the underlying cases.

key words: MEASURES OF MARKET CONCENTRATION, HERFINDAHL-HIRSCHMAN INDEX, HORIZONTAL MERGERS

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

1. UVODNE NAPOMENE Poznavanje vektora tržišnih udela ne može se smatrati i „potrebnom i dovoljnom“ informacijom za donošenje sudova o nivou i promenama koncentracije grane, ali može poslužiti kao primarni input u daljoj analizi. Sumarni pokazatelji, indeksi koncentracije,2 koji uzimaju u obzir distribuciju tržišnih udela korisna su mera za prikazivanje nivoa i promena koncentrisanosti grane. Mogu se izdvojiti dva generalna razloga zbog kojih je diskusija o merama koncentracije od suštinske važnosti. Prvo, pomenuti indeksi, kao relativno koncizne mere, pružaju mogućnost da se različite grane u istoj ili u različitim zemljama porede prema nivou koncentracije. Drugo, njih mogu koristiti regulatorna tela kao indikatore stanja i promena nivoa konkurencije u grani. Prema tome, ovi indeksi služe regulatoru da identifikuje aktivnosti tržišnih učesnika koje mogu dovesti do nedozvoljenog povećanja koncentracije. S obzirom na to da je upotreba ovih pokazatelja često i zakonski predviđena, oni se mogu koristiti u procesima arbitraže u konfliktima, po pitanju horizontalnih spajanja, između firmi i regulatora.3 Cilj ovog rada je da ukaže na neophodne kriterijume za reprezentativnost merila tržišne koncentracije i na ulogu koju ova merila imaju pri regulaciji horizontalnih spajanja preduzeća od strane antimonopolskih tela (komisija ili agencija za zaštitu konkurencije). U drugom delu će biti razmatrani kriterijumi za reprezentativnost merila tržišne koncentracije na osnovu kojih ćemo testirati dva najčešća merila tržišne koncentracije, „udeo određenog broja najvećih preduzeća u grani“ i Herfindal-Hiršmanov indeks. U trećem delu će biti reči o mehanizmu regulacije horizontalnih spajanja preduzeća na osnovu Herfindal-Hiršmanovog indeksa, ali i prednostima i nedostacima takvog pristupa. Četvrti deo je rezervisan za zaključna razmatranja.

2. REPREZENTATIVNOST MERA TRŽIŠNE KONCENTRACIJE U literaturi4 koja se bavi ovom problematikom može se naići na različite obrasce koji služe za merenje tržišne koncentracije, pa se postavlja pitanje koji se mogu smatrati dovoljno reprezentativnim za antimonopolske analize. U Hall & Tideman (1967) i Tirole (1992) postavljeni su kriterijumi pomoću kojih se dokazuje reprezentativnost indeksa koncentracije. Prilikom izbora indeksa koncentracije za potrebe regulacije uputno bi bilo voditi računa da isti zadovoljava sugerisane kriterijume ili bar najveći broj njih.5 Ti kriterijumi predstavljaju poželjne osobine koje bi indeksi trebalo da poseduju da bi bili validni reprezenti koncentrisanosti tržišta.

Indeksi koncentracije se alternativno mogu nazivati indeksima koncentracije grane ili indeksima koncentracije ponude. Šaj (2005), str. 171. 4 Videti: Hall and Tideman (1967), Michelini and Pickford (1985), Spulber (1989), Tirole (1992), Ivaldi et al. (2003), Šaj (2005). 5 Videti: Tirole (1992), str. 222. i Hall and Tideman (1967), Pp. 163-164. 2 3

O REPREZENTATIVNOSTI MERA TRŽIŠNE KONCENTRACIJE I NJIHOVOM ZNAČAJU ZA REGULACIJU HORIZONTALNIH SPAJANJA PREDUZEĆA

Prvo, koncentraciju bi trebalo izražavati jednodimenzionim merama, kako bi se eliminisale sve eventualne dvosmislenosti prilikom poređenja koncentracije različitih grana. Na primer, ako imamo dve grane (1 i 2) onda mora postojati mogućnost za njihovo poređenje prema nivou koncentracije, što znači da grana 1 može biti više, manje ili jednako koncentrisana u odnosu na granu 2 i obrnuto. Drugo, mera koncentracije bi trebalo da predstavlja funkcionalni odnos tržišnih udela svih firmi koje pripadaju posmatranom tržištu. Ako je broj preduzeća u grani n i ako su sa s1, s2, ..., sn obeleženi njihovi pojedinačni tržišni udeli, mera koncentracije bi se mogla predstaviti kao R=f(s1,s2,...,sn). Evidentno je da broj firmi na relevantnom tržištu ima uticaj na nivo njegove koncentrisanosti. Treće, podrazumeva se da mere koncentracije moraju biti pod uticajem promena tržišnih udela svih ponuđača, što direktno proizilazi iz prethodnog kriterijuma. Da bismo ilustrovali ovu tvrdnju pretpostavićemo da tržištu, od n proizvođača, pripadaju i proizvođači i i j, i≠j (n=1,2, ..., i, j, ..., n) koji imaju udele si i sj, pri čemu je si > sj. Ukoliko bi se jedan deo tražnje, uz ostale nepromenjene uslove, preusmerio ka ponuđaču sa većim udelom, to bi povećalo asimetriju u prodaji između i i j, pa je za očekivati da adekvatna mera koncentracije na tu promenu reaguje povećanjem. Ova konstatacija važi samo u slučaju da se redistribucija udela realizuje između i i j uz konstantnost udela ostalih n-2 ponuđača. Ako bi stopa promene koncentracije usled redistribucije udela i i j u iznosu D, bila predstavljena kao , ova propozicija bi se mogla prikazati kao

(1)

Rečju, mera koncentracije bi trebalo da se poveća sa povećanjem dominacije preduzeća i u odnosu na preduzeće j uz konstantnost udela ostalih, n-2, tržišnih učesnika. U suprotnom slučaju kada je sj>si izraz (1) bi trebalo da bude manji od nule. U sklopu ovog kriterijuma bi moglo da se doda i to da se od mera koncentracije očekuje da budu invarijantne u odnosu na permutacije tržišnih udela.6 Dakle, prosta zamena udela dva tržišna učesnika i ceteris paribus, ne bi trebalo da utiče na promenu koncentracije. Četvrto, ako se svaka od n firmi, koje pripadaju nekoj grani, podeli na dva identična dela, tako da se dobije 2n firmi, odnosno n parova simetričnih firmi, tada bi se vrednost koncentracije morala svesti na polovinu svoje prvobitne vrednosti (vrednosti pre deobe). Peto, koncentracija mora opadati sa porastom broja firmi na tržištu, ako su firme simetrične. Drugim rečima, kada se tržište sastoji od n preduzeća koja imaju identične tržišne udele, koncentracija mora opasti ako se broj preduzeća poveća sa n na n+1. U formalnoj interpretaciji ovaj kriterijum može se zapisati u vidu sledeće nejednakosti.

(2)

Iz (2) eksplicitno sledi da ako je tržište podeljeno između n firmi sa jednakim udelima onda je R opadajuća funkcija od n. Ovaj kriterijum se poklapa sa ekonomskom logikom gde više firmi Tirole (1992), str. 222.

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

u odnosu na manje daje osnov za veću konkurenciju, a time i manju tržišnu koncentraciju. Do ovog trivijalnog zaključka implicitno se može doći i preko drugog i četvrtog kriterijuma. Može se primetiti da se ovim kriterijumom pravi bitna razlika između mera koncentracije i Gini koeficijenta (Gini coefficient). Gini koeficijent predstavlja meru nejednakosti u distribuciji udela koja se bazira na Lorencovoj krivoj (Lorenz curve). Poznato je da se Gini koeficijent dobija kao odnos površine koju zaklapa Lorencova kriva sa linijom apsolutne jednakosti u distribuciji tržišnih udela (linija pod uglom od 45 stepeni) i površine koju obrazuje linija apsolutne jednakosti. Shodno tome, koeficijent uzima vrednosti iz intervala od 0 do 1. Što je veća nejednakost u distribuciji udela, tj. što je veća asimetrija u raspodeli tržišta, veći je i Gini koeficijent. Ali kada je tržište ravnomerno podeljeno između n firmi, nezavisno od veličine n, vrednost koeficijenta se neće menjati. U takvim okolnostima Gini koeficijent će prikazivati savršenu jednakost u raspodeli tržišnih udela,7 pa se na osnovu njega ne može izvući zaključak o intenzitetu konkurencije između tržišnih učesnika. Na primer, postoji razlika u intenzitetu konkurencije između 100 preduzeća koja poseduje po 1% tržišta i 5 preduzeća sa po 20% tržišta, iako je u oba slučaja vrednost Gini koeficijenta jednaka, što proizilazi iz savršene jednakosti u raspodeli tržišta. Iz tog razloga Gini koeficijent nije uputno koristiti za prikazivanje tržišne koncentracije. Šesto, mere tržišne koncentracije bi trebalo da uzimaju vrednosti iz intervala od 0 do 1. Vrednost 1 označava maksimalnu koncentraciju i čistu monopolsku strukturu sa jednim ponuđačem na relevantnom tržištu, dok bi vrednost 0 podrazumevala da broj ponuđača na tržištu teži beskonačnosti. Pri bilo kojoj tržišnoj strukturi pa i teorijskoj konstrukciji, poznatoj kao savršena konkurencija, tržišna koncentracije ne može biti jednaka nuli, pošto je reč o konačnom skupu preduzeća koja se nalaze na tržištu. U tom smislu, da bismo u potpunosti bili precizni iz intervala ćemo isključiti nulu, pa bi se interval mogao zapisati kao (0,1].8 Generalno, ova propozicija nije striktno neophodna da bi mere koncentracije bile validne, ali je korisna, jer olakšava njihovu upotrebu. Shodno nerigoroznom karakteru ovog kriterijuma, dozvoljenom se smatra svaka pozitivna transformacija vrednosti koncentracije koja ne menja važeće odnose unutar originalnog intervala. Pošto su kriterijumi definisani, stvorena je osnova da se izlože konkretni obrasci za izražavanje tržišne koncentracije. U nastavku diskusije izložićemo dva najčešće upotrebljavana obrasca za računanje koncentrisanosti tržišta.

2.1. Suma udela m najvećih firmi U grani koja broji n preduzeća, uzima se m preduzeća sa najvećim udelom prilikom obračuna ovog jednostavnog indeksa, uz m<n kao i s1≥s2≥...≥sm≥...≥sn. Ideja u osnovi ovog indeksa (u nastavku, Rm) je da se saberu relativni udeli m najvećih firmi na tržištu i da se njihov zajednički udeo uzme kao pokazatelj tržišne koncentracije.

(3)

Kada su udeli ravnomerno distribuirani između tržišnih učesnika Lorencova kriva se poklapa sa linijom apsolutne jednakosti u distribuciji tržišnih udela, pa je vrednost Gini koeficijenta jednaka nuli. 8 Ukoliko se obrascem definišu vrednosti koncentracije u intervalu (0,1) smatraćemo da važi šesti kriterijum. 7

O REPREZENTATIVNOSTI MERA TRŽIŠNE KONCENTRACIJE I NJIHOVOM ZNAČAJU ZA REGULACIJU HORIZONTALNIH SPAJANJA PREDUZEĆA

Na osnovu (3) vidi se da se Rm dobija prostim linearnim sabiranjem tržišnih udela m najvećih firmi. Uz uslov da je m<n indeks uzima vrednosti iz intervala (0,1).9 Pošto je Rm u funkciji m tržišnih udela, vrednost indeksa je definisana za dato m koordinatama tačke na pravoj pozitivnog nagiba koja povezuje vrednosti indeksa sa udelom m najvećih firmi. Vidi se da je reč o jednodimenzionoj meri, koja uzima vrednosti iz intervala (0,1), čime Rm zadovoljava kriterijume jedan i šest. Ukoliko su firme simetrične Rm se može računati kao Rm=m/n, pa se ispostavlja da je za dato m indeks neposredno u funkciji od n, što bi značilo da povećanje broja preduzeća nužno dovodi do smanjenja koncentracije. Na primer, ukoliko bi se broj preduzeća povećao sa n na n+1 to bi smanjilo vrednost indeksa, što je kompatibilno sa izrazom (2), odnosno sa petim kriterijumom. Ako je Rm linearnog karaktera imamo da je , uz i<m i j>m; odnosno za i>m i j<m ponovo se dobija da je , dok je u svim drugim slučajevima . Na primer, ako se poveća tržišni udeo preduzeća sa rangom i (za 0,01) kao rezultat smanjenja udela preduzeća sa rangom j (za 0,01) to će povećati Rm za isti iznos, pod uslovom da i pripada skupu od m preduzeća, dok se j nalazi izvan tog skupa. U suprotnom, doći će do smanjenja vrednosti Rm. U svim drugim okolnostima kada dolazi do preraspodele udela između preduzeća sa rangom i i j, pri čemu oba preduzeća istovremeno pripadaju ili ne pripadaju skupu m, Rm ostaje nepromenjeno. Odavde neposredno sledi da Rm ne zadovoljava treći kriterijum, jer ne reaguje na promene svih n udela. Proizilazi takođe da Rm ne zadovoljava ni drugi kriterijum, s obzirom na to da ne predstavlja funkciju udela svih n preduzeća. Četvrti kriterijum takođe ne važi kada je u pitanju ovaj indeks, jer je jedino zadovoljen u specifičnim okolnostima koje podrazumevaju simetričnost udela svih n firmi. U svim drugim slučajevima ne bi se moglo tvrditi da će deoba n firmi na identične delove smanjiti koncentraciju (tj. Rm) na polovinu ukupne vrednosti. Konstatujemo da Rm ne zadovoljava 3 od 6 navedenih kriterijuma. Zaključak koji se može izvesti povodom toga je da Rm nije u svim okolnostima adekvatna mera koncentracije. Generalno, upotreba ovog indeksa može dovesti regulatora do pogrešnog suda u vezi sa nivoom koncentrisanosti tržišta pre i posle horizontalnog spajanja preduzeća. Često korišćena varijanta ovog indeksa definisana je za m=4. R4 kao suma 4 najveća udela na tržištu bio je predviđen kao relevantna mera koncentracije u smernicama za regulaciju horizontalnih spajanja preduzeća u Sjedinjenim Američkim Državama (SAD) od 1968. do 1982. godine, kada je zamenjen Herfindal-Hiršmanovim indeksom (Herfindahl-Hirschman index).

