Ekonomske ideje i praksa 13 by MaxNova Creative

EKONOMSKE IDEJE I PRAKSA

Kvartalni Časopis iz oblasti ekonomije, poslovne ekonomije i menadŽmenta, statistike i poslovne informatike

Izdavač Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu Kamenička 6, tel. 3021-045, faks 3021-065 E-mail:cid@ekof.bg.ac.rs Dekan Ekonomskog fakulteta Prof. dr Branislav Boričić Dizajn korice i priprema za štampu Maxnova Creative www.maxnova.rs Štampa Čugura Print, Beograd www.cugura.rs Godina 2014.

Redakcija časopisa Ekonomske ideje i praksa Glavni urednik časopisa prof. dr Jakšić Miomir Urednici časopisa prof. dr Aleksandra Praščević prof. dr Vlade Milicević dr Saša Veljković, vanr. prof. Članovi Redakcije prof. dr Marko Backović prof. dr Predrag Bjelić prof. dr Božidar Cerović prof. dr Čedomir Čupić prof. dr Ðorđe Ðukić prof. dr Nikola Fabris prof. dr Miomir Jakšić prof. dr Nebojša Janićijević prof. dr Radovan Kovačević prof. dr Stipe Lovreta prof. dr Vlade Milicević prof. dr Aleksandra Praščević prof. dr Gojko Rikalović prof. dr Žaklina Stojanović prof. dr Siniša Zarić dr Radmila Dragutinović Mitrović, vanr. prof. dr Miroslav Todorović, vanr. prof. dr Saša Veljković, vanr. prof. Svetozar Tanasković– sekretar redakcije Tehnički sekretar Jelena Cvetanović Kontakt redakcije Telefon: +381 11 3021 068 Faks: +381 11 3021 068 e-mail: ekonomskeideje-praksa@ekof.bg.ac.rs

