Ekonomske ideje i praksa 12 by MaxNova Creative

Tematski broj: POLITIČKA MAKROEKONOMIJA I DOPRINOS DARONA AČEMOGLUA

EKONOMSKE IDEJE I PRAKSA

Kvartalni Časopis iz oblasti ekonomije, poslovne ekonomije i menadŽmenta, statistike i poslovne informatike

predgovor Naučni časopis Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Beogradu – „Ekonomske ideje i praksa“ povodom objavljivanja prevoda na srpski jezik knjige D. Ačemoglua Ekonomsko poreklo diktature i demokratije, Zavod za udžbenike, Beograd, 2013. (prevodioci dr Milica Jakšić i dr Miomir Jakšić) objavljuje poseban tematski broj. Časopis Ekonomske ideje i praksa pokriva ekonomske i srodne društveno-humanističke nauke (Politikologija, Sociologija, Filozofija, Pravo). Bavi se problemima ekonomske nauke, ekonomske politike, poslovne ekonomije i posebno institucionalnim, društvenim i političkim izazovima za ekonomsku nauku i praksu. Časopis objavljuje radove koji se u najširem smislu reči bave ekonomskim idejama. Orijentacija časopisa je ka kritičkoj otvorenosti, traganju za novim rešenjima, odbacivanju ekskluzivnosti bilo kog modela ili ekonomskog mišljenja. Odlukom American Ecomomic Association uvršten je u EconLit listu časopisa koju objavljuje Journal of Economic Literature, i odlukom Senata Univerziteta u Beogradu kategorisan kategorijom M51 časopis od vodećeg nacionalnog značaja. U ovom broju objavljuju se posebno pripremljeni radovi, a Redakcija zahvaljuje profesoru Daronu Acemogluu, sa MIT za saglasnost da se objavi njegov rad Modelling Inefficient Institutions. Daron Ačemoglu je profesor ekonomije na čuvenom Masačusec institutu za tehnologiju (MIT). Sarađuje sa Nacionalnim biroom za ekonomska istraživanja, Centrom za ekonomske performanse i Centrom za istraživanja ekonomske politike, član je Evropske ekonomske asocijacije. Profesor Ačemoglu je predavao na Londonskoj ekonomskoj školi (London School of Economics). Godine 1996. dobio je nagradu za najbolji rad objavljen u časopisu Ekonomski žurnal. Godine 2005. dobio je Džon Bejts Klark medalju koju mu je uručila Američka ekonomska asocijacija, nagrađen je kao najizuzetniji ekonomista koji radi u Sjedinjenim Državama koji je mlađi od 40 godina. Rođen je 1967. godine. Dobitnik je brojnih uglednih nagrada u Sjedinjenim državama i svetu i nesumnjivo ulazi u krug najozbiljnijih kandidata za Nobelovu nagradu za ekonomiju za doprinos ekonomskoj teoriji. Oblasti njegovog naučnog istraživanja su ekonomska teorija, politička ekonomija, ekonomski razvoj, ekonomski rast, tehnologije, nejednakosti u raspodeli, ekonomija rada.

Izdavač Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu Kamenička 6, tel. 3021-045, faks 3021-065 E-mail:cid@ekof.bg.ac.rs Dekan Ekonomskog fakulteta Prof. dr Branislav Boričić Dizajn korice i priprema za štampu Maxnova Creative www.maxnova.rs Štampa Čugura Print, Beograd www.cugura.rs Godina 2014.

Redakcija časopisa Ekonomske ideje i praksa Glavni urednik časopisa prof. dr Jakšić Miomir Urednici časopisa prof. dr Aleksandra Praščević prof. dr Vlade Milicević dr Saša Veljković, vanr. prof. Članovi Redakcije prof. dr Marko Backović prof. dr Predrag Bjelić prof. dr Božidar Cerović prof. dr Čedomir Čupić prof. dr Ðorđe Ðukić prof. dr Nikola Fabris prof. dr Miomir Jakšić prof. dr Nebojša Janićijević prof. dr Radovan Kovačević prof. dr Stipe Lovreta prof. dr Vlade Milicević prof. dr Aleksandra Praščević prof. dr Gojko Rikalović prof. dr Žaklina Stojanović prof. dr Siniša Zarić dr Radmila Dragutinović Mitrović, vanr. prof. dr Miroslav Todorović, vanr. prof. dr Saša Veljković, vanr. prof. Svetozar Tanasković– sekretar redakcije Tehnički sekretar Jelena Cvetanović Kontakt redakcije Telefon: +381 11 3021 068 Faks: +381 11 3021 068 e-mail: ekonomskeideje-praksa@ekof.bg.ac.rs

sadržaj PREDGOVOR Modeling Inefficient Institutions

05 09

POLITICAL MACROECONOMY: THE CASE OF SERBIA

TEORIJA O EKONOMSKOM POREKLU DEMOKRATIJE I SLUČAJ DEMOKRATIJE KAO INTELEKTUALNOG PROJEKTA U SRBIJI

POLITIČKA MAKROEKONOMIJA U RAZVOJU SAVREMENE MAKROEKONOMIJE

INSTITUCIONALIZAM: ULOGA I ZNAČAJ CENTRALNE BANKE

109

UTICAJ LJUDSKOG KAPITALA I VLADAVINE PRAVA NA EKONOMSKI RAST: SRBIJA I EVROPSKE ZEMLJE

123

INSTITUCIJE I PRIVREDNI RAZVOJ - NEKA OD AKTUELNIH GLEDIŠTA

135

INSTITUCIJE, EKONOMSKI RAST I RAZVOJ

149

INSTITUCIONALNI PLURALIZAM I EKONOMSKI RAZVOJ

167

NEZAVISNOST CENTRALNE BANKE IZ UGLA POLITIČKE MAKROEKONOMIJE

183

Prikaz: Acemoglu, D., & Robinson, J. A. (2012). Why nations fail: the origins of power, prosperity and poverty [kindle edition]. New York: Crown

203

Daron Acemoglu Miomir Jakšić

Slobodan Marković

Aleksandra Praščević Nikola Fabris

Siniša Zarić Vojislav Babić

Zoran Stefanović

Aleksandar Radivojević Milica Delibašić Nikša Grgurević

Milutin Ješić

Nikola Njegovan

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Daron Acemoglu professor, MIT daron@mit.edu

JEL Classification: E0, E52, P16, P26, P27

Modeling Inefficient Institutions* Source: Daron Acemoglu, Modeling Inefficient Institutions Published in Advances in Economic Theory, Proceedings of 2005 World Congress, Chapter 9, Edited by Richard Blundell, Whitney Newey and Torsten Persson, Cambridge University Press, UK, 2006, pp. 341-380, 2006.

1. INTRODUCTION Many economists and social scientists have recently emphasized the importance of government policies, economic, political and legal institutions, and more broadly, the organization of society.1 There is also mounting evidence that various institutional features are indeed important for economic growth.2 Nevertheless, despite important theoretical advances, we still lack an organizational framework to analyze the determinants of institutions.3 In particular, if institutions matter (so much) for economic performance, why do societies choose or end up with institutions that do not maximize economic growth or aggregate economic welfare? This paper discusses potential answers to this question. * I thank Alexandre Debs for suggestions and excellent research assistance and Timothy Besley, Gerard Padro-iMiquel, Torsten Persson, James Robinson and Pierre Yared for comments. 1 For general discussions, see North and Thomas (1973), Jones (1981), North (1981), Olson (1982), North and Weingast (1989), Eggertsson (2005), Dixit (2004), and Acemoglu et al. (2005). 2 See, among others, the empirical evidence in Knack and Keefer (1995), Mauro (1995), Barro (1999), Hall and Jones (1999), Acemoglu et al. (2001, 2002) or Persson (2005). 3 Austen-Smith and Banks (1999) and Persson and Tabellini (2000) are excellent introductions to recent advances in political economy.

Modeling Inefficient Institutions

The main focus is on modeling the emergence and persistence of inefficient institutions, meaning institutions that do not maximize the growth potential of a society.4 The purpose of the paper is not to provide a survey but to construct a relatively simple unified model that illustrates both various issues already raised in the existing literature and a number of new mechanisms that appear to be important in understanding inefficient institutions. To understand why inefficient institutions emerge and persist, we first need to understand: (i) what type of equilibrium policies and allocations emerge within different institutional frameworks; (ii) the preferences of different individuals and groups over these policies and allocations. This will enable us to derive induced preferences over institutions. Inefficient institutions will emerge and persist, in turn, when groups that prefer the inefficient (non-growth enhancing) policies that these institutions generate are sufficiently powerful, and when other social arrangements that compensate these powerful groups, while reaching more efficient allocations, cannot be found. In this paper, I provide one example of such an approach. I start with a simple baseline model, which is then enriched to discuss a number of mechanisms that lead to the emergence and persistence of inefficient policies and institutions. The model includes three groups: workers, elite producers and non-elite (middle-class) producers. The latter two groups have access to investment opportunities with varying degrees of productivity. The key policies in the model are taxes imposed on producers.5 There are two different institutional dimensions. The first is political institutions, which govern the allocation of de jure power in society.6 This power determines, for example, which groups (or individuals) have control over fiscal policies. To start with, I suppose that the elite have de jure political power.7 Economic institutions, on the other hand, relate to the constraints and rules governing economic interactions. They include, among other things, enforcement of property rights, entry barriers, regulation of technology, and the set of contracts that can be enforced.8 In the model, restrictions on expropriation, taxation and redistribution, or the ability to regulate technology, correspond to economic institutions.

potentially weaker definition of “inefficiency” would be Pareto inefficiency, whereby a set of institutions would be A Pareto inefficient if a different set of institutions would make everybody better off. This definition, though important for certain theoretical analyses, is too weak in the context of political economy discussions, since one set of institutions may enrich a particular narrow social group, while causing stagnation or low growth for the society at large, and we may wish to refer to this set of institutions as “inefficient.” This should be interpreted as an example standing for many other forms of distortionary ways of transferring resources from one group to another. These include simple violations of property rights (as, for example, when land tenure is removed or assets are expropriated from certain groups), entry barriers (used to indirectly transfer resources from more efficient to less efficient producers or to manipulate factor prices as we will see below), or other distortionary policies, for example, the use of marketing boards in order to depress the prices paid for certain agricultural products (e.g., see Bates (1981), a classic analysis of the use of marketing boards in Ghana and Zambia). See Acemoglu and Robinson (2006a) and Acemoglu et al. (2005) for the distinction between de jure and de facto political power. Throughout I retain the assumption that political and economic groups coincide, thus all members of “the elite” will have the same preferences over economic policies and will somehow be able to coordinate their policy actions. In practice who “the elite” are is a key question, on which I am remaining agnostic in this paper (though the model will illustrate that the productivity of the elite has an important effect on the efficiency of equilibria). Naturally, the distinction between economic and political institutions is somewhat arbitrary. For example, restrictions on taxes and expropriation are interpreted as “economic institutions” here, though they clearly require limits on the political power of certain groups.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

The model is first used to highlight various sources of inefficiencies in policies: 1. R evenue extraction: the group in power – the elite – will set high taxes on middle-class producers in order to extract resources from them. These taxes are distortionary. This source of inefficiency results from the absence of nondistortionary taxes, which implies that the distribution of resources cannot be decoupled from efficient production.9 2. Factor price manipulation: the group in power may want to tax middleclass producers in order to reduce the prices of the factors they use in production. This inefficiency arises because the elite and middle-class producers compete for factors (here labor). By taxing middle-class producers, the elite ensure lower factor prices and thus higher profits for themselves.10 3. Political consolidation: to the extent that the political power of the middle class depends on their economic resources, greater middle-class profits reduce the elite’s political power and endanger their future rents. The elite will then want to tax the middle class in order to impoverish them and consolidate their political power.11 Although all three inefficiencies in policies arise because of the desire of the elite to extract rents from the rest of the society, the analysis reveals that of the three sources of inefficiency, the revenue extraction is typically the least harmful, since, in order to extract revenues, the elite need to ensure that the middle class undertakes efficient investments. In contrast, the factor price manipulation and political consolidation mechanisms encourage the elite to directly impoverish the middle class. An interesting comparative static result is that greater state capacity shifts the balance towards the revenue extraction mechanism, and thus, by allowing the elite to extract resources more efficiently from other groups, may improve the allocation of resources. Additional inefficiencies arise when there are “commitment problems” on the part of the elites, in the sense that they may renege on policy promises once key investments are made. Following the literature on organizational economics, I refer to this as a holdup problem. With holdup, taxes are typically higher and more distortionary. Holdup problems, in turn, are likely to be important, for example, when the relevant investment decisions are long term, so that a range of policies will be decided after these investments are undertaken. The inefficiencies in policies translate into inefficient institutions. Institutions determine the framework for policy determination, and economic institutions determine both the Many models in the literature emphasize the revenue extraction mechanism. See, among others, Grossman (1991), Grossman and Kim (1995), McGuire and Olson (1996). The costs of redistributive taxation in models of democracy are also related (e.g., Romer (1975), Roberts (1977), Meltzer and Richard (1981)). See also Besley and Coate (1998) for a discussion of inefficient redistribution because of limits on fiscal instruments. 10 This mechanism is most closely related to Acemoglu (2003a), where incumbents may impose entry barriers in order to affect factor prices. It is also related to models in which there is a conflict between agricultural and capitalist producers, or between users of old and new technologies, for example, Krusell and Rios-Rull (1996), Parente and Prescott (1999), Bourguignon and Verdier (2000), Nugent and Robinson (2002), Galor et al. (2003), and Sonin (2003). The discussion of the taxation policies and migration and occupational controls towards blacks in South Africa in Feinstein (2005) provide a clear example of the factor price manipulation mechanism. 11 The mechanism of political consolidation is most closely related to Acemoglu and Robinson (2000a, 2006b), where a ruler may block technological change in order to increase the probability of staying in power. In that model, the reason why technological change may threaten the ruler is that it erodes its incumbency advantage. See also Robinson (2001), Rajan and Zingales (2000) and Bueno de Mesquita et al. (2003). Empirical evidence related to the political consolidation mechanism from various historical contexts is discussed in Acemoglu and Robinson (2000a). 9

Modeling Inefficient Institutions

limits of various redistributive policies and other rules and regulations that affect the economic transactions and productivity of producers. In the context of the simple model here, I associate economic institutions with two features: limits on taxation and redistribution, and regulation on the technology used by middle-class producers.12 The same forces that lead to inefficient policies imply that there will be reasons for the elite to choose inefficient economic institutions. In particular, they may not want to guarantee enforcement of property rights for middle-class producers or they may prefer to block technology adoption by middle-class producers. Holdup problems, which imply equilibrium taxes even higher than those preferred by the elite, create a possible exception, and may encourage the elite to use economic institutions to place credible limits on their own future policies (taxes). This suggests that economic institutions that restrict future policies may be more likely to arise in economies in which there are more longer-term investments and thus more room for holdup. The model also sheds light on the conditions under which economic institutions discourage or block technology adoption. If the source of inefficiencies in policies is revenue extraction, the elite always wish to encourage the adoption of the most productive technologies by the middle class. However, when the source of inefficiencies in policies is factor price manipulation or political consolidation, the elite may want to block the adoption of more efficient technologies, or at the very least, they would choose not to invest in activities that would increase the productivity of middle-class producers. This again reiterates that when the factor price manipulation and political consolidation mechanisms are at work, significantly more inefficient outcomes can emerge.13 While economic institutions regulate fiscal policies and technology choices, political institutions govern the process of collective decision-making in society. In the baseline model, the elite have de jure political power, which means that they have the formal right to make policy choices and influence economic decisions. To understand the inefficiencies in the institutional framework, we need to investigate the induced preferences of different groups over institutions. In the context of political institutions, this means asking whether the elite wish to change the institutional structure towards a more equal distribution of political power. The same forces that make the elite choose inefficient policies also imply that the answer to this question is no. Consequently, despite the inefficiencies that follow, the institutional structure with elite control tends to persist. The framework also enables me to discuss issues of appropriate and inappropriate institutions. Concentrating political power in the hands of the elite may have limited costs (may even be â&#x20AC;&#x153;efficientâ&#x20AC;?), if the elite are sufficiently productive (more productive than the middle class). However, a change in the productivity of the elite relative to the middle class could make a different distribution of political power more beneficial. In this case, existing institutions, which may have previously functioned relatively well, become inappropriate to the new economic environment.14 Yet there is no guarantee that there will be a change in institutions in response to the change in environment. 12

ore generally, these correspond to various rules and arrangements that put constraints on fiscal and regulatory M policies of governments, and shape the set of contracts and technology choices available to firms. The framework in this paper is applied to the inefficiency of institutions in an open economy setting in SeguraCayuela (2006). How a given set of institutions may first increase but then retard economic growth is also discussed in Acemoglu (2003a) and Acemoglu et al. (2003).

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Finally, I present a framework for analyzing changes in political institutions.15 Political institutions regulate the allocation of de jure political power, as in the example of constitutions or elections determining the party in government. There is more to political power than this type of de jure power, however. Certain groups may be able to disrupt the existing system, for example, by solving their collective action problem and undertaking demonstrations, unrest, protests, revolutions or military action. Each group may therefore possess de facto political power even when excluded from de jure political power. In this context, middle-class producers, even though they have no formal say in a dictatorship or an oligarchic society, may sometimes have sufficient de facto political power to change the system or at least to demand some concessions from the elite. Under these circumstances, changes in political institutions may emerge as an equilibrium outcome. They are useful as a way of committing to future allocations because, by affecting the distribution of de jure political power in the future, they shape future policies and economic allocations. Such a commitment may be necessary when the current elite need to make concessions in response to a shift in the distribution of de facto political power and when their ability to make concessions within a given political system is limited. Consequently, changes in political institutions take place when the elite are forced to respond to temporary changes in de facto political power by changing the political system (and thus the distribution of de jure political power in the future). The analysis also shows that changes in political institutions are less likely when political stakes are higher because, in this case, the elite will fight and use repression to defend the existing regime. Rents from the natural resources or land tend to increase political stakes and thus contribute to institutional persistence. Interestingly, state capacity, which makes redistribution more efficient, also increases political stakes and may create dynamic costs by increasing the longevity of the dictatorship of the elite. The rest of the paper is organized as follows. Section 2 presents the basic economic model and characterizes the equilibrium for a given sequence of policies. The rest of the paper investigates how these policies are determined. Section 3 analyzes the revenue extraction, factor price manipulation and political consolidation mechanisms, and also discusses holdup problems and distortions in the process of technology adoption. Section 4 analyzes the emergence of inefficient economic institutions, while Section 5 discusses emergence and persistence of inefficient political institutions. Section 6 presents a model of endogenous institutional change and institutional persistence. Section 7 concludes.

2. BASELINE MODEL 2.1. Environment Consider an infinite horizon economy populated by a continuum 1 + Î¸e + Î¸m of risk neutral agents, each with a discount factor equal to Î˛ < 1. There is a unique non-storable final good denoted by y. The expected utility of agent j at time 0 is given by: 15

This framework builds on my previous work with James Robinson, but applies these ideas to the environment considered here which contains richer economic interactions. See in particular Acemoglu and Robinson (2000b, 2001, 2006a).

Modeling Inefficient Institutions

(1)

where Є R denotes the consumption of agent j at time t and Et is the expectations operator conditional on information available at time t. Agents are in three groups. The first are workers, whose only action in the model is to supply their labor inelastically. There is a total mass 1 of workers. The second is the elite, denoted by e, who initially hold political power in this society. There is a total of θe elites. Finally, there are θm “middle-class” agents, denoted by m. The sets of elite and middleclass producers are denoted by Se and Sm respectively. With a slight abuse of notation, I will use j to denote either individual or group. Each member of the elite and middle class has access to production opportunities, represented by the production function

(2)

where k denotes capital and l labor. Capital is assumed to depreciate fully after use. The Cobb-Douglas form is adopted for simplicity. The key difference between the two groups is in their productivity. To start with, let us assume that the productivity of each elite agent is Ae in each period, and that of each middle-class agent is Am. Productivity of the two groups differs, for example, because they are engaged in different economic activities (e.g., agriculture versus manufacturing, old versus new industries, etc.), or because they have different human capital or talent. On the policy side, there are activity-specific tax rates on production, τe and τm, which are constrained to be nonnegative, i.e., τe ≥ 0 and τm ≥ 0. There are no other fiscal instruments (in particular, no lump-sum non-distortionary taxes). In addition there is a total income (rent) of R from natural resources. The proceeds of taxes and revenues from natural resources can be redistributed as nonnegative lump-sum transfers targeted towards each group, Tw ≥ 0, Tm ≥ 0 and Te ≥ 0.16 Let us also introduce a parameter φ Є [0, 1], which measures how much of the tax revenue can be redistributed. This parameter, therefore, measures “state capacity,” i.e., the ability of the states to penetrate and regulate the production relations in society (though it does so in a highly “reduced-form” way). When φ = 0, state capacity is limited and all tax revenue gets lost, whereas when φ = 1 we can think of a society with substantial state capacity that is able to raise taxes and redistribute the proceeds as transfers. The government budget constraint is 16

(3)

The assumption that taxes and transfers are nonnegative is standard in the literature (which, naturally, does not make them innocuous). The non-negativity of transfers will play an important role in the analysis by forcing redistributive policies to be distortionary. Although this structure of fiscal instruments can be motivated as restrictions imposed by “economic institutions,” the most compelling reason for assuming this structure is that it is a tractable reduced-form formulation, which captures potential inefficiencies that will arise because of informational problems in richer settings (e.g., Mirrlees (1971)).

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Let us also assume that there is a maximum scale for each firm, so that ≤ λ for all j and t. This prevents the most productive agents in the economy from employing the entire labor force. Since only workers can be employed, the labor market clearing condition is

with equality corresponding to full employment. Since

(4) ≤ λ, (4) implies that if

(ES)

there can never be full employment. Consequently, depending on whether Condition (ES) holds, there will be excess demand or excess supply of labor in this economy. Throughout, I assume that

(A1)

which ensures that neither of the two groups will create excess demand for labor by itself. Assumption (A1) is adopted only for convenience and simplifies the notation (by reducing the number of cases that need to be studied).

2.2. Economic Equilibrium I first characterize the economic equilibrium for a given sequence of taxes, { , }t=0,1,...,∞ (the transfers do not affect the economic equilibrium). An economic equilibrium is defined as a sequence of wages {wt}t=0,1,...,∞, and investment and employment levels for all producers,

, such that given { , }t=0,1,...,∞ and {wt}t=0,1,...,∞, all producers

t=0,1,...,∞

choose their investment and employment optimally and the labor market clears. Each producer (firm) takes wages, denoted by wt, as given. Finally, given the absence of adjustment costs and full depreciation of capital, firms simply maximize current net profits. Consequently, the optimization problem of each firm can be written as , where

. This maximization yields

, and

(5)

(6)

Modeling Inefficient Institutions

A number of points are worth noting. First, in equation (6), the expression is the net marginal product of a worker employed by a producer of group j. If the wage is above this amount, this producer would not employ any workers, and if it is below, he or she would prefer to hire as many workers as possible (i.e., up to the maximum, λ). Second, equation (5) highlights the source of potential inefficiency in this economy. Producers invest in physical capital but only receive a fraction (1 − ) of the revenues. Therefore, taxes discourage investments, creating potential inefficiencies. Combining (6) with (4), equilibrium wages are obtained as follows: (i) If Condition (ES) holds, there is excess supply of labor and wt = 0. (ii) If Condition (ES) does not hold, then there is “excess demand” for labor and the equilibrium wage is

(7)

The form of the equilibrium wage is intuitive. Labor demand comes from two groups, the elite and middle-class producers, and when condition (ES) does not hold, their total labor demand exceeds available labor supply, so the market clearing wage will be the minimum of their net marginal product. One interesting feature, which will be used below, is that when Condition (ES) does not hold, the equilibrium wage is equal to the net productivity of one of the two groups of producers, so either the elite or the middle-class will make zero profits in equilibrium. Finally, equilibrium level of aggregate output is

(8)

The equilibrium is summarized in the following proposition (proof in the text): Proposition 1 Suppose Assumption (A1) holds. Then for a given sequence of taxes { , }t=0,1,...,∞, the equilibrium takes the following form: if Condition (ES) holds, then wt = 0, and if Condition (ES) does not hold, then wt is given by (7). Given the wage sequence, factor demands are given by (5) and (6), and aggregate output is given by (8).

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

3. INEFFICIENT POLICIES Now I use the above economic environment to illustrate a number of distinct sources of inefficient policies. In this section, political institutions correspond to “the dictatorship of the elite” in the sense that they allow the elite to decide the policies, so the focus will be on the elite’s desired policies. The main (potentially inefficient) policy will be a tax on middle-class producers, though more generally, this could correspond to expropriation, corruption, or entry barriers. As discussed in the introduction, there will be three mechanisms leading to inefficient policies: (1) Resource Extraction; (2) Factor Price Manipulation; and (3) Political Consolidation. To illustrate each mechanism in the simplest possible way, I will focus on a subset of the parameter space and abstract from other interactions. Throughout, I assume that there is an upper bound on taxation, so that where . This limit can be institutional, or may arise because of the ability of producers to hide their output or shift into informal production. The timing of events within each period is as follows: first, taxes are set; then, investments are made. This removes an additional source of inefficiency related to the holdup problem, whereby groups in power may seize all of the output of other agents in the economy once it has been produced. Holdup will be discussed below. To start with, I focus on Markov Perfect Equilibria (MPE) of this economy, where strategies are only dependent on payoff-relevant variables. In this context, this means that strategies are independent of past taxes and investments (since there is full depreciation). In the dictatorship of the elite, policies will be chosen to maximize the elite’s utility. Hence, a political equilibrium is given by a sequence of policies (satisfying (3)), which maximizes the elite’s utility, taking the economic equilibrium as a function of the sequence of policies as given. More specifically, substituting (5) into (2), we obtain elite consumption as

(9)

with wt given by (7). This expression follows immediately by recalling that the first term in square brackets is the after-tax profits per worker, while the second term is the equilibrium wage. Total per elite consumption is given by their profits plus the lump sum transfer they receive. Then the political equilibrium, starting at time t = 0, is simply given by a that satisfies (3) and maximizes the discounted utilsequence of . ity of the elite, The determination of the political equilibrium is simplified further by the fact that in the MPE with full capital depreciation, this problem is simply equivalent to maximizing (9). We now characterize this political equilibrium under a number of different scenarios.

Modeling Inefficient Institutions

3.1. Revenue Extraction To highlight this mechanism, suppose that Condition (ES) holds, so wages are constant at zero. This removes any effect of taxation on factor prices. In this case, from (6), we also have = λ for all producers. Also assume that φ > 0 (for example, φ = 1). It is straightforward to see that the elite will never tax themselves, so = 0, and will redistribute all of the government revenues to themselves, so = = 0. Consequently taxes will be set in order to maximize tax revenue, given by ,

(10)

at time t, facedown where the first term is obtained by substituting for = λ and for (5) into (2) and multiplying it by , and taking into account that there are θm middle-class producers and a fraction φ of tax revenues can be redistributed. The second term is simply the revenues from natural resources. It is clear that tax revenues are maximized by = α. In other words, this is the tax rate that puts the elite at the peak of their Laffer curve. In contrast, output maximization would require = 0. However, the output-maximizing tax rate is not an equilibrium because, despite the distortions, the elite would prefer a higher tax rate to increase their own consumption. At the root of this inefficiency is a limit on the tax instruments available to the elite.17 If they could impose lump-sum taxes that would not distort investment, these would be preferable. Inefficient policies here result from the redistributive desires of the elite coupled with the absence of lump-sum taxes. It is also interesting to note that as α increases, the extent of distortions are reduced, since there are greater diminishing returns to capital and investment will not decline much in response to taxes.18 Even though = α is the most preferred tax for the elite, the exogenous limit on taxation may become binding, so the equilibrium tax is

(11)

for all t. In this case, equilibrium taxes depend only on the production technology (in particular, how distortionary taxes are) and on the exogenous limit on taxation. For example, as α decreases and the production function becomes more linear in capital, equilibrium taxes decline. This discussion is summarized in the following proposition (proof in the text): Proposition 2 Suppose Assumption (A1) and Condition (ES) hold and φ > 0, then the unique political equilibrium features

17 18

See the discussion in footnote 16 and the further analysis and discussion in Besley and Coate (1998). More explicitly, (5) implies that

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

3.2. Factor Price Manipulation I now investigate how inefficient policies can arise in order to manipulate factor prices. To highlight this mechanism in the simplest possible way, let us first assume that φ = 0 so that there are no direct benefits from taxation for the elite. There are indirect benefits, however, because of the effect of taxes on factor prices, which will be present as long as the equilibrium wage is positive. For this reason, I now suppose that Condition (ES) does not hold, so that equilibrium wage is given by (7). Inspection of (7) and (9) then immediately reveals that the elite prefer high taxes in order to reduce the labor demand from the middle class, and thus wages, as much as possible. The desired tax rate for the elite is thus = 1. Given constraints on taxation, the equilibrium tax is = τFPM for all t. We therefore have (proof in the text): Proposition 3 Suppose Assumption (A1) holds, Condition (ES) does not hold, and φ = 0, then the unique political equilibrium features = τFPM for all t. This result suggests that the factor price manipulation mechanism generally leads to higher taxes than the pure revenue extraction mechanism. This is because, with the factor price manipulation mechanism, the objective of the elite is to reduce the profitability of the middle class as much as possible, whereas for revenue extraction, the elite would like the middle class to invest and generate revenues. It is also worth noting that, differently from the pure revenue extraction case, the tax policy of the elite is not only extracting resources from the middle class, but it is also doing so indirectly from the workers, whose wages are being reduced because of the tax policy. The role of φ = 0 also needs to be emphasized. Taxing the middle class at the highest rate is clearly inefficient. Why is there not a more efficient way of transferring resources to the elite? The answer relates to the limited fiscal instruments available to the elite (recall the discussion in footnote 16). In particular, φ = 0 implies that they cannot use taxes at all to extract revenues from the middle class, so they are forced to use inefficient means of increasing their consumption, by directly impoverishing the middle class. In the next subsection, I discuss how the factor price manipulation mechanism works in the presence of an instrument that can directly raise revenue from the middle class. This will illustrate that the absence of any means of transferring resources from the middle class to the elite is not essential for the factor price manipulation mechanism (though the absence of non-distortionary lump-sum taxes is naturally important).

3.3. Revenue Extraction and Factor Price Manipulation Combined I now combine the two effects isolated in the previous two subsections. By itself the factor price manipulation effect led to the extreme result that the tax on the middle class should be as high as possible. Revenue extraction, though typically another motive for imposing taxes on the middle class, will serve to reduce the power of the factor price manipulation effect. The reason is that high taxes also reduce the revenues extracted by the elite (moving the economy beyond the peak of the Laffer curve), and are costly to the elite.

Modeling Inefficient Institutions

To characterize the equilibrium in this case again necessitates the maximization of (9). This is simply the same as maximizing transfers minus wage bill for each elite producer. As before, transfers are obtained from (10), while wages are given by (7). When Condition (ES) holds and there is excess supply of labor, wages are equal to zero, and we obtain the same results as in the case of pure resource extraction. The interesting case is the one where (ES) does not hold, so that wages are not equal to zero, and are given by the minimum of the two expressions in (7). Incorporating the fact that the elite will not tax themselves and will redistribute all the revenues to themselves, the maximization problem can be written as

(12)

subject to (7) and

and

(13)

(14)

The first term in (12) is the elite’s net revenues and the second term is the transfer they receive. Equation (13) is the market clearing constraint, while (14) ensures that middleclass producers employ as much labor as they wish, provided that their net productivity is greater than those of elite producers. The solution to this problem can take two different forms depending on whether (14) holds in the solution. If it does, then , and elite producers make zero profits and their only income is derived from transfers. Intuitively, this corresponds to the case where the elite prefer to let the middle-class producers undertake all of the profitable activities and maximize tax revenues. If, on the other hand, (14) does not hold, then the elite generate revenues both from their own production and from taxing the middle-class producers. In this case . Rather than provide a full taxonomy, I impose the following assumption:

(A2)

which ensures that the solution will always take the latter form (i.e., (14) does not hold). Intuitively, this condition makes sure that the productivity gap between the middle class and elite producers is not so large as to make it attractive for the elite to make zero profits themselves (recall that , so if θ e = θ m and Ae = Am, this condition is always satisfied).19 19

To see why this condition is sufficient for (14) not to hold, first use (13) (and drop the R term, which plays no role here) to . The maximum of this write the objective of an elite agent as . When it does not hold, let the value be . expression when (14) holds is , so when Assumption (A2) holds, Note that when τm = 1, we have w = 0 and establishing that (A2) is sufficient for the elite to prefer a tax policy that yields positive profits for them.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Consequently, when (A2) holds, we have problem simply boils down to choosing to maximize

, and the elite’s

(15)

where I have used the fact that all elite producers will employ λ employees, and from (13), lm = (1 − λθe) / θm. The maximization of (15) gives

(16)

The first interesting feature is that κ (λ, θe, α, φ) is always less than ∞. This implies that is always less than 1, which is the desired tax rate in the case of pure factor price manipulation. Moreover, κ (λ, θe, α, φ) is strictly greater than α / (1 − α), so that is always greater than α, the desired tax rate with pure resource extraction. Therefore, the factor price manipulation motive always increases taxes above the pure revenue-maximizing level (beyond the peak of the Laffer curve), while the revenue-maximization motive reduces taxes relative to the pure factor price manipulation case. Naturally, if this level of tax is greater than , the equilibrium tax will be , i.e.,

(16)

It is also interesting to look at the comparative statics of this tax rate. First, as φ increases, taxation becomes more beneficial (generates greater revenues), but τ COM declines. This might at first appear paradoxical, since one may have expected that as taxation becomes less costly, taxes should increase. Intuition for this result follows from the observation that an increase in φ raises the importance of revenue extraction, and as commented above, in this case, revenue extraction is a force towards lower taxes (it makes it more costly for the elite to move beyond the peak of the Laffer curve). Since the parameter φ is related, among other things, to state capacity, this comparative static result suggests that higher state capacity will translate into lower taxes because greater state capacity enables the elite to extract revenues from the middle class through taxation, without directly impoverishing them. In other words, greater state capacity enables more efficient forms of resource extraction by the groups holding political power.20 Second, as θe increases and the number of elite producers increases, taxes also increase. The reason for this effect is again the interplay between the revenue extraction and factor price manipulation mechanisms. When there are more elite producers, reducing factor prices becomes more important relative to gathering tax revenue. One interesting implication of this discussion is that when the factor price manipulation effect is more important, there will typically be greater inefficiencies. Finally, an increase in α raises taxes for exactly the same reason as above; taxes create fewer distortions and this increases the revenue-maximizing tax rate. 20

This is a very different argument for why greater state capacity may be better for economic outcomes than the standard view espoused, for example, in Evans (1995).

Modeling Inefficient Institutions

Once again summarizing the analysis (proof in the text): Proposition 4 Suppose Assumptions (A1) and (A2) hold, Condition (ES) does not hold, and φ > 0. Then the unique political equilibrium features = τ COM as given by (16) for all t. Equilibrium taxes are increasing in θ e and α and decreasing in φ.

3.4. Political Consolidation I now discuss another reason for inefficient taxation, the desire of the elite to preserve their political power. This mechanism has been absent so far, since the elite were assumed to always remain in power. To illustrate it, the model needs to be modified to allow for endogenous switches of power. Institutional change will be discussed in greater detail later. For now, let us assume that there is a probability pt in period t that political power permanently shifts from the elite to the middle class. Once they come to power, the middle class will pursue a policy that maximizes their own utility. When this probability is exogenous, the previous analysis still applies. Interesting economic interactions arise when this probability is endogenous. Here I will use a simple (reduced-form) model to illustrate the trade-offs and assume that this probability is a function of the income level of the middle-class agents, in particular

(17)

where I have used the fact that income is equal to consumption.21 Let us assume that p is continuous and differentiable with p' > 0, which captures the fact that when the middleclass producers are richer, they have greater de facto political power. This reduced-form formulation might capture a variety of mechanisms. For example, when the middle class are richer, they may be more successful in solving their collective action problems or they may increase their military power. This modification implies that the fiscal policy that maximizes current consumption may no longer be optimal. To investigate this issue we now write the utility of elite agents recursively and denote it by Ve (E) when they are in power and by Ve (M) when the middle class is in power. Naturally, we have

subject to (7), (13), (14) and (17), with . I wrote V e (E) and V e (M) not as functions of time, since the structure of the problem makes it clear that these values will be constant in equilibrium. The first observation is that if the solution to the static problem involves = 0, then the same fiscal policy is optimal despite the risk of losing power. This implies that, as long as Condition (ES) does not hold and (A2) holds, the political consolidation mechanism does not add an additional motive for inefficient taxation. 21

Alternatively, one can assume, with qualitatively identical results, that it is the income of the middle class relative to that of the elite that matters for political power.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

To see the role of the political consolidation mechanism, suppose instead that Condition (ES) holds. In this case, wt = 0 and the optimal static policy is = τ RE min {α, } as discussed above and implies positive profits and consumption for middle-class agents. The dynamic maximization problem then becomes

(18)

The first-order condition for an interior solution can be expressed as

. It is clear that when p (·) = 0, we obtain = τRE min {α, } as above. However, when p (·) > 0, = τPC > τRE min {α, } as long as V e (E) − V e (M) > 0. That V e (E) − V e (M) > 0 is the case is immediate since when the middle class are in power, they get to tax the elite and receive all of the transfers.22 Intuitively, as with the factor price manipulation mechanism, the elite tax beyond the peak of the Laffer curve, yet now not to increase their revenues but to consolidate their political power. These high taxes reduce the income of the middle class and their political power. Consequently, there is a higher probability that the elite remain in power in the future, enjoying the benefits of controlling the fiscal policy.23 An interesting comparative static is that as R increases, the gap between Ve (E) and Ve (M) increases, and the tax that the elite sets increases as well. Intuitively, the party in power receives the revenues from natural resources, R. When R increases, the elite become more willing to sacrifice tax revenue (by overtaxing the middle class) in order to increase the probability of remaining in power because remaining in power has now become more valuable. This contrasts with the results so far where R had no effect on taxes. More interestingly, a higher φ, i.e., greater state capacity, also increases the gap between Ve (E) and Ve (M) (because this enables the group in power to raise more tax revenues) and thus implies a higher tax rate on the middle class. Intuitively, when there is no political competition, greater state capacity, by allowing more efficient forms of transfers, improves the allocation of resources. But in the presence of political competition, by increasing the political stakes, it leads to greater conflict and more distortionary policies. Summarizing this discussion (proof in the text): Proposition 5 Consider the economy with political replacement. Suppose also that Assumption (A1) and Condition (ES) hold and φ > 0, then the political equilibrium features = τPC > τRE for all t. This tax rate is increasing in R and φ. 22 23

ore specifically, Ve (E) is given as the solution to (18), while the expression for Ve (M) is given by equation (24) in Section 6. M This result is similar to that in Acemoglu and Robinson (2006b) where a ruling elite may want to block beneficial technological change in order to increase the probability of political survival.

Modeling Inefficient Institutions

3.5. Subgame Perfect Versus Markov Perfect Equilibria I have so far focused on Markov perfect equilibria (MPE). In general, such a focus can be restrictive. In this case, however, it can be proved that subgame perfect equilibria (SPE) coincide with the MPE. This will not be true in the next subsection, so it is useful to briefly discuss why it is the case here. MPE are a subset of the SPE. Loosely speaking, SPEs that are not Markovian will be supported by some type of “history-dependent punishment strategies.” If there is no room for such history dependence, SPEs will coincide with the MPEs. In the models analyzed so far, such punishment strategies are not possible even in the SPE. Intuitively, each individual is infinitesimal and makes its economic decisions to maximize profits. Therefore, (5) and (6) determine the factor demands uniquely in any equilibrium. Given the factor demands, the payoffs from various policy sequences are also uniquely pinned down. This means that the returns to various strategies for the elite are independent of history. Consequently, there cannot be any SPEs other than the MPE characterized above. Therefore, we have:24 Proposition 6 The MPEs characterized in Propositions 2–5 are the unique SPEs.

3.6. Lack of Commitment – Holdup The models discussed so far featured full commitment to taxes by the elites. Using a term from organizational economics, this corresponds to the situation without any “holdup.” Holdup (lack of commitment to taxes or policies) changes the qualitative implications of the model; if expropriation (or taxation) happens after investments, revenues generated by investments can be ex post captured by others. These types of holdup problems are likely to arise when the key investments are long term, so that various policies will be determined and implemented after these investments are made (and sunk). The problem with holdup is that the elite will be unable to commit to a particular tax rate before middle-class producers undertake their investments (taxes will be set after investments). This lack of commitment will generally increase the amount of taxation and inefficiency. To illustrate this possibility, I consider the same model as above but change the timing of events such that first individual producers undertake their investments and then the elite set taxes. The economic equilibrium is unchanged, and in particular, (5) and (6) still determine factor demands, with the only difference that τm and τe now refer to “expected” taxes. Naturally, in equilibrium expected and actual taxes coincide. What is different is the calculus of the elite in setting taxes. Previously, they took into account that higher taxes would discourage investment. Since, now, taxes are set after 24

A formal proof of this proposition requires additional notation, so I only provide a sketch in this footnote. A history is defined as the complete list of actions up to a certain point in the game. Let Ht−1 denote the set of all possible histories of play up to t − 1, and denote a particular history by ht−1 Є Ht−1. The essence of the proof is that, since each producer is infinitesimal, they will always choose their factor commands according to (5) and (6) at the time t for all ht−1 Є Ht−1. This implies that the maximization problem of the elite is independent of history and establishes the result.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

investment decisions, this effect is absent. As a result, in the MPE, the elite will always want to tax at the maximum rate, so in all cases, there is a unique MPE where = τHP for all t. This establishes (proof in the text): Proposition 7 With holdup, there is a unique political equilibrium with

= τHP

for all t.

It is clear that this holdup equilibrium is more inefficient than the equilibria characterized above. For example, imagine a situation in which Condition (ES) holds so that with the original timing of events (without holdup), the equilibrium tax rate is = α. Consider the extreme case where = 1. Now without holdup, = α and there is positive economic activity by the middle-class producers. In contrast, with holdup, the equilibrium tax is = 1 and the middle class stop producing. This is naturally very costly for the elite as well since they lose all their tax revenues. In this model, it is no longer true that the MPE is the only SPE, since there is room for an implicit agreement between different groups whereby the elite (credibly) promise a different tax rate than . To illustrate this, consider the example where Condition (ES) holds and = 1. Recall that the history of the game is the complete set of actions taken up to that point (recall footnote 24). In the MPE, the elite raise no tax revenue from the middle-class producers. Instead, consider the following trigger-strategy combination: The elite always set τm = α and the middle-class producers invest according to (5) with τm = α as long as the history consists of τm = α and investments have been consistent with (5). If there is any other action in the history, the elite set τm = 1 and the middle-class producers invest zero.25 With this strategy profile, the elite raise a tax revenue of φα(1 − α)(1−α)/α Amλθm / (1 − α) in every period, and receive transfers worth

(19)

If, in contrast, they deviate at any point, the most profitable deviation for them is to set τm = 1, and they will raise

(20)

The trigger-strategy profile will be an equilibrium as long as (19) is greater than or equal to (20), which requires β ≥ 1 − α. Therefore we have (proof in the text):26 Proposition 8 Consider the holdup game, and suppose that Assumption (A1) and Condition (ES) hold and = 1. Then for β ≥ 1 − α, there exists a subgame perfect equilibrium where = α for all t. More formally, let history be such that = α for all s ≤ t − 1 and = (1 − α)1/α Am for all j Sm and all s ≤ t − 1. = α and = (1 − α)1/α Am, and if ht−1 ≠ , Then, the trigger strategy profile in question is as follows: if ht−1 = then = 1 and = 0. 26 Some authors, for example Greif (1994), also view differences between the MPE and the SPE as corresponding to “institutional differences,” since different equilibria create different incentives for individual agents (and are supported by different “beliefs”). I find it more transparent to reserve the term “institutions” for arrangements that determine the economic or political rules of the game (i.e., limits on fiscal policies or distribution of political power) rather than using this term also for the equilibria that arise for a given set of rules. 25

Modeling Inefficient Institutions

An important implication of this result is that in societies where there are greater holdup problems, for example, because typical investments involve longer horizons, there is room for coordinating on a subgame perfect equilibrium supported by an implicit agreement (trigger-strategy profile) between the elite and the rest of the society.

3.7. Technology Adoption and Holdup Suppose now that taxes are set before investments, so the source of holdup in the previous subsection is absent. Instead, suppose that at time t = 0 before any economic decisions or policy choices are made, middle-class agents can invest to increase their productivity. In particular, suppose that there is a cost (Am) of investing in productivity Am. The function is non-negative, continuously differentiable and convex. This investment is made once and the resulting productivity Am applies forever after.27 Once investments in technology are made, the game proceeds as before. Since investments in technology are sunk after date t = 0, the equilibrium allocations are the same as in Propositions 2–5 above. Another interesting question is whether, if they could, the elite would prefer to commit to a tax rate sequence at time t = 0. The analysis of this case follows closely that of the baseline model, and I simply state the results (without proofs to save space): Proposition 9 Consider the game with technology adoption and suppose that Assumption (A1) holds, Condition (ES) does not hold, and φ = 0, then the unique political equilibrium features = τ FPM for all t. Moreover, if the elite could commit to a tax sequence at time t = 0, then they would still choose = τ FPM . That this is the unique MPE is quite straightforward. It is also intuitive that it is the unique SPE. In fact, the elite would choose exactly this tax rate even if they could commit at time t = 0. The reason is as follows: In the case of pure factor price manipulation, the only objective of the elite is to reduce the middle class’ labor demand, so they have no interest in increasing the productivity of middle-class producers. For contrast, let us next consider the pure revenue extraction case with Condition (ES) satisfied. Once again, the MPE is identical to before. As a result, the first-order condition for an interior solution to the middle-class producers’ technology choice is:

(21)

where τm is the constant tax rate that they will face in all future periods. In the pure revenue extraction case, recall that the equilibrium is τm = τRE min {α, }.With the same arguments as before, this is also the unique SPE. Once the middle-class producers have made their technology decisions, there is no history-dependent action left, and it is impossible to create history-dependent punishment strategies to

The fact that technology choices are made once, or at any rate, more infrequently, partly distinguishes them from the investments in k, which are made in every period.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

support a tax rate different than the static optimum for the elite.28 Nevertheless, this is not necessarily the allocation that the elite prefer. If the elite could commit to a tax rate sequence at time t = 0, they would choose lower taxes. To illustrate this, suppose that they can commit to a constant tax rate (it is straightforward to show that they will in fact choose a constant tax rate even without this restriction, but this restriction saves on notation). Therefore, the optimization problem of the elite is to maximize tax revenues taking the relationship between taxes and technology as in (21) as given. In other words, they will solve: max φτm(1 − τm)(1−α)/α Amλθm / (1 − α) subject to (21). The constraint (21) incorporates the fact that (expected) taxes affect technology choice. The first-order condition for an interior solution can be expressed as

where dAm/dτm takes into account the effect of future taxes on technology choice at time t = 0. This expression can be obtained from (21) as: . This implies that the solution to this maximization problem satisfies τm = τTA < τRE min {α, }. If they could, the elite would like to commit to a lower tax rate in the future in order to encourage the middle-class producers to undertake technological improvements. Their inability to commit to such a tax policy leads to greater inefficiency than in the case without technology adoption. Summarizing this discussion (proof in the text): Proposition 10 Consider the game with technology adoption, and suppose that Assumption (A1) and Condition (ES) hold and φ > 0, then the unique political equilibrium features = τRE min {α, } for all t. If the elite could commit to a tax policy at time t = 0, they would prefer to commit to τTA < τRE. An important feature is that in contrast to the pure holdup problem where SPE could prevent the additional inefficiency (when β ≥ 1 − α, recall Proposition 8), with the technology adoption game, the inefficiency survives the SPE. The reason is that, since middle-class producers invest only once at the beginning, there is no possibility of using history-dependent punishment strategies. This illustrates the limits of implicit agreements to keep tax rates low. Such agreements not only require a high discount factor (β ≥ 1 − α) but also frequent investments by the middle class, so that there is a credible threat against the elite if they deviate from the promised policies. When such implicit agreements fail to prevent the most inefficient policies, there is greater need for economic institutions to play the role of placing limits on future policies.

fact that each middle-class producer is infinitesimal is important here. Otherwise, it would be possible to create a The strategy profile where middle-class producers would collectively deviate from (5).

Modeling Inefficient Institutions

4. INEFFICIENT ECONOMIC INSTITUTIONS The previous analysis shows how inefficient policies emerge out of the desire of the elite, who possess political power, to redistribute resources towards themselves. I now discuss the implications of these mechanisms for inefficient institutions. Since the elite prefer to implement inefficient policies to transfer resources from the rest of the society (the middle class and the workers) to themselves, they will also prefer inefficient economic institutions that enable and support these inefficient policies. To illustrate the main economic interactions, I consider two prototypical economic institutions: (1) Security of property rights. There may be constitutional or other limits on the extent of redistributive taxation and/or other policies that reduce profitability of producersâ&#x20AC;&#x2122; investments. In terms of the model above, we can think of this as determining the level of .29 (2) Regulation of technology, which concerns direct or indirect factors affecting the productivity of producers, in particular middle-class producers. As pointed out in the introduction, the main role of institutions is to provide the framework for the determination of policies, and consequently, preferences over institutions are derived from preferences over policies and economic allocations. Bearing this in mind, let us now discuss the determination of economic institutions in the model presented here. To simplify the discussion, for the rest of the analysis, and in particular, throughout this section, I focus on MPE.

4.1. Security of Property Rights The environment is the same as in the previous section, with the only difference that at time t = 0, before any decisions are taken, the elite can reduce , say from H to some level in the interval [0, H], thus creating an upper bound on taxes and providing greater security of property rights to the middle class. The key question is whether the elite would like to do so, i.e., whether they prefer = H or < H. The next three propositions answer this question: Proposition 11 Without holdup and technology adoption, the elite prefer =

The proof of this result is immediate, since without holdup or technology adoption, putting further restrictions on the taxes can only reduce the eliteâ&#x20AC;&#x2122;s utility. This proposition implies that if economic institutions are decided by the elite (which is the natural benchmark since they are the group with political power), they will in general choose not to provide additional security of property rights to other producers. Therefore, the underlying economic institutions will support the inefficient policies discussed above. The results are different when there are holdup concerns. To illustrate this, suppose that the timing of taxation decision is after the investment decisions (so that there is the holdup problem), and consider the case with revenue extraction and factor price manipu29

A difficult question, which is being sidestepped here, is how such upper bounds on taxes or security of property rights are enforced while the distribution of political power remains unchanged.For this reason, as noted above, limits on taxes may be considered to be related to political institutions as much as to economic institutions.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

lation combined. In this case, the elite would like to commit to a lower tax rate than H in order to encourage the middle class to undertake greater investments, creating a useful role for economic institutions (to limit future taxes): Proposition 12 Consider the game with holdup and suppose Assumptions (A1) and (A2) hold, Condition (ES) does not hold, and φ > 0, then as long as τCOM given by (16) is less than H, the elite prefer = τCOM. The proof is again immediate. While τCOM maximizes the elite’s utility, in the presence of holdup the MPE involves τ = H, and the elite can benefit by using economic institutions to manipulate equilibrium taxes. This result shows that the elite may provide additional property rights protection to producers in the presence of holdup problems. The reason is that because of holdup, equilibrium taxes are too high even relative to those that the elite would prefer. By manipulating economic institutions, the elite may approach their desired policy (in fact, it can exactly commit to the tax rate that maximizes their utility). Finally, for similar reasons, in the economy with technology adoption discussed above, the elite will again prefer to change economic institutions to restrict future taxes: Proposition 13 Consider the game with holdup and technology adoption, and suppose that Assumption (A1) and Condition (ES) hold and φ > 0, then as long as τTA < H, the elite prefer = τTA. As before, when we look at SPE, with pure holdup, there may not be a need for changing economic institutions, since credible implicit promises might play the same role (as long as β ≥ 1 − α as shown in Proposition 8). However, parallel to the results above, in the technology adoption game, SPE and MPE coincide, so a change in economic institutions is necessary for a credible commitment to a low tax rate (here τTA).

4.2. Regulation of Technology Economic institutions may also affect the environment for technology adoption or more directly the technology choices of producers. For example, by providing infrastructure or protection of intellectual property rights, a society may improve the technology available to its producers. Conversely, the elite may want to block, i.e., take active actions against, the technological improvements of the middle class.30 Therefore the question is: Do the elite have an interest in increasing the productivity of the middle class as much as possible? Consider the baseline model. Suppose that there exists a government policy g {0, 1}, which influences only the productivity of middle-class producers, i.e., Am = Am (g), with Am (1) > Am (0). Assume that the choice of g is made at t = 0 before any other decisions, 30

decision to “block” technology adoption may also be considered a “policy” rather than an “economic institution.” The The reason why it may be closer to economic institutions is that it influences the set of options available to economic agents and is plausibly slower to change than certain fiscal policies, such as taxes or government spending. See Acemoglu and Robinson (2006b) for a more detailed discussion of the elite’s incentives to block technology.

Modeling Inefficient Institutions

and has no other influence on payoffs (and in particular, it imposes no costs on the elite). Will the elite always choose g = 1, increasing the middle-class producers’ productivity, or will they try to block technology adoption by the middle class? When the only mechanism at work is revenue extraction, the answer is that the elite would like the middle class to have the best technology: Proposition 14 Suppose Assumption (A1) and Condition (ES) hold and φ > 0, then w = 0 and the elite always choose g = 1. The proof follows immediately since g = 1 increases the tax revenues and has no other effect on the elite’s consumption. Consequently, in this case, the elite would like the producers to be as productive as possible so that they generate greater tax revenues. Intuitively, there is no competition between the elite and the middle class (either in factor markets or in the political arena), and when the middle class is more productive, the elite generate greater tax revenues. The situation is different when the elite wish to manipulate factor prices: Proposition 15 Suppose Assumption (A1) holds, Condition (ES) does not hold, φ = 0, and < 1, then the elite choose g = 0. Once again the proof of this proposition is straightforward. With < 1, labor demand from the middle class is high enough to generate positive equilibrium wages. Since φ = 0, taxes raise no revenues for the elite, and their only objective is to reduce the labor demand from the middle class and wages as much as possible. This makes g = 0 the preferred policy for the elite. Consequently, the factor price manipulation mechanism suggests that, when it is within their power, the elite will choose economic institutions so as to reduce the productivity of competing (middle-class) producers. The next proposition shows that a similar effect is in operation when the political power of the elite is in contention (proof omitted). Proposition 16 Consider the economy with political replacement. Suppose also that Assumption (A1) and Condition (ES) hold and φ = 0, then the elite prefer g = 0. In this case, the elite cannot raise any taxes from the middle class because φ = 0. But differently from the previous proposition, there are no labor market interactions, since there is excess labor supply and wages are equal to zero. Nevertheless, the elite would like the profits from middle-class producers to be as low as possible so as to consolidate their political power. They achieve this by creating an environment that reduces the productivity of middle-class producers. Overall, this section has demonstrated how the elite’s preferences over policies, and in particular their desire to set inefficient policies, translate into preferences over inefficient – non-growth enhancing – economic institutions. When there are no holdup

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

problems, introducing economic institutions that limit taxation or put other constraints on policies provides no benefits to the elite. However, when the elite are unable to commit to future taxes (because of holdup problems), equilibrium taxes may be too high even from the viewpoint of the elite, and in this case, using economic institutions to manipulate future taxes may be beneficial. Similarly, the analysis reveals that the elite may want to use economic institutions to discourage productivity improvements by the middle class. Interestingly, this never happens when the main mechanism leading to inefficient policies is revenue extraction. Instead, when factor price manipulation and political consolidation effects are present, the elite may want to discourage or block technological improvements by the middle class.

5. INEFFICIENT POLITICAL INSTITUTIONS The above analysis characterized the equilibrium under “the dictatorship of the elite”, a set of political institutions that gave all political power to the elite producers. An alternative is to have “the dictatorship of the middle class,” i.e., a system in which the middle class makes the key policy decisions (this could also be a democratic regime with the middle class as the decisive voters). Finally, another possibility is democracy in which there is voting over different policy combinations. If θe + θm < 1, then the majority are the workers, and they will pursue policies to maximize their own income.31 I now briefly discuss the possibility of a switch from the dictatorship of the elite to one of these two alternative regimes. It is clear that whether the dictatorship of the elite or that of middle class is more efficient depends on the relative numbers and productivities of the two groups and whether elite control or democracy is more efficient depends on policies in democracy. Hence, this section will first characterize the equilibrium under these alternative political institutions. Moreover, for part of the analysis in this subsection, I simplify the discussion by assuming that

(A3)

so that the number of middle-class and elite producers is the same, and they are in the minority relative to workers.32

5.1. Dictatorship of the Middle Class With the dictatorship of the middle class, the political equilibrium is identical to the dictatorship of the elite, with the roles reversed. To avoid repetition, I will not provide a full analysis. Instead, let me focus on the case, combining revenue extraction and factor price manipulation. The analog of Assumption (A2) is: More generally, we could consider various different political institutions as represented by social welfare functions giving different weights to the elite, the middle class and the workers (see, for example, the Appendix to Chapter 4 in Acemoglu and Robinson (2006a)). 32 Otherwise, there is no median voter and the analysis of political equilibrium requires further assumptions about parties and political procedures. 31

Modeling Inefficient Institutions

(A4)

Given this assumption, a similar proposition to that above immediately follows; the middle class will tax the elite and will redistribute the proceeds to themselves, i.e., = = 0, and moreover, the same analysis as above gives their most preferred tax rate as

(22)

Proposition 17 Suppose Assumptions (A1) and (A3) hold, Condition (ES) does not hold, and φ > 0, then the unique political equilibrium with middle-class control features = as given by (22) for all t. Comparing this equilibrium to the equilibrium under the dictatorship of the elite, it is apparent that the elite equilibrium will be more efficient when Ae and θe are large relative to Am and θm, and the middle-class equilibrium will be more efficient when the opposite is the case. Proposition 18 Suppose Assumptions (A1)–(A4) hold, then aggregate output is higher with the dictatorship of the elite than the dictatorship of the middle class if Ae > Am and it is higher under the dictatorship of the middle class if Am > Ae. Intuitively, the group in power imposes taxes on the other group (and since θm = θe, these taxes are equal) and not on themselves, so aggregate output is higher when the group with greater productivity is in power and is spared from distortionary taxation.

5.2. Democracy Under Assumption (A4), workers are in the majority in democracy, and have the power to tax the elite and the middle class to redistribute to themselves. More specifically, each worker’s consumption is = wt + , with wt given by (7), so that workers care about equilibrium wages and transfers. Workers will then choose the sequence of policies that satisfy (3) to maximize . It is straightforward to see that the workers will always set = = 0. Substituting for the transfers from (3), we obtain that democracy will solve the following maximization problem to determine policies:

with wt given by (7). As before, when Condition (ES) holds, taxes have no effect on wages, so the workers will tax at the revenue-maximizing rate, similar to the case of revenue extraction for the elite above. This result is stated in the next proposition (proof omitted):

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Proposition 19 Suppose Assumption (A1) and Condition (ES) hold and φ > 0, then the unique political equilibrium with democracy features = = τRE min {α, }. Therefore, in this case democracy is more inefficient than both middle-class and elite control, since it imposes taxes on both groups.33 The same is not the case, however, when Condition (ES) does not hold and wages are positive. In this case, workers realize that by taxing the marginal group they are reducing their own wages. In fact, taxes always reduce wages more than the revenue they generate because of their distortionary effects.34 As a result, workers will only tax the group with the higher marginal productivity. More specifically, for example, if Am > Ae, we will have = 0, and will be such that (1 − )1/α Am = Ae or = α and (1 − α)1/α Am ≥ Ae. Therefore, we have: Proposition 20 Suppose Assumption (A1) and (A4) hold and Condition (ES) does not hold. Then in the unique political equilibrium with democracy, if Am > Ae, we will have = 0, and = τ Dm will be such that (1 − τ Dm)1/α Am = Ae or τ Dm = α and (1 − α)1/α Am ≥ Ae. If Am < Ae, we will have = 0, and = τ De will be such that (1 − τ De)1/α Ae = Am or τ De = α and (1 − α)1/α Ae ≥ Ae. Most of the proof of this proposition follows directly from the analysis so far. The only part that is not obvious is that workers prefer to set zero taxes on the less productive group, and this is proved in Appendix A (included in the working paper version). The intuition for this is that wages are determined by the marginal productivity of the less productive of the two entrepreneurial groups, and positive taxes on this group will reduce wages by more than the gain in tax revenues (by a similar argument as in footnote 34). The most interesting implication of this proposition comes from the comparison of the case with and without excess supply. While in the presence of excess labor supply, democracy taxes both groups of producers and consequently generates more inefficiency than the dictatorship of the elite or the middle class; when there is no excess supply, it is in general less distortionary than the dictatorship of the middle class or the elite. The intuition is that when Condition (ES) does not hold, workers understand that high taxes will depress wages and are therefore less willing to use distortionary taxes.35

5.3. Inefficiency of Political Institutions and Inappropriate Institutions Consider a society where Assumption (A4) is satisfied and Ae < Am so that middle-class control is more productive (i.e., generates greater output). Despite this, the elite will have Naturally, in this case we may expect workers to ultimately become entrepreneurs, and this extreme inefficiency to be ameliorated. See Acemoglu (2003a). 34 To see this, suppose there is only one group with productivity A. With a tax rate of τ, the wage is α (1 − τ )1/α A / (1 − α), and in addition there is per worker transfer equal to φτ (1 − τ)(1−α)/α A / (1 − α) + R, so the total consumption of a worker is = (1 − τ)(1−α)/α A [α (1 − τ) + φτ] / (1 − α) + R. The derivative of this expression with respect to τ is 33

which is always negative, implying that is maximized at τ = 0, establishing the claim. This is similar to the reasons why workers (democracy) are less in favor of entry barriers than oligarchic societies (see Acemoglu (2003a)). Another reason for democracy to be more efficient, emphasized in Acemoglu (2003a), is that policies that differentially affect the productivity of different groups will lead to a misallocation of talent.

Modeling Inefficient Institutions

no incentive, without some type of compensation, to relinquish their power to the middleclass. In this case, political institutions that lead to more inefficient policies will persist even though alternative political institutions leading to better outcomes exist. One possibility is a Coasian deal between the elite and the middle-class. For example, perhaps the elite can relinquish political power and get compensated in return. However, such deals are in general not possible. To discuss why (and why not), let us distinguish between two alternative approaches. First, the elite may relinquish power in return for a promise of future transfers. This type of solution will run into two difficulties: (i) such promises will not be credible, and once they have political power, the middle class will have no incentive to keep on making such transfers;36 (ii) since there are no other, less distortionary fiscal instruments, to compensate the elite, the middle-class will have to impose similar taxes on itself, so that the alternative political institutions will not be as efficient in the first place.37 Second, the elite may relinquish power in return for a lump-sum transfer from the middle class. Such a solution is also not possible in general, since the net present value of the benefit of holding political power often exceeds any transfer that can be made. Consequently, the desire of the elite to implement inefficient policies also implies that they support political institutions that enable them to pursue these policies. Thus, in the same way as preferences over inefficient policies translate into preferences over inefficient economic institutions, they also lead to preferences towards inefficient political institutions. I will discuss how political institutions can change from the “ground-up” in Section 6 below. Another interesting question is whether a given set of economic institutions might be “appropriate” for a while but then become “inappropriate” and costly for economic activity later. This question might be motivated, for example, by the contrast of the Northeastern United States and the Caribbean colonies between the 17th and 19th centuries. The Caribbean colonies were clear examples of societies controlled by a narrow elite, with political power in the monopoly of plantation owners, and few rights for the slaves that made up the majority of the population.38 In contrast, Northeastern United States developed as a settler colony, approximating a democratic society with significant political power in the hands of smallholders and a broader set of producers.39 While in both the 17th and 18th centuries, the Caribbean societies were among the richest places in the world, and almost certainly richer and more productive than the Northeastern United States,40 starting in the late 18th century they lagged behind the United States and many other more democratic societies, which took advantage of new investment opportunities, particularly in industry and commerce.41 This raises the question as to whether the same political and economic institutions that encouraged the planters to invest and generate high output in the 17th and early 18th centuries then became a barrier to further growth. See Acemoglu (2003b). The exception is when there are holdup problems and manipulating economic institutions was not sufficient to deal with them. In this case, there can be significant gains from changing political institutions. 38 See, for example, Beckford (1972) and Dunn (1972). 39 See, for example, Keyssar (2000). 40 Although the wealth of the Caribbean undoubtedly owed much to the world value of its main product, sugar, Caribbean societies were nonetheless able to achieve these levels of productivity because the planters had good incentive to invest in the production, processing and export of sugar. See Eltis (1995) and Engerman and Sokoloff (1997). 41 See, for example, Acemoglu et al. (2002) or Engerman and Sokoloff (1997). 36 37

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

The baseline model used above suggests a simple explanation along these lines. Imagine an economy in which the elite are in power, Condition (ES) does not hold, φ is small, Ae is relatively high and Am is relatively small to start with. The above analysis shows that the elite will choose a high tax rate on the middle class. Nevertheless, output will be relatively high, because the elite will undertake the right investments themselves, and the distortion on the middle class will be relatively small since Am is small. Consequently, the dictatorship of the elite may generate greater income per capita than an alternative society under the dictatorship of the middle-class. This is reminiscent of the planter elite controlling the economy in the Caribbean. However, if at some point the environment changes so that Am increases substantially relative to Ae, the situation changes radically. The elite, still in power, will continue to impose high taxes on the middle class, but now these policies have become very costly because they distort the investments of the more productive group. Another society where the middle class have political power will now generate significantly greater output. This simple example illustrates how institutions that were initially “appropriate” (i.e., that did not generate much distortion or may have even encouraged growth) later caused the society to fall substantially behind other economies.

6. INSTITUTIONAL CHANGE AND PERSISTENCE To develop a better understanding for why inefficient institutions emerge and persist, we need an equilibrium model of institutional change. I now briefly discuss such a model.42 It is first useful to draw a distinction between de jure and de facto political power. De jure political power is determined by political institutions. In the baseline model, de jure political power is in the hands of the elite, since the political institutions give them the right to set taxes and determine the economic institutions. De facto political power, which comes from other sources, did not feature so far in the model (except in the discussion of political consolidation). The simplest example of de facto political power is when a group manages to organize itself and poses a military challenge to an existing regime or threatens it with a revolution. I will conceptualize institutional change as resulting from the interplay of de jure and de facto political power. Imagine a society described by the baseline model above where de jure political power is initially in the hands of the elite. In each period, with probability q the middle class solves the collective action problem among its members and gather sufficient de facto political power to overthrow the existing regime and to monopolize political power (establish a dictatorship of the middle class). However, violently overthrowing the existing regime is still costly, and in particular, each middle-class agent incurs a cost of ψ in the process. Moreover, in the process, the elite are harmed substantially. In particular, I assume that following a violent overthrow, the elite receive zero utility. 42

model here heavily builds on my previous work with James Robinson. See in particular Acemoglu and Robinson The (2000b, 2001, 2006a).

Modeling Inefficient Institutions

Let us assume that the dictatorship of the middle class, if established, is an absorbing state and once the middle class comes to power, there will never be any further institutional change. With probability 1 − q, the middle class has no de facto political power. Also denote the state at time t by the tuple (Pt, st), where Pt {E, M} denotes whether the elite or the middle class is in control, and st {H, L} denotes the level of threat (high or low) against the regime controlled by the elite. When the middle class amasses de facto political power, the elite need to respond in some way, since letting the middle class overthrow the existing regime is excessively costly for them. The elite can respond in three different ways: (i) they can make temporary concessions, such as reducing taxes on the middle class, etc.; (ii) they can give up power; (iii) they can use repression, which is costly, but manages to prevent the regime from falling to the middle-class. I assume that repression costs μ for the elite as a whole. Throughout this section, I focus on MPE. In an MPE, strategies are only a function of the state st, so when st = L, the elite will set the policies that maximize their utility, which were characterized above. So the interesting actions take place in the state st = H. Moreover, to simplify the discussion, I assume throughout that Condition (ES) is satisfied, so that the main motive for inefficient policy is revenue extraction. Let us first calculate the value of a middle-class agent when the middle class is in power. Since Condition (ES) is satisfied, the above analysis shows that they will not tax themselves, set a tax of τe = τRE on the elite in every period, and redistribute all the revenue to themselves. To write the resulting value function, let us introduce the following notation: Tj (τ) φτ (1 − τ)(1−α)/α Aj θ jλ / (1 − α) as the tax revenue raised from group j at the tax rate τ, and π j (τ) α (1 − τ)1/α Ajλ / (1 − α) as the profit of a producer in group j facing the tax rate τ. Then, using M to indicate a value function under the dictatorship of the middle class, we have ,

(23)

where τRE is given by (11). The first term in the numerator is their own revenues, αAmλ/ (1 − α), and the second is the distribution from the revenue obtained by taxing the elite and from natural resources. The term 1 − β provides the net present discounted value of this stream of revenues. Similarly, the value of an elite producer in this case is

(24)

What about the dictatorship of the elite? Let us write this value recursively starting in the no threat state:

(25)

This expression incorporates the fact that, in the MPE, during periods of low threat, the elite will follow their most preferred policy, τm = τRE and T m = 0. The low threat state

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

recurs with probability 1 − q. What happens when st = H? As noted above, there are three possibilities. Let us first start by investigating whether the elite can prevent a switch of political power by making concessions in the high threat state. For this purpose, let us denote the highest possible value to the middle class under the dictatorship of the elite by (E, H). Then, the condition for concessions within the given political regime to prevent action by the middle class is simply

(26)

where recall that ψ is the cost of regime change for the middle class. When this constraint holds, the elite could make sufficient concessions to keep the middle class happy within the existing regime. Therefore, to determine whether concessions within the dictatorship of the elite will be sufficient to satisfy the middle class, we simply need to calculate (E, H). Note that the best concession that the elite can make is to adopt a policy that is most favorable for the middle class, i.e., τm = 0, τe = τRE, and Tm = Te τRE + R / θ m. Therefore,

is given by expression (25), with where right-hand side. Combining (27) and (25), we obtain:

(27)

replacing

on the

(28)

This is the maximum credible utility that the elite can promise the middle class within the existing regime. The reason why they cannot give them greater utility is because of commitment problems. As (28) makes clear, the elite transfer resources to the middle-class only in the state st = H. Even if they promise to make further transfers or not tax them in the state st = L, these promises will not be credible (they cannot commit to them), and in the MPE, when the state st = L arrives, the elite will choose their most preferred policy of taxing the middle class and transferring the resources to themselves.43 If given this expression, (26) is satisfied, then the elite can prevent a violent overthrow by making concessions within the existing regime. Nevertheless, the elite may not necessarily prefer such concessions. To investigate this issue, we first need to determine the exact concessions that the elite will make. They will clearly not follow the most preferable policy for the middle class, since this will give more than sufficient utility to prevent such that an overthrow. Instead, the elite will choose a policy combination Vm (E, H) = Vm (M) − ψ, i.e., they will make the middle class just indifferent between overthrowing the regime or accepting the concessions. The value of such concessions to the elite is, by similar arguments, given by: 43

instead of the MPE, we consider the SPE, the elite can promise a greater value to the middle class, but again there will If be limits to this; once the state st = L arrives, the elite will have an incentive to renege on their promises. See Acemoglu and Robinson (2006a) for an analysis of the SPE in a related game.