2.2. Herfindal-Hiršmanov indeks Herfindal-Hiršmanov indeks (u nastavku, Rhh)10 dobija se kao suma kvadriranih tržišnih udela (često izraženih u procentima) svih preduzeća na relevantnom tržištu. Za n preduzeća na tržištu Kada grana broji samo jedno preduzeće tada je je m=n=1, pa je i vrednost indeksa jednaka 1, isti rezultat bismo dobili i u svakom drugom slučaju, nezavisno od broja preduzeća, ako je m=n. Vrednost indeksa 1 može značiti dve stvari (i) tržište je u potpunosti monopolisano od strane jednog preduzeća pa je m=n=1, (ii) odnosno sabrani su udeli svih preduzeća na relevantnom tržištu, pa je m=n. Uz m<n ova potencijalna dvosmislenost je isključena. 10 U literaturi koja pokriva ovu tematiku često se sreće oznaka „HHI“. 9

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

(4)

Reč je o konveksnoj kombinaciji n tržišnih udela, što ovaj indeks čini osetljivim na njihovu promenu.11 Izraz (4) može se transformisati u ekvivalentnu formu u cilju da se prikaže Rhh u funkciji od broja preduzeća u grani i disperzije njihovih tržišnih udela oko proseka.12

(5)

U izrazu (5)13 V predstavlja varijansu udela skupa od n firmi, formalno kada je V=0, što bi značilo da su udeli svih n preduzeća simetrični, Rhh se svodi na Rhh=1/n, pa vrednost indeksa isključivo zavisi od broja preduzeća. S druge strane, što je veća varijansa to je veća i vrednost Rhh, jer se povećava asimetrija između udela. Iz izraza (5) može se uočiti da vrednost indeksa zavisi od (i) broja firmi koje čine relevantno tržište i od (ii) asimetrije između udela, o čemu govori varijansa (V). Povećavanjem atomiziranosti grane, paralelno sa smanjivanjem disperzije udela oko njihovog proseka, vrednost Rhh se smanjuje, a važi i suprotno. Koje vrednosti indeks uzima? Herfindal-Hiršmanov indeks uzima vrednosti iz intervala (0,1], za razliku od Rm gde važi interval (0,1). U ekstremnom slučaju kada jedno preduzeće poseduje 100% tržišta (slučaj čistog monopola) vrednost indeksa je 1 (Rhh=s12=12). U drugom ekstremnom slučaju sa velikim brojem preduzeća koja imaju infinitezimalne udele (ambijent karakterističan za savršenu konkurenciju) vrednost indeksa ne može biti jednaka nuli, ali joj može težiti. Tehnički, Rhh=0 nije moguće pošto je reč o konačnom skupu preduzeća na datom tržištu za koje se koncentracija računa. U praksi se najčešće vrši pozitivna monotona transformacija indeksa pa se vrednosti iz intervala (0,1] množe sa 10.000, što daje interval (0,10.000]. Tako se zadržava poredak koji bi bio uspostavljen da se interval nije transformisao i olakšava interpretacija dobijenih rezultata.14 Na osnovu (4) i (5) ispostavlja se da su zadovoljeni prvi, drugi i šesti kriterijum. Dakle, Rhh je jednodimenziona mera, koja uključuje udele svih n preduzeća, uzimajući vrednosti iz intervala (0,1], odnosno (0,10.000]. Iz (5) može se videti da povećanje/smanjenje asimetrije između bilo koja dva proizvođača, uz ostale nepromenjene uslove, povećava/smanjuje vrednost Rhh indeksa, što bi moglo da se zapiše kao ako je si>sj; odnosno , kada je si<sj. Prema tome, ispostavlja se da Rhh zadovoljava i treći kriterijum. Ukoliko bismo svako od n preduzeća podelili na dva identična dela, Rhh će se smanjiti na pola vrednosti koja bi bila realizovana pre deobe. Ilustracije radi, ako bismo pretpostavili da se tržište sastoji od dva preduzeća čiji su tržišni udeli s1 i s2, uz s1+s2=1, onda je Rhh=s12+s22. Deljenjem preduzeća na identične delove, R'hh=2(s1/2)2+2(s2/2)2 =(s12+s22)/2, uspostavlja se odnos R'hh= Rhh /2, što potvrđuje kompatibilnost indeksa sa četvrtim kriterijumom. Ako bi firme bile identične prema tržišnim udelima (V=0) indeks bi se mogao zapisati kao Rhh=n(1/n)2=1/n. Kada bi se broj preduzeća na tržištu povećao sa n na n+1 dobilo Šaj (2005) str. 172. Dokaz da važi identitet između izraza (4) i (5) videti u dodatku na kraju rada. Videti: Dalmau-Matarrodona & Puig-Junoy (1997). 14 Interval (0,10.000] dobija se takođe ako se tržišni udeli pri kvadriranju u izrazu (4) posmatraju kao „apsolutni broj procenata“ (npr. 15% kao 15). 11 12 13

O REPREZENTATIVNOSTI MERA TRŽIŠNE KONCENTRACIJE I NJIHOVOM ZNAČAJU ZA REGULACIJU HORIZONTALNIH SPAJANJA PREDUZEĆA

bi se da je R'hh=1/(n+1). Odavde se jasno vidi da je Rhh> R'hh, što je u skladu sa izrazom (2) potvrđujući važenje petog kriterijuma. Tehnički, Herfindal-Hiršmanov indeks zadovoljava svih šest sugerisanih kriterijuma, što ga čini superiornim u odnosu na bilo koju varijantu indeksa koji se zasniva na linearnom sabiranju tržišnih udela (konkretno, u odnosu na Rm). Nema sumnje, Rhh je adekvatnija mera koncentracije od Rm (za bilo koju vrednost m), s obzirom na to da se u slučaju Rhh ponderiše svaki tržišni udeo u skladu sa njegovim veličinom. Generalno, svi indeksi tipa

(6)

(kakav je i Rhh, gde je f(si )=si) koji predstavljaju konveksnu (a ne linearnu) kombinaciju svih tržišnih udela u mogućnosti su da zadovolje postavljene kriterijume.15 Pošto je konstrukcija Rhh tehnički najjednostavnija, sledi da je reč o najšire upotrebljavanom obrascu za računanje tržišne koncentracije. Kao rezultat preovlađujuće pozitivnog stava prema Herfindal-Hiršmanovom indeksu sledi njegova široka primena u antimonopolskim procedurama SAD i EU (kako na nadnacionalnom nivou tako i na nivou pojedinačnih zemalja članica EU).

3. HERFINDAL-HIRŠMANOV INDEKS KAO KRITERIJUM ZA REGULACIJU Pošto je definisano relevantno tržište za konkretno spajanje, čime su identifikovana sva preduzeća koja sačinjavaju relevantan konkurentski ambijent za analizu, u prvom narednom koraku postavlja se pitanje njegove koncentrisanosti. Komisijama za zaštitu konkurencije je u nadležnosti da utvrde da li horizontalno spajanje dovodi ili ne dovodi do nedozvoljenog povećanja koncentracije, što determiniše dalji tok regulatornog procesa. Na Slici 1 prikazana je šema odlučivanja prema vrednostima Herfindal-Hiršmanovog indeksa na osnovu smernica Evropske komisije.16 Na horizontalnoj osi (Slika 1) nalaze se vrednosti Rhh nakon spajanja u intervalu (0,10.000], dok se na vertikalnoj osi nalaze promene vrednosti nivoa koncentracije (ΔRhh, ili „delta“)17 koje nastaju kao posledica spajanja. Na bazi kombinacije pretpostavljenog nivoa Rhh nakon spajanja i delte, koja prouzrokuje taj nivo, regulator donosi sud o potencijalnim opasnostima od spajanja po konkurenciju datog tržišta.

Videti: Tirole (1992) str. 222. Videti: Official Journal of the European Union (2004/C 31/03). 17 ∆Rhh, razlika između vrednosti Rhh pre i posle spajanja uglavnom se naziva „delta“. 15 16

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Slika 1. Koncentracija kao regulatorni indikator.

Transformisani interval Rhh (od 0 do 10.000) deli se na tri segmenta, s aspekta njihovog značaja za sprovođenje regulatornog procesa. Prvo, ako je na relevantnom tržištu vrednost Rhh, nakon spajanja, ispod 1.000 to se smatra zonom niske koncentracije. U zoni niske koncentracije najavljeno spajanje se ne smatra štetnim po tržišnu konkurenciju, bez obzira na visinu delte. Spajanja koja se nalaze u okviru ove zone uglavnom nisu predmet daljih provera, i mogu biti odobrena (nalaze se u tzv. „sigurnoj luci“ – safe harbor). Drugo, ukoliko se vrednost indeksa nakon spajanja nalazi u intervalu od 1.000 do 2.000 to se podvodi pod zonom umerene koncentracije. U tom slučaju na spajanje bi trebalo obratiti pažnju tek kada vrednost delte prelazi 250. Ako je vrednost delte ispod 250, a unutar umerene zone, regulator zauzima stav identičan onom koji bi važio da je reč o zoni niske koncentracije. Treće, sve vrednosti indeksa nakon spajanja preko 2.000 označavaju zonu visoke koncentracije na koju bi regulatorna tela trebalo da reaguju ako delta prevazilazi 150. Za sve vrednosti delte ispod 150, u zoni visoke koncentracije, regulator može zauzeti stav kao da je reč o zoni niske koncentracije. Logika primene Herfindal-Hiršmanovog indeksa u praksama EU i SAD je, sem u nekim finesama, gotovo identična. Finese se odnose na različito postavljene pragove za razgraničavanje zona niske, umerene i visoke koncentrisanosti grane prema vrednostima Herfindal-Hiršmanovog indeksa. Takođe, razlika postoji i u propisanim nivoima delte koji su relevantni za određene zone koncentrisanosti tržišta.18 Prema: Federal Trade Commission & U.S. Department of Justice (2010), Horizontal Merger Guidelines, spektar vrednosti koje uzima Rhh se kao i u evropskom slučaju deli na tri zone. Zona niske koncentracije važi za vrednosti Rhh ispod 1.500; umerena koncentracija između 1.500 i 2.500 i visoka koncentracija za vrednosti Rhh iznad 2.500. Ukoliko se spajanje odvija u zoni niske koncentracije, bez obzira na vrednost „delte“ dalja analiza se ne preduzima (kao i u evropskom slučaju). Takođe, sva spajanja u zoni umerene i visoke koncentracije sa vrednošću „delte“ ispod 100 ne zahtevaju dalju analizu, pri čemu bi posebno trebalo obratiti pažnju na spajanja u zoni visoke koncentracije čija „delta“ prelazi 200.

O REPREZENTATIVNOSTI MERA TRŽIŠNE KONCENTRACIJE I NJIHOVOM ZNAČAJU ZA REGULACIJU HORIZONTALNIH SPAJANJA PREDUZEĆA

3.1. Nedostaci jednostavnih pravila Osnovna prednost Herfindal-Hiršmanovog indeksa kao kriterijuma za regulaciju je jednostavnost i praktičnost u primeni, uz uslov da su udeli svih preduzeća precizno utvrđeni. Zbog pozitivnih osobina koje su mu svojstvene, Rhh se često nameće kao univerzalni indikator potencijalnih šteta i koristi od horizontalnih spajanja, što može uvesti regulatorni proces u „slepu ulicu“. Ako se regulacija isključivo oslanja na zaključke koji se izvode na osnovu vrednosti Rhh, pre horizontalnog spajanja, takva analiza svakako ne uključuje sve relevantne momente koji su nužni za preciznu regulaciju. Tu se pre svega misli na efikasnosti koje nastaju kao rezultat spajanja preduzeća, karakter tržišne strukture unutar koje se odvija spajanje, ali i na mogućnosti ulaska i izlaska preduzeća iz grane. Teorija i praksa regulacije često dolaze do zaključka da viši nivoi koncentracije, u pojedinim slučajevima, mogu biti kompatibilni sa konkurencijom visokog intenziteta i efikasnošću tržišne strukture.19 Prema Farrell & Shapiro (1990) pristup koji pretpostavlja inverzan odnos između tržišne koncentracije i performansi tržišta, što implicira da povećanje koncentracije uvek dovodi do smanjenja tržišnog viška, ne može se smatrati univerzalno ispravnim i primenjivim u svakom slučaju horizontalnog spajanja. Horizontalna spajanja preduzeća se mogu događati u različitim tržišnim strukturama, što determiniše vezu između koncentracije i ukupnog tržišnog viška. Tako na primer, u uslovima Kurnoove tržišne strukture, spajanje firmi, koje uvek dovodi do porasta koncentracije, ne mora da implicira opšti pad blagostanja.20 Drugim rečima, porast koncentracije, meren Rhh indeksom može dovesti do porasta ukupnog tržišnog viška. U Šaj (2005) ova konstatacija ilustrovana je jednostavnim numeričkim primerom horizontalnog spajanja preduzeća u Kurnoovom duopolu. Pošto se pretpostavlja da su preduzeća različito efikasna, njihovim spajanjem doći će do formiranja monopola sa dva različito efikasna pogona. Pogon koji je manje efikasan biće ugašen. Kao rezultat te racionalizacije zajednički profit preduzeća će porasti u dovoljnoj meri da kompenzuje smanjenje viška svih potrošača do koga je došlo usled smanjivanja obima ponude grane i povećavanja ravnotežne cene nakon spajanja. U tom slučaju, ispostavlja se da spajanje dovodi kako do porasta tržišne koncentracije (što je razumljivo obzirom da je pre spajanja na tržištu bilo dva preduzeća, a nakon spajanja samo jedno) tako i do porasta blagostanja. Primerom je pokazano da inverzan odnos između koncentracije i blagostanja nije univerzalno pravilo, čime se sugeriše da bi taj odnos trebalo proveriti za različite tržišne strukture.21 U skladu sa smernicama za regulaciju22 promena Rhh koju prouzrokuje HSP dobija se na bazi pretpostavke da sva preduzeća zadržavaju svoje tržišne udele i nakon spajanja. Razlika u obračunu Rhh pre i posle spajanja je u tome što udeli preduzeća koja su predmet spajanja u obračun indeksa ulaze zbirno. Na primer, ako relevantno tržište čini n preduzeća uz vektor tržišnih udela (s1,s2,s3,...,sn) i ako preduzeća 1 i 2 planiraju da se integrišu pretpostavljena distribucija tržišnih udela može se transformisati u (s1+s2,s3,...,sn). Farrell and Shapiro (2008), str. 4. Sličnu konstataciju videti u Farrell and Shapiro (1990), str. 108. 21 Primer videti u Šaj (2005), Pp. 174-175. 22 Videti: Official Journal of the European Union (2004/C 31/03) i Federal Trade Commission & U.S. Department of Justice (2010), Horizontal Merger Guidelines. 19 20