sadržaj SMANJIVANJE LEVERIDŽA EVROPSKOG BANKARSTVA: IMPLIKACIJE NA BANKARSKE SISTEME EVROPSKIH ZEMALJA U RAZVOJU

ACHIEVEMENTS AND DEVELOPMENT POTENTIALS OF SERBIAN MOUNTAIN TOURISM

MEÐUZAVISNOST KORPORATIVNIH DOGAÐAJA I ZADOVOLJSTVA POSLOM MLADIH STRUČNJAKA

SATISFAKCIJA TURISTA KAO FAKTOR KONKURENTSKE PREDNOSTI REGIONA U REPUBLICI SRBIJI

ZNAČAJ KOORDINACIJE I KOLABORACIJE U LANCIMA SNABDIJEVANJA

FINANSIJSKO RESTRUKTURIRANJE - CONDITIO SINE QUA NON RAZVOJA CRNOGORSKIH PRIVREDNIH DRUŠTAVA

Dražen Cvijanović Boško Živković

Goran Petković Stipe Lovreta Zoran Bogetić

Ana Aleksić Mirić Marina Petrović

Mirjana Rakić Bojan Zečević

Jovan Krivokapić Mirko Vujošević

Valentina Ivanović

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Dražen Cvijanović1

d.cvijanovic@teol.net

Boško Živković2

boskoz@ekof.bg.ac.rs

JEL CLASSIFICATION: G21, C23

SMANJIVANJE LEVERIDŽA EVROPSKOG BANKARSTVA: IMPLIKACIJE NA BANKARSKE SISTEME EVROPSKIH ZEMALJA U RAZVOJU APSTRAKT: U ovom radu je analiziran uticaj smanjenja leveridža evropskog bankarstva na bankarske sisteme evropskih zemalja u razvoju. Finansijska zaraza se širila na bankarske sisteme zemalja centralne, istočne i jugoistočne Evrope kroz tri kanala: smanjenje direktnih prekograničnih potraživanja evropskih banaka, smanjenje potraživanja lokalnih supsidijara evropskih banaka u stranoj valuti i smanjenje potraživanja supsidijara evropskih banaka u lokalnoj valuti. U cilju merenja uticaja smanjenja leveridža evropskog bankarstva na bankarske sisteme zemalja centralne, istočne i jugoistočne Evrope postavljen je odgovarajući ekonometrijski model panela. Navedenim ekonometrijskim modelom je analizirana zavisnost nivoa aktive banaka u zemljama centralne, istočne i jugoistočne Evrope od stranih/međunarodnih/ lokalnih potraživanja evropskih banaka u navedenim zemljama i od koeficijenta zavisnosti svake zemlje od evropskih banaka u periodu od kraja 2007. godine do kraja 2012. godine. Analiza je pokazala da smanjenje priliva fondova iz inostranstva podrazumeva i smanjenje aktive banaka u zemljama centralne, istočne i jugoistočne Evrope. Nasuprot tome, veći koeficijent zavisnosti od banaka iz Evrope kao pokazatelj nekompletnosti strukture finansijske mreže uslovljava manji nivo aktive banaka u posmatranim zemljama.

KLJUČNE REČI: FINANSIJSKA ZARAZA, FINANSIJSKE MREŽE, SMANJENJE LEVERIDŽA

1 2

Student doktorskih studija na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, Nova banka AD Banja Luka Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu

SMANJIVANJE LEVERIDĹ˝A EVROPSKOG BANKARSTVA: IMPLIKACIJE NA BANKARSKE SISTEME EVROPSKIH ZEMALJA U RAZVOJU

Abstract:

In this paper we have analyzed the influence of the European banking deleveraging process on the banking systems of the developing European countries. Financial contagion was spreading across the banking systems in the CESEE countries through the three channels: reduction of direct cross-border claims of European banks, reduction of local claims of European banks foreign affiliates in foreign currency and reduction of local claims of European banks foreign affiliates in local currency. In order to measure the influence of the European banking deleveraging process on the banking systems of the CESEE countries, we have set up an econometric panel data model. This econometric model has analyzed dependence of bank assets levels in the CESEE countries on foreign/international/local claims of the European banks in the mentioned countries and on the European banks dependence coefficient of each country in the period from the end of 2007 to the end of 2012. The analysis has showed that reduction of the foreign funds inflow implies reduction of bank assets in the CESEE countries. In contrast to that, the higher dependence ratio on European banks as an indicator of incompleteness of the financial network structure implies the lower bank assets level in these countries.