Modeling Inefficient Institutions

. (29) Whether the elite will make these concessions or not then depends on the values of other options available to them. Another alternative is the use of repression whenever there is a threat from the middle class. Such repression is always effective, so the only cost of this strategy for the elite is the cost they incur in the use of repression, μ. Denote by Ve(O, st) the value function to the elite it uses repression and the state is st. By standard arguments, we can obtain this value by writing the following standard recursive formulae: . These two and expressions incorporate the fact that, when using the repression strategy, the elite will always choose their most preferred policy combination, and will use repression when st = H to defend their regime. Combining these two equations, we obtain:

(30)

Consequently, for the elite to prefer concessions, it needs to be the case that . Finally, the third alternative for the elite is to allow regime change, and obtain Ve (M) as given by (24).44 Evidently, Ve (M) is less than , since in the latter case they only make concessions (in fact limited concessions) with probability q. Therefore, regime change will only happen when (26) does not hold. In addition, for similar reasons, for regime change to take place, we need Ve (M) ≥ Ve (O, H). Note that all of the values here are simple functions of parameters, so comparing these values essentially amounts to comparing nonlinear functions of the underlying parameters. Putting all these pieces together and assuming for convenience that when indifferent the elite opt against repression, we obtain the following proposition: Proposition 21 Consider the above environment with potential regime change and suppose that Condition (ES) holds. Then there are three different types of political equilibria: 1. If (26) holds and , in the unique equilibrium the regime always remains the dictatorship of the elite. When st = L, the elite set their most preferred policy of τm = τ RE, τe = 0 and T m = 0, and when st = H, the elite make concessions sufficient , i.e., they adopt the policy . to ensure 2. If (26) holds but , or if (26) does not hold and Ve (M) < Ve (O, H), then the regime always remains the dictatorship of the elite. The elite always set their most preferred policy of τm = τRE, τe = 0 and T m = 0, and when st = H, they use repression against the middle class. 3. If (26) does not hold and Ve (M) ≥ Ve (O, H), then there is equilibrium institutional change. When st = L, the elite set their most preferred policy of τ m = τRE, τe = 0 and 44

By construction, this is always better for the middle class than a violent overthrow, since they do not have to incur the cost ψ.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Tm = 0, and when st = H, the elite voluntarily pass political control to the middle class. This proposition illustrates how various different institutional equilibria can arise. The most interesting case is 3, where there is equilibrium institutional change as a result of the elite voluntarily relinquishing political control. Why would the elite give up their dictatorship? The reason is the de facto political power of the middle class, which threatens the elite with a violent overthrow – an outcome worse than the dictatorship of the middle class. The elite then prevent such a violent overthrow by changing political institutions to transfer de jure political power to the middle class. This transfer exploits the role of political institutions as a commitment device (a commitment to a different distribution of de jure political power), and acts as a credible promise of future policies that favor the middle class (the promise is credible, since institutional change gives de jure political power and thus the right to set fiscal policy in the future to the middle class). This discussion highlights that institutional change has two requirements: (i) that concessions within the existing regime are not sufficient to appease the middle class; (ii) that repression is sufficiently costly for the elites to accept regime change. The comparative statics of regime change are also interesting. First, when repression is more costly, i.e., μ is higher, institutional change is more likely. Moreover:

is increasing in R and φ. This implies that when R is high, so that there are greater rents from natural resources, Ve (M) ≥ Ve (O, H) becomes less likely, and the elite now prefer to use repression rather than allowing institutional change. Similarly, greater φ, which corresponds to greater state capacity, has the same impact on institutional equilibrium, since greater state capacity enables greater tax revenues in the future. This implies that, as already suggested by the results in subsection 3.4, greater state capacity, which typically leads to less distortionary policies, also increases political stakes and makes the use of repression by the elite the more likely. Nevertheless, increases in R or φ do not make institutional change unambiguously less likely, since they also make (26) more likely to be violated, making it more difficult for the elite to use concessions to appease the middle class.45 Therefore, when the trade-off for the elite is between repression and institutional change, greater R and φ make repression more likely, whereas when the trade-off is between concessions and institutional change, they may encourage institutional change.46 This analysis also illustrates the conditions for institutional persistence. Persistence is the natural course of things and something unusual, the success of the middle class in 45

In particular, (26) can be written as:

and increases in R and φ make this constraint less likely to hold. This is similar to the non-monotonic effect of inequality on democratization in Acemoglu and Robinson (2006a).

Modeling Inefficient Institutions

solving their collective action problem and amassing de facto political power, creates the platform for institutional change. However, even the possibility of collective action by the middle class is not sufficient, since the elite can use costly methods to defend the existing regime. Therefore, institutions will be more persistent when the elite are unwilling to give up the right to determine policies in the future, which will in turn be the case when there is significant distributional conflict between the elite and the middle class, for example because tax revenues are important (i.e., high φ) or because rents from natural resources, R, are high. Therefore, a set of political institutions will persist when political stakes are high, i.e., when alternative institutional arrangements are costly for those who currently hold political power and have the means to use force to maintain the existing political institutions. The model also suggests the possibility of interesting interactions between economic forces and institutional equilibria. The first is an interaction between economic and political institutions. Suppose that economic institutions impose a low . This implies that control of fiscal policy will generate only limited gains, reducing political stakes, and the elite will have less reason to use repression in order to defend the existing regime. Consequently, institutional persistence might be more of an issue in societies where economic institutions enable those with political power to capture greater rents.47 When the ability of the middle class to solve their collective action problem is endogenous (as in the model used above to illustrate the political consolidation effect), there will be a further interaction between economics and politics. In particular, suppose that the probability q that the middle class will be able to pose an effective threat to the regime is endogenous and depends on the profits of the middle class. In this case, the elite realize that the richer are the middle class, the greater the threat from them in the future. When political power is very valuable, for example because tax revenues or rents from natural resources are high, the elite will wish to “overtax” the middle class to impoverish them and to reduce their political power. These higher taxes will, in turn, increase institutional persistence by making it more difficult for the middle class to solve their collective action problem and mount challenges against the dictatorship of the elite. This suggests another interesting interaction, this time between inefficient policies and institutional persistence.

7. CONCLUDING REMARKS This paper developed a simple framework to investigate why inefficient – nongrowth-enhancing – institutions emerge and persist. Political institutions shape the allocation of political power. Economic institutions, in turn, determine the framework for policy-making and place constraints on policies. Groups with political power – the elite – choose policies in order to transfer resources from the rest of the society to themselves. Consequently, they have induced preferences over institutions, depending on how institutions map into policies and economic outcomes. This methodological approach therefore necessitates a baseline model in which preferences over policies can be studied. 47

This is related to the result in Acemoglu and Robinson (2006a) that democracy is less likely to emerge, and to consolidate when it emerges, in agricultural societies where the political stakes are high for the elite.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

The bulk of the paper analyzed such a baseline model. Though relatively simple, this model is rich enough to encompass various distinct sources of inefficient policies. These include revenue extraction, factor price manipulation and political consolidation. According to the revenue extraction mechanism, the elite pursue inefficient policies to extract revenue from other groups. The factor price manipulation mechanism implies that the elite seek to reduce the demand for factors from other groups in order to indirectly benefit from changes in factor prices. Finally, political consolidation implies that to increase their political power, the elite may wish to impoverish other groups that are competing for political power. The eliteâ&#x20AC;&#x2122;s preferences over inefficient policies translate into inefficient economic institutions. Consequently, institutions that can restrict inefficient policies will typically fail to emerge. Instead, the elite may choose to manipulate economic institutions to further increase their income or facilitate their rent extraction. The exception is when there is a holdup problem (e.g., because there are investments that involve long horizons), so that equilibrium taxes and regulations are worse than the elite would like from an ex ante point of view. In this case, economic institutions that place limits on future policies and provide additional security of property rights to other groups can be useful. The paper also provided a framework for the analysis of institutional change and institutional persistence. The key mechanism for institutional change is challenges from groups without de jure political power. The model shows how the elite may be forced to change political institutions in order to make concessions in response to these challenges. The important result from this analysis is that, when political stakes are high, for example, because of large rents from natural resources or the importance of tax revenues, the elite will be unwilling to make such concessions and may prefer to use repression in order to deal with outside challenges. In this case, existing (potentially inefficient) political and economic institutions are more likely to persist. There is also an interesting interaction between economic and political institutions: If economic institutions limit policies and thus reduce political stakes, change in political institutions may be easier. The paper also highlights a number of important areas for future research: 1. While the model featured three distinct groups, it sidestepped issues of political coalitions. One major area for the theory of political economy is the analysis of coalitions between different social groups. 2. Relatedly, as noted in the Introduction, to map a model like this to reality, one needs to know who â&#x20AC;&#x153;the eliteâ&#x20AC;? are. However, the concept of the elite is both abstract and a shorthand for a variety of groups that are able to capture political power. The identity of the elite often changes in practice, and a dynamic model is necessary for understanding how such changes may occur in practice. 3. The discussion of inappropriate institutions also raised questions related to institutional flexibility. While the discussion here focused on inefficient institutions, another important dimension is whether a given set of institutions are flexible, i.e., capable of changing rapidly in the face of changes in the environment. Which features makes institutions flexible and whether institutional flexibility matters for economic performance are also interesting areas for future research. 4. The model presented here features only limited intertemporal interactions. Introducing capital accumulation (without full depreciation) is one important area of investigation.

Modeling Inefficient Institutions

This will enable both an analysis of dynamic taxation and also of questions related to how inefficiencies change as the economy becomes richer. 5. The class of models used for political economy also needs to be enriched by considering more realistic policies. Although taxes here stand for various different distortionary redistributive policies, explicitly allowing for these policies is likely to lead to new and richer results. Most importantly, such a generalization will allow a discussion of the “optimal” and equilibrium mix of policies in the context of political economic interactions. 6. In the model, government policy is purely redistributive. Another important area of investigation is the interaction of the rent-seeking and efficiencyenhancing roles of governments.48 7. Last, but not least, there is much more that needs to be done on institutional persistence. In practice, there is a mixture of frequent changes in certain dimensions of institutions (e.g., switches from dictatorship to democracy), associated with relative persistence in other dimensions (such as the political power of different groups or the inefficiency of various economic institutions). Constructing dynamic models that can shed light on these issues is a major area for future research.

8. References Acemoglu, D. (2003a): “The Form of Property Rights: Oligarchic Versus Democratic Societies,” NBER Working Paper No. 10037. - (2003b): “Why Not a Political Coase Theorem? Social Conflict, Commitment, and Politics,” Journal of Comparative Economics, 31, 620–652. - ( 2005): “Politics and Economics inWeak and Strong States,” Journal of Monetary Economics, 52, 1199–1226. Acemoglu, D., P. Aghion, and F. Zilibotti (2003): “Distance to Frontier, Selection, and Economic Growth,” Journal of the European Economic Association, forthcoming. Acemoglu, D., S. Johnson, and J. A. Robinson (2001): “The Colonial Origins of Comparative Development: An Empirical Investigation,” American Economic Review, 91, 1369–1401. - ( 2002): “Reversal of Fortune: Geography and Institutions in the Making of the Modern World Income Distribution,” Quarterly Journal of Economics, 117, 1231–1294. - (2005): “Institutions as the Fundamental Cause of Long-Run Economic Growth,” in Handbook of Economic Growth, ed. by P. Aghion and S. Durlauf, Amsterdam: Elsevier. Acemoglu, D. and J. A. Robinson (2000a): “Political Losers as a Barrier to Economic Development,” American Economic Review, 90, 126–130. - ( 2000b): “Why Did the West Extend the Franchise? Democracy, Inequality, and Growth in Historical Perspective,” Quarterly Journal of Economics, 115, 1167–1199.

See Acemoglu (2005) for an attempt in this direction.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

- (2001): “A Theory of Political Transitions,” American Economic Review, 91, 938–963. - ( 2006a): Economic Origins of Dictatorship and Democracy, New York: Cambridge University Press. - ( 2006b): “Economic Backwardness in Political Perspective,” American Political Science Review, 100, 115–131. Austen-Smith, D. and J. S. Banks (1999): Positive Political Theory I: Collective Preference, Ann Arbor: University of Michigan Press. Barro, R. J. (1999): Determinants of Economic Growth: A Cross-Country Empirical Study, 2nd edition, Cambridge, MA: MIT Press. Bates, R. H. (1981): Markets and States in Tropical Africa: The Political Basis of Agricultural Policies, Berkeley: University of California Press. Beckford, G. L. (1972): Persistent Poverty: Underdevelopment in Plantation Economics of the Third World, New York: Oxford University Press. Besley, T. and S. Coate (1998): “Sources of Inefficiency in a Representative Democracy: A Dynamic Analysis,” American Economic Review, 88, 139–156. Bourguignon, F. and T. Verdier (2000): “Oligarchy, Democracy, Inequality and Growth,” Journal of Development Economics, 62, 285–313. Bueno de Mesquita, B., A. Smith, R. Siverson, and J. Morrow (2003): The Logic of Political Survival, Cambridge, MA: MIT Press. Dixit, A. K. (2004): Lawlessness and Economics: Alternative Modes of Governance, Princeton: Princeton University Press. Dunn, R. S. (1972): Sugar and Slaves: The Rise of the Planter Class in the English West Indies, 1624–1713, Chapel Hill: University of North Carolina Press. Eggertsson, T. (2005): Imperfect Institutions: Possibilities and Limits of Reform, Ann Arbor: University of Michigan Press. Eltis, D. (1995): “The Total Product of Barbados, 1664–1701,” Journal of Economic History, 55, 321–338. Engerman, S. L. and K. L. Sokoloff (1997): “Factor Endowments, Institutions, and Differential Paths of Growth Among NewWorld Economies: A View from Economic Historians of the United States,” in How Latin America Fell Behind: Essays in the Economic Histories of Brazil and Mexico, 1800–1914, ed. by S. Haber, Stanford: Stanford University Press, 260–304. Evans, P. (1995): Embedded Autonomy: States and Industrial Transformation, Princeton: Princeton University Press.

Modeling Inefficient Institutions

Feinstein, C. H. (2005): An Economic History of South Africa: Conquest, Discrimination and Development, London, UK: Cambridge University Press. Galor, O., O. Moav, and D. Vollrath (2003): “Land Inequality and the Origin of Divergence and Overtaking in the Growth Process: Theory and Evidence,” Brown University Mimeo. Greif, A. (1994): “Cultural Beliefs and the Organization of Society: A Historical and Theoretical Reflection on Collectivist and Individualist Societies,” Journal of Political Economy, 102, 912–950. Grossman, H. I. (1991): “A General Equilibrium Model of Insurrections,” American Economic Review, 81, 912–921. Grossman, H. I. and M. S. Kim (1995): “Swords or Plowshares? A Theory of the Security of Claims to Property,” Journal of Political Economy, 103, 1275–1288. Hall, R. E. and C. I. Jones (1999): “Why Do Some Countries Produce So Much More Output Per Worker Than Others?” Quarterly Journal of Economics, 114, 83–116. Jones, E. L. (1981): The European Miracle: Environments, Economies, and Geopolitics in the History of Europe and Asia, New York: Cambridge University Press. Keyssar, A. (2000): The Right to Vote: The Contested History of Democracy in the United States, New York: Basic Books. Knack, S. and P. Keefer (1995): “Institutions and Economic Performance: CrossCountry Tests Using Alternative Institutional Measures,” Economic and Politics, 7, 207–227. Krusell, P. and J. V. Rios-Rull (1996): “Vested Interests in a Positive Theory of Stagnation and Growth,” Review of Economic Studies, 63, 301–329. Mauro, P. (1995): “Corruption and Growth,” Quarterly Journal of Economics, 110, 681–712. McGuire, M. C. and M. Olson (1996): “The Economics of Autocracy and Majority Rule: The Invisible Hand and the Use of Force,” Journal of Economic Literature, 34, 72–96. Meltzer, A. H. and S. F. Richard (1981): “A Rational Theory of the Size of Government,” Journal of Political Economy, 89, 914–927. Mirrlees, J. A. (1971): “An Exploration in the Theory of Optimal Income Taxation,” Review of Economic Studies, 38, 175–208. North, D. C. (1981): Structure and Change in Economic History, New York: W.W. Norton & Co. North, D. C. and R. P. Thomas (1973): The Rise of the Western World: A New Economic History, Cambridge, UK: Cambridge University Press.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

North, D. C. and B. R.Weingast (1989): “Constitutions and Commitment: The Evolution of Institutions Governing Public Choice in Seventeenth-Century England,” Journal of Economic History, 49, 803–832. Nugent, J. B. and J. A. Robinson (2002): “Are Endowments Fate?” CEPR Discussion Paper 3206. Olson, M. (1982): The Rise and Decline of Nations: Economic Growth, Stagflation, and Social Rigidities, New Haven: Yale University Press. Parente, S. L. and E. Prescott (1999): “Monopoly Rights: A Barrier to Riches,” American Economic Review, 89, 1216–1233. Persson, T. (2005): “Forms of Democracy, Policy and EconomicDevelopment,” Mimeo, Stockholm University. Persson, T. and G. Tabellini (2000): Political Economics: Explaining Economic Policy, Cambridge, MA: MIT Press. Rajan, R. G. and L. Zingales (2000): “The Tyranny of Inequality,” Journal of Public Economics, 76, 521–558. Roberts, K. W. S. (1977): “Voting Over Income Tax Schedules,” Journal of Public Economics, 8, 329–340. Robinson, J. A. (2001): “When Is a State Predatory?” Harvard University Mimeo. Romer, T. (1975): “Individual Welfare, Majority Voting, and the Properties of a Linear Income Tax,” Journal of Public Economics, 4, 163–185. Segura-Cayuela, R. (2006): “Inefficient Policies, Inefficient Institutions and Trade,” MIT Mimeo. Sonin, K. (2003): “Why the Rich May Favor Poor Protection of Property Rights,” Journal of Comparative Economics, 31, 715–731.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

dr MIOMIR JAKŠIĆ1

mjaksic@ekof.bg.ac.rs

JEL CLASSIFICATION: P16, P26, P27, E62

POLITICAL MACROECONOMY: THE CASE OF SERBIA

ABSTRACT: In political macroeconomics, it is a known that the economic policy is used for political purposes in order to win the elections. The political instability in Serbia, reflected in frequent elections, as well as in the disparity in economic aims of the key political parties leading to the increasing political and economic uncertainty in both the pre-election and post-election periods, weakning both monetary and fiscal stance of macroeconomic policy serbian government, faced with low level of living stanrard og serbian citizens – voters and high unemployment. The neo-liberal Washington consensus has persistently insisted on liberalization, de-regularization, shock therapy, and monetary rigidity guided by the logic of that being the only way for macroeconomic stabilization: argument was that there is no alternative. devastating consequences of such monetarist stabilization and anti-Keynesian non-development policy today are fully manifested in Serbia as well.

KEY WORDS: POLITICAL MACROECONOMICS, COMPETIVENESS, INSTITUTIONS. 1

Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu.

POLITICAL MACROECONOMY: THE CASE OF SERBIA

ABSTRAKT: Politička makroekonomija pokazuje da se ekonomska politika koristi za realizaciju političkih ciljeva u nameri da se pobedi na izborima. Politička nestabilnost u Srbiji, oličena u čestim prevremenim izborima, kao i različito definisanje ekonomskih ciljeva najvažnijih političkih partija uvećava političku i ekonomsku nestabilnost neposredno pre i posle izbora, slabeći monetarnu i fiskalnu čvrstinu makroekonomske politike srpske vlade u uslovima niskog životnog standarda i visoke nezaposlenosti. Neoliberalni Vašingtonski konsensus neprekidno je insistirao na liberalizaciji, deregulaciji, šok terapiji. monetarnoj rigidnosti kao jedinom modelu makroekonomske stabilizacije uz argumentaciju da ne postoji alternativa. Razorne posledice takve monetarističke stabilizacije i antikejnzijanske ne-razvojne politike danas se manifestuju u Srbiji.

KLJUČNE REČI: POLITIČKA MAKROEKONOMIJA, KONKURENTNOST, INSTITUCIJE.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

1. Fundamental contribution of Daron Acemoglu Leading proponent of Development macroeconomics and Political macroeconomy – D. Acemoglu explains different destinies of national economies and lack of warranted and secured economic growth with two dominant paradigms – geographical and institutional. The geographical paradigm explains economic growth by dominant factors of geography, climate, ecology, while the institutional paradigm considers institutions as essential factors in promoting investment in human, physical capital, technology and knowledge. Good institutions posess three atributes: (1) they establish property rights in the society; (2) they limit all ellites whose goal is rent seeking; (3) they ensure equal opportunites for all individuals in a society in the field of employment, social security and human rights. Where such good institutions are absent there is no economic and social prosperity conclude:2 1. warranted democratic progress does not exist; 2. monocausal explanations of democracy are not fruitfull; 3. factors of establishment and consolidatiion of democracy are different, 4. there exist fundamental conflict between elites and public: public is prodemocratic, elites are nondemocratic; 5. democracy depends upon conflict between public and elites: when benefit from democracy is greater than cost of keeping nondemocracy transition to democracy occurs; 6. social outcomes are uncertain, and depends upon many factors, nondemocracy can transform to democracy and vice versa. Triangle of fllowing factor determines economic origins of democracy:3 1. economic incentives determines political behaviour, individual act rationally according to game theory; 2. conflicts have key role, as different social groups have their separate interests about possible social outcomes; 3. political institutions have central role in the process of solving conflicts, as they define future distribution of de iure political power. Relationship between elites and public can be summarized in following manner: 1. If repression is to expensive, elites will promise political conssesions and income redistribution; 2. if threat of change of regimes diminishes elites will abandon previous annoncement concerning democratisation and thus they will reduce its credibility, 3. if this practice is frequently repeated public will not beleive promisies and will insist upon change of political institutions; Acemoglu, D. (2003) „Institutions and economic development“, Finance and Development, No. 2. Acemoglu, D. and J. Robinson (2006), Economic Origins of Dictatorship and Democracy, Cambridge University Press, Cambridge, Serbian edition, Zavod za udžbenike, Beograd, 2013. 3 Acemoglu, D. and J. Robinson (2006), Economic Origins of Dictatorship and Democracy, Cambridge University Press, Cambridge, Serbian edition Zavod za udžbenike, Beograd, 2013. 2

POLITICAL MACROECONOMY: THE CASE OF SERBIA

4. key problems is: political actors can not be bounded with fullfilment of promises unless the reduce their political power, 5. democracy is thus credibile as it presupposes change of political institutions in the interest of majority. Democracy is more probable under the following conditions:4 1. when critical mass of social unrest exists in the society which cannot be reduced or neutralized with limited conssesions; 2. when costs of establishing democratic society for elite are less then costs of repression. OECD countries in whole period since 1840. were democratic. According to Polity score first wave of democratisation occured after First World War, and second after Second World War. Freedom house and Polity score document main thesis that wealthier conuntries are more democratic, and that there is strong correlation between level of income and democratisation: wealthier countries (USA, Canada, Australia) are more democratic, while poorer countries (subSahar Africa, South America, Central America) are less democratic. Higher inequality is strongly connected with lower level of democracy: countries with higher inequality and higher Gini coefficient are less democratic. D. Acemoglu interpreted different fates of individual nations and the lack of guaranteed and insured economic prosperity with two paradigms: the paradigm of geography and the institutional paradigm. The paradigm of geography considers that geography, climate, and ecology shape the technology and behaviour of individuals. In the institutional paradigm, central role is given to institutions that encourage investment in human, physical capital, technology, and promote the overall development. Where there is lack of good institutions, Acemoglu shows, there is no economic or social prosperity. There is a correlation between geography and prosperity, but correlation is not causation too. To assess the relative importance of geography and institutions, Acemoglu examined the external causes of change in institutions other than the geographic ones. In his opinion, colonization was an example of possibly such an experiment: in the colonies, it introduced and changed many indigenous institutions, without changing the geography. If geography was crucial, rich countries would stay rich and after colonization and the arrival of the Europeans as well, and they would still be rich today. On the other hand, if institutions were critical, the introduction and development of new - European â&#x20AC;&#x201C; institutions would be crucial, and these good institutions would encourage development, as opposed to those areas where colonization brought only pure looting, without developing institutions. In this regard, the experience of colonization is instructive, because the Europeans used different strategies: in some instances - the slave trade in the Caribbean, forced Ibid., p. 27.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

labour in Central America â&#x20AC;&#x201C; they created 'bad institutions' which were the looting instruments, and their goal was not to establish or protect property rights, preventing creation of elites and promotion of the well being of the humans and the nations. On the other hand, in some colonies, colonial settlements were formed that were replicas of those in the cities â&#x20AC;&#x201C; the settlements in Australia, New Zealand, Canada and the United States - where the territories were empty, with few resources, where the climate was unfavourable. They relied on 'good institutions' and encouraged development. In the former case, favourable geography and bad institutions did not encourage development, and in latter, unfavourable geography and good institutions did, which indicates the predominant importance of institutions in social development. In those colonies where Europeans did not care for good institutions that would establish and protect property rights, restrict arbitrariness of elite, development was not possible and these nations are at a disadvantaged position compared to that half a millennium ago. Acemoglu's arguments are echoes of great discussion on the Asian mode of production and geographical determinism, whose central players were Lenin and Plehanov: Plehanov attributed risk of despotism, backwardness in Asia to adverse climatic conditions and lack of institutions, while Lenin thought that those were the very drivers of socialist progress. D. Acemoglu concluded that there is no such thing ag natural economic and social prosperity: if that was the case, then no society would accept and maintain the reality of bad institutions, and we know that this is not the case. There is no natural tendency towards good institutions because they endanger elites, which sustain on bad institutions and which resist good institutions with all their might. Institutions may have different effect on economic development: -E merging market institutions establish and protect property rights, without which market does not exist; -M arket-regulating institutions deal with regulation, externalities, economies of scale, imperfect information; -M arket-stabilizing institutions reduce macroeconomic volatility and financial crises, and -M arket-legitimizing institutions provide social protection, health and pension insurance. Insured democratic progress does not exist, there is no monocausal explanation of democracy; different factors affect its establishment and maintenance, there is a conflict of interests between the public and the elite, the public favours democratic and elites favour non-democratic order - social outcomes are uncertain and depend on a number of factors that enable dualism - the transition from democracy to non-democracy and vice versa. In the process of creation and consolidation of democracy different social groups prefer different political institutions because of the way they allocate political power and resources.

POLITICAL MACROECONOMY: THE CASE OF SERBIA

1. D emocracy is preferred by the majority of citizens (the public), and is opposed to by the elite. However, dictatorship is not permanently sustainable if public is against it and opposes it either though revolution or by implicating its end through riots; 2. When the cost of repression is too high, and the promises of democratization are not credible, elites will be forced to democracy and will preserve social stability through transfer of political power towards the public, 3. Democracy is consolidated when the elite has neither motive nor power to jeopardise it. Previous scenarios of the transition from non-democracy towards democracy are in the interest of the public, and the elite, or resorting to repression and depend on the following key factors: 1. The strength of the civil society; 2. The structure of political institutions, 3. The nature of the political and economic crises; 4. The degree of economic inequality; 5. The structure of the economy, and 6. The form and scope of globalization. Economic origins of dictatorship and democracy are situated in a premise triangle: 1. Economic incentives determine political behaviour, individuals behave rationally in terms of game theory; 2. Conflicts play a key role, because various social groups have special interests in terms of political outcomes ; 3. Political institutions play a central role in conflict resolution because they determine future distribution of de jure political power. The basic matrix of economic origin of dictatorship and democracy is reflected in the following model; let us presume that there are two groups in a society â&#x20AC;&#x201C; the citizens and the elite; non-democracy is the rule of the elite, democracy is the rule of the citizens, in any order, the winners are those who govern and the other party has reasons to oppose the existing system and to attempt to modify it. Changes occur peacefully or through revolution, and always when the gains outweigh the losses. The possibility that elites agree on the transition from a non-democratic to a democratic system stems from the fact that the citizens can jeopardise the non-democratic system and, through revolution, create higher losses for the elite than those it would have had had it resorted to concessions on time. 1. If repression is too expensive, elites will resort to promises of political concessions, which, in their essence, mean redistribution of revenues; 2. If the threat of regime change decreases, elites will succumb to temptation and deviate from their promises and thus diminish their future credibility; 3. When this is repeated many times, people will no longer believe the promises in advance and will insist on the change of political institutions; 4. The key problem is related to the fact that political players cannot commit to the fulfillment of their promises in the future if they do not reduce their political power; 5. This is why democracy is more credible because it involves a change of political institutions that prevent relapse in the interest of the citizens.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Democracy is more credible under the following circumstances. 1. When there is a critical mass of discontent in a non-democratic regime, which cannot be reduced, or neutralized by limited concessions; 2. When, for the elite, the costs of establishing a democratic system are lower than the cost of repression. There are the following paths of political development: 1. Irrevocable transition from non-democracy to democracy; 2. Transition from non-democracy to democracy, which, however, does not maintain as permanent; 3. Maintaining a non-democratic system with repression; 4. Maintaining a non-democratic system with belated concessions. The elite is rich, and the citizens are poor, and there is a conflict between them, and the outcome of the conflict determines the character of the political regime, because these groups have conflicting interests in terms of political institutions on which the democracy or the non-democracy should rest, given the fact that it determines their position as well. In a democracy, the majority of the population is eligible to vote and is free to express their preferences - democracy is rule of the people in the interest of the people. Non-democracy, on the contrary, expresses the interests of only one part of the population â&#x20AC;&#x201C; the elite. The outcome will depend on the political conflict: democracy is preferred by the majority of the population â&#x20AC;&#x201C; the citizens, and if they have enough political power, a democracy is established and maintained: a key role in this belongs to political institutions that "regulate the future allocation of political power between different social groups." Both players â&#x20AC;&#x201C; the citizens and the elite take great care of both the present day and the tomorrow, and there is no stopping the change of the regime tomorrow: it is not sufficient simply to make the change, but it is also necessary to maintain it, because the balance of powers may be changed tomorrow; today's democracy can become a non-democracy tomorrow and vice versa. In this, the key role is that of institutions, because they are durable and this durability is the most important characteristic because it links the present day and the tomorrow, as institutions determine future allocation of political power. General conclusions about the impact institutions have on a system are the following: 1. Democracy has certain general prerequisites; 2. The emergence of democracy is not a result of a single factor; 3. The emergence of democracy in some countries is the result of a combination of factors; 4. Factors for establishing a democracy differ from the factors for its consolidation; 5. Factors for establishing and consolidating a democracy differ from one country to another; 6. Factors for establishing a democracy vary at different historic periods. Why there are no effective institutions? If institutions and the initiatives that they provide are so important, why do nations choose the "wrong" institutions? The answer lies in two important mechanisms: 1. distribution conflicts and 2. determination of the government.

POLITICAL MACROECONOMY: THE CASE OF SERBIA

Each set of (economic) institutions creates different winners and losers: the monopolist is opposed to removing barriers, although they are effective, and it creates a conflict in terms of the kind and the type of economic institutions. Effective institutions may arise if the losers can be compensated, or if the winners can impose their will, because they have political power. The key obstacles in compensating the losses are confidence, determination, and persistence of the institutions that offer compensation. The promise of compensation which is not fulfilled after the change of the institution occurs, because a monopoly of power is established, creates the problem of confidence when the game is repeated. Two citizens may sign an agreement and verify it in front of a third party. In politics, however, there is no such thing because, for example, a promise of a dictator that he will not expropriate an investment is not credible, as is the case with somebody's promise that he will be paid off if he steps down from power. The import role of political power is to impose or ensure social choice despite the wishes of other social groups. Economic institutions are crucial to the prosperity of nations and they bring gains and losses for different individuals and social groups, and therefore they cause social conflicts; in this situation, political power influences the economic and political institutions. Limiting the elite usually results in better institutions. It has the following preferred causal series: de facto political power ď&#x192; political institutions ď&#x192; de jure political power - at present and in the future. What are the 'good' and the 'bad' institutions? Good institutions are those that encourage investment in physical, human capital and technology, and the bad ones are those that do exactly the opposite. Institutions are imposed by history; they are selected by the society. Moreover, they are not selected because of their effectiveness or because of the differences in beliefs, but because of their distributional consequences. The citizens obtain higher utility and income in democracy, whereas the elites obtain higher income in nondemocracy:5 V p (D) > V p (N) while Vr (D) < Vr (N)

2. Political macroeconomy: new perspective on relationship between economy and politics Last quarter of the XX century marks the emergence of a new economic discipline Political Macroeconomy (PM) â&#x20AC;&#x201C; which relies on achievements in macroeconomics, theory of choice and game theory. PM deals with the following issues:6 Acemoglu, D. and J. Robinson (2006), Economic Origins of Dictatorship and Democracy, Cambridge University Press, Cambridge, p. 176. 6 Snowdon, B. and H. Vane (2005), Modern Macroeconomics, Edvard Elgar, p. 518. 5

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

- relationship between politics and economics in the framework of political business cycles, inflation, unemployment, stabilisation policy; - relationship between dictatorship, democracy, unequality and economic growth; - economic instability and conflicts; - integration in world economy and strenght of economy. Classical model of relationship between politics and economics entails the analysis of formulation, enacting and consequences of economic policy for policy makers. PM analyses decisive influence of social and state factors – interest lobbies and groups – upon policymakers which surpass the role of economists. State. According PM, is in the very center, exposed to the influences of economics and politics. The state of economy decisively influences voters and their behaviour, and policy makers are aiming at re-election, while those in opposition strive to win and come to power. Politicians are driven with following motives: a) ideological-partisan – their focal group is only their party membership, or b) opportunistic - their focal group are all voters.

graphic 1: Role of policymarkers

Source: Snowdon and Vane (2005), p. 520.

Two approaches – opportunistis and ideological (partisan) marked the development of NPM since mid 70-ties years of XX century. Assumptions about politicians are: 1. Non-Partisan opportunistic politicians; 2. Partisan ideological politicians. Assumptions about voters and economic agents are: 1. Non-rational behavior, non-rational expectations; 2. Rational behavior, rational expectations.

POLITICAL MACROECONOMY: THE CASE OF SERBIA

Table 1: Models of political macroeconomics. Assumptions about voters and economic agents Assumptions about politicians

Non-rational behavior, non-rational expectations

Rational behaviour, rational expectations

Non-Partisan opportunistic politicians

V. Nordhaus (1975): "The Political Business Cycle", Review of Economic Studies

K. Rogof (1988): "Comment on Macroeconomics and Politics", NBER Macroeconomics Annual

Partisan ideological politicians

D. Hibs (1977): "Political Parties and Macroeconomic Policy", American Political Science Review

A. Alesina (1987): "Macroeconomic Policy in a Two-Party System as a Repeated Game", Quarterly Journal of Economics

Source: Snowdon and Vane (2005), p. 526.

Table 2: Politico-economic models â&#x20AC;&#x201C; assumptions and predictions Politico-economic models

Main assumptions

Predictions

1. Adaptive opportunistic business cycle theory (Nordhaus, 1975)

Expectations-augmented Phillips curve. Politicians only care about re-election. Agents are myopic and have non-rational expectations

Governments, both left and right, behave the same. Output will increase and inflation fall before an election. Inflation accelerates as the election approaches.

Exploitable Phillips curve tradeoff. Policy-makers and voters are ideological and non-rational.

Governments of different ideological persuasions will have different macroeconomic objectives wit respect to inflation and unemployment. Government of the right will tend to have persistently higher unemployment and less inflation then government of the left.

3. Rational opportunistic model (Rogoff and Sibert, 1988)

Short-run Phillips curve trade-off. Agents have rational expectations, but imperfect information. Voters elect the party they expect to perform best.

All government behave the same. Monetary growth and fiscal expansions before elections.

4. Rational partisan model (Alesina, 1987)

Short-run Phillips curve trade-off. Agents have rational expectations, but election outcome uncertain. Left-of-centre parties have strong aversion to unemployment relative to inflation. Right-of-centre parties have strong aversion to inflation relative to unemployment.

Left-of-centre governments produce an inflation bias compared to rightto-centre governments. Output is above (below) the natural rate at the beginning of a left-(right-) of centre government.

2. Adaptive partisan model (Hibbs, 1977)

Source: Snowdon and Vane (2005), p. 547.

3. Credibility and reputation of macroeconomic actors: case of Serbia Basic PM model â&#x20AC;&#x201C; rational voters and partisan-ideological government emerged in the matrix:

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

(1) voters with adaptive-naive or rational expectations, and (2) opportunistic government focused towards all voters, or partisan-ideological government focuse only toward party membership Introduction of government was of crucial importance, as government must take care about big actors – stakholders – voters, political competitors, external political and economic competitors. Government behaviours becomes strategic, and game theory becomes essential for explanation of politico-economic outcomes.7 PM model encompasses: - individual actors posses rational expectations in the environment of income and price rigidities; - business cycles are consequence of changes of aggregate demand; - aggregate demand influence level of output and employment, as nominal rigidities obstruct fast changes of incomes and prices; - aggregate demand fluctuations obstruct attaining of equilibrium employment, - supply shocks influence equilibrium employment, while institutional and political differences between countries are important factor of level of employment. EBRD determines progress in transition based on nine indicators: Large scale privatisation (LP), Small scale privatisation (SP), Enterprise restructuring (ER), Price liberalisation (PL), Trade & Forex system (TFS), Competition Policy (CP), Banking reform & interest rate liberalization (BRIRL), Securities markets & non-bank financial institutions (SMNBFI), Overall infrastructure reform (OIR). According to the EBRD methodology, minimal value of an individual indicator equals 1, which corresponds to the sum of 9 points for a total of indicators taken. When the sum equals 9 points, there is no progress in transition.8

Table 3: Transition indicators for Serbia – achieved progress in transition9 Year

TFS

BRIRL

SMNBFI

OIR

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

1 1 2 2,33 2,33 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67

3 3 3 3 3,33 3,33 3,67 3,67 3,67 3,67

1 1 2 2 2 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33

2,33 4 4 4 4 4 4 4 4 4

1 2,67 3 3 3 3,33 3,33 3,33 3,67 4

1 1 1 1 1 1 1,67 2 2 2

1 1 2,33 2,33 2,33 2,67 2,67 2,67 3 3

1 1 1,67 2 2 2 2 2 2 2

2 2 2 2 2 2 2 2 2,33 2,33

Total Percentage indicator of achieved values sum reforms (%) 13,33 16,67 21 21,66 21,99 23,33 24,34 24,67 25,67 26

14,45 25,59 40,04 42,24 43,34 47,81 51,18 52,28 55,62 56,72

Source: EBRD. Carlin, W. and D. Soskice (2006), Macroeconomics - imperfections, institutions and policies, Oxford University Press. 8 Jakšić, M. and A. Praščević, Politics and Economic Performancies: the Case of Serbia, EBES international conference, Istanbul 2010. Jakšić, M. and A. Praščević, Politička makroekonomija, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 2010. 9 Total scale of progress in transition according to the EBRD transition indicators goes from 9 points (0% achieved reforms) to 38.97 points (100% achieved reforms). 7

POLITICAL MACROECONOMY: THE CASE OF SERBIA

Freedom house for Serbia since 2010. PR - Political rights and CL - Civil liberties are estimated 2 (Scale one to seven), ana overall Serbia is evaluated as free.10

Table 4: The Global Competitiveness Index 2012–2013 rankings and 2011–2012 comparisons. Country/Economy

Rank/144 95

Serbia

Rank among GCI 2011–2012 sample

Score (1-7) 3,87

GCI 2011–2012 rank

Source: The Global Competitiveness Report 2012–2013, 2012 World Economic Forum.

Among the countries of former Yugoslavia Slovienia is 56/57, Montenegro 72/60, Macedonia, FYR 79/79, Croatia 80/76, Bosnia and Herzegovina 87/100. According to World Economic forum The Global Competitiveness Report 2012–2013-13 Serbia is classified as efficiency driven economy (33 countries within that group), but accornig to innovation and sophistication factor its rank is worse – 124, overall score 2,96. As next table shows worst reults concerning requirementsd are in the field of institutions.

Table 5: The Global Competitiveness Index 2012–2013: Basic requirements.11 Basic requirements

1. institutions

3. Macroeconomic environment

2. Infrastructure

4. Health and primary aducation

Rank

Score

Rank

Score

Rank

Score

Rank

Score

Rank

Score

4,15

130

3,16

3,78

115

3,91

5,53

Concerning efficieny pillars situations is as follows:

Table 6: The Global Competitiveness Index 2012–2013: Efficiency enhaners.12 5. higher educatuion and training

Efficiency enhaners

6. goods market 7. Labor market efficiency efficiency

8. financial market development

9. Technological 10. Market size rediness

Rank

Score

Rank

Score

Rank

Score

Rank

Score

Rank

Score

Rank

Score

Rank

Score

3,83

3,97

136

3,57

100

4,04

100

3,68

4,10

3,64

In subcategory Efficiency enhaners best rank is due to Technological readiness (58) and worst for good market efficinecy (136). Possible explanation for best rank is traditionally developed health and eucation system (rank 66 in previous table), and still low level of compettion and high level of market concentration. Concerning innovation and sophistication factors Serbia rank is 124, score 2,96, worse for business sophistication (rank 132, score 3,11) and better for innovation (rank 111, score 2,81).

Political Rights and Civil Liberties are measured on a one-to-seven scale, with one representing the highest degree of Freedom and seven the lowest. Freedom in the World Country Ratings, 2012. ed. 11 The Global Competitiveness Index 2012–2013: Basic requirements (cont’d.) p. 17. 12 The Global Competitiveness Index 2012–2013: Basic requirements (cont’d.) p. 19. 10

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Table 7: Good governance and Serbian institutions, 2008-2012. Indicator Property rights Intellectual property protection Judicial independence Burden of government regulation Transparency of government policymaking Organized crime

2008

2009

2010

2011

2012

Rank

Score

Rank

Score

Rank

Score

Rank

Score

Rank

Score

108

3.6

111

3.4

122

3.2

126

3.1

130

3.1

105

2.8

101

2.8

111

2.6

107

2.7

116

2.8

106

3.0

110

2.8

124

2.5

128

2.4

129

2.4

132

1.9

129

2.2

131

2.2

134

2.3

136

2.4

3.9

4.0

102

3.9

111

3.8

4.5

109

4.2

111

4.3

107

4.3

118

4.1

Source: The Global Competitiveness Report, 2008-2012. eds.

graphic 2: Global competitiveness Index, Serbia-1.policymarkers

Source: The Global Competitiveness Report 2012â&#x20AC;&#x201C;2013, p. 312.

POLITICAL MACROECONOMY: THE CASE OF SERBIA

graphic 3: Global competitiveness Index, Serbia-2.

Source: The Global Competitiveness Report 2012–2013, p. 312.

4. Role of institutions Transition process in Serbia in view of institutional economy is at the focus of this paper. The term transition (lat. transire- to pass) has been used by M. Dobb in his analysis of the transition from feudalism to capitalism.(Discussion on the transition from feudalism to capitalism). In modern literature, transition means applying economic theory and practice with the aim of transforming former socialist economies into market economies. O. Blanchard defines transition as passing from an economy in which state owned firms dominate to an economy with the dominant private sector.13 The „import“ of institutions of developed market economies is at the essence of these processes. It is not an utopian social engineering process that builds society according to fictitious model that might never be realized, but it is rather an imitative social engineering process that builds society according to real model.14 Blanchard, O. (1997), The economics of post-communist transition, Oxford University Press. Stefanović, Z. (2003), Neoinstitucionalistička ekonomska teorija, m a. thesis, Faculty of Economics, Beograd.

13 14

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

It is argued that the transition economy is both: 1. market economy and 2. capitalist in nature: „the road to free economy comprises main and accessory roads. The question is what kind of capitalism they lead to, at what pace, at what costs, and who are the winners and losers in the process.“ Emphasizing the diversity of capitalisms being established, H. Alavi wrote about peripheral capitalism, and J. Taylor about the problem of homoficent capitalism – of different effects in different environments. J. Kornai argues that: „in each country historians view some unique characteristics of their systems that have emerged only there as result of unique and unrepeatable factor constellation. According to the geographical criterion, distinction is made between capitalisms in different parts of the world: in the USA characterized by a high degree of individualism and limited role of the state; Scandinavian as welfare capitalism with its extensive income redistribution; Japanese capitalism with strong state intervention and intertwining of bank and large industrial capital.“15

Source: EBRD, Transition Report 2010, Serbia –Transition assesment, p. 140.

Kornai, J. (1995), Highway and Byways, MIT Press.

POLITICAL MACROECONOMY: THE CASE OF SERBIA

Source: EBRD, Transition Report 2010, Serbia â&#x20AC;&#x201C;Transition assesment, p. 141.

Both negative fiscal and current account balance confirm the thesis that populist, or leftist government will follow more restrictive monetary and fiscal policy in Serbia, in conradiction to expetations of voters. Even if expetations of voters are rational, there is no

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

strong partisan ideological policy, so problem of reputation, credibility and commitment is if primary importance on the level of public supprot to reforms in Serbia. Thuis contributes to frequent political elections without deeper reform of institutions and establishment of good governance.

Table 8: Indicators of quality of institutions and rule of law (-2 worst, + 2 best) Country Chech republic Croatia Hungary Serbia OECD

Quality of law regulative

Rule of law

Control of corruption

1.24

0.95

0.31

0.56

0.19

0.05

1.05

0.78

0.33

-0.02

-0.39

-0.21

1.44

1.50

1.61

Source: Kaufmann, Kraay, Mastruzzi indicators, according to B. Urosevic et. al.

Peripheral capitalism in Serbia characterizes: a) emerging from the sphere of trade; b) dominant role of trade and banking capital, c) deformed and crumbled production process. This is drawn upon the role of state in the transition process: of the three potential roles – the „invisible hand of state“ (well organized, uncorrupted, dominance of law), the „assisting hand“ of state (bureaucratic differentiated support to some and sanctiuon ing of others, corrupted) and the „grabbing hand“ of state (bureaucracy and political parties lead solely by their own interests). (Jaksic, ANP) The evolutionary-Keynesian perspective focuses on institutional factors in the effort to find explanation of development cycles and macroeconomic problems of stabilization, rejecting stylized facts on balanced and smooth self-balanced market mechanism. Every system, true also for market-capitalist system, is slowly adapting and changing in response to the environment producing greater or smaller disturbances. There exists a path-dependance – dependence on trends established in the past, in both stimulating and limiting sense: development has to coincide with given circumstances and mechanical transplanting of models cannot bring effect on a long-term basis: macroeconomic results of an economy intertwine with its institutional heritage and when this is recognised to a certain degree it may contribute as stimulating and not limiting factor. Such development path, dependent on „what was before“- histeresis – shows that insurmountable predetermined factors and limitations do not exist, as we could be lead to believe from the practice of mechanical transplantation of stabilization models proclaimed and strongly advised by the International Monetary Fund – IMF. These „universal“ mechanically implemented models in different environment, conditions and circumstances have always been designed by definition to be successful in their stabilization dimension, but unsuccessful in developmental sense, as it has never been in their focus. (Stiglitz and Serra) The institutional model, in comparison to neo-liberal, is far more complex as it comprises: a) institutions as structural variables, and b) political and social power distribution. Market economy functioning in this complex network is not less flexible because of the fact.

POLITICAL MACROECONOMY: THE CASE OF SERBIA

Capitalist economy in the twentieth century does not prove the existence of self-balancing automatism that brings an economy back to steady state after periodic and temporary exogenous shock. The changes from good to bad times, and vice versa, are viewed by endogenous factors of heritage – histeresis – intertwining of macro-economic performance and environment, as the present developments depend on the past. The solution could be found by referring to the model of mixed economy with institutions limiting the infinitely free market game that might still exist only in textbooks. Political change of institutions eliminate these limitations: in the society that satisfies human needs it is necessary to set the path for future development. Famous historian F. Brodel concludes: „Capitalism is a force that is moving, but a force that does not know where it is going to“.

5. Fiscal policy in Serbia in 2013 The analysis of Fiscal council of Republic of Serbia confirms that fundamental cause of all Serbia's macroeconomic disturbances stems from political business cycles. Fiscal council of Republic of Serbia Report concludes following: "Seriousness of state of Serbia's public finance urges for more radical measures than ones suggested in Law on budget of Republic of Serbia and Fiscal strategy, having in mind: 1. extremely high budget deficit for 2014 (7,1% BDP-a), with increasing tendency in comparison with 2013; 2. neccessity for additional adjustment (2 0,8-1% BDP-a (300 million euros); 3. public companies obligations (cost for budget 560 million euros); 4. urgent reform in sector of public companies and state banks."16

graphic 4: Public debt of Serbia, 2007 – 2013.

Source: Ocena fiskalne strategije 2014-2016. i predloga budžeta za 2014. godinu, Beograd, 26. nov. 2013., p. 60.

Ocena fiskalne strategije 2014-2016. i predloga budžeta za 2014. godinu, Beograd, 26. nov. 2013

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

graphic 5: Previously planned and possible paths of public debt ( % BDP-a).

Source: Ocena fiskalne strategije 2014-2016. i predloga bud탑eta za 2014. godinu, Beograd, 26. nov. 2013., p. 62.

Most serious causes of accelerating increase of Serbia's budget deficit in last four years are high budget deficit and increase of state guarantees. The answer why deficit and guarantees are not reduced lies in populistic approach towards banking and public companies sector and mechanism of fiscal repression. Banks are most important chain for public finance: banks are bying out state bonds denominated in foreign currency and serbian dinars, and Ministry of finance tax only part their profits; in this way losses of state companies are covered, ane status quo for many employees is kept alive, and their votes in political elections are secured.

6. Conclusion Stability and growth are, beyond doubt, the most important indicators of the performances of an economy, and in the underdeveloped countries, they are even more important because there is no growth there or it is negligible. It a historic irony that the IMF, created under intellectual auspice of John Maynard Keynes, has abandoned the policy of growth and employment in favour of monetary stability. Nevertheless, there are certain developments, because nowadays the IMF also stresses the importance of institutions, the rule of law, good conduct, and the importance of institutional heritage both as the enticing and the limiting factors.

POLITICAL MACROECONOMY: THE CASE OF SERBIA

7. References Acemoglu, D. (2003) „Institutions and economic development“, Finance and Development, No. 2. Acemoglu, D. and J. Robinson (2006), Economic Origins of Dictatorship and Democracy, Cambridge University Press, Cambridge, Serbian edition Zavod za udžbenike, Beograd, 2013. Blanchard, O. (1997), The economics of post-communist transition, Oxford University Press.. Carlin, W. and D. Soskice (2006), Macroeconomics - imperfections, institutions and policies, Oxford University Press. EBRD, Transition Report 2010, Serbia -Transition assesment, Jaksic, M. (2007), "New Political Macroeconomy: Results and Perspectives", Challenges of Globalization and Transition, Faculty of Economics – University of Belgrade, Belgrade. Jakšić, M. (1991), Azijski način proizvodnje, Naučna knjiga, Beograd. Jakšić, M., Praščević, A., Politics and Economic Performancies: the Case of Serbia, EBES international conference, Istanbul 2010. Jakšić, M., Praščević, A. (2010), Politička makroekonomija, Faculty of Economics – University of Belgrade, Belgrade. Kornai, J. (1995), Highway and Byways, MIT Press. Snowdon, B. and H. Vane (2005), Modern Macroeconomics, Edvard Elgar Stefanović, Z. (2003), Neoinstitucionalistička ekonomska teorija, m. a. thesis, Faculty of Economics, Beograd. Stiglitz, J., Serra, N., eds., (2008), The Washington Consensus Reconsidered, Oxford University Press The Global Competitiveness Report 2012–2013, 2012 World Economic Forum. Urosevic, B. et. al. (2011), Keynote lecture, oct. 2011, National Bank of Serbia, Beograd, Serbia.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

prof. dr Slobodan G. Marković1 slobamarkovich@gmail.com

JEL KLASIFIKACIJA: M430, N440

TEORIJA O EKONOMSKOM POREKLU DEMOKRATIJE I SLUČAJ DEMOKRATIJE KAO INTELEKTUALNOG PROJEKTA U SRBIJI APSTRAKT: Članak se bavi mogućom primenom teorije D. Ačemoglua i Dž. Robinsona o ekonomskom poreklu diktature i demokratije u slučaju Srbije. Srpska ekonomija bila je zasnovana od tridesetih godina XIX veka na malim privatnim poljoprivrednim posedima, a to znači da je Srbija bila u osnovi zemlja ekonomske jednakosti. Zato je jedini sloj koji je imao interesa da uspostavi demokratiju bila intelektualna elita. Ona je uspostavila parlamentarnu demokratiju u dva razdoblja (1889-1893. i 1903-1929). Pad demokratije u Srbiji, i dva pada u Jugoslaviji, dogodili su se iz neekonomskih razloga, a demokratija je, što je neobično, ponovo uspostavljena udarom koji su izvršili oficiri (1903). Zato nijedna od četiri studije slučaja i tri ponuđena scenarija Ačemoglua ne odgovara srpskom slučaju. Potrebno je tragati za alternativnim modelom koji bi objasnio demokratizaciju triju balkanskih država (Srbije, Grčke i Bugarske).

KLJUČNE REČI: SRBIJA, DEMOKRATIJA, INTELEKTUALNA ELITA 1

Fakultet političkih nauka Univerziteta u Beogradu.

TEORIJA O EKONOMSKOM POREKLU DEMOKRATIJE I SLUČAJ DEMOKRATIJE KAO INTELEKTUALNOG PROJEKTA U SRBIJI

Abstract:

The paper analyses possible application of the theory of D. Acemoglu and J. Robinson on economic origins of dictatorship and democracy to the case of Serbia. Serbian economy was based since 1830s on small private agricultural estates and this meant that Serbia was essentially a country with economic equality. Therefore the only stratum that had an interest to establish democracy was intellectual elite. It did establish parliamentary democracy in two periods (1889-1893 and 1903-1929). A fall of democracy in Serbia and two falls in Yugoslavia happened due to non-economic reasons, and democracy was untypically re-established by a coup conducted by army officers (1903). Therefore none of four case studies and three scenarios suggested by Acemoglu is applicable in Serbian case, and one should endeavour to find alternative models explaining democratisation for three Balkan states (Serbia, Greece and Bulgaria).

key words: SERBIA, DEMOCRACY, INTELLECTUAL ÉLITE

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

U delu Ekonomsko poreklo diktature i demokratije Daren Ačemoglu i Džejms Robinson razmatraju nastanak demokratije kroz četiri studije slučaja zemalja i to u Britaniji, Argentini, Singapuru i Južnoj Africi. Osim u Singapuru gde je tokom prethodnih 50 godina nezavisnosti neprekidno postojao i opstao autoritarni poredak, odnosno izraženo u terminima autora ovog dela „nedemokratija“, u ostala tri slučaja došlo se političkim razvojem do demokratije.

1. Četiri studije slučaja 1. U prvom slučaju Britanija evoluira ka demokratiji širenjem vlasti parlamenta od kraja XVII veka, i povećanjem opsega glasačkog prava od 1832. U pogledu opšteg prava glasa vidna je evolucija političkog sistema do 1918. kada su muškarci i veći deo žena dobili opšte pravo glasa, odnosno od 1928. kada su i sve punoletne žene dobile pravo glasa. Pri tome u Britaniji nema revolucija još od 1688. 2. I u Argentini, koja je proglasila nezavisnost 1816, do demokratije se došlo postepeno, ali je put ka njoj bio vijugav. Opšte pravo glasa uvedeno je još ustavom iz 1853, ali je postalo stvarnost tek 1912. donošenjem zakona kojim je uvedeno tajno glasanje i zabranjene nezakonite izborne radnje. Demokratija je osporena državnim udarima iz 1930. i 1943. Od 1955. do 1973. nije bilo istinski demokratskih izbora, a u međuvremenu su se dogodili novi državni udari 1955. i 1966. Još jedan državni udar zbio se 1976. i usledio je najrepresivniji režim u argentinskoj istoriji koji je trajao do Folklandskog rata 1982-83. Konačno, na izborima 1983. pobedio je demokratski predsednik Raul Alfonsin. Od tada teče demokratija. Prema tome demokratija je postojala u Argentini u razdobljima 1912-1930, 1946-1955, 1973-1976, i od 1983. nadalje. 3. S ingapur je bio britanska kolonija, u kojoj su Britanci bili prinuđeni da prihvate postojanje zakonodavnog veća 1948, a sedam godina kasnije i ustav. Na osnovu ustava iz 1955. većinu u Zakonodavnom veću su dobili lokalni stanovnici. Singapur se oslobodio britanske vlasti 1963, a dve godine kasnije je isključen iz Malezijske federacije u kojoj nisu prihvatili činjenicu da singapurskom politikom dominiraju etnički Kinezi. Partija narodne akcije (People’s Action Party) dominirala je singapurskom političkom scenom još od 1959. Ova partija je raznim pritiscima obezbedila da bude jedina partija u parlamentu od 1968. do 1980. Do 1991. broj članova opozicije u parlamentu narastao je na samo 4, a 1997. PNA je imala 82 od 83 člana parlamenta. Uz kontrolu medija i činjenicu da etnički Kinezi čine 75% stanovništva, PNA je zadržala do danas ključnu ulogu i postala je svojevrsna izborna mašina za osvajanje izbora, u faktički jednopartijskom sistemu. To znači da je tokom više od pedeset godina od nezavisnosti Singapura sve vreme dominirala jedna politička stranka, i često bila i jedina u parlamentu, a da su se za to vreme odvijali izbori koji nisu, ni u jednom trenutku, doveli u pitanje dominaciju PNA. Knjiga je objavljena 2005, ali od tada nije došlo do bitnijih promena tako da je i 2011. PNA osvojila 81 od 87 izbornih mesta za parlament.

TEORIJA O EKONOMSKOM POREKLU DEMOKRATIJE I SLUČAJ DEMOKRATIJE KAO INTELEKTUALNOG PROJEKTA U SRBIJI

4. Četvrti primer je Južna Afrika u kojoj su potomci belih doseljenika iz Holandije i Britanije onemogućavali većini afričkog crnačkog stanovništva da učestvuje u političkom životu. Britanci su od više lokalnih kolonija obrazovali 1910. Južnoafričku uniju. Dve godine kasnije nastao je Afrički nacionalni kongres koji se borio za prava crnačkog stanovništva, a od 1943. zahtevao i opšte pravo glasa za sve punoletne stanovnike. Od 1948. vođstvo Nacionalne partije koja je zastupala interese belaca uvodi opšti aparthejd. Ovaj sistem ima sve više problema s crnim stanovništvom kod koga raste politička svest. U Šarpvilu 1960. režim ubija 83 crnačka učesnika demonstracija, zatim zabranjuje ANK 1964, a 1976. ubija čak 575 osoba u masakru u predgrađu Johanesburga – Sovetu. Osamdesetih godina režim P. Bote čini ustupke, ali je 1985. ubijeno 879 ljudi, i usledile su sankcije SAD 1986. Od sedamdesetih godina beli biznismeni napuštaju Južnu Afriku i iznose kapital. Konačno režim aparthejda ukida zabranu ANK i sledi ustupak za ustupkom, i na, kraju opšti izbori 1994. na kojima je pobedio ANK.2 Na osnovu ova četiri primera Ačemoglu i Robinson nastoje da stvore model kako dolazi do demokratizacije, odnosno zašto ona u nekim slučajevima ne nastupa. Oni smatraju da je potrebno izbeći pojednostavljivanje, ali da model mora da bude dovoljno jednostavan da bi bio opšti.

2. Šta dovodi do demokratizacije? Na osnovu toga oni izdvajaju uslove koji dovode do demokratizacije. Društvo posmatraju podeljeno na elitu i građane s tim da daju veliki značaj i srednjoj klasi. Polaze od toga da su “društveni izbori po svojoj prirodi konfliktni.” Istovremeno daju značaj političkim ustanovama koje „ne samo da određuju stepen redistribucije ili to ko će danas imati koristi od politike već imaju i važnu ulogu u regulisanju buduće alokacije političke vlasti.“ Oni nadalje smatraju da demokratije predstavljaju „situaciju političke jednakosti u odnosu na nedemokratije“ koje posmatraju kao „situaciju političke nejednakosti“.3 Sledeći delo Džozefa Šumpetera Kapitalizam, socijalizam i demokratija iz 1942. autori prihvataju da je demokratska ona zemlja u kojoj se „odvijaju određeni politički procesi - ukoliko postoje neke najvažnije institucije, poput slobodnih i fer izbora i slobodnog ulaska u politiku.“4 Ačemoglu i Robinson imaju pristup zasnovan na ekonomiji koji pretpostavlja „da se pojedinci uvek ponašaju racionalno i prema nekim jednostavnim pravilima.“ Ljudi se najčešće ponašaju strateški i „na njihovo ponašanje treba gledati kao na igru.“5 Oni nadalje smatraju da je politika inherentno konfliktna. Prelazak iz nedemokratije u demokratiju u mnogim slučajevima je praćen konfliktom građana koji su isključeni iz procesa političkog odlučivanja, a spadaju u siromašan deo stanovništva, i bogate elite koje želi da ih drži Daron Acemoglu, James A. Robinson, Economic Origins of Dictatorship and Democracy (Cambridge: CUP, 2005), pp. 2-14. Srpski prevod: Daron Ačemoglu i Džejms A. Robinson, Ekonomsko poreklo diktature i demokratije, Zavod za udžbenike, Beograd 2012, str. 57-81. 3 Ačemoglu i Robinson, op. cit., str. 83-84, 86. 4 Ibid., str. 87. 5 Ibid., str. 90. 2

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

izvan procesa odlučivanja.6 Između ove dve grupe u konfliktu su političke ustanove koje „nisu jednostavna intermedijarna varijabla: one regulišu buduću alokaciju političke moći između različitih društvenih grupa.“7 Sledeći u osnovi Veberovu definiciju Ačemoglu i Robinson određuju političku moć (“political power”) kao „sposobnost grupe ljudi da nametne svoju politiku uprkos otporu drugih ljudi,“ i dele je na de facto i de iure političku moć. Uz određena odstupanja, ono što autori smatraju pod ovim terminima su sila (de facto politička moć) i legitimizovana moć odnosno vlast (de iure politička moć). Na ovaj način autori su prevazišli višesmislenost izraza “power” na engleskom. Za autore je stvarna politička moć spoj de facto i de iure političke moći. U skladu s prethodnim ustanove su odredili kao „društvene i političke dogovore koji alociraju de iure političku moć.“ Njihov zaključak je sasvim opravdan: „u demokratiji većina ima relativno veću de iure političku moć nego u nedemokratiji“.8 Pošto je politika inherentno konfliktna, ravnoteža koja se uspostavlja između elite i građana, ili između različitih društvenih grupa, može da bude samo prolazna. Iako bi se činilo da iz ovog modela sledi strategija odozdo ka gore, tj. da pritisak ili zahtevi većine primoravaju manjinu da ustukne, po autorima to nije sasvim tako. Ka demokratiji se često kreće kada elita odluči da proširi glasačka prava. Ona to čini da bi sprečila stvaran gubitak moći, a sredstvo preko koga to čini su političke ustanove. „Uloga koju političke ustanove igraju u dodeljivanju moći, a koja vodi do prilično pouzdanih obaveza, je treći ugaoni kamen u našem pristupu.“9 Iz tri opisana primera u kojima je došlo do demokratizacije, kao i iz brojnih drugih slučajeva, autori zaključuju da se najviše zaokreta ka demokratiji „odigralo zbog velikih društvenih sukoba i revolucionarne pretnje“ i to onda „kada ustupcima ne može da se veruje, a represija nije privlačna jer je isuviše skupa.“10 Evo sada i mogućih scenarija. U ravnoteži se revolucija nikada ne dešava. Zato imamo slučaj A: ako je nejednakost mala neće doći do pobune što je slučaj Singapura i time će ostati nedemokratija. U slučaju B: ako je nejednakost velika, onda su troškovi represije za održavanje takvog poretka takođe veliki, i zato će doći do demokratizacije (Britanija i Argentina). I u slučaju V: ako je nejednakost toliko velika da je opasnost revolucije realna, a trošak represije nizak pristupiće se represiji i ostaće nedemokratija (Južna Afrika pre sedamdesetih). Znači samo u slučaju B dolazi do demokratizacije. Kada jednom do nje dođe ona će opstati ako nije izvršila preveliku raspodelu i ako su državni udari preterano skupi.11 Pošto je u srpskom slučaju demokratija uspostavljena već 1889. značajno je na koji način autori tumače uzroke demokratizacije u XIX veku. Oni smatraju da je spoj urbanizacije i rastućeg broja fabričkih radnika doveo do mogućnosti revolucionarnog pritiska i zatim do demokratizacije. Nejednakost mora da bude visoka da bi vodila demokratizaciji. Ibid., str. 96. U srpskom prevodu je “political power” prevedeno kao „politička vlast“, ali je preciznije u ovom i mnogim drugim slučajevima u knjizi prevesti reč „power“ kao moć, a samo tamo gde je reč o legitimizovanoj moći prevoditi kao vlast. Daron Acemoglu, James A. Robinson, Economic Origins of Dictatorship and Democracy (Cambridge: CUP, 2005), p. 23. Ačemoglu i Robinson, op. cit., str. 98. 8 Ibid., str. 94-95. 9 D. Acemoglu, J. A. Robinson, Economic Origins..., p. 26. 10 Ačemoglu i Robinson, op. cit., str. 109, 111. 11 Ibid., str. 137-139. 6 7

TEORIJA O EKONOMSKOM POREKLU DEMOKRATIJE I SLUČAJ DEMOKRATIJE KAO INTELEKTUALNOG PROJEKTA U SRBIJI

U suportnom elita drži konce u svojim rukama. U Britaniji širenje prava glasa dovodi do preraspodele koja je smanjila nejednakost od sedamdesetih godina XIX veka. Autori prihvataju dva zaključka koje je teško uklopiti u srpsko iskustvo. Prvi je: „Kombinujući efekte nejednakosti na demokratizaciju i državne udare, zaključujemo da društva u kojima vlada jednakost nikada ne idu ka demokratizaciji.“ Iz toga sledi logičan zaključak da društva nejednakosti pod određenim okolnostima jedina idu ka demokratizaciji. Pošto je lakše oporezovati zemlju nego materijalni i ljudski kapital, zemljoposednici su protivnici demokratije, dok posednici materijalnog i ljudskog kapitala imaju interes da postignu dogovor sa srednjom klasom. Zato je „demokratija verovatnija u industrijalizovanom društvu, u kom elita poseduje značajan materijalni i ljudski kapital, nego u agrarnim društvima, u kojima je elita najviše ulagala u zemlju.“12 Posebna uloga data je u analizi srednjoj klasi koja „može da bude pokretač stvaranja demokratije i to je njena prva uloga.“ Ona podstiče i održava revolucionarni pokret kojim rukovode pripadnici te klase. Zato elita samo treba da postigne sporazum sa tom klasom i pridobije je za sebe i time izbegne potpunu demokratizaciju i istovremeno ograniči preraspodelu. Srednja klasa u sukobu elita-građani ima ulogu amortizera. U tom smislu, one latinoameričke zemlje koje su imale srednju klasu su uspele da stabilizuju poredak u ograničenim demokratijama, a one koje nisu doživele su neuspeh.13 Jedan zaključak koji autori navode u više verzija, ali ga ne razrađuju je postavka Pitera Linderta da postoji jaka povezanost demokratizacije i širenja obrazovanja u zapadnoj Evropi, i da je i u Latinskoj Americi širenje obrazovanja snažno povezano s demokratizacijom.14 Ovo bi u osnovi bio deskriptivni deo teorije izložen u prvom delu knjige Ekonomsko poreklo diktature i demokratije. Na sledećim stranama analiziraću razvoj parlamentarne demokratije u Srbiji, njeno uspostavljanje 1889. i 1903, i njeno rušenje 1893, 1929, kao i njeno zatiranje 1944/1946. Na osnovu podataka iz Srbije nastojaću da utvrdim da li je teorija Ačemoglua i Robinsona primenjiva na slučaj Srbije.