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Formalno, i . Delta se dobija kao razlika između i , što u predstavljenom slučaju iznosi . Računica je nesumnjivo ispravna, iako to ne bismo mogli reći za pretpostavku o distribuciji tržišnih udela nakon spajanja preduzeća. Logično je pretpostaviti da će nakon spajanja doći do promene u distribuciji tržišnih udela. U prisustvu sinergije, preduzeće, koje nastaje procesom spajanja, može imati različit udeo u odnosu na sumu udela preduzeća koja ga formiraju. Reakcija rivalskih preduzeća na horizontalno spajanje takođe može dovesti do promena u distribuciji tržišnih udela. Uz to, promene u raspodeli tržišnih udela mogu biti posledica ulaska i/ ili izlaska pojedinih preduzeća sa tržišta nakon spajanja. U zavisnosti od postavljenih pragova zona niske, umerene i visoke koncentracije i definisanih vrednosti delte, koja je relevantna za svaku zonu, zavisiće i dalji tok regulatornih akcija. Izborom visine postavljenih pragova i delti opredeljuje se nivo restriktivnosti regulacije prema horizontalnim spajanjima. Što su dotične granice niže postavljene to je i regulacija oštrija. U vezi sa tim, ispostavlja se da je američka regulatorna praksa restriktivnija u odnosu na evropsku u primeni Rhh kao inicijalnog indikatora. Prema evropskim smernicama, ako se utvrdi da analizirano spajanje preduzeća pripada bezbednom segmentu (Slika 1), isto se smatra bezopasnim i potencijalno korisnim sa društvenog aspekta, što znači da bi ga trebalo odobriti. U protivnom, ako se nalazi u okviru potencijalno opasne zone potrebno je učiniti dodatne provere, pre donošenja konačnog suda. Upotreba ovog jednostavnog pravila ne smatra se problematičnom kada upućuje najavljena spajanja na dodatnu proveru, već kada ih neposredno amnestira od daljih provera. To se pre svega odnosi na one situacije koje se nalaze blizu granice sa zonom „potencijalno opasnih spajanja“ (Slika 1). Bez obzira na navedena ograničenja, evidentne su koristi od primene jednostavnih i transparentnih pravila, koja regulaciju čine predvidljivom za poslovno planiranje, pojeftinjujući i ubrzavajući sam proces regulacije.23 Navođenje ograničenja nije učinjeno sa ciljem da se ospori upotreba jednostavnih pravila, već da se ukaže na moguće propuste do kojih može dovesti njihova „slepa primena“.

4. ZAKLJUČAK Budući da zadovoljava postavljene kriterijume reprezentativnosti merila tržišne koncentracije, ali i zbog jednostavnosti i intuitivnosti u primeni Herfindal-Hiršmanov indeks je nezaobilazan pri regulaciji horizontalnih spajanja preduzeća. Iz tih razloga upotreba drugih merila koncentracije od strane antimonopolskih tela, koje se zasnivaju na tržišnim udelima preduzeća, je više izuzetak nego pravilo. Razvoj i usavršavanje analitičkih metoda i tehnika za utvrđivanje uticaja regulatornih slučajeva na uslove konkurencije na tržištu smatra se jednom od budućih smernica regulacije u ovom domenu. Paralelno sa svešću da je potrebno razviti analitičke postupke, Videti: Hay and Werden (1993), str. 176.

O REPREZENTATIVNOSTI MERA TRŽIŠNE KONCENTRACIJE I NJIHOVOM ZNAČAJU ZA REGULACIJU HORIZONTALNIH SPAJANJA PREDUZEĆA

koji obuhvataju kompleksnu stvarnost, pravila regulacije se moraju postaviti u skladu sa mogućnostima regulatornih tela (komisija i sudova) da procesuiraju predmetne slučajeve. Osnovna zamerka, kojom se upotreba udela‚ pa samim tim i merila koncentracije osporava, zasniva se na činjenici da udeli nisu perfektno korelisani sa nivoom tržišne moći, te da se veza ne može tražiti kao između stepeni Celzijusa i Farenhajta. Visok tržišni udeo ne mora značiti i visoku tržišnu moć, pa ni potencijal za njeno uvećavanje. I pored oštrih i argumentovanih kritika24, razmatranje udela nikada nije napustilo praksu regulacije, samo je težina dokaza zasnovana na udelima vremenom svedena na odgovarajuću meru. U Baker (2010), i pored konstatacije da udeli ne mogu biti mera tržišne moći preduzeća, navodi se u kojim slučajevima ih je opravdano, a često i jedino moguće koristiti pri regulaciji. Ovim tekstom autor pokušava da realno sagleda mogućnosti regulatornih tela (agencija i sudova) da sprovode složene ekonomske analize. Iz navedenih razloga, regulatoru se nalaže oprezno donošenje sudova na osnovu Herfindal-Hiršmanovog indeksa, pre svega za ona horizontalna spajanja koja prema usvojenim kriterijumima nisu predmet dalje analize i automatski se odobravaju. Mora se voditi računa da primena Herfindal-Hiršmanovog indeksa ne bude pokriće i opravdanje za realizaciju društveno nepodobnih horizontalnih spajanja preduzeća.

5. DODATAK Dokaz da važi identitet između (4) i (5) započećemo tvrdnjom da je to zaista tako, razvijajući (5) do momenta poklapanja sa standardnim izrazom za Rhh tj. sa (4).

U narednom koraku varijansa (V) zamenjuje se njenom matematičkom formom. Ponder prilikom računanja varijanse je 1/n, što istovremeno predstavlja i aritmetičku sredinu svih udela i verovatnoću sa kojom slučajna promenljiva s uzima konkretne vrednosti.

(7)

Kroz korake (8) i (9) rastavlja se kvadrat binoma iz izraza (7).

(8)

Videti npr. Landes and Posner (1981) gde je upotreba udela prisutna u formulama za obračun tržišne moći, pri čemu to nije jedini element obračuna. U obzir se takođe moraju uzeti cenovne elastičnosti tržišne tražnje ali i rezidualne tražnju sa kojom se suočava konkretno preduzeće čiju tržišnu moć je potrebno utvrditi. Od novijih kritika regulacije na osnovu udela videti npr. Kaplow (2011).

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

(9)

Kroz korake (10), (11) i (12) sumira se dobijeni rastavljeni kvadrat binoma.

(10)

(11)

(12)

Grupisanjem desne strane jednakosti (12) i izvlačenjem ispred zagrade 2/n dobija se izraz (13) koji je identičan kao i izraz (14) imajući u vidu da je suma svih udela jednaka 1, pa je vrednost zagrade koja se množi sa 2/n jednaka 0. Konačno, korak (14) potvrđuje važenje identiteta između izraza (4) i (5).

(13) (14)

6. LITERATURA Baker, B. J. (2010), “Market Concentration in the Antitrust Analysis of Horizontal Mergers”, in Keith Hylton (ed.), Antitrust Law and Economics, Edward Elgar Publishing Ltd, Cheltenham, UK, 2 edition (July 2010), Pp 234-260 Dalmau-Matarrodona, E. and Puig-Junoy J. (1997), “Market Structure and Hospital Efficiency: Evaluating Potential Effects of Deregulation in a National Health Service”, Economics and Business Working paper, No. 214. 1997 European Commision (2004), “Guidelines on the assessment of horizontal mergers under the Council Regulation on the control of concentrations between undertakings”, Official Journal of the European Union (2004/C 31/03)

O REPREZENTATIVNOSTI MERA TRŽIŠNE KONCENTRACIJE I NJIHOVOM ZNAČAJU ZA REGULACIJU HORIZONTALNIH SPAJANJA PREDUZEĆA

Farrell, J. and Shapiro C. (1990), “Horizontal Mergers: An Equilibrium Analysis”, The American Economic Review, Vol. 80, No. 1, March, Pp 107-126 Farrell, J. and Shapiro C. (2008), “Antitrust Evaluation of Horizontal Mergers: An Economic Alternative to Market definition”, Competition Policy Center, Working paper No. CPC08-081, November 2008 Federal Trade Commission and U.S. Depatrment of Justice (2010), Horizontal Merger Guidelines, August 2010 Hay, A. G. and Werden G. (1993), “Horizontal Mergers, Law, Policy, and Economics” The American Economic Review, Vol. 83, No. 2, May, Pp 173-177 Hall, M. and Tideman N. (1967), “Measures of Concentration”, Journal of the American Statistical Association, Vol. 62, No. 317, March, Pp 162-168 Ivaldi, M., Jullien B., Rey P., Seabright P. and Tirole J. (2003), The Economics of Horizontal Mergers: Unilateral and Coordinated Effects, Report for DG Competition, European Commission, March/November, IDEI, Toulouse Kaplow, L. (2011), “Market Share Thresholds: On the Conflation of Empirical Assessments and Legal Policy Judgments”, Journal of Competition Law and Economics, Vol. 7, No. 2, Pp 243-276 Landes, M. W., Posner A. R. (1981), “Market Power in Antitrust Cases”, Harvard Law Review, Vol. 94, No. 5, March, Pp 937-996 Michelini, C. and Pickford M. (1985), “Estimating the Herfindahl Index From Concentration Ratio Data”, Journal of the American Statistical Association, Vol. 80, No. 390, Jun, Pp 301-305 Spulber, F. D. (1989), Regulation and Markets, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts. Tirole, J. (1992), The Theory of Industrial Organization, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts. Šaj, O. (2005), Industrijska organizacija: Teorija i primene, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu, CID, Beograd.

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Dragan Petrović1

dragan.petrovic@eknfak.ni.ac.rs

JEL KLASIFIKACIJA: B41

EPISTEMOLOŠKE I ONTOLOŠKE PRETPOSTAVKE METODOLOŠKOG INDIVIDUALIZMA Apstrakt:

Svaki metod pretpostavlja ontologiju. Kada je u pitanju metodološki individualizam, njegova dominantna interpretacija povezana je sa atomističkom društvenom ontologijom. Radi se o metodološkom pristupu koji sve društvene pojave objašnjava polazeći od pojedinaca, što je u bliskoj vezi sa njegovom epistemološkom manifestacijom u formi redukcionizma, izolacionizma i primene deduktivnog metoda. Ovako shvaćeni metodološki individualizam, međutim, nije kompatibilan sa organskom društvenom ontologijom shodno kojoj se uvažava međusobno i međuzavisno delovanje pojedinaca, kao i društvenom realnošću u kojoj pojedinačni akteri nisu lišeni mogućnosti realnog izbora. Među onima koji čine iskorak iz ovako rigidne predstave o metodološkom individualizmu svakako treba pomenuti i Hajeka. Uprkos tome što ga u literaturi svrstavaju u „tvrde“ pristalice metodološkog individualizma, on svojom koncepcijom „spontanog poretka“ zapravo čini otklon od atomističke društvene ontologije, naglašavajući ulogu kauzalnih društvenih relacija u generisanju nenameravanog, neplaniranog, neželjenog, ali pre svega realnog društvenog poretka.

ključne reči: METODOLOŠKI INDIVIDUALIZAM, EPISTEMOLOGIJA, ONTOLOGIJA, METODOLOŠKI ATOMIZAM

Ekonomski fakultet, Univerzitet u Nišu

EPISTEMOLOŠKE I ONTOLOŠKE PRETPOSTAVKE METODOLOŠKOG INDIVIDUALIZMA

Abstract:

Each method assumes ontology. When it comes to methodological individualism, its dominant interpretation is associated with the atomistic social ontology. It is a methodological approach that explains all social phenomena starting from the individual, which is closely associated with epistemological manifestations of this method in the form of reductionism, isolationism and use of deductive method.Thus understood, methodological individualism, however, is not compatible with organic social ontology, according to which mutual and inter-dependent actions of individuals must bi taken into account, as well as the social reality in which individual actors are not deprived of the possibility of real choice. Among those authors who make the step away from such rigid notions of methodological individualism, Hayek should definitely be mentioned. Despite the usual classification of this author in the literature into the „hard“ supporters of methodological individualism, with his concept of spontaneous order, he actually makes the shift from atomistic social ontology, emphasizing the causal role social relations in generating unintended, unplanned, unwanted, but above all, the real social order.

key words: METHODOLOGICAL INDIVIDUALISM, EPISTEMOLOGY, ONTOLOGY, ATOMISTIC SOCIAL ONTOLOGY

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

1. UVOD Korišćenje metoda podrazumeva postojanje određenih eksplicitnih ili implicitnih predstava o stvarnosti (ontologija), bar do mere do koje je priroda stvarnosti takva da može biti objekat saznanja. Ontološki argumenti se, dakle, odnose na ono što postoji, to jest na prirodu stvari i događaja. Kada je u pitanju metodološki individualizam, ontološka objašnjenja uključuju više od jednostavnog navođenja postojanja ljudskih bića. Reč je o uvažavanju pretpostavki o konstituciji ljudskih bića – uključujući to da li imaju stabilne ili promenljive preferencije, savršeno ili ograničeno predviđanje, da li verovanja, očekivanja, mišljenja i tako dalje uopšte postoje, te kakvi su njihovi uzročno-posledični odnosi, i slično. Zahvaljujući ontološkim pretpostavkama moguće je identifikovati određene razlike među različitim metodološkim postupcima, a koje bez toga ne bi bile primetne. Stoga bi ontološka interpretacija metodološkog individualizma mogla biti u osnovi postojanja različitih oblika i shvatanja metodološkog individualizma. Sa druge strane, ima autora koji nastoje da naglase samo epistemološku stranu metodološkog individualizma, koja je, pre svega, vezana za primenu metoda redukcije i dedukcije. Imajući u vidu rečeno, cilj ovog rada odnosi se na pokušaj rasvetljavanja problema vezanih za definisanje metodološkog individualizma, polazeći pre svega od jedne načelne dileme da li se radi o ontološkom ili epistemološkom pitanju. U vezi s tim posebna pažnja biće posvećena pronalaženju argumenata i dokaza o nivou realističnosti i naučne održivosti atomističke društvene ontologije i primene njenih redukcionističkih i izolacionističkih kriterijuma u procesu spoznaje i razumevanja ekonomskih i društvenih fenomena.