key words: FINANCIAL CONTAGION, FINANCIAL NETWORKS, DELEVERAGING

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

1. UVOD Osnovna karakteristika bankarskih sistema zemalja centralne, istočne i jugoistočne Evrope (koje se skupno označavaju pojmom evropske zemlje u razvoju) jeste njihova izuzetno visoka zavisnost od priliva sredstava (uvoza štednje) iz bankarskih sistema razvijenih evropskih zemalja. Zahvaljujući tome, u periodu pre finansijske krize u zemljama centralne, istočne i jugoistočne Evrope je evidentan snažan kreditni rast. Međutim, sa nastankom i daljim razvojem bankarske krize u EU pokazalo se da ovakav način finansiranja kreditnog rasta nosi i određene rizike. Empirijski se potvrdilo da su mnoge banke primenile strategiju smanjenja kreditnih aktivnosti u regionu centralne, istočne i jugoistočne Evrope.3 Evropske banke su ovu strategiju realizovale na različite načine: pooštravanjem uslova odobravanja novih i refinansiranja postojećih kredita, pooštravanjem zahteva u pogledu potrebnog kolaterala, prodajom udela u svojim supsidijarima u evropskim zemljama u razvoju, prodajom supsidijara u evropskim zemljama u razvoju, prodajom sporednih poslova u evropskim zemljama u razvoju (osiguranje, lizing, poslovi sa hartijama od vrednosti) i sl. Imajući u vidu bankarsku krizu i krizu javnog duga u EU, čini se da je smanjenje leveridža evropskog bankarstva neminovno. Prema istraživanju MMF-a procenjuje se smanjenje aktive između 2,2 i 3,8 biliona dolara, odnosno 6-10% aktive, u zavisnosti uspešnosti makroekonomskih mera.4 Postoje i procene iz bankarske delatnosti5 prema kojima će u narednih nekoliko godina doći do smanjenja aktive banaka u EU za 1,6 – 3 biliona evra. U periodu 5-6 godina se, prema ovoj proceni, može očekivati da smanjenje aktive dostigne 4 – 4,5 biliona evra. U tom kontekstu, posebna zabrinutost je iskazana za zemlje centralne i istočne Evrope6, gde se rizik smanjenja leveridža procenjuje na 80 milijardi evra. Osnovni razlozi zbog kojih je proces smanjenja leveridža evropskog bankarstva naročito rizičan za zemlje centralne, istočne i jugoistočne Evrope su sledeći: 1.) Specifičnost navedenog regiona jeste činjenica da su ovde znatno više prisutne banke iz bankarskih sistema, tzv. regionalnih poverilaca (Austrija, Italija, Grčka, Španija, Belgija, Švedska, Slovenija, Rusija i Mađarska). S druge strane, ovaj region još uvek nije dovoljno interesantan za velike banke iz bankarskih sistema, tzv. globalnih poverilaca (SAD, Velika Britanija, Japan, Francuska, Švajcarska, Nemačka). Navedena konstatacija se naročito odnosi na zemlje jugoistočne Evrope. Imajući u vidu činjenicu da su banke iz bankarskih sistema regionalnih poverilaca svoju inostranu ekspanziju skoro isključivo bazirale na zemljama regiona centralne, istočne i jugoistočne Evrope, jasno je da za njih smanjenje aktivnosti u navedenom regionu predstavlja jedinu alternativu za smanjenje leveridža kroz smanjenje aktive u inostranstvu. Iako postoje EBCI Vienna Initiative, (2014), „CESEE Deleveraging and Credit Monitor“, Quarterly Monitor Q3 2013., str. 1-8. International Monetary Fund, (2012), „Global Financial Stability Report, The Quest for Lasting Stability“, IMF, str. 33-35. 5 Morgan Stanley Research Europe, (2011), „European Banks, 2012 Outlook – Deleveraging remains the key theme“, Morgan Stanley, str. 1-4. 6 U navedenom istraživanju je geografski pojam centralne i istočne Evrope posmatran u širem smislu i obuhvata i region jugoistočne Evrope. Konkretno, istraživanjem su obuhvaćene sledeće zemlje: Hrvatska, Rusija, Bugarska, Litvanija, Letonija, Estonija, Kazahstan, Ukrajina, Slovačka, Rumunija, Srbija, Bosna i Hercegovina, Slovenija, Mađarska i Poljska. 3 4