3. Studija slučaja Srbije Posle sloma Prvog srpskog ustanka (1804-1813), Srbija je bila prepuštena na milost i nemilost osveti osmanskih upravljača. Vođa Drugog srpskog ustanka, Miloš Obrenović, morao je ponovo da gradi vrhovnu vlast od 1815, ali se u tome pokazao vispreniji od Karađorđa, vođe Prvog srpskog ustanka. Pošto nije bilo nikakve druge izvršne vlasti osim Miloševe u periodu od 1815. odnosno 1817. do 1838. knjaz Miloš je zapravo bio neprikosnovena vlast nad svim pravoslavnim hrišćanima u Srbiji, dok su muslimani i dalje potpadali pod vlast Porte. Da bi održao vlast nad hrišćanima Srbije on je usmerio delatnost na to da onemogući bilo kog narodnog prvaka da dođe do posebnog autoriteta Ibid., str. 115-116, 126. Ibid., str. 128-129. 14 Ibid., str. 169-189. 12 13

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

ili vlasti. Kao najdelotvorniji način da onemogući istaknute pojedince da dođu do vlasti pokazalo se ubistvo. U postupku konsolidacije vlasti, Miloš je podstakao Maršali-pašu da se Petar Moler i Karađorđev vojvoda Radič Petrovič udave na Kalemegdanu 1816. Iste godine Miloš je naredio i ubistvo jedinog Srbina u jerarhiji, episkopa šabačkog, Mele(n) tija Nikšića (1780-1816). Kao čovek blizak Karađorđu, on se nije svideo Milošu, i čim je posumnjao u njega naredio je svom pouzdaniku Marku Štitarcu da ga zadavi, juna 1816. Naredne 1817. godine, izbila je buna kneza Sime Markovića koji je izručen turskom paši. Ovaj ga je pogubio, a knjaz Miloš se pobrinuo da bude ubijen još jedan od vođa ove bune - Pavle Cukić. Sledila su ubistva Karađorđa (1817) i Marka Todorovića Abdule (1821). Dve bune koje su izbile protiv njegove samovolje je u krvi ugušio. To su bile Ðakova buna (1825) i Čarapićeva buna (1826) godine.15 Neprikosnovena vlast Miloševa proizilazila je iz toga da je od 1815. obnovio stari sistem naplate poreza poznat kao maktu u kome su lokalni hrišćanski knezovi bili zaduženi da sakupljaju danak. Godine 1830, osmanski sultan Mahmud II je, pod pritiskom ruske diplomatije, dao Srbima u Beogradskom pašaluku autonomna prava. U hatišerifu koji je pročitan u Beogradu 12. decembra 1830. stajalo je u tački 5 da će uprava nad spahilucima (vojnim feudima) biti predata Srbima, a njihovi prihodi će ući u danak.16 Time su ukinuti turski spahiluci. U strahu od toga da neko od istaknutih lokalnih prvaka ne postane veleposednik knjaz Miloš je, po proglašenju hatišerifa, počeo da vrši preraspodelu zemlje seljacima. Doneo je meru kojom je doseljenicima davao sedam i po jutara zemlje i tri godine izuzeća od poreza. Kada je 1835. godišnji porez počeo da se plaća, ne po domaćinstvu nego po pojedinačnim jedinicama zemlje, zadruge su počele da se raspadaju, i Srbija je vrlo brzo postala zemlja malih zemljoposednika, i to sve više zemljoradnika jer je stabilnost u zemlji navela mnoge seljake da siđu u ravičarske krajeve, dotada uglavnom prekrivene nepreglednim šumama, i da počnu da se bave poljoprivredom.17 Vuk Karadžić je 1827. primetio u Danici: “Narod Srpski nema drugi ljudi osim seljaka. Ono malo Srba, što živi po varošima, kao trgovci... i majstori... zovu se varošani; i budući da se turski nose i po turskom običaju žive, a uz bune i ratove ili se zatvore sa Turcima u gradove, ili s novcima bježe u Njemačku; zato oni ne samo što se ne broje među narod Srpski, nego ji narod još i prezire.”18 Miloševim merama iz perioda 1821-1835. Srbija je zadugo predodređena da bude zemlja malih seljačkih poseda i čak ni komunistička vladavina to nije mogla dugo da promeni. Dokle god je u centralnoj Srbiji agrarno stanovništvo bilo većinsko to je ujedno značilo da je mali posednik zemlje bio i glavni proizvođač dohotka.

4. Prvi ustavi Srbije U takvom preovlađujućem egalitarizmu, jedan deo narodnih starešina ipak je došao do većih poseda i oni su već 1830. počeli da postavljaju pitanje uvođenja jednog saveta koji Vladimir Stojančević, „Drugi srpski ustanak 1815. i prva vladavina kneza Miloša Obrenovića (do 1830)“, u: Istorija srpskog naroda, knj. V-1, Srpska književna zadruga, Beograd 1994, str. 109-113. 16 Bogdan Lj. Popović, Diplomatska istorija Srbije, Zavod za udžbenike, Beograd 2010, str. 163. 17 John R. Lampe and Marvin R. Jackson, Balkan Economic History, 1550-1950 (Bloomington: Indiana University Press, 1982), pp. 112, 115-116. 18 Vuk Stefanović Karadžić, Danica 1826, 1827, 1828, 1829, 1834, u: Sabrana dela Vuka Karadžića, knj. VIII, Prosveta, Beograd 1969, str. 167-168. U izvornom izdanju Danice za 1827, odeljak 101-102. 15

TEORIJA O EKONOMSKOM POREKLU DEMOKRATIJE I SLUČAJ DEMOKRATIJE KAO INTELEKTUALNOG PROJEKTA U SRBIJI

bi obezbedio njihova svojinska i druga prava. Takav Sovjet bio je predviđen članom 19 hatišerifa iz 1830. Isti član predviđao je da će članovi sovjeta biti stalni, a samo ako se ogreše o zakon moći će da budu smenjeni. Narodni prvaci su želeli da od seljaka načine kmetove, ali su u borbi za uspostavljanje saveta počeli da obećavaju seljacima ukidanje kuluka. Oni su se odrekli značajnog cilja da seljake učine svojim kmetovima, ali u ime još važnijeg zahteva: da sopstvena imanja i zvanja zajemče zakonima. Knjaz Miloš je četiri godine odlagao pitanje saveta, ali kada je januara 1835. izbila Miletina buna u Kragujevac nisu stigle samo narodne staršine već i više hiljada ljudi. Oni su tražili ustav. Knjažev visoki činovnik Dimitrije Davidović sastavio je jedan takav ustav koji je usvojen na drugi dan Sretenja. Ovaj ustav je uveo stalnu narodnu skupštinu koju je sazivao i raspuštao knjaz, a imala je ovlašćenja da razrezuje poreze i da nadzire državne finansije. Za svoje vreme ovaj je ustav bio veoma napredan i predstavljao je svojevrsni izraz poverenja srpskog vođe knjaza Miloša u jednog učenog čoveka, u ovom slučaju u Dimitrija Davidovića. Knjaz Miloš svakako nije bio svestan mogućih implikacija ustava u pogledu ličnih sloboda, i zato ostaje činjenica da je, u tom domenu, ovaj ustav delo jednog, i to usamljenog pripadnika intelektualne elite. Sretenjski ustav je donosio određena moderna rešenja odozgo, i u glavi 11, koja se tiče prava čoveka, predviđa habeas corpus, nulla crimen, ograničenje pritvora na tri dana, i druga načela vladavine prava. U ovom delu Ustav nije bio odgovor ni na kakve pritiske odozdo jer za to nije bilo društvenih uslova u tadašnjoj Srbiji. Nasuprot tome, glava šesta koja se odnosi na Državni sovjet je nesumnjivo odgovor na Miletinu bunu. Da je ovaj ustav zaživeo glavni politički profit od seoskog komešanja imali bi upravo oni koji su ga i izazvali: narodni prvaci koji bi postali članovi Saveta koji je imao da postane istovremeno i srpska vlada i vrsta zakonodavnog tela. U vreme donošenja prvog ustava Srbija nije imala osim seljaka neki znatniji sloj. Zato su nosioci modernizacije bili retki pripadnici birokratskog aparata koji je tridesetih godina jedva i postojao. Seljaci su ušli u koaliciju sa narodnim prvacima da bi im se ukinuo kuluk i ustav je je članom 122. ograničio kuluk na opštinske potrebe za građenje mostova i krčenje drumova, a članom 124 zabranio činovnicima da zahtevaju kuluk, a za rad za vladu pri građenju zdanja za „obštenarodnu polzu“ predvideo je „pristojnu nadnicu“.19 Tako su dobitnici po ovom ustavu bili narodni prvaci koji bi ušli u savet, ali i seljaci koji su oslođeni obaveze koja im je smetala. Sretenjski ustav je donesen bez potrebnih konsultacija s velikim silama i zato je knjaz bio prisiljen da, pod pritiskom Rusije i drugih velikih sila, odustane od ustava samo nekoliko nedelja pošto je usvojen. Time ulazimo u drugu posebnost Srbije u periodu autonomije 1830-1878: međunarodni status Srbije, ali i njeno unutrašnje uređenje zavisili su od velikih sila. Kada je knjaz Miloš bio primoran da imenuje 17 doživotnih savetnika po Ustavu iz 1838, on je odmah ušao u sukob s njima. Ovaj ustav poznat i kao Turski ustav nametnula je Rusija koja se bojala vlasti jednog čoveka, i razložno smatrala da će joj biti lakše da nadzire oligarhiju nego apsolutizam jednog čoveka. Usledio je period velike nestabilnosti u kome su i knjaz Miloš i vodeći savetnici, a posebno Toma Vučić Perišić, agitovali u narodu od proleća 1839.

Tekst Sretenjskog ustava dat je u: Miodrag Jovičić (ur.), Ustavi Kneževine i Kraljevine Srbije 1835-1903, SANU i Naučna knjiga, Beograd 1988, str. 45-59; Sretenjski ustav, priredio Milić Mišković, Službeni glasnik, Beograd 2003.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Sve se to završilo Miloševom abdikacijom 13. juna 1839. Pošto se sukob pristalica Saveta i pristalica Obrenovića nastavio, Vučić je u sukob uvukao i vojsku. Kako je primetio njegov biograf Dragoslav Stranjaković: „Vučić je prvi kod nas uvukao vojsku u političke razmirice i u čisto političke i partizanske svrhe.“20 U sukobu „ustavobranitelja“ i Obrenovića pobedili su konačno ustavobranitelji 1842. zbacivši s vlasti knjaza Mihaila, sina knjaza Miloša.

5. Pojava srednjih slojeva i uspon otečestvene inteligencije Pod ustavobraniteljima je došlo do razvoja posebnog sloja u Srbiji – činovnika. U vreme knjaza Miloša činovnici su smatrani za knjaževe sluge i nisu imali naročit ugled. Zato je opozicija koja se okupila oko ustava iz 1838, tražila da se vlast jednog čoveka zameni vlašću saveta odnosno da despotizam zameni oligarhija. Ovi oligarsi poznati kao ustavobranitelji uzeli su u zaštitu i činovnike, a Ustavom iz 1838. činovnici umesto knjaževih slugu postaju državne sluge. Tokom četrdestih godina XIX veka ovaj sloj počinje da se razlikuje od drugih građana posebnom uniformom, ima pravo kako na platu tako i kasnije pensiju i to dovodi do toga da biti činovnik postaje veoma privlačno i da se javlja i pomama za ovim mestima. Sredinom XIX veka u Srbiji postoji samo jedna klasa - seljaci, ali uz njih postoje i dva sloja: 1. trgovci i zanatlije i 2. sloj činovnika koji je u usponu, a deo njih čini i 350 školovanih ljudi (od kojih je 200 obrazovano u inostranstvu kao državni pitomci). Konačno tu je i nekoliko posednika većih parcela zemlje koji bi mogli da se nazovu vlasnicima srednjeg poseda, ali koji su za tadašnju Srbiju izgledali kao veleposednici (Aleksa Simić, Toma Vučić Perišić, Ilija Garašanin i drugi). U Srbiji sredinom veka nema ni klasičnih zemljišnih magnata ni industrijalaca. Postoje samo dva sloja koja, uslovno rečeno, čine srednju klasu u nastajanju. Ali, i među činovnicima postoji sirotinja, a to su oni koji su primali manje od 1.000, ili manje od 700 talira godišnje.21 U etničkom pogledu Srbi se pojavljuju među trgovcima tek od dvadesetih godina, dotada je trgovina u rukama Grka i Grko-Cincara. U pogledu činovnika već tokom četrdesetih godina počinju da se traže kvalifikacije i zato je ovaj sloj popunjen mnogo više austrijskim Srbima nego Šumadincima. Stvari počinju da se menjaju odlukom države da šalje državne pitomce na studije u inostranstvo. Ova praksa se uvodi 1839. kada je poslato 10 studenata u Austriju i Sasku. Državni pitomci trebalo je da postanu kostur moderne javne uprave u Srbiji, ali oni postaju po povratku „otečestvena inteligencija“. Svi su oni studirali na strani s velikim žarom i željom da se što pre vrate i pomognu Srbiji. Ipak, njihov povratak stvorio je rascep na stare i mlade. S jedne strane stoji na čelu „starih“ savetska oligarhija, često i nepismena. S druge strane stoje „mladi“ među kojima se posebno izdvajaju „parizlije“, a mnogi od njih dolaze s doktoratima i licencijatima. Kada je došla revolucionarna 1848. povratnici sa strane postaju seme liberalnog pokreta. Dvojica od njih Dimitrije Matić i Kosta Cukić kao profesori Liceja šire liberalizam od 1848.22 Dragoslav Stranjaković, Vučićeva buna 1842. g., Zadužbina d-ra Jovana Jovanovića, Beograd 1936, str. 24. Slobodan Jovanović, Ustavobranitelji i njihova vlada (1838-1858), u: Sabrana dela Slobodana Jovanovića, tom 3, BIGZ, Jugoslavijapublik, SKZ, Beograd 1990, str. 49-63. 22 Ibid., str. 73-76. 20 21

TEORIJA O EKONOMSKOM POREKLU DEMOKRATIJE I SLUČAJ DEMOKRATIJE KAO INTELEKTUALNOG PROJEKTA U SRBIJI

Zbirno je 1858. studenata sa strane koji su se vratili s diplomama u zemlju bilo oko 200. Oni su sada činili sloj koji je mogao da utiče na javno mnjenje, naročito u prestonici. Sukob između knjaza Aleksandra Karađorđevića (knjaz 1842-1858) i Saveta kao istovremene zakonodavne i izvršne vlasti dosegao je vrhunac 1857-1858. Kada je 1857. propala zavera Tome Vučića i Ilije Garašanina protiv knjaza Aleksandra, oni su se odlučili da sazovu skupštinu. Vučić je ponovo počeo da diže Srbiju na noge u korist skupštine. Iz njegovog demagoškog obrušavanja na činovništvo jasno se razaznaje da je ovaj sloj do tada postao prilično omražen u narodu odnosno među seljacima. Još više seljak je gajio odbojnost prema zelenašima koji su od raspada zadruga, tokom četrdesetih godina, počeli da se obrušavaju na individualna seoska domaćinstva. Na kraju, skupština je sazvana na osnovu usvojenog zakona iz 1858. Na njoj je, po prvi put, liberalna opozicija nastupila kao politička grupa.

6. Stvaranje liberalne struje i promena ustava Delovanjem liberala onemogućeni su Vučićevci. Umesto da Savet preuzme svu vlast u zemlji, odnosno da se uspostavi i formalno već postojeća oligarhija, mirna revolucija iz 1858. vratila je knjaza Miloša na vlast, pa su najpre on (1859-1860), a zatim i njegov sin Mihailo Obrenović III (1860-1868), vratili u Srbiju apsolutizam koji je u vreme knjaza Mihaila preobražen u prosvećeni oblik. Knjaz Mihailo je prvi vladar koji je imao političku opoziciju iz reda liberala. Iako je već on izvršio paraustavnu reformu, zakonima koji su zalazili u ustavnu tematiku, postavilo se vrlo brzo pitanje donošenja novog ustava. Kada je knjaz Mihailo ubijen 10. juna 1868. novi knez je postao sin njegovog brata od strica, knez Milan Obrenović IV. Kako je novi vladar bio maloletan imenovano je namesništvo koje su činili Milivoje Petrović Blaznavac (1824-1873), Jovan Ristić i Jovan Gavrilović (1796-1877), a koje je upravljalo Srbijom preko četiri godine od 2. jula 1868. do 22. avgusta 1872. Namesništvo je svojim sastavom svedočilo o načinu formiranja srpskog činovničkog aparata i inteligencije u prethodne tri decenije. Milivoje Petrović Blaznavac koji je počeo da radi u vojnoj u policijskoj službi 1841, bio je pripadnik više starog nego novog činovništva, ali je svoje skromno obrazovanje dopunio 1850-1854. studijama u Beču i Mecu, čime je ušao u red otečestvene inteligencije. On je kao ministar vojeni (1865-1868) raspolagao ključnom polugom vlasti u trenutku ubistva knjaza Mihaila 1868. Nju je iskoristio da onemogući Iliju Garašanina, i da svojevrsnim vojnim udarom dođe na vlast, i postavi sebe kao ključnog namesnika. Posle Vučića on je drugi srpski političar koji je iskoristio vojsku za politička rešenja i demonstriranjem sile doveo novog vladara na presto. Jovan Ristić kao student universitetâ u Hajdelbergu, Berlinu i Parizu (1849-1854), i kao doktor filosofije iz Hajdelberga (1852) bio je na samom vrhu „planirane elite“ koja je obrazovna o državnom trošku u inostranstvu od 1839. nadalje. Konačno, Gavrilović je bio austrijski Srbin rodom iz Vukovara, za to vreme veoma učen, iako nije uspeo da završi državne nauke na protestantskom liceju. U Srbiji je stigao do mesta ministra finansija (1860-61) i predsednika Srpskog

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

učenog društva (1864-1868).23 U ovoj trojci Ristić je veoma brzo izbio u prvi plan i time postao svojeversni regent Srbije u naredne četiri godine. Upravo je Namesništvo, odnosno Ristić lično, zaslužno za donošenje Ustava iz 1869. U odnosu na liberalnu opoziciju Svetoandrejske skupštine, odraslu na tradicijama 1848, Ristić se jedno desetleće kasnije odlučio za umerenu liberalnu reformu. Novi Ustav donet je tako što je obrazovan Nikoljski odbor sastavljen uglavnom od činovničke inteligencije. Takav odbor je Ristić zamislio kao telo koje će pre prihvatiti ustavnu reformu nego konservativni delovi činovništva. U prvom nacrtu ustava bio je predviđen dvodomni sistem. Ristić je imao na umu da gornjim domom spreči preterani uticaj „seljačke skupštine“, odnosno donjeg doma. Umesto toga Ristić je izašao pred Veliku narodnu skupštinu s novim predlogom jednog doma u kome knez može da imenuje do jedne četvrtine poslanika, i Ustav iz 1869, poznat i kao Namesnički ustav usvojen je s takvom odredbom.24 Član 46. Ustava glasi: „Svaki Srbin koji je punoletan i plaća građanski danak na imanje, rad ili prihod, ima pravo da bira poslanike ili poverenike.“ Istina, pasivno biračko pravo, tj. mogućnost izbora za narodnog poslanika bilo je ograničeno na muškarce starije od 30 godina koji plaćaju godišnji porez od najmanje šest talira godišnje na imanje, rad ili prihod (čl. 47). Imajući u vidu da je Srbija bila zemlja malog seljačkog poseda ovo je značilo gotovo opšte aktivno pravo glasa za punoletne muškarce. Tri godine pre donošenja ustava Srbija je imala 1.216.348 stanovnika. Od njih je 116.007 (ili 9,5%) živelo u mestima od preko 500 stanovnika što je bila tadašnja definicija gradskog stanovništva, dok je u Beogradu živelo 24.612 stanovnika ili 2% stanovnika Srbije.25 Seljaci koji bi činili većinu skupštine došli bi pod uticaj jedne četvrtine kneževih poslanika, pa bi time ovakva skupština postigla isti cilj kao dvodomni sistem. Da bi se shvatile okolnosti u kojima je donesen ustav potrebno je reći da je upravo do šezdesetih godina stvoren činovnički sloj koji je „postao najveća grupa prema zanimanju u Beogradu.“26 Prema tome tekovine ustava iz 1869. su suštinski postignuće ove grupe u kojoj su posle sloma ustavobranitelja sve veću ulogu imali Srbi iz kneževine školovani na strani. Dodatna prava koje je ustav zajemčio pre svega su bila potrebna njima. Glavni tvorac ovog ustava Jovan Ristić bio je upravo pripadnik ovoj sloja. U Ustav je uključena povelja sloboda u delu II naslovljenom „ustavna prava srpskih građana“, a ovaj deo sadrži 25 članova koji uključuju neprikosnovenost svojine, slobodu misli, govora, štampe, zbora i udruživanja. Ovaj ustav je uveo većinu potrebnih pretpostavki za uspostavljanje demokratije. Nedostajala je još samo jedna, ali ključna, prepostavka bez koje nema prave podele vlasti: zakonodavna inicijativa skupštine i odgovornost vlade skupštini. Ovim

Č. Popov, „Blaznavac Petrović, Milivoje“, u: Č. Popov (gl. ur.), Srpski biografski rečnik, tom 1, Matica srpska, Novi Sad 2004, str. 578-580. Milan Živanović, „Jovan Ristić“, u: Enciklopedija Jugoslavije, tom 7, Zagreb 1968, str. 80-82. Milorad Radević, „Gavrilović, Jovan“, u Č. Popov (gl. ur.), Srpski biografski rečnik, tom 2, Matica srpska, Novi Sad 2006, str. 585-586. 24 Kneževi poslanici birali su se „iz reda ljudi koji se odlikuju naukom ili iskustvom u vođenju narodnih poslova“ (član 45). Miodrag Jovičić (ur.), Ustavi Kneževine i Kraljevine Srbije 1835-1903, SANU i Naučna knjiga, Beograd 1988, str. 97-98. 25 John R. Lampe and Marvin R. Jackson, Balkan Economic History, 1550-1950 (Bloomington: Indiana University Press, 1982), p. 117. 26 Ibid., p. 120. 23

TEORIJA O EKONOMSKOM POREKLU DEMOKRATIJE I SLUČAJ DEMOKRATIJE KAO INTELEKTUALNOG PROJEKTA U SRBIJI

ustavom Jovan Ristić je nastavio putem Dimitrija Davidovića. Sada, međutim, ustav nije bio delo samo jednog čoveka, već je bio zasnovan na očekivanjima novog sloja inteligencije koji je u javnosti delovao kao politička struja još od 1858, a na Liceju već dvadeset godina, ali je bio ograničen postojanjem šireg činovničkog sloja u kome su liberali bili u manjini. Zato je ovaj ustav kompromis između želje većine u birokratskom sloju i manjine otečestvene inteligencije.

7. Borba za demokratiju Posle ustava iz 1869, dalji korak ka uvođenju demokratije nastupio je sedamdesetih godina kada su obrazovane prve političke frakcije. One tada nisu mogle da se razviju u stranke u pravom smislu jer nije bilo zakona o slobodi političkog udruživanja. Važna tekovina da vlada ne može da upravlja državom bez skupštinske većine postignuta je nakratko već 1874. kada je prva vlada podnela ostavku zbog skupštinske opozicije. To je bila vlada Jovana Marinovića čiji je predlog adrese pobedio sa samo tri glasa prednosti što je Marinovića navelo da podnese ostavku vlade.27 Konačno sve pretpostavke za uvođenje demokratije su zaokružene stvaranjem političkih stranaka početkom osamdesetih godina XIX stoleća. Tada se, 1881. godine, obrazuju tri stranke: Radikalna stranka, Napredna stranka i Liberalna stranka. Do ovog vremena u Srbiji su postojali pre politički klubovi i struje nego stranke s organizacijom i odborima.28 Naprednjački Zakon o zborovima i udruženjima iz aprila 1881. uveo je potpunu slobodu političkih zborova, a stranci je moglo da se zabrani osnivanje samo ako joj je program bio suprotan zakonima.29 Tokom osamdesetih godina naprednjaci su učinili dosta na modernizaciji Srbije, ali je odgovornost vlade Skupštini uvedena tek Ustavom iz 1888 (usvojen je januara 1889. po novom kalendaru). Akteri donošenja ovog ustava bili su kralj Milan i prvaci triju političkih stanaka, ali pre svega Radikalne stranke. Vlast kralja Milana bila je poljuljana Timočkom bunom iz 1883, i teškim porazom u Srpsko-bugarskom ratu 1885. U međuvremenu, radikali su prodrli socijalističkom agitacijom u seoske mase. Program Narodne radikalne stranke objavljen je u prvom broju radikalskog lista Samouprava 20.

Ono što se događalo posle donošenja Ustava iz 1869. Aleks Dragnić je s pravom nazvao „priznanje ministarske odgovornosti“. Aleks Dragnić, op. cit., str. 169. Najpotpuniju istoriju političkih stranaka kao i rada skupština u Kneževini i Kraljevini Srbiji od 1858. do 1903. dao je Živan Živanović: Politička istorija Srbije u drugoj polovini devetnaestog veka, knjiga prva: Od Sveto-Andrejske skupštine do proglasa nezavisnosti Srbije 1858-1878, Geca Kon, Beograd 1923; knjiga druga: Od proglasa nezavisnosti Srbije do abdikacije kralja Milana, Geca Kon, Beograd 1924; knjiga treća: Kraljevsko namesništvo po abdikaciji kralja Milana i prva polovina vladavine kralja Aleksandra I 1889-1897, Geca Kon, Beograd 1924; knjiga četvrta: Druga polovina vladavine kralja Aleksandra i do ugašenja dinastije Obrenovića 1897-1903, Geca Kon, Beograd 1925. Objektivnost ovog važnog dela je umanjena autorovim stranačkim svrstavanjem. Najuspeliji prikaz političkih zbivanja u Srbiji ovog vremena dao je Slobodan Jovanović: Ustavobranitelji i njihova vlada i Druga vlada Miloša i Mihaila, u: Sabrana dela S. Jovanovića, knjiga 3; Vlada Milana Obrenovića, u: Sabrana dela S. Jovanovića, knjiga 4 i 5; Vlada Aleksandra Obrenovića, u: Sabrana dela S. Jovanovića, knjiga 6 i 7, BIGZ - Jugoslavijapublik SKZ, Beograd 1990. 29 Slobodan Jovanović, Vlada Milana Obrenovića. Knj. druga (1878-1889), u: Sabrana dela Slobodana Jovanovića, tom 5, str. 70-71. 27

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

januara 1881. U odeljku II traži se da administracija bude „što prostija, što jevtinija i što celishodnija“, a u odeljku IV da se uvede progresivni porez prema imovini i prihodima građana.30 Na lokalu, radikali su vodili antietatističku i antibirokratsku kampanju i prvi su uspeli da pokrenu seoske mase i da ih politizuju. Kada je kralj Milan to uvideo došao je s njima u otvoren sukob. Posle poraza u Srpsko-bugarskom ratu mogao je, ili da očekuje sve veći narodni pokret protiv sebe pod rukovodstvom radikala, ili da pokuša da napravi kompromis s Radikalnom strankom. Do 1888. kralj Milan je već bio psihički iscrpljen političkim borbama u Srbiji i odlučio se da donošenje ustava bude uvod u njegovu abdikaciju.31 Ranih osamdesetih godna naprednjaci su razvili svoj projekat ustava koji je trebalo da dvodomnom skupštinom stavi pod nadzor seljački donji dom. Ovakav ustav obezbedio bi intelektualnom vrhu činovništva u Srbiji potpunu političku dominaciju. Pobeda radikalskog nad naprednjačkim projektom ustava onemogućila je ovakav projekat, ali je paradoksalno ostvarila cilj tog projekta – preuzimanje političke moći od strane visoko obrazovanog sloja. Vođi radikala pripadali su istom sloju kao i vođi naprednjaka – sloju otečestvene inteligencije. Četiri vođe Radikalne stranke bili su svi odreda pripadnici upravo ovog sloja. Nikola Pašić (1845-1926) stekao je dilomu građevinskog inženjera na Ciriškoj politehnici, Pera Todorović (1852-1907) je studirao pedagogiju u Cirihu, Stojan Protić je diplomirao na Filosofskom fakultetu u Beogradu, a Milovan Ð. Milovanović (1863-1912) je bio pariski doktor prava (1888).32 Pri donošenju sva tri ustava koji su učeni ljudi u Srbiji samostalno sastavili (1835, 1869. i 1888) postojao je pritisak odozdo. Miletina buna podstakla je donošenje Sretenjskog ustava 1835, sećanje na mirnu revoluciju iz 1858. i pretnja mogućom novom revolucijom koju bi vodili liberali olakšala je donošenje Namesničkog ustava, a prizori „radikalskog odisaja“ 1887. bili su neposredno svedočansto pre svega naprednjacima šta ih čeka ako se ne napravi dogovor s radikalima. Nezavisno od vođstva Radikalne stranke u narodu je živa agitacija i politizacija dovela do buđenja najnižih nagona. Tokom 1887. počeo je takozvani „radikalski odisaj“, suštinski odmazda nad naprednjacima usmerena prema seoskim i opštinskim službenicima, a podstaknuta radikalskom antibirokratskom kampanjom. Samo te godine ubijeno je 149 osoba, a odmazda se nastavila i kasnije, ali u smanjenom obimu, tako da su do 1896. ukupno ubijene 384 osobe. Deo ovih osoba ubijen je u prostoj hajdučiji, ali je većina ubistava bila politički motivisana.33

Vasilije Krestić i Radoš Ljušić (pr.), Programi i statuti srpskih političkih stranaka do 1918. godine, Književne novine, Beograd 1991, str. 102. 31 Kralj Milan je tokom vladavine, a i posle abdikacije, više puta vukao iracionalne poteze i zato nije moguće nedvosmisleno utvrditi šta ga je nagnalo na abdikaciju. Moguće razloge naveli su njegov bliski prijatelj Čedomilj Mijatović i njegov biograf Slobodan Jovanović: Čedomilj Mijatović, Uspomene balkanskog diplomate, RTS, Beograd 2008, str. 95-100. Slobodan Jovanović, Vlada Milana Obrenovića, deo II, Sabrana dela, tom 5, str. 362-367. 32 O četvorici vođa Radikalne stranke videti: Milan St. Protić, Radikali u Srbiji. Ideje i pokret, 1881-1903, Balkanološki institut SANU, Beograd 1990, str. 149-176. Još izrazitija intelektualna komponenta je postojala u naprednjačkom vodećem četvercu u kome su bila dvojica od prvih 16 članova Srpske kraljevske akademije Čedomilj Mijatović i Stojan Novaković, a uz njih doktor prava iz Pariza Milan Piroćanac i Milutin Garašanin koji je završio artiljerisku školu u Mecu. Od njih četvorice jedini Sojan Novaković nije studirao u inostranstrvu, i upravo njegov slučaj pokazuje da su već od šezdesetih godina XIX veka Licej i Velika škola (osnovana 1863) mogli da proizvedu vrhunskog intelektualca. 33 Slobodan G. Marković, Grof Čedomilj Mijatović. Viktorijanac među Srbima, Dosije i Pravni fakultet, Beograd 2006, str. 172. Ceo spisak za 1887-1896. objavljen je u naprednjačkom kalendaru: Beli orao, ilustrovani kalendar za prostu 1897. godinu, str. 51-55. 30

TEORIJA O EKONOMSKOM POREKLU DEMOKRATIJE I SLUČAJ DEMOKRATIJE KAO INTELEKTUALNOG PROJEKTA U SRBIJI

Parlamentarna demokratija je 1889. prvi put uvedena u Srbiji u atmosferi odmazde zbog progona naprednjaka koju su sprovodili radikali. Tome uprkos uspostavljena je parlamentarna demokratija. Narodna skupština je dobila pravo zakonodavne inicijative, ukinuti su kraljevi poslanici, a vlada je, po prvi put, postala odgovorna skupštinskoj većini. Pošto je novi vladar bio maloletan opet je uvedeno tročlano Namesništvo i ponovo je Jovan Ristić bio glavni član trojke. Uz njega kralj Milan je imenovao i dvojicu generala: jednog pensionisanog (Jovana Belimarkovića) i drugog, Kostu Protića, koji mu je bio premijer u jednodnevnoj vladi koja je organizovala formalni čin njegove abdikacije (5/6. marta 1889). Kada je Ustav iz 1888.34 počeo da se realizuje Radikalna stranka je dobila neograničenu vlast u prve tri godine (1889-1892). Vlast jedne stranke podržana snažnim uporištem u seoskoj većini lako se pretvorila u politizaciju birokratije. Prvi činovnici iz četrdesetih i pedesetih godina postali su strani narodu, kako zbog toga što nisu bili Šumadinci tako i zato što su uneli nove običaje i birokratsku neutralnost koja je ostavljala utisak bezobzirnosti. I Ustav iz 1869. i Ustav iz 1888. nastali su i kao deo opozicije činovničkom sloju. Oni su unekoliko proizvod političkog rascepa u okviru srednje klase na inteligenciju i činovništvo. Kada su radikali preuzeli vlast 1889. oni nisu krenuli u smanjenje i ograničenje ovog sloja, već u njegovu politizaciju što je takođe naišlo na nezadovoljstvo u narodu. Na tom talasu mladi kralj Aleksandar je izvršio državni udar, uz pomoć vojske 1893, tako što je faktički držao vladu i namesnike kao taoce jednu noć (12/13. aprila 1893). U razdoblju desetogodišnje samostalne vlade kralj Aleksandar Obrenović V je prošao kroz tri faze. U prvoj (1893-1897) je i dalje bio veoma aktivan stranački život, a kralj je morao da uzima u obzir činjenicu da je Radikalna stranka pobeđivala na izvorima. Da bi se obezbedio, suspendovao je 1894. Ustav iz 1888. i vratio stari iz 1869. koji mu je omogućavao imenovanje do četvrtine poslanika. U drugoj fazi (1897-1900), kada se kralj Milan vratio na političku scenu, faktički je suspendovao delovanje političkih partija. U trećoj fazi (1901-1903) doneo je ustav (1901) koji je nalikovao naprednjačkom predlogu iz osamdesetih godina i povratio je stranački život, ali sa dvodomnim sistemom i senatom u kome je lično imenovao dve trećine poslanika. Majskim prevratom 11. juna 1903. obnovljena je parlamentarna demokratija koja je u prvoj fazi (do 1906) bila ugrožena vanustavnim ponašanjem lica bliskih dvoru (civilnih zaverenika) i težnjama zaverenika da nametnu vojsku kao politički faktor. Demokratija je u ovom periodu zaživela zahvaljujući slučajnoj okolnosti. Posle donošenja ustava iz 1901. Nikola Pašić se pokazao sklonim da napravi kompromis s kraljem Aleksandrom. To je izazvalo nastanak nezavisne frackije u okrilju Radikalne stranke. Ova frakcija je 1904. i zvanično postala Samostalna radikalna stranka. Tako je u periodu 1903-1914. u Srbiji postojala neka vrsta dvopartijskog sistema u kome su dve radikalne stranke imale približno istu snagu, ali su u takvim uslovima parlamentarne opstrukcije „dovodile u pitanje čak i delovanje parlamentarnog sistema u celini.“35 Postojanje dve stranke približno slične snage prekinulo je dominaciju Radikalne stranke koja je postojala od 1881. Veliki broj teoretičara smatra da je uslov za uspostavljanje demokratije da, po formalnom uspostavljanju demokratije, stranka na vlasti izgubi na izborima i da opozicija formira Ustav je formalno donela Velika narodna skupština u kojoj je bilo 80% pristalica radikala. Ustav je izglasan 21. decembra 1888, odnosno 2. januara 1889, po novom kalendaru. 35 Dimitrije Ðorđević, „Sučeljavanje sa Austro-Ugarskom“, u: Istorija srpskog naroda, tom VI-1, SKZ, Beograd 1994, str. 139. 34

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

vladu. To se u Srbiji dogodilo 1906, ali ne na izborima, već gubitkom većine u skupštini. Na prvim izborima posle Majskog prevrata septembra 1903, stabilnu većinu je dobila Radikalna stranka. Pašić je u proleće 1905. zatražio od kralja Petra da raspusti skupštinu i raspiše izbore jer je očekivao da će dobiti znatnu većinu. Kada je kralj to odbio, Pašić je 29. maja 1905. podneo ostavku. Mandat je tada dobio samostalac Ljubomir Stojanović, ali je njemu kralj uskoro izašao u susret i raspustio skupštinu. Na izborima u junu samostalci su dobili samo jednog poslanika većine (81 od 160). Stojanović je vodio vladu sedam mesci. Kada je u Skupštini odbijen predlog zakona o zajmu od jedne bečke banke, Stojanovićeva vlada je 14. marta 1906. podnela ostavku. Izbornu vladu su dobili radikali, i oni su osvojili solidnu većinu na izborima u aprilu 1906. Zato se promena iz 1906. može smatrati promenom vlasti na osnovu gubitka legitimnosti. Iz toga sledi da je parlamentarna demokratija u Srbiji formalno ponovno uspostavljena 1903, posle deset godina prekida, a da je 1906. učvršćena. god. 1903. 1905. 1906. 1908. 1912.

radikali

Sastav narodnih skupština Kraljevine Srbije, 1903-1914. samostalci liberali naprednj. soc-dem.

ostali

ukupno

160

16036

Sastav Narodne skupštine u ovom periodu bio je takav da je inteligenciji obezbedio potpunu prevlast, uprkos dominaciji seoskog stanovništva i gotovo opštem pravu glasa punoletnih muškaraca. U sastavu skupštine iz 1903. bilo je 19 državnih službenika, 1 inženjer, 20 advokata, 12 sveštenika, 6 lekara i apotekara i 12 učitelja i profesora, odnosno 70 pripadnika inteligencije nasuprot 41 zemljoradniku i 43 pripadnika trgovačkog sloja. U sastavu iz 1910. bilo je 59 pripadnika inteligencije nasuprot 44 zemljoradnika i 48 trgovaca.37 U sastavu narodnih skupština bilo je u razdoblju 1903-1908, u proseku 27,8% seljaka, nausprot 13,3% činovnika, 10,1% advokata, 9,2% nastavnika, 4,4% sveštenika, 2,8 lekara i 1,1% inženjera ili zbirno oko 41%. Pored toga i sloj trgovaca sa 27,8% poslanika pripadao je srednjem sloju.38 Samim tim elita, što je u konkretnom slučaju bila inteligencija, imala je brojčanu dominaciju čak i u skupštini (41%), a srednji slojevi su imali gotovo 70% svih poslanika. Krajem XIX veka i početkom XX veka još više se nastavilo obrazovanje srpskih studenata u inostranstvu. Precizni statistički podaci postoje za Nemačku i na osnovu njih je Ljubinka Trgovčević izračunala da je od 1885. do 1914, i to samo u Nemačkom carstvu, 110 građana Srbije odbranilo doktorat. Za Francusku postoji podatak da je posle 1878. godine tamo boravilo 114 srpskih pitomaca od kojih je 12 imalo značajnu političku karijeru u Srbiji. Godine 1900. na francuskim i nemačkim universitetima je bilo 73 studenta iz Srbije, a deset godina kasnije 123. Koliko je sloj stvaran na ovakav način imao društvenog i političkog uticaja lako se razaznaje ako se podatak o 850 poslatih pitomaca iz Srbije u inostranstvo od 1882. do 1914. uporedi s postotkom nepismenih u Kraljevini Srbiji iz Uz manje izmene navedeno prema: Dušan T. Bataković (prir.), Nova istorija srpskog naroda, Naš dom, Beograd 2000, str. 190. 37 Preuzeto iz: Ibid., str. 187. 38 Dimitrije Ðorđević, „Na početku razdoblja ratova““, u: Istorija srpskog naroda, tom VI-1, str. 179. 36

TEORIJA O EKONOMSKOM POREKLU DEMOKRATIJE I SLUČAJ DEMOKRATIJE KAO INTELEKTUALNOG PROJEKTA U SRBIJI

1910. koji je iznosio 79,7%.39 U srpskim uslovima „otečestvena iteligencija“, odnosno „planirana elita“, popunjavala je ne samo obrazovne, već i upravne i političke funkcije, uključujući i vođstvo svih glavnih političkih stranaka. Samim tim u Srbiji srednja klasa i nije bila srednja, već je unekoliko bila i srednja i viša klasa. Zato je u Srbiji, umesto srednje klase, ulogu amortizera odigrala Radikalna stranka koja je ideologijom pridobila seljaka, ali je vođstvom pripadala sloju inteligencije. Ovaj sloj je faktički preuzeo političku vlast u Srbiji od uspostavljanja namesništva 1868. i držao je do 1872. Posle toga inteligencija je delila vlast s vladarom (1872-1881), a zatim je vrh političkih stranaka (što je praktično bila inteligencija) stekao deo političke moći i delio ga s vladarem (1881-1889, 1900-1903). U prvom razdoblju demokratije politički vrh radikala (1889-1892), i liberala (1892-1893) je sam preuzeo svu vlast. Samo je u periodu 1897-1900. dvor uspeo da povrati svu političku moć u svoje ruke. U periodu 1903-1914. vlast su držali samostalci i radikali odnosno njihov vrh, pri čemu je vrh samostalaca bio izrazito intelektualan. Dvor i oficiri zaverenici su imali određeni uticaj na vlast samo do 1906. Iz svega navedenog sledi da je u Srbiji demokratija u velikoj meri bila intelektualni projekat za koji su od 1881. pridobijene seoske mase veštom retorikom radikala. Seoska baza je zauzvrat dobila manje ustupke, ali su se radikali pokazali samo kao još jedna građanska stranka koja je bila svesna da je u uslovima demokratije vojna i ekonomska, ali i politička snaga Srbije počivala na selu, a ne na gradu. Dve druge stranke liberali i naprednjaci to nisu razumeli i zato su brzo gurnuti na marginu. U Srbiji su osamdesetih godina XIX veka došla u sukob dva koncepta srpske inteligencije. Naprednjački koncept je bio liberalan, a demokratiju je držao u drugom planu i odlagao za vreme kada se za to steknu uslovi. Radikalski koncept je bio demokratski, a liberalizam je prihvatao samo u određenoj meri. Pobedio je radikalski koncept jer je samo on bio u stanju da pridobije i pokrene seoske mase. Otečestvena inteligencija je parlamentarnoj demokratiji u Srbiji dala evropsku formu, a seoske mase su joj dale legitimnost. Ono što je Ristić učinio uvođenjem kneževih poslanika 1869, a što su naprednjaci želeli da postignu gornjim domom, radikali su učinili stranačkom organizacijom. Intelektualni vrh stranke davao je okvir celokupnoj partijskoj mašineriji i onemogućavao je da stranka izađe iz sistema koji je otečestvena inteligencija gradila od četrdesetih godina XIX veka. Inteligencija je izgradila svoju moć na autoritetu znanja i njoj je u borbi za vlast mogao da parira samo još jedan sloj u Srbiji, i to onaj koji je raspolagao silom – oficiri. Važno je napomenuti da je monarhija u Srbiji prošla tokom XIX veka sve oblike: apsolutni, ustavni i parlamentarni. Glavna tačka razlikovanja ustavne od parlamentarne monarhije jest u tome što ustavna monarhija ograničava vlast vladara, ali to ne znači obavezno postojanje skupštine, a ako skupština i postoji, vlada ne odgovara njoj. Umesto toga, vlada je pod snažnim uticajem vladara. U parlamentarnoj monarhiji vlada odgovara skupštini što je u Srbiji uvedeno Ustavom iz 1888, a utvrđeno Ustavom iz 1903. To znači da je vladar gubio političku moć pre svega pri prelasku s ustavne na parlamentarnu monarhi-

Ljubinka Trgovčević, Planirana elita, Službeni glasnik i Istorijski institut, Beograd 2003, 116-117, 134, 216-217, 242.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

ju. U srpskom slučaju to se dogodilo 1889. i 1903. Monarh je, s druge strane, vraćao političku moć pri povratku na ustavnu monarhiju što je učinio kralj Aleksandar Obrenović 1893/1894. i kasnije kralj Aleksandar Karađorđević 1929. Budući da iza vladara nije stajao nikakav krupan industrijski kapital, jer takvog u Srbiji nije ni bilo, da aristokratija nije postojala i da je ustavom bilo zabranjeno srpskim građanima da prihvataju plemićke titule, postavlja se pitanje koji je bio interes vladara da preuzima vlast u svoje ruke i da je održava po cenu velikih društvenih trvenja. Posle knjaza Miloša koji je kao vladar postao najbogatiji čovek u Srbiji, i njegovog naslednika knjaza Mihaila više ni jedan srpski vladar nije imao znatnija materijalna sredstva. Kralj Milan je već bio prezadužen, kralj Aleksandar je živeo relativno skromno, a isto se može reći i za kralja Petra. Civilna lista, odnosno iznos koji je vladar dobijao od države, nije povećavana u Srbiji i Kraljevini SHS od 1878. do aprila 1922, a za to vreme je svakako obezvređena.40 Zato monarh i dvor od 1872, a posebno od 1881. predstavljaju samo još jednu političku struju u političkoj areni Srbije i kasnije Jugoslavije. U srpskom slučaju vladari su morali da brinu o tome da ne budu zbačeni što se desilo tri puta u XIX veku (Milošu - 1839, Mihailu – 1842, i knezu Aleksandru – 1858), ali i da ne budu ubijeni što se do početka Prvog svetskog rata dogodilo dva puta (Mihailo – 1868, i kralj Aleksandar 1903).

8. Poseban akter - vojska Ovde je potrebno uvesti još jednog aktera – vojsku. Ona postoji još od vremena knjaza Miloša. Već u godini sticanja autonomije (1830) knjaz ima gardu od 149 osoba. Obavezu da svaka poreska glava mora da ima pušku, knjaz uvodi tri godine kasnije. Tada u srpskoj vojsci ima 11 oficira i 28 podoficira.41 Ona počinje da igra veću ulogu pod knjazom Mihailom, a posebno pod knezom i kraljem Milanom koji je od vojske, odnosno od oficira, načinio poseban sloj. Milan je odnos prema vojsci pokazao i simbolički. Čim je postao punoletan (22. avgusta 1872) dobio je pravo da imenuje vladu i za predsenika vlade je postavio osobu koja ga je vojnim udarom dovela na presto. Namesnik Milivoje Petrović Blaznavac proglašen je kneževim ukazom za prvog srpskog generala i za predsednika vlade.42 Sada već general Blaznavac obavljao je dužnost predsednika vlade i ministra vojnog do smrti na proleće naredne godine. Vojska je dobila u ličnosti kneza Milana novog zaštitnika. Šematizam Knjažestva Srbije pojedinačno navodi sve oficire Kneževine na početku 1872, odnosno godine kada je knez Milan počeo da samostalno vlada. Tada ih je

Branislav Gligorijević, Kralj Aleksandar Karađorđević. U evropskoj politici, Zavod za udžbenike, Beograd 2002, str. 169. 41 Vladimir Stojančević, „Srpska nacionalna revolucija i obnova države od kraja XVIII veka do 1839“, u: Istorija srpskog naroda, tom V-1, SKZ, Beograd 1994, str. 127. 42 Milić Milićević i Ljubodrag Popović, Generali vojske Kneževine i Kraljevine Srbije, Vojnoizdavački zavod, Beograd 2003, str. 44-47. 43 Kalendar sa šematizmom Knjažestva Srbije 1872, Državna štamparija, Beograd 1872, str. 71-77; Kalendar sa šematizmom Kraljevine Srbije za prestupnu godinu 1888, Kraljevsko-srpska državna štamparija, Beograd 1888, str. 20, 148-182. Broj iz 1888, uključuje i 33 državna pitomca oficira na studijama u inostranstvu kao i oficire pri službi na dvoru. Budući da je deo oficira bio istovremeno i u određenim odeljenjima Ministarstva vojnog i u jednoj od pet divizijskih komandi, a u šematizmima su navedeni na oba mesta, ukupan broj oficira 1888. je možda bio nešto manji od broja koji ovde navodimo. 40

TEORIJA O EKONOMSKOM POREKLU DEMOKRATIJE I SLUČAJ DEMOKRATIJE KAO INTELEKTUALNOG PROJEKTA U SRBIJI

bilo 242. Na početku godine kada je donet Ustav iz 1888. broj oficira je porastao na 965 ili četiri puta.43 Time je knez i kralj Milan tokom 16 godina svoje vlade oficire preobrazio u poseban sloj u Srbiji. Zato od osamdesetih godina u Srbiji postoje tri sloja koji zajedno, uslovno rečeno, čine srednju klasu: 1. činovništvo i inteligencija, 2. oficiri i 3. trgovci. Crkva igra malu ulogu, a od osamdesetih godina je dodatno oslabljena nasrtajem kralja Milana na nju kao i politizacijom sveštenstva. Zanimljiv je podatak da je od 52 oficira, koji su od 1872. do 1918. postigli čin generala u vojskama Kneževine i Kraljevine Srbije, samo trećina bila sa sela, a čak petina je rođena u prestonici. Pri tome kod srpskih oficira bila je vidna naslednost vojničkog poziva.44 Kada je ovaj sloj u usponu – vojsku, napustio njihov pokrovitelj (1889) to je vojska primila s negodovanjem, i prvom prilikom se upravo deo vojske udružio s vladarem i srušio demokratiju 1893, nezadovoljan politizacijom činovništva. Od 1897. do 1900. Srbijom su zajedno vladali kralj Aleksandar i kralj Milan, dok je premijer bio Vladan Ðorđević. Kralj Milan je u ove tri godine bio komandant vojske i u tom svojstvu postao je „neka vrsta države u državi.“ Vlada nije ni smela da raspravlja o budžetu za vojsku, a Milan je učinio sve da se stavke za vojni budžet stave u prvi plan.45 Odlaskom kralja Milana iz zemlje 1900, položaj vojske se naglo pogoršao, plate oficira su počele da kasne i ovaj element je jednako kao i nepopularnost kraljeve ženidbe s Dragom Mašin, olakšao širenje vojne zavere. Deset godina posle udara iz 1893. deo oficira, uz sadejstvo političara iz Liberalne stranke, srušio je kraljeubistvom vlast poslednjeg Obrenovića i time izvršio treći vojni udar u periodu od 45 godina. Iako je samo prvi državni udar bio čisto vojni (Blaznavčev), a druga dva su učinjena u sadejstvu s vladarom (1893), odnosno u saradnji s delom političke elite (1903), ostaje činjenica da je vojska postala veoma važan faktor od koga je zavisila sudbina dinastije, ponekad i političkih elita. Vojska je ostala posebno jak činilac do 1906. Još preciznije snažan faktor su postali zaverenici od 29. maja/11. juna 1903. Oni su istina omogućili obnovu parlamentarne demokratije činom od 11. juna, i odmah su omogućili formiranje vlade na čelu s civilom, ali time nisu nestale i njihove pretenzije. Vlade Srbije, ali i novi vladar kralj Petar Karađorđević, bile su ponekad neka vrsta njenih talaca. Istina, oficiri su se podelili na one koji podržavaju kraljubistvo i na one koji se suprotstvaljaju oficirima kraljeubicama. Vlade su se posle kraljeubistva suočile sa snažnim britanskim negodovanjem i prekidom diplomatskih odnosa. Britanija je prvo tražila kažnjavanje, a onda se zadovoljila pensionisanjem vodećih viših oficira kraljeubica, a kralj nije smeo da popusti u tom pravcu sve dok nije dobio saglasnost pet vodećih viših oficira da sami prihvate da odu u pensiju, ali i tada uz posebne povlastice. Oni su dobili pensiju ravnu plati i poseban dodatak koji je kralj morao da isplati svakom od njih u iznosu od 60.000 dinara po pensionisanom zavereniku.46 Kada je 22. maja 1911. osnovano udruženje „Ujedinjenje ili smrt“ u njega su ušli oficiri uključujući i kraljeubicu majora Dragutina T. Dimitrijevića Apisa. Austrougarska diplomatija je ubrzo zaključila da radikalima i njihovom vođi Pašiću najveća opasnost preti od

M. Milićević i Lj. Popović, Generali vojske Kneževine i Kraljevine Srbije, str. 11. Aleks Dragnić, op. cit., str. 110. 46 Radikalska vlada je najpre obećala da će ona da plati ovaj iznos, ali je na kraju ceo iznos svalila na kralja. Kralj Petar je trebalo da narednih 60 meseci vraća po 5.000 dinara u državnu blagajnu, i sačuvan je podatak da je prvu polovinu duga isplatio do 1. maja 1914. Dragoljub R. Živojinović, Kralj Petar I Karađorđević, BIGZ, Beograd 1990, str. 239. 44 45

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

„oficirskih društava, koja pod imenom Crna ruka sve više dobijaju podršku.“ Ovaj krug podržavao je dnevnik Pijemont koji je izlazio od 1911, a koji je iskazivao otvoreno protivljenje prema parlamentarnoj demokratiji obnovljenoj u Srbiji 1903. Nikola Pašić je bio premijer Srbije od decembra 1904. do maja 1905, od aprila 1906. do jula 1908. i od oktobra 1909. do jula 1911. Kada je ponovo preuzeo vladu 12. septembra 1912. došao je na udar vojnih zaverenika. Izbijanje Prvog balkanskog rata oktobra 1912. je sprečilo direktan sukob Crne ruke i vlade. Uoči Drugog balkanskog rata crnorukci su se spremali da ubiju Pašića koji je bio poznat kao prijatelj bugarskog naroda i verovatno je bio skloniji dogovoru s Bugarima od drugih srpskih političara. Po pripajanju Vardarske Makedonije i Kosova Kraljevini Srbiji (1913) došlo je do novog sukoba vlade i crnorukaca koji su imali u svojim redovima veliki deo oficirskog kadra. Vojvoda Radomir Putnik i general Živojin Mišić tražili su petogodišnju vojnu upravu u ovim oblastima dok su radikali želeli da uvedu zakonitost i u ova područja. Do januara 1914. besneo je sukob radikalske vlade i Crne ruke. Do otvorenog sukoba je konačno došlo u proleće 1914. Kralj Petar je tada obećao vojvodi Putniku da će se rešiti Pašića. Major Apis je u maju 1914. planirao da izvrši novi vojni udar u saradnji s pojedinim opozicionim političarima, ali su oficiri u Makedoniji odbili da slede Apisa. Kralj je bio sklon da podrži Apisovu liniju i da mandat ponudi opozicionoj manjini. Pašić je, s druge strane, imao podršku ruske diplomatije i uspeo je da sačuva vladu, a kralj Petar se povukao sa mesta šefa izvršne vlasti i preneo regentska ovlašćenja na sina 24. juna/6. jula 1914. Time je faktički izvršio abdikaciju. Tako su napori crnorukaca da uklone premijera (1912), da ga ubiju (1913) i, konačno, da izvrše vojni udar (maj-juni 1914) propali, a civilna vlast, Pašić i regent Aleksandar su se zajednički obračunali s njima u Solunskom procesu 1917.47

9. Verska, etnička i socijalna struktura Kraljevine Srbije Borba za demokratiju u Srbiji tokom XIX veka vođena je u uslovima pretežno seljačke zemlje (94% - 1834, 92% - 1859, 86% - 1900) i preovlađujućeg egalitarnog duha. Do 1885. u Srbiji nema industrijskih radnika. Godinu dana po obnovi parlamentarne demokratije (1904) Srbija je imala samo 4.623 industrijskih radnika. Tek u razdoblju od 1906. industrijski radnici postaju nešto brojniji i 1910. ih je bilo 16.095 ili 0,55% ukupnog stanovništva. Gotovo polovina svih fabrika Kraljevine Srbije nastala je u razdoblju 1906-1914.48 To znači da pritisak izazvan zahtevima za prava radništva nije odigrao nikakvu ulogu u pojavi demokratije u Srbiji 1889. i 1903, jer tek pred sam rat radništvo postaje iole značajan sloj. U julu 1903. osnovana je Srpska socijaldemokratska partija. Ona je bila stranka koja je zastupala radnička prava, ali nije mogla da dobije znatnije uporište. Maksimum ove stranke bila su dva poslanička mandata na izborima 1905. i 1912.

Dušan T. Bataković, “Storm over Serbia. The Rivalry between Civilian and Military Authorities (1911-1914)“, Balcanica, No. 44 (2013), pp. 307-356; Aleks Dragnić, op. cit. (odeljak X: „Vojni i politički razvoj“), str. 131-137. 48 Dimitrije Ðorđević, „Na početku razdoblja ratova“, str. 176; Mari-Žanin Čalić, Socijalna istorija Srbije 1815-1941. Usporeni napredak u industrijalizaciji, Clio, Beograd 2004, str. 152, 161. 47

TEORIJA O EKONOMSKOM POREKLU DEMOKRATIJE I SLUČAJ DEMOKRATIJE KAO INTELEKTUALNOG PROJEKTA U SRBIJI

Kneževina i Kraljevina Srbija je bila verski i etnički homogena zemlja. Po prvom detaljnom popisu iz 1866. bilo je 87% Srba, za njima je sledilo 10,5% Vlaha, i 2% Cigana/Roma. Budući da Vlasi nisu imali nacionalni pokret ni nacionalnu svest, i da su bili istoverni sa Srbima, oni su se brzo asimilovali, pa je postotak Srba porastao na 95,4% do 1910. U verskom pogledu pravoslavnih je po svim popisima od 1866. do 1910. bilo oko 99%. Tek pripajanjem Kosova i Vardarske Makedonije 1912/1913. ova je slika narušena. U celini, politička elita koja je živela u verski i etnički homogenoj zemlji nije bila svesna složenosti koje nastaju u heterogenim državama, niti je imala iskustva u radu s višenacionalnom skupštinom. Iskustvo srpskog parlamentarizma od 1869. do 1914. nije pripremilo srpsku političku elitu za rad u verski i etnički raznolikim skupštinama što se pokazalo kao ozbiljen problem kada je formirana Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.

10. Kriza parlamentarne demokratije Prvi svetski rat ostavio je pustoš u Srbiji koja je izgubila oko četvrtinu stanovništva u ratnim operacijama, usled bolesti i odmazdi. Ovo traumatično iskustvo ojačalo je shvatanja da je potrebno stvoriti jaku državu koja će biti brana ponovnom pokoravanju zemlje. Srpska politička elita je verovala da jedino centralistička država sa jednodomnom skupštinom, izgrađena na francuskom modelu, može da bude jemac samostalnosti i snažne države. Na talasu ovakvih uverenja Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, stvorena decembra 1918, dobila je centralistički ustav 1921 (Vidovdanski ustav), uprkos protivljenju najvećeg dela hrvatskih poslanika. U novembru 1920. održani su izbori za ustavotvornu skupštinu. Dve glavne stranke iz Srbije su bile radikali i demokrate, pri čemu su demokrate zapravo bili raniji samostalci udruženi s još nekoliko manjih srpskih stranaka. Brojčani odnos radikala i demokrata tokom trajanja parlamentarne demokratije u Kraljevini (1920-1929) bio je sličan kao i odnos samostalaca i radikala u Srbiji. Radikali su 1920. dobili 91 poslanika, a demokrate 92 (zajedno 183), ili 27 manje od potrebne većine u parlamentu od 419 poslanika. Od 91 poslanika za Srbiju iz granica pre 1912. raspored je bio sledeći: radikali 41, demokrate 32, komunisti 14 i zemljoradnici 14. Ako se dodaju Kosovo, Sandžak i Makedonija odnosno Srbija iz 1913, rezultat bi bio sledeći: radikali 53, demokrate 56, komunisti 32, zemljoradnici 14. Ustav je usvojen sa 183 poslanika srpskih stranaka i dve etničke stranke bosanskih muslimana i kosovskih Albanaca. Time je obezeđena mršava većina od 227 poslanika.49 Ovakvo usvajanje ustava otvorilo je nacionalno pitanje koje je potresalo Kraljevinu i završilo se ukidanjem demokratije i uvođenjem lične vlasti kralja Aleksandra Karađorđevića, tzv. Šestojanuarskom diktaturom (1929-1931). Demokratsko razdoblje Kraljevine SHS okončano je događajem u Skupštini Kraljevine. Napetosti između poslanika Hrvatske seljačke stranke Stjepana Radića i poslanika pretežno srpske Radikalne stranke dostigle su vrhunac početkom 1928. kada su pale žrtve među poslanicima Hrvatske seljačke John R. Lampe, Yugoslavia as History. Twice there was a country (Cambridge: CUP, 2000), pp. 122-126.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

stranke.50 Posledica ovog atentata bila je dalja eskalacija međuetničkih napetosti što je nagnalo kralja Aleksandra da 6. januara 1929. zavede diktaturu. Za premijera je imenovan general Petar Živković, vođa Bele ruke, neformalne grupe oficira protivnika Crne ruke i jedna od osoba koje su iz prikrajka organizovale Solunski proces.51 Time je kralj Aleksandar ukinuo demokratiju koja je u Srbiji konsolidovana pod njegovim ocem, pa i njim samim. Uzroci sloma demokratije u Kraljevini Jugoslaviji nisu bili ni ekonomske, a ni političke prirode. U uslovima interetničke napetosti nije bilo moguće izgraditi stranački sistem koji bi prevazišao etničke podele. Posebno je idelogija radikalne stranke bila u suprotnosti s multietničkom državom. Samouprava opština i jaka nacionalna vlada koja bi mogla da izvrši nacionalni zadatak ujedinjenja bila je ideologija Radikalne stranke. Ova protivrečna postavka je resultat dve faze u razvoju Radikalne stranke: rane socijalističke i kasnije građanske. Na nacionalnom nivou ove postavke su značile centralizam francuskog tipa. U etnički i verski homogenoj državi, kakva je bila Srbija do 1912, ovakav koncept je bio sasvim politički realan. U državi bez etničke i verske većine (Srba je bilo između 39 i 44% u zavisnosti od toga da li su Makedonski Sloveni uključeni u pojam „Srbi“ ili ne)52 centralizam se pokazao kao neodrživ, a posebno je bio neodrživ u uslovima parlamentarne demokratije. S druge strane, vojska koja je sakralizovala stradanja iz Prvog svetskog rata, vladar koji je nosio epitet ujedinitelja i Radikalna stranka koja je ostala zatočnik starih postavki, bili su nosioci centralizma. Od verski i etnički homogene države stiglo se do krajnje složene države. Kraljevina je 1931. imala 48,7% pravoslavnih, 37,45% rimokatolika i 11,2% muslimana. Svaki od triju vodećih naroda, već je imao izgrađenu nacionalnu svest i nacionalni pokret. U okolnostima neintegrisanog ekonomskog prostora ovakve razlike su se teško prevazilazile. Nominalno kralj Srba, Hrvata i Slovenaca, Aleksandar je zapravo bio kralj Srba i Slovenaca koji su zajedno činili jedva polovinu stanovništva Kraljevine. Među Hrvatima kralj je imao pristalice pretežno u Dalmaciji, ali i tamo samo dok nije prošla opasnost od italijanske aneksije 1924. On zato nije mogao da se osloni na Narodnu skupštinu. Umesto toga oslonio se na vojsku u kojoj je, barem u dominantnom srpskom delu armije, uživao sličnu popularnost kao i kralj Milan, na jugoslovenski orijentisanu inteligenciju i na deo političkog spektra uglavnom iz srpskog korpusa. Poslednji slobodni izbori održani su u Kraljevini SHS 1927. godine. Ustav iz 1931 (tzv. Oktroisani ustav), značio je povratak s parlamentarne na ustavnu monarhiju, i povećani uticaj vladara na vladu, sa sličnim rešenjima kao u Ustavu iz 1901, ali u uslovima složene multietničke države. Porast autoritarizma u Kraljevini tokom tridesetih godina zbivao

Krajem februara 1928. došlo je do tuče poslanika, a vrhunac napetosti je nastupio 20. juna, kada je govorio poslanik radikala iz Crne Gore Puniša Račić. Njemu je poslanik HSS-a dr Pernar dobacio da je opljačkao begovska imanja. Na to je Račić izvukao revolver i pogodio pet poslanika Hrvatske seljačke stranke. Dvojica poslanika umrla su od rana, a najveći udarac za Kraljevinu SHS bila je smrt vođe Hrvatske seljačke stranke Stjepana Radića koji je, takođe, umro od komplikacija od rane 8. avgusta 1928. Milan Marjanović, Stjepan Radić, Jugo-istok, Beograd 1937, str. 172-178. 51 Mile Bjelajac, „Živković, Petar R.“, u Č. Popov (gl. ur.), Srpski biografski rečnik, tom 3, Matica srpska, Novi Sad 2007, str. 788-789. 52 Slobodan G. Markovich, “Ethnic and National Minorities in Serbia and the Kingdom of Yugoslavia”, in D. T. Batakovic (editor), Minorities in the Balkans. State Policy and Inter-Ethnic Relations (1804-2004) (Belgrade: Institute for Balkan Studies of the Serbian Academy of Sciences and Arts, 2011), p. 105. 50

TEORIJA O EKONOMSKOM POREKLU DEMOKRATIJE I SLUČAJ DEMOKRATIJE KAO INTELEKTUALNOG PROJEKTA U SRBIJI

se pod senkom sličnih težnji u drugim delovima Evrope i neposrednog okruženja. Prema Oktroisanom ustavu uvedeno je dvodomno Narodno predstavništvo koje se sastojalo od Senata i Narodne skupštine. Polovinu članova senata imenovao je kralj čime je vladar dobio značajan uticaj u radu parlamenta, a imao je i mogućnosti da utiče na izvršnu vlast. I u takvim uslovima održavani su izbori, a na poslednjim jugoslovenskim izborima decembra 1938. opozicioni blok je osvojio 45% glasova i umalo pobedio, što je ubrzo dovelo do pada vlade Milana Stojadinovića (1935-1939). Na kraju se krnji parlamentarizam završio još jednim vojnim udarom. Kada je vlada odlučila da pristupi Trojnom paktu, suprotno željama većeg dela oficirskog kora, kao i većeg dela stanovništva u Srbiji, vojska je dva dana kasnije 27.03.1941. izvršila državni udar.

11. Totalitarna i autoritarna epoha Okupacijom Srbije od strane nacista i njihovih saveznika 1941, počinje totalitarna epoha koja će trajati petnaestak godina (1941-1955). Oslobođenje od nacista (1944) nije dovelo do obnove demokratije, već do uvođenja jednopartijskog sistema, pod plaštom Narodnog fronta. Pri tome, komunisti su došli na vlast građanskim ratom, ali i sadejstvom sa stranom vojnom silom - Crvenom armijom bez koje bi teško izašli kao pobednici u Srbiji gde je od 1942. potpuno dominirao monarhistički suparnik u građanskom ratu – Jugoslovenska vojska u otadžbini. Ukidanje parlamentarne demokratije bio je jedini način da komunisti dođu i ostanu na vlasti u uslovima u kojima je manji deo stanovništva podržavao komunističku ideologiju. Koristeći se vojnom jedinicom specijalne policije Oznom, KPJ je 1944-1945. počela čišćenje nepodobnih elemenata. Na udaru su se našli i svi oni koji nisu smatrani za „poštenu inteligenciju“. Budući da su predratni oficiri uglavnom bili u zarobljeništvu i velikim delom su se opredelili da se ne vraćaju u komunističku zemlju, da su trgovci kao „eksploatatori“ bili veoma brzo lišeni mogućnosti da nastave da se bave ovom delatnošću, od srednje klase iz Kraljevine Jugoslavije ostala je još samo inteligencija. Ona je bila sumnjiva u Srbiji jer se tokom rata uglavnom držala uz Ravnogorski pokret, a deo je podržao i Nedićevu kvislinšku pseudovladu. Manji deo inteligencije je streljan ili je napustio zemlju, veći deo je marginalizovan, a samo mali deo je našao način da se integriše u novi režim. Time je izvršen najveći diskontinuitet u novijoj srpskoj istoriji. Desetkovana je klasa koja je mukotrpno stvarana preko sto godina i time su uništene pretpostavke za demokratiju u Srbiji i Jugoslaviji. Zavedena je komunistička diktatura po sovjetskom boljševičkom modelu. Ceo aparat nove vlasti predvodio je Josip Broz „prvi koji je sledio Staljinov model da istovremeno bude šef partije, vlade i vojnih snaga, kao i izvor ideološkog i kulturnog nadahnuća.“53 Vodeća partijsko-državna četvorka imala je na čelu jednog metalskog radnika s bravarskim zanatom Josipa Broza, a uz njega su bili krojački radnik Aleksandar Ranković, nesvršeni student Milovan Ðilas i učitelj Edvard Kardelj.54 U odnosu na „otečestvenu in-

Stevan K. Pavlowitch, Yugoslavia’s Great Dictator (London: C. Hurst & Co., 2006), p. 53. Ko je ko u Jugoslaviji. Biografski podaci o jugoslovenskim savremenicima, Sedma sila, Beograd 1957, str. 87, 308, 598.