2. ULOGA PRETPOSTAVKI U PROCESU NAUČNOG ISTRAŽIVANJA Metod sticanja znanja, razumevanja ili objašnjenja društvenih pojava, uopšteno gledano, spada u domen epistemologije.2 Ako epistemologiju, tj. teoriju saznanja označimo kao oblast filozofije koja se bavi poreklom, strukturom, metodama i validnošću ljudskog saznanja,3 onda na metodološki proces možemo gledati kao na deo epistemologije koji se odnosi na sticanje naučnog znanja. Iako pokušaji razvoja odgovarajuće teorije saznanja potiču još iz antike i Platonove filozofije, epistemologija je počela da dominira Zapadnom filozofskom mišlju tek od Dekarta i Loka, kao posledica rasprava između racionalista i empirista o važnosti koncepata „a priori“ i „a posteriori“ prilikom sticanja saznanja o nečemu.4 Sa druge strane, u biti metodološkog procesa jeste debata o primatu individualnog, odnosno društvenog koja traje već vekovima i, kako kaže Bjukenen,5 trajaće i ubuduće još dugo. Suština ove debate počiva na osnovnim principa deduktivne logike, koji nalažu da se ekonomsko istraživanje u osnovi zasniva na određenim pretpostavkama, odnosno aksiomima i postulatima koji ne podležu dokazivanju. Radi se o temeljnom istraživačkom pristupu koji pretpostavlja da analiza ne može započeti ako se ne pođe od Zwirn (2007), str. 51. Thagard and Beam (2004), str. 504. 4 Murphy (2008), str. 279; Fumerton (1999), str. 21. 5 Buchanan (1977), str. 287. 2 3

EPISTEMOLOŠKE I ONTOLOŠKE PRETPOSTAVKE METODOLOŠKOG INDIVIDUALIZMA

nečega što ne mora da se dokazuje. „Najčešće su te apriorne postavke neartikulisane i nevidljive, smeštene u dubokoj pozadini dugih lanaca rezonovanja posredstvom kojih se stiže do potrebnih zaključaka“.6 To u konačnom znači da u osnovi svakog ekonomskog istraživanja stoje odgovarajuće pretpostavke ili postulati. Od njih se kreće kao od datih, podrazumevajućih, i čija se istinitost ne dovodi u pitanje. Te pretpostavke su intuitivno, odnosno logički, očigledne i uverljive, te je u tom kontekstu za naučnika dovoljno da bude uveren da su one plodotvorne, iako nije siguran da su istinite.7 Upravo ove pretpostavke predstavljaju uvod u postojanje različitih pristupa, odnosno načine posmatranja i izučavanja ekonomskih pojava posredstvom dva, međusobno različita, metodološka pravca – metodološkog individualizma i metodološkog holizma. Ovom prilikom biće reči o metodološkom individualizmu i njegovoj epistemološkoj i ontološkoj komponenti u postupku proučavanja društvene i ekonomske stvarnosti. Različitost ovih pristupa počiva na činjenici da su iskazi o onome što postoji, ili o prirodi stvarnosti vrlo različiti po karakteru od iskaza koji se tiču toga kako objasniti neku pojavu. Prva vrsta iskaza je ontološka, a druga metodološka. Shodno tome mogu postojati dva različita objašnjenja jedne iste pojave, što pokazuje da su metodološka objašnjenja različita od ontoloških entiteta, koje u stvari treba da opišu. Uprkos ovoj logičkoj, pojmovnoj i funkcionalnoj diferencijaciji, postoje oni koji mešaju ontološki i metodološki individualizam.8 U nastojanju da ukaže na neophodnost kombinovanja ontološki i epistemološki orijentisanih stavova prilikom formulisanja osnovnih principa metodološkog individualizma, Zwirn9 podseća da Erou i Hodžson pre svega prihvataju ontološki „obojenu“ interpretaciju metodološkog individualizma, uzimajući pojedinca kao takvog – slično atomu u hemiji. Pri tom oni kombinuju ovo gledište sa epistemološki orijentisanim stavovima o redukciji. U cilju ilustracije pomenutog shvatanja valja se osvrnuti na Hodžsonovo poimanje metodološkog individualizma, gde on ističe da su sve društvene pojave objašnjive u pogledu pojedinaca, pri čemu se pojedinac (njegova očekivana korisnost ili profitna funkcija) uzima kao takav, suočavajući se sa spoljašnjim svetom i reagujući na njega kroz percepciju prisutnih ograničenja i mogućnosti.10 Za razliku od pomenutih autora, Lawson i Watkins11 u prvi plan ističu epistemološku stranu metodološkog individualizma, a što sa sobom povlači korišćenje metode redukcije i dedukcije. Odvajanje različitih domena epistemologije i ontologije omogućuje da metodološki individualizam lakše dovedemo u vezu sa socijalnom ontologijom, odnosno da nam socijalna ontologija u osnovi izgleda kompatibilna i saglasna sa metodološkim individualizmom, nezavisno od toga koliko smo svesni činjenice da svaki metod pretpostavlja određenu ontologiju. Primera radi, tvrdnja o ekstremnom redukcionizmu po kome društvene pojave mogu u potpunosti da se redukuju na njihove komponente lakše je održiva ako je prateća koncepcija sveta atomistička ili mehanicistička. Takav pristup zapravo omogućava da se na društvenu pojavu gleda kao na prost zbir njenih komponenata, pri čemu je priroda tih komponenata data nezavisno od konteksta.12 Madžar (2004), str. 243. Šušnjić (2002.) str. 31. 8 Hodgson (2007), str. 214. 9 Zwirn (2007), str. 52. 10 Hodgson (1988), str. 54 11 Zwirn (2007), str. 52. 12 Zwirn (2007), str. 53. 6 7

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

3. METODOLOŠKI INDIVIDUALIZAM NA NIVOU EPISTEMOLOGIJE U literaturi se metodološki individualizam često povezuje sa metodom redukcije, u smislu da svako društveno objašnjenje može biti svedeno na individualističko objašnjenje.13 Izvorno tumačenje metodološkog individualizma u ovom smislu dao je Mizes svojom tvrdnjom da su sve akcije preuzete od strane pojedinaca, te da društveni kolektiviteti ne postoje izvan akcija preduzetih od strane njegovih članova.14 S tim je saglasan i Poper kada konstatuje da ponašanja i akcije kolektiviteta, kao na primer države ili društvenih grupa, moraju biti svedene na ponašanje i akcije pojedinaca.15 Elementi redukcionizma očigledni su i u nešto detaljnijoj klasifikaciji principa na kojima počiva metodološki individualizam, a koji glase:16

-o snovni pojmovi saznanja i objašnjenja društvenih pojava su „individua“ i „individualno svojstvo“ (individualne varijable). - sva stvarna, grupna i opšta društvena svojstva (grupne varijable) izvodljiva su iz individualnih svojstava, odnosno svodljiva su na njih (teorija redukcije) i - zakoni grupnog ponašanja izvodljivi su iz zakona individualnog ponašanja, to jest, društveni makroprocesi mogu se objasniti na osnovu društvenih mikroprocesa.

Logički gledano, princip redukcionizma može se opravdati samo u slučaju kada problem istraživanja možemo redukovati na način koji nam olakšava razumevanje istog, i to bez menjanja njegovih sastavnih delova. Međutim, uobičajena interpretacija metoda redukcije podrazumeva da društvena pojava može biti redukovana na, te shodno tome i objašnjena samo jednom jedinicom analize. To znači da je relevantan opis ili objašnjenje pojave na temelju jedne vrste jedinica, recimo pojedinaca, a da se pri tom ne uzimaju u obzir odnosi između različitih komponenata te pojave (na primer, odnosi između pojedinca i institucija). Ovaj oblik redukcionizma zasniva na ideji da je sve što postoji sastavljeno od osnovnih supstanci koje se ponašaju na određeni način nezavisno od konteksta, a što se u literaturi prepoznaje pod nazivom atomizam. Uz to, redukcionizam je blisko povezan sa objašnjenjem da formalno stvaranje redukcionističkih modela uvek uključuje proces dedukcije,17 po kome je za validno objašnjenje neophodno pojasniti početne uslove funkcionisanja određene pojave, a onda se pozvati na opšte zakone koji diktiraju da se pod tim uslovima pojava koju objašnjavamo, uvek ili skoro uvek dešava.18 Imajući ovo u vidu, nameće se zaključak da je metodološki individualizam u bliskoj vezi sa metodom dedukcije. Polazeći od toga da metodološki individualizam ignoriše odnose između različitih elemenata društvene pojave, logično je isti povezati i sa tzv. izolacionim metodom. Naime, prema metodu izolacije moguće je izolovati pojedince i društvene pojave, odnosno analizirati ih zasebno i van konteksta čiji su sastavni deo. Iz toga proizilazi stav da pojedinci deluju i ponašaju se na isti način bez obzira da li to čine samostalno ili zajednički u sklopu nekog sistema. Kincaid (2004), str. 299. Mises (1949), str. 153.; Mises (1933) 1960, str. 23, 24. 15 Poper (1957) 1961, str. 136. 16 Šešić (1974), str. 317. 17 Zwirn (2007), str. 54. 18 Runde (1998), str. 151. 13 14

EPISTEMOLOŠKE I ONTOLOŠKE PRETPOSTAVKE METODOLOŠKOG INDIVIDUALIZMA

Na temelju povezanosti metodološkog individualizma sa redukcionizmom, između ostalog, stvaraju se pretpostavke za ponudu univerzalnih i konačnih objašnjenja društvenih pojava. Karakter univerzalnosti u ovom slučaju možemo razumeti na dva načina: (1) u smislu da se sve društvene pojave mogu objasniti pomoću metodološkog individualizma19 i (2) u smislu da određena pojava može biti objašnjena u celosti pomoću metodološkog individualizma. Ovakav pristup u stvari afirmiše stav po kome je metodološki individualizam aprioran i univerzalan metodološki postupak, to jest obavezujuće pravilo ili kategorička zapovest koja navodno postulira na očiglednim istinama o društvu i našim znanjima o tome,20 te shodno tome predstavlja jedini metod istraživanja u društvenim naukama.

4. ONTOLOŠKE OSNOVE METODOLOŠKOG INDIVIDUALIZMA Kao što je već pomenuto, svaki metod pretpostavlja ontologiju. Kada je u pitanju metodološki individualizam, njegova dominantna interpretacija povezana je sa atomizmom, odnosno atomističkom društvenom ontologijom. Tako Lawson21, na primer, smatra da u savremenoj ekonomiji vlada ontologija društvenog atomizma, koja opstaje sa svojom epistemološkom manifestacijom kao formom redukcionizma. Stav da bi društvene pojave trebalo objašnjavati polazeći od pojedinaca i njihovog delovanja u bliskoj je vezi sa deduktivnim metodom. Radi se o metodu kojim se određena pojava objašnjava ili predviđa dedukcijom iskaza o njoj, a sve to iz skupa iskaza koji uključuje opise početnih uslova uz postojanje određenih pravilnosti događanja u „zatvorenom“ sistemu.22 Postojanje „zatvorenog“ sistema objašnjava se na način da je potrebno izolovati određene elemente i pripadajuće mehanizme njihovog funkcionisanja, bez postojanja bilo kakvih faktora koji remete stabilnost posmatranog sistema. Time je omogućeno posmatranje strogih pravilnosti događaja u sledećem obliku: kad se ostvari događaj x, onda po pravilu sledi događaj y. Pristalice metodološkog individualizma smatraju da je poželjno identifikovati određene sličnosti i analogije u pogledu funkcionisanja prirodnog i ekonomskog sistema. Tako bi se, na primer, moglo pretpostaviti da su ekonomski akteri, tj. pojedinci koji deluju u ekonomskoj sferi društvenog života ekvivalentni atomima. To konkretno znači da je njihova konstitucija određena nezavisno od pripadajućeg konteksta i da oni generišu sopstvene, odvojene, nepromenljive efekte u odnosu na početne uslove.23 Prema iznetom shvatanju metodološkog individualizma, priroda i sastav pojedinaca koji deluju u ekonomskoj sferi nezavisna je od društvenog konteksta, i kao takva može se dovesti isključivo u vezu sa samom suštinom i izvornim identitetom posmatrane osobe. Kao što se u fizici atom vodonika (H) ne definiše u odnosu na atom kiseonika (O), tako se i pojedinac zajedno sa svojim obeležjima posmatra nezavisno od drugih Kincaid (2004), str. 300. Udehn (2002), str. 499. 21 Lawson (1997), str. 159. 22 Lawson (2003), str. 73. 23 Lawson (2003), str. 14. 19 20