SMANJIVANJE LEVERIDŽA EVROPSKOG BANKARSTVA: IMPLIKACIJE NA BANKARSKE SISTEME EVROPSKIH ZEMALJA U RAZVOJU

određeni zajednički problemi, među zemljama centralne, istočne i jugoistočne Evrope postoje i značajne razlike. Npr. Rusija i Turska kao dve najveće privrede u navedenom regionu su, ipak, privlačnije stranim neevropskim bankama. Otuda su i bankarski sistemi u navedenim dvema zemljama u manjoj meri zavisni od međunarodno aktivnih evropskih banaka.7 Pored toga, globalni poverioci iz Evrope (npr. banke iz Francuske i Nemačke) znatno su prisutniji u navedene dve zemlje, nego npr. u jugoistočnoj Evropi. Takođe, i u nekim zemljama centralne Evrope sa jakim izvoznim sektorom (npr. Češka i Poljska) znatno je veće prisustvo evropskih banaka iz Nemačke i Francuske (globalni poverioci). Na primer, na kraju 2012. godine strani plasmani francuskih banaka su činili 18,12% stranih plasmana svih banaka u Češkoj, odnosno 7,94% stranih plasmana svih banaka u Poljskoj. Istovremeno, strani plasmani nemačkih banaka su činili 20,73% stranih plasmana svih banaka u Poljskoj, odnosno 4,53% stranih plasmana svih banaka u Češkoj.8 U bankarskim sistemima zemalja jugoistočne Evrope je prisutna znatno manja diversifikacija na strani izvora sredstava – dominiraju regionalni poverioci iz Evrope (austrijske, italijanske i, nešto manje, grčke, slovenačke i mađarske banke). Može se konstatovati da među bankarskim sistemima zemalja centralne, istočne i jugoistočne Evrope postoje bitne razlike u strukturi izvora stranih plasmana. Ipak, zajednički imenilac za navedene zemlje ostaje visoka izloženost riziku smanjenja leveridža evropskih banaka. Međutim, specifičnosti bankarskih sistema pojedinih zemalja mogu uticati na intenzitet smanjenja leveridža u tim zemljama. 2.) Visoka koncentracija na region centralne, istočne i jugoistočne Evrope podrazumeva i rizik obrnutog smera širenja zaraze kojem su izložene razvijene evropske zemlje. U slučaju nastanka značajnijih finansijskih poremećaja u jednoj ili više zemalja centralne, istočne i jugoistočne Evrope finansijska zaraza bi vrlo brzo zahvatila i zemlje centra sa značajnim negativnim posledicama po finansijske sisteme i realni sektor u navedenim zemljama. U sledećem talasu, zaraza bi se raširila na sve zemlje regiona centralne, istočne i jugoistočne Evrope. 3.) Mere koje preduzimaju regulatori u pojedinim zemljama za cilj imaju smanjenje rizika mreže, što neminovno vodi postupnom smanjenju međunarodne aktivnosti banaka. Primer Austrije, čiji regulatori su izdali Nadzorne smernice o jačanju održivosti poslovnih modela velikih međunarodno aktivnih austrijskih banaka,9 navedenu konstataciju najbolje potvrđuje. Prema navedenim smernicama od međunarodno aktivnih austrijskih bankarskih grupacija se očekuje puna primena kvantitativnih i kvalitativnih kriterijuma Bazela III na konsolidovanoj osnovi i jačanje lokalnih izvora finansiranja (da količnik kredita i stabilnih izvora finansiranja u filijalama ne bude veći od 110%). 4.) Predviđeno postupno uvođenje Bazel III standarda u periodu do 2019. godine će, takođe, predstavljati, a već i sada predstavlja, određen pritisak na smanjenje leveridža evropskog bankarstva (jer banke već vrše određena prilagođavanja implementaciji Bazel III standarda). Predmet analize u ovom radu su tri kanala kojima se rizik transferisao ka zemljama centralne, istočne i jugoistočne Evrope. To su direktna prekogranična konsolidovana Živković B., Cvijanović D. (2013.), „Uticaj krize bankarstva u Evropskoj uniji na bankarske sisteme evropskih zemalja u razvoju“, u zborniku „Svetska ekonomska i društvena kriza“, Limes Plus broj 3/2013, HESPERIAedu, str. 15-16. 8 BIS Consolidated Banking Statistics – Immediate Borrower Basis, dostupno na www.bis.org 9 Oesterreichische Finanzmarktaufsicht and Oesterreichische Nationalbank, „Supervisory guidance on the strengthening of the sustainability of the business models of large internationally active Austrian banks“, 14 March 2012, dostupno na http://www.oenb.at/en/img/supervisory_guidance_on_austrian_sustainability_package_tcm16-246089.pdf 7