53 54

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

teligenciju“ koja je i formalno vodila Srbiju od 1872. ovo je bio, u obrazovnom pogledu, veliki korak unazad, još upadljiviji kada je najobrazovaniji iz ove grupe, Milovan Ðilas, postao početkom 1954. disident i time odstranjen iz vodeće četvorke. U početku komunistička vlast je kamuflirala svoju dominiaciju kroz Narodni front, ali u drugoj polovini 1947, javno je proklamovano da KPJ predstavlja vodeću političku snagu u zemlji. Zato i ne iznenađuje ocena Karla Fridriha i Zbignjeva Bžežinskog: „Dobro je prisetiti se da, kao prvo, Jugoslavija nikada nije napustila sovjetski blok, već je bila izbačena umnogome protiv njenih želja; kao drugo, Jugoslavija je verovatno bila najkomunizovaniji satelit u istočnoj Evropi do vremena razlaza iz 1948.“55 Ono što je važno je da komunisti ne samo da su ukinuli mogućnost obnove parlamentarne demokratije, već su onemogućili čak i postojanje političkog pluralizma koji je kontinuirano postojao u Srbiji od sedamdesetih godina XIX veka. Iskustvo Grčke pokazuje da je sudbina demokratije u balkanskim državama bila, na kraju Drugog svetskog rata, u rukama velikih sila. I u Grčkoj su postojala dva pokreta otpora od kojih je jedan bio komunistički, i to mnogo veći i jači od protivničkog, ali je ulazak britanskih trupa u Atinu na Božić 1944. rešio opredeljenje Grčke koja je zadržala demokratiju i parlamentarizam koji su opstali, s prekidom u vreme vojne hunte (1967-1974). Zato je u istoriji malih zemalja sudbina demokratije često nezavisna od bilo kakvog modela ili od socijalne podele. U Srbiji su velike sile gušile liberalizam sve do vlade knjaza Mihaila. U vreme Namesništva (1868-1872) zemlja je već bila dovoljno samostalna da može da donese sopstveni ustav i osvoji određene slobode. Kao i 1835-1838, strano mešanje se ponovilo 1944/1945. Podele interesnih sfera između zapadnih zemalja i SSSR-a i putanja savezničkih armija omogućili su uspostavljanje demokratije u Grčkoj, a suprotan ishod u Jugoslaviji – rušenje političkog pluralizma. S uništenom predratnom srednjom klasom nestala je brana za prodor komunističkih ideja. Jedan element komunističke ideologije bio je posebno prijemčiv u Srbiji i drugim srednjim i manje razvijenim delovima Jugoslavije. Postoji jedna pojava dugog trajanja u Srbiji koja, u manjoj meri, podržava postavku Ačemoglua i Robinsona da društvo relativne jednakosti teško može da ide prema demokratiji, a to je egalitarizam. Egalitarni duh se naslonio na seoski egalitarizam u Srbiji. Još 1889. Dopisnik londonskog Tajmsa Dejvid Džejms Barčer je primetio da u Srbiji vlada „sistem praktičnog socijalizma“, a da su srpski seljaci „poslednji koji su preživeli patrijarhalno doba“, misleći na jednakost na selu, i na Srbiju kao zemlju zadruga i malog poseda.56 Opisujući istu ovu pojavu britanski pisac Hebert Vivijan nazvao je Srbiju 1897. u podnaslovu knjige „raj za siromašnog čoveka.“57 Egalitarističkom retorikom Toma Vučić Perišić je prvi politizovao deo seljaka 1839. i 1858.58 Radikali su egalitarističkom kampanjom došli na vlast tokom osamdesetih godina XIX veka. Konačno, studenti beogradskog univerziteta su 1968, podigli pobunu koja se nije zalagala za pluralističku demokratiju, već za ukidanje i onih relativno malih socijalnih razlika koje su se do tada pojavile u komunističkom vođstvu i u tehnokratskom

Carl J. Friedrich and Zbigniew K. Brzezinski, Totalitarian Dictatorship and Autocracy (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1965), p. 363. 56 James Bourchier, 'The Great Servian Festival', The Fortnightly Review, vol. 46 (1889), p. 222. 57 Herbert Vivian, Servia, the Poor Man's Paradise (London: Longmans, Green and Co., 1897). 58 Kada Toma Vučić Perišić agituje među vojnicima 1839, on im govori da niko ne treba nikoga da se boji „što je Knjaz to je i svinjar, što savetnik to i terzija, a što terzija to i sudija, što sudija to i ja, svi smo mi jednaki.“ D. Stranjaković, op. cit., str. 23. 55

TEORIJA O EKONOMSKOM POREKLU DEMOKRATIJE I SLUČAJ DEMOKRATIJE KAO INTELEKTUALNOG PROJEKTA U SRBIJI

sloju u odnosu na prosek. Do šezdesetih godina socijalistička ideologija je prodrla ne samo među radništvo već i među seljaštvo koje je, u prvim poratnim godinama, bilo na ideološkoj meti novih vlasti. Budući da su socijalistička socijalna piramida i politička dinamika bili bitno drugačiji od iskustava Srbije i Jugoslavije do 1941. na ovom mestu završavam analizu razvoja demokratije.

12. Demokratija kao intelektualni projekat Imajući u vidu relativnu imovnu jednakost u Srbiji posle 1830, nepostojanje zemljišnih magnata i aristokratije, a od ubistva knjaza Mihaila (1868) i nepostojanje veoma bogatog pojedinca, jasno je da bi Ačemogluov i Robinsonov model trebalo da kao rezultat da održavanje nedemokratije, kao u slučaju Singapura. U Srbiji, međutim, oligarhiju (18391859) zamenjuje apsolutizam (1859-1868), a iza prosvećenog apsolutizma vlast preuzimaju činovnički sloj i inteligencija (1868-1872). Posle uvođenja političkih partija stalan rast srednjih slojeva inteligencije, činovništva i oficira dovodi do prvog uspostavljanja demokratije 1889. Put ka tome otvorila je dominacija inteligencije u širem činovničkom sloju koja je postepeno nametnuta od 1868. Dok u latinoameričkim modelima vojska ruši demokratiju u Srbiji se to događa samo jednom (1893), a dva državna udara koje je izvela vojska su pomogla demokratiju. Prvi (1868) je popločao put ka demokratiji, a drugi je doprineo njenom ponovnom uvođenju (1903). Zbog nepostojanja bogatog upravljačkog sloja, u Srbiji poslednjih decenija XIX veka srednji slojevi zapravo predstavljaju vladajuću elitu, čiji se politički vrh u najvećoj meri regrutuje iz sloja otečestvene inteligencije odnosno državnih pitomaca obrazovanih u inostranstvu. U tom smislu parlamentarna demokratija predstavlja intelektualni projekat jedne frakcije obrazovane elite koja od 1881. deluje kroz Radikalnu stranku. Ova stranka i njen izdvojeni deo (samostalci kasniji demokrati) biće uz male izuzetke najpopularnija partija u Srbiji od osnivanja političkih partija 1881. do uvođenja lične vlasti kralja Aleksandra 1929. Kao intelektualni projekat parlamentarna demokratija u Srbiji nema jasno ekonomsko poreklo kao što je to slučaj u primerima koje su koristili Ačemoglu i Robinson. Ona mnogo pre može da se smesti u kontekst povezanosti porasta obrazovanosti i demokratije, ali je i tu potreban poseban model, jer je inteligencija uvela i održala demokratiju u uslovima nepismenosti od oko ili preko 80%. Primer Srbije ukazuje da intelektualna elita može da ima mnogo veću ulogu, u određenim uslovima, nego što to dominantni modeli pokazuju. Nijedna od četiri studije slučaja koje su ponudili Ačemoglu i Robinson ne može se primeniti na slučaj Srbije kao i nijedan od tri scenarija. Istina, egalitiran duh koji je izvirao iz relativne jednakosti je zaista usporio modernizaciju, ali je uvođenje političkih stranaka lako kanalisalo taj duh u pravcu koji je odgovarao intelektualnoj eliti. I rušenja demokratije i političkog pluralizma u Srbiji i Jugoslaviji (1893, 1929, 1944-46), takođe, nisu bila povezana, ni u jednom slučaju, s ekonomskom krizom što je dominantan model objašnjenja krize već uspostavljenih demokratija.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Verovatan uzrok nepostojanja odgovarajućeg modela za balkanske države je preterano korišćenje latinoameričkog iskustva koje nije primenjivo na Balkan zbog velike početne socijalne nejednakosti koja je polazna tačka u razvoju demokratije u Latinskoj Americi. Zaostajanje u industrijskom razvoju balkanske poluperiferije čini nemogućim i primenu zapadnoevropskih modela. Iz toga sledi da je slučaj Balkana specifičan jer su tri države nastale bez jake ekonomske elite (Srbija, Grčka i Bugarska), a jedino je Rumunija (odnosno prethodno Vlaška i Moldavija) imala krupne veleposednike zemlje i bogati sloj u Bukureštu. Zato je potrebno izgraditi poseban model koji bi mogao da objasni slučajeve razvoja parlamentarne demokratije u Srbiji, Grčkoj i Bugarskoj.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Aleksandra Praščević1 alja@ekof.bg.ac.rs

JEL KLASIFIKACIJA: E02, E52, E62

POLITIČKA MAKROEKONOMIJA U RAZVOJU SAVREMENE MAKROEKONOMIJE

APSTRAKT: U radu se razmatraju glavni pravci razvoja političke makroekonomije, uklopljeni u širi kontekst razvoja makroekonomije. Najpre su analizirani faktori koji su doveli do pojave političke makroekonomije kao posebne oblasti u okviru makroekonomije, a koji se odnose na značajno uvođenje države i njene ekonomske politike u funkcionisanje ekonomskog sistema. U ovom kontekstu razmotren je značaj koga su imali različiti koncepti očekivanja prisutni u makroekonomiji, a koji su se preslikavali na ponašanje javnosti (glasača), odnosno na mogućnost ili nemogućnost korišćenja nagodbe inflacija – nezaposlenost. Razvoj političke makroekonomije je uticao ne samo na teorijske koncepte u savremenoj makroekonomiji, već i na promene u institucionalnoj osnovi za vođenje ekonomske politike – opredeljivanju za pravila i prepuštanje monetarne politike nezavisnoj centralnoj banci.

KLJUČNE REČI: POLITIČKA MAKROEKONOMIJA, ADAPTIVNA OČEKIVANJA, RACIONALNA OČEKIVANJA 1

Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu

POLITIÄ&#x152;KA MAKROEKONOMIJA U RAZVOJU SAVREMENE MAKROEKONOMIJE

Abstract:

The paper discusses the main directions in development of political macroeconomics, incorporated in the wider context of the development of macroeconomics. The factors that led to the emergence of political macroeconomics as a field of macroeconomics are analyzed. They are related to the introduction of significant government influence and its economic policy in the functioning of the economic system. In this context, the importance of different concepts of expectations in macroeconomics is discussed, which are important for the behavior of the public (voters), and the ability or inability to use the trade-off between inflation and unemployment. The development of political macroeconomics had impact not only on the theoretical concepts in contemporary macroeconomics, but also to the changes in the institutional framework for the economic policy - the choice of rules and independent central bank.

key words: POLITICAL MACROECONOMICS, ADAPTIVE EXPECTATIONS, RATIONAL EXPECTATIONS

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

1. UVOD Pitanja načina funkcionisanja ekonomskog sistema, mesta i uloge države, koja su zaokupljala ekonomiju od njenog nastanka, svoje mesto pronalaze i u razvoju političke makroekonomije, doprinoseći razrešenju dilema u kojoj je meri državna intervencija u ekonomiji neophodna, odnosno, u kojoj je meri ona pogubna po ekonomske rezultate. Upravo je uvođenje države na velika vrata u ekonomsku sferu sa pobedom Kejnsove teorije i politike, a kasnije i kroz razvoj kejnzijanske ekonomije – zasnovane na upravljanju agregatnom tražnjom, nametnuo kao opravdano pitanje da li se za kreatore ekonomske politike može (ili čak uvek mora) pretpostaviti da se ponašaju u skladu sa interesima društva u čije ime upravljaju ekonomijom. Uvođenje stvarnih motiva kreatora ekonomske politike, koji se mogu svesti na lične motive – primarno političke (oportunističke i partijske), značajno je doprinelo rasvetljavanju stvarnih efekata do kojih državna intervencija u ekonomiji dovodi. Tako se izdvojila politička makroekonomija čiji su predmet razmatranja makroekonomske konsekvence političkih odluka, uticaj makroekonomskih kretanja na političke rezultate koji se postižu na izborima, kao i uticaj institucionalnih aranžmana i razvijenosti institucija na makroekonomska kretanja i rezultate. Razvoj političke makroekonomije uklopljen je u razvoj makroekonomske teorije, naročito u oblasti kreiranja i realizacije ekonomske politike i cikličnih fluktuacija ekonomske aktivnosti. U okviru ovog razvoja u savremenoj makroekonomiji je razvijen čitav niz modela koji utvrđuju načine za vođenje ekonomske politike u skladu sa ciljem blagostanja čitavog društva, tako da bude minimizirano korišćenje ekonomske politike u političke svrhe. Takođe su nalazi do kojih se došlo u opširnoj literaturi političke makroekonomije doprineli postizanju određenog konsenzusa o načinu kreiranja ekonomske politike, između različitih makroekonomskih škola, pomažući približavanju dva istraživačka programa u makroekonomiji – klasičarskog i kejnzijanskog.

2. RAZVOJ POLITIČKE MAKROEKONOMIJE Već se krajem 1950-tih pojavio rad koji je objašnjavao moguće ponašanje kreatora ekonomske politike. Bila je to čuvena knjiga Entoni Daunsa: Ekonomska teorija demokratije (1957), u kojoj je on ukazao da „političari nisu benevalentni društveni planeri, već egocentrični pojedinci čiji je jedini cilj da ostanu na vlasti.“2 To je postalo suština ekonomsko-političkog modela koji je polazio od toga da se političko ponašanje može analizirati slično analizi ekonomskog ponašanja ekonomskih subjekata, kao potrošača ili proizvođača. Zbog toga se konvencionalna makroekonomska analiza dopunjava elementima koji reflektuju optimalni izbor kreatora ekonomske politike, na osnovu njihovih preferencija i ograničenja sa kojima se suočavaju. Istovremeno se uvode i preferencije javnosti u vezi sa ekonomskim rezultatima na osnovu kojih bi svoje poverenje glasači ponovo poklonili istim kreatorima ekonomske politike. Stanje ekonomije je važna determinanta ponašanja javnosti prilikom glasanja, jer će pojedinci glasati za postojeću vlast ukoliko se njihova pojedinačna ekonomska situacija poboljšala dok je određena vlada bila na vlasti. 2

Siermann (1998), str. 5.

POLITIČKA MAKROEKONOMIJA U RAZVOJU SAVREMENE MAKROEKONOMIJE

Političari znaju da će ekonomsko stanje, naročito u predizbornom periodu uticati na rezutate izbora, što će ih podstaći da iskoriste mogućnosti koje su im na raspolaganju, vezane za instrumente ekonomske politike, kako bi se ostvarili povoljni ekonomski rezultati, a time i povećale šanse da ponovo budu izabrani, što je u osnovi oportunističkih modela političkih ciklusa. Ukoliko se zanemare stranački (ideološki) motivi kreatora ekonomske politike, maksimiziranje korisnosti političara podrazumeva podršku javnosti koja zavisi od kretanja ekonomskih veličina – inflacije i dohotka (nezaposlenosti), tako da je javnost averzna prema inflaciji, a preferira rast dohotka i nižu nezaposlenost. Pored oportunističkog motiva, da se pobedi na izborima, političari mogu koristiti instrumente ekonomske politike kako bi se ostvarili ekonomski ciljevi proklamovani programom partije, odnosno ideologijom. U ovom se slučaju fokusira faktor ideologije koji utiče na izbor ekonomske politike i rezultate ove politike. Ovaj motiv je ključan u tzv. stranačkim modelima političkih ciklusa. Zbog toga je opravdano pitanje da li vlade mogu pratiti i realizovati srednjoročne i dugoročne ekonomske ciljeve društva, ne obazirući se na sopstvene kratkoročne izborne motive. Pored razlikovanja motiva koji opredeljuju moguću zloupotrebu ekonomske politike od strane njenih kreatora, može se uočiti da je razvoj teorija političkih ciklusa, a šire i političke makroekonomije, uklopljen u razvoj opšte makroekonomske misli, tako da se mogu razlikovati dve faze: • u periodu dominacije kejnzijanske ekonomije (do 1970-tih) – tradicionalni modeli koji uključuju adaptivna očekivanja formirana od strane ekonomskih subjekata, koja im omogućavaju da makar privremeno „prevare“ ekonomske subjekte – javnost (glasače) poboljšavajući makroekonomske rezultate, a time i svoje šanse za pobedom na izborima; • u periodu razvoja Nove klasične makroekonomije (od 1970-tih) – racionalni modeli koji se baziraju na racionalnim očekivanjima, formiranim od strane ekonomskih subjekata, čime se umanjuje mogućnost uticaja kreatora ekonomske politike, ali uvećavaju moguće negativne posledice ovog delovanja, u prvi plan ističući pitanja kredibiliteta ekonomskih vlasti i značaja institucionalnih aranžmana kojima bi se sprečilo korišćenje upravljanja ekonomskom politikom u stranačke ili oportunističke svrhe. U okviru političke makroekonomije, koja se često naziva i „novom političkom ekonomijom makroekonomije“, da bi se jasno odvojila od ranijeg koncepta političke ekonomije koja je bila sinonim za ekonomsku nauku3, ekonomska politika je endogenizovana jer se javlja kao rezultat namernih odluka pojedinaca i grupa, koji imaju sopstvene ciljeve (politički motivisane) i ograničenja, slična ekonomskim subjektima u modelima mikroekonomske optimizacije. Ograničenja koja se javljaju su politička i odnose se na ograničenja uslovljena konfliktima interesa i potrebom da se donose kolektivne odluke u uslovima ovih ograničenja. U modeliranju endogenizacije ekonomske politike koriste se koncepti i tehnike moderne ekonomske analize, prvenstveno principi optimizacije koji se dopunjuju elementima teorije racionalnog izbora (u teoriji javnog izbora) radi formalne analize racionalnog ponašanja, kao što su elementi teorije igara, teorija verovatnoće i očekivanja (racionalnih i ograničenih).

Sve do pojave naziva ekonomike (engl. economics) u periodu neoklasike. Inače je termin „politička ekonomija“ ukazivao i da se ekonomija ne može odvojiti od politike jer su politički faktori od ključne važnosti za ekonomske rezultate.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Značaj nove političke ekonomije makroekonomije, ili političke makroekonomije govori o promenama u samom razvoju ekonomske teorije. Naime, stavljanje u drugi plan termina „politička ekonomija“ do koga je došlo sa razvojem neoklasike, bio je posledica pokušaja da se ekonomska nauka formuliše na rigoroznijim metodološkim osnovama, „očišćena“ od politike ili institucionalnih faktora. Razvoj ekonomije, prvenstveno makroekonomije, ali i ekonomska kretanja i nametnuta ekonomska pitanja dovela su do povratka političkoj ekonomiji, ali ne kao starom pristupu ekonomiji, već modernom pristupu i to ne samo u metodološkom smislu. Polazeći od najpoznatije definicije ekonomije kao nauke o alternativnoj upotrebi retkih resursa, nova politička ekonomija se odnosi na političku prirodu donošenja ekonomskih odluka u društvu. Institucije i norme su zbog toga od izuzetnog značaja jer ekonomija koja bi bila „očišćena“ od institucija ne postoji. Slično se može reći i za ekonomsku teoriju – ne može se govoriti o teoriji iz koje bi institucije bile u potpunosti isključene, čak se i standardna ekonomska teorija konkurentske ekonomske ravnoteže, kako Kenet Erou navodi, zasniva na jasnim institucionalnim osnovama. Među ovim institucionalnim pretpostavkama su: postojanje tržišta kao društvene institucije koja funkcioniše na osnovu jasnih pravila koja su svima poznata, postojanje pravnog sistema koji garantuje vlasnička prava i pravnu sigurnost. (Basu, 2003, str. 3-4) Međutim, institucionalne osnove modela opšte ravnoteže nisu odgovarale realnosti, što je zahtevalo uvođenje nekih drugih ne-tržišnih institucija u teoriju, odnosno ekonomski model. To se pre svega odnosi na neophodnost uključivanja mogućih pojava asimetričnosti informacija, otkaza tržišta i dobitaka po osnovu koordinacije u uslovima eksternalija. Ne-tržišne institucije kojima će se prevazići navedeni problemi obezbediće koordinaciju očekivanja i uticati na motive ekonomskih subjekata. Naravno, institucije su istorijski uslovljene i one pomažu stabilnosti očekivanja od strane subjekata. Zbog toga je poželjna i njihova postepena transformacija, jer bez obzira što neke od njih mogu delovati kao posledica nekog spontanog poretka, one su, ipak, uvek rezultat nečije namere i odgovarajućih odluka i delovanja. Prodorom i razvojem političke makroekonomije reafirmisana su pitanja raspodele nacionalnog dohotka i bogatstva, dogovora ključnih društvenih aktera u vezi sa raspodelom, problema ekonomskog razvoja, institucionalnog okvira (izgradnje odgovarajućih – funkcionalnih institucija), kao i uloge države i njene ekonomske politike u tome. Za razvoj teorije političkih ciklusa od značaja su sledeći makroekonomski koncepti: • upravljanje tražnjom, fiskalno fino usklađivanje, aktivna monetarna politika, dominacija diskrecionih prava (u periodu kejnzijanizma), • neefikasnost ekonomske politike, vremenska nekonzistentnost ekonomske politike, reputacija, kredibilitet i „igra inflacije“ (u periodu Nove klasike). Razvojem teorija i modela političke makroekonomije došlo se i do važnih zaključaka o institucionalnom okviru korišćenja instrumenata ekonomske politike – monetarne i fiskalne. Tako se u početku razvoja političke makroekonomije u modelima fokusirala moguća zloupotreba monetarne politike, da bi kasnije došlo do razvoja koncepta nezavisne centralne banke. Upravo je ova nezavisnost proistekla iz želje da se politički motivi eliminišu iz vođenja monetarne politike, što je u većini tržišnih ekonomija i sprovedeno u delo. Zbog

POLITIČKA MAKROEKONOMIJA U RAZVOJU SAVREMENE MAKROEKONOMIJE

toga je kao jedini izvor moguće političke zloupotrebe ostala fiskalna politika koja može generisati budžetske političke cikluse. Takođe se mora istaći i da je politička makroekonomija doprinela razrešenju dileme u vođenju ekonomske politike: diskreciona prava ili pravila i to u korist pravila, kako u monetarnoj, tako i u fiskalnoj politici.

3. TRADICIONALNI MODELI POLITIČKIH CIKLUSA Usled ekspanzije uticaja države u ekonomskoj sferi, do koga je došlo tokom dominacije kejnzijanske ekonomije, samo je bilo pitanje vremena kada će se stvarni motivi kreatora ekonomske politike, uključujući njihove stranačke i oportunističke ciljeve, fokusirati kao važan faktor funkcionisanja ekonomskog sistema i naročito kao mogući izvor ekonomskih fluktuacija. To je po prvi put učinjeno u tradicionalnim oportunističkim modelima političkih ciklusa razvijenim od strane Nordhausa (1975) i Lindbeka (1976), a ubrzo i u tradicionalnom stranačkom modelu Hibsa (1977). U prvo vreme, tokom razvoja tracionalnih modela, kao ključni izvor političke manipulacije ekonomskom politikom označena je monetarna politika. To se može povezati sa činjenicom da je upravo u ovo vreme i došlo do nastanka i razvoja koncepta centralne banke kao nezavisne institucije, sa transparentnom monetarnom politikom. Kao i da je to period u kome se pod uticajem monetarizma, a kasnije i nove klasične makroekonomije kristališe potreba za vođenjem monetarne politike na bazi jasnih monetarnih pravila i uz primarni, ili čak i jedini cilj cenovne stabilnosti (niske i stabilne stope inflacije). Tome su prethodile epizode zloupotrebe monetarne politike, od kojih je u razvijenim ekonomijama najočigledniji bio primer monetarne politike vođene u periodu administracije Ričarda Niksona, koja je bila politički motivisana – reizborom Niksona na predsedničkim izborima 1972. godine, zbog čega ju je karakterisala izrazita ekspanzivnost. Istovremeno je ona predstavljala očigledan primer nedostatka samostalnosti centralne banke jer je pratila set mera Niksonove ekonomske politike koja je proklamovala „prosperitet bez rata“, a kojima je trebalo obezbediti nova radna mesta (za dva miliona vojnika koji su se vratili iz Vijetnamskog rata, jer su SAD polako smanjivale svoje snage4), okončati rast inflacije i troškova života, kao i odbraniti dolar od napada stranih špekulanata. Mere ekonomske politike Ričarda Niksona uključivale su: poreske olakšice kojima bi se podstakla proizvodnja; politiku dohodaka i kontrolu cena radi držanja pod kontrolom inflacije u predizbornom periodu; privremena suspenzija konvertibilnosti dolara u zlato (Bretonvudskog sporazuma i zlatnog standarda). Ove su mere zapravo činile politiku kratkoročnog podsticanja američke ekonomije – slabim dolarom, sniženjem kamatnih stopa, povećanjem novčane mase, sniženjem poreza i rastom državnih izdataka. Niksonu je to pošlo za rukom u veoma kratkom predizbornom periodu, ali je bilo „plaćeno“ visokim stopama inflacije od kojih je američka ekonomija patila u narednim godinama, ali i pojavom veoma oštre recesije u periodu: novembar 1973.- mart 1975. (Praščević, 2013, str. 37 – 40). Navedena ekonomska kretanja svakako su uticala na razvoj prvog Nordhausovog modela, a pretpostavke od kojih se u njemu polazilo odgovarale su tadašnjem nivou znanja

Da bi se potpuno povukle u proleće 1975. godine kada je Sajgon pao u ruke komunističkih vijetnamskih snaga.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

u makroekonomiji, ali i prisutnim institucionalnim aranžmanima koja su omogućavala značajnu zloupotrebu monetarne politike u političke svrhe. To se prvenstveno odnosi na pretpostavku o naivnim glasačima koji imaju kratko pamćenje, kao i na nedovoljno nezavisnu centralnu banku, koja vodi netransparentnu monetarnu politiku. Pri tome se koristi model optimalne kontrole kejnzijanske ekonomije, tako da se analizira politička manipulacija motivisana ponovnom pobedom na izborima, tokom čitavog perioda vladanja. Zbog toga će u prvom periodu nakon izbora delovati recesione tendencije usled pokušaja da se inflacija stavi pod kontrolu, nakon čega će se u predizbornom periodu beležiti monetarna ekspanzija koja bi podstakla ekonomsku ekspanziju, dok će se trošak u vidu rastuće inflacije ostaviti za period nakon izbora. Formalno, model Nordhausa, kao i mnoge druge, čine tri jednačine kojima se opisuju ciljevi kreatora ekonomske politike, relacija između promene monetarnog rasta, odnosno inflacije, s jedne strane i ekonomske aktivnosti, s druge strane (Filipsova kriva), kao i jednačina koja objašnjava kako se formiraju očekivanja. Pošto se glasanje zasniva na ekonomskim performansama u bliskoj prošlosti, jer su glasači naivni i zaboravljaju ranije ponašanje političara, kao i konsekvence takvog ponašanja, oportunistički motivisani kreatori monetarne politike mogu smatrati da je za njih najbolje da generišu ciklus (inflacijanezaposlenost) koji će podrazumevati ekonomski bum pred izbore i recesiju, nakon njih. Ključna je pretpostavka o adaptivnim očekivanjima inflacije, koja u svojoj standardnoj formi podrazumevaju da ne zavise od očekivanja buduće politike (nisu racionalna): , pri čemu je Zbog toga što su očekivanja adaptivna (koeficijent β pokazuje brzinu kojom se očekivanja prilagođavaju prošloj inflaciji) nagodba između inflacije i nezaposlenosti se može eksploatisati u pokušaju da se utiče na izborni rezultat. Ovaj rezultat će zavisiti od visine dohotka (ili stope nezaposlenosti), tako da je struktura ekonomije predstavljena Filipsovom krivom:

koja omogućava nagodbu inflacija-nezaposlenost u dugom, ali ne i u kratkom roku, odnosno razlikovanje dugoročne, od kratkoročnih Filipsovih kriva. Kratkoročne Filipsove krive koje omogućavaju nagodbu inflacija-nezaposlenost Nordhaus izražava5: , dok je dugoročna Filipsova kriva izražena:

Ekonomska politika koja se formuliše u obzir mora uzeti individualne preferencije, a uz pretpostavku o ekonomiji kao zbiru velikog broja pojedinaca koji imaju uređene preferencije:

Nordhaus (1975), str. 175-177

100

POLITIČKA MAKROEKONOMIJA U RAZVOJU SAVREMENE MAKROEKONOMIJE

z = (z1, z2, ..., zm) z1 = -π (stopa inflacije) z2 = - u (stopa nezaposlenosti) z3 ... zm (ostale ekonomske varijable) Na osnovu ovih preferencija može se izvesti agregatna funkcija glasanja (Vt), koja je osnova za formulisanje ekonomske politike, a koja reflektuje preferencije glasača u odnosu na stope inflacije i stope nezaposlenosti6: , gde je

Na osnovu ove funkcije su izvedene izo-glasačke linije (V1, V2 itd.), koje pokazuju broj glasova koji će se osvojiti za različite ekonomske rezultate. Glasači ne preferiraju ni inflaciju, ni nezaposlenost, tako da će V4<V3<V2<V1 (preferiraće V1 krivu bez preferencija u kojoj će se tački na jednoj izo-glasačkoj krivi naći). Takođe je uključena i funkcija društvene korisnosti W, koja predstavlja diskontovanu vrednost agregatnih glasačkih funkcija, gde visina diskontne stope (r) pokazuje koliko se pažnje posvećuje sadašnjoj u odnosu na buduće generacije:

Tačke tangencije kratkoročnih Filipsovih kriva i izo-glasačkih linija čine dugoročnu Filipsovu krivu, sa nagibom:

kada je λ=1, tada će dugoročna Filipsova kriva biti vertikalna pri prirodnom nivou nezaposlenosti. Vrednost diskontne stope u funkciji društvene korisnosti pokazuje kako se kreatori ekonomske politike ponašaju u vezi sa alokacijom resura između sadašnje i budućih generacija, tako da njena vrednost može biti: 1. jednaka nuli (r = 0), kada se isti ponder daje sadašnjoj kao i budućoj generaciji ekonomija će se nalaziti u tački G (slika 1), koja odgovara najboljoj održivoj kombinaciji nezaposlenosti i inflacije (Nordhaus to naziva 'zlatno pravilo' ekonomske politike – inflacija je πG, nezaposlenost je UG); 2. jednaka beskonačnosti (r = ∞), kada političari vode računa samo o trenutnoj generaciji, tako da će rezultat biti određen u tački M, to znači da će „kratkovidi“ političari zanemariti dobrobit narednih generacija izazivajući izuzetno visoku stopu inflacije πM, ali nižu trenutnu stopu nezaposlenosti UM; 3. „optimum opšteg blagostanja“ je određen u tački W koja se javlja između dve ekstremne situacije, određene tačkama G i M. Nordhaus nedvosmisleno utvrđuje da će se kreatori ekonomske politike ponašati tako da preferiraju nižu nezaposlenost i višu inflaciju od optimalne, kako bi povećali svoje 6

Reč je o funkciji sličnoj funkciji podrške javnosti koja je povezivala stopu inflacije i dohodak i koja je predstavljala pozitivnu korelaciju između ovih veličina.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

mogućnosti da pobede na izborima. Dugoročna dinamika u Nordhausovom modelu, koja se odnosi na rešenja tokom više izbornih perioda određen je na grafiku na slici 1. krivom E0E0. Tačka E1 (na krivi E0E0) je za oportunistički motivisane političare povoljnija od tačke G, jer je određena na povoljnijom glasačkoj krivi, pri nižoj stopi nezaposlenosti i višoj stopi inflacije.

SLIKA 1: Dugoročna dinamika u modelu Nordhausa7

Dugoročna ravnoteža se ostvaruje u tački preseka krive E0E0 i dugoročne Filipsove krive (DFK), u tački E*= M. Prema Nordhausovom modelu što je manji nagib kratkoročne Filipsove krive, to će stopa inflacije, pri kojoj je obezbeđeno stabilno stanje ravnoteže, biti viša. To znači da će u uslovima političke demokratije i uz preduslove određene modelom, ravnotežno stanje biti određeno pri višoj inflaciji i nižoj nezaposlenosti od optimalne. Dinamika predizbornog dinamiziranja agregatne tražnje i kasnijih postizbornih recesija podrazumeva da povećanjem agregatne tražnje ekonomske vlasti mogu dostići stanje niže nezaposlenosti i više inflacije, a time i povećati broj dobijenih glasova (V1>V2). Povećanje inflacije u postizbornom periodu izazvaće promenu kursa ekonomske politike u formi prelaska na restriktivnu monetarnu politiku koja će izazvati troškove, u formi porasta nezaposlenosti i pojave recesije. Međutim, pošto glasači imaju „kratko pamćenje“, političari će ovu sekvencu manipulacije moći da ponove i pri narednim izborima. To znači da vlada može uvek da zloupotrebi ekonomsku politiku indukujući političke cikluse i radeći suprotno kejnzijanskom stavu da će za cilj imati stabilizaciju ekonomije. Modelu Nordhausa se upućuju tri ključne kritike (Drazen, A., p. 80-81). Prva se odnosi na njegovu pretpostavku o mogućnosti da kreatori ekonomske politike (vlada ili predsednik) mogu manipulisati slobodno monetarnom politikom, što podrazumeva nepostojanje nezavisne centralne banke, a što je neodrživa pretpostavka u situaciji prisutnih institucionalnih aranžmana. Drugo, nerealna je pretpostavka o neracionalnosti glasača koja se

Nordhaus (1975), str. 177.

101

102

POLITIČKA MAKROEKONOMIJA U RAZVOJU SAVREMENE MAKROEKONOMIJE

ogleda u njihovom neshvatanju stvarnih motiva političara kada u predizbornom periodu svaki put dinamiziraju agregatnu tražnju. Treće, moglo bi se dovesti u pitanje sam koncept kretanja po kratkoročnoj Filipsovoj krivi na bazi proizašlog iz adaptivnih očekivanja. Pored navedenih konceptualnih primedbi na Nordhausov model, ključni nedostatak se odnosi na njegovo nepotvrđivanje ekonometrijskim testiranjem. Iako su testiranja pokazala da je tačna pretpostavka o ekonomskim rezultatima u predizbornom periodu kao ključnoj determinanti izbornog rezultata (stopa rasta realnog per capita dohotka, stopa nezaposlenosti i stopa inflacije), na primeru predsedničkih izbora u SAD-u, ipak brojna ekonometrijska testiranja nisu potvrdila postojanje političkog ciklusa u ekonomskoj aktivnosti, naročito izvan SAD-a (Drazen, 2000, str. 83). Najvažnija potvrda Nordhausovog modela bila su ekonomska kretanja generisana mnogobrojnim političkim zloupotrebama ekonomske politike u vreme administracije Niksona. Međutim, analize vršene za druge ekonomije i u dužem vremenskom razdoblju dale su mešovite rezultate. Tako nije moguće uočiti povećanje agregatne ekonomske aktivnosti u predizbornom periodu, ali jeste moguće uočiti rast stope inflacije u postizbornom periodu, kako u zemljama OECD-a, tako i u SAD-u, naročito do 1979. Ovaj period se upravo poklapa sa institucionalnim promenama u vođenju monetarne politike, kao i mesta i uloge centralne banke. U okviru tradicionalnih modela političkih ciklusa možemo ustanoviti razvoj i stranačkih modela političkih ciklusa zasnovanih na postojanju adaptivnih očekivanja i različitim ideološkim (stranačkim) ekonomskim ciljevima kreatora ekonomske politike. Prvi takav model je razvio Hibs, 1977 (Hibbs, 1977), ukazujući na razliku u ekonomskim ciljevima u vezi sa nezaposlenošću i inflacijom između levičarskih i desničarskih partija. Te razlike dovode do razlika u funkciji cilja levičarskih u odnosu na desničarske vlade po pitanju targetirane stope inflacije i targetirane stope nezaposlenosti, odnosno ekonomske aktivnosti. Levičari će u većoj meri biti zainteresovani za nižu stopu nezaposlenosti i veći privredni rast, a manje za nižu stopu inflacije, u odnosu na desničare. To je posledica razlika u preferencijama glasača i članova ovih partija. Hibsov model negira Nordhausovu pretpostavku da se kreatori ekonomski politike ponašaju na identičan način, bez obzira na njihovu stranačku pripadnost, odnosno ideološku orijentaciju. Ove razlike u preferencijama su predstavljene razlikama u nagibu kriva prefencije desničarskih u odnosu na levičarske vlade (slika 2), kao i različitim tačkama ravnoteže, odnosno izabrane kombinacije stope inflacije i nezaposlenosti u slučaju desničarske, u odnosu na levičarsku vladu. Ove tačke će biti određene u tačkama tangencije kriva indiferencije i Filipsove krive (tačka L* za levičarske i D* za desničarske vlade).

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

SLIKA 2: Model Hibsa8

Dakle, levičarske vlade će generisati nižu stopu nezaposlenosti i višu inflaciju, koje će voditi preraspodeli u korist siromašnih, a desničarske obrnuto, što će odgovarati bogatima. (Jakšić i Praščević, 2010, str. 197) To će biti omogućeno kretanjem po kratkoročnoj Filipsovoj krivi (PC ma slici 2.) koja je upotpunjena adaptivnim očekivanjima. Zbog toga što se inflatorna očekivanja sporije prilagođavaju stvarnoj inflaciji, što omogućava pretpostavka o adaptivnim očekivanjima, to će biti duži stranački efekat na ekonomske rezultate. Hibsove postavke bile su i empirijski potkrepljene ekonomskim kretanjima u zemljama Zapadne Evrope i severne Amerike u periodu 1946-69. Najvažnija kritika se odnosila na pretpostavke o naivnosti glasača, odnosno o greškama koje se čine prilikom formiranja očekivanja koje su sistematske.

4. REVOLUCIJA RACIONALNIH OČEKIVANJA U MODELIMA POLITIČKIH CIKLUSA Kao što je pokazano u tradicionalnim modelima je od odlučujućeg značaja bila pretpostavka o postojanju adaptivnih očekivanja na osnovu kojih se formiraju očekivanja o visini stope inflacije. To je omogućavalo kreatorima ekonomske politike da sistematski obmanjuju javnost. Međutim, kada je u makroekonomiji došlo do uvođenja hipoteze o racionalnim očekivanjima, od starne Nove klasične makroekonomije, to je označilo i novu fazu u razvoju modela političkih ciklusa. Naime, došlo je do razvoja racionalnih modela

Snowdon i Vane, str. 215.

103

104

POLITIČKA MAKROEKONOMIJA U RAZVOJU SAVREMENE MAKROEKONOMIJE

političkih ciklusa u kojima je trebalo objasniti kako oportunističko, odnosno stranačko ponašanje kreatora ekonomske politike može imati realnih efekata na ekonomska kretanja i izborne rezultate čak i u uslovima racionalnih očekivanja javnosti. Hipotezu Džona Muta su predstavnici Nove klasične makroekonomije tokom 1970-tih godina, integrisali u makroekonomski kontekst. Izazivajući time najveću promenu u savremenoj makroekonomiji koja je zamenila adaptivna očekivanja u modelu. Racionalna očekivanja su okrenuta budućnosti, za razliku od adaptivnih ona ne koriste samo ranije vrednosti ekonomske varijable kao relevantne za određivanje buduće vrednosti. Umesto toga, ona se formiraju na osnovu ekonomskog modela koriščenjem svih informacija dostupnih u trenutku formiranja očekivanja. Realno je očekivati da će sa promenom ekonomskog sistema, ekonomski subjekti, makar nakon određenog vremena, promeniti način formiranja svojih očekivanja. Tradicionalni modeli očekivanja, međutim, ne omogućavaju ovakvu adaptaciju. Predviđajući stopu inflacije na osnovu racionalnih očekivanja, ekonomski subjekti uzimaju u obzir model koga smatraju modelom ekonomije kao i sve raspoložive informacije u trenutku kada očekivanja formiraju. Očekivana inflacija je:

Subjekti će napraviti greške u predviđanjima (εt), koje su nekorelisane sa setom informacija kojima su raspolagali u periodu kada su formirana.

Racionalna očekivanja, pri datom ekonomskom modelu obezbeđuju utvrđivanje očekivanih vrednosti koje su u proseku jednake stvarnim vrednostima promenljive. Ovako predviđene vrednosti će se razlikovati od stvarnih, jedino ukoliko u sistemu deluje neka nepredviđena neizvesnost. Ukoliko takve neizvesnosti nema, očekivana vrednost varijable će se podudariti sa stvarnom vrednošću te varijable. To znači da će Filipsova kriva kao relacija koja omogućava nagodbu inflacija-nezaposlenost prestati da postoji, što će otežati mogućnosti kreatorima ekonomske politike, da uspešno po sebe manipulišu monetarnom i fiskalnom politikom. U ovakvim okolnostima dolazi do promena u modelima političkih ciklusa koji sada uključuju racionalne glasače, ali i promene u pravcu uključivanja primarno fiskalne politike, umesto monetarne manipulacije, kao odlučujuće za ciklične makroekonomske fluktuacije koje su politički motivisane. Objašnjenje političkih cikličnih fluktuacija u situaciji racionalnih očekivanja potiče od nekog oblika asimetrije informacija koja se javlja između kreatora ekonomske politike, s jedne strane i javnosti, s druge strane. Ova asimetrija se odnosi na problem nepoznavanja kompetentnosti vlade od strane javnosti, prvenstveno u domenu vođenja fiskalne politike. Manipulacijom fiskalnom politikom vlada će pokušati da se predstavi kao kompetentna u predizbornom periodu. To će se odnositi na: • smanjenje poreza, • povećanje državnih izdataka, • promenu u strukturi državnih izdataka.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Modeli budžetskih političkih ciklusa su modeli Cukiermana i Melcera (Cukierman and Meltzer, 1986), Rogofa i Siberta (Rogoff and Sibert, 1988), Rogofa (Rogoff, 1990) i Draizena (Drazen, 2000.). U njima se kompetentnost vlade svodi na efikasnost u vođenju fiskalne politike, odnosno u sposobnosti da vlada smanji gubitke u budžetskom procesu. Tako će kompetentna vlada pružiti odgovarajući obim javnih dobara i transfera pri nepromenjenom poreskom opterećenju. To će se obezbediti sinjoraž prihodima (Rogof i Siberta, 1988) ili promenom strukture državnih izdataka u predizbornom periodu (Rogof, 1990). (Praščević, 2011) Drugi mogući izvor politički indukovanih cikličnih fluktuacija potiče od predizborne neizvesnosti u vezi sa izbornim rezultatima, a u uslovima u kojima postoje značajne razlike u ciljnoj stopi inflacije, odnosno nezaposlenosti između desničarske i levičarske vlade. Reč je o monetarnim modelima političkih ciklusa u kojima politička neizvesnost u vezi sa pobedom na izborima predstavlja neku formu šoka koji ima realne efekte na dohodak, odnosno nezaposlenost. Takvi su modeli Alesine i Gatia (1995) i Volera (1992). U njima se pretpostavljaju različite ciljne funkcije levičarskih u odnosu na desničarske partije9:

Levičarske vlade, za razliku od desničarskih, preferiraju stabilizaciju proizvoda u odnosu na inflaciju:

Pošto postoji neizvesnost koja će partija pobediti na izborima, tzv. politička neizvesnost očekivanje inflacije mora uključiti neizvesnost pobede na izborima. Verovatnoća da će levičarska vlada pobediti je P, a da će desničarska partija pobediti (1-P). Očekivana inflacija je:

Maksimiziranjem UL i UR dobija se:

Jakšić i Praščević (2010), str. 267-268.

105

106

POLITIČKA MAKROEKONOMIJA U RAZVOJU SAVREMENE MAKROEKONOMIJE

Ukoliko pobedi levičarska partija, tada će dohodak biti:

Ukoliko pobedi desničarska partija, tada će dohodak biti:

Varijansu dohotka možemo izraziti kao:

Varijabilnost dohotka reflektuje fluktuacije proizvoda indukovane izbornom neizvesnošću i fluktuacije izazvane ekonomskim šokom, ε. Varijabilnost dohotka bi se smanjila ukoliko bi se uklonila izborna neizvesnost. S druge strane, varijabilnost dohotka će se povećati, sa povećanjem razlika u preferencijama između levičarske i desničarske partije (bL-bR). Naime, što je veća razlika u ekonomskim politikama za koje se zalažu desničarske, odnosno levičarske partije, to će i izborna neizvesnost imati više realnih ekonomskih posledica, uz pretpostavku da će izabrana vlada moći da utiče na monetarnu politiku, odnosno da ne postoji nezavisna centralna banka. Ukoliko bi se obe partije (i desničarska i levičarska) složile o potrebi prepuštanja monetarne politike nezavisnoj centralnoj banci, značajno bi se poboljšale ekonomske performanse i to smanjenjem varijabilnosti proizvoda i varijabilnosti inflacije. One se u slučaju nezavisne centralne banke mogu izraziti:

Očigledno je da se varijabilnost inflacije i dohotka značajno smanjuju sa uvođenjem nezavisne centralne banke. U ovom slučaju bi se partije dogovorile da izbor nezavisnog guvernera ne koincidira sa političkim izborima, odnosno da se guverner imenuje pre političkih izbora te da parametar bG određuje guverner bez obzira na pobedu desničarske ili levičarske partije. Tako će se najpre imenovati guverner koji će odrediti parametar bG, nakon čega će se održati politički izbori i realizovati šok ε, posle koga će nezavistan guverner formulisati monetarnu politiku, nezavisnu od izbornih rezul-

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

tata, odnosno ekonomske politike za koju se zalaže pobednička partija. Nezavisnost centralne banke prema ovom modelu je još očiglednija u odnosu na razmatrani model Rogofa i pretpostavlja da guverner nakon političkih izbora ne može biti smenjen od strane vlade i zamenjen guvernerom koji bi monetarnu politiku formulisao u skladu sa preferencijama izabrane partije.

5. ZAKLJUČAK Razvoj političke makroekonomije uklopljen je u razvoj šire makroekonomske teorije, uključujući i treorije ekonomske politike. Na početku razvoja, u periodu dominacije kejnzijanizma i kasnije monetarizma, kada je pažnja bila posvećena strani agregtane tražnje, modeli političke makroekonomije dozvoljavali su pojavu cikličnih fluktuacija ekonomske aktivnosti kao posedica političke manipulacije. Ove pretpostavke bile su održive u institucionalnom okruženju nepostojanja nezavisne centralne banke i diskrecione ekonomske politike. Sa uvođenjem racionanih očekivanja u makroekonomiju od strane Nove klasične makroekonomije došlo je do unapređenja i modela političkih ciklusa, kao i do institucionalnih promena u vođenju ekonomske politike. Racionalnost glasača ograničavala je mogućnosti zloupotrebe ekonomske politike u političke svrhe. Vlade bi u pokušaju da obezbede poboljšane ekonomske rezultate morale da ubede glasače u svoju kompetentnost koja bi se, uzimajući u obzir preferencije javnosti, odnosila na uštede u budžetskom procesu, kroz odložene sinjoraž prihode ili teško uočljivu promenu u strukturi državnih izdataka. Posebno važan segment analize se odnosio na potrebu prepuštanja monetarne politike nezavisnoj centralnoj banci koji bi omogućio da se ukloni značaj izborne neizvesnosti na varijabilnost dohotka, ili inflacije. U ovom slučaju bi se otklonili ne samo oportunistički, nego i još značjnije – stranački motivi koji bi opredeljivali monetarnu politiku, izazivajući fluktuacije dohotka. Razvoj modela političkih ciklusa doprineo je unapređenjima u vođenju ekonomske politike – prihvatanju pravila, namesto diskrecionih prava, kao i opredeljivanju za nezavisnu centralnu banku.

6. LITERATURA Alesina, A. and Gatti,R. (1995), “Independent Central Banks: Low Inflation at No Cost?”, American Economic Review, str. 196.-200. Basu, K. (2003), Readings in Political Economy, Blackwell Publishers Cukierman, A. and Meltzer, A. (1986), “A Positive Theory of Discretionary Policy, the Cost of Democratic Government, and the Benefits of a Constitution”, Economic Inquiry, Vol. 24, Pp. 367-388

107

108

POLITIČKA MAKROEKONOMIJA U RAZVOJU SAVREMENE MAKROEKONOMIJE

Downs, A. (1957), An Economic Theory of Democracy, Harper Collins Publishers, New York Drazen, A. (2000), “The Political Cycles After 25 Years“, NBER Macroeconomic Annual, MIT Press, Cambridge, Mass. Hibbs, D. (1977), “Political Parties and Macroeconomic Policy”, American Political Science Review, Vol. 71., No. 4., Pp. 1467.-1487. Jakšić, M. and Praščević, A. (2010), Politička makroekonomija, Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd Lindbeck, A., “Stabilization Policies in Open Economies with Endogenous Politicians”, American Economic Review Papers and Proceedings, 1976., Pp. 1.19. Nordhaus, W. (1975), “The Political Business Cycle”, Review of Economic Studies, Vol. 42, Pp. 169-190 Praščević, A. (2011), „Fiskalna politika u modelima političkih ciklusa“, Ekonomske ideje i praksa, Ekonomski fakultet, Beograd, str. 43-60. Praščević, A. (2013), Ekonomske krize i modeli ekonomske politike, Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd Rogoff K. (1990), “Equilibrium political budget cycles” American Economic Review, Vol. 80, Pp. 21-36 Rogoff, K. and Sibert, A. (1988), “Elections and Macroeconomic Policy Cycles”, Review of Economic Studies, Vol. 55, Pp 1–16 Siermann, C. L. J. (1998), Politics, Istitutions and the Economic Performance of Nations, Edward Elgar, Cheltenham, UK Snowdon, B. and Vane, H. R. (1997), “Politics and the macroeconomy: endogenous politicians and aggregate instability”, u Snowdon, B., Vane, H. R. (ured.), 1997., Reflections on the Development of Modern Macroeconomics, Edward Elgar, Cheltenham Waller, C. J. (1992), “A bargaing model of partisan appointments to the central bank”, Journal of Monetary Economics, br. 29., str. 411-428.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

109

Nikola FabriS1

fnikola@eunet.rs

JEL KLASIFIKACIJA: B52 i E58

INSTITUCIONALIZAM: ULOGA I ZNAČAJ CENTRALNE BANKE Apstrakt: Institucionalizam kao pravac je nastao u XIX veku, a njegove ideje su reafirmisane i inovirane osamdesetih godina prošlog veka. U ovom pravcu središnju ideju zauzimaju institucije i ovaj pravac se zalaže za postepene evolutivne promene u društvu uz snažnu kritiku klasične doktrine o liberalnom tržištu. Jedna od najvažnijih institucija u svim savremenim društvima je centralna banka. Centralne banke su relativno stare institucije, a njihovi ciljevi, funkcije i instrumenti su se evolutivno menjali tokom istorije. Najvažniji cilj centralnih banaka je očuvanje cenovne stabilnosti, uz eventualno očuvanje finansijske stabilnosti. Danas je opšteprihvaćeno gledište da očuvanjem cenovne stabilnosti centralne banke mogu dati najveći doprinos ekonomskom razvoju. Međutim, da bi one uspele da efikasno sprovedu ovaj svoj institucionalni cilj one moraju biti nezavisne, visoko transparentne i društveno-odgovorne institucije. U radu se razmatra značaj pomenute tri komponente (nezavisnost, transparentnost, odgovornost) sa aspekta ostvarenja misije centralne banke. Rad se sastoji iz tri dela. U prvom delu se analizira pojam i značaj institucija. Predmet drugog dela je istorijski razvoj koncepcije institucionalizma, a u trećem delu rada se analizira centralna banka, kao jedna od najvažnijih institucija u savremenom društvu.

KLJUČNE REČI: INSTITUCIONALIZAM, CENTRALNA BANKA, NEZAVISNOST, TRANSPARENTNOST, ODGOVORNOST. 1

Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu.

110

INSTITUCIONALIZAM: ULOGA I ZNAÄ&#x152;AJ CENTRALNE BANKE

Abstract: Institutionalism had emerged as an approach in XIX century and its ideas were reaffirmed and innovated in 1980s. The approach focuses on institutions and advocates gradual evolutionary changes in society, in parallel with a strong criticism of the classical liberal market doctrine. One of the most important institutions in all modern societies is the central bank. Central banks are relatively old institutions and their objectives, functions and instruments have evolved over time. The primary central bank objective is the maintenance of price stability, potentially coupled with the preservation of financial stability. A widely accepted view today is that with the preservation of price stability central banks are likely to give the main contribution to economic development. However, the meeting of this institutional objective requires that central banks are independent, highly transparent, and socially responsible institutions. The paper discusses these three components (independence, transparency, responsibility) from the aspect of fulfilment of the central bank mission. The paper is divided in three sections where the first one analyzes the institutional concept and importance, the second part gives the historical development of the institutionalism concept, and the third section analyzes a central bank as one of the most important institutions in a contemporary society.

key words: INSTTUTIONALISM, CENTRAL BANK, INDEPENDENCE, TRANSPARENCY, RESPONSIBILITY

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

1. Pojam i značaj institucija Danas postoji veliki broj definicija institucija. Nort (1990) definiše institucije kao pravila ponašanja u određenom društvu ili ograničenja u ponašanju pomoću kojih ljudi smanjuju rizik i neizvesnost budućih rezultata sadašnjih ekonomskih i političkih aktivnosti. Marč i Olsen (1989, 160) definišu institucije kao skupove međusobno povezanih pravila i rutina, koje definišu odgovarajuće aktivnosti u vezi sa odnosom između uloga i situacija. Nešto širu definiciju institucija daje Medić (2013):

• Oblike organizacije ljudskog delovanja (preduzeća, država, brak, itd.); •O bičaji, navike, društvene vrednosti, verovanja i druga pravila ponašanja koja smanjuju rizik i neizvesnost u ekonomiji i politici; •V lasnička prava i druge pravne norme koje regulišu poslovanje i ponašanje ljudi, itd; •T ehnologija i njena pravila i •K ulturna baština.

Institucije su važne determinante društvenog razvoja. One mogu biti formalne i neformalne. Formalne institucije su: državne institucije, religija, vlasnička prava i ostale pravne norme. O njihovoj primeni se stara država, kao posebna institucija. Neformalne institucije su verovanja i običaji socijalnih grupa, prihvaćene društvene vrednosti i sl. U njihovoj primeni se ne koristi državna sila, već moralna osuda ili podrška. U svakom društvu postoji puna interakcija formalnih i neformalnih institucija. Najveći stepen efikasnosti će postojati kada su neformalne institucije usklađene sa formalnim pravilima. Kada su formalne institucije u krizi, tada neformalne institucije preuzimaju primat. Do pre nekoliko decenija smatralo se da razvijenost neke zemlje zavisi samo od ekonomskih faktora, poput raspoložive tehnologije, prirodnih resursa, produktivnosti, akumulacije i sl. Međutim, za uspeh ekonomske politike potrebno je i nešto više, a to su institucije koje dobro funkcionišu. Institucije su važna determinanta političkog, socijalnog i ekonomskog života, a sa druge strane i činitelj koji zahteva objašnjenje. Paradoks institucija je da njih formiraju ljudski akteri, a one ipak ograničavaju te iste aktere (Piters, 2007). Neke institucije su veoma korisne za napredak društva, dok su druge u pojedinim etapama izazivale štetne posledice, kao npr. crkva u srednjem veku. Institucije ne moraju biti uvek efikasne i na njih često utiču brojni egzogeni faktori, kao npr. korupcija. Iako pravila funkcionisanja institucija mogu biti ista, razlike uvek mogu postojati u načinu sprovođenja prinude, kao i načinu ponašanja učesnika. Institucije po pravilu imaju rutinirane odgovore na probleme, koji se rješavaju tako što pojedinac prihvata i interpretira vrednosti institucija. Jedan od najvažnijih elemenata procesa tranzicije je promena formalnih institucija. Na početku procesa tranzicije izgradnja efikasnih institucija je označena kao jedna od ključ-

111

112

INSTITUCIONALIZAM: ULOGA I ZNAČAJ CENTRALNE BANKE

nih karika uspeha procesa tranzicije. Međutim, samo otvaranje ekonomije i nekritičko kopiranje institucija razvijenih zemalja, ne garantuje uspeh. Dvodecenijsko iskustvo tranzicije je pokazalo da je izgradnja „jakih“ institucija jedan od važnih preduslova za uspeh procesa tranzicije. Treba imati u vidu da se „jake“ institucije ne mogu izgraditi u kratkom roku i da ne postoji jedinstveno rešenje kako to postići. U razvijenim zemljama izgradnja „jakih“ institucija je trajala vekovima. Izgradnja centralne banke je predstavljala važnu instituciju za očuvanje makroekonomske stabilnosti i razvoj finansijskog sistema. U centralno-planskom sistemu finansijski sistem gotovo da nije ni postojao, a centralno bankarstvo nije bilo odvojeno od komercijalnog. Naime, po pravilu u centralno-planskim privredama postojalo je nekoliko specijalizovanih banaka, koje su istovremeno bile i komercijalne banke i obavljale neke od funkcija centralne banke. Upravo cilj ovog rada je analiza uloge i značaja savremene centralne banke, kao jedne od najznačajnijih formalnih institucija. U radu se analiziraju institucionalni faktori efikasnost centralne banke, a naročito njena nezavisnost, transparentnost i odgovornost.

2. Nastanak i razvoj institucionalizma Institucionalizam je ekonomsko-politička škola koja ekonomske i političke pojave i procese posmatra sa stanovišta značaja i uloge institucija. Svoje poreklo vodi iz radova Torstena Veblena krajem XIX veka, a na Evropu se proširio u XX veku. Ne treba zanemariti da postoje i autori, poput Pitersa (2007), koji smatraju da su koreni institucionalizma mnogo stariji i da oni vode poreklo od Aristotela, Hobsa, Loka i Monteskjea. Isto tako i Adam Smit je u „Bogatstvu naroda“ isticao da se proizvodnja i spoljna trgovina neće razvijati tamo gde ne postoji vladavina prava, garantovanje svojine i izvršenja ugovora, kao i poverenje u državu. Institucionalizam je dao snažnu kritiku neoklasične doktrine o slobodnom tržištu. Pretpostavka ovog pravca je da je ekonomska delatnost uvek društvena i da se najbolje može razumeti samo u širem društvenom kontekstu u kojem su institucije važan faktor ekonomskog razvoja i ljudskog napretka. Institucionalisti definišu ekonomiju kao proučavanje pojedinih aspekata kulture koji su važni za obezbeđivanje i stavljanje na raspoloženje društvu dotoka roba i usluga koje su pojedincima potrebni da bi se suočili i razrešili svoje probleme sa kojima se suočavaju u ne-društvenom i društvenom okruženju (Jakšić, 1999). Međutim sa brzim razvojem biheviorizma i racionalnog izbora, šezdesetih godina prošlog veka, koji je u potpunosti prožeo društvene nauke doveo je do nezainteresovanosti za proučavanje institucija i njihove strukture (Baker, 343). Oba ova pravca su polazila od pretpostavke da po jedinici deluju autonomno, bilo na temelju svojih socio-psiholoških osobina ili

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

na temelju racionalnog ponašanja. Takođe, oba ova pristupa polazila su od toga da pojedince ne ograničavaju ni formalne ni neformalne institucije nego sami donose odluke. Međutim, osamdesetih godina dolazi do oživljavanja institucionalizma. Možemo govoriti o dva pravca institucionalizma:

• Stari institucionalisti kritičari (Veblen, Galbrajt, Mičel i dr.) i • Novi institucionalisti (Nort2, Viljemson, Marč, Oslen, Arčemoglu i dr).

Stari institucionalizam je posmatrao institucije kao ustanove koje određuju političko ponašanje formiranjem složene strukture normi sa ciljem ograničavanja individualnog izbora i akcije. Iz novog institucionalizma razvijaju se dve škole. Istorijski institucionalizam koji se uglavnom bavi pozadinom institucija i normi koje se sprovode unutar institucija i sociološki institucionalizam koji se bavi sociološkim i ekonomskim odnosima, kao i formiranjem preferenci unutar institucija. Istorijski institucionalisti su objasnili zašto slične ili iste institucije mogu da funkcionišu na potpuno drugačiji način, ne samo u različitim zemljama, nego i u okviru jedne zemlje. Sociološki institucionalisti polaze od ideje da akteri povezuju očekivano ponašanje sa određenim situacijama, baziranim na postojećim sociološkim konvencijama koje nalažu odgovarajuće reakcije. U pitanju je škola koja se zalaže za postepene i evolutivne promene u ekonomiji i društvu i dala je kritički stav prema liberalnoj političkoj ekonomiji i marksizmu. Institucionalisti ističu da savremene ekonomije karakteriše nesavršena konkurencija i asimetrične informacije. Stoga su dobre one institucije koje povećavaju protok informacija, smanjuju transakcione troškove i neizvesnost. One doprinose efikasnom ograničavanju uticaja različitih interesnih grupa i političara, koji polaze od ličnih interesa i kroz podsticanje konkurencije doprinose ostvarenju optimalnijih rezultata. Loše institucije mogu nametnuti značajne troškove privredi i pojedincima i motivisati traganje za rentom, kreirati nepoverenje i narušiti konkurenciju. Ipak, stiče se utisak da ovaj pravac u određenoj meri zanemaruje značaj ekonomske politike i daje preveliki značaj institucijama. Stoga ne iznenađuju njihovi stavovi da su slabe institucije osnovni uzrok makroekonomske nestabilnosti, dok su makroekonomske politike, kao i njihovi rezultati, samo simptom koji ukazuje na institucionalne slabosti (Ačemoglu i dr., 2003, 54). Ipak, bez „jakih“ institucija i najbolje kreirana ekonomska politika neće dati zadovoljavajuće rezultate.

3. Značaj centralne banke kao jedne od najvažnijih institucija Novac i monetarna politika su prisutni od početka civilizacije, a centralno bankarstvo ima mnogo kraću istoriju. Istorija centralnih banaka je dugačka i one su osnivane iz 2

Daglas Nort je dobitnik Nobelove nagrade za svoje doprinose vezane za načine na koje ekonomske institucije oblikuju ekonomske ishode.

113

114

INSTITUCIONALIZAM: ULOGA I ZNAČAJ CENTRALNE BANKE

različitih motiva. Istorijski posmatrano centralne banke su se razvile na dva načina. Prvi je predstavljao evolucioni proces, kada se iz komercijalnog bankarstva izdvojila jedna banka koja je dobila monopol na emisiju novca. Drugi način je u vidu državnog dekreta kojim se osniva centralna banka. Prve evropske centralne banke su osnivane od XVII veka, kroz evolucioni proces, kao posledica ratova i njihovog pritiska na državne finansije. One vode poreklo od takozvanih privilegovanih banaka, koje su imale pravo da emituju novac, da bi kasnije jedna od njih dobila monopol na emisiju novca (Fabris, 2007). Prva centralna banka je švedska Riks banka, osnovana 1668. godine. Ona je nastala kada je švedski Parlament stavio pod svoj nadzor, kao rezultat brojnih teškoća sa kojima se suočavala ova banka u svome poslovanju. Sve do 1830. godine bila je i jedina banka koja je poslovala u Švedskoj. U nekim zemljama (Holandiji i skandinavskim zemljama), centralne banke su prvo bile specijalne komercijalne banke, jer su dobijale povlastice od vlade i bile su banke države. Banka Engleske je osnovana 1694. godine i njen osnovni zadatak je bio prikupljanje fondova za finansiranje rata. Ona je sa šest partnera bila jedina emisiona institucija u Engleskoj i Velsu, ali ne i u Škotskoj. Totalni monopol na emisiju novca dobila je tek 1928. godine, kada je na nju preneto i pravo emitovanja novčanica, koje je do tada imao Trezor. Banku Francuske je osnovao Napoleon 1800. godine i njeno osnivanje je bilo povezano sa potrebama finansiranja države u ratnim uslovima. Norveška centralna banka je osnovana 1816. godine radi uspostavljanja monetarne stabilnosti nakon rata, koji je doveo do enormnog „štampanja“ novca. Preteča Bundesbanke – Deutsche Reichbank - je osnovana 1876. godine kao privatna banka, ali članove njenog upravnog odbora je imenovala vlada. Formiranje FED-a 1913. godine je bilo posledica finansijske krize i panike na bankarskom tržištu. FED, kao i Banka Japana (osnovana 1882. godine) i centralne banke većine bivših socijalističkih zemalja su osnovane državnim dekretom. Početkom dvadesetog veka u svetu je postojalo samo 18 centralnih banaka, ali sa rastom popularnosti centralnih banaka, sticanjem nezavisnosti kolonija i raspadom nekih bivših socijalističkih zemalja, broj centralnih banaka je u drastičnom porastu. Krajem 50-ih godina u svetu je postojalo oko 60 centralnih banaka, a danas ih prema web sajtu BIS banke, ima 173 (Kozarić i Fabris, 2012). Stoga možemo zaključiti da su centralne banke relativno stare institucije, ali njihovi ciljevi, uloga, funkcije i instrumenti su se menjali tokom istorije. Jedno od ključnih institucionalnih pitanja je pitanje centralne banke i uticaj alternativnih uređenja na ekonomsku uspešnost centralne banke. Ključno pitanje je nezavisnost centralne banke i mogućnost centralne banke da donosi odluke suprotne od preferencija Vlade. Pretpostavka je da nezavisnost omogućuje centralnim bankama da donose odluke na strogo ekonomskim, a ne političkim principima.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Cilj je da se monetarnom politikom postigne dugoročna stabilnost cena, a da se drugim politikama, pre svega merama fiskalne politike podstiče ekonomski rast. Niska inflacija štiti vlasnička prava i sprečava redistribuciju dohotka i imovine, a zaštita vlasničkih prava je jedan od najvažnijih ciljeva institucionalističke politike. U praksi ciljevi centralnih banaka su definisani na vrlo različite načine, iako se u najvećem broju slučajeva svode na održavanje cenovne stabilnosti. Ipak, debata o ciljevima centralne banke još uvek je prisutna i ona je u najvećoj meri posledica neslaganja o tome šta monetarna politika može, a šta ne može. Glavna dilema je da li monetarna politika treba da vodi isključivo računa o cenovnoj stabilnosti ili svojim instrumentima treba da podržava i druge ciljeve kao što su zaposlenost i ekonomski rast. Naime, ukoliko bi cilj bio samo niska stopa inflacije, onda bi se tako definisan cilj mogao ostvariti preko relativno visoke kamatne stope, ali bi ona mogla negativno uticati na zaposlenost i privredni rast. M. Fry (2000) predlaže da se ova teorijska dilema razreši na način da monetarna politika treba da podržava cenovnu stabilnost i ekonomski rast samo ako to ne ugrožava cenovnu stabilnost. Međunarodni monetarni fond (MMF, 2000) sugeriše da cilj monetarne politike treba da bude dugoročni cilj, koji je moguće ostvariti instrumentima monetarne politike, poput cenovne stabilnosti ili neinflatornog rasta. Osnovni cilj bi trebao da bude i zakonski regulisan da bi se izbeglo često menjanje ciljne funkcije. Razlike u ciljevima mogu se objasniti i razlikama u okruženju u kojem centralne banke sprovode monetarnu politiku. Sasvim je jasno da će instrumenti finog regulisanja dati bolje rezultate u uslovima razvijenog finansijskog tržišta, kakvo postoji u razvijenim zemljama, nego u uslovima finansijskog tržišta u začetku koje je često prisutno u zemljama u razvoju. Naravno, centralne banke nisu indiferentne prema ciljevima kao što su zaposlenost i ekonomski rast, ali preovlađujuće mišljenje je da najveći doprinos ovim ciljevima mogu dati preko održavanja makroekonomske stabilnosti. Stavljanje u fokus nekog od ovih ciljeva moglo bi biti konfliktno sa osnovnim ciljem – očuvanjem cenovne stabilnosti. Sposobnost centralne banke da održava cenovnu stabilnost i stabilnost finansijskog sistema u velikoj meri zavisi od njenog kredibiliteta. Ukoliko centralna banka ima visok kredibilitet i ukoliko postoji mišljenje da vodi monetarnu politiku u skladu sa profesionalnim kriterijumima, njenim akcijama će se verovati i one će biti prihvaćene od najvažnijih institucija, poput sindikata, poslodavaca, finansijskih institucija i dr. Njihovo ponašanje će tada biti u skladu sa makroekonomskim prognozama. Svako odstupanje od standarda nezavisnosti centralne banke može voditi smanjenju njenog kredibiliteta. Sa aspekta kredibiliteta centralne banke najbolje rezultate bi dao režim u kome bi se centralna banka na neodređeno dugačak vremenski period opredelila da vodi politiku jednostavnog pravila. Međutim, ovaj aranžman bi u dugom roku mogao prouzrokovati značajne troškove, jer bi centralna banka izgubila mogućnost da reaguje na šokove, a sa druge strane istorija pokazuje da se privrede i finansijski sistem kontinuirano menjaju i da nijedan monetarni režim nije moguće sprovoditi u neograničeno dugom vremenskom periodu.