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

pojedinaca (mada ti drugi pojedinci po pravilu oblikuju deo društvenog konteksta). To jest, pojedinci ili nemaju nikakav odnos jedni sa drugima, ili ako ga imaju, njihov odnos ima karakter spoljne veze. Za razliku od toga, unutrašnji odnosi i veze nisu predmet interesovanja dominantne interpretacije metodološkog individualizma.24 Štaviše, atomistička koncepcija pojedinačnih delatelja omogućuje da se zadovolji uslov „internog zaključka“. Imajući u vidu šta termin interni podrazumeva, ovaj uslov svakako se odnosi na prirodu i karakter oblikovanja internih obeležja najmanjih jedinica pojave koju analiziramo. U ekonomskoj sferi društvenog života to je pojedinac, za čije postojanje pristalice metotološkog individualizma vezuju nepromenljivost unutrašnjih stanja i kapaciteta. To znači da se pojedinci mogu međusobno razlikovati kada su u pitanju njihove preferencije i ostala interna obeležja, ali da su sa stanovišta konkretne individue te preferencije konstantne i date veličine. Na temelju ovakve interpretacije metodološkog individualizma neoklasični mejnstrim afirmiše stav o smislenosti ljudskih akcija i mehaničkim analogijama vezanim za programirano delovanje individua.25 Iz toga sledi da bi, recimo, pojedinac koji obavlja izvesnu ekonomsku radnju (kupovina dobara i usluga, kupovina i prodaja hartija od vrednosti itd.) u ponovljenoj situaciji uvek isto odlučio jer je vođen stabilnim preferencijama i jednoznačnim karakterom svojih osobina i obeležja. Time je isključena mogućnost, da se neko može drugačije ponašati u istoj situaciji, zbog promene preferencija, očekivanja, ili, pak, stanja svog organizma (optimizam ili pesimizam, pospanost ili budnost, itd.). Iz napred rečenog može se zaključiti da dominantna interpretacija metodološkog individualizma polazi od inicijalnog, hipotetičkog „prirodnog stanja“ oslobođenog bilo kakvog institucionalnog uticaja.26 U takvom prirodnom stanju individue su unapred date, odnosno na njih se gleda kao na „gotove činjenice“. U cilju ilustracije navedenog shvatanja, možemo se pozvati na čuveno Vilijamsonovo određenje tržišta i njegovu često citiranu misao „u početku postojaše tržište“. Time se zapravo početak ekonomske aktivnosti dovodi u vezu sa postojanjem „prvobitnog prirodnog stanja“ tzv. „pratržišta“.27 Atomistička društvena ontologija, međutim, sama po sebi nije dovoljna da obezbedi „zatvorenost“ određenog sistema, da bi se potom oslonila na proces deduktivnog objašnjenja i zaključivanja. Razlog za to jeste činjenica da se konačni efekti određenog delovanja mogu promeniti pod uticajem ostalih, u konkretnom slučaju neanaliziranih uzroka i faktora.28 Zato je pored atomističkog shvatanja pojedinaca i institucija, primena metodološkog individualizma skopčana sa nekom vrstom eksperimentalne kontrole i metodom izolacije kako bi se obezbedio „zatvoreni sistem“ i uspešno sproveo proces deduktivnog zaključivanja.

Karkter spoljne povezanosti karakterističan je za subjekte i identitete koji nisu produkt konkretnih i specifičnih međusobnih interakcija, što znači da je njihovo funkcionisanje odraz sopstvenog postojanja (viljuška i kašika, čaj i šećer, dva prolaznika itd). Za razliku od toga, unutrašnja veza među pojedincima jeste ona u kojoj se njihovo postojanje i funkcionisanje definiše u međusobnom kontekstu i uzajamnom delovanju (odnos stanodavac – stanar, nastavnik-učenik, poslodavac-zaposleni itd.). 25 Petrović (2008), str. 188. 26 Kitanović i Petrović (2010), str. 27. 27 Williamson (1975), str. 20. 28 Lawson (2003), str. 15-16. 24

EPISTEMOLOŠKE I ONTOLOŠKE PRETPOSTAVKE METODOLOŠKOG INDIVIDUALIZMA

5. ODRŽIVOST ATOMISTIČKE DRUŠTVENE ONTOLOGIJE Ekonomija i druge društvene nauke ne pokazuju uvek kompatibilnost metoda i ontologije. Toga je, između ostalih autora, svestan i Hajek, koji u literaturi slovi za jednu od ključnih ekonomskih figura koja je, u vreme sve ozbiljnijih kritika kejnzijanstva i ekonomskog posrtanja socijalističkih zemalja, snažno stala u odbranu neoliberalnih ideja. Hajekova pozicija je tipično tržišna i izlaže ono najbolje o tržištu u njegovoj klasičnoj liberalnoj formi, dajući akcenat na realno postojanje spontanog ekonomskog poretka koji nije rezultat ničijeg izuma, već posledica evolucionog procesa u kojem je „utkan“ pregršt informacija. Po njemu, alokacija resursa se odvija kroz subjektivno vrednovanje pojedinaca koji imaju svoje preferencije i planove, u cilju čije realizacije nezavisno jedan od drugoga stupaju u međusobne kontakte putem tržišta. Pojedinačne želje i namere, dakle, nailaze na opšti tržišni proces koji je složeniji od bilo kakvog namernog inženjeringa njegovih učesnika, i koji kao takav formira niz objektivnih pravila ponašanja. Proces razmene kroz saradnju i konkurenciju i sastav robne proizvodnje, odjednom upreže znanje sa svih nivoa: s nivoa pojedinaca, domaćinstava, i preduzeća i, kroz promene cena, kamatnih stopa, rente, dohodaka, dobiti, gubitaka itd. Na taj način, spontano uređenje tržišnog procesa nadmašuje spoznajna ograničenja pojedinačnih ljudskih umova i planova.29 Sa tog stanovišta posebno treba vrednovati misao u kojoj Hajek tvrdi da „rasprava o moralnim ili društvenim problemima zasnovana na pretpostavci o savršenom znanju može ponekad biti korisna kao pripremna vežba logike, ali da je od male koristi u nastojanjima da se objasni stvarni svet“.30 Koncepcijom spontanog poretka Hajek zapravo implicite izražava sumnju u to da je metodološki individualizam kompatibilan sa realističkom koncepcijom društvene stvarnosti, a ovo je i razlog zašto eksplicitno uzima u obzir ontološka pitanja. Zato ne iznenađuje to što je on skeptičan po pitanju onih metoda koje, na osnovu „snažnog“ i neprimerenog pojednostavljivanja pretpostavki čine izvestan otklon u odnosu na osnovna obeležja predmeta proučavanja. Činjenica da se Hajekovo objašnjenje društvene celine oslanja na koncepcijsko povezivanje pojedinih delova, uticalo je na neke autore da u njegovoj teoriji „spontanog poretka“, između ostalog, pronađu inspiraciju za pojmovno diferenciranje metodološkog individualizma od metodološkog atomizma. Tako, recimo, G. Zwirn31 ne dovodi u pitanje Hejekovu privrženost metodološkom individualizmu, ali smatra da je on svojom koncepcijom spontanog poretka zapravo odbacio ideju metodološkog atomizma. Naime, metodološki atomizam i na njemu utemeljena atomistička socijalna ontologija dijametralno su suprotni Hajekovom stavu da kauzalni odnosi u društvu generišu spontani socijalni poredak.

6. ZAKLJUČAK Vladajuća interpretacija metodološkog individualizma podrazumeva atomističku društvenu ontologiju prema kojoj su preferencije i osobine pojedinaca nezavisne od konteksta. Odnos među njima ih nimalo ne oblikuje niti definiše, što znači da se ignoriše uticaj institucija na ekonomsko i svako drugo ponašanje. Interna struktura i unutrašnja stanja pojedinaca, preMises and Hayek (1997), str. 12. Hayek (1960), str. 22-23. 31 Zwirn (2007), str. 76-77. 29 30

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

ma metodološkom individualizmu, nisu podložna promenama. Individualne preferencije su konstantne i unapred date, i to kako sa stanovišta konkretnog pojedinca tako i sa stanovišta onog koji posmatra i procenjuje delovanje tog istog pojedinca. Na društvene pojave pristalice metodološkog individualizma gledaju kao na zbir nezavisnih, odvojenih i stabilnih delovanja pojedinaca. Ispada da se individualna delovanja kombinuju mehanički, pri čemu je pojedinac zapravo lišen mogućnosti pravog izbora. Ovo za posledicu ima da pod identičnim uslovima i na iste stimulanse pojedinac reaguje na isti način, kao što bi se to, shodno analogiji sa fizikom kao prirodnom naukom, moglo reći za „ponašanje“ atoma. Na ovaj način atomistička društvena ontologija otvara mogućnosti za formiranje „zatvorenih sistema“, koji su preduslov izvođenja deduktivnog procesa zaključivanja. Dakle, ako pobornici metodološkog individualizma uporno argumentuju da su njihove tvrdnje na nivou epistemologije u skladu sa ontologijom koju podrazumevaju, onda sledi zaključak da metodološki individualizam nije kompatibilan sa organskom društvenom ontologijom shodno kojoj se uvažava međusobno i međuzavisno delovanje pojedinaca, kao i društvenom realnošću u kojoj pojedinačni akteri nisu lišeni mogućnosti realnog izbora u svetlu postojanja alternativnih opcija upotrebe ograničenih resursa.

7. LITERATURA Buchanan, J. M. (1977), Freedom in Constitutional Contract: Perspectives of a Political Economist, (College Station: Texas A&M University Press). Fumerton, R. (1999), „A Priori Philosophy after an a Posteriori Turn“, Midwest Studies in Philosophy, Vol. 23, No. 1, Pp 21-33. Hayek, F. A. (1960), The Constitution of Liberty. London: Routledge. Hodgson, G. M. (1988), Economics and Institutions: A Manifesto for a Modern Institutional Economic. Cambridge: Polity Press. Hodgson, G. M. (1988), Economics and Institutions: A Manifesto for a Modern Institutional Economic. Cambridge: Polity Press. Kincaid, H. (2004), Methodological Individualism and Economics. In the Elgar Companion to Economics and Philosophy, edited bu J. Davis, A. Marciano, And J. Runde, 229-314. Aldershot, U.K.: Edvard Elgar. Kitanović, D. i Petrović, D. (2010), Ogledi o metodološkim problemima savremene ekonomske nauke, Ekonomski fakultet, Niš. Lawson, T. (1997), Economics and Reality. London: Routledge. Lawson, T.(2003), Reorienting Economics. London: Routledge. Madžar, Lj. (2004), „Neoliberalizam i alternative“, Ekonomika preduzetništva, br. 4.

100

EPISTEMOLOŠKE I ONTOLOŠKE PRETPOSTAVKE METODOLOŠKOG INDIVIDUALIZMA

Mises, L. V. (1949), Human Action: A Treatise on Economics, William Hodge, London. Mises, L. V (1933) 1960, Epistemological Problems of Economics, Van Nostrand: New York. Mises, L. V. and Hayek, F. A. (1997), O slobodnom tržištu, klasični eseji, Mate, Zagreb. Murphy, P. (2008), „Rewriting the a Priori /A Posteriori Distinction“, Journal of Philosophical Research, Vol. 33, Pp 279-284. Petrović, D. (2008), „Methodological individualism - criticizing and superseding possibilities“, Facta Universitatis: Series economics and organization, vol. 5, No. 3, Pp 185-194. Poper, K. R. (1957) 1961, The Poverty of Historicism. London: Routledge and Kegan Paul. Runde, J. (1998), „Assessing Causal Economic Explanations“. Oxford Economic Papers, Vol. 50, No. 2, Pp 151-172. Šešić, B. (1974), Osnovi metodologije društvenih nauka, Naučna knjiga, Beograd. Thagard, P. and Beam C. (2004), „Epistemological Metaphors and the Nature of Philosophy“, Metaphilosophy, Vol. 35, No. 4, Pp 504-516. Udehn, L. (2002), „The Changing Face of Methodological Individualism“, Annual Review Sociology, Vol. 28, Pp 479-507. Williamson, O. E. (1975), Markets and Hierarchies, Analysis and Anti-Trust Implications: A Study in the Economics of Internal Organization, New York, Free Press. Zwirn, G. (2007), „Methodological Individualism or Methodological Atomism: The Case of Friedrich Hayek“, History of Political Economy, Vol. 39, No. 1, Pp 48-80. Šušnjić, Ð. (2002.), Metodologija, Čigoja štampa, Beograd.