115

116

INSTITUCIONALIZAM: ULOGA I ZNAČAJ CENTRALNE BANKE

Ne tako davno centralne banke nisu imale visok stepen nezavisnosti i nije preovladavalo uverenje da centralnim bankama treba dati veći stepen nezavisnosti. Tada je vladajuća paradigma smatrala da fiskalna i monetarna politika treba da budu koordinirane i da je to lakše ostvariti ukoliko vlada može da kontroliše i fiskalnu i monetarnu politiku. Takođe, preovladavalo je i stanovište da sa političkog stanovišta nije opravdano dati punu nezavisnost u vođenju jedne tako važne funkcije službenicima koji nisu prošli kroz izborni proces. Međutim, sa porastom inflacije, krajem sedamdesetih godina, ovo gledište je počelo da se radikalno menja. Danas postoji veliki broj definicija nezavisnosti centralne banke i veliki broj načina merenja nezavisnosti centralne banke. Pod nezavisnošću centralne banke u najširem smislu podrazumeva se sloboda centralne banke da definiše svoje ciljeve i instrumente za njihovu primenu, bez uticaja vlade ili neke druge institucije ili pojedinca. Da bi centralna banka bila u potpunosti nezavisna, ona mora da ima i nezavisnost cilja i nezavisnost instrumenta. Nezavisnost cilja podrazumeva slobodu centralne banke da definiše ciljeve monetarne politike (stabilnost cena, finansijska stabilnost i sl.). Nezavisnost instrumenta podrazumeva da centralna banka ima slobodu da odabere odgovarajuće politike – instrumente kojima će postići željene efekte na ekonomiju. Moguća je situacija da centralna banka ima nezavisnost instrumenta bez nezavisnosti cilja, ili da ima nezavisnost cilja bez nezavisnosti instrumenta (što je ređe). Tako na primer, zemlja koja je uvela targetiranje inflacije ima nezavisnost instrumenta, ali to ne znači i nezavisnost cilja, jer je targetirana stopa inflacije u nekim slučajevima nametnuta od strane vlade, kao što je to u Velikoj Britaniji, Kanadi, Novom Zelandu i dr. Zašto je važna nezavisnost centralne banke? Zato što je proces obaranja inflacije dugoročan i često nosi troškove, a političari su često orjentisani ka ostvarivanju kratkoročnih dobitaka. Dodatni argument je i da centralna banka sa većim stepenom nezavisnosti ima viši stepen kredibiliteta, što vodi bržem obaranju inflacije i uz manje troškove. Ukoliko su očekivanja racionalna, a centralna banka ima visok kredibilitet, onda je obaranje inflacije trenutno i bez ikakvih troškova. Veliki broj empirijskih studija je potvrdio da ukoliko postoji viši stepen nezavisnosti centralne banke da postoji niža stopa inflacije. Nezavisne centralne banke mogu mnogo lakše ostvariti nisku stopu inflacije, dok vlade mogu zloupotrebiti monetarnu politiku zbog ostvarivanja kratkoročnih dobitaka u ekonomskom rastu. Na sledećem grafiku je prikazana veza između nezavisnosti centralne banke, merena Alesininim i Summers-ovim indeksom, i stope inflacije u izabranim razvijenim tržišnim privredama u periodu od 1955. do 1988. godine.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

grafik 1: Nezavisnost centralne banke i stopa inflacije

Izvor: B ofinger, P. (2001), “Monetary Policy – Goals, Institutions, Strategies and Instruments”, Oxford University Press, New York

Međutim, sa druge strane Alesina i Summers nisu utvrdili samo vezu između nezavisnosti centralne banke i inflacije, već i realnog rasta BDP (grafik br. 2).

grafik 2: Rast BDP i indeks nezavisnosti u izabranim zemljama u periodu 1955 – 1988.

Izvor: B ofinger, P. (2001), “Monetary Policy – Goals, Institutions, Strategies and Instruments”, Oxford University Press, New York

117

118

INSTITUCIONALIZAM: ULOGA I ZNAČAJ CENTRALNE BANKE

Najčešća dilema koja se javlja u teoriji, vezano za nezavisnost centralne banke je činjenica da guverner i rukovodstvo centralne banke nisu izabrani u izbornom procesu i stoga nemaju odgovornost prema biračima, već tu odgovornost ima vlada i/ili parlament koji i biraju rukovodstvo centralne banke. Pitanje koje se u tom kontekstu postavlja je kako da se sprovede nadzor nad radom takve institucije, a da istovremeno ne bude ugrožena njena nezavisnost. Potreba nadzora se javlja zbog sumnje da je rukovodstvo centralne banke nekompetentno ili da vodi politiku centralne banke u suprotnom smeru od onoga što je zakonom definisano kao njena ciljna funkcija. Bofinger (2001.) smatra da treba da postoji trijada: nezavisnosti centralne banke, odgovornosti za rad i sankcija ukoliko centralna banka ne ispunjava mandat. On, takođe, ističe da je u savremenim zakonodavstvima nezavisnost u velikoj meri razvijena, odgovornost samo delimično, a da sankcije gotovo da ne postoje. Ipak, komponenta odgovornosti je potrebna, a i prisutna kod savremenih centralnih banaka. S obzirom da su centralne banke nezavisne institucije i da im je zabranjeno da od drugih institucija primaju instrukcije ili ih traže, pitanje odgovornosti je vrlo specifično kada je u pitanju centralna banka. Ono je prisutno, ali ne u tipičnom smislu kao kod ostalih državnih institucija. Pojam odgovornosti centralne banke u suštini označava odgovornost prema javnosti i spremnost da se obrazlažu akcije. Jakšić (2004) ističe da odgovornost centralne banke ima tri važna obeležja: odlučivanje o najvažnijim ciljevima, transparentnost monetarne politike i krajnju odgovornost za monetarnu politiku. Odgovornost može imati različite determinante i ona se može najbolje prikazati preko sledeće tabele.

Tabela 1: Determinantne odgovornosti Aspekt odgovornosti Ex ante Ex post Eksplanatorna Finansijska Performansna Proceduralna Funkcionalna Personalna Korektivna

Determinante odgovornosti Izveštavanje pre nego što je konkretna akcija preduzeta. Izveštavanje nakon što je akcija preduzeta. Davanje objašnjenja i argumenata za preuzetu akciju. Prezentiranje finansijskih izveštaja. Pokazivanje do koje mere su ispunjeni ciljevi. Poštovanje određenih procedura pri sprovođenju konkretne akcije. Da preduzeta akcija bude u funkciji ostvarenja ciljeva. Sprovođenje akcija koje su odgovornost pojedinca. Otklanjanje nastalih poremećaja.

Izvor: Modifikacija autora kategorija odgovornosti Hupkesove (2006.) i ostalih autora

Siklos (2002) je definisao odgovornost centralne banke preko tri determinante:

• Jasnoća i preciznost kojom su ciljevi monetarne politike dati i objašnjeni javnosti, • Stepen u kome su odluke prenete javnosti i u kome zadovoljavaju date ciljeve i • Stepen u kome je centralna banka u obavezi da obrazloži prošle odluke.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Na kraju, ne treba zanemariti i odgovornost centralne banke prema institucijama koje imenuju guvernera i članove monetarnog saveta, odnosno usvajaju izveštaje o radu centralne banke. Od pitanja odgovornosti centralne banke neodvojivo je povezano i pitanje njene transparentnosti. Do devedesetih godina centralne banke su bile tradicionalno zatvorene institucije i do javnosti je dolazio vrlo mali broj strogo selektiranih informacija. O tome najbolje svedoče reči Karla Brunera, jednog od vodećih teoretičara monetarne politike, tokom XX veka: Centralne banke su tradicionalno okružene sa čudnom političkom mistikom .... Ova mistika počiva na uverenju da je centralno bankarstvo ezoterična umetnost. Pristup ovoj umetnosti je rezervisan samo za elitu. Ezoterična priroda ove umetnosti počiva na inherentnoj nemogućnosti da se objasni njena suština jednostavnim rečima i rečenicama.(Bofinger, 2001.). Sa diverzifikacijom i globalizacijom finansijskih tržišta tražnja za informacijama se višestruko uvećala. Broj finansijskih institucija je u stalnom porastu, a sa porastom blagostanja u porastu je i broj ljudi koji deo svoje imovine plasira na finansijskom tržištu, a razvojem interneta je značajno olakšan pristup informacijama. U ovakvom okruženju bilo je nužno da centralne banke od tradicionalno zatvorenih institucija započnu trend povećanja transparentnosti svoga rada.3 Na povećanje transparentnosti centralnih banaka značajno je uticalo inflaciono targetiranje, koje je dovelo do regularne komunikacije između javnosti i centralne banke. Takođe, nedovoljan nivo transparentnosti rađa sumnju da li centralna banka vodi politiku u opštem interesu. U velikom broju zemalja usvojeni su zakoni o slobodnom pristupu informacijama, koji onemogućavaju centralnim bankama tajnost u radu i skrivanje dokumenata. Winkler (2000) ističe da transparentnost uključuje jasnost, otvorenost, poštenje i međusobno razumevanje. Međutim, sa druge strane centralna banka treba da utiče na očekivanja tržišnih učesnika, jer će na taj način lakše ostvariti svoje ciljeve. Postoje najmanje četiri značajne oblasti o kojima je značajna veća ili manja komunikacija sa javnošću:

• Prva oblast su ciljevi monetarne i ekonomske politike; • Druga oblast se odnosi na makroekonomski ambijent u kojem je potrebno da se ostvare ciljevi; • Treća su instrumenti monetarne politike kojima treba da se ostvare ciljevi – njihova primena i ograničenja i • Četvrta oblast se odnosi na prognoze centralne banke.

Ehrmann i Fratszcher (2005) ističu da je komunikacija centralne banke sa javnošću značajan deo monetarne politike, jer centralna banka najčešće ima kontrolu samo nad jednom kratkoročnom kamatnom stopom (najčešće prekonoćna kamatna stopa), dok postoji potreba uticaja na ostale kamatne stope, kao i na cenu ostalih oblika finansijske aktive. Stoga oni smatraju da efektivna komunikacija, kao i kredibilne akcije, mogu uticati na ostvarenje ovih ciljeva. 3

Do osamdesetih godina prošlog veka centralne banke uglavnom nisu objavljivale svoje ciljeve i strategije, kao ni instrumente za njihovo ostvarivanje.

119

120

INSTITUCIONALIZAM: ULOGA I ZNAČAJ CENTRALNE BANKE

Artis (1998) je kao preporuku kreatorima monetarne politike izneo: Radi ono što govoriš i govori ono što radiš. U takvim uslovima uticaj centralne banke može biti pozitivan: objašnjavajući procese i rezultate javnost se uverava da gradi poverenje u nezavisnu centralnu banku, a dobici od poverenja su verifikovani i u teoriji i u praksi. Povećanje transparentnosti rada centralne banke može doprineti efikasnijem sprovođenju monetarne politike. Prvo, informisanje javnosti o mandatu centralne banke i u kojoj meri je on ispunjen može povećati kredibilitet centralne banke. Čvrsta opredeljenost za transparentan rad nameće jednu vrstu samodiscipline kreatorima monetarne politike i povećava verovatnoću vođenja konzistentne monetarne politike. Takođe, redovna komunikacija daje smernice finansijskim tržištima. To omogućava da učesnici na finansijskom tržištu bolje razumeju akcije monetarne politike i njihov uticaj na ekonomske trendove i sistemske šokove.

4. Zaključna razmatranja Institucionalistički pravac se pojavio krajem XIX veka, a njegove ideje su reafirmisane osamdesetih godina prošlog veka. On je dao snažnu kritiku doktrine slobodnog tržišta i laissez faire doktrine. U suštini institucionalizma je da za privredni razvoj nisu dovoljni resursi, tehnologija i ekonomska politika, već i „jake institucije“. Jedna od najvažnijih institucija savremenih društava je centralna banka. Tokom, šezdesetih se smatralo da osnovni cilj centralne banke treba da bude podsticanje ekonomskog rasta. Međutim, nakon perioda „Velike inflacije“, to gledište se menja i cenovna stabilnost postaje najvažniji cilj centralnih banaka. Naravno centralne banke nisu indiferentne na to šta se dešava i u ostalim segmentima privrede, ali preovlađujuće gledište je da centralne banke mogu dati najveći doprinos ekonomskom razvoju kroz očuvanje cenovne stabilnosti. Da bi mogla da ispuni svoju misiju centralna banka mora biti nezavisna, što znači da ne sme biti pod političkim uticajem, koji bi „skrenuo“ njene instrumente sa osnovne misije. Takođe, veliki broj empirijskih studija je potvrdio da postoji direktna veza između nezavisnosti centralne banke i cenovne stabilnosti, pa čak i rasta BDP-a. Ipak, nezavisnost centralne banke ne sme da znači odsustvo odgovornosti centralne banke. Odgovornost centralne banke može imati različite aspekte i ona može biti odgovornost prema javnosti, odgovornost prema telu koje vrši imenovanje najviših rukovodilaca, odgovornost za ispunjenje ciljeva, odgovornost prema institucijama koje usvajaju izveštaje centralne banke i dr. Ipak, da bi se mogla utvrditi odgovornost, kao i stepen realizacije ciljne funkcije centralne banke potrebno je postojanje visokog nivoa transparentnosti centralne banke. Visok nivo transparentnosti može pozitivno uticati na kredibilitet centralne banke i tako povratno uticati na realizaciju njenih ciljeva.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Stoga možemo zaključiti da se institucionalna funkcija centralne banke realizuje u trouglu: nezavisnost, odgovornost i transparentnost.

5. LITERATURA Acemoglu, D. i dr, (2003) „Institutional Causes, Macroeconomic Symptoms: Volatility, Crises and Growth“, Journal of Monetary Economics, Vol 50, no 1, New York, Elsevier, p.p. 49-123. Artis, M. J., Mizen, P. D. i Kontolemis, Z. (1998.), “What can the ECB Learn from the Experience of the Bank of England”, Economic Journal, br. 108, no 451, p.p. 1810 – 1825. Baker, R. R. (2011), „Novi institucionalizam i međunarodni odnosi: korak napred„, Septembar, vol 63, no 3, p.p. 343 – 358. Bofinger, P. (2001.), Monetary Policy – Goals, Institutions, Strategies amd Instruments, Oxford University Press, New York. Ehrmann, M. i Fratzscher, M. (2005), “How Should Central Banks Communicate?”, Working Paper Series, br. 557, Evropska Centralna Banka. Fabris, N. (2007), Centralno bankarstvo u teoriji i praksi, Centralna banka Crne Gore, Podgorica. Fry, M., (2000) “Key issues in the Choice of Monetary Framework” u knjizi Monetary Policy Frameworks in a Global Context, autora L. Mahadeva i G. Sterne, Routledge, London. Hupkes, E., Quintin, M. i Taylor, M. (2006.), „Accountability Arrangements for Financial Sector Regulators“, IMF, Washington. Jakšić, M. (2004), Makroekonomija – principi i analiza, Ekonomski fakultet, Beograd. Jakšić, M. (1999), Razvoj ekonomske misli, Ekonomski fakultet, Beograd. Kozarić, K. i Fabris, N. (2012), Monetarno-kreditna politika, Štamparija Fojnica, Sarajevo. March, J. G. i Olsen, J. P. (1989), Rediscovering Institutions, New York, The Free Press. Medić, Ð. (2013), „Institucionalistički pogled na tranziciju“, prezentacija, Ekonomski fakultet, Zagreb. North, D. (1990), Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press.

121

122

POLITIČKA MAKROEKONOMIJA U RAZVOJU SAVREMENE MAKROEKONOMIJE

Međunarodni monetarni fond, “Good Transparency Practices for Monetary Policy by Central Banks”, www.imf.org/external/np/mae/mft/sup/part2.htm, 2000. Piters, B. G. (2007), Institucionalistička teorija u političkoj znanosti: Novi institucionalizam, Fakultet političkih znanosti, Zagreb. Siklos, P. (2002), The Changing Face of Central Banking, Cambridge University Press. Winkler, B. (2000.), “Which Kind of Transparency? On the need for the Clarity in Monetary-Policy Making“, Working paper br. 26, Evropska centralna banka.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

123

Siniša Zarić1

sinisha.zaric@gmail.com

Vojislav Babić2

babic.voja@gmail.com

JEL KLASIFIKACIJA: O47, J24, K42

UTICAJ LJUDSKOG KAPITALA I VLADAVINE PRAVA NA EKONOMSKI RAST: SRBIJA I EVROPSKE ZEMLJE

Apstrakt: U istraživanju se meri uticaj ljudskog kapitala, vladavine prava i zaštite svojinskih prava na ekonomski rast. Istraživanje je inspirisano radovima Ačemoglua i saradnika. Ačemoglu (Acemoglu et al. 2014) dokazuje da je na razvoj ispitivanih društava čak značajniji uticaj imala vladavina prava od ljudskog kapitala. Zaključci ovog tipa rastuće ekonomske literature ukazuju na značaj istraživanih faktora i ulogu međunarodnih izveštaja (WJP Rule of Law Index 2014, The Human Capital Report 2013, IPRI 2013) u promociji problema, ali i na konkretne implikacije koje se odnose na političke činioce u procesu restrukturiranja institucionalnih infrastruktura.

KLJUČNE REČI: EKONOMSKI RAST, LJUDSKI KAPITAL, VLADAVINA PRAVA, INSTITUCIJE 1 2

Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu Sociološki institut u Beogradu

124

UTICAJ LJUDSKOG KAPITALA I VLADAVINE PRAVA NA EKONOMSKI RAST: SRBIJA I EVROPSKE ZEMLJE

Abstract: The research is measuring the impact of human capital, the rule of law and protection of property rights on economic growth. The research has been inspired by the works of Acemoglu and his colleagues. Acemoglu (Acemoglu et al. 2014) proves on the sample of tested countries that the rule of law has bigger influence on the development of these societies than the human capital. The findings presented in this type of economic literature point out the importance of selected indicators and the role of international reports (WJR Rule of Law Index 2014, The Human Capital Report 2013, IPRI 2013) in promoting the issue, but also on real implications concerning political factors in the process of restructuring the institutional infrastructure.

key words: ECONOMIC GROWTH, HUMAN CAPITAL, RULE OF LAW, INSTITUTIONS

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

1. UVODNA RAZMATRANJA: OD NORTA DO AČEMOGLUA Već je prošlo gotovo čitavo stoleće od kada se na teorijskoj sceni pojavila institucionalna ekonomija. Stari institucionalisti, sa rodonačelnikom Torstenom Veblenom (Veblen, 1966), stavili su u fokus analize značaj institucija, te instituta kao pravnog otelotvorenja odluka ovih ustanova u društvu. Institucionalna teorija (danas je nazivamo i neoinstitucionalnom), prošla je u razvoju različite faze, da bi se, dodelama Nobelovih nagrada za ekonomiju nizu teoretičara ove škole, od Ronalda Kouza, preko Bekera i Norta, do Elinor Ostrom i Vilijemsona, ova teorija definitivno ustoličila kao jedna od svega nekoliko vodećih, a koja nudi kritiku i propitivanja konstituenata ekonomske ortodoksije. Kritikom postavke o savršeno informisanom pojedincu, te dokazivanjem uloge institucija u ekonomskom razvoju, institucionalna analiza je osvojila akademske krugove, pružajući zadovoljavajuće odgovore na mnoga pitanja, od pitanja ekonomskog razvoja, do objašnjenja uticaja neformalnih institucija na ekonomske ishode. Nortova publikovana istraživanja (1990, 1995) izvršila su ogroman uticaj na sagledavanje odnosa između institucija i ekonomskih ishoda. Pitanja poput uzroka dugotrajnih stagnacija ili apsolutnog pada blagostanja u pojedinim društvima, te uzrocima bitno različitih putanja istorijskih promena su pitanja koja zaokupljaju pažnju ekonomske nauke, ali su od interesa i za vladajuće elite i kreatore promena institucija (formalnih) i osnova ekonomskih politika. U kontekstu analize institucija, pored neformalnih pravila, običaja i kulture (Pejovich, 2003) kao konvencija koje bitno modifikuju delovanje formalnih pravila i mogu predstavljati i uzrok neželjene sporosti promena, odnosno uzrok neadekvatne reakcije na promenu formalnih pravila, ostaje značajno i Ačemogluovo upozorenje da elite, odnosno organizacije koje imaju veliku moć pregovaranja u procesu promene formalnih institucija, ova pravila menjaju de jure, a da njihova implementacija, odnosno suštinska promena zahteva da se stekne još neophodnih uslova. U kontekstu rasprave o formalnim institucijama u jednom društvu, odnosno o formalnin pravilima, dva seta varijabli se čine dominantnim u pogledu kreiranja ekonomskih ishoda. To su vladavina prava i zaštita svojinskih prava. U ovom istraživanju se, inspirisano posebno jednim od poslednjih Ačemogluovih doprinosa (Acemoglu, 2014), istražuje stepen korelacije koji se može utvrditi za GDP/capita (ppp) u odnosu na indekse kojima se mere ljudski kapital, vladavina prava i stepen zaštite svojinskih prava. Istraživanjem je obuhvaćeno osam zemalja Evrope, sa različitim putevima zavisnosti.

2. VLADAVINA PRAVA: PROBLEMI, PERSPEKTIVE I UTICAJ NA EKONOMSKI RAZVOJ Iako se može slediti teorijska inspiracija od Norta do Ačemoglua, čini se da je grupa teoretičara, u kojoj se, pored Ačemoglua, nalaze i Robinson, Autor, Galjego, Vudberi (Gallego & Woodbarry, 2010) i drugi, učinila da razvoj analize institucionalnih uticaja na ekonomiju ponudi: a) nove aspekte, b) bogatu argumentaciju i c) sofisticaranu analizu.

125

126

UTICAJ LJUDSKOG KAPITALA I VLADAVINE PRAVA NA EKONOMSKI RAST: SRBIJA I EVROPSKE ZEMLJE

a) I ako se može ukazati na dominantno mesto koje u analizi imaju formalna pravila, u odnosu na neformalne institucije, analiza u radovima ove grupe dokazuje značaj političkih elita i njihovih odluka da menjaju institucionalno okruženje. Značajnih promena biće u situaciji kada je to u interesu elita, odnosno onih organizacija koje imaju pregovaračku moć (Becker, 1983) da utiču na promenu formalnih instituta i institucija. Elite pristupaju promenama samo kada su na to prinuđene, a interes organizacija javlja se u situaciji u kojoj se više isplati ulagati u politiku radi promene ovih pravila, nego investirati u kontekstu postojećih pravila i regulatornih ograničenja. U razlikovanju političkih institucija koje upravljaju alokacijom de jure moći u društvu (Acemoglu & Robinsnon 2006) i ekonomskih (koje utiču između ostalog, na jačanje i zaštitu svojinskih prava), nalazi se i potreba analize uspešnosti u upravljanju institucionalnim promenama. Naime, način na koji ce se promene artikulisati, zavisiće od faktora na strani elite, ali i na strani građana. Elite karakterišu različiti stepeni posvećenosti ne samo izglasavanju novih institucionalnih rešenja (najčešće pod pritiskom onih koji zahtevaju promene), već i njihovoj daljoj implementaciji i snaženju vladavine zakona. S druge, pak, strane, građane odlikuje manji ili veći stepen poverenja u institucije, što predstavlja jednu od varijabli socijalnog kapitala. Problem institucionalnog poverenja je posebno izražen u nizu zemalja u razvoju, kao i u jednom broju tranzicionih društava (Srbija), koje karakterišu ukupno niske zalihe socijalnog kapitala. Socijalni kapital se pojavljuje, s jedne strane kao svojevrsni „politički eliksir“ (Acemoglu & Robinson, 2012), ali, i kao vrednost mreža koje, uz umanjene transakcione troškove, asimiliraju institucionalne promene. Dakako, i pitanja socijalnog kapitala se pojavljuju kao nezaobilazna u ovakvom tematskom diskursu (Knowles, 2005). b) Utvrđivanje međuzavisnosti institucionalnih aspekata izgradnje društva i ekonomskog rasta, u savremenim studijama je praćeno ogromnom argumentacijom. Prikupljanje određenih podataka koji se u analizama koriste, seže često u početke kolonijalnog doba (Acemoglu, Johnson & Robinson, 2012), pa i istorijski, udaljenije periode. Kliometrijski argumenti osiguravaju značajnost zaključaka. c) Ako se, prilikom dodele Nobelove nagrade za ekonomiju 1993. godine Daglasu Nortu, isticalo u naučnim krugovima da je reč o retkom, ako ne i jedinom Nobelovcu u čijem delu nisu korišćeni metodi kvantitativne analize, onda se može reći da kroz ukupan Ačemogluov rad pratimo demonstraciju veoma sofisticiranih kvantitativnih analiza.

Analiza odnosa institucija, ljudskog kapitala i razvoja (Acemoglu et al. 2014) bazirana je na dugim vremenskim serijama, korišćenjem OLS regresije, polu-strukturiranih modela i drugih tehnika, pri čemu su autori pokazivali značajan stepen naučne kreativnosti u iskazivanju pojedinih faktora. Dok su ulogu i značaj institucija pratili, pre svega, korišćenjem indeksa vladavine prava, značaj ljudskog kapitala je u dugom roku ilustrovan (kod nepostojanja podataka iz školskih sistema) brojem i delovanjem misionarskih stanica. Konačno, rezultat ovakvog serioznog istraživanja je pokazao da institucije (ovoga puta oličene u vladavini zakona) predstavljaju snažniji faktor ekonomskog rasta (merenog GDP/capita, odnosno PPP/capita od ljudskog kapitala, koji je u teoriji prepoznat kao par excellence faktor razvoja.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

3. EKONOMSKI RAZVOJ U SRBIJI: OD PATH DEPENDANCE DO NUŽNOSTI INSTITUCIONALNIH PROMENA Srpsku privredu i društvo odlikuje slabo sprovođenje zakona, nesigurna svojinska prava, te elementi regulatornog okruženja (Baron, 2010) koji su u procesu transformacije, nedovoljno snažni da spreče monopolska ograničenja i uklone prepreke za ulazak na tržište. Ne retko, netržišno okruženje je u vlasti klijentelističkih mreža (Pešic, 2007). Politička elita inicira promene zakona (Skupština Srbije je u protekle tri i po godine usvojila vise od 1000 zakona, ali je mišljenje da se oko trećine ne primenjuje (EurActiv, 2012), te da postoje, sada već precizno identifikovani problemi koji utiču na primenljivost zakona. Među njima, ukazuje se na činjenicu da procedure usvajanja zakona često ne podrazumevaju njihovo razmatranje od strane javnsoti, odnosno asocijacija koje su formirane u cilju artikulacije interesa onih grupa na koje se zakoni odnose (Acemoglu, Egorov & Sonin, 2012), da nisu stručno pripremljeni, ali i da ih ne odlikuje ekonomska analiza predloženih pravnih normi. Osnovna hipoteza u ovom istraživanju bila je da postoji snažna korelacija između ljudskog kapitala, vladavine prava i zaštite svojinskih prava, s jedne strane i ekonomskog rasta. Naime, imajući u vidu da je nepoznavanje svojinskih prava i ekonomije svojinskih prava uopšte jedan od ključnih problema daljeg razvoja, te da se pred investitore kao jedna od osnovnih prepreka pojavljuje upravo nedovoljna zaštita svojinskih prava (od zaštite poverilaca, do zastite intelektualnih prava svojine), za potrebe ovog istraživanja, analiza je (u odnosu na Ačemogluovu) proširena indeksom zaštite svojinskih prava. Nedovoljna zaštita svojinskih prava, slaba primena zakona, će održavati situaciju u kojoj ekonomski subjekti maksimizuju svoj profit nastojanjem da imaju kratkoročni horizont, manji fiksni kapital i sledstveno, manji obim proizvodnje dobara i usluga (trgovina, redistributivne delatnosti, siva ekonomija), dok će velike kompanije opstajati i nadalje samo uživajući državne subvencije, uz sudelovanje političkih elita. Nosioci institucionalnih promena treba da imaju u vidu navedene momente, posvećujući se njihovoj implementaciji i zaštiti, nastojeći da se kreira poverenje svih učesnika (Zaric & Babic, 2012).

4. K OMPARATIVNA ANALIZA: ŠTA MOŽE DA SE NAUČI IZ MEÐUNARODNIH IZVEŠTAJA? U poglavlju se meri i analizira uticaj ljudskog kapitala, vladavine prava i stepena zaštite svojinskih prava na GDP/capita ppp. Kao instrument za merenje ljudskog kapitala korišćen je indeks ljudskog kapitala (WEFT, 2013). U poslovnom svetu ljudski kapital predstavlja ekonomsku vrednost skupa veština kojima zaposleni raspolaže. Za kreatora ekonomske politike, ljudski kapital se odnosi na kapacitet populacije koja stremi ka ekonomskom rastu. Tradicionalno gledano, ljudski kapital se može dovesti u vezu sa obrazovanjem i iskustvom. U poslednje vreme ljudski kapital uključuje i zdravstveni aspekt nacije (fizičko, kognitivno i mentalno zdravlje). Indeks ljudskog kapitala sastavljen je od 4 tzv. stuba: 1. obrazovanje

127

128

UTICAJ LJUDSKOG KAPITALA I VLADAVINE PRAVA NA EKONOMSKI RAST: SRBIJA I EVROPSKE ZEMLJE

(12 indikatora ponderisanih sa 2.08), 2. zdravstveni stub (14 indikatora, ponderisanih sa po 1.79), 3. radna snaga i zaposlenost (16 indikatora ponderisanih sa po 1.56) i 4. stepen povoljnosti okruženja (9 indikatora koji se odnose na kvalitet infrastrukture, razvoj klastera, povezanost i saradnju biznisa sa univerzitetom, efikasnost zakonskog okvira zemlje i socijalnu mobilnost. Svaki indikator ima ponder 2,78). Ukupni indeks za svaku zemlju predstavlja neponderisani prosek vrednosti 4 stuba. Indeks ljudskog kapitala meri se u 122 zemlje. Kao instrument za merenje vladavine prava korišćen je sintetički indeks vladavine prava (WJP, 2014). Indeksom se meri kako vladavina prava utiče na svakodnevnicu 99 zemalja. Merenje se vrši u više od 100000 domaćinstava i na osnovu 2400 ekspertskih istraživanja obavljenih širom sveta. Vladavina prava se procenjuje na osnovu 47 indikatora organizovanih u 8 oblasti (pod-indeksa): ograničenja ovlašćenja vlade, odsustvo korupcije, otvorenost vlade, fundamentalna prava, red i bezbednost, sprovođenje zakona, građanska prava, krivično pravo. Vrednosti svakog pod-indeksa kreću se od 0.00 (minimalna vrednost) do 1,00 (maksimalna vrednost). Na osnovu prosečne vrednosti 8 pod-indeksa računa se vrednost ukupnog indeksa vladavine prava. Za potrebe analize korišćeni su ukupni indeks vladavine prave, indeks sprovođenja zakona i pod-indeks odsustva korupcije. Kada je reč o svojinskim pravima, za potrebe istraživanja je korišćen Međunarodni indeks zaštite svojinskih prava (Di Lorenzo & De Soto, 2012). Svrha ovog sintetičkog indeksa je da se političarima, istraživačima, biznismenima i vladinim zvaničnicima ponudi instrument za razumevanje značaja uticaja privatnog vlasništva na ekonomski razvoj. U društvima u kojima se poštuju privatno vlasništvo i vladavina prava, građani uživaju ekonomsku slobodu koja potiče od snažnog sistema svojinskih prava (Dedigama & De Soto, 2008). Koncept indeksa bazira se na pretpostavci da postoji značajna korelacija između svojinskih prava i ekonomskog rasta nacije. Međunarodni indeks zaštite svojinskih prava sastoji se od 3 pod-indeksa: 1. Zakonodavno i političko okruženje, 2. prava fizičke svojine i 3. prava intelektualne svojine. U tabeli 1 dati su vrednosti za četiri varijante indeksa ljudskog kapitala merene u 8 zemalja. Odabir zemalja u uzorak bio je nameran. Prilikom odabira, u obzir su uzeti poslovna kultura, put zavisnosti (path dependance) i geopolitički položaj zemalja.

Tabela 1: Indeksi ljudskog kapitala Ukupni indeks Austrija Poljska Hrvatska Srbija Holandija Italija Grčka Bugarska

Obrazovanje

Radna snaga i zaposlenost

Okruženje

0,977

0,713

0,886

1,424

0,087

0,376

-0,139

-0,064

0,099

0,394

-0,378

-0,146

-0,343

0,053

-0,945

-0,596

1,161

1,106

1,150

1,484

0,266

0,378

-0,243

0,329

-0,011

0,280

-0,365

-0,291

-0,048

0,282

-0,496

-0,311

Izvor: World Economic Forum Team 2013

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

U tabeli 2 prikazane su vrednosti indeksa vladavine prava. Najveće vrednosti sva tri indeksa zabeležene su u slučaju Holandije i Austrije. To se može objasniti institucionalnom postojanošću i kontinuitetom u ovim zemljama (North, 1990).

Tabela 2: Indeksi vladavine prava Ukupni indeks vladavine prava Austrija Poljska Hrvatska Srbija Holandija Italija Grčka Bugarska

Sprovođenje zakona

Odsustvo korupcije

0,82

0,81

0,84

0,67

0,59

0,66

0,57

0,49

0,54

0.51

0,45

0,41

0,83

0,82

0,88

0.63

0,59

0,60

0,59

0,54

0,56

0,53

0,47

0,43

Izvor:WJP 2014

U tabeli 3, date su vrednosti indeksa zaštite svojinskih prava. Istraživanje, čije rezultate posebno prate globalne kompanije i potencijalni investitori, ukazuje da je prema ukupnom indeksu zaštite svojinskih prava Srbija rangirana na 107 mesto, Hrvatska na 68 mesto, Poljska na 44, a Austrija zauzima 12 poziciju.

Tabela 3: MeÐunarodni indeks zaštite svojinskih prava Ukupni indeks Austrija Poljska Hrvatska Srbija Holandija Italija Grčka Bugarska

Prava fizičke svojine

Prava intelektualne svojine

7,80

7,40

8,10

6,20

6,00

6,10

5,20

5,60

4,80

4,40

5,50

3,40

8,20

7,70

8,30

6,10

6,60

5,40

5,30

5,90

5,50

6,00

5,70

Izvor: Di Lorenzo & De Soto 2012

U istraživanju se pošlo od hipoteze H1: Ljudski kapital i GDP/capita (ppp) su u pozitivnoj korelaciji. U tabeli 4. predstavljene su vrednosti GDP/capita za osam posmatranih zemalja (World Bank, 2013).

Tabela 4: Vrednosti GDP/capita ppp Austrija GDP $

Poljska

44208

Izvor: The World Bank 2013

22162

Hrvatska 20532

Srbija 11544

Holandija 43198

Italija 33111

Grčka 25331

Bugarska 15933

129

130

UTICAJ LJUDSKOG KAPITALA I VLADAVINE PRAVA NA EKONOMSKI RAST: SRBIJA I EVROPSKE ZEMLJE

Da bi se testirala hipoteza, merena je korelacija između indeksa ljudskog kapitala i GDP (Tab. 5a i 5b)

Tabela 5a: Korelacija izmeÐu ukupnog indeksa ljudskog kapitala i GDP/capita ppp Ukupni indeks ljudskog kapitala Ukupni indeks ljudskog kapitala

Pearson Correlation

.000

N Sig. (2-tailed)

.949**

.000

N Izvor: Procena autora

.949**

Sig. (2-tailed) Pearson Correlation

GDP/capita ppp

GDP/capita PPP

**. Korelacija je značajna na nivou 0.01 (2-tailed).

Tabela 5b: Korelacija izmeÐu indeksa ljudskog kapitala i GDP Ukupni indeks ljudskog kapitala Pearson Correlation

Obrazovanje

Pearson Correlation Sig. (2-tailed) Pearson Correlation

Okruženje

Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation

GDP/capita PPP

Sig. (2-tailed) N

Izvor: Procena autora

GDP/capita PPP

.930**

.868**

.000

.001

.005

.966**

.975**

.930**

.000

.001

.000

GDP/capita PPP

.966**

Sig. (2-tailed) N

Radna snaga i zaposlenost

GDP/capita PPP

.930**

.975**

.958**

.001

.000

.868**

.930**

.958**

.005

.001

.000

**. Korelacija je značajna na nivou 0.01 (2-tailed).

U sve četiri varijante indeksa ljudskog kapitala postignute su visoke korelacije sa GDP. Ukoliko se pojedinačno pogledaju vrednosti za pod-indekse, može se videti da je najveća korelacija (0.958) zabeležena u slučaju indeksa „okruženja“. Konstatuje se da je hipoteza H1 potvrđena. U nastavku istraživanja pošlo se od hipoteze H2: Vladavina prava i GDP/capita ppp su u pozitivnoj korelaciji. Kako bi testirali hipotezu, merena je korelacija indeksa vladavine prava i GDP/capita ppp. U tabeli 6, date su vrednosti Pirsonovog koeficijenta korelacije između indeksa vladavine prava i GDP.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Tabela 6: Korelacije izmeÐu indeksa vladavine prava i GDP/capita ppp Ukupni indeks vladavine prava Ukupni indeks vladavine prava Sprovođenje zakona Odsustvo korupcije

Pearson Correlation N Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N Sig. (2-tailed) N

Izvor: Procena autora

Odsustvo korupcije

GDP/capita PPP

,993**

,934**

,000

,001

,993**

,979**

,954**

,000

Sig. (2-tailed)

Pearson Correlation

GDP/capita PPP

Sprovođenje zakona

,000 8

,993**

,979**

,935**

,000

,934**

,954**

,935**

,001

,000

,001

**. Korelacija je značajna na nivou 0.01 (2-tailed).

U sve tri varijante indeksa dobijene su izuzetno visoke vrednosti Pirsonovog koeficijenta. Primetno je da pod-indeks „sprovođenje zakona“ ima za nijansu veći uticaj na GDP od „odsustva korupcije“. Stoga se konstatuje da je hipoteza H2 potvrđena. U nastavku, testirana je hipoteza H3: Stepen zaštite svojinskih prava i GDP/capita ppp stoje u pozitivnoj korelaciji. U tabeli 7. merene su korelacije između 3 indeksa svojinskih prava (ukupni indeks, indeks prava fizičke svojine i indeks prava intelektualne svojine) i GDP. Kao rezultat dobijene su sledeće vrednosti Pirsonovog koeficijenta: 0,931, 0,853 i 0,935 respektivno. Može se zapaziti da pod-indeks „prava intelektualne svojine“ ima veći uticaj na rast GDP od pod-indeksa koji se odnosi na zaštitu prava fizičke svojine.

Tabela 7: Korelacije izmeÐu indeksa vladavine prava i GDP/capita ppp Ukupni indeks Pearson Correlation

Ukupni indeks

Prava intelektualne svojine

Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation

GDP/capita PPP

Sig. (2-tailed) N

Izvor: Procena autora

GDP/capita PPP

.952**

.962**

.931**

.000

.001

.952**

.861**

.853**

.006

.007

Sig. (2-tailed) N

Prava fizičke svojine

Prava intelektualne svojine

Prava fizičke svojine

.000 8

.962**

.861**

.935**

.000

.006

.931**

.853**

.935**

.001

.007

.001

**. Korelacija je značajna na nivou 0.01 (2-tailed).

131

132

UTICAJ LJUDSKOG KAPITALA I VLADAVINE PRAVA NA EKONOMSKI RAST: SRBIJA I EVROPSKE ZEMLJE

Analiza je pokazala visokog stepen koralacije sva tri posmatrana indeksa sa GDP/capita. Iz analize koja je obuhvatila najnovije izveštaje nije moguće, s obzirom na veoma visoke vrednosti Pirsonovog koeficijenta (u svim slučajevima ukupni indeks prelazi 0,93) zaključiti kakav je relativni udeo u ekonomskom rastu koji imaju ljudski kapital, vladavina prava i stepen zaštite svojinskih prava.

5. Zaključna razmatranja Vraćajući se temi poznate studije Ačemoglua i Robinsona (Acemoglu & Robinson, 2012) „Zašto nacije padaju: Koreni moći, prosperiteta i siromaštva“, svakako se može zaključiti da kreiranje adekvatnih institucija i zaštita i sprovođenje prava, predstavljaju jedan od glavnih odgovora na postavljenu dilemu. Novija analiza (Acemoglu et al. 2014) ukazuje čak na primat vladavine prava u istoriji većine nacionalnih država u odnosu na razvoj ljudskog kapitala. U našem istraživanju su obuhvaćene zemlje Evrope sa veoma različitim putevima institucionalnog razvoja: Srbija i Hrvatska bile su deo Jugoslavije, sa periodom razvoja samoupravnog društva u periodu od više od 4 decenije – modela ograničeno modernizovanog društva. Austrija je visoko rangirana država po stepenu zaštite svojinskih prava, kao zemlja razvijene tržišne privrede. Holandija, stara industrijska zemlja sa institucijama koje su kreirane u pravcu stvaranja uslova za razvoj i ograničenje vladarske moći, zemlja na čiji divergentni put, u odnosu na španski (ili francuski) ukazuje i Nort. Pirsonov koeficijent korelacije, sa izuzetno visokom vrednošću, svedoči da su u razvoju posmatranih zemalja i dostignutom nivou, od uticaja bili ne samo faktori razvoja shvaćeni na klasičan način, već i elementi institucionalne strukture i njihove izgradnje. Međutim, proces izgradnje odgovarajućih institucija nailazi na niz prepreka, te je reč o veoma složenom procesu sa mogućim zastojima. Na tom putu, od značaja će biti posvećenost kreatora promena izgradnji i zaštiti prava, ali i adekvatnost institucija matrici neformalnih pravila i ekonomskoj kulturi (Zver et al. 2003) koji u svakoj zemlji dominiraju u konstituisanju mentalnih matrica građana.

6. LITERATURA Acemoglu, D., Egorov, G. and Sonin, K. (2012), Dynamics and Stability of Constitutions, Coalitions and Clubs, American Economic Review, June 102(4), pp. 1446–1476 Acemoglu, D., Gallego, F. and Robinson, J.(2014), "Institutions, Human Capital and Development", NBER Working Paper Series 19933, Cambridge Acemoglu, D., Johnson, S. and Robinson, J. (2012), "Colonial Origins of Comparative Development: Reply", American Economic Review, 102(6), pp. 3077-3110

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Acemoglu, D. and Autor, D. (2012), "What Does Human Capital Do? A Review of Goldin and Katz'sRace between Education and Technology", Journal of Economic Literature, June 50(2),pp. 426–463 Acemoglu, D. and Robinson, J. (2006), Economic Origins of Dictatorship and Democracy, Cambridge University Press, January Acemoglu, D. and Robinson, J. (2012), Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty, Crown Publisers, New York Baron, D. (2010) Business and ITS Enviroment, Pearso Education International, Stanford Becker, G. (1983) "A Theory of Competition among Pressure Groups dor Political Influence", Quarterly Journal of Economics, Vol.97, 371-400 Dedigama, C. and De Soto, H. (2008), 2009 IPRI Report, Property Rights Alliance, Washington Di Lorenzo, F. and De Soto, H. (2012), 2013 Report IPRI, Property Rights Alliance, Washington EurActiv (2012)"Skoro trećina zakona u Srbiji se ne primenjuje", http://www.euractiv. rs/srbija-i-eu/3625-skoro-treina-zakona-se-ne-primenjuje, [Pristup 29/03/14] Gallego, F. And Woodberry, R. (2010) "Christian Missionaries and Education in Former African Colonies: How Competition Mattered", Journal of African Economies, 19(3),294-329 Knowles, S. (2005) "Is Social Capital Part of the Institutions Continuum?, "Working paper N05/11, Centre for Research in Economic Development and International Trade, University of Nottingham North, D. "The Paradox of the West" in (ed.) Davis, R. ed. (1995) Origins Modern Freedom in the West, The University Press, Stanford North, D. (1990), Institutions, Institutional Change, and Economic Performance, Cambridge University Press, New York Pejovich, S. (2003) "Understanding the transaction costs of transition: it's the culture, stupid", Working paper N23, ICER Pešić, V. (2007) Partijska država kao uzrok korupcije u Srbiji. http://www.republika. co.rs/402-405/17.html [Preuzeto 28/03/14] The World Bank "GDP/capita ppp Report 2013" http://data.worldbank.org/indicator/ NY.GDP.PCAP.PP.CD?order=wbapi_data_value_2012+wbapi_data_value+wbapi_ data_value-last&sort=desc, [Pristup 28/03/14] Veblen, T. (1966) Teorija dokoličarske klase, Kultura, Beograd

133

134

UTICAJ LJUDSKOG KAPITALA I VLADAVINE PRAVA NA EKONOMSKI RAST: SRBIJA I EVROPSKE ZEMLJE

World Economic Forum Team (2013), The Human Capital Report, WEF, Geneva World Justice Projectâ&#x20AC;&#x2122;s Research Team (2014). The WJP Rule of Law Index 2014, Washington Zaric, S. and Babic, V. (2012) "Management & Trust During the Global Economic Crisis: The Case of Serbia", Holistic Marketing Management Journal, 2 ( 2) (June) 7-19, The School of Management-Marketing, Romanian-American University, Bucharest Zver, M. et al. (2003), " Differences in Economic Culture between Western European and CE European Countries", Transition Studies Review 37, Vol. XI, N2

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

135

Zoran Stefanović1

zoran.stefanović@eknfak.ni.ac.rs

JEL KLASIFIKACIJA: B4, B5, O1, O3, O4, L5.

INSTITUCIJE I PRIVREDNI RAZVOJ NEKA OD AKTUELNIH GLEDIŠTA2

Apstrakt: Noviji razvoj ekonomske teorije o privrednom razvoju generisao je, između ostalog, i značajan iskorak iz neoklasičnog, uglavnom mehanističkog promišljanja ovog fenomena. Naročito važan element pomenutog teorijskog pomaka je rastuće interesovanje za ulogu institucija u kauzalnim relacijama vezanim za privredni rast. U radu su prikazana danas uticajne konceptualizacije veze između institucija i privrednog rasta – Norta, Olsona, grupe autora okupljene oko Ačemoglua, Rodrikova dijagnostika rasta i Nelsonova teorija inovacionih sistema.

KLJUČNE REČI: INSTITUCIJE, PRIVREDNI RAST, DIJAGNOSTIKA RASTA, INOVACIJE. 1 2

Ekonomski fakultet, Univerzitet u Nišu Ovaj rad deo je projekta pod nazivom „Unapređenje konkurentnosti javnog i privatnog sektora umrežavanjem kompetencija u procesu evropskih integracija Srbije“, koji pod rednim brojem 179066 finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.

136

INSTITUCIJE I PRIVREDNI RAZVOJ - NEKA OD AKTUELNIH GLEDIŠTA

Abstract: The recent development of theory of economic development has generated, among other things, a significant step out of the neo-classical mostly mechanistic considerations of the mentioned phenomenon. A particularly important element of these theoretical developments is the growing interest in the role of institutions in the causal relations related to economic growth.The paper presents influential contemporary conceptualizations of relationship between institutions and economic growth – those of North, Olson, of the group of authors gathered around Acemoglu, Rodrik’s growth diagnostisc and Nelson's theory of innovation systems.

key words: INSTITUTIONS, ECONOMIC GROWTH, GROWTH DIAGNOSTICS, INNOVATIONS.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

1. uvod Neospornu dominaciju u teoriji privrednog razvoja ima neoklasična ekonomija čiji primat proizilazi iz njene superiornosti u analizi glavne manifestacije razvojnog procesa – privrednog rasta. Rigorozni matematički modeli nastali unutar neoklasične tradicije detaljno i konzistentno objašnjavaju mehaniku rasta nacionalne proizvodnje kroz vreme, oslanjajući se na koncepte agregatne proizvodne funkcije, funkcije korisnosti reprezentativnog potrošača, opadajućih prinosa na ulaganja pojedinačnih faktora proizvodnje i sl. Ključni događaj za razvoj neoklasične teorije privrednog rasta je Solou-Svonov model.3 U zavisnosti od konstelacije bitnih parametara (tehnološke mogućnosti, stopa rasta stanovništva i stopa štednje), neoklasična teorija privrednog rasta ukazuje i na mogućnost apsolutne ili uslovne konvergencije rasta privreda na različitim nivoima razvijenosti. Sledeća generacija neoklasičnih modela rasta bila je okupirana endogenizacijom tehničkog progresa, inkorporiranjem inovacija i koncepta ljudskog kapitala, prelivanja znanja, eksternalija i ekonomija obima u privredi, usled delovanja tehnološkog napretka, imperfektnih tržišnih struktura koje ga podržavaju i sl.4 Ima ocena da obe generacije neoklasičnih modela privrednog rasta karakteriše redukcionizam, jer zanemaruju realnu ekonomsku dinamiku, u kojoj preovladavaju evoluirajuće i kompleksno (a ne savršeno) znanje, ograničena (a ne apsolutna) racionalnost aktera, radikalna neizvesnost i dr.5 Formalni modeli privrednog rasta moraju prilagoditi svoje postupke modelovanja entitetima koji se ne mogu lako redukovati na skupine brojeva. Oblasti koje se označavaju kao izazov za teoriju rasta su priroda i napredak tehnologije, ponašanje firmi i drugih organizacija koje primenjuju tehnologiju kao i institucionalno okruženje koje to ponašanje oblikuje6. Primedbe neoklasičnoj teoriji privrednog rasta sastavni su deo sada već voluminoznog korpusa kritika adresovanih generalnoj epistemološkoj orijentaciji ovog toka ekonomske misli.7 Neoklasični model ekonomskog procesa nesumnjivo predstavlja moćan analitički okvir koga odlikuju čvrste logičke relacije, formalna rigoroznost i sugestivnost. Međutim, realističnost polaznih postavki u izvesnom stepenu žrtvovana je zarad pomenutih metodoloških vrlina neoklasičnog pristupa. S obzirom da pretenduje na prostornu i vremensku univerzalnost, neoklasična ekonomija prinuđena je da ignoriše kulturno-istorijske i sociopsihološke sadržaje, koji su neminovno skopčani sa ekonomskim procesom. Brojne i heterogene uticaje pomenutih struktura na ponašanje aktera prisutnih na različitim nivoima odvijanja ekonomskog procesa teorijski objedinjava koncept institucija. Veoma je bogata produkcija dosadašnjih nastojanja da se unutar ekonomske teorije konceptualizuje fenomen institucija. Ne ulazeći u njihova različita određenja, za dalja razmatranja biće dovoljno institucije smatrati pravilima ponašanja koje se mogu sastojati od pisanih i nepisanih normi, sa svojstvom da, s obzirom da vrše trajan uticaj na akcije pojedinaca, stvaraju ono što bi se moglo nazvati obrascima (pravilnostima) ponašanja u društvu.8 Barro and Sala-I-Martin (1995) Opširnije o tome u: Barro and Sala-I-Martin (1995) 5 Castelacci et al. (2005), str. 104. 6 Nelson (1998), str. 514-516. 7 Opširnije o tome u: Stefanović (2012) 8 Stefanović (2009) 3 4

137

138

INSTITUCIJE I PRIVREDNI RAZVOJ - NEKA OD AKTUELNIH GLEDIŠTA

Zanimanje ekonomista za institucionalnu komponentu ekonomskih procesa, međutim, prisutno je od samih početaka moderne ekonomske nauke, a naročito je izraženo unutar heterodoksnog toka ekonomske misli (istorijska škola, stari institucionalizam, austrijska škola i dr.). Legitimizacija institucija kao predmeta zanimanja ekonomske ortodoksije vezuje se uticaj nove institucionalne ekonomije, što je potvrđeno i dodeljivanjem Nobelovih nagrada njenim istaknutim protagonistima (Koaz, Nort, Vilijamson). Ovde će biti prikazana neka od danas uticajnih nastojanja da se institucije inkorporiraju u teoriju privrednog rasta. Najpre će biti skicirana shvatanja Norta i Olsona, u kojima je nedvosmisleno ukazano na institucionalne strukture kao metafaktor privrednog rasta, koji ostaje van saznajnog obuhvata neoklasične teorije ekonomske dinamike. Zatim se prikazuje naročito značajan poduhvat ekonometrijskog identifikovanja uticaja institucija na privredni rast, kroz odgovarajuću instrumentalnu varijablu, grupe autora okupljene oko Ačemoglua. Takođe će biti prezentovano Rodrikovo shvatanje institucionalne politike, artikulisano kroz dijagnostiku rasta. Biće učinjen i primeren osvrt na Nelsonovu teoriju inovacionih sistema.

2. INSTITUCIJE KAO METAFAKTOR PRIVREDNOG RASTA – NORT I OLSON U nastojanju ka empirijskoj verifikaciji uticaja svojinskih institucija na ekonomsku efikasnost privrede, Nort je sproveo istraživanje privredne istorije pojedinih zemalja Zapada.9 Tu se pošlo od tvrdnje da privredni razvoj predstavlja rezultat tradicionalnih razvojnih faktora (tehnologija, demografski potencijal), ali da suštinski zavisi od suptilnog uticaja institucija društva, posebno onih kojima se definišu svojinska prava. Evolucija institucija oblikuje sposobnost društva za dugoročni privredni rast. Nort dolazi do zaključka o asimetričnom razvoju svojinskih institucija u pojedinim zemljama Zapada. U Velikoj Britaniji i Holandiji stvoreni su sistemi stabilnih i dobro zaštićenih privatno-svojinskih prava. U ostalim zemljama Zapada (Francuska i Španija npr.) još dugo su dominirali neefikasni oblici svojine, koji su odgovorni za njihovo zakašnjenje u razvoju kapitalističkih institucija. U cilju objašnjenja takvih putanja institucionalne evolucije zemalja zapada Nort uvodi distinkciju između formalnih i neformalnih institucija.10 Formalne institucije oličene su u pravnom sistemu (ustav, zakoni), dok su neformalne institucije nepisanog karaktera (kultura, tradicija, običaji i verovanja). Neformalne institucije imaju jak i čvrsto ukorenjen uticaj na ponašanje agenata. Njihov uticaj na agente ogleda se u postojanju tzv. ''mentalnih predstava'', odnosno njihovih uverenja o tome kako je okruženje struktuirano i koji su prihvatljivi i poželjni načini ponašanja u društvu. Pojedinci koji žive u određenom društvu izloženi su istim kulturno-istorijskim uticajima, imaće iste mentalne predstave, koje će snažno da utiču na njihovo ponašanje.11 Problem je u North and Thomas (1973) North (1990), str. 3. 11 Denzau and North (1994) 9

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

tome što su u nekim društvima, istorijske okolnosti i kulturno okruženje generisali neformalne institucije koje nisu kompatibilne sa privatnom svojinom i tržišnom privredom. Ukoliko su neformalne institucije, izražene kroz preovladavajuće mentalne predstave pojedinaca u jednom društvu, negostoljubive prema privatnoj svojini i srodnim aranžmanima, onda ona neće zaživeti u takvom okruženju. Čak i kada se privatna svojina i tržišne norme nametnu formalnim pravilima (ustav, zakoni), još dugo vremena će neformalne institucije stvarati inerciju i ometati proces stvaranja kapitalističke svojinske strukture. Proces dodatno komplikuje činjenica da je i država, kao najodgovorniji subjekt za primenu svojinskih prava, uglavnom inertna i neefikasna u tom procesu. Institucionalne strukture razvijenih kapitalističkih privreda preslikale su se i na njihove nekadašnje kolonije. U Severnoj Americi institucionalna evolucija trajektorijski je bila zavisna od odgovarajućih tokova u Velikoj Britaniji, koji su u vreme formiranja britanskih kolonija u ovom delu sveta bili obeleženi kulminacijom borbe za parlamentarizam, religijskim i političkim pluralizmom, decentralizovanim političkim sistemom, zaštićenim svojinskim pravima na robnim i faktorskim tržištima i dr.12 Sa druge strane, ’’južno od reke Rio Grande’’, u španskim i portugalskim kolonijama institucionalni tokovi oblikovani su u vreme dominacije dinastija nad parlamentom, tako da su etabilirane institucije usmerene ka stvaranju jake centralne birokratije, jedinstvene religije, detaljnom birokratskom regulisanju celokupnog ekonomskog i političkog života društva i sl. Ekonomski i politički preduzetnici bili su, stoga, podstaknuti da svoje ciljeve realizuju kroz uspostavljanje kontrole ili uticaja nad birokratskim aparatom.13 Sticanje nezavisnosti produkovalo je nastojanja da se u ovim privredama uspostave institucionalni režimi po uzoru na SAD. Međutim, nove formalne institucije (ustavna rešenja inspirisana američkom konstitucionalnom regulacijom) nisu našle odraz u ponašanju aktera. I pored sličnog ideološkog okvira, oblikovanje institucionalnih aranžmana u bivšim kolonijama Velike Britanije i Španije bilo je divergentno. U SAD su pod engleskim uticajem evoluirale institucije impersonalne razmene, koje generišu političku stabilnost i omogućavaju prisvajanje efekata modernih tehnologija. S druge strane, ’’personalističke’’ relacije koje i dalje dominiraju u zemljama Latinske Amerike, izazivaju ekonomsku i političku nestabilnost, time bitno umanjuju njihovu sposobnost da realizuju mogućnosti proistekle iz novih tehnologija.14 Značajan iskorak iz neoklasičnog okvira promišljanja privrednog rasta predstavlja i Olsonovo objašnjenje ekonomske zaostalosti manje razvijenog dela sveta. Tu se osobenoj interpretaciji podvrgava uticajna teza ekonomske ortodoksije o efikasnim finansijskim tržištima, prema kojoj, s obzirom na raspoloživost informacija oslobođenih u tržišnim transakcijama, nije moguće na hartije od vrednosti ostvariti prinos veći od normalnog, tako da slučajan odabir portfolia, u proseku daje isti prinos kao stručno usmereno investiranje. Drugi investitori, koristeći raspoložive informacije, utiču na takvu konfiguraciju ponude i tražnje koja onemogućava prisvajanje ekstraprinosa na finansijskom tržištu od strane pojedinačnog agenta. Taj je zaključak artikulisan i kroz metaforu o novčanicama koje glase na veliku sumu ostavljenim na pločniku, koje nije moguće naći, jer ih je već neko drugi pokupio.15 Generalizovana na ekonomsku efikasnost različitih nacija, teza o efikasnom tržištu podrazumeva da svaka privreda može ostvariti prinos na uložene resurse samo do visine prosečnog u svetskoj privredu, North (1991), str. 110. Ibidem. 14 Op. cit., str. 111. 15 Olson and Kähköhnen (1998), str. 9. 12 13

139

140

INSTITUCIJE I PRIVREDNI RAZVOJ - NEKA OD AKTUELNIH GLEDIŠTA

a u skladu sa vrednošću resursa koji su uloženi u proizvodnju. Ukoliko su, dakle, prinosi na ulaganja u svetskoj privredi poznati i ne mogu bitno da odstupe od globalnog proseka, ekonomska nerazvijenost nacija može se objasniti jedino nedovoljnom snabdevenošću resursima, fizičkim i ljudskim kapitalom. Nacije se već nalaze na granici funkcije proizvodne mogućnosti, i njihova nerazvijenost može se prevazići jedino kroz dalju akumulaciju fizičkih i ljudskih resursa. Rezon o ’’nepostojanju velikih novčanica na pločniku’’, na taj način se može smatrati validnim i za problematiku privrednog razvoja različitih nacija.16 Olson osporava pomenute zaključke ekonomske ortodoksije, u smislu da nedovoljna snabdevenost resursima ne može biti glavni uzrok ekonomskog zaostajanja nacija. Konvencionalno objašnjenje o opadajućim prinosima na kapital i prirodne resurse (usled prenaseljenosti u manje razvijenim zemljama) podrazumevalo bi indukovane migracije i izjednačavanje razlika u dohotku per capita između zemalja. Naslanjajući se na empirijsku evidenciju Olson pokazuje da se pomenuta nivelacija prinosa ne odigrava, što može ilustrovati primer migracija između SAD i Evrope – u vreme najintenzivnijih migracija Evropljana u Ameriku jaz se nije smanjio, suprotno od toga on se počeo smanjivati tek kada su migracije značajno smanjene, posle Drugog svetskog rata.17 Prinosi na kapital takođe bi trebalo da budu ujednačeni između različitih nacionalnih privreda, s obzirom da kretanje kapitala ka preferiranim područjima sa visokim prinosom na plasman (iz zona sa niskim prinosima) treba da vodi ka poništavanju nacionalnih razlika u prinosima. Pozivajući se na i dalje prisutnu nejednaku distribuciju kapitala po zemljama, Olson zaključuje da se, s obzirom na raspoloživost kapitala, nacionalne privrede ne nalaze na granici funkcije proizvodnih mogućnosti.18 Razlike u raspoloživom ljudskom kapitalu takođe ne mogu biti odlučujući uzrok različite ekonomske razlike zemalja. Između ostalog, Olson se poziva i na komparaciju Istočne i Zapadne Nemačke, Kine i Tajvana kao i Severne i Južne Koreje, koje su, i pored sličnog ljudskog kapitala pohranjenog u njihovo stanovništvo, u relevantnim periodima imale bitno različitu dinamiku privrednog rasta.19 Pozivajući se na navedene nalaze, Olson zaključuje da snabdevenost resursima ne diktira presudno ekonomsku efikasnost, odnosno da postoji značajan prostor za pomeranje ka granici funkcije proizvodnih mogućnosti – postoje, dakle, ’’novčanice koje se mogu pokupiti sa pločnika’’. Problem je u tome što manje razvijene zemlje nisu razvile kolektivne motivacione strukture koje bi mogle da eksploatišu pomenute potencijale za unapređenje ekonomske efikasnosti, odnosno ’’da pokupe dostupne novčanice sa ulice’’.20 Te strukture, međutim, ne nastaju spontano, već su rezultat preovladavajućih institucija unutar granica jedne zemlje, koje se odnose na zaštitu ugovora i svojinskih prava, konstitucionalno uređenje, organizaciju političkog procesa, uticaj monopolskih subjekata i dr.21 Shodno izloženom shvatanju, umesto isključivog oslonca na akumulaciju resursa, manje razvijene zemlje imaju mogućnost da unaprede svoju ekonomsku efikasnost i značajno smanje zaostajanje za razvijenom svetom kroz poboljšanje sopstvenih institucionalnih aranžmana. S tim u vezi ukazuje se na bitne pravce unapređenja institucionalnih aranžmana, kojima bi se obezbedilo ’’prikupljanje slobodnih novčanica sa pločnika’’, odnosno ubrzanje privrednog Op. cit, str. 9-10. Olson (1996), str. 8-11. Op. cit, str. 13-15. 19 Op. cit, str. 15-19. 20 Op. cit, str. str. 6. 16 17 18

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

rasta nezavisno od akumuliranja razvojnih resursa. Oni najpre obuhvataju odustajanje od onih segmenata redistribucije dohotka koji umanjuju motivaciju za proizvodnju. Nadalje, podrazumevaju uspostavljanje nedostajućih tržišta, posebno onih na kojima figurišu ugovori za čiji je primenu neophodna potrebna prinuda ’’treće strane’’ (naročito značajnih za privlačenje kapitala). Najzad, reforme treba da vode ka eliminisanju nerezonskih politika, koje su socijalno neefikasne.22

3. KOMPARATIVNA INSTITUCIONALNA EFIKASNOST AČEMOGLU ET AL. I RODRIKOVA DIJAGNOSTIKA RASTA Tok ekonomske teorije preokupiran integrisanjem institucija u teoriju privrednog rasta obeležavaju i nesumnjivo sugestivna nastojanja da se hipoteza o uticaju institucionalnih struktura na makroekonomsku dinamiku osnaži i relevantnim ekonometrijskim analizama. Prihvatajući stav da društva sa efikasnim institucijama, koje štite svojinska prava, imaju otklon prema, u odnosu na tržište, distorzivnim politikama, više mogu da ulažu u fizičke i ljudske resurse i ostvaruju njihove, za privredni rast podsticajne, efikasnije kombinacije, Ačemoglu, Džonson i Robinson, nastoje da procene uticaj institucija na privredni rast uz pomoć egzogenog izvora promena u inicijalnim institucionalnim aranžmanima različitih zemalja.23 U tom smislu njihovo se shvatanje u izvesnom smislu naslanja na ranije izložene Nortove tvrdnje o uticaju nekadašnjih kolonijalnih režima na današnje manje razvijene zemlje. Međutim, za razliku od Norta, koji institucionalne tokove u ovim privredama vezuje za identitet kolonizatora (Britanije, odnosno Španije kod Norta), pomenuta grupa autora posmatra ih u kontekstu početnih uslova za trajniju kolonizaciju.24 S obzirom na procenu evropskih kolonizatora o mogućnosti trajne kolonizacije pojedinih područja, koja je sa svoje strane bila zavisna od stope smrtnosti na datoj teritoriji od zaraznih bolesti (malarija, žuta groznica), postojala su dva modaliteta kolonizacije i dva profila institucionalne strukture kao njihov rezultat. U zemljama gde su kolonizatori procenjivali da se ne mogu trajno nastaniti, stvorene su apsolutističke i autoritarne ’’ekstraktivne’’ države, karakterisane slabom zaštitom svojinskih prava, monopolskim strukturama, nepostojanjem barijera za predatorsko ponašanje države, i težnjom da se što više resursa prelije iz kolonije u metropolu. Sa druge strane, tamo gde je verovatnoća trajnog nastanjivanja bila veća, kolonizatori su nastojali da jednostavno replikuju institucije iz metropola, koje štite svojinska prava, i generišu barijere prema širenju moći države. Takav tok institucionalne izgradnje karakterističan je za Australiju, Novi Zeland, Kanadu i SAD.25 Kauzalitet je, prema tome, sledeći: stopa smrtnosti na određenom području u vreme kolonizacije utiče na procenu kolonizatora o mogućnosti trajnog nastanka na nekoj teritoriji, procena o mogućnosti nastanjivanja definiše inicijalni institucionalni režim u koloniji. Početno uspostavljene institucije utiču na sadašnje institucije ovih zemalja, Olson and Kähköhnen (1998), str. 10. Acemoglu et al. (2001), str. 1369-1370. 24 Op. cit, str. 1373. 25 Op. cit, str. 1370. 22 23

141

142

INSTITUCIJE I PRIVREDNI RAZVOJ - NEKA OD AKTUELNIH GLEDIŠTA

bivših kolonija. Tako profilisane institucije, sa svoje strane, utiču na sadašnji privredni rast ovih privreda.26 Kao razlozi opstanka neefikasnih institucija u zemljama koje su kao kolonije bile izložene ekonomski-destruktivnim institucionalnim praksama, navode se visoki troškovi uspostavljanja naprednijih institucija, faktori vezani za veličinu vladajućih elita kao i vezanost određenih investicija za specifične institucionalne aranžmane, koja utiče i na spremnost aktera da ulažu u njihovu promenu.27 U jednom od kasnijih radova28 Ačemoglu detaljno razrađuje mehanizme opstanka neefikasnih institucija. U modelu opstanka neefikasnih institucija, razlikuju se tri društvene grupe: elita, srednja klasa i radnici. Ključni instrument institucionalnih promena je porez na klase koje mogu da investiraju – elitu i srednju i klasu. Političke institucije definišu formalni raspored moći između klasa, a ekonomske okvir za sprovođenje politike i obavljanje ekonomskih transakcija – vezano za primenu ugovora, svojinskih prava tehnologije i dr.29 Preovladavajuća institucionalna struktura zavisiće od preferencija pomenutih klasa u vezi institucionalnih aranžmana. Elita može nametnuti institucionalnu strukturu koja omogućava redistribuciju nacionalnog dohotka u cilju: ekstrakcije prihoda (nametanjem poreza srednjoj klasi), manipulisanja cenama faktora proizvodnje (oporezovanjem srednje klase koje smanjuje njenu tražnju za faktorima proizvodnje i obara njihove cene), političke konsolidacije (obaranjem prihoda srednje klase koje bitno smanjuje njihovu političku moć).30 Dok prvi oblik redistribucije ne mora nužno biti neefikasan (može čak biti dozvoljeno i podizanje produktivnosti srednje klase u cilju kompenzacije izgubljenog prihoda), preostale dve forme preraspodele direktno štete privredi, jer direktno osiromašuju srednju klasu, a mogu biti usmerene i na blokiranje tehnoloških promena koje mogu podići produktivnost srednje klase.31 Elita preferira institucije koje joj obezbeđuju ostvarenje (jednog ili više) pomenutih ciljeva i deluje u smislu njihovog očuvanja. Impulsi ka promeni dolaze od klasa koje trpe štetu od tako postavljene institucionalne strukture, koje mogu ali ne moraju imati formalnu političku moć. Što je veći udeo elite u koristima od postojećih institucija, manja će biti njena spremnost da prihvati promene, a samim tim i manja verovatnoća institucionionalnih promena usmerenih ka većoj ekonomskoj efikasnosti.32 Grupa autora okupljena oko gore opisanog pristupa veruje, na osnovu obimne ekonometrijske podrške, da distorzivne ekonomske politike nisu glavni uzrok slabih ekonomskih performansi manje razvijenih zemalja, već rezultat neefiksanih, redistribucionih institucija ovih zemalja, nasleđenih još iz početaka njihove ranije kolonizacije. Pokušaj njihovog ispravljanja nije konačno rešenje problema, zbog što ono samo može pokrenuti alternativne institucionalne mehanizme ekonomski necelishodne redistribucije dohotka od strane dominirajućih društvenih grupacija.33 Rodrik ocenjuje da isticanje faktora kolonijalnog iskustva svakako predstavlja korisnu instrumentalnu varijablu koja, s obzirom da utiče na institucije ali ne i direktno na dohodak, omo Ibidem Op. cit, str. 1376. 28 Acemoglu (2006) 29 Op. cit, str. 342. 30 Op. cit, str. 342-343. 31 Op. cit, str. 344. 32 Op. cit, str. 376. 33 Acemoglu et al. (2003), str. 108. 26 27