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

101

Ljiljana Jović1

ljiljana@spu.ba

Ljiljana Maksimović2 ljiljana.jelic@spu.ba

JEL KLASIFIKACIJA: E52, E62, F15

PERSPEKTIVE EU U USLOVIMA NEPOSTOJANJA FISKALNE UNIJE Apstrakt:

Globalna recesija čiji smo svjedoci zadnjih pet godina uzdrmala je cjeli svijet, naročito su pogođene zemlje razvijenog zapada, a posebno je teška dužnička kriza nekih zemalja unutar Evropske Unije. Kolaps privrede i nemogućnost Grčke da otplaćuje dugove, teška finansijska situacija u Španiji, Italiji, Portugalu, špekulacija u medijima ali i među nosiocima ekonomske misli o neophodnosti restrukturiranja Unije i o potencijalnom kolapsu evra i vraćanju na nacionalne valute, ponovo otvaraju pitanje da li je moguće u okviru jedinstvenog ekonomskog prostora i visokog nivoa političke koherencije, centralizovati monetarnu a fiskalnu politiku ostaviti na nivou zemalja članica. Sve su glasniji pobornici stava (ali i sve je izvjesnije da su u pravu) da je sazrelo vrijeme i da je došao momenat „ili-ili“. Ili će se monetarnoj uniji pridružiti i fiskalna unija, ili Evropske unije sa unutrašnjim uređenjem kakvu sada znamo neće biti. Rad se bavi uređenjem fiskalne politike u EU i pokušava da osvijetli neophodnost ali i da ukaže na probleme koji bi bili neminovni ukoliko bi se Unija okrenula u pravcu centralizacije fiskalne politike.

ključne reči: FISKALNA POLITIKA, MONETARNA POLITIKA, EVROPSKA UNIJA

1 2

Slobomir P Univerzitet, Bijeljina Slobomir P Univerzitet, Bijeljina

102

PERSPEKTIVE EU U USLOVIMA NEPOSTOJANJA FISKALNE UNIJE

Abstract:

The global recession which we have witnessed in the past five years has shaken the entire world, especially the western developed countries, with particularly difficult debt crisis of some countries within the European Union. The economic collapse and the inability of Greece to pay off its debts, difficult financial situation in Spain, Italy, Portugal, speculations in the media but also among the supporters of the economic thought on the necessity for the restructuring of the Union and the potential Euro collapse and returning to national currencies, reopen the issue of whether it is possible to centralize the monetary but leave the fiscal policy at the level of member states within the Single Economic Area and high level of political coherence. The supporters of the opinion (and it is more likely that they are in the right) that the time has come and the moment of â&#x20AC;&#x2DC;either/orâ&#x20AC;&#x2122; are getting more numerous. Either the fiscal union will join the monetary union, or the European Union with the internal organization as we know it will cease to exist. The paper deals with the organization of fiscal policy in the EU and tries to clarify the necessity but also to point out the inevitable obstacles if the Union were to turn to the centralization of fiscal policy.

key words: FISCAL POLICY, MONETARY POLICY, EUROPEAN UNION

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

1. Globalna recesija i Evropska unija Eskalacija globalne recesije odrazila se negativno na sve zemlje članice EU. Iako kriza nije podjednako uticala na sve zemlje, cjelokupna Unija se suočava sa četiri velika problema proizašla iz globalne recesije: visok nivo javnog duga u manje razvijenim zemljama zone evra, poremećaja u bankarskom sistemu i bijega kapitala iz banaka u evro-zoni, pad BDP i rast nezaposlenosti pri čemu su Irska, Španija i Grčka posebno pogođene. Na kraju, kao četvrti problem javlja se trgovinski deficit. U borbi sa krizom Unija je imala specifične probleme u poređenju sa (složenim) nacionalnim državama. Uopšteno rečeno, sve antikrizne mjere koje su se provodile na teritoriji 27 zemalja članica, mogu se podijeliti u dvije velike grupe: mjere koje su preduzimale pojedinačne članice i zajedničke mjere EU. Pri ovome treba imati u vidu da je samostalno vođenje ekonomske politike od strane članica uslovnog karaktera jer se članice moraju pridržavati kriterijuma iz Mastrihta i Pakta o stabilnosti i rastu, Lisabonskih principa (agenda za poboljšanje ekonomskih performansi i zaposlenosti) i Akcionog plana o finansijskim uslugama (usvojen sa ciljem podsticanja integracije finansijskih tržišta). Smatra se da je odgovor EU na krizu sastavljen od četiri seta mjera, odnosno četiri faze.3 U prvoj fazi je pružana ad hoc pomoć finansijskim institucijama od strane vlada pojedinih zemalja. Druga faza se odnosi na mjere ka stabilizaciji finansijskog sistema na nivou EU. Radi se uglavnom o otkupu problematičnih potraživanja od strane države, pružanju garancija za državni dug, rekapitalizaciji banaka i poboljšavanju regulative. Tek u trećoj fazi dolazi do jače saradnje između članica kada je usvojen i Evropski okvir za akciju koji je trebao da obezbijedi koordinaciju između članica. Ovaj okvir podrazumijeva dalju podršku finansijskom sistemu i aktivnosti u pravcu usvajanja čvršćih međunarodnih standarda i jačanje međunarodne koordinacije u cilju prevazilaženja kriznih poremećaja. Četvrta faza je podrazumijevala usvajanje makroekonomskih stimulansa za podsticanje ekonomskog rasta. EU je, zajedno sa MMF-om, formirala paket pomoći za ugrožene članice u iznosu od 750 milijardi evra i to putem dva krizna mehanizma: Evropskog mehanizma za finansijsku stabilnost (EFSM) koji raspolaže sa 60 milijardi evra i Evropskog fonda za finansijsku (EFSF) stabilnost sa iznosom od 440 milijardi evra. Kako ove mjere ističu 2013. g. pokrenuta je inicijativa za formiranje Evropskog stabilizacionog mehanizma (ESM) kao trajnog mehanizma za rješavanje kriznih poremećaja.4 Ovaj mehanizam podrazumijeva izdavanje obveznica i drugih dužničkih hartija od vrijednosti sa ciljem pribavljanja sredstava za zajmove zemljama koje se nađu u finansijskim poteškoćama, intervencije na primarnim i sekundarnim finansijskim tržištima, finansiranje rekapitalizacije finansijskih institucija putem zajmova vladama i sl. Pored ovoga, 2010. g. je pokrenuta i inicijativa za formiranje Evropskog monetarnog fonda, zatim su usvojeni novi mehanizmi nadzora i koordinacije ekonomskih i fiskalnih Jackson, K.J (2009), str. 8 Zaključci Savjeta Evrope od 25.03.2011. godine, dostupni na internet stranici: http://www.consilium.europa.eu/ uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/ec/120296.pdf Pristup:[ 20.07.2012.]

103

104

PERSPEKTIVE EU U USLOVIMA NEPOSTOJANJA FISKALNE UNIJE

politika zemalja članica koji podrazumijevaju ocjenu budžetskih planova zemalja članica od strane Evropske komisije a prije usvajanja budžeta u nacionalnim parlamentima, pokrenut je Pakt za Euro plus u cilju sprovođenja strukturnih reformi i povećavanja konkurentnosti zemalja članica, izvršena je i reforma pakta za stabilnost i rast koja pored postojećih podrazumijeva i nove kriterijume kao što su ciklično prilagođavanje budžeta, ocjenu da li je deficit povezan sa povećavanjem produktivnosti i sl. Stabilnost finansijskog sistema se pokušava dodatno obezbijediti preko novih pravila vezanih za kapital i likvidnost banaka te pravila vezanih za prevenciju i ublažavanje sistemskih rizika. ECB je izdala preporuke koje se odnose na provođenje fiskalne konsolidacije i obezbjeđenja održivosti javnih finansija, promociju održivog rasta i otvaranje novih radnih mjesta, unapređenje ekonomskog upravljanja i kriznog menadžmenta te jačanje finansijskog sektora. Ovdje se postavlja pitanje da li su ove mjere dovoljne ali i da li je moguće provesti sve što je planirano. Prema očekivanjima MMF5, evro-zona će u 2012. g. bilježiti pad BDP za 0.3% u odnosu na prethodnu godinu, dok bi u 2013. g. trebala da bilježi blagi rast.6 Ovako niske projekcije rasta potiču prije svega od perifernih zemalja koje bilježe pad za razliku od Njemačke ili Francuske, mada je činjenica da i ove zemlje usporavaju i da je EU daleko od stabilnih 4-5 % rasta BDP. Prema podacima Eurostat-a BDP u zoni Evra i cjelokupnoj EU u drugom kvartalu 2012. je u odnosu na prvi opao za 0,2%.7 Stopa nezaposlenosti je u junu 2012. g. iznosila 10,4% i za 0,9 procentnih poena je veća nego u junu prethodne godine kada je iznosila 9,5%.8 Inflacija se za juli 2012.g. procjenjuje na 2,4% (evro-zona), javni dug za prvi kvartal 2012. g. se procjenjuje na 88,2% u evro –zoni (prvi kvartal 2011. g. iznosio 86,2%) i za EU 27 83,4% (prvi kvartal 2011. g. iznosio 80,4 %). Deficit tekućeg računa za EU 27 za prvi kvartal 2012 iznosi 4,1 milijarde evra i mnogo je manji u odnosu na deficit u prvom kvartalu 2011 kada je iznosio 31,3 milijarde evra.9 Ako sumiramo sve ove pokazatelje možemo zaključiti da je Unija još uvijek izložena jakom uticaju krize. Istovremeno se lome koplja oko usvajanja Evropskog stabilizacionog mehanizma ali se čuju i pitanja da li će sredstva koja će se obezbijediti biti dovoljna. Pored toga, ključno pitanje ovdje je da li je moguće voditi uspješnu antikriznu (i razvojnu) politiku u uslovima centralizovane monetarne i vrlo decentralizovane fiskalne politike.

World Economic Outlook Update, New Setbacks, Further Policy Action Needed, July 16, 2012, dostupno na www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/update/02/index.htm 6 Prema izvještaju iz decembra 2012. dostupnom na www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/02/pdf/text.pdf, ove veličine su korigovane na dole tako da se predviđa pad u cjelokupnoj Evro-zoni za 0.4% u 2012, a rast od 0.2% u 2013.g. Lošije prognoze se odnose i na sve pojedinačno posmatrane zemlje pri čemu je za 2012. Najveća korekcija urađena za Italiju (-0.4%) a za 2013.g. za Španiju (0.7%). 7 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/2-14082012-BP/EN/2-14082012-BP-EN.PDF, [Pristup: 01.01.2013.] 8 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/3-31072012-BP/EN/3-31072012-BP-EN.PDF, [Pristup: 10.08.2012.] 9 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/2-19072012-AP/EN/2-19072012-AP-EN.PDF, [Pristup: 26.07.2012.] 5

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

2. Neophodnost koordinacije monetarne i fiskalne politike Monetarna politika EU je dio procesa izgradnje ekonomske i monetarne unije - EMU čiji je cilj harmonizacija ekonomskih i monetarnih tokova kao osnovnih pretpostavki za uvođenje zajedničke valute. Proces se od 1990. g. odvijao u tri faze postepenog harmonizovanja i koordinacije ekonomskih politika i tokova. Treća faza je započela 1999. g. kada su u jedanaest država članica nepovratno fiksirani devizni kursevi i uvedena jedinstvena valuta u elektronsko plaćanje i na devizna tržišta evro je uveden 1. januara, 2002. g, a danas su u zoni evra 17 zemalja članica. Među ostalih deset članica, novih sedam nisu ispunile kriterijume za pristupanje10, a tri stare članice: Danska, Švedska i Velika Britanija nisu dobile saglasnost na referendumu. Za provođenje monetarne politike zadužena je Evropska centralna banka koja u saradnji sa centralnim bankama članica interveniše instrumentima monetarne politike sa stabilnošću cijena kao osnovnim ciljem. Osnovni instrumenti koji se pri tome koriste su: operacije na otvorenom tržištu, stopa obaveznih rezervi i eskontna politika. Za razliku od monetarne, politika javnih prihoda i javnih rashoda, ako izuzmemo prema BDP zanemarljivo mali budžet, vodi isključivo od strane zemalja članica. Ovakvo upravljanje instrumentima ekonomske politike ne možemo naći na teritoriji drugih (saveznih) država, niti je opravdano sa stanovišta ekonomske teorije. Problem počiva u nadležnostima za upravljanje fiskalnom politikom. Neophodnost vođenja ako ne jedinstvene, a onda bar visoko harmonizovane fiskalne politike na ekonomskom prostoru koji pripada jedinstvenoj tržišnoj cjelini proističe iz činjenice da upravljanje privrednim tokovima i makroekonomijom mora da počiva na raznovrsnim ali međusobno povezanim instrumentima. Među njima su fiskalna i monetarna politika najvažniji. Ovi instrumenti u svom sadejstvu i koordiniranoj akciji vode stabilnosti makroekonomije.11 Koordinacija je posebno neophodna s obzirom na činjenicu da su ciljevi jedne i druge politike često konfliktni, odnosno da ekonomske mjere usmjerene na ostvarivanje ciljeva npr. fiskalne, mogu ugroziti ciljeve monetarne politike i obrnuto. Ekspanzivna fiskalna politika (smanjenje poreza i rast rashoda) može dovesti do budžetskog deficita i rasta agregatne tražnje, a to se odražava na monetarnu politiku pri čemu može doći do monetizacije državnog duga, povećavanja količine novca u opticaju, inflatornih pritisaka, apresijacije valute, pogoršanja bilansa sa inostranstvom i sl. Preveliko javno zaduživanje može „usisati“ raspoloživa finansijska sredstva i usmjeriti ih ka državi, dok privatne investicije ostaju uskraćene12. Ovo će neminovno prisiliti privatni sektor da uzima nepovoljnije kredite, odnos ponude i tražnje će dovesti do rasta kamatnih stopa, a one mogu privući kapital sa stranih finansijskih tržišta i pogoršati bilans zemlje sa inostranstvom što će se dalje odraziti na kurs domaće valute - itd, itd. Ekonomska kriza kao da je ubrzala proces evropske integracije, poslije monetarne unije gotovo da je izvjesno da se laganim koracima ide u pravcu stvaranja fiskalne unije. Me Ovi kreiterijumi su uspostavljeni ugovorom iz Mastrihta. Ekonomska kriza i dužnički problemi su pokazali da ni veliki broj članica nije poštovao ovaj ugovor, posebno u dijelu koji se odnosi na visinu budžetskog deficita i javnog duga. 11 Među osnovnim ciljevima cjelokupne ekonomske politike kao najvažniji se izdvajaju: privredni rast, stabilnost cijenaniska inflacija, visoka zaposlenost i pozitivan bilans zemlje sa inostranstvom. 12 ova pojava u literaturi je poznata kao efekat istiskivanja. 10

105

106

PERSPEKTIVE EU U USLOVIMA NEPOSTOJANJA FISKALNE UNIJE

đutim, otpor članica prema usvajanju fiskalne unije je veliki. Srž problema leži u činjenici da centralizacijom fiskalne politike nacionalne zemlje gube ključ svoje ekonomske (pa i političke) suverenosti.

3. Fiskalni sistem EU Fiskalna politika EU je odraz političkih stavova i specifičnog načina na koji je ova grupacija zemalja nastala. Suštinska razlika koja Uniju razdvaja od nacionalnih država potiče od toga što sa jedne strane postoji integrisano jedinstveno tržište dok je nivo političke kohezije, sa druge strane, mnogo manji. Ustavna i politička ograničenja su uticala da fiskalni sistem i uloga fiskalne politike unutar Unije budu drugačiji u odnosu na fiskalni sistem i politiku unutar nacionalnih zemalja. Unija je, kao i druge međunarodne organizacije, stvorena sklapanjem ugovora ali se od njih bitno razlikuje u sledećim elementima13: raspolaže dijelom suvereniteta zemalja članica (poljoprivredna i trgovinska politika), raspolaže vlastitim prihodima, donosi pravne propise koji obavezuju članice, ima ovlašćenja za sklapanje ugovora. Uloga fiskalnog sistema u jednoj ovakvoj integraciji je da obezbijedi funkcionisanje zajedničkog tržišta, neophodan nivo redistribucije između zemalja članica, balans između ostvarene tržišne i nepotpune političke integracije. Navedeni zadaci se ostvaruju kroz nekoliko segmenta strukture fiskalnog sistema koji se sastoji od:14

-b udžeta EU kao jedinog instrumenta sprovođenja fiskalne politike sa nadnacionalnog nivoa, - s kupa pravila i dogovora kojima se koordiniraju ostali segmenti fiskalne politike. Ovdje se misli na propise o harmonizaciji oporezivanja, - Pakta o stabilnosti i rastu i Mastrihtskih kriterijumi.

3.1. Budžet EU Budžet EU je finansijski okvir djelovanja EU u kome se iskazuju sve vrste prihoda i rashoda. Usvaja se prema jedinstvenoj budžetskoj proceduri koja uključuje Evropsku komisiju, Vijeće EU i Evropski parlament. Ovakvo donošenje budžeta naziva se procedura saodlučivanja odnosno tzv. trijalog. Komisija na osnovu planiranih rashoda svih ustanova Unije izrađuje prijedlog budžeta i dostavlja ga Vijeću koji ga može prihvatiti ili vratiti Komisiji na doradu. Ukoliko Vijeće po13 14

Šimović, J., Šimović, H. (2006), str.6. Ibid., str. 5.

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

tvrdi budžet šalje ga Parlamentu gdje u daljoj proceduri Vijeće i Parlament usaglašavaju konačan izgled budžeta. Nadležnosti navedenih tijela su se sve do stupanja na snagu Lisabonskog ugovora razlikovala, zavisno od toga da li se odlučuje o obaveznim rashodima, kao što je zajednička poljoprivredna politika gdje je zadnju riječ imalo Vijeće EU, ili neobaveznim kao što su strukturni fondovi i razvojna politika gdje je zadnju riječ imao Evropski parlament. Stupanjem na snagu ugovora iz Lisabona, Parlament ima ovlašćenja i u pogledu obaveznih rashoda. Pored toga Parlament ima odlučujuću ulogu i u donošenju višegodišnjeg finansijskog okvira. Za izvršenje budžeta nadležna je komisija, odnosno tijelo koje je formirano u okviru nje sa zadatkom da se stara o budžetskim pitanjima. Sama procedura donošenja budžeta se ne razlikuje toliko od donošenja budžeta u okviru suverene države, koliko se evropski budžet razlikuje po svojoj strukturi od budžeta federalnih vlada kako na strani prihoda tako i na strani rashoda. Na prihodnoj strani, budžet se finansira iz vlastitih sredstava, tzv. sistema vlastitih prihoda. U skladu sa Odlukom Savjeta Evrope, vlastite prihode EU čine:15 tradicionalni vlastiti prihodi (TORs), prihodi zasnovani na porezu na dodatu vrijednost, prihodi zasnovani na BDP, ostali izvori. Carine i dažbine na poljoprivredne proizvode predstavljaju prve vlastite prihode budžeta EU koji se prikupljaju još od 1970. godine, zbog čega se nazivaju još i tradicionalni vlastiti prihodi. Ubiraju se na osnovu jedinstvene carinske tarife koja se primjenjuje pri uvozu robe iz trećih zemalja. Karakteristiku TORs-a predstavlja činjenica da države članice uplaćuju u EU budžet 75% prikupljenih sredstava, dok ostatak od 25% pripada nacionalnim budžetima i predstavlja oblik kompenzacije za troškove naplate. Prihodi zasnovani na PDV-u naplaćuju se na tzv.„apstraktnu“ harmonizovanu osnovicu PDV-a svih država članica koja se obračunava u cilju kompenzacije razlika u nacionalnim režimima ovog poreza. Od 1999. g. nacionalna PDV osnovica ograničava se na 50% BDP-a države, kako bi se umanjio regresivni efekat. Takođe, jedinstvena procentualna stopa, tzv. ''obavezna stopa'', obračunava se na ograničene i harmonizovane osnovice PDV-a svih država članica i ne smije premašiti 0,5% osnovice.16 Prihodi zasnovani na BDP-u naplaćuju se po jedinstvenoj stopi na razliku između BDP svake zemlje članice i harmonizovane osnovice PDV. Osim vlastitih prihoda, EU budžetu pripadaju i tzv. ostali prihodi koji čine novčane kazne, kamate za kašnjenja u plaćanjima, porez na dohodak zaposlenih u evropskim institucijama, itd.

Odluke Savjeta Evrope o sistemu vlasitih prihoda Evropske zajednica usvojene 29. septembra 2000. (2000-597-EC, Euro atom), član 2, Official Journal of the European Communities L 253 od 07.10. 2000. 16 Stojanović, S. (2006), str.80. 15

107

108

PERSPEKTIVE EU U USLOVIMA NEPOSTOJANJA FISKALNE UNIJE

Uzimajući u obzir razvoj sistema vlastitih prihoda i mnoge izmjene učinjene poslednjih godina, opšti zaključak je da aktuelni sistem obiluje nedostacima. Poreski prihodi budžeta sastoje se najvećim dijelom od indirektnih poreza (poreza na potrošnju). Prihodi budžeta na osnovu BDP predstavljaju određeni oblik međubudžetskih transfera. Ako bismo EU posmatrali kao složeno državu, oni bi imali karakter doprinosa upućenih od strane nižih nivoa vlasti i ukazivali bi na ekstremno visoku decentralizaciju javnih prihoda i finansijski slabu centralnu vlast. Rashodi budžeta EU planiraju se srednjoročno u okviru tzv. sistema finansijske perspektive. Sistem finansijske perspektive je instrument kojim EU sprovodi budžetsku disciplinu postavljanjem gornje granice rashoda na osnovu raspoloživih prihoda (sistem vlastitih prihoda). Budžetskim rashodima EU finansira se razvoj i sprovođenje zajedničkih politika Unije, najveći iznosi odnose se na: poljoprivrednu politiku (oko 45% ukupnih rashoda),17 kohezijski i strukturne fondove koji čine oko 35% ukupnih rashoda, rashode za održiv razvoj i konkurentnost, izdatke za ruralni razvoj i zaštitu životne sredine, pretpristupnu pomoć državama kandidatima, troškove institucija EU. Ovakva struktura rashoda značajno se razlikuje od strukture rashoda u nacionalnim državama u kojima se bez obzira na političko uređenje i stepen složenosti državne vlasti najveći broj javnih dobara (školstvo, obrazovanje, nauka, zdravstvena zaštita) finansira zajednički iz budžeta centralnih i subcentralnih jedinica. Rashodi budžeta EU su u tom smislu više nego skromni što upućuje na činjenicu da zemlje najveći dio javnih politika vode samostalno bez obzira što pripadaju jedinstvenom ekonomskom prostoru.

3.2. Poreska harmonizacija Ugovorom o osnivanju EU18 utvrđene su pravne norme koje se odnose na poreze i nisu se bitno promijenile do danas. EU u načelu ne može uvoditi svoje poreze, to ostaje u isključivoj nadležnosti zemalja članica. Svaka članica ima pravo zadržati vlastiti poreski sistem, pa čak i da uvodi nove poreske oblike uz obavezu da neke njihove elemente (stopu, osnovicu) uskladi sa odlukama tijela EU. Pošto je EU prije svega ekonomska integracija, u izgradnji a i kasnije u funkcionisanju zajedničkog tržišta, bilo je neophodno harmonizovati sisteme oporezivanja zemalja članica. Ovo je i razumljivo s obzirom da se poreski sistemi zemalja članica razlikuje po broju poreskih oblika, stopa i olakšica, pa bi te razlike bez harmonizacije dovele do štetne poreske konkurencije i narušavanja osnovnog cilja - stvaranja jedinstvenog tržišta. Poreska harmonizacija (ili poresko usklađivanje) predstavlja koordinaciju poreskih sistema država članica u cilju izbjegavanja nacionalnih poreskih mjera koje bi mogle negativno uticati na funkcionisanje zajedničkog tržišta. Osnovni instrument preko kog 17 18

http://europa.eu/scadplus/glossary/index_en.htm. , [Pristup: 20.08.2012.] Rimski ugovor iz 1957. godine

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

se vrši su Smjernice koje predstavljaju dio sekundarnog zakonodavstva koji je po jačini drugi pravni instrument u EU, poslije Ugovora. Do sada je najviše urađeno na harmonizaciji indirektnih poreza, tj. poreza na dodatnu vrijednost i akciza.19 Danas, kada tržište EU funkcioniše, i kada je postignut visok nivo harmonizacije indirektnih poreza, nameću se i drugi izazovi u sferi poreskog sistema. Praksa primjene poreske konkurencije uslovila je potrebu za harmonizacijom i direktnih poreza, ali ostaje nejasno da li je potrebna harmonizacija poreske osnovice ili poreske stope. Većina autora smatra da je, ako se želi postići viši nivo harmonizacije direktnih poreza, naročito poreza na dobit, potrebno najprije harmonizovati i uskladiti poresku osnovicu, što je, opet, mnogo kompleksnije od harmonizacije stopa. Na kraju, ako se želi postići usklađenost poreskih sistema EU, bilo bi nužno harmonizovati i poresku osnovicu i poresku stopu, bez obzira o kojem poreskom obliku je riječ.20

3.3. Fiskalna pravila u EU Pošto fiskalni položaj EU zavisi i određen je fiskalnim položajem zemalja članica, bilo je potrebno nametnuti pravila koja obezbjeđuju makroekonomsku stabilnost članica Unije, posebno onih u zoni evra. Da bi zemlje članice postale dio monetarne unije (EMU), moraju ispuniti fiskalna pravila koja propisuju Mastrihtski kriterijumi, a to su:21

1. v isok nivo cjenovne stabilnosti - stopa inflacije ne smije biti veća od 1,5% u odnosu na stopu inflacije prve tri zemlje sa najstabilnijim cijenama, 2. smanjenje javnog duga do 60% BDP i budžetskog deficita do 3% BDP, 3. postizanje stabilnog kursa; nacionalna valuta ne smije devalvirati dvije godine i mora se nalaziti unutar raspona utvrđenog Evropskim monetarnim sistemom (+/-2,25), 4. prosječne nominalne dugoročne kamatne stope ne smiju biti veće od 2% u odnosu na kamatne stope tri zemlje sa najnižom stopom inflacije.

Kako bi se osigurala fiskalna disciplina unutar EMU, odnosno EU, 1997. g. je usvojen Pakt o stabilnosti i rastu. Svaka članica EMU mora predložiti program stabilnosti, dok ostale zemlje koje nisu članice, a žele to postati, moraju predložiti program konvergencije. Kroz navedene programe svaka zemlja određuje ciljeve oko deficita i javnog duga koje bi po pravilu trebala ostvariti u roku četiri godine. Pakt sadrži elemente prevencije koji redovnim nadgledanjem javnih finansija sprečavaju da budžetski deficit premaši 3% BDP, kao i elemente odvraćanja koji se aktiviraju kada budžetski deficit pređe 3% BDP. Implementacija Pakta o stabilnosti i rastu počiva na dva stuba:22 Šestom direktivom iz maja 1977. (koja je kasnije nekoliko puta mijenjana) obezbijeđeno je usklađivanje svih najvažnijih elemenata: poreskog obveznika, objekta, stope, osnovice i obaveze poreskih obveznika. Šesta direktiva EU je stub dalje harmonizacije sistema poreza na dodatnu vrijednost. 20 Šimović, J., Šimović, H., op.cit.str.2. 21 Ibid., str.246. 22 Ibid., str.246. 19

109

110

PERSPEKTIVE EU U USLOVIMA NEPOSTOJANJA FISKALNE UNIJE

1. načelu multilateralnog nadzora budžetskih pozicija, 2. procedurama u slučaju prekomjernog deficita.

Nadzor budžetskih pozicija odnosi se na tzv. srednjoročni rani sistem upozoravanja i kratkoročni nadzor. Rani sistem upozoravanja podrazumjeva srednjoročne projekcije budžetskih pozicija i njime se u ranoj fazi prepoznaju eventualne prepreke u izvršenju ciljeva Pakta. U okviru njega je obavezna prezentacija godišnjih programa stabilnosti koji imaju za cilj ostvarivanje budžetske ravnoteže pa čak i suficita. Procedure u slučaju prekomjernog deficita odnosi se na mjere koje sprovodi Vijeće23. Vijeće u početku daje određene predloge za smanjenje budžetskog deficita članici koja je zapala u probleme sa budžetskom ravnotežom. Članica je dužna pridržavati se primljenih uputstava u naredna četiri mjeseca. U suprotnom, Vijeće se može odlučiti za uvođenje sankcija pri čemu se kao sankcija podrazumijeva deponovanje beskamatnog depozita. Ukoliko se i pored ove mjere fiskalna politika ne dovede u željene okvire, depozit se pretvara u novčanu kaznu.