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

gućava da se institucije ekonometrijski identifikuju kao varijabla koja samostalno utiče na privredni rast, i proceni jačina posmatranog kauzaliteta.34 Međutim, kolonijalno iskustvo ne može biti glavni izvor razlika u dohocima između zemalja, s obzirom da su one skoro u istoj meri prisutne i unutar grupacije privreda koje nikada nisu bile u kolonijalnom statusu. Treba, stoga, praviti razliku između uloge varijable kao pogodnog ekonometrijskog instrumenta i mere u kojoj ona zaista i objašnjava određeni ekonomski fenomen.35 Iako geografski i istorijski faktori svakako imaju uticaja na profilisanje institucija, a preko njih i na dohodak, ne treba zapadnuti u bilo koju vrstu redukcionizma. Mehanizmi evolucije institucija u svakom društvu naročito su zavisni od lokalnih okolnosti i kontekstualno su specifični,36 samim tim njima nisu primerena pomenuta deterministička objašnjenja. Rodrik upozorava da treba praviti fundamentalnu distinkciju između institucionalnih funkcija, i institucionalnih rešenja koja omogućavaju njihovo obavljanje. Poželjni institucionalni ishodi mogu se označiti i kao ekonomski principi prvoga reda, od kojih neposredno zavisi dugoročna ekonomska efikasnost društva: svojinska prava, vladavina prava, tržišna motivacija aktera, solidna valuta, održive javne finansije i dr. Međutim, do njihovog ostvarenja, može se doći kroz različite institucionalne aranžmane. Iako je značenje ekonomskih principa prvoga reda univerzalno, nema jedinstvene matrice institucija koja garantuje njihovo ispunjenje. Štaviše, jednu istu ekonomsku funkciju, u različitim privredama obezbeđuju ponekad dijametralno različite institucije. Današnje brzo rastuće zemlje u razvoju uspevaju da pomenute principe prvoga reda uspešno artikulišu kroz institucionalna rešenja primerena domaćim okolnostima i resursima.37 Tako je Kina obezbedila poverenje investitora bez režima privatno svojinskih prava, tržišnu motivaciju aktera bez sveobuhvatne liberalizacije, otvorenu spoljnu trgovinu bez ukidanja zaštite od uvoza. Za ostvarenje pomenutih ciljeva pronađene su alternativne institucionalne politike, primerene domaćim okolnostima: oslanjanje na neformalna pravila,38 partnerstvo države i privatnih preduzetnika u vlasništvu, formiranje tržišnih cena ''na margini'' proizvodnje, specijalne ekonomske zone i dr.39 U tom smislu, slično Olsonu, Rodrik ukazuje na postojanje značajnih mogućnosti u manje razvijenim zemljama za poboljšanje ekonomske efikasnosti kroz institucionalne reforme. Međutim, pristup ekonomske ortodoksije, instaliran i u stabilizacione programe MMF-a, nije delotvoran, s obzirom da insistira na sveobuhvatnom reformskom zahvatu na celokupnom institucionalnom prostoru nacionalnih privreda. Jednovremene, široko postavljene institucionalne promene, trebalo bi, po uverenju protagonista pomenutog pristupa, da uklone glavni problem manje razvijenih privreda – sputanost tržišnog mehanizma. Promene u institucijama, pridružene standardizovanoj reformskoj recepturi - liberalizacija, stabilizacija i privatizacija – imale su za cilj da približe pomenute privrede modelu institucionalnog uređenja tržišne privrede koji se sastoji od unapred poznatih, proklamovano superiornih i univerzalno poznatih institucionalnih rešenja.40 Institucionalna politika koju promoviše ekonomska ortodoksija je, usled svog široko obuhvata, suviše ambiciozna, orijentisana na presađivanje institucija kao svoj jedini modalitet, i ne Rodrik (2004) Op. cit. 36 Op. cit. 37 Rodrik (2005) 38 Marangos (2005), str. 934. 39 Rodrik (2004) 40 Rodrik (2008), str. 100. 34 35

143

144

INSTITUCIJE I PRIVREDNI RAZVOJ - NEKA OD AKTUELNIH GLEDIŠTA

osetljiva na domaće uslove i ograničenja. Ona neracionalno upošljava domaće resurse, može da zamagli najrentabilnije institucionalne reforme, a može da, usled specifičnih međuuticaja lokalnih faktora, proizvede i neželjene efekte.41 Umesto sveobuhvatne, imitativne strategije institucionalne izgradnje, koja nosi pomenute hazarde, manje razvijenim zemljama primerenija je ''korak po korak'' strategija opreznog eksperimentisanja sa institucionalnim rešenjima. U tom smislu, Rodrik promoviše tzv. ''dijagnostiku rasta'', gde se polazi od stanovišta da je za vlade zemalja u razvoju, umesto nametanja duge liste opsežnih reformi, mnogo korisnije fokusiranje na ''kritična ograničenja'' privrednog rasta. Ona ometaju optimalnu upotrebu resursa i sprečavaju da se postigne dostižna granica produktivnosti, a mogu da budu rezultat državne intervencije ili prirode pojedinih tržišta. Nakon identifikovanja pomenutih ograničenja, definišu se prioriteti politike, koji ciljaju ka njihovom uklanjanju. Između ograničenja, najpre se biraju ona čije bi uklanjanje, po razumnoj proceni, dalo najveći podsticaj reformi.42 U praksi, to bi značilo davanje odgovora na pitanje šta onemogućava rast: mali prinos na investicije (u fizički, ljudski kapital ili tehnologiju), mala mogućnost privatnog prisvajanja prinosa ili neadekvatan pristup finansiranju. Ukoliko je problem, npr. u maloj mogućnosti prisvajanja, traži se distorzija koja je izaziva: visoki porezi, korupcija ili makro-nestabilnost. Zatim se pristupa definisanju politika kojima se fokusirane distorzije nastoje da otklone. Proces formulisanja politike veoma je delikatan, jer mera na otklanjanju nekog poremećaja po pravilu tangira niz drugih procesa u privredi i može imati i kontra efekte. Zato treba ciljati na ono ograničenje čije eliminisanje ima najveće povoljne direktne efekte, tako da čak i kada se uzmu u obzir i eventualni sporedni negativni efekti, neto uticaj sprovedene politike bude blagotvoran po privredu.43 Problem se usložnjava ne samo činjenicom da su ograničavajući faktori često opskurni i teško prepoznatljivi, već i time da se njihova priroda menja sa hodom različitih faza privrednog razvoja. Tako npr. u Argentini je 1990-ih ključno ograničenje bilo nedostatak kredibilnosti monetarne politike. Rešenje je pronađeno u institucionalnoj inovaciji: zakonu o konvertibilnosti. Međutim, sa daljim razvojem događaja (Azijska kriza i brazilska devalvacija) ključno ograničenje postala je nedovoljna konkurentnost i nemogućnost depresijacije domaće valute usled ranije ustrojenih rigidnih monetarnih pravila. Institucionalna rigidnost bila je rešenje za situaciju nedostatka kredibilnosti kao ključnog ograničenja, ali su je nove okolnosti učinile izlišnom.44

4. INOVACIONI KAPACITET, PRIVREDNI RAST I INSTITUCIJE Kakvo god da je određenje društvenih institucija – obrasci mišljenja, kolektivna akcija koja kontroliše individualno ponašanje, ljudski konstruisana ograničenja koja strukturiraju socijalne interakcije45 – one neminovno stupaju u interakcije sa tehnologijama: motivišu njihovo usvajanje i primenu, utiču na brzinu apsorpcije tehnoloških rešenja, njihovu difuziju i sl. Institucije ispoljavaju višestruka dejstva u svim fazama implementacije novih tehnoloških rešenja, ili upotrebe postojećih tehnologija. Veza između tehnologije i privrednog rasta, sto Op. cit, str. 100-101. Hausmann et al. (2008), str. 327-331. Op. cit, str. 330-333. 44 Rodrik (2008), str. 103. 45 O važnijim određenjima institucija videti u: Stefanović (2009), str. 16-18. 41 42 43

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

ga, ostaje nerazjašnjena ukoliko se ignoriše teorija institucija, koliko god da je ona sama heterogena i nesavršena. Jedan od opredeljujućih faktora privrednog razvoja svakako je tehnološko učenje, imitiranje liderskih tehnologija, koje treba da dovede do željenih strukturnih promena u privredi. Savladavanje tehnologije nije jednostavni transfer dostupnih i lako primenljivih tehnoloških obrazaca, već svojevrstan fenomen institucionalizacije novih tehnologija. Tehnološko znanje apsorbuju pojedinci, organizacije i lokalne mreže, mnogo toga se uči u procesu primene tehnologije, kako u domenu njenog korišćenja tako i adaptiranja na lokalne okolnosti.46 Treba, u tom smislu razlikovati proizvodni kapacitet nacije od njenih tehnoloških sposobnosti. Proizvodni kapacitet predstavljaju znanje i organizacione rutine pogodne za upravljanje, servisiranje i postepeno unapređenje postojeće proizvodne opreme i proizvoda. Tehnološke sposobnosti podrazumevaju veštine, znanje i organizacione rutine koje su potrebne za upravljanje i generisanje tehničkih promena. Čak iako postoje načelno dostupna tehnološka unapređenja, problem može biti u nedostatku sposobnosti da se ona prepoznaju i eksploatišu u nacionalnoj privredi47. Generalni obrazac podrške izgradnji tehnoloških sposobnosti privrede, primeren okolnostima manje razvijenih zemalja, suočenim sa suženim prostorom za institucionalnu potporu novim tehnologijama, ipak i dalje podrazumeva značajan angažman države kroz razne oblike industrijske politike: podrška mladim industrijama, trgovinska politika, politika nauke i tehnologije, stranih direktnih investicija, svojinskih prava i alokacije finansijskih resursa. Industrijska politika podržana je i odgovarajućim institucionalnim promenama, kojima se oblikuje ponašanje ekonomskih subjekata, modifikuje tržišni mehanizam, ograničava njegovo dejstvo i sl.48 U tom kontekstu pominju se konkretniji oblici institucionalnog oblikovanja inicijativa ekonomskih aktera: mere usmerene na podršku procesa učenja mladih industrija; namerna distorzija tržišnih signala u cilju podrške razvoju domaće mlade industrije; politika upravljanja rentama u cilju podrške tehnološkom učenju i industrijalizaciji; mere na izbegavanju strogih pravila zaštite intelektualne svojine i sl.49 Nastojanja da se tehnologije, institucije, industrijska politika i privredni rast integralno i sistemski posmatraju objedinjava tok ekonomske misli poznatiji kao teorija nacionalnih inovacionih sistema. Jedan o utemeljitelja pomenute teorije, Nelson, posmatra nacionalne inovacione sisteme u kontekstu privrednog rasta vođenog inovacijama, kao rezultata koevolucije fizičkih i socijalnih tehnologija. Neoklasični modeli privrednog rasta zasnovani na ekvilibrističkim kategorijama, nisu podobni za proučavanje onoga što se događa u kontekstima koji nisu ravnotežni i nalaze se u permanentnom fluksu. Evolucionistički okvir primereniji je proučavanju ekonomske dinamike. Pri tome, institucionalni kontekst u kome se pomenuta dinamika ispoljava nesumnjivo je mnogo bogatiji i aktivniji od onoga što neoklasika pretpostavlja (ili onoga što je spremna da prihvati).50 Privredni rast generiše neprekidno uvođenje novih tehnologija, koje unapređuju produktivnost, kao i sposobnost proizvodnje novih ili unapređenih dobara i usluga51. Sama tehnologija može biti dekomponovana na fizičku i socijalnu komponentu. Fizička tehnologija podrazumeva ''recept'' šta treba uraditi da bi se došlo do određenog Cimoli et al. (2008), str. 7. Op. cit. str. 7-9. 48 Op. cit. str. 2. 49 Ibidem 50 Nelson (2008a), str. 18-20. 51 Nelson and Nelson(2002), str. 269. 46 47

145

146

INSTITUCIJE I PRIVREDNI RAZVOJ - NEKA OD AKTUELNIH GLEDIŠTA

ishoda. Međutim, s obzirom da se aktivnosti koje fizička tehnologija podrazumeva moraju obaviti od strane više aktera, potreban je određeni mehanizam njihove koordinacije, odnosno podela rada. Podela rada predstavlja socijalnu tehnologiju. Socijalne tehnologije podržavane su i ograničene od struktura i snaga koje se mogu označiti kao institucije – zakoni, norme, očekivanja, upravljačke strukture i dr.51 Institucije učestvuju u tehnološkim promenama na dva načina: stvaraju opšte uslove da se određene promene dese (pravni sistem, finansijsko tržište, tržište rada, obrazovni sistem); ali i određuju i njihovu dinamiku (kroz brzinu promene sektorski specifičnih institucija koje pogoduju razvoju pojedinih tehnologija).53 Uvoz fizičke tehnologije (mašina, usvajanje odgovarajućih tehničkih znanja) pokazuje se kao manje komplikovan deo procesa imitiranja. Mnogo je zahtevniji zadatak prilagoditi postojeću institucionalnu strukturu (organizacione forme, odgovarajuće delove zakonodavstva, poslovne običaje i praksu i sl.) primeni nove fizičke tehnologije.54 Primena novih tehnologija u manje razvijenim zemljama sama po sebi zahteva organizacione i institucionalne inovacije: raskid sa sa prethodnom, dobro poznatom praksom, prihvatanje neizvesnosti u pogledu pronalaženja adekvatnih novih organizacionih rešenja, učenje kroz rad i dr.55 Privredni napredak zahteva uspostavljanje novih sistema, što podrazumeva korišćenje iskustava razvijenih zemalja, ali potrebu da se novouspostavljene strukture tako skroje da funkcionišu u okviru domaćeg kulturnog okvira.56 Kao naročito važne institucije za podršku privrednom rastu zasnovanom na inovacijama, pozivajući se na dostupnu empirijsku evidenciju, Nelson navodi finansijski sistem, niže i visoko obrazovanje, kao i istraživanja u javnom sektoru, naročito u oblasti poljoprivrede.57

5. ZAKLJUČAK Neoklasična teorija ekonomske dinamike produkovala je nesumnjivo moćnu analitičku aparaturu za praćenje suštinske manifestacije ovog fenomena – uvećanja proizvodnje kroz vreme. Različitost komparativnih razvojnih performansi nacionalnih privreda, pomenuti pristup, ne odstupajući od ekvilibrističkog rezona, objašnjava dostignutim granicama funkcija njihovih proizvodnih mogućnosti, koje su uslovljene količinom akumuliranog fizičkog i ljudskog kapitala. Noviji razvoj ekonomske teorije produkovao je shvatanja usmerena ka široj i dalekosežnijoj konceptualizaciji kauzalnih mehanizama privrednog rasta, objedinjenih kroz problematiku institucija. Nortova privredno-istorijska istraživanja produkovala su postavke o uticaju vidljivih i nevidljivih ’’pravila igre’’, institucionalnih aranžmana, naročito onih koji se odnose na svojinska prava, na različitost ekonomskih performansi pojedinih društava. Njihovo funkcionisanje i evolucija prožeti su kompleksnom interakcijom kulturno-istorijskih, sociopsiholoških, ekonomskih i političkih mehanizama, čija se održivost testira kroz njihov uticaj na ekonomisanje transakcionim troškovima. Ukrštajući odgovarajuće privredno istorijske nalaze, Olson osporava neoklasičnu tezu o nedovoljnoj akumulaciji resursa kao uzroku slabih ekonomskih performansi manje razvijenih zemalja, ukazujući da se odgovarajućim pomeranjima u institucionalnoj strukturi, može bitno popraviti njihov relativni položaj nezavisno od kvantiteta Nelson (2008), str. 3. Op. cit, str. 6. 54 Nelson (2004), str. 366. 55 Op. cit, str. 371. 56 Op. cit, str. 366. 57 Nelson (2008a), str. 18-19. 52 53

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

uloženog fizičkog i ljudskog kapitala. Kardinalnu ulogu u jačanju svesti o značaju institucija za makroekonomsku dinamiku svakako imaju istraživanja čiji je cilj ekonometrijska potvrda kauzaliteta između (na različite načine artikulisane ili aproksimirane) institucionalne strukture i privrednog rasta. Ačemoglu, Džonson i Robinson uspevaju da pronađu instrumentalnu varijablu koja igra ulogu egzogenog faktora varijacije u institucijama (koji utiče samo na institucije ali ne i na dinamiku dohotka), tako da se može izolovati njihov samostalni uticaj na privredni rast relativno velike grupe zemalja koje su kroz istoriju imale kolonijalni status. Ačemoglu takođe nudi teorijsko objašnjenje opstanka neefikasnih institucija, vezano za balansiranje moći između vladajućih i podređenih društvenih grupa. Pomenuto shvatanje može se tumačiti i kao oblik ekonomske analize institucionalnih promena, skoncentrisan na formalne institucije. Ekonometrijska identifikacija egzogenih (istorijskih i geografskih) faktora koji generišu varijacije u institucijama ukazuje na postojanje i smer, ali govori malo o prirodi kauzaliteta između institucija i privrednog rasta. Rodrik upozorava da treba razlikovati funkcije koje pojedini institucionalnih aranžmani mogu isporučiti od formi u u kojima se oni ispoljavaju u različitim privredama. U tom smislu, ista institucionalna funkcija, može biti ostvarena kombinacijama ponekad principijelno različitih institucija. Shodno naznakama dijagnostike rasta, postoji prostor za svesno usmeravanje institucionalnih tokova u manje razvijenim zemljama, kroz eksperimentalno i gradualističko traganje za onim institucionalnim rešenjima, koja bi, u zadatim lokalnim okolnostima i sa dostupnim resursima, dala najveći podsticaj ekonomskoj efikasnosti. Naročito važno dejstvo institucija ispoljava se u procesu postupanja sa tehnologijama. Korišćenje postojećih i stvaranje novih tehnologija, kao bitna odrednica privrednog rasta, zavise od načina funkcionisanja i kvaliteta veza između raznorodnih institucija prisutnih na različitim nivoima društveno-ekonomskog prostora. Pomenuti segment institucionalne dinamike predmet je interesovanja različitih varijanti teorije inovacionih sistema.

6. LITERATURA Acemoglu, D. (2006) ‘’Modelling Inefficient Institutions, in: Blundell, R. et al. (eds.) Advances in Economic Theory: Proceedings of World Congress 2005, Cambridge University Press. Acemoglu, D. et al. (2001) ‘’The Colonial Origins of Comparative Development: An Empirical Investigation’’, American Economic Review, December, str. 1369-1401. Acemogly, D. et al. (2003) ‘’Institutional Causes Macroeconomic Symptoms: Volatility, Crises and Growth’’, Journal of Monetary Economics, 50, str. 49-123. Barro, R. and Sala-I-Martin, X. (1995) Economic Growth, New York: McGraw Hill. Castelacci, F. et al. (2005) ‘’Advances and Challenges in Innovation Studies’’, Journal of Economic Issues, Vol. 39, No. 1, str. 91-121. Cimoli, M. et al. (2008) ‘’The Future of Industrial Policies in the New Millenium: Toward a Knowledge-Centered Development Agenda, LEM Working Paper, Pisa.

147

148

INSTITUCIJE I PRIVREDNI RAZVOJ - NEKA OD AKTUELNIH GLEDIŠTA

Denzau, A. and North, D. (1994) ‘’Shared Mental Models: Ideologies and Institutions’’, Kyklos, Vol. 47, Fasc. 1, str. 3-31. Hausmann, R. et al. (2008) ‘’Growth Diagnostics’’, in: Stiglitz, J. and Serra, N. (eds.) The Washington Consensus Reconsidered: Towards a New Global Governance, New York: Oxford University Press. Marangos, J. (2005) ‘’Why China is ahigh λ Society?’’, Journal of Economic Perspectives, Vol. 39, No. 4, str. 933-950. Nelson, R. (1998) ‘’The Agenda for Growth Theory: A Different Point of View’’, Cambridge Journal of Economics, Vol. 22, No. 4, str. 497-520. Nelson, R (2004) ‘’The Challenge of Building an Effective Innovation System for Catch-up’’, Research Policy, Vol. 32, No. 3, str. 365-374. Nelson, R (2008) ‘’What Enables Rapid Economic Progress: What are Needed Institutions?’’, Research Policy, 31, str. 1-11. Nelson R. (2008a) ‘’Economic Development from the Perspective of the Evolutionary Economic Theory’’, Oxford Development Studies, Vol. 36, No.1, str. 9-21. Nelson, R. and Nelson K. (2002) ‘’Technology, Institutions and Innovation Systems’’, Research Policy, 31, str. 265-272. North, D. (1990) Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge: Cambridge University Press. North, D. (1991). ‘’Institutions’’, Journal of Economic Perspectives, Vol.5, No.1, str. 97-112. North, D. and Thomas, R. (1973) The Rise of the Western World: a New Economic History, Cambridge: Cambridge University Press. Olson, M. (1996) ‘’Big Bills left on the Side-walk: Why Some Nations are Rich and Others are Poor’’, Journal of Economic Perspectives, Vol. 10, No.2, str. 3-24. Olson, M. and Kähköhnen, S. (1998) ‘’Introduction’’, in: Olson, Mancur and Kähköhnen, S. (ed.) A not so-dismal Science, Oxford: Oxford University Press. Rodrik, D. (2004) ‘’Getting Institutions Right’’, preuzeto sa internet strane: http:// files.wcfia.harvard.edu/807__ifo-institutions%20article%20_April%202004_.pdf Rodrik, D. (2008) ‘’Second-Best Institutions’’, American Economic Review, Vol 98, No. 2, str. 100-104. Rodrik, D. (2005) ‘’Growth Strategies’’, in: Aghion, P. and Durlauf, S. (eds.) Hanbook of Economic Growth, Vol. 1A, North Holland. Stefanović, Z. (2009) Institucionalistički pravac ekonomske misli, Beograd: Zadužbina Andrejević. Stefanović, Z. (2012) Politička ekonomija globalizacije: modeli kapitalizma i institucionalna Evolucija, Niš: Ekonomski fakultet.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

149

Aleksandar Radivojević1 aleksandar@fren.org.rs

JEL KLASIFIKACIJA: E02, E60, K11, K12, O11, O43

INSTITUCIJE, EKONOMSKI RAST I RAZVOJ

Apstrakt: U cilju analize zavisnosti privrednog razvoja od inkluzivnih institucija u radu se pre svega ukazuje na karakteristike institucija koje utiču na privredni rast kao neophodan, ali ne i dovoljan, faktor privrednog razvoja, a zatim ukazuje koje su to institucije presudne za transformaciju privrednog rasta u privredni razvoj. Cilj ovog rada nije da detaljno ukaže na mehanizme uticaja različitih institucija na privredni rast i privredni razvoj, već da ukaže na zajedničke karakteristike svih institucija, političkih i ekonomskih, koje doprinose privrednom rastu i razvoju, time ukazujući na značaj inkluzivnih institucija kao jednog dela održivog privrednog razvoja.

KLJUČNE REČI: PRIVREDNI RAZVOJ, PRIVREDNI RAST, INSTITUCIJE, INKLUZIVNE INSTITUCIJE, VLADAVINA PRAVA. 1

Fondacija za razvoj ekonomske nauke, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu.

150

INSTITUCIJE, EKONOMSKI RAST I RAZVOJ

Abstract: In order to analyse dependence of economic development on inclusive institutions this paper, above all, indicates the characteristics of institutions which have positive influence on economic growth as necessary, but not sufficient, factor of economic development, and then indicates which institutions are crucial for the transformation of economic growth into economic development. The aim of this paper is not to point out in detail the mechanisms of the impact of different institutions on economic growth and economic development, but rather to point out the common characteristics of all institutions, political and economic, contributing to economic growth and development. Thus stressing out the importance of inclusive institutions as one part of sustainable economic development.

key words: ECONOMIC DEVELOPMENT, ECONOMIC GROWTH, INSTITUTIONS, INCLUSIVE INSTITUTIONS, THE RULE OF LAW.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

1. uvod Analiza međusobne povezanosti institucija, privrednog rasta i privrednog razvoja i ideja da upravo institucije suštinski utiču na privredni rast i određuju dostignuti nivo privrednog razvoja određenih država na značaju dobija u poslednjih dvadeset godina. Jedan od mnogobrojnih razloga trenutne aktuelnosti ove teme jeste i privredni rast koji u poslednjih nekoliko godina beleži Narodna Republika Kina i institucionalni uslovi u okviru kojih se taj rast ostvaruje. Razlog za toliku zainteresovanost za slučaj Kine povodom ovog pitanje jeste činjenica da po prvi put od značajnijeg istraživanja odnosa institucija i privrednog razvoja jedna zemlja sa nedemokratskim institucijama beleži značajne stope rasta duži vremenski period. Međutim, to nije prvi put da se ovako nešto događa. Rusija je od kraja 20-ih godina dvadesetog veka pa sve do kraja 70-ih beležila veoma visoke stope privrednog rasta, u uslovima komunizma i planske privrede, što je uticalo na stav velikog broja ekonomista da je održiv rast u uslovima ovakvih institucija moguć. Pitanje odnosa institucija u Rusiji tog vremena i mogućnosti održivih stopa rasta tada nije bilo predmet značajnije analize, usled nerazvijenosti teorije institucionalne ekonomije. Dugogodišnji privredni rast koji je Rusija ostvarila u navedenom periodu kao i rast koji Kina ostvaruje u poslednjih nekoliko godina nesumnjivo su doveli do određenog privrednog razvoja. Međutim, u ovom radu nas interesuje održivi razvoj, koji pored visokih stopa rasta i određenih razvojnih promena podrazumeva i smanjenje nejednakosti u redistribuciji dohotka i poboljšanje uslova za život svih građana, bez obzira da li do ovih pozitivnih promena dolazi u uslovima ostvarenja demokratskih prava pojedinaca ili ne. U tom pogledu interesuje nas neophodnost inkluzivnih institucija kao dela ovako definisanog održivog privrednog razvoja. Osnovni problem brojnih istraživanja odnosa inkluzivnih institucija i privrednog razvoja, koja se javljaju u poslednjih nekoliko godina, jeste nepostojanje jedinstvene definicije inkluzivnih institucija, pa se čak i današnjim najpoznatijim ekonomistima koji se bave privrednim razvojem, kao što su Daren Acemoglu i James Robison, zamera na širokoj i nejasnoj definiciji inkluzivnih institucija2. Nadalje inkluzivne institucije jednostavno posmatramo kao one institucije u čijem definisanju i upotrebi učestvuje velika većina građana određene države. Problem se javlja kada su u potrebi za njihovom definisanjem korist veza sa ekonomski rastom. Pa tako Acemoglu i Robinson u svojoj najnovijoj knjizi „Zašto nacije propadaju: Poreklo moći, napretka i siromaštva“3 u suštini inkluzivne institucije definišu kao one koje podstiču privredni rast, i putem velikog broja zanimljivih istorijskih primera ukazuju na koji način tako definisane institucije određuju privredni uspeh određene zemlje. Inkluzivne institucije u ovom radu nisu definisane sa aspekta ekonomskog razvoja4, jer se upravo veza ovih institucija i ekonomskog razvoja želi razjasniti, već sa aspekta učešća Jedna od najčešćih kritika najnovije knjige pomenutih autora jeste nepostojanje jasne definicije dve vrste institucija, inkluzivnih i ekstraktivnih, koje autori navode kao osnovne uzroke privrednog razvoja. 3 Acemoglu, D., Robinson, J. (2012), Why Nations Fail – The Origins of Power, Prosperity, and Poverty, Crown Publishers, New York. 4 Upravo na ovaj način inkluzivne institucije definišu Ačemoglu i Robinson u svojoj knjizi „Why Nations Fail – The Origins of Power, Prosperity, and Poverty“, kao institucije koje su povoljne sa aspekta ekonomskog razvoja. Pa se tako pod inkluzivnim institucijama podrazumevaju i moderne demokratije, ali i institucije Velike Britanije u vreme kada je manje od 10% građana imalo pravo glasa. 2

151

152

INSTITUCIJE, EKONOMSKI RAST I RAZVOJ

pojedinca u institucijama određene države. Drugim rečima inkluzivne institucije jesu one koje dozvoljavaju učešće velikog broja građana u njihovom određivanju, bez obzira na način na koji se njihovo učešće odvija, obezbeđujući na taj način visok stepen jednakosti prava građana. Upravo jednakost prava građana, iskazana u vidu institucije vladavine prava, uslov je oko koga postoji opšta saglasnost po pitanju neophodnosti za privredni razvoj, a na šta ćemo i u ovom radu ukazati putem relacija koje postoje između vladavine prava (pre svega svojinskih i ugovornih), privrednog rasta i privrednog razvoja. Privredni razvoj u ovom radu posmatraćemo u najširem smislu, stavljajući akcenat na rast blagostanja pojedinca kao komponentu privrednog razvoja, ali i njegov krajnji cilj.

2. PRIVREDNI RAST Privredni rast može biti definisan kao trajno povećanje dobara neophodnih za zadovoljenje individualnih i zajedničkih ljudskih potreba, mereno veličinom proizvodnje po stanovniku.5 Ovako posmatran, privredni rast nije ništa drugo do rast vrednosti koja se stvara u jednoj godinu u odnosu na prethodnu, pa time sa stanovišta blagostanja pojedinca nema nekog velikog značaja ukoliko nije praćen strukturnim promenama i participacijom velikog dela stanovništva u raspodeli te vrednosti. Da rast može postojati bez razvoja, odnosno da dugoročni rast ne mora biti praćen pozitivnim promenama u privredi jedne zemlje i rastu blagostanja stanovništva, ukazuje veliki broj istorijskih primera. Jedan od takvih primera jeste privredni rast koji je Sijera Leone ostvarivala u periodu od 1971. do 1983., za vreme vladavine premijera Siaka Stevens-a, koji ne samo da nije doveo do privrednog razvoja već je rezultirao u porastu privredne nerazvijenosti i kršenju velikog broja ljudskih prava.5 Međutim, istorija, a i teorija, ukazuju na još jednu činjenicu – privredni razvoj nije moguć bez privrednog rasta. Tačnije, privredni rast predstavlja neophodan, ali ne i dovoljan uslov privrednog razvoja, pa je potreba za privrednim rastom od izuzetnog značaja. Prateći vezu rasta blagostanja pojedinca, kao opšteg cilja privrednog razvoja, privrednog razvoja i privrednog rasta, najpre ćemo analizirati uzroke privrednog rasta, a zatim neophodne uslove da bi taj privredni rast doveo do privrednog razvoja i na kraju rezultirao u porastu blagostanja što većeg dela populacije jedne zemlje.

2.1. Uzroci privrednog rasta Koji su to uzroci privrednog rasta i razlika u nivou privredne razvijenosti zemalja? Da bismo pokušali da damo odgovor na ovo pitanje najpre treba da odgovorimo na pitanje šta determiniše privredni rast. Jasno je da na privredni rast utiču količina resursa (ljudski i fizički kapital) koja učestvuje u proizvodnji i ukupna faktorska produktivnost kao posledica nivoa tehnologije koja se koristi u proizvodnji i ukupne efikasnosti proizvodnje. 5 6

Kuznets, S. (1951), str. 13-15. http://data.worldbank.org/country/sierra-leone

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Količina resursa i ukupna faktorska produktivnost determinišu razlike u razvijenosti među zemljama, ali pitanje jeste šta utiče, odnosno šta je uticalo, na razlike između zemalja u pogledu količine resursa i faktorske produktivnosti. Da bismo razmotrili uticaj institucija na privredni rast, danas i tokom istorije, moramo se pre svega osvrnuti na alternativna objašnjenja razlika u stopama rasta koje su zemlje beležile tokom godina, a koje su uslovile razlike u nivou njihove privredne razvijenosti. Alternativna objašnjenja nude relativno jednostavne odgovore na ovo veoma komplikovano pitanje. Razlog za to jeste činjenica da ukoliko pogledamo odnos razvijenosti zemalja sto – sto pedeset godina unazad možemo uočiti da nije došlo do značajnijih promena u distribuciji svetskog dohotka7, pa se pre svega pretpostavlja da su razlozi za ovakav odnos relativno jasni i teško promenljivi. Tako su se razvile teorije geografskog determinizma rasta, kulturološkog determinizma i teorija zasnovana na razlikama u znanju donosilaca odluka u jednoj privredi, odnosno na kvalitetu ekonomskih politika.

2.2. Geografski determinizam Ideja da su razlike u razvijenosti privrede, usled bržeg ili sporijeg privrednog rasta, posledica geografskih karakteristika zemlje potiče još od grčkih filozofa koji su smatrali da je okruženje razlog određenih ponašanja, vrednosti i verovanja pojedinaca. Sama ideja uticaja geografskih karakteristika na privredni rast dobija na značaju radovima Montesquieu-a. U svom poslednjem i najznačajnijem delu „The Spirit of the Laws“ (1948) Montesquie ukazuje na značaj geografskih karakteristika, među kojima je i klima, na veliki broj faktora uključujući i privrednu razvijenost.8 Zagovornici ove teorije navode da klima utiče na napor koji ljudi ulažu u proizvodnji, pa tako ljudi u toplijim krajevima ulažu manje napora u proizvodnji od onih u hladnijim krajevima. Stope rasta koje su tokom istorije ostvarile zemlje sa istim, ili sličnim geografskim karakteristikama, kao što su Južna i Severna Koreja, mogu biti dobar primer za obaranje ove teze, kao što to može biti i odnos Singapura i Demokratske republike Kongo, i mnogih drugih. Međutim, geografska teza se vremenom razvijala u različitim smerovima pa tako Jared Diamond, američki naučnik i biolog, uslovljenost rasta geografskim karakteristikama pre svega vidi kroz difuziju tehnologije u određenim zemljama i civilizacijama. On polazi od uslova za uzgajanje određenih poljoprivrednih proizvoda i životinjskih vrsta koji su postojali pre nekoliko stotina godina, a koji su doveli do razvijanja ne samo tehnologije uzgajanja već i podsticaja za stvaranje uslova za njihov dalji razvoj, što je u određenoj meri institucionalni uticaj.9 Naime, prema ovoj teoriji postojanje određenih biljnih i životinjskih vrsta na određenoj teritoriji uslovilo je naseljavanje te teritorije od strane grupa koje su do tada bile nomadskog karaktera, odnosno lovačkosakupljačkih zajednica. Njihovo naseljavanje jednog mesta ne samo da je dovelo do razvoja tehnologija u uzgajanju biljaka i gajenju životinja, već je i neminovno moralo da dovede do podele zemlje koju naseljavaju time i određenog razvoja svojinskih prava. Pored toga došlo je do porasta populacije ovih 7 8 9

Acemoglu, D., Robinson, J. (2012). Montesquieu, B. D. (1756), str 15-17. Geografski uticaj se u ovom smislu ogleda kroz organizovanje i razvoj funkcionisanja društva koje usled promena uslovljenih promenom načina naseljavanja teritorije (od privremenog ka stalnom) menja i formalizuje međusobne odnose. Drugim rečima formira primitivne institucije.

153

154

INSTITUCIJE, EKONOMSKI RAST I RAZVOJ

mesta stvarajući uslove za specijalizaciju i podelu rada, trgovinu, itd. Iako ova teorija značajno doprinosi razmatranju razlika u početnom procesu razvijanja zemalja sa različitim geografskim karakteristikama ona danas nije od velikog značaja. Pre svega usled činjenice da se tehnologija koja je danas ključna za privredni rast razvija u istraživačko razvojnom sektoru koji ne zavisi od geografskih karakteristika.

2.3. Kulturološki determinizam Još jedan značajan pristup objašnjavanju razlika u rastu određenih država jeste pristup sa kulturološkog aspekta. Takav pristup upućuje na dominantan uticaj vrednosti jednog društva u njegovom razvoju. Na značaj ove veze pre svih je ukazao nemački sociolog Max Weber koji kao osnovni faktor dinamičnog razvoja zemalja zapadne Evrope navodi vrednosti koje zagovara protestantska religija i etika. Ideja uticaja kulture, u širem smislu10, na privredni rast dalje se razvijala u nekoliko smerova pa se tako prema jednom mišljenju taj uticaj ogleda u uticaju kulture određenih zemalja, ne vera, na privredni rast. Značajan oslonac ove ideje jeste dostignuti nivo razvoja Velike Britanije, Sjedinjenih Američkih Država i Australije, kao zemalja pod direktnim i dugotrajnim uticajem Engleske „kulture“. Prema drugom mišljenju uticaj kulture se u osnovi bazira na kulturi određene regije, a regija koja se posmatra kao dominantna jeste Evropa. Kao i u prethodnoj ideji nivo razvijenosti Sjedinjenih Američkih Država i Australije objašnjava se upravo činjenicom da stanovništvo ovih zemalja svoje poreklo, pa time i kulturne vrednosti, vodi iz evropskih zemalja. Acemoglu i Robinson navedene uticaje kulture, odnosno sistema vrednosti, na ekonomski rast opovrgavaju velikim brojem istorijskih primera, kao i primera današnjice, a na kojima se njihova knjiga „Zašto nacije propadaju: Poreklo moći, napretka i siromaštva“ u suštini i zasniva. Pa tako, vezu između religije i privrednog rasta opovrgavaju primerima Severne i Južne Koreje i uspešnošću Francuske i Italije da prate razvoj Engleske i Holandije koje Max Weber navodi kao primere najuspešnijih zemalja usled dominantnog prisustva protestantske religije. Da uticaj kulture Engleske nije presudan za uspeh SAD i Australije ukazuju brojnim primerima Engleskih kolonija u Africi, dok razlike u uspehu SAD i zemalja latinske Amerike, većinski naseljenih populacijom čiji su preci poreklom iz Evrope, koriste da ukažu na nepostojanje uzročno posledične veze kulture jedne regije i privrednog rasta. Da kulturološki determinizam ne gubi na značaju ukazuje i interesovanje američkog ekonomiste i profesora ekonomije na univerzitetu Harvard Robert Barro-a, koga je projekat „Istraživački radovi u ekonomiji“ proglasio za trećeg najuticajnijeg ekonomistu današnjice. U jednom veoma interesantnom istraživanju Barro i McCleary11 analiziraju uticaj religije na ekonomski rast koristeći podatke o posećivanju crkve i religioznim verovanjima sa jedne strane i stopa ekonomskog rasta sa druge. Istraživanje dolazi do zaključka da religiozna verovanja, posebno ona u raj i pakao, imaju pozitivan uticaj na ekonomski rast dok posećenost crkve ima negativan. Objašnjenje ovakvih rezultata je još zanimljivije. Naime, autori smatraju da su verovanja, koja prema ovom istraživanju utiču na ekonomski rast, proizvod verskog sektora, dok je vreme provedeno u crkvi upravo resurs koji ovaj sektor koristi pa je time njegov uticaj na ekonomski rast posledično negativan. 10 11

Pod kulturom se ovde smatraju dominantne vrednosti jedne zajednice (verovanja, norme, pravila ponašanja, itd.). Barro, R., McCleary, R. (2003), str. 35-38.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Ono što je veoma bitno primetiti jeste činjenica da je veliki broj objašnjenja na kojima se zasnivaju ove ideje u stvari institucionalnog karaktera, odnosno načini ponašanja koji zagovornici ove teze vide kao posledice kulture nisu ništa drugo nego neformalne institucije.

2.4. Razlike u znanju donosilaca odluka – Teorija neznanja Teorija neznanja tvrdi da je uzrok nerazvijenosti nekih zemalja nenamerno donošenje loših ekonomskih odluka od strane vlasti tih zemalja. Ova teorija se u suštini odnosi na odluke koje utiču na funkcionisanje tržišta i osnova je za reformske pritiske međunarodnih finansijskih institucija na nerazvijene i zemlje u razvoju da prihvate i implementiraju politike koje će uticati na rast njihove privrede. Ne ulazeći u razloge uticaja međunarodnih institucija na ekonomske politike nerazvijenih i zemalja u razvoju nema sumnje da one doprinose boljim ekonomskim performansama, posebno kada se odnose na osnovne makroekonomske politike, ali da li je to uvek slučaj. Andres Velasco, bivši ministar finansija Čilea, ukazuje na iluziju uticaja reformi ekonomskih politika u Latinskoj Americi „Reformatori su tvrdili, uverljivo, da je rast ograničen distorzijama. Mnoge od ovih distorzija bile su uvedene od strane vlade, rezultat loše kreiranih politika. Promenite politike i privreda će ostvariti svoj potencijal... Deset godina kasnije pogled je malo manje optimističan: sa manje distorzija izazvanih lošim politikama, zemlje Latinske Amerike rasle su 1990-ih po duplo manjoj stopi rasta od onih ostvarivanih u dekadama kada su navodno distorzivne politike ograničavanja uvoza dostizale svoj vrhunac: 1960-ih i 1970-ih“.12 Postavlja se i pitanje kako razlikovati namerno i nenamerno donošenje loših odluka, jer u velikom broju zemalja donošenje određenih odluka može biti loše za rast i razvoj privrede, ali dobro za pojedine interesne grupe koje imaju vlast. Ukoliko se loše odluke donose namerno u pitanju je institucionalni problem, a ne problem nedovoljnog znanja donosilaca odluka, pa samim time pokušaji međunarodnih institucija da nametnu odgovarajuće politike neće imati željeni efekat. Prema određenim istraživanjima uticaj reformi ekonomskih institucija na ekonomski rast zahteva određeno političko okruženje. Naime, političko okruženje koje raspolaže jakim mehanizmima političke odgovornosti i ograničenja već verovatno ima razvijene dobre ekonomske politike, pa je time uticaj reformi slab. Sa druge strane ukoliko ne postoje mehanizmi odgovornosti i participacija građana u donošenju odluka je na veoma niskom nivou, uticaj političkih reformi će verovatno biti beznačajan jer veoma lako može biti narušen.13 Sve tri teorije značajne su u analizi razlika razvijenosti zemalja, i ukazuju na bitne mehanizme koji su uticali na razvoj određenih zemalja, ali ni jedna od njih ne može poslužiti kao teorija koja u potpunosti objašnjava zašto su neke zemlje ostvarivale više stope rasta od drugih. Sve tri teorije u određenoj meri ukazuju i na značaj institucija na privredni rast i razvoj. Pa tako prva teorija između ostalog ukazuje na značaj razvoja svojinskih prava pri inicijalnom naseljavanju određenih geografskih lokacija od strane Velasco, A., Why Doesn’t Latin America Grow More, and What Can We Do About It?, Harvard University, Kennedy School of Government. Preuzeto iz Acemoglu, D., et. al, (2008), str. 1. 13 Acemoglu, D., et. al. (2008), str. 5. 12

155

156

INSTITUCIJE, EKONOMSKI RAST I RAZVOJ

lovačkosakupljačkih zajednica, koje do tada nisu imale potrebu za time usled stalne promene prebivališta. Veliki broj kulturnih uticaja u suštini predstavlja neformalne institucije dok je veza institucija i teorije neznanja jasna ukoliko do loših odluka dolazi namernim delovanjem vlasti u cilju ostvarivanja sopstvenih ciljeva. Razlog zbog koga su teorija neznanja i teorija institucionalnog uticaja dominantne nad teorijom geografskog i kulturološkog uticaja jeste da su za razliku od geografskih i kulturoloških faktora razlike u institucijama sociološke prirode i mogu biti menjane, dok teorija neznanja već ima jasno rešenje za problem nerazvijenosti. Kao što smo naveli u uvodu poglavlja, privredni rast je pre svega uslovljen povećanjem količine raspoloživih resursa i rastom ukupne faktorske produktivnosti, pa se postavlja sledeće pitanje: Na koji način institucije utiču na ove faktore?

3. INSTITUCIJE I PRIVREDNI RAST Posmatrano na nivou pojedinačnih država ekskluzivne institucije su kroz istoriju u određenim trenucima generisale izvanredne stope privrednog rasta. Takve stope rasta, koje su se održavale u dužem vremenskom periodu, uticale su na promenu mišljenja velikog broja ekonomista o mogućnostima održivog rasta u uslovima ekskluzivnih institucija, ali je vreme uvek dokazivalo njihovu neodrživost. Postoji određeni konsenzus među ekonomistima da je najmanje pet tipova institucija neophodno za ubrzani ekonomski rast. Te institucije su14: (i) svojinska prava i zakonski obavezujuća ugovorna prava; (ii) regulatorne institucije; (iii) institucije makroekonomske stabilnosti; (iv) institucije socijalne sigurnosti; i (v) institucije upravljanja konfliktima.

3.1. Svojinska prava i zakonski obavezujuća ugovorna prava Osnova akumulacije resursa, ljudskog i fizičkog, jesu investicije. Kako investicije predstavljaju odlaganje potrošnje za neku buduću, uvećanu, potrošnju interes koji stoji iza njih jeste uvećanje resursa raspoloživih u budućnosti. Da bi se ovakvo uvećanje dogodilo potrebno je da investicija generiše planirani prinos i da svojinska prava nad tim prinosom budu zagarantovana. Ukoliko uspešnost prinosa posmatramo kao proizvod kvaliteta ulaganja, on pre svega zavisi od pojedinca koji odlaže potrošnju u nadi da će uspešnost investicije dovesti do planiranog prinosa, pa je samim time egzogen sa stanovišta analize institucionalnog okruženja. Čak i ako do toga dođe, pojedinac mora ne samo da ex-post ostvari vlasnička prava nad ostvarenim prinosom već i ex-ante da ih očekuje. I ako posmatramo drugi najznačajniji faktor privrednog rasta, ukupnu faktorsku produktivnost, vidimo da i rast ovog faktora zavisi od investicija. Investicija u tehnološki napredak i efikasnost upotrebe raspoloživih faktora proizvodnje. I u ovom slučaju važi kao u prethodnom, sa aspekta institucija važna je zagarantovanost svojinskih prava.

Thirlwall, A. P. (2011), str. 119.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Da li je moguće ostvariti zagarantovanost svojinskih prava u uslovima ekskluzivnih institucija? Ekskluzivne institucije podrazumevaju koncentraciju uticaja, političkog i ekonomskog, u rukama malog broja pojedinaca često grupisanih u jedan broj interesnih grupacija sa isti ciljevima. Kao i kod pojedinca koji investira štednju u cilju ostvarivanja veće potrošnje u budućem periodu, tako i interesne grupacije koje raspolažu određenim uticajem u uslovima ekskluzivnih institucija imaju za cilj maksimizaciju svojih investicija, koje u njihovom slučaju predstavljaju investicije u sticanje i održanje uticaja i ostvarivanje ekonomske moći kao neophodnog resursa uticaja. U takvim uslovima svojinska prava često su de facto zagarantovana samo onima koji imaju političku moć. Ipak, de jure ona mogu biti zagarantovani celokupnom stanovništvu što znači da je i u uslovima ekskluzivnih institucija moguće ostvariti zagarantovanost svojinskih prava. Ipak, pod pretpostavkom racionalnog ponašanja pojedinaca, nije verovatno očekivati da će pojedinci na vlasti propustiti šansu da maksimiziraju svoju korisnost u uslovima koji im to omogućuju, garantujući prava samo malom sloju stanovništva koje raspolaže ekonomskim i političkim uticajem. Sa aspekta samog privrednog rasta zagarantovanost svojinskih prava ne postavlja pitanje da li su ona de facto ili de jure i da li su ona zagarantovana svima ili samo određenom broju ljudi, pa tako ekonomski rast može postojati i kada su ona, u uslovima ekskluzivnih institucija zagarantovana samo pojedincima koji raspolažu političkim i ekonomskim uticajem. Ova grupacija, svesna svojih prava i verovatnoće njihovog održavanja u budućnosti, motivisana je za investiranje u cilju ostvarivanja prinosa, što može dovesti do privrednog rasta u određenom vremenskom periodu. Dobar primer za to može biti Uzbekistan, koji u poslednjoj deceniji beleži značajne stope ekonomskog rasta15, ali prema indeksu svojinskih prava zauzima 163 poziciju od 177 zemalja16. Uzbekistan je veoma dobar primer značaja privrednog rasta i uticaja institucija na rast. Iako je neophodan uslov privrednog razvoja značaj privrednog rasta je veoma skroman ukoliko se odvija u uslovima kao što su oni u Uzbekistanu ili Sijera Leone. Naime, u Uzbeksitanu ne samo da de facto nisu zagarantovana svojinska prava građana već su i njihova ljudska prava narušena do te mere da je visoko prisutno iskorišćavanje dece za rad na privatnim poljima pamuka od strane države koja kasnije otkupljuje pamuk od privatnika po cenama koje ona odredi. Upravo institucionalno okruženje definiše načine iskorišćavanja dece u radu na poljima pamuka, pa tako sva deca na početku školske godine, u vreme berbe pamuka, imaju obavezan dvonedeljni rad na poljima pamuka, dok su roditelji obavezni da deci obezbede prevoz i ishranu tokom rada. Sa stanovništva ekonomskog rasta možemo zaključiti da je ovakvo institucionalno okruženje pogodno, jer se su troškovi berbe pamuka svedeni na minimum isključujući ulaganja u mehanizaciju. Pored toga postavlja se pitanje i da li bi danas Uzbekistan bio toliko uspešan u izvozu pamuka (druga zemlja po količini izvoza pamuka, šesta po proizvodnji i učešće od 10% u svetskom izvozu pamuka) i ostvarivao visoke stope privrednog rasta da privatni proizvođači pamuka imaju mogućnost tržišnog određivanja cene pamuka kao i potrebu za ulaganjem u mehanizaciju. Sijera Leone je takođe dobar primer zemlje koja krši ljudska prava a ostvaruje visoke stope ekonomskog rasta. Ova dva primera mogu poslužiti i u preispitivanju određivanja nivoa i odnosa razvijenosti na osnovu geografskih, kulturoloških i determinanti znanja donosioca odluka. Worldbank Index of economic freedom The Heritage Foundation http://www.heritage.org/index/country/uzbekistan

15 16

157

158

INSTITUCIJE, EKONOMSKI RAST I RAZVOJ

Kao jedan od razloga za održavanje na vlasti predsednika Uzbekistana i institucija koje ga okružuju navode se i dobri odnosi Uzbekistana i Sjedinjenih Američkih Država, a čiji je intenzitet došao do izražaja nakon masakra u gradu Andijan koji se dogodio tokom anti vladinih protesta 2005. godine i u kome je prema procenama ubijeno više od 1.000 ljudi. Reakcije Sjedinjenih Američkih Država bile su blago kritične, ali su odnosi sa Vladom Uzbekistana ostali na visokom nivou. Sijera Leone sa druge strane raspolaže značajnim nalazištima dijamanata pa se može pretpostaviti da bi liberalizacija proizvodnje dovela do veće ponude smanjujući veštačko visoku cenu dijamanata na svetskom tržištu, od čega bi pre svega najviše štete imali prodavci dijamanata iz Evropskih zemalja. Gledano iz ovog ugla nivo privredne nerazvijenosti ovih zemalja bi moguće bio drugačiji ukoliko ne bi postojao interes drugih zemalja za održavanjem već postojećeg institucionalnog okruženja, pa se ne može govoriti o geografskim, kulturnim ili determinantama nivoa znanja donosioca odluka kao razloga za određeni nivo razvijenosti. Indeks svojinskih prava pored uticaja države, odnosno opasnosti od nacionalizacije privatne svojine, obuhvata i zaštitu ugovornih prava odnosno mogućnost pojedinaca i privatnih preduzeća da obezbede ispunjenje ugovornih obaveza. Nobelovac Dugglas North navodi: „Nesposobnost društva da razvije efikasno i jeftino izvršenje ugovornih prava je najznačajniji izvor i istorijske stagnacije i trenutnog nerazvijenosti zemalja trećeg sveta“17 usled činjenice da obeshrabruje investicije i specijalizaciju. Pored toga što utiče na nivo motivisanosti za investiranje efikasna zaštita ugovornih prava utiče i na privredni rast smanjenjem transakcionih troškova. Pa tako viši nivo zagarantovanosti ugovornih prava smanjujući transakcione troškove, odnosno resurse koji se ulažu u sporove, povećava količinu raspoloživih resursa za privredne aktivnosti i uvećava ukupnu faktorsku produktivnost. Pored toga smanjenje transakcionih troškova utiče na razvijanje specijalizacije u proizvodnji usled činjenice da povećava sigurnost privrednih subjekata u pribavljanju neophodnih resursa u proizvodnji, što se posebno odnosi na poluproizvode i usluge koje su poverene drugim privrednim subjektima na osnovu ugovora. Specijalizacija, kao osnova ekonomije obima, dalje značajno utiče na privredni rast. Značaj vladavine prava za privredni rast se pored navedenog ogleda i u uticaju nivoa vladavine prava na nivo sive ekonomije u jednoj zemlji. Pa tako De Sotto smatra da je uspostavljanje institucija koje štite svojinska prava ključan za iskorišćavanje potencijala rasta koji se nalazi u neformalnom sektoru.18 Istraživanje Međunarodnog monetarnog fonda dolazi do sličnog zaključka, vlada bi u cilju borbe protiv sive ekonomije trebalo pre svega da ojača vladavinu prava, olakša prelazak iz neformalne u formalnu ekonomiju i striktno sprovodi minimalni neophodni broj regulatornih pravila.19

3.2. Regulatorne institucije Posmatrajući ponovo osnovne determinante privrednog rasta, povećanje količine raspoloživih resursa i rast ukupne faktorske produktivnosti, postavlja se pitanje uticaja regulatornih institucija na ove faktore rasta. U uslovima u kojima društvo učestvuje u tržišnim North, D. (1990), str. 54. Anoop, S. et. al. (2012), str. 5. 19 Anoop, S. et al. (2012), str. 11. 17 18

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

aktivnostima postoji potreba državne regulacije u cilju sprečavanja neželjenog uticaja tih aktivnosti. Takvi uticaji javljaju se usled neefikasnosti tržišta i mogu biti posledica eksternalija, asimetričnih informacija, relativne tržišne snage određenih privrednih subjekata, itd. Ukoliko posmatramo regulaciju na finansijskom tržištu možemo zaključiti da uticaj državne regulacije povećava troškove finansiranja povećavajući kamatne stope i time smanjujući investicije. Posmatrano iz tog ugla uticaj regulatornih institucija preko finansijskog tržišta na privredni rast je negativan. Sa druge strane, država regulacijom održava stabilnost finansijskog sistema smanjujući rizik investicija i ulaganja, pa zaključujemo da pitanje uticaja regulatornih institucija na privredni rast ipak nije toliko jednostavno da bi se ovakvom analizom moglo zaključiti da li je njihov uticaj pozitivan ili negativan. Kao što rešava probleme regulacija dovodi i do stvaranja određenih troškova. Pa se tako regulacijom konkurentnosti i monopolske pozicije utiče na smanjenje inovacija, usled činjenice da su fiksni troškovi inovacija veoma visoki pa su one pre svega proizvod moćnih proizvođača koji raspolažu sredstvima za ova ulaganja kao i velikim tržišnim učešćem kako bi brojem proizvoda nadomestili visoke fiksne troškove inovacije. Vidimo da regulatorne institucije mogu dovesti do negativnih efekata sa stanovišta ukupne faktorske produktivnosti, time i privrednog rasta. Negativni efekti regulatornih institucija mogu biti posledica i nedovoljne informisanosti regulatora, kao i potencijalnog trade-off-a između neželjenih efekata tržišta (risk- risk tradeoffs)20. Rešenje očigledno nije napuštanje pravila već uspostavljanje efikasnijeg i jeftinijeg sistema regulatornih institucija. OECD kao osnovne principe uspostavljanja ovakvog sistema definiše21: usvajanje na političkom nivou širokog programa regulatornih reformi sa jasnim ciljevima i jasno definisanim vremenskim periodom; sistematično ocenjivanje uticaja regulacija u cilju uveravanja da ostvaruju svoje planirane ciljeve efikasno i efektivno u promenljivom i kompleksnom ekonomskom i društvenom okruženju; pobrinuti se da regulacije, regulatorne ustanove zadužene za implementaciju i regulatorni procesi budu transparentni i nediskriminirajući; preispitivati i pojačavati prema potrebi opseg, efikasnost i sprovođenje politike tržišne konkurencije; dizajnirati ekonomske propise u svim sektorima kako bi se stimulisala konkurencija i efikasnost, i eliminisati ih osim gde postoje jasni dokazi da su oni na najbolji način u službi interesima široke javnosti; eliminisati nepotrebne regulatorne barijere trgovini i investicijama putem kontinuirane liberalizacije i unaprediti razmatranje i bolju integraciju otvorenosti tržišta putem regulatornog procesa, time jačajući ekonomsku efikasnost i konkurentnost; identifikovati bitne veze sa ostalim ciljevima politika i razviti politike u cilju ostvarivanja tih ciljeva na način koji podržava reforme. Da bi ovi principi doveli do uspešnosti regulatornih institucija mora postojati nadzor nad njihovom implementacijom. U većini zemlja ovaj nadzor vrše nadzorna regulatorna tela čije su osnovne funkcije22: koordinacija i nadzor; ispitivanje potrebe regulacija; zagovaranje; i savetovanje i podrška. Većina ovih nadzornih tela predstavljaju institucije vlade. Gray, G., Hammit, J. (2000), str. 7. OECD guiding principles for regulatory quality and performance, 2005, OECD. 22 Background Document on Oversight Bodies for Regulatory Reform, OECD Regulatory Policy Division, Public Governance and Territorial Development Directoratehttp://www.oecd.org/mena/governance/36785272.pdf 20 21

159

160

INSTITUCIJE, EKONOMSKI RAST I RAZVOJ

3.3. Institucije makroekonomske stabilnosti Institucije makroekonomske stabilnosti jesu one institucije koje svode na minimum ranjivost zemlje prema internim i eksternim šokovima. Prema kriterijumu iz Mastrihta makroekonomska stabilnost se meri: niskom i stabilnom inflacijom, niskom dugoročnom kamatnom stopom, niskim učešćem spoljnog duga u BDP-u, niskim budžetskim deficitom i stabilnošću valute. Sve ove institucije povoljno utiču na ekonomski rast. Niska i stabilna inflacija utiče na sigurnost na tržištu i smanjuje rizik investiranja i transakcija pospešujući privredni rast. Pored toga stabilna stopa inflacije doprinosi stabilnosti realnih prihoda i rashoda. U uslovima visoke i nestabilne inflacije vrednost dugoročnih ugovora sa sobom nosi visoku premiju rizika i utiče na rast transakcionih troškova smanjujući ukupnu faktorsku produktivnost. Dodatno, na tržištu se stvaraju distorzije u korist kratkoročnih projekata, a na štetu dugoročnih, bez obzira na njihovu relativnu efikasnost sa aspekta privrednog rasta. Do ovakvih distorzija može dovesti i nedostatak stabilnosti kamatne stope, koja predstavlja drugi bitan faktor makroekonomske stabilnosti, pa je stoga njena stabilna i niska vrednost poželjna sa stanovišta privrednog rasta. Pozitivni uticaj niskog odnosa spoljnog duga prema bruto domaćem proizvodu na privredni rast ogleda se u investicijama koje bi u uslovima visokog spoljnog duga služile za otplatu spoljnog duga. Međutim pod pretpostavkom efikasnog investiranja i zaduženosti usled investicija, a ne tekuće potrošnje, privredni rast može biti ostvaren i u uslovima visokog spoljnog duga. Dodatno, visok odnos spoljnog duga prema BDP-u onemogućuje vođenje relaksirajuće fiskalne politike u uslovima ekonomske krize. Značaj niskog budžetskog deficita može se posmatrati kroz njegov uticaj na porast spoljnog duga. Stabilnost valute smanjuje troškove upravljanja kursnim rizikom i omogućava uvoznicima i izvoznicima da svoje poslovne poduhvate planiraju na dugi rok, u oba slučaja podstičući privredni rast. Kao što smo videli makroekonomska stabilnost pozitivno utiče na ekonomski rast, ali ona nije dovoljna da bi se taj rast ostvario. Ono što jeste sigurno jeste da makroekonomske nestabilnosti ima značajne štetne posledice za privredu, u kratkom i dugom roku, pa i ako se u ovim uslovima može ostvariti određeni privredni rast, on ne može biti održiv.

3.4. Institucije socijalne sigurnosti Uticaj institucija socijalne sigurnosti na rast možemo posmatrati kroz rizik promene tehnologije i načina obavljanja privrednih aktivnosti. Upravo su razvoj tehnologije i povećanje efikasnosti korišćenja raspoloživih resursa dve osnovne komponente rasta ukupne faktorske produktivnosti, pa možemo reći da su one institucije socijalne sigurnosti koje doprinose smanjenju rizika ulaganja u nove tehnologije i tehnike upotrebe resursa pogodne sa stanovišta privrednog rasta. Te institucije predstavljaju institucije socijalne podrške koje predstavljaju određene „sigurnosne mreže“ koje pojedinca podstiču da investira u obrazovanje ili određenu privrednu aktivnost. Međutim, postojanje jakih sistema socijalne sigurnosti ne samo da zahteva značajne resurse, smanjujući prvi faktor ekonomskog rasta, već i ukazuje na neefikasnost privrede.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Stoga pri posmatranju efekata institucija socijalne zaštite, pored distributivnih efekata i efekata na ponašanje pojedinaca, treba imati u vidu i uticaj ovih institucija na ekonomski rast. Činjenica je da socijalna zaštita može podstaći privredni rast utičući na ljudski kapital, investicije i makroekonomsku stabilnost, ali putem svih ovih kanala ona može imati i negativan uticaj, a kao što smo prethodno napomenuli pažnja mora biti usmerena i na direktne troškove ovih institucija. Na makroekonomskom nivou institucije socijalne sigurnosti utiču na socijalnu koheziju i porast poverenja u budućnost, ali mogu i služiti onima na vlasti da ostvare određeni nivo socijalnog mira, koji im omogućava održavanje pozicije i smanjenje pritisaka ka promenama. Jaki sistemi socijalne sigurnosti zahtevaju i veće poreze, smanjujući zarade nakon poreza. Postoje i shvatanja da trenutno dominantni tekući sistem finansiranja penzionog fonda utiče na smanjenje privrednog rasta jer se u njemu samo uzima (porezima) i troši (isplatama), dok bi se u alternativnom sistemu akumulirao novac koji bi mogao putem kreditnog sistema biti investiran u privredni rast.

4. PRIVREDNI RAZVOJ I INSTITUCIJE ODRŽIVOG RAZVOJA Privredni razvoj predstavlja dugoročne pozitivne promene koje se dešavaju u zemlji koja je iskusila privredni rast. Sa aspekta ovog rada on se pre svega ogleda u pozitivnim promenama koje se dešavaju u životima velikog broja pojedinaca posmatranog društva. Privredni rast predstavlja uzrok napretka društva dok je privredni razvoj njegova posledica. Međutim, privredni razvoj je daleko širi pojam od privrednog rasta. Kao što smo videli u prethodnom delu rada privredni rast se može ostvariti u dugom vremenskom periodu i bez privrednog razvoja i u uslovima ekskluzivnih institucija. Takođe, videli smo i kako određene institucije utiču na privredni rast, pa se postavlja pitanje kako te institucije dalje utiču na održivi privredni razvoj, kao mnogo bitniji pojam sa stanovišta blagostanja pojedinca, koje je centralna tema ovog rada. Različiti su izvori privrednog rasta koji u uslovima loših institucija mogu kreirati jake podsticaje za održavanje i jačanje takvih institucija, koje svakako nisu deo održivog razvoja. Tako na primer rast izazvan eksploatacijom dijamanata u Sijera Leone u uslovima prinudnog rada i ubijanja građana zarad održavanja političke moći svakako utiče na održanje ovih institucija jer kreira jake podsticaje za ostajanje na vlasti. Kao što je rečeno, privredni rast predstavlja rast ukupnog proizvoda u odnosu na prethodnu godinu, međutim, za privredni razvoj je neophodno da se takav rast održi u nekoliko godina pa je stoga realno pretpostaviti da privredni subjekti imaju određeno istorijsko iskustvo pri donošenju svojih odluka. Dodatni uslov privrednog razvoja jeste veliki broj uspešnih investicija, ne samo malog broja interesnih grupa koje prinos mogu ostvarivati

161

162

INSTITUCIJE, EKONOMSKI RAST I RAZVOJ

i narušavanjem svojinskih prava drugih pojedinaca ili grupacija. U tom smislu postojanje svojinskih prava ne samo da mora biti zakonski zagarantovano, već moraju postojati i mehanizmi koji sprečavaju zloupotrebu ovih prava od strane nosilaca političke i izvršne vlasti. Dodatno, ovi mehanizmi se moraju de fakto primenjivati duži vremenski period kako bi se stvorilo poverenje u ove institucije. Kada smo govorili o svojinskim pravima u uslovima ekskluzivnih institucija pomenuli smo ekonomski rast koji ostvaruje Uzbekistan u poslednjih nekoliko godina. Međutim nepostojanje inkluzivnih institucija utiče na nepostojanje mehanizma prinude da se zakoni poštuju od strane izvršne vlasti, pa iako su svojinska prava zakonski zagarantovana indeks svojinskih prava23, koji analizira i stepen nametanja zakonodavnih prava od strane države, verovatnoću da će privatna svojina biti nacionalizovana, nezavisnost sudstva, stepen korupcije u sudstvu i mogućnost pojedinaca i privatnih preduzeća da obezbede ispunjenje ugovornih obaveza, ne samo da je na veoma niskom nivou (ocena 15 od 100; rang 163 od 177 zemalja), već je i u konstantnom padu u posmatranom periodu u kome zemlja beleži značajne stope rasta. Ostvareni privredni rast se u tim uslovima, u kojima su svojinska prava de fakto zagarantovana samo onima na vlasti, raspoređuje na mali broj pojedinaca pa se ne može govoriti o održivom privrednom razvoju. To još jednom ukazuje na neophodnost inkluzivnih institucija da bi se ostvarilo pre svega donošenje zakonskih osnova, a zatim i njihovo de fakto primenjivanje kako bi se eventualni privredni rast transformisao u održivi privredni razvoj. Upravo u tome se ogleda uticaj inkluzivnih institucija na održivi privredni razvoj. U uslovima u kojima veliki broj pojedinaca ima de facto učešće ili mogućnost učešća u institucijama države, i ekonomskim i političkim, stvaraju se uslova za dekoncentraciju političke moći koja putem mehanizama koje Acemoglu i Robinson nazivaju moralnom spiralom (virtuous circle)24 utiče na stvaranje institucija koje podstiču održivi razvoj, a koje u izostanku inkluzivnih institucija mogu generisati ekonomski rast, ali ne i održivi ekonomski razvoj. Videli smo da regulatorne institucije imaju pozitivan uticaj na privredni rast isključivo ukoliko su bazirane na osnovu nekoliko osnovnih principa i ukoliko postoji efikasan sistem nadzora. Principi koje smo naveli u analizi ovih institucija ukazuju na značaj inkluzivnosti koji se ogleda u transparentnosti i nediskriminaciji regulatornih procesa i institucija. U takvim uslovima moguće je ostvariti privredni rast. Da bi se ostvario održivi privredni razvoj mora postojati efikasan sistem nadzora. Činjenica da se njihov nadzor najčešće sprovodi kroz državne institucije vraća nas ponovo na inkluzivne političke institucije kao uslov privrednog razvoja. Videli smo i da institucije makroekonomske stabilnosti imaju pozitivan uticaj na privredni rast time stvarajući osnovu za privredni razvoja. Još jedan značaj ovih institucija jeste njihov direktan uticaj na privredni razvoj stvaranjem jednakih šansi usled stabilnih i predvidivih uslova poslovanja. Međutim da bi se institucije makroekonomske stabilnosti održale potrebne su institucije koje sprečavaju njihove kreatore da u određenom trenutku, vođeni sopstvenim ciljevima, napuste politiku monetarne stabilnosti. Ovakvo ponašanje, makar i na kratak period ostavlja ozbiljne posledice na privredni razvoj kroz buduća očekivanja Index of economic freedom The Heritage Foundation http://www.heritage.org/index/country/uzbekistan Acemoglu, D., Robinson, J. (2012).

23 24

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

privrednih subjekata zasnovana na prethodnom iskustvu. I ovaj put vidimo da vladavina prava i odgovornost vlasti predstavlja neophodan uslov održivog privrednog razvoja. Postojanje jakih institucija socijalne sigurnosti omogućiće prihvatanje promena od onih koji mogu biti pogođeni uvođenjem promena, ali to nužno ne znači da će do promena doći. Naime, da bi do promena došlo moraju postojati mehanizmi koji utiču na prihvatanje promena od strane interesnih grupacija na vlasti. Kako tehnološke promene uobičajeno dovode do preraspodele ekonomske moći od onih koji kasne sa promenama ka onima koji ih uvode, one podrazumevaju, u određenoj meri, narušavanje postojećeg stanja, u kome, ukoliko je uticaj interesnih grupacija vlasti značajan, najveće koristi od sistema imaju upravo oni na vlasti. Pa tako dolazimo do zaključka da napredak pokreće populacija čiji je rizik promene relativnog bogatstva najmanji. Međutim, kao što smo naveli tehnološke promene zahtevaju visoka ulaganja, što podrazumeva da bi ova populacija društva trebalo da bude i dovoljno ekonomski osnažena. Uzevši sve to u obzir možemo zaključiti da je srednja klasa nosilac tehnoloških promena, time i rasta. Na značaj osnažene srednje klase ukazuje i primer jednog od ključnih događaja u istoriji Velike Britanije, koji Acemoglu i Robinson navode kao neophodan uslov industrijske revolucije koja je usledila skoro dva veka kasnije. Naime, 1588. Španija i Engleska su se sukobile oko monopola koji je Španija imala nad Atlantskim okeanom. Kako je Engleska mornarica bila nedovoljno razvijena i pre svega sastavljena od privatnih vlasnika trgovačkih i oružanih brodova svaki ishod sem njenog poraza bio je neočekivan. Ipak, usled veoma loših vremenskih prilika i nekoliko pogrešnih odluka Španske mornarice, upravo to se desilo. Poraz Španske mornarice otvorio je prostor Engleskim trgovcima za korišćenje veoma lukrativne trgovine Atlantikom, ali je i ojačao poziciju privatnih brodovlasnika koji su se u ime Kraljice borili na strani Engleske. Upravo je jačanje privatnih brodovlasnika kasnije uticalo na nemogućnost Kraljice da ostvari monopol nad prekookeanskom trgovinom i njenu delimičnu zavisnost od ekonomske moći privatnih trgovaca. Takav odnos rezultirao je kompromisima koji su na kraju doveli do razvijanja pluralističkih institucija i ograničavanja moći monarhije. Ekonomsko jačanje srednje klase dovelo je do jačanja njihove političke moći, time ugrožavajući mogućnosti vlasti da ostvaruje svoje ciljeve. Upravo nemogućnost interesnih grupacija da se suprotstave promenama jeste razlog zašto su neke zemlje napredovale, a neke ne. Iako su one u određenim periodima, ponekad i više decenijskim, ostvarivale privredni rast nije došlo do privrednog razvoja. Acemoglu definiše tri mehanizma koje interesne grupe na vlasti primenjuju kako bi ograničile ekonomski razvoj i time obezbedile transfer resursa od strane društva ka sebi ili drugim interesnim grupama potrebnih za održavanje na vlasti:25 (i) Prisvajanje prihoda - interesne grupe koje imaju vlast nametnuće distorcione poreze proizvođačima srednje klase kako bi od njih izvlačile prihode. (ii) Manipulacija faktorskim troškovima - interesne grupe koje imaju vlast nametnuće distorcione poreze proizvođačima srednje klase kako bi smanjili trošak inputa koje koriste u proizvodnji. Do ovakve reakcije dolazi usled činjenice da se interesne grupe koje imaju vlast i proizvođači sredAcemoglu, D. (2006), str.

163

164

INSTITUCIJE, EKONOMSKI RAST I RAZVOJ

nje klase takmiče u pribavljanju faktora proizvodnje, pa se oporezivanjem srednje klase obezbeđuju niži troškovi faktora proizvodnje za elitu pa time i viši profiti. (iii) Politička konsolidacija – viši nivoi profita i ekonomske moći srednje klase slabe relativni odnos interesnih grupa na vlasti i ovog, najvećeg, dela populacije. Oporezivanjem srednje klase smanjuje se njihova moć, time i eventualni pritisak na vlast. Kao što vidimo sva tri mehanizma, a najdirektnije treći, utiču na slabljenje uticaja srednje klase. Visoka participacija građana u donošenju odluka utiče na povećavanje odgovornosti vlasti koja, svesna činjenice da zloupotreba od strane vlasti lako može biti kažnjena njenom zamenom, ima podsticaje za njenim ograničavanjem. Sličnost većine današnjih demokratija i autoritativnih režima jeste visoka nejednakost raspodele bogatstva, pa tako motivaciju za promenama imaju samo oni čija je ekonomska i politička moć najmanja. Uzevši u obzir i da visoka izdavanja za institucije socijalne sigurnosti dovode do smanjenja nezadovoljstva onih na najnižoj lestvici raspodele, dok se najveća populacija stanovništva nalazi iznad relativne linije siromaštva, ali bez dovoljno ekonomske moći da utiče na promene, većina modernih političkih sistema obezbeđuje uslove za održanje trenutnog stanja, bez podsticaja za značajne promene.

5. ZAKLJUČAK Možemo zaključiti da postoje tri bitne karakteristike inkluzivnih institucija neophodne za održivi privredni razvoj: • Nametanje prava privatne svojine i vladavine prava, tako da pojedinci imaju podsticaje da štede, investiraju i preuzimaju rizik; • Ograničavanje mogućnosti onih koji imaju vlast da prisvoje resurse zemlje kako bi ostvarili sopstvenu korist; • Jednake mogućnosti za sve, kako bi svi imali podsticaj da doprinesu sopstvenom boljitku i učestvuju produktivno u društvu. Prve dve se odnose na inkluzivnost političkog sistema, jer samo on može da utiče na jaku vladavinu prava. Treća karakteristika se odnosi na inkluzivnost ekonomskih institucija, ali i ona zavisi od političkog sistema jer u uslovima nedovoljno inkluzivnih političkih sistema postoje mogućnosti narušavanja ovih prava iako su ona zagarantovana za sve. Treća karakteristika je takođe uslovljena vladavinom prava pa se može tako i posmatrati. Kao što vidimo možemo zaključiti i da su ekonomske inkluzivne institucije neophodne za privredni razvoj, ali ne i dovoljne. Da bi do privrednog razvoja došlo potrebne su inkluzivne političke institucije koje obezbeđuju de fakto vladavinu prava i visok stepen odgovornosti vlasti. Pa tako kada govorimo o privrednom razvoju26 možemo reći da je zadovoljavajući nivo privrednog razvoja dostiglo svega nekoliko zemalja, Švedska, Norveška, Finska, Austrija, Luksemburg, itd. Podsećamo da u ovom radu privredni razvoj posmatramo iz ugla pojedinca, strana 2.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Sa aspekta analize dosadašnjeg privrednog razvoja zemalja ne može se negirati uticaj geografskih i kulturnih faktora jer su oni imali snažan uticaj na razvoj određenih zemalja u jednom vremenskom periodu pre svega kroz uticaj na razvoj institucija. Različiti mehanizmi kolonijalizma i uticaja koji su oni imali na formiranje političkih, a zatim i ekonomskih institucija, upravo ukazuje na to. U zemljama koje su imale jako kulturno nasleđe i geografske predispozicije razvoja naselja27 mehanizmi kolonijalizma su bili takvi da su motivisali kolonijalne sile da putem dogovora ili prisile takvim društvima nametnu ekstraktivne institucije u kojima bi vladar nastavio da vlada obezbeđujući kolonijalistima zlato i ostale vrednosti. U uslovima u kojima kultura, istorija i geografske predispozicije nisu razvile ovakva društva, kolonijalizam se pre svega razvijao naseljavanjem stanovništva iz zemalja kolonijalista i ekstrakcijom resursa na taj način. Vrlo brzo, u takim uslovima, kolonijalne sile nisu mogle da nameću apsolutističku vlast pa su se tako razvijale pluralističke institucije (SAD, Australija, itd.). Danas, dominantnu ulogu u određivanju ekonomskog rasta i razvoja imaju institucije dok se uticaj geografskih i kulturoloških faktora može svesti na minimum. S tim da su za privredni rast dovoljne inkluzivne ekonomske institucije dok je održivi privredni razvoj uslovljen privrednim rastom u uslovima inkluzivnih političkih institucija.

6. LITERATURA Acemoglu, D. and Robinson, J. (2013), Economics versus Politics: Pitfalls of Policy Advice, The Journal of Economic Perspectives, vol. 27, Pp 173-192. Acemoglu, D. and Robinson, J. (2012), Why Nations Fail – The Origins of Power, Prosperity, and Poverty, Crown Publishers, New York. Acemoglu, D., Robinson, J. (2012), Ekonomsko poreklo diktature i demokratije, Zavod za udžbenike, Beograd; Acemoglu, D. et. al. (2008), “When does policy reform work? The case of central bank independence”, National Bureau of Economic Research, Massachusetts, Working Paper, May 2008. Acemoglu, D. (2006), “Modeling Inefficient Institutions”, National Bureau of Economic Research, Massachusetts, Working Paper, January 2006. Acemoglu, D. (2006), A Simple Model of Inefficient Institutions, The Scandinavian Journal of Economics, vol. 108, Pp 515–546. Acemoglu, D. (2005), Institutions as a fundamental cause of long-run growth, Handbook of Economic Growth, Elsevier. Anoop, S. et al. (2012), “Inclusive Growth, Institutions, and the Underground Economy”, International Monetary Fund, Washington, Working Paper, February 2012

Vidi stranu 4.

165

166

INSTITUCIJE, EKONOMSKI RAST I RAZVOJ

Barro, R., McCleary, R. (2003), “Religion and economic growth”, National Bureau of Economic Research, Massachusetts, Working Papper, May 2003. Djankov, S. et al. (2006), “Regulation and Growth“, The World Bank, Washington, Working Paper, March 2006. Gray, G., Hammit, J. (2000), “Risk/risk Trade Offs in Pesticide Regulations”, Centre for Risk Analysis, Harvard School for Public Health, Boston, MA. Kose J. et al. (2012), “Institutions and Incentives to Innovate: Economic Growth and Optimal Regulation”, The World Bank, Washington, Working paper, June 2012. Kuznets, S. (1951), Six Lectures on Economic Growth, The Free Press; Montesquieu, B. D. (1756), The Spirit of the Laws, Digireads. North, D. (1990), Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press. OECD guiding principles for regulatory quality and performance, (2005), OECD. Thirlwall, A. P. (2011), Economics of Development, Palgrawe Macmillan. http://data.worldbank.org/ [Pristup: 09/11/13] http://www.heritage.org/index/country/uzbekistan [Pristup: 02/11/13] http://www.oecd.org/mena/governance/36785272.pdf - Background Document on Oversight Bodies for Regulatory Reform, OECD Regulatory Policy Division, Public Governance and Territorial Development Directorate [Pristup: 15/11/13]

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

167

MILICA DELIBAŠIĆ1

23.mildel@gmail.com.

NIKŠA GRGUREVIĆ2

niksagrgurevic@t-com.me.

JEL KLASIFIKACIJA: O17, P37

INSTITUCIONALNI PLURALIZAM I EKONOMSKI RAZVOJ

Apstrakt: U radu se analiziraju neke osnovne karakteristike i strukturni elementi institucionalnog ponašanja kao oblika ograničene ekonomske racionalnosti, koji su u funkciji ekonomskog razvoja, koje preporučuju neoinstitucionalne ekonomske teorije. Mnoge od njih je potvrdila praksa razvijenih država. U periodu tranzicije je djelovao čitav sistem kočionih faktora, koji su uslovili stvaranje konglomeratne nesistemnosti i problema institucionalnog zatajivanja u dijelu državnog regulisanja. Na bazi toga se polazi od hipoteze da države tranzicije treba selektivno da primjenjuju uzorni model racionalnog institucionalnog ponašanja, koje podrazumijeva pluralizam domaćih i spoljnih institucija, zasnovan na zaključcima neoinstitucionalnih ekonomskih teorija. U zaključku se sugeriše da nije potrebno izmišljanje „originalnog“ institucionalnog puta u pogledu formulisanje razvojne strategije i odgovarajuće ekonomske politike, nego prilagođavanje sopstvenih specifičnosti dokazanom modelu institucionalnog pluralizma.

KLJUČNE REČI: INSTITUCIJE, INSTITUCIONALNI PLURALIZAM, INSTITUCIONALNE PROMJENE, EKONOMSKI RAZVOJ. 1 2

Doktorant na Internacionalnom Univerzitetu Travnik, Ekonomski fakultet. Doktorant na Univerzitetu Crne Gore, Fakultet za pomorstvo Kotor.

168

INSTITUCIONALNI PLURALIZAM I EKONOMSKI RAZVOJ

Abstract: In this paper we analyze some basic features and structural elements of institutional behavior as a form of bounded economic rationality, which are a function of economic development and which recommend neo-institutional economic theory. Many of them have been confirmed by the practice of developed countries. During the period of transition, the whole system of inhibiting factors has been operating, causing the creation of conglomerate system disfunctionality and problems of institutional failure in the part of state regulation. In this respect, we start from the hypothesis that transition countries must selectively apply an exemplary model of rational institutional behavior, including plurality of domestic and foreign institutions, based on the conclusions of neo-institucional economic theory. In conclusion, we suggest that inventing the "original" institutional method is not neccessary for the formulation of development strategies and appropriate economic policy, rather than adjusting its own specificities to the proven model of institutional pluralism.

key words: INSTITUTIONS, INSTITUTIONAL PLURALISM, INSTITUTIONAL CHANGES, ECONOMIC DEVELOPMENT

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

1. uvod Promjene uopšte i institucionalne promjene posebno dominantno karakterišu savremene procese tranzicije i globalizacije. One su jedna od glavnih tema brojnih ekonomskih istraživanja, s obzirom na krizni kontekst društvene i ekonomske prakse, koja je ne samo prisutna, nego je zaoštrena, produbljena i reprodukovana. Za objašnjenje naše teme su značajne tri nesporne činjenice: a) da su teorijske diskusije3 ubjedljivo pokazale razvojni prioritet institucionalnog pluralizma u odnosu na institucionalni monizam neoliberalnog, bolje reći kvazi-neoliberalnog tipa, b) da je praksa razvijenih država takođe pokazala da je za ekonomski rast i održiv ekonomski razvoj neophodan pluralizam ekonomskih institucija, u raznim kombinacijama i c) da su pravci institucionalnih promjena u većini država tranzicije4 poprimili neželjeni pravac, uglavnom zbog deficita formalnih institucija i njihove podređenosti alternativnim institucijama5. Uništavanje institucionalnog ambijenta je uzrokovalo infrastrukturno i privredno urušavanje u većini država tranzicije. Pokazalo se da se ovdje ne uklapa ni strategija „izrastanja institucija“ (J. Stiglitz), ni „transplatacije institucija“ (V. Polterovič). Uzroci su bili društveni, politički i interesni, uz prilagođavanje metodologije reprodukcije institucionalne disfunkcionalnosti (paternalizam, nepotizam, pasivnost, tradicija narušavanja legalnih normi, mogućnosti nekažnjenih manipulacija, zloupotreba i kompenzacija, log rolling, lobiranje, rentno orijentisano ponašanje i dr.). Sve je to je dovelo do stanja, koje prema svim lošim ekonomskim pokazateljima daleko prevazilazi ono što je J. Kornai početkom 1990-ih nazvao „transformacionim padom“. U akademskim krugovima i literaturi nije sporna saglasnost da institucije igraju ključnu ulogu u ekonomskom razvoju. Ali, smatra se da ne postoje konzistentna i sistemska objašnjenja institucionalizovanih izbora i institucionalizovane razmjene, na bazi kojih bi se moglo precizno modelirati pluralističko institucionalno ponašanje kao alternativni oblik ograničene ekonomske racionalnosti, koji bi uključivao različite oblike institucija, mjeru njihove izgrađenosti i pokazatelje njihovog uticaja. Tim prije što najširi pojam društvenih institucija6 kao značajnih strukturnih elemenata društva obuhvata ekonomske, političke, ideološke, pravne, kulturne i druge institucije. Takođe ne postoje čvrsti argumentovani zaključci, koji dokazuju zašto su institucije značajne za ekonomski rast. Smatra se da je jedan od razloga nedostatak operativnog okvira za njihovo precizno mjerenja7. U teorijskoj ravni se vode sporovi po pitanju granica i oblasti djelovanja ekonomskih institucija, njihove društvene usmjerenosti i angažovanosti, definisanja institucionalne ravnoteža i metaforičnog termina "institucionalnog čovjeka" kao sinonima ograničene ekonomske racionalnosti. Ali, to ne dovodi u pitanje konzistentnost preporuka respektivnih neoinstitucionalnih ekonomskih teorija. 4 Smatra se da je dominirala kvazi-neoliberalna ekonomska politika, koja se bitno razlikuje od njenog modelskog teorijskog oblika. Ignorisani su institucionalno pluralistički uzorni modeli razvijenih privreda i teorijske preporuke najpoznatijih zapadnih ekonomista (D. Northa, J. Stiglitza, O. Williamsona, D. Acemoglua, D. Rodrika i dr.), kao i autora iz postsocijalističkih država (J. Kornaia, G. Kolodka, V. Polteroviča, B. Yerzniana i dr.). Zbog toga je, pored ostalog, stvoren institucionalni vakuum, koji se izrodio u retorički institucionalni monizam (neoliberalnog tipa, kojeg Rodrik naziva „tržišni fundamentalizam“). 5 H. Nutzinger (1982, p. 174) je primijetio da “postoji odavno ukorijenjeno podozrenje da vantržišna raspodjela privilegija po principu ‘jedan čovjek-jedan glas’ dovodi do konflikta između načina organizacije političke i ekonomske oblasti društva”. 5 "Relativno stabilni sklopovi ideja i akcija, usmjereni na obavljanje važnih društvenih zadataka" (Coleman and Cressey 1984, p. 9) 7 Acemoglu (2009) ističe da se pojam institucija koristi i definiše u literaturi vrlo široko, a široka je i lepeza institucionalnih oblika, koji mogu biti bitni za ekonomske ishode. Baron i Hannan (1994, pp. 1141-1142) navode načine preko kojih istorijski, kulturni, politički, socijalni, psihološki idrugi faktori mogu uticati da neke ravnoteže (stanja) budu održivije od drugih. Oni ukazuju na potrebu izučavanja i upoznavanja izvora otpora promjenama u društvu i njegovim podsistemima. Na taj način, oni sugerišu potrebu proučavanja pređenog puta (path-dependent) razvoja, koji je značajan za prognoze budućih događaja i razne komparativne procjene u složenim institucionalnim ravnima. 3

169

170

INSTITUCIONALNI PLURALIZAM I EKONOMSKI RAZVOJ

2. TEORIJSKI PRISTUP Koncepcija institucionalnog pluralizma (suprotna kvazi-neoliberalnoj koncepciji institucionalnog monizma, koja direktno podržava supstituciju masovnog individualizma od strane individualizma rijetkih - privilegovanih) ima svoje daleke korijene u idejama predstavnika raznih ekonomskih pravaca8 (prema: M. Drašković i dr. (2013, s. 267): a) njemačke istorijske škole kao posebnog pravca njemačke političke ekonomije (G. Šmoler, L. Brentano, A. Vagner, V. Zombart), b) američkog institucionalizma s kraja 19. i početka 20. vijeka i rezultirajuće analize komparativnih ekonomskih sistema, koja se posebno razvila 1970-ih godina, c) ruske ekonomske škole 20-ih godina prošlog vijeka (period tzv. "nove ekonomske politike" 1921-29) N. Buharina, N. Kondratjeva i dr., d) keynesijanstva (J. M. Keynesa i predstavnika tri kasnije „struje“: konzervativno-centralne, liberalno-raformističke i radikalno-reformističke), e) liberalno-reformističkog (J. Commons, W. Mitchel, J. Clark, J. K. Galbraith, R. Heilbroner) i socijalnoreformističkog pravca (G. Myrdal, J. Tinbergen, A. Cole i dr.), f) neoklasične sinteze 1950-ih i 1960-ih godina, g) teorije postindustrijskog društva (1970-ih i 1980-ih D. Bell, H. Kahn, K. Bolding, A. Touraine, a dalje A.Toffler, J. Naisbitt, M. Casstels, I. Wallerstein, U. Beck i dr.), h) „dezagregatnog“ ekonomskog pristupa pojmu svojine, koji su razvili neoinstitucionalisti (H. Demsets, R. Coase, A. Alchian, G. Stigler, M. Jensen A. Honore, L. De Alessi, S. Pejovich i dr.), i) neoinstitucionalne teorije države, koja nije do kraja razrađena (D. North, H. Nutzinger, G. Calabresi i dr.), iz koje se kao poseban pravac 1960-ih godina izdvojila tzv. ekonomija prava (R. Posner, J. Hirshleifer i dr.) i j) brojnih zapadnih ekonomista, koji pridaju veliki značaj efikasnosti državnih institucija i načinu njihovog funkcionisanja (The Journal of Economic Perspectives, 1990, Vol. 4, No. 3, pp. 13; 22; 45). U svim neoinstitucionalnim i novoinstitucionalnim ekonomskim teorijama, bez obzira što se zasnivaju na metodološkom individualizmu, svojim brojnim tumačenjima javnog izbora, prava svojine, optimalnog ugovora i sl. direktno se sugeriše primjena institucionalnog pluralizma u ekonomskom rastu i razvoju. Tako npr. A. Denzau i D. North (1994, p. 20) insistiraju na “koevolucionom procesu” ideologija i institucija i ističu da komplementarnost i sinergija institucija tržišnog i državnog regulisanja nema racionalnu alternativu. G. Hodgston (1998, p. 8) takođe konstatuje potrebu institucionalne sinergije, koja se ogleda u susretnom usklađivanju: “Izgradnja tržišta i drugih vitalnih institucija u modernoj i složenoj privredi zahtijeva strategiju izgradnje institucija, koja polazi od makroekonomskog vrha kao i mikroekonomskog dna... Strategija mora biti više orijentisana na podsticanje, upravljanje i usmjerevanje, bez sveobuhvatnog planiranja i dirigovanja... Institucije moraju biti važan idejni most između dva nivoa analize”. Nobelovac D. North (1981, p. 32) je pisao: „Dominantan cilj kapitalističke države je izgradnja takve institucionalne strukture, prvenstveno strukture prava svojine, pomoću koje se dostiže maksimizacija dohodaka (društveno blagostanje - prim. autora) i visok stepen sloboda“ (preko minimizacije troškova za specifikaciju i zaštitu prava svojine – prim. autora). Jasno je da je navedena „institucionalna struktura“ sinonim za pluralizam institucija.

Mnogi autori su se takođe direktno ili indirektno zalagali za principe institucionalnog pluralizma, kao npr.: Toynbee 1934, p. 150 - „pretvaranja jednostranih obilježja (unification) u njihovo istinsko jedinstvo (unity)“, Galbraith 1990, p. 9: „složena smjesa tržišne motivacije, državne reglamentacije i političke demokratije“, Streeten 1989, p. 49: „demokratsko mješovito regulisanje sa ulogom i instrumentima države u stvaranju tržišnih uslova na pet nivoa: mikro-makro, mikro, mezo, makro i makro-makro“ i Toffler 1990, p. 59: „raznolikost i raznosvrsnost su najvažnije karakteristike prelaska u postindustrijsko društvo“. Čak je i F. Hayek kao jedan od vodećih predstavnika ekonomske filozofije konzervatizma (zajedno sa L. Misesom i M. Friedmanom) isticao neophodnost postupanja po pravilima.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Institucionalne promjene i dugoročni ekonomski rast se vjerovatno najvažnije komponente i pretpostavke ekonomskog razvoja. Visoke i održive stope rasta često se smatraju glavnim pokretačem poboljšanja opšteg blagostanja. Predstavnici neoinstitucionalne ekonomske teorije (D. North i dr.) su dokazali da bez naprednog, pluralističkog, politički poželjnog i zakonski zaštićenog institucionalnog ambijenta nije moguće ostvariti ekonomski rast u dužem roku. Na taj način su sugerisali da su visoke i održive stope ekonomskog rasta posledica, a institucionalni ambijent jedan od njegovih glavnih uzroka i pretpostavki (pored ostalih faktora navedenih na slici 1). Naime, savremene teorije ekonomskog rasta9 kao njegove osnovne uzroke, pored institucija10, razmatraju inovacije, informacione (i druge) tehnologije i intelektualni (ljudski) kapital, što smo u hipotetičkom smislu označili kao model „4i“.

slika 1: Uslovni model „4i“ uzroka ekonomskog rasta

Izvor: kreacija autora

IMF (2005) je savjetovao da je za značajan ekonomski rast potrebno stalno poboljšavati kvalitet domaćeg institucionalnog okvira. Jer, loše institucije iskrivljuju racionalno korišćenje proizvodnih inputa, degenerišu usvajanje i korišćenje ideja od liderskih država i demotivišu sopstveno stanovništvo. To znači da je razumijevanje konzistentnog institucionalnog poretka, institucionalnih aranžmana i kanala od suštinskog značaja za kreiranje odgovarajućih politika, koje treba da omoguće postizanje ciljeva ekonomskog rasta i održivog razvoja. 10 D. North (1981) definiše institucije kao "pravila igre u društvu ili ograničenja koja su smislili ljudi da oblikuju svoje interakcije". Institucije strukturiraju motive za ljudsku razmjenu (političku, socijalnu, ekonomsku ili neku drugu - North 1990). Dakle, mogućnost izbora individua se definiše, motiviše i ograničava institucijama. Društvene (političke, običajne, moralne, kulturne i dr.) i ekonomske institucije (osnovne: državno, tržišno i svojinsko regulisanje i mnoge druge) direktno i indirektno utiču na strukturu ekonomskih motiva u društvu. North (Ibid., pp. 36-37) ističe da se institucije mogu tumačiti kao neformalna ograničenja i formalna pravila. Neformalne institucije su "kodeksi ponašanja, norme ponašanja i konvencije... koji potiču iz društveno prenosivih informacija i dio su nasleđa koje se naziva kulturom". Naslijeđena kultura u različitim društvima pokazuje zašto formalne institucije dovode do različitih rezultata u raznim okolnostima. Formalne institucije uključuju politička i ekonomska pravila i ugovore. Njihova hijerarhija, smatra North (1990, p. 47) od ustava, preko statuta, zakona i konkretnih podzakonskih akata, pa sve do pojedinačnih ugovora definiše ograničenja, od opštih pravila do njihove konkretne specifikacije. Acemoglu, Johnson i Robinson (2004) su dokazali da će prosperirati društva s razvijenim ekonomskim institucijama, koje olakšavaju akumulaciju faktora inovativnosti i efikasnu alokaciju resursa, i obratno. IMF (2005) je proširio North-ovu definiciju institucija, naglašavajući poseban značaj međusobnog odnosa između ekonomskih i političkih institucija. Termin političke institucije se odnosi na one koje oblikuju podsticaje za političku izvršnu vlast i određuju raspodjelu političke moći, a uključuju mogućnost oblikovanja ekonomskih institucija i raspodjelu resursa u društvu. Ekonomske institucije određuju relativno bogatstvo različitih društvenih grupa, a mogu povratno djelovati na oblikovanje političkih institucija. Kvalitetne ekonomske institucije će najverovatnije napredovati u "rent-free" okruženju, u kojem male grupe nijesu u stanju da zauzmu monopolski položaj u određenoj oblasti ili ekonomskim aktivnostima. Postoji velika vjerovatnoća da dobre ekonomske institucije budu praćene dobrim političkim institucijama (politička moć je opšte prihvaćena, podložna provjerama i smjenjiva, koristi se za suzdržavanje od monopolisanja i balansiranje društvenih interesa). 9

171

172

INSTITUCIONALNI PLURALIZAM I EKONOMSKI RAZVOJ

U teoriji i praksi je dokazano da ekonomski razvoj podrazumijeva pluralističko djelovanje ekonomskih institucija, odnosno da su makroekonomske osnove mikroekonomije generisane u efikasnom, kvalitetnom i pluralističkom institucionalnom ambijentu. Novija istraživanja D. Northa (2010) objašnjavaju zašto institucije tržišnog regulisanja mogu biti dobre ili loše: riječ je o različitom kvalitetu i efikasnosti institucija. Prevedeno na fenomen ekonomskog rasta, to znači da on funkcionalno zavisi ne samo od znanja, tehnologija i inovacija, nego i od institucija (tabela 1). Mnoga teorijska i empirijska istraživanja dokazala direktnu povezanost institucionalne razvijenosti i ekonomskog razvoja, kao i nivoa znanja i ekonomskog razvoja. Zbog toga se može logično pretpostaviti i zaključiti da se navedene uzročne relacije mogu spojiti u relaciju znanje-institucije-ekonomski razvoj, sa obaveznom kategorijom ulaganja u znanje.

Tabela 1: Uslovno modeliranje održivog razvoja EKONOMSKI RAZVOJ: ekonomski rast + dugi rok + strukturne promjene + institucionalne promjene   INSTITUCIJE (formalne i neformalne): stimulisanje ekonomskih aktivnosti i sankcije za oportunizam, uticaj na ekonomske performanse i distribuciju resursa, smanjenje transakcionih i transformacionih troškova, oblici organizacija, optimizacija ugovora itd.

ZNANJE: ulaganja, nove tehnologije, istraživanja i inovacije

Za naše istraživanje je značajan odgovor na pitanje: šta, ko i zašto ometa efikasnost institucija? North (Ibid., s. 197) odgovara veoma precizno: a) protivurječnost između dugoročnog karaktera efikasnosti institucija i kratkoročnog (interesnog – prim. autora) karaktera djelovanja političara i b) potreba za ličnom slobodom pojedinca, koja obezbeđuje konkurentski decentralizovano političko okruženje. Drugim riječima, razni elementi socijalne patologije onemogućuju ravnotežu ličnih i ekonomskih sloboda svih pojedinaca (shvaćenih kao masovan fenomen). Naime, fenomen ličnih i ekonomskih sloboda je bio fragmentalan i sporedan, umjesto da bude univerzalan i obavezan.

Tabela 2: Uzroci i posledice ignorisanja principa institucionalnog pluralizmarazvoja ekonomski

ekonomski

sociokulturni, partijski, sociopatološki, globalizacijski

realnih institucionalnih promjena, institucionalne kontrole, pravne države, ekonomskih sloboda, privrednog rasta i razvoja

institucionalnog zatajivanja, alternativnih institucija, socijalne patologije, krize, privilegija, nejednakosti, nezaposlenosti, siromaštva.



Izvor: kreacija autora

Za predmetno istraživanje je interesantan metodološko-analitički okvir, koji je predložio D. Rodrik (2005). On identifikuje tzv. "dobre institucije", koje doprinose realizaciji ekonomskih principa "prvoga reda": zaštita prava svojine, sprovođenje ugovora i tržišne konkurencije, kao i odgovarajuće stimulacije, stabilnost novca, održivost duga i privredna efikasnost. On insistira da se međusobni odnos između ekonomskih i političkih institucija uvijek posmatra u interakciji. U tom smislu, predložio je matričnu sistematizaciju „tržišno

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

održivih institucija“, čije su osnovne komponente: tržišno narastajuće, tržišno regulatorne, tržišno stabilizirajuće i tržišno legitimizirajuće institucije (tabela 3).

Tabela 3: Rodrikova sistematizacija „tržišno održivih institucija“ TRŽIŠNO NASTAJUĆE INSTITUCIJE - prava svojine i - dosledna realizacija ugovora

TRŽIŠNO STABILIZIRAJUĆE INSTITUCIJE - monetarne i fiskalne institucije i - institucije blagorazumne regulacije i nadzora

TRŽIŠNO REGULATORNE INSTITUCIJE - regulatorna tijela i - ostali mehanizmi za korekciju tržišnih zatajivanja

TRŽIŠNO LEGITIMIZIRAJUĆE INSTITUCIJE - demokratija i - društvena zaštita i društvena sigurnost

Izvor: Rodrik 2005, p. 973.

On smatra da „međusobni uticaj političkih i ekonomskih institucija mora da uspostavi pravu ravnotežu između nereda i diktature“, zbog čega ih treba zajedno razmatrati. Navedena klasifikacija predstavlja sinergiju ekonomskih i političkih institucija. On ističe da tržište zahtijeva opsežne i stroge propise, koji treba da minimizuju zloupotrebu tržišne snage, internalizaciju eksternalija i asimetričnost informacija, da uspostave standardizaciju i bezbijednost proizvoda itd. Zato su neophodni fiskalni, monetarni, antiinflacioni i spoljnotrgovinski aranžmani (instrumenti makroekonomske politike - prim. autora), koji će regulisati poslovne cikluse. Uticaj političkih procesa ne bi smio direktno i rentno orijentisano da se odražava na razvojne ekonomske procese. Slično Northu, L. Polišćuk (2008, s. 28) objašnjava da u raznim sredinama institucije ne daju željene rezultate, što se obično tumači da „ne odgovaraju“ lokalnim uslovima. Dobre institucije treba da odražavaju lokalnu specifiku i da imaju karakter društvenog dobra, jer smanjuju transakcione troškove i podržavaju proizvodnju i razmjenu. Kao razlog „nepodudarnosti“ on navodi da institucije mogu biti korišćenje neciljnim načinima, kada su motivi i karakter njihove primjene u suprotnosti s njihovom suštinom. Neciljni načini primjene institucija su: njihova nekažnjena zloupotreba i eksploatacija, asimetrične informacije, manipulisanje institucijama, zaobilaženje i ignorisanje institucija, njihovo pokoravanje od strane nekih interesnih grupa i korišćenje za prikrivanje određenih (zakonom nedozvoljenih) radnji itd.

3. PROBLEM HETEROGENOSTI INSTITUCIONALNIH POKAZATELJA U obuhvatanju institucionalnih pokazatelja primijetna je velika raznovrsnost, koja proizilazi iz objektivnih teškoća mjerenja institucionalne izgrađenosti. Prednje se može sagledati iz tabele 4.

173

174

INSTITUCIONALNI PLURALIZAM I EKONOMSKI RAZVOJ

Tabela 4: PoreÐenje izabranih institucionalnih indikatora Predmet istraživanja POLITIČKE INSTITUCIJE Polity IV - politički poredak i karakteristike autoriteta vlasti Freedom House godišnji izvještaj o slobodama

Aspekti obuhvata institucionalna demokratija, institucionalna autokratija i trajanje režima politička prava (uključujući izborne procese, učešće u politici, pluralizam, funkcioniranje vlade i diskrecijska pitanja) i građanske slobode (sloboda izražavanja i uvjerenja, udruživanja i organizacijska prava, vladavina prava, lična autonomija i prava pojedinaca)

EKONOMSKE INSTITUCIJE Fraser Institute - indeks ekonomskih sloboda

veličina vlasti, pravna struktura i sigurnost prava svojine, pristup zdravom novcu, sloboda međunarodne trgovine i pravilnik o kreditu, radu i poslovanju

Heritage Foundation - indeks ekonomskih sloboda

trgovinska politika, fiskalna teret vlade, intervencije vlade u privredi, monetarna politika, tokovi kapitala i stranih ulaganja, regulisanje bankarstva i financija, plate i cijene, prava svojine, regulisanje i neformalne tržišne aktivnosti

ICRG - međunarodni rizik zemlje

ekonomski i finansijski rizik

World Bank - indikatori upravljanja

način glasanja i odgovornosti, politička stabilnost i odsustvo nasilja,

World Bank - jednostavnost vođenja biznisa

pokretanje poslovanja, postupanje u skladu s građevinskim dozvolama, regularno zapošljavanje radnika, registracija imovine, dobijanje kredita, zaštita ulagača, plaćanje poreza, sloboda međunarodne trgovine, izvršenje ugovora i zatvaranje firme (biznisa)

Izvor: razni podaci.

Pored očigledne heterogenosti pokazatelja institucionalne izgrađenosti, može se postaviti i pitanje njihovog nepotpunog obuhvata, odnosno svođenje institucija samo na političke i ekonomske (po uzoru na istraživanje Acemoglu et al. 2004, p. 6). Na taj način se svi društveni fenomeni jednostrano prelamaju preko kompleksnog i često "neuhvatljivog" odnosa između politike (ideologije, partijskog uticaja, oblika vlasti, demokratske institucije i dr.) i ekonomije (ekonomske aktivnosti, strukture, subjekti, ponašanje, ekonomske institucije i dr.) i povratno utiču na sve ostale oblike društvene nadgradnje. Sjetimo se da je i F. Fukujama konstatovao da se ekonomija i politika međusobno prožimaju u realnom životu i apsorbuju sociokulturni kapital, tj. određene etičke, kulturne i civilizacijske vrijednosti, pomoću kojih se u društvu realizuje određeni poredak kao društveni konsenzus. Karakteristično je da Acemoglu et al. (Ibid.) postavljaju pitanje sveobuhvatnosti, vjerodostojnosti i kvaliteta uopštenih ocjena (preko raznih indikatora) razmatranih kategorija - nivoa znanja i institucija. Oni ispoljavaju sumnju da postoji potpuna konzistentnost, pouzdanost i validnost pojedinih indikatora, kao što je npr. indeks globalne konkurentnosti (Global Competitivenss Index - GSI), koji nudi Svjetski ekonomski forum. U tom smislu, oni navode sledeće kritičke argumente: - kao prvi indikator se pojavljuje institucionalna izgrađenost (kao dio GSI), - za pojedine države tranzicije nijesu izračunati pomenuti indikatori, - s umnjiv „kvalitet“ posredne, uopštene i suštinski diskutabilne „indikatorske“ ocjene glavnih ekonomskih institucija (državnog regulisanja, tržišnog regulisanja i svojinskih odnosa),

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

- nemogućnost tipskog mjerenja kvaliteta institucija (institucionalni pluralizam) u sredinama u kojima djeluje kvazi-institucionalni monizam i - kod ocjene institucionalne izgrađenosti pojedinih država postoji previše specifičnih i najčešće heterogenih faktora uticaja, koje nije moguće konzistentno i potpuno izmjeriti i kvantitativno obuhvatiti, a kamoli definisati unifikovane kriterijume, na osnovu kojih bi bilo moguće vršiti kvalitetna poređenja.

Navedenoj kritici možemo dodati objektivnu sumnju, koja se može izraziti pitanjem: koliko je uopšte realno da se prema nivou institucionalne izgrađenosti SAD nalaze na 41. mjestu? (prema: The Global Competitiveness Report 2012-2013, pp. 16-17). Zbog svega navedenog se može postaviti i pitanje mogućnosti hipotetičkog modeliranja institucionalnog ponašanja, koje je u funkciji ekonomskog rasta i razvoja. To je vjerovatno osnovno pitanje, koje podrazumijeva davanje odgovora na mnoga druga pitanja, kao što su: Da li je moguće objektivno mjeriti uticaj neformalnih i alternativnih institucija? Na koji način se može (makar približno) utvrditi uticaj i značaj tržišnog regulisanja u uslovima dominacije deformisanih tržišnih struktura? Pod kojim uslovima se priča o institucionalnim promjenama pretvara u njenu suprotnost – institucionalno nasilje? Zašto u nekim društvima dolazi do supstitucije, deficita, imitacije i fijaska institucija? Za objašnjenje navedenih pitanja i davanje sugestija kreatorima ekonomske politike potrebno je modeliranje institucija kao društveno-ekonomskih tehnologija i njihovog odnosa prema politici i ekonomiji, slobodama i nasilju (kao oblicima i manifestacijama određenog poretka), reformama i krizama. Na taj način se suštinski modelira institucionalno ponašanje kao oblik ograničene ekonomske racionalnosti, koje je u funkciji ekonomskog razvoja. U tom pravcu je korisno prihvatiti shvatanje Acemoglu-a et al. (2004) o ulozi institucija u društvu i privredi, prema kojem je za smanjenje, relativizaciju i kontrolu dominacije politike nad ekonomijom potrebna dominacija institucija nad politikom i ekonomijom. Očigledno je da se pri tome homo politucus11 pojavljuje kao srednji (afirmativni ili kočioni) član između homo institutusa i homo economicusa.

4. ZNAČAJ SOCIOKULTURNOG KAPITALA Mnoga istraživanja pokazuju da sociokulturni kapital takođe treba da bude nezaobilazna komponenta objektivnog institucionalnog modeliranja. U tom smislu je značajna rasprava A. Štulhofera (1995, s. 954), koji smatra da je za objašnjavanje dinamike društvenih odnosa potrebno znanje o nastajanju normi i institucija, kao i načina njihovog održavanja. To je bitan razlog zbog kojeg su pojedini autori odlučili da prevaziđu neoklasične apstrakcije12 i odbace dogmu o egzogenosti kulturnih varijabli. Štulhofer (Ibid.) navodi pet ključnih osobina institucija, koje proizilaze iz obimne literature, a mogu biti od značaja za modeliranje institucionalnog ponašanja: IPored Nobelovca J. Buchanana, sve su češća mišljenja da se politička kompetencija ne reguliše posredstvom pravila izbora i da se političari takmiče za dobijanje privatne rente. Države Jugoistočne Evrope u tome nijesu bile izuzetak (vidi npr. Earle et al. 199, p. 232). 12 Neoklasična ortodoksija je opterećena forsiranim izučavanjem problema ravnoteže, koji je tijesno povezan s hipotezom o racionalnom ponašanju ekonomskih subjekata. Jedna od osnovnih metodoloških razlika između neoklasične i neoinstitucionalne analize je u osnovnoj “jedinici” analize: kod neoklasične je to individua, a kod neoinstitucionalne je to institucija (Dugger 1979, p. 905). 11

175

176

INSTITUCIONALNI PLURALIZAM I EKONOMSKI RAZVOJ

predstavljaju trajnu i organizovanu društvenu praksu i skup interaktivnih aktivnosti, uključuju norme, koje usmjeravaju, regulišu i ograničavaju razne aktivnosti, sadrže stimulacije, ali i sistem sankcija, koji osigurava djelotvornost normi, uključuju sistem uloga, precizno određene zadatke, nadležnosti i interpretativni okvir, imaju značajan učinak na socijalnu strukturu jer djeluju kohezivno.

Isti autor (p. 956) smatra da odnose akteri/institucije može karakterisati (možda je bolje reći: oblikovati) autonomija, prisila, autoritet i istorijski kontinuitet institucionalnih promjena, a da je ponašanje aktera determinisano snagom institucionalnih uticaja. Institucije djeluju na individualnu racionalnost preko spoljnih (zakona, propisa i sl.) i unutrašnjih ograničenja (socijalizacije). On zaključuje da je racionalnost ukorijenjena u sistemu vrijednosti, koji se naziva sociokulturni kapital, koji prema njegovom mišljenju predstavlja "tkivo neformalnih institucija", a sastoji se od usvojenih normi, ideoloških uvjerenja, vrijednosti, vjerovanja i drugih društvenih konstrukcija. Prilika je da iskažemo neslaganje s autorovim shvatanjem da je sociokulturni kapital širi pojam od društvenog kapitala, koje je obrazložio i odgovarajućom slikom (Ibid., s. 958). Pitanje je diskusionog karaktera, ali u bilo kojem kontekstu, prema našem mišljenju, društveni sistem je širi pojam od sociokulturnog, jer pored nematerijalnih (u koje spadaju institucionalizovani: moć, uticaj i dr.) sadrži i materijalne resurse. Odnos između sociokulturnog kapitala i formalnih institucija je veoma složen, posebno s aspekta čvrste povezanosti (path dependency - prema tumačenju Northa 1990, p. 112) između prošlih i sadašnjih institucionalnih struktura. U skladu s elaboracijom i šemom koju je predložio Štulhofer (Ibid., p. 961) i šemom Nureev-a (2007, p. 350), koju predlaže kao "sistem koji je neophodan za ekonomski razvoj", može se konstruisati prilagođena, modifikovana i uprošćena šema, koja može poslužiti kao polazno razmišljanje prilikom modeliranja institucionalnog ponašanja. Ona piramidalno sadrži na vrhu sociokulturni kapital (kao sistem društvenih vrijednosti), u sredini institucije (kao pravila ponašanja) i na dnu dostupne resurse i tehnologije. Očigledno je da složeni sistem društvenih vrijednosti i odgovarajućih konstrukcija čine sociokulturni kapital, koji predstavlja nadređeni (meta) okvir i okruženje institucija kao pravila ponašanja, i da među njima djeluje povratna veza. Dalje, od razvijenosti institucija zavisi racionalnost korišćenja i alokacije resursa i tehnologija.

5. ZADACI INSTITUCIJA I EKONOMSKI RAZVOJ Modeliranje institucionalne dinamike i njenog odnosa prema ekonomskom razvoju mora: a) uvažavati nicanje, evoluciju i održanje dva različita tipa institucionalnih struktura (horizontalnih i vertikalnih), b) biti kompatibilno s Northovim (1990) modeliranjem, koje posmatra promjenu institucionalnog okvira (skup neformalnih institucija) kao posledicu uticaja orga-

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

nizacija (skup formalnih institucija), pri čemu postojeća konfiguracija (pozitivna ili negativna) institucionalnog okvira (skup vrijednosti i pravila) izaziva određene transakcione troškove funkcionisanja političkih i privrednih tržišta (Ibid., pp. 8-9; 135-40), koji restriktivno djeluju na institucionalne promjene i c) prihvatiti potrebu diskontinuiranih promjena (Tullock 1995), koje podrazumijevaju odsustvo prisilnog institucionalnog poretka, radikalne normativne i institucionalne reforme, primjenu doslednih i pravičnih sankcija i uspostavljanje kritične mase civilnih društvenih vrijednosti.

Nesporno je da je u svim društvenim oblastima potrebno neprekidno djelovanje jedinstvenih (konstitucionih) pravila, koja jednako važe za sve i obavljaju neselektivno i neprivilegovano regulisanje, koordinisanje, organizovanje, motivisanje i limitiranje ljudskog ponašanja. To ustvari i jesu institucije, koje se na najbolji način mogu predstaviti svojim funkcijama. Njihova pozitivna uloga za društveni i ekonomski razvoj je nezaobilazna i prioritetna. Svi „razvojni“ modeli koji su ignorisali institucije pokazali su se neodrživim. Pošto pravila postoje da bi se izvršavala, proizilazi da je to osnovna ciljna funkcija efikasnih institucija, koje u svojoj ukupnosti čine infrastrukturu pravila u društvu i privredi. Nasuprot efikasnih, u pojedinim državama tranzicije su zaživjeli različiti infrastrukturni oblici kvazi-pravila (tzv. „podmetnute besmislice“ - T. Veblen), koji su doveli do imitaciono-interesnog i disfunkcionalnog (vertikalnog) institucionalnog poretka, koji D. Rodrik et al. (2004) metaforično nazivaju „institucionalnim fundamentalizmom“, a V. Drašković i M. Drašković (2013, ss. 11-24) „institucionalnim nihilizmom“. Pozitivno djelovanje institucija omogućuju njihove osobine stabilnosti, neisključivosti (masovnosti), stalnosti i obaveznosti, smatraju V. Drašković i M. Drašković (Ibid., s. 41). Uloga institucija kao kontinuiranih posrednika između kolektivnih obrazaca i individualnih ponašanja može se svesti na kreiranje pravila ponašanja, koordinaciju, regulaciju, organizaciju, garanciju izvršenja, motivaciju, redukciju rizika, ograničavanje ponašanja i kažnjavanje (Ibid., s. 42). Nije jednostavno sačiniti klasifikaciju svih teorijskih modifikacija zadataka koje obavljaju institucije. A. Greif (2006) smatra da institucije stvaraju ponašanja (djelovanja pojedinaca i organizacija), koja se u praksi moraju usaglasiti s ubjeđenjima. W. Neale (1987, p. 1183) navodi da institucije kao pravila determinišu međuljudske odnose na način što propisuju šta se može a šta ne može raditi, kao narodni pogledi pružaju informaciju neophodnu za osmišljeno učešće u društvenom životu a kao sankcije se primjenjuju u slučaju nepoštovanja propisanih pravila ponašanja. Pa ipak, može se prihvatiti da institucije izvršavaju nekoliko ključnih zadataka, i to: a) povećavaju efikasnost transakcija i na taj način smanjuju transakcione troškove (Williamson, 1981) preko koordinacije ekonomske aktivnosti, koja se obezbjeđuje usaglašavanjem interesa između ekonomskih subjekata (po horizontali) ili na bazi svojinskih odnosa (po vertikali), b) omogućuju realizaciju, povezivanje i koordinaciju ekonomskih odnosa, resursa, subjekata i aktivnosti, povećavaju efikasnost komunikacije između subjekata za-

177

178

INSTITUCIONALNI PLURALIZAM I EKONOMSKI RAZVOJ

jednice (razmjene i dr.), ekonomišu vrijeme i napore pri donošenju odluka, doprinose prilagođavanju promjenama, minimiziranju neizvjesnosti i entropije, pružaju pouzdanu zaštitu od oportunističkog ponašanja, c) ograničavaju mogućnosti izbora (ponašanje) ekonomskih subjekata i smanjuju vjerovatnoću kolektivno iracionalnih ishoda individualne iracionalnosti i d) održavaju hijerarhijsku strukturu autoriteta (što u principu omogućuje nametanje asimetričnih uslova razmjene i pristupa dobrima (tj. mogućnost zloupotrebe preko organizacione) monopolizacije odlučivanja (Michels 1967). To znači da institucije u svojim kvazi-manifestacijama mogu zastupati partikularizam kao promociju političkih, ekonomskih i drugih interesa povlašćenih društvenih slojeva.

U zavisnosti od usmjerenosti institucija na realizaciju gore navedenih zadataka, prema istraživanjima Northa (1990, p. 9) i Putnama (1993; 1994), institucije mogu biti (prema: Štulhofer Ibid., s. 977):

-h orizontalne (univerzalno usmjerene prema prva tri zadatka (a, b i c), a karakteriše ih univerzalni reciprocitet, ograničena solidarnost i razvijeni oblici povjerenja, brojnost i povezanost neformalnih i formalnih udruženja i njihovih članova (propulzivni i afirmativni institucionalni ambijent, koji Putnam naziva civilnom zajednicom) i - vertikalne, koje su usmjerene na četvrti zadatak (d), a posvećene su pitanjima vlasti i redistribucije, a karakteriše ih zatvorenost, nepotizam, oportunizam, sumnjičavost, familijarna kooperativnost, primarna lojalnost i odgovarajuće siromaštvo organizacionih oblika (demotivacioni, civilno nekooperativni i diskriminacioni institucionalni ambijent s manjim ili većim elementima nasilja). Radi se o neefikasnom i neracionalnom monističkom (ponekad kvazi-monističkom) institucionalnom poredku, koji se formira preko smanjena sistemske upravljivosti, urušavanja, amorfnosti i ambivalentnosti privrednog sistema, nedovoljnosti pravne države, stvaranja velikog raskoraka između krizne stvarnosti i “reformske” retorike i forsiranjem privilegovanih interesa.

Navedena elaboracija indikativno ukazuje na osnovne zadatke i ulogu institucija u ekonomskom razvoju, i objašnjava anti-razvojne tendencije koje rezultiraju iz kvazi-institucionalnog ponašanja.

6. ZAKLJUČAK Čovjek je društveno biće, dio društvene sredine. On slijedi svoje interese i navike, prilagođava se promjenama u okruženju. Institucije se takođe značajan dio društva. Relacijski model čovjeka i institucija prevazilazi teorijske okvire neoklasičnog ekonomskog razmišljanja i tradicionalne ekonomske retorike. Modeliranje savremenog ekonomskog razvoja mora prevazići granice homo economicusa, kako bi na institucionalnim principima ponašanja ljudi uspio da uspostavi skladan odnos između racionalnosti i neizvjesnosti.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Institucionalni pluralizam se u teorijskom i praktičnom smislu nametnuo kao osnovni civilizacijski razvojni princip, koji može uspješno da rešava, reguliše, stimuliše i ograničava protivurječnosti između opštih i privatnih interesa. Obavljanje ekonomskih aktivnosti je organizovanije i efikasnije kad su preciznije definisani institucionalni uslovi koji ih određuju. Njihov deficit deformiše i redukuje informacije, što omogućuje da izbor postaje subjektivan, a transakcioni troškovi visoki. To dalje uslovljava stvaranje razvojnih barijera i reprodukovanje krize. Institucionalizovani izbor i institucionalizovana razmjena su uslov održivog ekonomskog razvoja. Ali, stepen institucionalizacije u privredi i društvu često je ograničen oportunističkim i kvazi-institucionalnim ponašanjem, posebno na relacijama pluralizam-monizam, formalno-alternativno, promjene-status quo, horizontalno-vertikalno, masovno-individualno privilegovano, političke i ekonomske institucije itd. Brojna ograničenja u ekonomskoj stvarnosti (među kojima su i institucije!) uslovljavaju ekonomsko ponašanje, koje ima karakter ograničene racionalnosti. Ograničeni su intelektualni kapital, informacije i pristup resursima, a ako se tome dodaju oportunističko ponašanje, neizvjesnost, rizik, prethodni razvoj, sociokulturni kapital, nezaštićena i nespecificirana svojinska prava, porast transakcionih troškova, nepotpuni ugovori, dejstvo politike, alternativnih institucija i globalnog okruženja itd., postaje jasno koliko je veliki raskorak između teorijskih i uzornih modela institucionalnog ponašanja od njegovog realnog uspostavljanja u praksi.

7. LITERATURA Acemoglu, D. (2009), Introduction to Modern Economic Growth, Princeton University Press, Cambridge, M.A. Acemoglu, D., Johnson, S. and Robinson, J. (2004), "Institutions as the Fundamental Cause of Long-Run Growth", NBER Working Paper, No. 10481, Cambridge, MA, http:// www.nber.org/papers/w10481, 385-472. Baron, J. N. and Hannan, M. T. (1994), "The Impactof Economics on Contemporary Sociology", Journal of Economic Literature, Vol. 32, No. 3, 1111-1146. Coleman, J. and Cressey, D. (1984), Social Problems, Harper & Row, New York. Denzau, A. T. and North, D. C. (1994), "Shared mental Models: Ideologies and Institutions", Kyklos, Vol. 47, No. 1, 3-31. Drašković, M. i Drašković, V. (2013), "Institucionalizovani pluralizam vs. socijalna patologija kao odnos koji objašnjava ulogu države u obezbjeđenju ekonomskog rasta", Ekonomija/Economics, god. 20, br. 1, 265-280.

179

180

INSTITUCIONALNI PLURALIZAM I EKONOMSKI RAZVOJ

Drašković, M. i dr. (2013), "Institucionalni pluralizam kao civilizacijski i razvojni prioritet", u: A condition of Survival, Growth and Development of the Economy, Banja Vrućica, 319-330. Drašković, V. i Drašković, M. (2013), Institucije, poredak i tranzicija, ELIT i Rifin, Podgorica i Zagreb. Dugger, W. M. (1979), "Methodological Differences between Institutional and Neoclassical Economics", Journal of Economic Issues, Vol. 13, No. 4, 899-909. Earle J. S. et al. (1996), “Ownership Structures, Patterns of Control, and Enterprise Behavior in Russia” in Enterprise Restructuring and Economic Policy in Russia, Simon Commander Q. Fan and Mark Schaffer, (eds.), The World Bank, Washington, 205-252. Galbraith, J. K. (1990), „Le capitalisme oui, mail lequel?“,L'Expansion, 19. avril/2 mai. Greif, A. (2006), Institutions and the Path to the Modern Economy, Cambridge University Press, Cambridge. Hodgson G. M. (1998), “Institutions and the Viability of Macroeconomics: Some Perspectives on the transformation Process in Post-Communist Economies”, Journal of Institutional Innovation, Development and Transition, No. 2 IMF (2005), " Building Institutions", in World Economic Outlook, IMF, Washington D.C. Lucas, R. E., Jr. (1988), "On the Mechanics of Economic Development", Journal of Monetary Economics, Vol. 22, No. 1, 3-42. Michels, R. (1967), Political Parties, Free Press, New York. Neale, W. (1987), "Institutions, Journal of Economic Issues", Vol. 21, No. 3, 11771206. North, D. C. (1981), Structure and Change in Economic History, W. W. Norton & Co, New York. North, D. C. (1990), Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, New York, Cambridge. Nort, D. (2010), Ponimanije processa ekonomičeskih izmenenij, GU-VŠE, Moskva. Nureyev, R. M. (2007), "Osnovnye institutsional'nye modeli stanovleniya i razvitiya kapitalizma", u: Institutsional'naya ekonomika, A. Oleynik (ed.), Infra-M, Moskva. Nutzinger, H. G. (1982), "The economics of property rights: a new paradigm in economic science?", in Philosophy of economics, Ed. by Stegmuller W., Berlin. Polanyi, K. (1992), "The Economy as Instituted Process", in M. Granovetter & R. Swedberg (eds.),The Sociology of Economic Life, Westview Press, Oxford, 29-51.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Polišćuk, L. (2008), „Necelevoe ispol’zovanie institutov: pričini i sledstvija“, Voporosi ekonomiki, 8, 29-44. Putnam, R. D. (1994), Making Democracy Work, Princeton University Press, Princeton, NJ. Putnam, R. D. (1994), Democracy, Development, and the Civic Community, in I. Serageldin & Taboroff, J. (eds), I Culture and Development in Africa. Environmentally Sustainable Development Proceedings, Series No. 1, Washington, D. C. Rodrik, D. (2005), "Growth Strategies", in Handbook of Economic Growth, Ph. Aghion and S. Durlauf (eds.), Elsevier, Amsterdam, 967-1014. Rodrik, D. et al. (2004), "Institution Rule: The Primacy of Institutions over Geography and Integration in Economic Development", Journal of Economic Growth, Vol. 9, No. 2, 131-165. Streeten, P. (1989), Mobilizing Human Potential, The Challenge of Unemployment, New York. Štulhofer, A. (1995), "O racionalnosti, normama i institucijama: evolucija sociokulturnog kapitala kao model institucionalne promjene", Društvena istraživanja, Zagreb, Vol. 4, No. 6 (20), 953-981. Toffler A. (1990), Powershift: Knowledge, Wealth and Violence at the Edge of the 21-st Century, New York. Tullock, G. (1995), "Comment: Rationality and Revolution", Rationality and Society, Vol. 7, No. 1, 116-119. Williamson, O. E. (1981), "The Economics of Organization: The Transaction Cost Approach", American Journal of Sociology, Vol. 87, No. 3, 548-577. World Economic Forum (2013), The Global Competitiveness Report 2012-2013, Geneva.

181

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

183

Milutin Ješić1

milutinjesic@ekof.bg.ac.rs

JEL KLASIFIKACIJA: E02, E52, E58

NEZAVISNOST CENTRALNE BANKE IZ UGLA POLITIČKE MAKROEKONOMIJE Apstrakt: Nezavisnost centralne banke predstavlja jedno od rešenja vremenske nekonzistentnosti ekonomske politike. Efekti nezavisnosti centralne banke su poslužili kao dobri argumenti i podsticaji sagledavanja ove tematike iz ugla političke makroekonomije. Analiza motiva političara za delegiranje vođenja monetarne politike nezavisnoj instituciji ukazuje da oni mogu poticati i sa strane ponude i sa strane tražnje, te da ovo pitanje zahteva sagledavanje sprege politike i ekonomije. Ključan deo rada predstavlja viđenje ove tematike od strane D. Ačemoglua, koji proširuje kontekst posmatranja nezavisnosti centralne banke, ukazujući na značaj institucija za efektivnost reformi. Detaljna analiza posmatranog modela ukazala je na ključne nedostatke, ali i prednosti ovakvog pristupa, otvarajući nova pitanja, što predstavlja iskorak u odnosu na ostalu literaturu. Stepen ograničenja sa kojima se suočavaju političari bitan je činilac uspešnosti reformi u ovoj oblasti, pa je iz tog razloga analiziran ovaj pokazatelj za Srbiju i zemlje u regionu. Osnovna pouka rada jeste da sve zemlje regiona imaju veliki potencijal da kreiraju reformske procese koji se odlikuju uspešnošću, te da efektivnost ekonomske politike zavisi od okruženja u kome se ona sprovodi, a koje je izgrađeno na bazi ekonomskih i političkih institucija.

KLJUČNE REČI: NEZAVISNOST CENTRALNE BANKE, POLITIČKA MAKROEKONOMIJA, INSTITUCIJE, DARON AČEMOGLU 1

Ekonomski Fakultet, Univerzitet u Beogradu

184

NEZAVISNOST CENTRALNE BANKE IZ UGLA POLITIČKE MAKROEKONOMIJE

Abstract: The central bank independence is one of possible solutions to time inconsistency problem of economic policy. The effects of central bank independence have been used as good arguments and incentives for insight in this topic from the angle of political macroeconomics. The analysis of politicians motives for delegation of monetary policy conducting to independent institution indicates that these motives can be originated from supply –side and demand – side, and also that this question requires the study of leash between politics and economics. The essential part of the paper is perception of D. Acemoglu, who has broadened the context of the observation of central bank independence by connecting the effectiveness of reforms with institutions. Detailed analysis of observed approach has shown the crucial disadvantages and advantages of his opinion, and has opened new questions, which is a big step in comparison with other literature. The degree of constraints on politicians is the key factor of reform success, and because of that this indicator has been analyzed for Serbia and neighborhood countries. The main message of the paper is that all observed countries have the potential for creating reform processes which are successful and that effectiveness of economic policy depends on the environment in which it is implemented, and which is developed on the basis of economic and political institutions.

key words: CENTRAL BANK INDEPENDENCE, POLITICAL MACROECONOMICS, INSTITUTIONS, DARON ACEMOGLU

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

1. uvod Razvoj makroekonomskih teorija u dvadesetom veku je bio veoma dinamičan. Makroekonomske škole su sa različitom pažnjom prilazile pojedinim ciljevima ekonomske politike, što se može opravdati društveno – ekonomskim okolnostima u tom periodu. Novi koncepti u makroekonomskoj teoriji, posebno uvođenje racionalnih očekivanja, označili su početak izučavanja brojnih oblasti u ekonomiji iz drugačijeg ugla. Jedna od njih je i monetarna politika. U uslovima racionalnih očekivanja, pravila dobijaju zamah u odnosu na diskreciona prava. Subjekti svesni mogućnosti kreatora ekonomske politike osujećuju delovanje u pravcu smanjenja nezaposlenosti, te se kao jedini efekat javlja inflacija. Postavlja se pitanje koji aranžman predstavlja najbolje rešenje za problem vremenske nekonzistentnosti ekonomske politike. Rogof je pokazao da rešenje može biti konzervativni guverner, čije odluke moraju biti održive, što je omogućeno nezavisnošću centralne banke. Međutim, analiza nezavisnosti centralne banke bila bi nepotpuna bez njenog sagledavanja iz ugla političke makroekonomije. Politička makroekonomija traži odgovore na pitanja poput sledećih: koji su motivi političara za delegiranje vođenja monetarne politike nezavisnoj centralnoj banci; koji efekti nastaju kao posledica nezavisnosti centralne banke i kakve koristi političari imaju od tih efekata; kakva je održivost ovakve reforme itd. Prilikom odgovora na sva ova pitanja ne treba gubiti iz vida varijabilitet stepena nezavisnosti centralne banke, kako po pitanju odstupanja stvarne od zakonske nezavisnosti, tako i po obuhvatu pojma nezavisnost centralne banke. Poseban doprinos ovoj oblasti dao je D. Ačemoglu, koji na direktan i indirektan način pokazuje koliko je u ovu analizu bitno uključiti i stepen institucionalne razvijenosti. Uspešnost makroekonomske politike zavisi od uslova u kojima se ona sprovodi. Razvijenost institucija ključna je determinanta te uspešnosti. Stoga je teško očekivati stabilnost i uspešnost ekonomske politike ako je ona vođena u uslovima niske razvijenosti institucija. Jedna od najvažnijih varijabli koja utiče na potencijal uspešnosti reformi jeste stepen ograničenja sa kojima se suočavaju političari. Ako je taj stepen mali, onda je reformu teško implementirati, ako je srednji, onda postoji potencijal za uspešnost reforme, a ako su ograničenja jaka onda reforma nema veliki doprinos jer je najverovatnije i ranije vođena odgovorna politika. Teorijske implikacije ovog modela, ali i ostala literatura o nezavisnosti centralne banke iz ugla političke makroekonomije mogu poslužiti zemljama u razvoju jer je kod njih najizraženija potreba za takvom reformom. Ono što daje nadu ovim zemljama jeste to što uspeh reformi zavisi od njih, tj. od spremnosti da se razvijaju dobre institucije. Rad je podeljen u pet centralnih tematskih celina. Prvi deo rada prikazuje ključnu makroekonomsku literaturu koja izučava ovo pitanje. Pored toga, prezentirani su efekti nezavisnosti centralne banke, načini merenja nezavisnosti i obuhvat pojma. Drugi deo rada ima cilj da pronikne u motivaciju političara prilikom delegiranja odgovornosti za vođenje monetarne

185

186

NEZAVISNOST CENTRALNE BANKE IZ UGLA POLITIČKE MAKROEKONOMIJE

politike nezavisnoj instituciji i da pokaže koliko je bitna održivost početne odluke o delegiranju. Naredni delovi rada predstavljaju esencijalni doprinos ovoj tematici, jer posmatraju nezavisnost centralne banke kombinujući postulate političke makroekonomije i institucionalne ekonomije. Najpre se prikazuje doprinos D. Ačemoglua na planu osvetljavanja značaja institucija za ekonomske ishode, a potom je prezentiran i model koji proučava nezavisnost centralne banke. Konačno, na primeru Srbije i zemalja u njenom neposrednom okruženju date su osnovne implikacije koje proističu iz teorijskog modela, te pokazano koliko je za ove zemlje važno razvijati nezavisnost centralne banke.