3.4. Rješenja fiskalnog federalizma Aranžmani fiskalnog federalizma u Uniji razlikuju se od raspodjele nadležnosti i sredstava kakve srećemo u nacionalnim državama. Ove uzroke možemo svrstati u dvije grupe:

-p riroda i unutrašnja organizacija jer se obilježja fiskalnog federalizma formiraju kako prema ekonomskim kriterijumima, tako i prema političkim interesima, - specifična uloga i ograničenja u vođenju fiskalne politike.24

Model fiskalnog federalizma unutar EU zahtijevao je:

1. u vođenje takvih fiskalnih ovlašćenja koja neće bitno zadirati u politički i pravni suverenitet članica, 2. uspostavljanje samo onih tijela za odlučivanje o fiskalnim pitanjima na nadnacionalnom nivou o kojima se slože sve članice, 3. nekonfliktnost fiskalnih pravila na nadnacionalom nivou u odnosu na ona na nacionalnom nivou.

EU se može posmatrati kao složen sistem nivoa uprava, gdje je suverenitet podijeljen između nivoa: EU (nadnacionalni), nacionalni, regionalni i lokalni nivo. Nadnacionalni nivo čine institucije EU - Evropski parlament, Vijeće ministara, Evropska komisija, Sud pravde. Za zemlje koje su članice EMU značajna je i Evropska centralna banka. Broj i nadležnosti nižih nivoa vlasti zavisi od jedne do druge članice i definisan je njenim ustavnim uređenjem. Pristupanjem u članstvo EU svaka zemlja se u određenoj Vijeće ili ECOFIN je Vijeće ministara finansija i privrede zemalja članica EU. Vijeće EU se naziva još i Vijeće ministara, a čine ga ministri zemalja članica čiji sastav zavisi o temi o kojoj se raspravlja na Vijeću. 24 Specifična rješenja u vođenju fiskalne politike takođe su posljedica političko-ekonomskih odnosa između država članica. 23

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

mjeri odriče svog nacionalnog suvereniteta, bilo da svoja ovlašćenja u cijelosti ili djelimično prenosi na tijela EU ili nacionalno zakonodavstvo usklađuje sa zakonima EU.25 Postojanje nadnacionalnog nivoa vlasti zahtijevalo je odgovor na pitanje koje nadležnosti prepustiti nadnacionalnoj vlasti. Ugovor iz Mastrihta je predvidio da Unija bude nadležna za politiku koja je neophodna za stvaranje jedinstvenog tržišta i funkcionisanje ekonomske i monetarne unije. Da bi mogla ostvariti te nadležnosti, Unija donosi zajedničku politiku iz oblasti trgovine, poljoprivrede i ribarstva, transporta i energije, socijalne politike, politike očuvanja životne sredine i sl.26 Ugovor iz Lisabona nastojao je da uvede jasniju raspodjele nadležnosti koja će izvršiti jasno razgraničenje nadležnosti svakog nivoa vlasti. Unija ima vlastite prihode kako su navedeni u dijelu koji se bavi budžetom EU. Svaka članica uvodi i uređuje poreze na svojoj teritoriji te odlučuje kome će pripasti sredstva prikupljena od njih. Obaveza da pri tome poštuje pravila poreske harmonizacije predstavlja skromno ograničenje koje nadnacionalni nivo stavlja pred članice. Drugo ograničenje u uređivanju sistema i politike javnih prihoda proizilazi iz zajedničke carinske tarife i zakona koji jedinstveno reguliše carine EU prema trećim zemljama. Rashodi budžeta EU se, kao što je već rečeno, znatno razlikuju od rashoda koje srećemo u nacionalnim državama. Sredstva koji se doznačavaju manje razvijenim članicama kako bi dostigle određene minimalne standarde ekonomske i socijalne kohezije, predstavljaju horizontalno fiskalno izjednačavanje. Deficitarno finansiranje, odnosno zaduživanje, budžeta EU nije dozvoljeno. Iz navedenih karakteristika fiskalne politike vidimo da se njeni dometi u Uniji ograničeni.

4. Zaključak Jasno je da pod ovim uslovima koncipirana fiskalna politika ne može imati ono mjesto i ulogu kakvu ima u drugim, nacionalnim zemljama. Međutim, isto tako je jasno da je sa čisto ekonomskog stanovišta gledano, neophodna čvršća, zajednička fiskalna politika kako bi se očuvali zajednički prostor i zajednička valuta i pomogla posrnula ekonomija. Međutim, struktura raspodjele nadležnosti i sredstava svrstava Uniju između međunarodne organizacije i složene države-konfederacije. Lisabonski ugovor je pojačao tendencije u pravcu čvršće izgradnje državne zajednice izborom Predsjednika Evropskog savjeta i Visokog predstavnika Evropske unije za spoljnu i bezbjednosnu politiku, te promjenama vezanim za izračunavanje kvalifikovane većine, davanjem više nadležnosti Parlamentu i odustajanjem od prijedloga Antić, D (2009), str.163. Ibid. str.164.

25 26

111

112

PERSPEKTIVE EU U USLOVIMA NEPOSTOJANJA FISKALNE UNIJE

da se ne smanjuje broj članova Komisije čime se izašlo u susret manjim zemljama članicama.27 Početkom 2013. g. kada su sve jači nagovještaji da zemlje EU ponovo klize ka recesiji, kada su razlike između razvijenog centra i siromašne periferije postale više nego zabrinjavajuće, kada se kriza sve više širi i prijeti da uzdrma i najrazvijenije članice, postalo je jasno da se umjesto spašavanja posrnulih banaka mora okrenuti podršci privrednom rastu. Odluke u pogledu fiskalne politike ne mogu više odlagati. Međutim, bilo bi relativno lako upravljati fiskalnim instrumentima da su unaprijed riješena suštinska pitanja kao što su:

- j edinstvena Evropa ili Evropa „u dvije brzine“, - štednja (zagovara Njemačka) ili potrošnja (Francuska se zalaže za rast rashoda na obnovljive izvore energije, specijalne programe za zapošljavanje mladih, transfere tehnologija), -d ozvoliti članicama koje imaju narasle deficite da istupe iz Unije ili učiniti sve da ostanu (čak i pod cijenu nezadovoljstva poreskih obveznika u razvijenim zemljama-članicama)

Suštinska pitanja ovdje nije ekonomske prirode. Ekonomisti se slažu da je pokušaj vođenja centralizovane monetarne i decentralizovane fiskalne politike samo prelazno rješenje. Ukoliko se želi stabilno tržište i prosperitetne ekonomije, i jedan i drugi instrument ekonomske politike moraju biti čvršće povezani i u značajnoj mjeri centralizovani. Problem koji se ovdje javlja je političke prirode. Monetarna i fiskalna unija neminovno vode i političkoj uniji a vrlo je diskutabilno da li su pojedine zemlje i njihovi građani spremni na takvu vrstu jedinstva.28

5. LITERATURA Antić, D. (2009), Makroekonomska stabilnost i fiskalni federalizam u Bosni i Hercegovini, Fricon d.o.o., Mostar. Jackson, K.J. (2009), The Financial Crisis: Impact on and Reponse bt the European Union; CRS Report No. 7-5700. Stojanović, S.(2006,) ''Budžet Evropske Unije'', Finansije, br.1-6-2006, Šimović, J., Šimović, H..,( 2006), Fiskalni sustav i fiskalna politika Europske unije, Pravni fakultet Univerziteta u Zagrebu. World Economic Outlook Update, New Setbacks, Further Policy Action Needed, July 16, 2012, dostupno na www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/update/02/index.htm ,[Pristup: 26.07.2012.] World Economic Outlook; IMF, September 2011 www. epp.eurostat.ec.europa.eu, [Pristup: 26.07.2012.] www.spiegel.de, [Pristup: 26.07.2012.] Mada ne onoliko koliko je prvobitno bilo planirano. U tom smislu je interesantan članak Zavirimo u sutrašnjicu Evrope objavljen 10. Avgusta, 2012.g. u uglednom njemačkom nedeljniku Der Spiegel. Dostupno na www.spiegel.de/international/europe/europe-looks-at-plans-for-poltical-unionand-budgetary-oversight-a-838142-2.html

27 28

Ekonomske ideje i praksa | broj 7 | decembar 2012.

Prof. dr MlaÐen Kovačević1 dejan.b.jovovic@gmail.com

Prikaz knjige dr Dejan Jovović „Dinar i devizni kurs“, Prometej 2011, Beograd Valutni kurs dinara jeste uvek bio i sada je i u budućnosti će biti vrlo značajna tema. Knjiga dr Dejana Jovovića, naučnog savetnika i eksperta za međunarodne finansije, o krizi deviznog kursa dinara i srpske privrede sastoji se iz jedanaest delova. U prvom delu publikacije razmotreni su uslovi za uspostavljanje konvertibilnosti dinara i neuspeli pokušaji u prošlosti da se ona ostvari. U drugom delu prikazana je tzv. „evroizacija“ srpske privrede, kao posledica gubitka poverenja u nacionalnu valutu. U trećem delu razmotreno je zašto nije moguće uvođenje evra u Srbiji, kako neki zagovaraju. U četvrtom delu analizirana je politika vođenja „rukovođeno fleksibilnog“, ali precenjenog kursa i negativne posledice koje je izazvao. U petom delu, radi poređenja, dato je stanje spoljne zaduženosti bivše Jugoslavije. U šestom delu dati su osnovni stavovi Narodne banke Srbije oko vođenja monetarne politike i kursa dinara. U sedmom delu razmatrane su prednosti i slabosti fleksibilnih i fiksnih deviznih kurseva. U osmom delu prikazan je model tzv. puzajućeg kursa, kao prelaznog deviznog aranžmana za određeni period. U devetom delu obrazloženi su zahtevi privrede, kada je u pitanju stabilnost kursa i finansiranje razvoja. U desetom delu razmotreni su načini zaštite od deviznog rizika, koji se mogu primeniti u arsenalu mera NBS. U jedanaestom delu analizirano je šta je sve potrebno da se postigne dugoročna stabilnost dinara i srpske privrede. Na kraju, data su zaključna razmatranja i pregled korišćene literature. 1

Akademija ekonomskih nauka, Republika Srbija

113

114

Prikaz knjige „Dinar i devizni kurs“

Knjiga zahvata čitav niz pitanja uzroka i posledica precenjenog dinara do čega je došlo od početka 2001. pa zaključno sa septembrom 2008. godine, kada je po obračunu stručnih službi Narodne banke Srbije realna vrednost dinara, u odnosu na korpu dve najvažnije valute – evra i dolara, bila čak za 110% na višem nivou nego krajem 2000. godine. U radu se ističe da je to posledica, u dugom roku, neodrživog deviznog priliva po osnovu novih neto zaduživanja u inostranstvu, neto tekućih transfera (pre svega doznaka naših građana koji žive u inostranstvu), tzv. stranih direktnih investicija i stranih donacija. Neki zvaničnici, a posebno prethodni guverneri NBS su isticali da se uspostavljeni valutni kurs može održati čak i na dugi rok, što su, izgleda, neki privrednici, pritisnuti teškom besparicom, poverovali, pa su se sve intenzivnije zaduživali u inostranstvu, što se vidi iz brojnih podataka datih u publikaciji D. Jovovića. Svetska ekonomska kriza je samo brže nego što se neminovno desilo, pokazala pogubne posledice nepodnošljive lakoće zaduživanja u inostranstvu, kako privrede tako i države. Naime, kada se od septembra 2008. godine vrednost stranih valuta, izražena u dinarima, znatno povećala, svi privredni subjekti koji su se zadužili u stranoj valuti ili u dinarima uz deviznu klauzulu našli su se u dramatičnoj situaciji. To pogotovo važi za one koji su ta sredstva potrošili u kupovinu strane opreme čije korišćenje podrazumeva, pre svega, uvoz sirovina i reprodukcionih materijala, a čija se proizvodnja realizuje većim delom ili potpuno na domaćem tržištu. Imajući u vidu kreditni aranžman se MMF i priliv deviza po tom osnovu, moguću prodaju akcija „Telekoma“ i dobijanje kredita od drugih međunarodnih finansijskih institucija, Rusije i Kine, zvaničnici, ali i neke domaće institucije i neki domaći ekonomisti ponovo šire iluziju, da će se, i pored vrlo visoke inflacije, postojeći valutni kurs dinara moći duže održati. Iako se autor D. Jovović u ovom radu u vezi sa tim nije potpuno ogradio, iz celokupnog teksta se može zaključiti da bi se privredne organizacije koje bi poverovale u te tvrdnje i koje ne bi dodatne kredite iz inostranstva, a i one dobijene od domaćih banaka (uz deviznu klauzulu), usmerile u izvozno-orijentisanu proizvodnju i izvozno-orijentisane usluge, mogle naći u još većim, ogromnim problemima. Zbog svega navedenog, za sve privredne subjekte, pogotovu one koji su već visoko zaduženi u inostranstvu ili koji bi to mogli brzo postati – korist od ovog rada će biti neosporna. Složena materija i brojna pitanja obrađena u ovoj publikaciji, napisana su pregledno sa jasnim stilom, pa će ona, koja je prvenstveno edukativno-informativnog karaktera sa obiljem podataka, nesumnjivo biti od koristi većoj grupi bankara, privrednika, državnim organima, akademskim krugovima i svima onima koji žele da se bliže upoznaju sa valutnim kursom i makroekonomskom i monetarnom politikom zemlje.

CIP - Кaтaлогизaцијa y пyбликaцији Нaроднa библиотекa Србије, Беогрaд 33 Ekonomske ideje i praksa : kvartalni časopis iz oblasti ekonomije, poslovne ekonomije i menadžmenta, statistike i poslovne informatike / glavni urednik Miomir Jakšić. - 2012, br. 7 (decembar). - Beograd (Kamenička 6) : Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, 2012(Beograd : Čugura print). - 24cm Tromesečno ISSN 2217-6217 = Ekonomske ideje i praksa COBISS.SR-ID 184934668

© 2012. Sva prava su zadržana. Nijedan deo ove publikacije ne može biti reprodukovan niti smešten u sistem za pretraživanje ili transmitovanje u bilo kom obliku, elektronski, mehanički, fotokopiranjem, snimanjem ili na drugi način, bez prethodne pismene dozvole autora.