2. UTEMELJENJE NEZAVISNOSTI CENTRALNE BANKE U MAKROEKONOMSKOJ LITERATURI Izučavanje tematike nezavisnosti centralne banke izaziva veliko interesovanje ekonomista poslednjih nekoliko decenija. Razlog tome se može tražiti u uzrocima, ali i posledicama delegiranja monetarne politike na nezavisnu instituciju. Pionirski radovi u ovoj oblasti svakako su inicijalni podstrekač istraživanja ove teme sa različitih aspekata. Nezavisnost centralne banke je jedan od mehanizama za rešenje problema vremenske nekonzistentnosti, jer može predstavljati pogodno sredstvo za posvećivanje ostvarenju cilja i očuvanje doslednosti u vođenju monetarne politike. Vremenska konzistentnost postoji kada politika u svakom vremenskom periodu maksimizira funkciju društvenog cilja, tako da su prošle i buduće odluke nosilaca ekonomske politike slično izabrane, u suprotnom ekonomska politika je vremenski nekonzistentna (Kydland, F.E. i Prescott, E.C., 1977). Dakle, optimalna politika u jednom periodu ne mora biti optimalna u drugom, što uslovljava problem vremenske nekonzistentnosti. Potrebu za definisanjem određene vrste pravila po kojima će se voditi monetarna politika pokazali su i Baro i Gordon,2 a poštovanje pravila obezbeđeno je potencijalnim gubitkom kredibiliteta kreatora ekonomske politike. Osnovni zaključak je da ako centralna banka ima kapital u vidu kredibiliteta (sledila je optimalno pravilo duži vremenski period), ima nizak diskontni faktor i visoko ceni gubitak koji nastaje u slučaju suboptimalne diskrecione ravnoteže, optimalno pravilo će biti lakše održivo3. Postojanje pravila ne uključuje nužno i nezavisnost centralne banke. Međutim, nezavisnost centralne banke značajno uvećava verovatnoću da će kreatori monetarne politike uspeti da ispune očekivanja u vezi sa ostvarenjem ciljne stope inflacije. Rezultati ovih radova postavili su temelje nezavisnoj centralnoj banci koja se pojavljuje kao institucija koja ima kapacitet da sprovede monetarnu politiku na način da se ostvare zacrtani ciljevi ove politike. Ključan doprinos dao je Rogof, koji je smatrao da društvo može biti na dobitku ako u uslovima anomalija na tržištu rada izabere konzervativnog agenta (guvernera) koji će veći značaj od društva pridavati stabilizaciji inflacije nego nezaposlenosti (Rogoff, K., Barro, R.J. and Gordon, D.B. (1983), “A Positive Theory of Monetary Policy in a Natural – Rate Model” Journal of Political Economy, Vol. 4, No 91, Pp 589-610. 3 Alesina, A. and Stella, A. (2010), p. 6. 2

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

1985). To implicira da će konzervativni guverner imati različit pogled na značaj ostvarenja monetarnog cilja u odnosu na vladu. Iako društvo želi da centralna banka stavi akcenat na stabilizaciju stope inflacije u odnosu na stabilizaciju zaposlenosti, društvo neće (generalno) želeti da taj ponder bude jako visok.4 U tom slučaju celokupni efekti šokova bi se efektuirali u domenu varijacija stope nezaposlenosti. Stoga se može reći da za razliku od Baro – Gordonovog modela, gde nezavisna centralna banka nije neophodna, već je potrebno slediti pravilo, model Rogofa zahteva nezavisnu centralnu banku, ali nezavisnu samo u domenu biranja instrumenata, a ne cilja.5 Nakon ovih revolucionarnih stavova u monetarnoj ekonomiji, usledio je niz drugih istraživanja. Njihov cilj je da identifikuju i analiziraju uzroke nastanka i razvoja nezavisnih centralnih banaka, modalitete i stepen nezavisnosti i makroekonomske posledice ovog institucionalnog rešenja. U uslovima odsustva nezavisnosti centralne banke postoji velika verovatnoća da će doći do visoke inflacije. Podsticaj vođenja politike koja za posledicu ima inflaciju najčešće dolazi sa strane fiskalne politike. Ona može poslužiti vladajućim strankama da na brži i lakši način postignu određene ciljeve nego što to mogu koristeći monetarnu politiku. To ima za posledicu kreiranje podsticaja vladi da vodi fiskalno neodgovornu politiku koja je neodrživa, jer može biti dosegnuta kritična granica javnog duga usled vođenja politike na bazi trajnih i visokih deficita budžeta, kao i loše targetiranosti i kompozicije fiskalnih stimulansa. Finansijska tržišta bi trebalo da reaguju na ovakva kretanja u fiskalnom domenu. Međutim, najčešće signali sa ovog tržišta stižu suviše kasno. U krajnjem slučaju dolazi do zasićenja državnim obveznicama u skladu sa Sardžent – Valasovim modelom6, te se onda izlaz traži u monetizaciji koja zakonomerno vodi ka inflaciji. Imajući u vidu da je kredibilitet kreatora ekonomske politike međusobno uslovljen, te da se on teško stiče i lako gubi, nezavisnost centralne banke može pomoći u očuvanju kredibiliteta. Manjak ekonomskog kredibiliteta najtešnje je povezan sa nekonzistentnom monetarnom politikom, i to trojako: prvo, teorijski, tako što najavljeni ciljevi nisu dobro odmereni primereno situaciji; drugo, praktično, vlada je nekompetentna za postavljene zadatke, i treće, vremenski: politika se najavljuje za naredni period, a sve zavisi od poverenja da li će se, ili ne to i ostvariti, jer prema tome javnost formira svoja očekivanja koja otvaraju ili sužavaju prostor za najavljenu politiku7. Delegiranje monetarne politike nezavisnoj instituciji pokrenulo je pitanje šta je to specifičnost monetarne politike u odnosu na fiskalnu politiku. Da li se možda i fiskalna politika može delegirati nezavisnoj instituciji? Grubo govoreći, konflikt interesa u fiskalnoj politici je dvodimenzionalan kroz vreme i kroz grupe koje imaju veoma različite interese čak i u dugom roku, dok je konflikt interesa u monetarnoj politici primarno kroz vreme, a saglasnost je veća po pitanju optimalne politike u dugom roku.8 Stoga, jače redistributivne posledice fiskalne politike onemogućavaju poveravanje vođenja fiskalne politike nezavisnoj instituciji. Bitno pitanje jeste i način na koji se obezbeđuje poštovanje nezavisnosti centralne banke. Iskristalisalo se Rogoff, K. (1985), p. 1187. Debelle, G. and Fisher, S. (1994), p. 198. 6 Sargent, T.J. and Wallace, N. (1981), “Some Unpleasant Monetarist Arithmetic” Federal Reserve Bank of Minneapolis Quarterly Review, Vol. 5, No 3, Pp 1-17 7 Jakšić, M. i Praščević, A. (2010), str. 80. 8 Drazen, A. (2002), p. 8. 4 5

187

188

NEZAVISNOST CENTRALNE BANKE IZ UGLA POLITIČKE MAKROEKONOMIJE

mišljenje da pitanje nezavisnosti centralne banke treba rešiti ustavnim načelima, iako ni to ponekad nije dovoljan garant poštovanja nezavisnosti ove institucije. Jedna grupa radova bavila se i obuhvatnošću nezavisnosti centralne banke, budući da postoje različita tumačenja koja mogu voditi divergentnim zaključcima. Postojanje nezavisnosti u pogledu instrumenata koji se koriste za postizanje monetarne stabilnosti je ponekad potreban, a ponekad dovoljan uslov za nezavisnost centralne banke. Pored slobode u biranju instrumenata, centralna banka može imati slobodu i u određenju cilja, što implicira još veću odgovornost centralne banke (Debelle, G. i Fisher, S., 1994). Međutim, preovladava mišljenje da definisanje ciljeva treba vršiti zajedno sa vladom, tj. da samostalnost centralne banke počiva na tri ključne dimenzije: samostalnost u izboru guvernera, samostalnost u sprovođenju monetarne politike i samostalnost u odnosu na fiskalnu politiku. Nezavisnost centralne banke najčešće se analizira sagledavanjem nekih od ključnih indikatora kao što su: mogućnost vlade da preinači odluke centralne banke, ograničenja finansiranja budžetskog deficita i monetizacije duga, odluka o odgovornosti za ciljeve i instrumente monetarne politike, propisanih procedura o izboru i razrešenju guvernera centralne banke itd. Interesovanje za kvantifikaciju stepena nezavisnosti centralnih banaka javilo se još pre nekoliko decenija, a ključni radovi koje su napisali Bade i Parkin; Grilli, Masciandaro i Tabellini; i Cukierman, Webb i Neyapti dali su zamah konstruisanju raznih mera nezavisnosti centralne banke. Sažimanje većeg broja odlika rada centralnih banaka može poslužiti kao dobar oslonac za horizontalnu (npr. međunarodna poređenja) i vertikalnu (poređenje kroz vreme) dimenziju analize nezavisnosti centralne banke. Jedan od najpoznatijih je Cukiermanov indeks nezavisnosti centralne banke koji u kalkulaciju uključuje sledeće karakteristike definisane u pravnim aktima koji regulišu status centralne banke: 1. izbor, otpuštanje i dužina mandata rukovodioca banke – guvernera; 2. klaster formulacije politike, koji analizira konflikt između izvršne vlasti i centralne banke oko monetarne politike i učešće centralne banke u budžetskom procesu; 3. ciljeve centralne banke; 4. limite zaduživanja javnog sektora kod centralne banke u pogledu visine, dospeća, kamatnih stopa i uslova za direktne povlastice i zaduživanje javnog sektora kod centralne banke.9 Pomoću određenih mehanizama autori su pokušali da sagledaju i stvarnu nezavisnost, a jedan od mogućih načina je i praćenje stope promene guvernera. Rezultati su pokazali signifikantnu vezu između nezavisnosti centralne banke i inflacije na primeru razvijenih zemalja, dok ta veza nije bila signifikantna na primeru zemalja u razvoju. Pored metodološkog pitanja konstrukcije takvih indeksa, jedna od najvažnijih dilema sa kojom se suočava svaki istraživač koji analizira ovu problematiku jeste odluka o tome da li posmatrati de iure ili de facto nezavisnost centralne banke. Ova dilema otvara se iz razloga što u mnogim zemljama postoji značajan jaz između njih, a pogotovo u onim zemljama sa nedovoljno razvijenim institucionalnim kapacitetima i nedovoljnim nivoom ograničenja sa kojima se suočavaju političari. Cukierman, A. et al. (1992), Pp 356 i 357.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Makroekonomske posledice nezavisnosti centralne banke teorijski posmatrano su brojne i svaka od njih crpi svoju snagu iz uticaja nezavisnosti centralne banke na inflaciju. Stoga je važno empirijski proveriti pre svega taj uticaj, a potom i uticaj na ostale makroekonomske varijable. Rezultati su različite prirode, u zavisnosti od obuhvata zemalja koje su posmatrane, vremenskog perioda i varijabli koje su praćene. Monetarna disciplina podržana nezavisnošću centralne banke smanjuje nivo i varijabilitet inflacije, ali nema većih dobitaka ili gubitaka na strani realnih makroekonomskih varijabli.10 Konačno, protivnici ovog koncepta ponekad opravdano postavljaju pitanje šta je starije: monetarna odgovornost ili nezavisnost centralne banke. Svakako je u nekim zemljama i pre formalnog priznavanja nezavisnosti centralne banke postojala monetarna odgovornost. Brojni su i primeri jačanja monetarne odgovornosti posle formalnog priznanja nezavisnosti centralne banke. Uzroke divergencije treba tražiti u političkoj makroekonomiji i institucionalnoj razvijenosti. Osnovna pouka klasične literature o nezavisnosti centralne banke je da ukoliko se ova reforma u monetarnom sistemu dosledno poštuje, velika je verovatnoća da će osnažen kredibilitet kreatora monetarne politike podstaći obaranje inflacionih očekivanja i pad inflacije u krajnjoj instanci. Kredibilitet ekonomskih i političkih partnera koji tokom vremena vode konzistentnu ekonomsku i političku politiku od presudne je važnosti za ograničavajuću ulogu koju institucije postavljaju politici koja mora da pristane na obavezivanje u odnosu na ciljeve koje će realizovati u budućnosti11. Niska stopa inflacije ima značajne makroekonomske implikacije, pogotovo ako se dosledna politika sprovodi duži period vremena. Međutim, i ovde postoji određena nagodba. Ako se kao osnovni cilj monetarne politike postavi niska stopa inflacije, bilo koje rešenje koje to omogućava, uključujući i nezavisnost centralne banke, dovodi do gubitka fleksibilnosti monetarne politike pri anticikličnom delovanju, te se šanse za upravljanje nezaposlenošću i proizvodnjom svode na minimum. U tom slučaju, kada je prioritet cenovna stabilnost, a nezavisna centralna banka ima visoku averziju prema inflaciji, stabilizujuća funkcija obično se zahteva od fiskalne politike.

3. NEZAVISNOST CENTRALNE BANKE SA ASPEKTA POLITIČKE MAKROEKONOMIJE Analiza nezavisnosti centralne banke iz ugla političke makroekonomije predstavlja poseban aspekt posmatranja ove tematike. Ideologija vlade utiče na centralnu banku i time na monetarnu politiku na tri glavna načina: (1) imenovanje guvernera; (2) direktno signaliziranje željene monetarne politike od strane vlade i (3) predočavanje mogućnosti reorganizacije.12 Stoga jačanje svih aspekata nezavisnosti centralne banke predstavlja prepreku akomodaciji monetarne politike preferencijama vlade. Ako pretpostavimo da kreatori ekonomske politike slede interese društva kao celine, onda je nezavisna centralna banka jedan od najvažnijih aspekata demonstriranja podudarnosti interesa. Međutim, razvoj novih pravaca u ekonomiji, posebno političke makroekonomije Alesina, A. and Summers, L. (1993), p. 159. Jakšić, M. (2012), str. 44. 12 Belke, A. and Potrafke, N. (2012), p. 1129. 10 11

189

190

NEZAVISNOST CENTRALNE BANKE IZ UGLA POLITIČKE MAKROEKONOMIJE

pokazao je da interesi kreatora ekonomske politike najčešće nisu isti sa društvom. Motivi koji pokreću kreatore ekonomske politike mogu biti oportunističke ili stranačke prirode, te postoje odstupanja u interesima političara i javnosti. Monetarna politika je kao investicija, ali investicija sa dve važne karakteristike: prvo, period povraćaja je duži nego što je vremenski horizont političara; i drugo, „tehnologija“ ove investicije nije u potpunosti razumljiva političarima i javnosti.13 Ovi stavovi prirodno uzrokuju potrebu za pitanjem: Zašto političari uopšte na dobrovoljnoj bazi delegiraju odgovornost za vođenje monetarne politike nezavisnoj instituciji ili biraju fiksni kurs kao sredstvo obavezivanja monetarnih vlasti? Argumenti političke ekonomije koji objašnjavaju izbor monetarnih institucija spadaju u dve široke kategorije: jedni koji fokusiraju stranu ponude – političare i političke partije – i druge koji pažnju obraćaju na stranu tražnje – interesne grupe, ekonomske sektore i glasače.14 Prva grupa teorija izučava nezavisnost centralne banke iz ugla izvršne vlasti. Ove teorije se bave analizom troškova i koristi od odustajanja od direktne kontrole nad monetarnom politikom. Polazi se od pretpostavke da odluka o nezavisnosti centralne banke donosi određene prednosti (ključna je stvaranje kredibiliteta), ali i određene gubitke za političare (ključni gubitak je odustajanje od fleksibilnosti monetarne politike, tj. mogućeg aktivizma putem monetarne politike u uslovima krize i u kontekstu političkih poslovnih ciklusa). Pet pravaca potencijalno povezuje sa strane ponude i režim deviznog kursa i nezavisnost centralne banke: dobici društvenog blagostanja, ograničenje budućih vlada, politički kapaciteti, izborni oportunizam i partijski motiv.15

Prvi argument u prilog nezavisnosti centralne banke govori o sprezi kredibiliteta političara i makroekonomskih prilika. Naime, što je više ugrožen kredibilitet nosilaca ekonomske politike, zbog raznih pritisaka koje trpe dok vrše tu funkciju, to je veća verovatnoća da će delegirati odgovornost, pre svega u domenu monetarne politike, na nezavisnu instituciju, za koju se pretpostavlja da je dovoljno snažna da se odupre takvim pritiscima, a ako u tome ne uspe političarima ostaje mogućnost da prevale teret nepovoljnih makroekonomskih prilika na centralnu banku. Uz određenu dozu benevolentnosti vlasti, u uslovima različitih preferencija prema inflaciji vlade i centralne banke, regulisanjem statusa centralne banke olakšava se postizanje željenog cilja u pogledu stope inflacije minimiziranjem zavisnosti odluka i sredstava centralne banke od države. Drugi često navođen argument u političkoj makroekonomiji o „vezivanju ruku“ budućoj vladi primenjiv je i u ovom slučaju. Što je veća verovatnoća da trenutna vladajuća partija/partije neće činiti buduću vladu, to je izvesnije da će kroz ovaj akt delegiranja odgovornosti ka nezavisnoj centralnoj banci političari težiti da otežaju implementaciju potencijalne ekonomske politike koja bi bila vođena od strane buduće vlasti. Ovaj motiv dobija na snazi sa rastom diskrepance između stavova vladajućih partija i opozicije. Treće, politički kapacitet za implementaciju željenog cilja može biti važan faktor odluke o delegiranju odgovornosti za monetarnu politiku na nezavisnu instituciju. Pretpostavka je da političari delegiraju odgovornost samo kada su sigurni da ta institucija može da osigura uspeh na planu borbe protiv inflacije. Da li je to moguće zavisi od toga ko i da li neko ima pravo na veto prema odlukama monetarnih vlasti. Drazen, A. (2002), p. 5. Bernhard, W. et al. (2002), p. 710. 15 Ibid., p. 711. 13 14

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Tematika značaja tzv. veto igrača pri donošenju odluka veoma je interesantna kada se posmatra slučaj monetarne politike i nezavisnosti centralne banke. U tradicionalnim modelima koji se bave nezavisnošću centralne banke implicitna pretpostavka je postojanje samo jednog veto igrača. Međutim, objektivna analiza problema nezavisnosti centralne banke zahteva sagledavanje procesa delegiranja odgovornosti za vođenje monetarne politike uključujući scenario analizu u zavisnosti od preferencija više veto igrača. Prvi bitan zaključak ove teorije je da prisustvo većeg broja veto igrača (naročito sa većim stepenom polarizacije između njih) može učiniti odluke centralne banke stabilnim i kredibilnim i uvećati stepen nezavisnosti centralne banke, jer prisustvo samo jednog veto igrača znači da će inflacija biti na njegovom preferiranom nivou, nezavisno od postojanja centralne banke. Drugo, delegiranje odgovornosti za vođenje monetarne politike centralnoj banci može se desiti samo u prisustvu nepredviđenih ekonomskih šokova koji iniciraju podsticaje veto igraču koji ima averziju prema inflaciji da prepusti vođenje monetarne politike takvoj instituciji.16 Pretpostavka jednostavnog modela sa dva veto igrača je da jedan ima moć da predloži plan po mehanizmu „uzmi ili ostavi“ (u ovom slučaju inflaciju), a drugi veto igrač može da prihvati ili odbije predlog. Centralna banka reagovanjem na ekonomski šok treba da izabere onaj nivo inflacije koji neće kreirati podsticaj veto igračima da donose odluke protivno tom predlogu. U tabeli br. 1 se može videti koji su sve mogući algoritmi donošenja odluka u četiri moguća institucionalna okvira.

Tabela 1: Mehanizmi donošenja odluka u zavisnosti od institucionalnog okvira jedan veto igrač

bez delegiranja

dva veto igrača

1. javnost predviđa očekivanu inflaciju;

2. dejstvo šoka ponude;

3. veto igrač određuje stopu inflacije.

3. jedan od veto igrača predlaže stopu inflacije; 4. drugi veto igrač prihvata ili odbija predlog; 5. ako drugi veto igrač odbije predlog, status quo stopa inflacije biva ostvarena.

delegiranje

1. javnost predviđa očekivanu inflaciju;

2. dejstvo šoka ponude;

3. centralna banka teži ka ciljnoj stopi inflacije;

4. veto igrač može da preinači odluku centralne banke.

4. oba veto igrača mogu da preinače odluku centralne banke. Ako to ne učine, stopa inflacije kojoj teži centralna banka biće ostvarena; 5. ako se veto igrači ne slažu sa odlukama centralne banke, jedan od njih predlaže stopu inflacije; 6. drugi veto igrač prihvata ili odbija predlog; 7. ako drugi veto igrač odbije predlog, status quo stopa inflacije biva ostvarena.

Izvor: Keefer, P. and Stasavage, D. (2003), p. 411.

Keefer, P. and Stasavage, D. (2003), p. 410.

191

192

NEZAVISNOST CENTRALNE BANKE IZ UGLA POLITIČKE MAKROEKONOMIJE

Četvrto, kada je reč o izbornom oportunizmu, uobičajena pretpostavka ovih modela političke makroekonomije je da političari teže da ostanu na vlasti, te da su efekti politike koju sprovode u predizbornim kampanjama usmereni ka celoj biračkoj populaciji. Dakle, postavlja se pitanje u kojoj meri monetarna politika može služiti u takve svrhe. Koliki efekat političari imaju koristeći monetarnu politiku na ovaj način, koliki je efekat drugih makroekonomskih politika i kakve su karakteristike izbornog sistema su pitanja koja značajno utiču na odluku o tome da li delegirati monetarnu politiku nezavisnoj centralnoj banci. Stoga će „izborna vrednost“ monetarne politike oblikovati izbor monetarnih institucija.17 Peto, partijski motivi mogu indukovati potrebu za delegiranjem odgovornosti prema nezavisnoj centralnoj banci. Levičarske partije više pažnje posvećuju nezaposlenosti, dok desničarske partije veći značaj daju inflaciji. Stoga se desno orjentisane partije manje protive nezavisnosti centralne banke. Sa druge strane, često i levičarske partije pristaju na ovakve odluke jer je to način sticanja kredibiliteta, pogotovo u uslovima izvesnosti održavanja izbora. Uz prisustvo nezavisnosti centralne banke, politički poslovni ciklusi se ređe javljaju sa strane monetarne politike, a mnogo češće sa strane fiskalne politike. Nezavisnost centralne banke implicira da monetarna politika ne može biti korišćena (bar ne direktno) od strane kreatora ekonomske politike u svrhu stvaranja političkih poslovnih ciklusa, ni oportunističkog ni partijskog tipa.18 Međutim, pravo pitanje je šta ako centralna banka nije dovoljno nezavisna od izvršne vlasti? U tom slučaju i dalje postoji realna mogućnost „zloupotrebe“ monetarne politike. Pored strane ponude, teorija političke makroekonomije razvijala je pristup nezavisnosti centralne banke i sa strane tražnje. Tražnja za nezavisnom centralnom bankom potiče od određenih interesnih grupa ili ekonomskih sektora. Njihovi motivi za pritisak ka nezavisnosti centralne banke leže u činjenici da visoka inflacija ima velike redistributivne posledice. Obično se finansijski sektor javlja kao ključna lobi grupa koja zagovara nezavisnost centralne banke. Da li će uspeti u tome zavisi od jačine pritiska koji vrše na političare.

4. ZNAČAJ INSTITUCIJA KAO DETERMINANTI EKONOMSKIH ISHODA – POGLED D. AČEMOGLUA Sagledavanje makroekonomskih performansi država nezaobilazno nameće pitanje analize značaja institucionalnih determinanti razvoja. Čini se da objašnjenje odstupanja ostvarenih od planiranih ciljeva u makroekonomskoj politici mora u sebe uključiti i faktor poput stepena razvoja institucija. Institucije ne mogu u potpunosti sprečiti neželjeni ishod, niti osigurati željeni, ali način na koji one alociraju autoritet za vođenje ekonomske politike čini pojedine ishode verovatnijim, a druge manje verovatnim.19 Mogućnosti upliva politike u ekonomiju su brojne i uvek će ekonomski ishodi biti „obojeni“ dešavanjima u političkom domenu. Međutim, pošto demokratski proces nije benevolentne Bernhard, W. et al. (2002), p. 714. Alesina, A. and Stella, A. (2010), p. 30. 19 Cukierman, A. et al. (1992), p. 353. 17 18

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

prirode, zemlje sa razvijenom demokratijom su karakterisane jakim institucijama koje ograničavaju manipulaciju ekonomske politike, i monetarne i fiskalne politike, od strane vladajućih partija.20 Dakle, razvoj institucija može biti posmatran kao barijera neodgovornosti u endogenizovanju ekonomske politike. Problem institucionalno slabih društava je u ograničavanju onih koji imaju političku moć, što povećava spremnost raznih grupa za borbu radi sticanja moći koji mogu eksploatisati svoj položaj sa ponekad razornim posledicama kada dođu na vlast.21 Zavisnost ekonomskih institucija od političkih institucija je velika, tj. jedan tip političkih institucija nameće sebi komplementaran tip ekonomskih institucija. Uspešnost ekonomskih institucija zavisi od stepena razvijenosti političkih institucija. Kada su institucije jake, stanovništvo ima moć da kazni političare glasajući protiv i izbacujući ih iz vlasti, a kada su institucije slabe, političari sprovode klijentelističku politiku koja kažnjava stanovništvo koje ih nije podržalo.22 Makroekonomske performanse mogu reflektovati ne samo, čak ne primarno, efekte distorzivnih makroekonomskih politika, već institucionalne razloge koji vode ka određenim makroekonomskim politikama.23 Iz ovoga se može sagledati značaj institucija za ostvarenje makroekonomskih ciljeva. Ponekad uspešne makroekonomske politike mogu dovesti do slabih makroekonomskih performansi iz razloga nedovoljne institucionalne razvijenosti zemlje. Pored toga, treba imati u vidu da se polazi od pretpostavke da su politike, iako ponekad teško promenjive, u suštini lakše izmenjive od institucija.24 Institucionalna izgradnja i razvoj predstavljaju proces koji će dugo trajati i ostavljati sopstveni trag na politike, pa se iz tog razloga tom procesu mora prići sa posebnom pažnjom. Ne postoji prirodna gravitacija prema dobrim institucijama, jer one uzročno ugrožavaju elite, koje od loših institucija i žive i zato se dobrim institucijama svom silom odupiru.25 Iz tog razloga, treba postepeno na široj osnovi temeljiti pretpostavke razvoja dobrih institucija, čime će mogućnosti grupa zainteresovanih za reviziju usmerenu ka prvobitnom status quo rešenju biti svedene na najmanju moguću meru.

5. MODEL D. AČEMOGLUA, S. DŽONSONA, P. KVERUBINA i DŽ. ROBINSONA Delegiranje monetarne politike nezavisnoj instituciji često nameće pitanje da li ta odluka ugrožava demokratiju. Odgovor na ovo pitanje zavisi i od suštine demokratije. Nedemokratija je generalno režim koji pogoduje eliti i privilegovanima i u poređenju sa tim demokratija je režim sa mnogo više prednosti za većinu populacije i rezultiraće Jakšić, M. and Praščević, A. (2011), p. 546. Acemoglu, D. et al. (2002), p. 6. 22 Acemoglu, D. (2005), p. 1046. 23 Acemoglu, D. et al. (2002), p. 2. 24 Acemoglu, D. i Robinson, Dž. (2012), str. 377. 25 Jakšić, M. (2012), str. 27. 20 21

193

194

NEZAVISNOST CENTRALNE BANKE IZ UGLA POLITIČKE MAKROEKONOMIJE

politikama koje su poželjne od strane većine u društvu.26 Ako imamo u vidu da ovo pitanje nije imanentno samo monetarnoj, već i mnogim drugim politikama, onda ni u kom slučaju ovo ne može biti negativna strana nezavisnosti centralne banke. Pored toga, teorijski i empirijski je utemeljen stav da monetarna politika sa i u odsustvu nezavisne centralne banke nije jednako poželjna imajući u vidu optimalni ishod za većinu stanovništva. Dakle, jačanje nezavisnosti centralne banke ne može biti posmatrano kao nedemokratski proces. Model koji analizira efekte nezavisnosti centralne banke, a koji je primenjen u radu „When Does Policy Reform Work? The Case of Central Bank Independence“27 ima za cilj da kroz sveobuhvatnu analizu značaja i razvoja institucija (ekonomskih i političkih) pokaže koji uslovi treba da budu zadovoljeni da bi reforma bila uspešna, a poseban akcenat je na reformama u domenu nezavisnosti centralne banke. Kroz kontekst političke makroekonomije, autori teže objašnjenju uzroka nastanka distorzivnih politika. To znači da je odbačena mogućnost da takva vrsta odluka dolazi slučajno. Naprotiv, ona je rezultat svesne akcije nosilaca ekonomske politike, koji imaju podsticaj za vođenje politike sa jakim redistributivnim posledicama. U tom slučaju preferencije stanovništva i nosilaca ekonomske politike se razlikuju, što dovodi do suboptimalnog rešenja. Međutim, da li su političari u mogućnosti da kroje politiku prema svom interesu i šta je kočnica takvom ponašanju? Odgovor leži u već dobro poznatom konceptu političke makroekonomije, a to je stepen ograničenja sa kojima se suočavaju političari. S obzirom na to da je jedan od najvažnijih ciljeva političara ostanak na vlasti, ostvarenje tog cilja visoko je korelisano sa stepenom preispitivanja njihove odgovornosti, a jedan od najboljih načina jesu izbori. Međutim, ni to nije savršeno sredstvo, imajući u vidu asimetrične informacije između političara i birača. Pored uzroka nastanka distorzivnih politika, treba preispitati i to da li su te politike izvorno distorzivne ili je nedostatak institucionalnog kapaciteta uslovio lošu primenu dobrih politika. Odgovor na ovo pitanje predstavlja bitan faktor sagledavanja uspešnosti određene reforme. Neefikasne institucije će nastati i opstajati kada su grupe koje preferiraju neefikasne (nerazvojno podržavajuće) politike koje te institucije kreiraju dovoljno snažne i kada drugi društveni aranžmani, koji su dovoljno snažni da se odupru ovim grupama, koji postižu efikasnije alokacije ne mogu biti pronađeni.28 Cilj modela je ispitati da li nezavisnost centralne banke ima uticaja na inflaciju. Model29 pretpostavlja da određena lobi grupa vrši pritisak na političare da kreiraju distorzivne politike. Dakle, tri su aktera modela: javnost, političari i lobi grupa. Varijabla politike koja se posmatra je inflacija π, uz uslov da je π≥0. Varijabla ρ pokazuje da li je ili nije postojala reforma (interval se kreće od 0 do ρR). Prvi korak predstavlja određivanje funkcija korisnosti sva tri aktera. U zavisnosti od oblika ovih funkcija biće doneti važni zaključci modela. Acemoglu, D. i Robinson, Dž. (2012), str. 88. Acemoglu, D. et al. (2008), “When does Policy Reform Work? The Case of Central Bank Independence” Brookings Papers on Economic Activity, Vol. 39, No 1, Pp 351-418 28 Acemoglu, D. (2006), p. 342. 29 U nastavku rada biće korišćen model D. Ačemoglua, S. Džonsona, P. Kverubina i Dž. Robinsona (2008). 26 27

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Kada je reč o funkciji korisnosti građana ona je negativno povezana sa inflacijom (distorzivnom politikom), pa je njen oblik sledeći:

(1)

Pošto je η pozitivan parametar, onda je jasno da rast inflacije indukuje pad blagostanja stanovništva. Najveća korisnost postiže se u slučaju kada je inflacija jednaka nuli. Funkcija korisnosti političara je:

(2)

Simbol t označava visinu transfera od strane lobi grupe (pretpostavka: t≥0). Koliki akcenat političari stavljaju na blagostanje stanovništva, a koliki na transfere pokazuje parametar λ, λ [0,1]. Ovaj parametar igra ulogu generalne mere institucionalnih ograničenja političara.30 Pošto važi uslov ρ,π≥0, onda se može zaključiti da distorzivne politike smanjuju blagostanje političara. Funkcija korisnosti lobi grupe ima sledeću formu:

(3)

Prvi izvod prethodne formule daje optimalnu vrednost inflacije za lobi grupu (π*) u iznosu od:

(4)

Dakle, prvi značajan zaključak ovog modela jeste da je optimalna stopa inflacije za lobi grupu veća od optimalne stope inflacije stanovništva. Nadalje se odvija igra između političara sa jedne strane i lobi grupe sa druge strane. Pretpostavka modela jeste da političari dobijaju određeni iznos transfera u zamenu za stopu inflacije koja njima odgovara. U suprotnom, stopa inflacije je 0, a političari ne dobijaju nikakav transfer. To onda daje funkciju najboljeg odgovora za političare, koja definiše inflaciju u visini koja je jednaka preferiranoj od strane lobi grupe ili jednaka 0. Ova funkcija mora biti uzeta u obzir (kao ograničenje) prilikom maksimiziranja funkcije blagostanja lobi grupe, što u modifikovanoj formi izgleda ovako (π je stopa inflacije koju preferira lobi grupa):

(5)

Rešenje problema indukuje veoma zanimljive rezultate. Ti rezultati su direktno zavisni od visine parametra λ. Kao što je već rečeno, ovaj parametar igra ulogu pokazatelja jačine ograničenja sa kojima se suočavaju političari. U slučaju veoma visokog iznosa ovog parametra, političari će verovatno biti skloniji ka preferencijama društva, te će inflacija težiti 0, a tom slučaju ograničenja su toliko jaka da nije ni bitno koju vrednost uzima varijabla ρ. Dakle, biće izabrana nedistorzivna politika, a reforma će imati mali značaj (jer je i pre Acemoglu, D. et al. (2008), p. 365.

195

196

NEZAVISNOST CENTRALNE BANKE IZ UGLA POLITIČKE MAKROEKONOMIJE

reforme vođena nedistorzivna politika). Suprotno, ako u tom prvom koraku već postoji distorzivna politika, onda reforma može biti uspešna. Ovde visina parametra ρ [0, ρR] predstavlja bitan činilac visine inflacije. Što je veće λ, potreban je veći iznos transfera lobi grupe prema političarima da posle reforme nastave da vode distorzivnu politiku. Konačno, ako je λ veoma malo, reforma opet neće imati značajne efekte, tj. postojaće raskol između de iure i de facto reforme. Rezultati modela sugerišu da reforma politike ima najveći efekat kada se društvo suočava sa srednjim nivoom ograničenja prema političarima, dok ona nema efekat ili je efekat veoma mali u slučaju kada su ta ograničenja suviše slaba ili suviše jaka.31 Nezavisnost centralne banke ima male efekte u zemljama sa jakim ograničenjem, jer je tu monetarna odgovornost prethodila nezavisnosti centralne banke. U uslovima slabih ograničenja, nezavisnost centralne banke nije relevantno pitanje, jer političari imaju mogućnost nekažnjenog navođenja odluka centralne banke ka sopstvenim interesima. U državama sa srednjim nivoom ograničenja prema političarima nezavisnost centralne banke daje najveće efekte jer njene odluke ne mogu biti tako lako revidirane, a pre reforme je postojala distorzivna politika, što daje manevarski prostor centralnoj banci da adekvatnim vođenjem monetarne politike ostvari značajno nižu stopu inflacije. Pored teorijskog modela, cilj je bio ispitati da li je moguća empirijska verifikacija teze o vezi nezavisnosti centralne banke i visine inflacije. U tu svrhu korišćeni su i podaci iz ukupno 2 relevantna izvora sa tri posmatrane varijable32 u cilju sagledavanja stepena ograničenja sa kojim se suočavaju političari. Zaključak je da empirijski rezultati podržavaju teorijske postulate. Nezavisnost centralne banke biva praćena padom inflacije u zemljama sa srednjim stepenom ograničenja političara, a nema dokaza o negativnom uticaju nezavisnosti centralne banke na inflaciju u zemljama sa jakim ograničenjima. U zemljama sa slabim ograničenjima nema tipičnog efekta nezavisnosti centralne banke na inflaciju, iako neke specifikacije pokazuju negativne, ali (obično) male signifikantne efekte.33 Konačno, treba sagledati širu sliku ekonomskih reformi. Pored direktnih rezultata neke reforme, mora se sagledati njen indirektan uticaj, tj. tzv. „seesaw efekat“ (Acemoglu, D. et al., 2008). U slučaju izučavanja nezavisnosti centralne banke, analiza ovog efekta zahteva posmatranje efekata u domenu fiskalne politike jer se smatra da rast nezavisnosti CB utiče na porast fiskalne nediscipline, iz razloga što se teži središnjem glasaču. Empirijski rezultati su pokazali da je u zemljama sa srednjim nivoom ograničenja prema političarima prisutan efekat rasta državne potrošnje i u kratkom i u dugom roku posle uvođenja promena u domenu nezavisnosti centralne banke, dok u zemljama sa jakim ili slabim ograničenjima taj efekat nije primećen. Ipak, promene u budžetskom saldu nisu signifikantne čak ni za zemlje sa srednjim stepenom ograničenja, što može težiti ka zaključku da su i prihodi budžeta u tim zemljama povećani. Uopšteno posmatrano, ovaj model, kao i ostali teorijski modeli, ima svoje nedostatke. Neki od njih su pretpostavke na kojima je zasnovan, ali i njegove implikacije: Ibid., p. 370. 1) xconst (Executive Constrains) iz „POLITY 4“ (Center for Systemic Peace), 2) Rule of Law iz „The Worldwide Government Indicators“ (D. Kaufmann, A. Kraay i M. Mastruzzi) i 3) Control of Corruption iz „The Worldwide Government Indicators“ (D. Kaufmann, A. Kraay i M. Mastruzzi). 33 Acemoglu, D. et al. (2008), p. 385. 31 32

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

1. Inflacija se dominantno objašnjava uticajem lobi grupe (igra se odvija između lobi grupe i vlade, dok je stanovništvo pasivno); 2. Nije predviđena mogućnost deflacije; 3. Isključivost (ili će biti transfera i inflacije preferirane od strane lobi grupe ili će inflacija i transferi biti 0); 4. Mogućnost političara da preferirana stopa inflacije bude lako i brzo ostvarena; 5. Otežanost empirijske verifikacije modela.

Međutim, vrednost ovog modela daleko prevazilazi nedostatke. Smatramo da su ključne prednosti ovog modela sledeće: 1. Efekat neke promene (u ovom slučaju nezavisnosti centralne banke) posmatran je i kroz kontekst institucionalnih faktora uspešnosti; 2. Institucionalni faktori determinisani su i određenim motivima političara, što u analizu uvodi elemente političke makroekonomije; 3. U odnosu na većinu stavova u literaturi koji u ovu analizu uključuju i lobi grupe, ovaj model divergira po tom pitanju, nudeći još neke od motiva lobi grupa koji mogu uticati na nezavisnost centralne banke; 4. Ovaj pristup objašnjava i slučaj zemalja u razvoju kod kojih uobičajeno postoji jaz između zakonskih rešenja i faktičkog stanja; 5. Analiza ima veoma širok obuhvat, uključujući razne sporedne efekte promena u domenu nezavisnosti centralne banke, čime se dobija na opštosti i objektivnosti. Stoga se može zaključiti da ovaj model ne kontrira već donosi novi zamah razvoju ove oblasti, te demistifikuje odnos institucionalne ekonomije, političke makroekonomije i razvoja demokratije na jedinstven način. U tom smislu, pouka ovog pristupa je da ekonomska analiza nezavisnosti centralne banke mora biti sagledana kroz lupu institucionalnog razvoja, a političke i ekonomske institucije će determinisati uspešnost ove reforme.

6. IMPLIKACIJE TEORIJSKIH STAVOVA MODELA NA PRIMERU ZEMALJA U REGIONU Model D. Ačemoglua, S. Džonsona, P. Kverubina i Dž. Robinsona je specifičan po tome što pitanje nezavisnosti centralne banke analizira kroz lupu institucionalnog razvoja, koji se javlja kao ključna determinanta uspešnosti reforme u ovom domenu. To znači da efekti makroekonomske politike bivaju zavisni ne samo od kvaliteta same politike, već i od institucija kao pravila igre u kojoj će kreatori ekonomske politike pokušati da implementiraju zamišljenu politiku. Poseban značaj ovakvog pristupa može se uvideti na primeru zemalja u razvoju. Zemlje u razvoju predstavljaju širok skup zemalja koje ponekad ostvaruju veoma različite makroekonomske performanse. Radi jednostavnosti, u nastavku ćemo prikazati kratku analizu mogućih implikacija teorijskog modela za Srbiju i zemlje u njenom neposrednom okruženju.

197

198

NEZAVISNOST CENTRALNE BANKE IZ UGLA POLITIČKE MAKROEKONOMIJE

Osnovni zaključak modela je da zemlje koje se suočavaju sa srednjim nivoom ograničenja prema političarima imaju potencijalno najveću mogućnost za uspešnost reformi. Stoga je potrebno videti sa kakvim ograničenjima se suočavaju ove zemlje i to prema istim bazama podataka koje su koristili i autori modela za zemlje koje su im bile u fokusu. Prvi i osnovni izvor podataka predstavlja baza „POLITY 4“ i varijabla koja pokazuje stepen institucionalnih ograničenja prema izvršnoj vlasti. Vrednost posmatrane varijable uzima vrednost od 1 do 7. Sve posmatrane zemlje (izuzev BIH) su ostvarile maksimalnu vrednost ovog pokazatelja u periodu od 2007-2012. god. Za BIH postoji tzv. period prekida, te ova varijabla uzima nestandardne vrednosti. Stoga se može zaključiti da prema ovom izvoru podataka i metodologiji koju su koristili i autori teorijskog modela, zemlje regiona se suočavaju sa jakim ograničenjima prema političarima. Pored ove mere, radi robusnosti su korišćene i druge alternativne i aproksimativne mere stepena ograničenja prema političarima, a to su: vladavina zakona i kontrola korupcije iz „The Worldwide Government Indicators“. Ovi koeficijenti se kreću u rasponu od -2,5 do 2,5, a poziciju zemlje smo prikazali u vidu percentilnog ranga koji pokazuje koliko procenata zemalja iz ukupno praćenog uzroka ima nižu ili istu vrednost ovog pokazatelja od posmatrane zemlje.

Table 2: Rang zemalja prema vladavini zakona i kontroli korupcije Zemlja Albanija Bosna i Hercegovina Bugarska Crna Gora Hrvatska Mađarska Makedonija Rumunija Srbija

Varijabla*

Percentilni rang 2009 2010

2007

2008

2011

2012

27,75

32,69

36,49

40,76

38,97

35,07

29,61

34,95

37,80

36,67

28,91

26,79

38,28

40,38

44,08

43,60

45,07

48,34

42,23

44,17

43,54

47,14

46,92

49,28

52,15

50,48

53,08

51,66

50,70

51,18

52,43

47,09

51,20

52,38

53,08

52,15

49,28

53,37

56,40

55,45

55,40

55,45

48,54

51,94

54,55

50,48

54,50

55,02

55,29

58,29

60,19

60,56

59,72

59,22

57,28

57,42

57,62

57,82

57,42

81,34

79,81

71,56

72,04

71,36

68,25

73,30

68,45

67,94

64,76

67,30

64,59

39,71

42,79

46,92

48,36

47,87

44,66

54,37

56,94

56,67

56,40

59,33

51,67

53,85

55,45

56,40

56,81

55,92

54,37

55,34

50,72

51,90

55,45

50,72

37,32

37,02

41,23

41,71

46,01

44,08

45,63

47,57

48,33

49,05

51,66

48,33

* vladavina zakona (VZ); kontrola korupcije (KK). Izvor: P rilagođeno prema bazama podataka: POLITY 4 project (Political Regime Characteristics and Transitions 18002012) i The Worldwide Governance Indicators (1996-2012).

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Rezultati pokazuju da se sve zemlje susreću sa srednjim nivoom ograničenja prema političarima. Srbija u više posmatranih godina ostvaruje lošije rezultate od ostalih zemalja, osim Albanije. Iako prvi izvor podataka implicira postojanje jakih ograničenja prema političarima, a druga dva srednjeg nivoa ograničenja, smatramo da reforme u ovim zemljama potencijalno mogu doneti velike efekte, pogotovo ako se dobro planiraju. Dakle, postoji potencijalni manevarski prostor koji omogućava uspešnost reformi. Naglasak je na rečima potencijalni prostor, jer dobre reforme i politike moraju biti sprovedene u delo. Kada je reč o monetarnoj politici, za zemlje regiona je bitno da se poštuje nezavisnost centralne banke jer ukoliko centralna banka nije nezavisna, onda je značaj monetarne stabilnosti podcenjen.34 Još jedna važna implikacija teorijskog modela je sporedni efekat koji se javlja usled jačanja nezavisnosti centralne banke. Da bi ovaj efekat bio umanjen što je više moguće, potrebno je i na fiskalnoj strani doneti određene reformske poteze koji treba da zadovoljavaju slične uslove kao i na monetarnoj strani: dovoljno poverenje u takva pravila, istrajnost u njihovom sprovođenju, određen stepen fleksibilnosti. Poseban doprinos D. Ačemoglua je i uvođenje elemenata političke makroekonomije u izučavanje ove tematike, jer ekonomske reforme implementirane bez poznavanja političkih konsekvenci će pre smanjiti ekonomsku efikasnost nego što će je uvećati.35 Neuvažavanje političkih aspekata ekonomskih odluka dovešće do neuspeha reformi i stvaranja jaza između zakonom definisanog stanja i stvarnog stanja u toj oblasti. Generalni zaključak je da nezavisnost centralne banke može pomoći u obaranju inflacije u zemljama u razvoju, jer će imati velike efekte na učvršćivanje kredibiliteta kreatora ekonomske politike, umanjenje amplituda političkih poslovnih ciklusa, povećanje razvijenosti kontrolnih mehanizama itd. Kada je reč o Srbiji, monetarni režim targetiranja inflacije kao jedan od glavnih preduslova uspešnosti zahteva nezavisnost centralne banke. Čini se da je nezavisnost centralne banke faktor najvećeg rizika za inflaciono targetiranje u Srbiji.36 Jasno je da Srbija prema brojnim karakteristikama poput razvijenosti finansijskog tržišta, visine inflacije, fiskalne dominacije pogotovo u dugom roku može biti „žrtva“ veze deficit budžeta – inflacija, te se takav neželjeni scenario mora preduprediti pre svega fiskalnom disciplinom i jačanjem nezavisnosti centralne banke.

7. ZAKLJUČAK Nezavisnost centralne banke predstavlja jedan od mehanizama za rešenje problema vremenske nekonzistentnosti. Ukoliko centralna banka zaista ima moć da odluke donosi nezavisno od izvršne vlasti, onda je vrlo verovatno da će se to pozitivno odraziti na makroekonomske performanse u posmatranoj zemlji. Konsenzus oko obuhvata pojma nezavisnost centralne banke nije postignut. Iako mnogi ekonomisti smatraju da nezavisnost mora uključivati i slobodu u određenju cilja, čini Ješić, M. (2013), str. 94. Acemoglu, D. and Robinson, J. (2013), p. 189. 36 Fabris, N. (2006), p. 401. 34 35

199

200

NEZAVISNOST CENTRALNE BANKE IZ UGLA POLITIČKE MAKROEKONOMIJE

se da veći broj smatra da cilj mora biti određen zajedno sa vladom, jer je ona legitimni predstavnik stanovništva, pa njima i odgovara za eventualni neuspeh. Dakle, centralna banka ima zadatak da dogovoreni cilj ostvari, a u sprovođenju politike koja će usmeravati makroekonomske varijable ka tom cilju ima nezavisnost u odnosu na izvršnu vlast. Upletenost politike u ekonomiju čini ovu oblast veoma interesantnom, jer se kroz koncepte političke makroekonomije teži objasniti suština postojanja i opstajanja nezavisne centralne banke. Kada je reč o samom odricanju političara od vođenja monetarne politike, politička makroekonomija pronalazi brojne razloge za takvu odluku. Sumarno posmatrano, odluka o delegiranju biva naplaćena od strane političara rastom kredibiliteta. Međutim, optimalnost takve odluke u jednom trenutku ne znači optimalnost i u nekom narednom, pa je bitna ne samo odluka o delegiranju vođenja monetarne politike nezavisnoj instituciji, već i održivost te odluke. Stepen održivosti odluke direktno je zavistan od odstupanja ciljeva koje teži da ostvari nezavisna centralna banka od ciljeva koje imaju političari. Centralna banka ima težak zadatak da ostvari svoju ciljnu funkciju, a da „ne probudi“ interese političara za reafirmacijom pitanja statusa centralne banke. Koliko će reforme u ovoj oblasti biti uspešne, zavisiće i od stepena razvoja institucija. Naime, politika koja je implementirana na temeljima slabih institucija verovatno će biti osuđena na neuspeh. Poseban doprinos ovoj oblasti dali su D. Ačemoglu, S. Džonson, P. Kverubin i Dž. Robinson, koji su pokazali da zemlje koje se odlikuju srednjim stepenom ograničenja prema političarima imaju najveću mogućnost za uspešnost reformi i obaranje inflacije nakon uvođenja nezavisnosti centralne banke. Zemlje sa slabim ili suviše jakim ograničenjima imaju znatno manje verovatnoće tog uspeha. D. Ačemoglu je kroz svoje radove uspeo da na unikatan način spoji političku makroekonomiju i institucionalnu ekonomiju, te da u tom svetlu prikaže i značaj nezavisnosti centralne banke. Značaj ovakve analize posebno dolazi do izražaja u zemljama u razvoju. Vrlo verovatno je da će uspeh njihovih reformi zavisiti od stepena institucionalne razvijenosti. Teško je za te zemlje da ostvare rezultate kao razvijene zemlje, ali to ne treba da bude kočnica institucionalnom razvoju. Srbija, kao i zemlje u regionu imaju veliki potencijal za uspešnost reformi. Taj manevarski prostor treba iskoristiti imajući u vidu da proces reformi traje dugo, a institucije imaju obeležje trajnosti. Znajući da u ovim zemljama monetarna odgovornost nije prethodila nezavisnosti centralne banke, smatramo da i u budućnosti treba efikasno raditi na razvoju nezavisnosti centralne banke, jer je to za ove zemlje optimalan put ka cenovnoj stabilnosti.

8. LITERATURA Acemoglu, D. (2005), “Constitutions, Politics And Economics: A Review Essay on Persson and Tabellini’s The Economic Effects of Constitutions” Journal of Economic Literature, Vol. 43, No 4, Pp 1025-1048

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Acemoglu, D. (2006), „Modeling Inefficient Institutions“, in Blundell et al. (eds.) (2006), Advances in Economics and Econometrics: Volume 1: Theory and Applications, Cambridge University Press, Cambridge, chapter 9, Pp 341-380 Acemoglu, D. and Robinson, J. (2013), “Economics versus Politics: Pitfalls of Policy Advice” Journal of Economic Perspectives, Vo. 27, No 2, Pp 173-192 Acemoglu, D. et al. (2002), “Institutional Causes, Macroeconomic Symptoms: Volatility, Crises and Growth”, National Bureau of Economic Research, Cambridge MA, Working Paper No 9124, August 2002 Acemoglu, D. et al. (2008), “When does Policy Reform Work? The Case of Central Bank Independence” Brookings Papers on Economic Activity, Vol. 39, No 1, Pp 351-418 Acemoglu, D. i Robinson, Dž. (2012), Ekonomsko poreklo diktature i demokratije, Zavod za udžbenike, Beograd. Alesina, A. and Stella, A. (2010), “The Politics of Monetary Policy”, National Bureau of Economic Research, Cambridge MA, Working Paper No 15856, April 2010 Alesina, A. and Summers, L. (1993), “Central Bank Independence and Macroeconomic Performance: Some Comparative Evidence” Journal of Money, Credit and Banking, Vol. 25, No 2, Pp 151-162 Barro, R.J. and Gordon, D.B. (1983), “A Positive Theory of Monetary Policy in a Natural – Rate Model” Journal of Political Economy, Vol. 4, No 91, Pp 589-610 Belke, A. and Potrafke, N. (2012), “Does Government Ideology Matter in Monetary Policy” Journal of International Money and Finance, Vol. 31, No 5, Pp 1126-1139 Bernhard, W. et al. (2002), “The Political Economy of Monetary Institutions” International Organization, Vol. 56, No 4, Pp 693-723 Cukierman, A. et al. (1992), “Measuring the Independence of Central Banks and Its Effect on Policy Outcomes” The World Bank Economnic Review, Vol. 6, No 3, Pp 353-398 Debelle, G. and Fisher, S. (1994), “How Independent Should a Central Bank Be?” Conference Series, Federal Reserve Bank of Boston, Vol. 38, Pp 195-225 Drazen, A. (2002), “Central Bank Independence, Democracy and Dollarization” Journal of Applied Economics, Vol. 5, No 1, Pp 1-17 Fabris, N. (2006), “Inflation Targeting With Special Review on Appliction in Serbia” Panoeconomicus, Vol. 53, No 4, Pp 389-405 Jakšić, M. (2012), Predgovor knjige Acemoglu, D. i Robinson, Dž. (2012), Ekonomsko poreklo diktature i demokratije, Zavod za udžbenike, Beograd, str. 15-45 Jakšić, M. and Praščević, A. (2011), “The New Political Macroeconomics in Modern Macroeconomics and Its Appliance to Transition Processes in Serbia” Panoeconomicus, Vol. 58, No 4, Pp 545-557

201

202

NEZAVISNOST CENTRALNE BANKE IZ UGLA POLITIČKE MAKROEKONOMIJE

Jakšić, M. i Praščević, A. (2010), Politička makroekonomija, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, Beograd. Ješić, M. (2013), „Fiskalna odgovornost: Značajan faktor cenovne stabilnosti“ Ekonomske ideje i praksa, br. 8, str. 85-100 Keefer, P. and Stasavage, D. (2003), “The Limits of Delegation: Veto Players, Central Bank Independence, and the Credibility of Monetary Policy” The American Political Science Review, Vol. 97, No 3, Pp 407-423 Kydland, F.E. and Prescott, E.C. (1977), “Rules Rather than Discretion: The Inconsistency of Optimal Plans” Journal of Political Economy, Vol. 85, No 3, Pp 473-492 POLITY 4 project, Political Regime Characteristics and Transitions 1800-2012, Center for Systemic Peace, http://www.systemicpeace.org/ [Pristup: 16.12.2013.] Rogoff, K. (1985), “The Optimal Degree of Commitment to an Intermediate Monetary Target” Quarterly Journal of Economics, Vol. 100, No 4, Pp 1169-1189 Sargent, T.J. and Wallace, N. (1981), “Some Unpleasant Monetarist Arithmetic” Federal Reserve Bank of Minneapolis Quarterly Review, Vol. 5, No 3, Pp 1-17 The Worldwide Governance Indicators, 1996-2012 (Update 2013), Kaufmann, D., Kraay, A. and Mastruzzi, M., http://www.govindicators.org/ [Pristup: 16.12.2013.]

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

203

Nikola Njegovan1

nikolanj@ekof.bg.ac.rs

JEL KLASIFIKACIJA: E02, N10, O11.

Prikaz: istina, um i ruka Acemoglu, D., & Robinson, J. A. (2012). Why nations fail: the origins of power, prosperity and poverty [kindle edition]. New York: Crown.

I Svaki kamen koji padne u vodu pljusne, nakon čega se počinju širiti koncentrični krugovi uzburkane vode čiji broj, dimenzije i trajanje ovise o osobinama samog kamena. Prihvatimo li kriterijum vrednovanja knjiga na osnovu polemika koje one pokreću,2 jedini zaključak koji se može izvesti jeste da su profesori Ačemoglu i Robinson izabrali pravi kamen. Pred nama je važna knjiga, plod petnaestogodišnje saradnje dva autora koji su u tom periodu izučavali, diskutovali, predavali i objavili veliki broj naučnih radova na temu uloge institucija u razvoju. U osnovi, autori su ponudili tumačenje razvoja prema kome institucije čine glavnu komponentu u objašnjenju Uspona i sumraka naroda3. Imajući u vidu tendenciju ka monoEkonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu. U polemiku o uzrocima propadanja naroda uključio se i Džared Dajmond, autor knjige Mikrobi, puške i čelik: sudbine ljudskih društava, čijoj se teoriji autori direktno suprotstavljaju. Nevezano za delove analize sa kojima se nije slagao ili ih je smatrao nepotpunim, Dajmondov prikaz vrlo dobro ilustruje jake strane knjige Zašto narodi propadaju. Videti: (Diamond, 2012). 3 Aluzija na knjigu Mansura Olsona koji uspon i pad vidi kao posledicu društvenih rigidnosti. Videti: (Olson, 2011). Olson je bio veliki protivnik monokauzalnih objašnjenja socijalnih i ekonomskih pojava. U skladu sa tim, svoju teoriju nikada nije smatrao potpunim objašnjenjem. 1 2

204

NAUČNI PRIKAZ: Acemoglu, D., & Robinson, J. A. (2012). Why nations fail: the origins of power, prosperity and poverty [kindle edition]. New York: Crown.

kauzalnom tumačenju ključnih činilaca uspeha i propadanja, možda ne bi predstavljala grešku tvrdnja da su autori pokušali da formiraju neku vrstu Opšte teorije. Međutim, jasno je da motivacija za ovakav poduhvat ne proizilazi iz naivnog uverenja da je takva teorija u stanju da objasni uzroke uspona i propadanja naroda u potpunosti, već iz ubeđenja da nam takva teorija omogućava da se fokusiramo na glavne sile, zanemarujući veliki broj zanimljivih detalja, jer kako autori tvrde: uspešna teorija ne može ponuditi vernu reprodukciju detalja. (Acemoglu & Robinson, 2012, str. 423). Jedan od glavnih zadataka koji su sebi postavili Ačemoglu i Robinson jeste da objasne uzajamno dejstvo političkih i ekonomskih institucija. Preciznije, da pokažu da su ekonomske institucije presudne kada se utvrđuje da li je neka zemlja siromašna ili napredna, ali da političke institucije određuju kakve će ekonomske institucije biti prisutne u nekoj zemlji. Oni smatraju da standardna ekonomska analiza umnogome zanemaruje političke faktore koji su ključni za objašnjenje svetske nejednakosti. Mada u ovako pojednostavljenom obliku može zvučati očigledno, argumentacija je višeslojna i da su autori učinili veliki poduhvat približivši ovu temu široj publici.4

II Osnovni argument autora jeste da su zemlje koje su imale inkluzivan tip institucija preživele i bile uspešne u dugom roku za razliku od onih čije su institucije bile ekstraktivnog tipa. Inkluzivne institucije podrazumevaju obezbeđenu sigurnost imovine, nepristrasan pravni sistem, kao i slobodu izbora i ugovaranja u okvirima tržišnog sistema bez prisustva monopolskih elemenata. Pored toga, političke institucije su inkluzivne kada su dovoljno centralizovane i pluralističke. Institucije koje ne zadovoljavaju ove kriterijume mogle bi se nazvati ekstraktivnim. Ekstraktivne političke institucije podrazumevaju koncentraciju moći u rukama malobrojne elite koja formira ekstraktivne ekonomske institucije pokušavajući da „izvuče“ sredstva od ostatka društva. Ovakve institucije mogu rezultovati rastom, ali on može biti isključivo kratkoročnog karaktera što pokazuje slučaj Sovjetskog Saveza gde su zahvaljujući velikoj moći države resursi prethodno upošljeni u poljoprivredi realocirani u razvoj industrije. Tako je rast postignut uprkos ekstraktivnim političkim institucijama. Treba obratiti pažnju na činjenicu da jedan od glavnih faktora nastajanja „dobrih“ institucija predstavlja istorijsko trajanje centralizovane vlasti (Diamond, 2012, str. 2). koje ne garantuje, ali omogućava formiranje inkluzivnih političkih institucija. Centralizacijom se uspostavlja vladavina zakona, omogućava očuvanje imovinskih prava i podržava, po potrebi, ekonomska aktivnost, investicijama u javna dobra. Stepen centralizacije u dva tipa institucija se razlikuje, ali određeni minimalni stepen centralizacije ostaje ključan u inicijalnoj fazi tranzicije ka inkluzivnom tipu političkih institucija.

Treba imati u vidu da je veliki deo radova akademskih ekonomista za većinu neprohodan pre svega zbog prisustva visoke matematike.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

Inkluzivne institucije omogućavaju razvoj visoke tehnologije5 i inovacija koji prema mišljenju autora predstavljaju ključne faktore razvoja. Mada se ne pozivaju direktno na knjigu Vilijama Bomola, oni jasno prepoznaju da se uspeh kapitalističkog sistema upravo duguje njegovoj uspešnosti i brzini proizvodnje inovacija (jedan od čuvenih Bomolovih primera je parna mašina koju su i Rimljani u to vreme koristili isključivo za otvaranje kapija hrama).6 Ačemoglu i Robinson koriste Šumpeterov7 pojam kreativne destrukcije, ali u institucionalnom kontekstu, ukazujući da kreiranje inkluzivnih institucija ne dovodi nužno do Pareto poboljšanja i da se upravo iz tog razloga javlja otpor promenama (proces privrednog rasta čiju osnovu predstavljaju inkluzivne institucije kreiraće dobitnike, ali i gubitnike u političkoj i ekonomskoj sferi). Argumentacija u ovom delu neodoljivo podseća na onu koju prof. Štiglic razvija u svojoj poslednjoj knjizi Cena nejednakosti. On zaključuje da bi trebalo pokazati eliti da do preraspodele mora doći i da je ona zapravo, dugoročno gledano, u njihovom interesu. Međutim, ovakav argument oslabljen je činjenicom da na blagostanje (korisnost) pojedinaca ne utiče samo apsolutni dohodak, već i raspodela dohotka u društvu (relativne veličine su bitnije od apsolutnih). Konačno, prihvatajući neophodnost inkluzivnih institucija, ostaje da se objasni zbog čega se i na koji način one formiraju na određenim mestima, dok na drugima izostaju. Ačemoglu i Robinson tvrde da se svi narodi suočavaju sa „kritičnim trenucima“ koji predstavljaju istorijske prekretnice (industrijska revolucija u Britaniji, pad Bastilje u Francuskoj, crna smrt u Evropi tokom XIV veka, otvaranje Atlanskih trgovinskih puteva). Oni remete postojeću političku i ekonomsku ravnotežu i na taj način otvaraju prostor za strukturne promene. Međutim, primeri brojnih revolucija ukazuju na činjenicu da nisu svi „kritični trenuci“ bili na pravi način iskorišćeni kako bi se formirale inkluzivne institucije. Iz tog razloga, autori uvode koncept „začaranog kruga“ koji se odnosi na težnju ekstraktivnih institucija ka samoodržanju nakon pokretanja promene, zahvaljujući reprodukciji starih običaja i ponašanja (stara elita je zamenjena novom). Mihelsov termin gvozdeni zakon oligarhije upravo objašnjava ovakvu internu logiku hijerarhijskih organizacija koje se reprodukuju čak i kada potpuno nova grupa preuzme vlast. Srećom, prema mišljenju autora, i inkluzivne institucije, jednom kada se formiraju, imaju isti karakter.

III Da li je čovek tvorac ili plod istorije? Da li su institucije zaista toliko bitne? Da li one određuju sudbinu naroda? Naglašavajući društvene faktore u određivanju sudbine naroda, Iako se uloga tehnologije u razvoju retko dovodi u pitanje, njeno nekritičko prihvatanje kao jednog od glavnih faktora razvoja može dovesti do pogrešne uposlenosti resursa. Videti: (Čang, 2013, str. 59-71). 6 Imajući u vidu da poentiraju na sličan način, neki od primera su identični: neimenovani čovek koji u doba doba Rimskog Carstva odlazi Tiberiju kako bi mu pokazao svoj izum nesalomivog stakla. Naravno, pošto se uverio da niko od preostalih izumitelja ne zna njegovu tajnu, Tiberije istog časa izdaje naredbu za njegovo pogubljenje, dodajući: da se vrednost zlata ne svede na vrednost blata. (Baumol, 2006, str. 233-234) i (Acemoglu & Robinson, 2012, str. 165). 7 Iako ovaj pojam danas najčešće vezujemo za Šumpeterovo ime, ideja je u nemačku literaturu i filozofsku tradiciju ušla zahvaljujući Verneru Zombartu koji je ovu ideju razvio pod uticajem Getea i Ničea, što su pokazali Hugo i Erik Reinert u svom članku (Backhaus & Drechsler, 2006, str. 55-86). Sa koliko je samo pažnje izabran citat kojim počinje jedno od poglavlja: a paukova mreža, hoće li ona biti večna? Ako je služavka ne uništi, pauk će je sam pocepati (Backhaus & Drechsler, 2006, str. 59). 8 Videti: (Stiglitz, 2012). 5

205

206

NAUČNI PRIKAZ: Acemoglu, D., & Robinson, J. A. (2012). Why nations fail: the origins of power, prosperity and poverty [kindle edition]. New York: Crown.

Ačemoglu i Robinson ukazuju na povratnu spregu koja postoji između ljudi i institucija. Ljudi formiraju institucije, ali se u isto vreme formiraju pod njihovim uticajem. Jako je važno napomenuti da knjiga obiluje istorijskim materijalom na kome se pokušava pokazati ispravnost teorije. Međutim, uprkos osnovnom cilju koji se odnosi na teorijsko objašnjenje nejednakosti u razvoju, zadržava se snažan utisak istorijske knjige. Svi koncepti definisani u prethodnom odeljku (ekstraktivne i inkluzivne institucije, začarani krug, kritični trenuci, kreativna destrukcija,…) ilustrovani su u knjizi preko brojnih istorijskih primera. Navodimo na ovom mestu samo neke od njih: primer uspona i pada Rimskog Carstva, Francuske u doba revolucije, industrijske revolucije u Velikoj Britaniji, razvoj afričkih zemalja, slom Argentine, Sovjetskog Saveza, kao i nagli uspon Kine. Svi oni ukazuju na presudni značaj inkluzivnih institucija za razvoj. Da bi ukazali na veliki značaj institucija, autori polemišu sa alternativnim teorijama koje prema njihovom mišljenju nisu u stanju da objasne zašto su neke zemlje bogate, a druge siromašne. Hipoteza o geografskim razlikama naglašava značaj klime, tropskih bolesti, zemljišta, istorijskog rasporeda biljnih i životinjskih vrsta, kao i orijentacije kontinenata (istok-zapad ili sever-jug) u objašnjenju nejednakosti. Mada ovakav skup teza na prvi pogled deluje moćno, autori smatraju da on, pre svega, objašnjava deo interkontinentalnih razlika u razvoju, ali nije u stanju da objasni razlike u okvirima istog kontinenta kada ne postoje velike razlike u pogledu pomenutih faktora. Koreni hipoteze o kulturnim razlikama vezuju se za ime velikog Maksa Vebera koji je ukazivao na značaj protestantske etike u razvoju kapitalizma. Međutim, Ačemoglu i Robinson naglašavaju da je ova hipoteza korisna u objašnjenju razvoja utoliko koliko ima vezu sa njihovim, institucionalnim objašnjenjem. Društvene norme je teško menjati i one imaju presudan značaj u formiranju nejednakosti. Ipak, nisu sve društvene norme podjednako važne. Prema njihovom mišljenju, oni aspekti kulturnih razlika koji su bitni, pre svega oni koji se odnose na poverenje među ljudima i kooperaciju, ne predstavljaju uzrok, već posledicu nastalih institucija. Konačno, poslednje stanovište koje jasno odbijaju da prihvate je hipoteza o neznanju koja svu krivicu za neuspeh siromašnih zemalja svaljuje na ekonomiste i kreatore ekonomske politike jer nisu u stanju da reše veliki broj tržišnih neuspeha sa kojim se ove zemlje suočavaju. Imajući u vidu da se srž teorije Ačemoglua i Robinsona krije u inkluzivnim institucijama, teorija koja pripisuje krivicu za neuspeh jednom čoveku ili određenoj grupi ne može za njih biti validna jer ona samo otkriva da su i dalje prisutne ekstraktivne institucije. Napredak ne može biti deo inženjerskog plana, o čemu svedoči i primer Kine gde su političke promene dovele do formiranja inkluzivnih ekonomskih institucija (tržišta i tržišnih podsticaja) koje su je gurnule u nebo. Kina je ostvarila impozantan rast ne zahvaljujući, već uprkos ektraktivnim političkim institucijama.9 Ipak, iako većini stručnjaka kineski rast deluje „neograničeno“, Ačemoglu i Robinson smatraju da će mu uskoro doći kraj ukoliko ne dođe do promena u političkom sistemu (ovakav ishod nazivaju „preokret sudbine“). Istina, tumačenje kineskog rasta je gotovo identično onome koje su ponudili prof. Kouz i Vang: (Coase & Wang, 2012). Formirane su inkluzivne ekonomske institucije koje su u početnoj fazi bile podržane totalitarizmom jer su se odluke brže donosile nego što bi to bilo u slučaju inkluzivnih političkih institucija.

Ekonomske ideje i praksa | broj 12 | mart 2014.

IV U poslednjem delu knjige, Ačemoglu i Robinson pokušavaju da sumiraju predstavljenu teoriju, kao i da izvuku određene pouke praktičnog karaktera. U tom smislu, institucionalno objašnjenje propadanja naroda10 ima određene implikacije u pogledu politike pomoći koju sprovode razvijene zemlje. Naime, imajući u vidu da ne pomaže kreiranju inkluzivnih institucija, direktna materijalna pomoć siromašnima nije od velikog značaja za njihov budući razvoj. Nažalost, pokazalo se da ni pomoć koja je uslovljena ispunjavanjem određenih kriterijuma ne doprinosi naročito razvoju ovih zemalja. Pomoć, dakle, mora biti uslovljena na vrlo specifičan način. Njeno korišćenje i upravljanje mora povući za sobom osnaživanje grupa koje su inače isključene iz procesa donošenja odluka (uključiti što veći deo populacije u ovaj proces kako bi se podstaklo formiranje inkluzivnih institucija). Posebno je zanimljiv deo knjige u kome se naglašava evolucionistički pogled na razvoj društva pozivanjem na pojam „institucionalnog skretanja“.11 Za razliku od koncepta prirodne selekcije proces „institucionalnog skretanja“ ukazuje na efekte slučajnih događaja u formiranju institucija. Male razlike koje su proizvod slučajnosti mogu tokom velikog vremenskog razdoblja doprineti značajnim razlikama u formiranim institucijama. „Institucionalno skretanje“ postaje naročito značajno jer određuje reakciju društva kada dođe do pojave „kritičnog trenutka“. Naglašavajući ulogu institucija Ačemoglu i Robinson su na neki način stali u odbranu društvenih nauka. Ako se nejednakost može u potpunosti objasniti prirodnim faktorima, jasno je da se prostor za društvene nauke znatno sužava, a njihov značaj u objašnjavanju i predviđanju društvenih pojava dovodi u pitanje. Ipak, naročito zahvaljujući prisustvu slučajnih elemenata u ovoj teoriji, njena prediktivna sposobnost nije naročito velika, sa čime se slažu i sami autori. Međutim, oni smatraju da to nije nedostatak ove teorije. Istorijski pregled predstavljen u ovoj knjizi ukazuje na činjenicu da je svaki pristup koji počiva na istorijskom determinizmu (zasnovan na geografiji, kulturi, pa čak i istorijskim faktorima) neadekvatan. Male razlike i slučajnosti nisu samo deo njihove teorije, one su deo istorije (Acemoglu & Robinson, 2012, str. 428). Na kraju, kako bismo najbolje sumirali poruku ove knjige, prepustićemo reč profesoru Kenetu Erou: Ačemoglu i Robinson značajno su doprineli raspravi o tome zašto se, na prvi pogled slični narodi, toliko razlikuju u privrednom i političkom razvoju. Kroz pregršt istorijskih primera, oni pokazuju zašto je razvoj institucija, ponekad pod uticajem potpuno slučajnih okolnosti, imao ogromne posledice. Čini se da su otvorenost društva, njegova spremnost da prihvati kreativnu destrukciju i vladavinu prava odlučujući za ekonomski razvoj.12

Naslov knjige je vrlo pažljivo odabran. Autori su želeli da se fokusiraju na neuspehe siromašnih umesto na uspehe bogatih, smatrajući da se na tom mestu krije odgovor na pitanje o nejednakosti. (Acemoglu & Robinson, 2012, str. 61). Pojam „genetskog skretanja“ ili „genetske snage“ (genetic drift) odnosi se na slučajnu promenu genetičke strukture populacije. 12 (Acemoglu & Robinson, 2012, str. i), prevod autora. 10

207

208

NAUČNI PRIKAZ: Acemoglu, D., & Robinson, J. A. (2012). Why nations fail: the origins of power, prosperity and poverty [kindle edition]. New York: Crown.

V LITERATURA Acemoglu, D., & Robinson, J. A. (2012). Why nations fail: the origins of power, prosperity and poverty [kindle edition]. New York: Crown. Baumol, V. (2006). Inovativna mašinerija slobodnog tržišta: analiza čudesnog rasta u kapitalizmu. Podgorica: CID. Čang, H. (2013). 23 stvari koje vam ne kažu o kapitalizmu. Mali vrt. Coase, R., & Wang, N. (2012). How China became capitalist. New York: Palgrave Macmillan. Diamond, J. (2012, June). What makes countries rich or poor? The New York review of books, 59(10). Olson, M. (2011). Uspon i sumrak naroda: Ekonomski rast, stagflacija i društvena rigidnost. Beograd: Službeni glasnik. Reinert, H., & Reinert, E. S. (2006). Creative Destruction in Economics: Nietzsche, Sombart, Schumpeter. In J. Backhaus, & W. Drechsler (Eds.), Friedrich Nietzsche (1844-1900): Economy and Society (The European Heritage in Economics and the Social Sciences ed.). New York: Springer. Stiglitz, J. (2012). The Price of Inequality: How Today's Divided Society Endangers Our Future. New York: W. W. Norton & Company.

CIP - Кaтaлогизaцијa y пyбликaцији Нaроднa библиотекa Србије, Беогрaд 33 Ekonomske ideje i praksa : kvartalni časopis iz oblasti ekonomije, poslovne ekonomije i menadžmenta, statistike i poslovne informatike / glavni urednik Miomir Jakšić. - 2014, br. 12 (mart). - Beograd (Kamenička 6) : Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, 2014(Beograd : Čugura print). - 24cm Tromesečno ISSN 2217-6217 = Ekonomske ideje i praksa COBISS.SR-ID 184934668

© 2014. Sva prava su zadržana. Nijedan deo ove publikacije ne može biti reprodukovan niti smešten u sistem za pretraživanje ili transmitovanje u bilo kom obliku, elektronski, mehanički, fotokopiranjem, snimanjem ili na drugi način, bez prethodne pismene dozvole autora.