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

potraživanja banaka iz razvijenih evropskih zemalja, potraživanja njihovih supsidijara od lokalnih rezidenata u stranoj valuti i potraživanja njihovih supsidijara od lokalnih rezidenata u lokalnoj valuti. Može se konstatovati da ovaj rad spada u grupu radova koji istražuju problem transfera rizika kroz globalne finansijske mreže ka zemljama u razvoju. Zbog aktuelnosti problema sve više radova se bavi navedenom problematikom. Espinosa-Vega i Sole (2010) analizirali su sam mehanizam transmisije finansijskog šoka (kreditni i likvidnosni šok). Autori su kreirali tri različite simulacije transmisije finansijskog šoka (transmisija kreditnog šoka, transmisija kreditnog i likvidnosnog šoka i transmisija finansijskog šoka uz prisustvo transfera rizika) koristeći podatke iz konsolidovane bankarske statistike banaka iz zemalja koje izveštavaju BIS. Cetorelli i Goldberg (2010) ekonometrijski su analizirali transmisiju finansijskog šoka u periodu 2007-2009. godine od razvijenih zemalja ka zemljama u razvoju u Evropi, Aziji i Latinskoj Americi. Llaudes, Salman i Chivakul (2010) imali su, takođe, u fokusu istraživanja uticaj poslednje finansijske krize na zemlje u razvoju u Evropi, Aziji i Latinskoj Americi. S druge strane, Popov i Udell (2010) ograničili su istraživanje na region centralne i istočne Evrope, ali je predmet analize bila isključivo dostupnost kredita SME klijentima u navedenom regionu. Osnovni doprinos ovog rada jeste činjenica da će se analizirati jedan specifičan problem koji je prisutan u jednom delu tzv. panevropske finansijske mreže. Reč je o ekonometrijskoj analizi nekoliko različitih kanala transfera rizika iz bankarskih sistema razvijenih evropskih zemalja ka bankarskim sistemima evropskih zemalja u razvoju. Pretpostavka od koje se polazi jeste da postoji visok potencijal da se finansijska zaraza, izazvana smanjenjem leveridža najvećih evropskih banaka, prelije na bankarske sisteme evropskih zemalja u razvoju. U kojoj meri će bankarski sistem konkretne evropske zemlje u razvoju biti zahvaćen zarazom zavisi od nekoliko faktora. Ti faktori su, pre svega, obim prekograničnih aktivnosti banaka iz razvijenih evropskih zemalja u posmatranoj zemlji, koeficijent zavisnosti bankarskog sistema od banaka iz razvijenih evropskih zemalja i specifični faktori vezani za posmatranu zemlju. Ekonometrijska analiza će dati odgovor na pitanje koliko je bilo dejstvo navedenih faktora na smanjenje aktive banaka u regionu centralne, istočne i jugoistočne Evrope u periodu od kraja 2007. do kraja 2012. godine. Pored toga, rezultati ekonometrijske analize mogu poslužiti i kao polazna osnova za davanje prognoze mogućeg budućeg uticaja smanjenja (ili povećanja) leveridža evropskog bankarstva na bankarske sisteme evropskih zemalja u razvoju. Smanjenje prekograničnih aktivnosti evropskih banaka je uticalo i na smanjenje lokalnih potraživanja supsidijara evropskih banaka od lokalnih rezidenata u lokalnoj valuti u zemljama centralne, istočne i jugoistočne Evrope. Ako se ima u vidu da se krediti lokalnim rezidentima u lokalnoj valuti po pravilu finansiraju iz depozita u lokalnoj valuti, realističnom se može smatrati pretpostavka da je u periodu krize došlo do odliva sredstava iz supsidijara evropskih banaka u centralnoj, istočnoj i jugoistočnoj Evropi ka centralama u razvijenim evropskim zemljama. Na taj način je jedan deo direktnih prekograničnih potraživanja i potraživanja lokalnih supsidijara u stranoj valuti sa dužim rokom dospeća de facto naplaćen prevremeno i vraćen u matične zemlje.

SMANJIVANJE LEVERIDŽA EVROPSKOG BANKARSTVA: IMPLIKACIJE NA BANKARSKE SISTEME EVROPSKIH ZEMALJA U RAZVOJU

2. PREGLED DOSADAŠNJIH ISTRAŽIVANJA Mikroekonomske osnove modela finansijske zaraze (eng. financial contagion) postavili su Allen i Gale (2000). U modelu koji pretpostavlja povezanost finansijskih institucija kroz alokaciju likvidnih sredstava dolazi do mogućnosti transfera rizika od jedne ka drugoj finansijskoj instituciji. U slučaju da je inicijalni šok dovoljno jak, finansijski poremećaj se velikom brzinom može proširiti na čitav sistem i pretvoriti se u finansijsku zarazu. Osnovni rezultat ovog istraživanja jeste da je verovatnoća nastanka i širenja finansijske zaraze veća ukoliko je struktura finansijske mreže nekompletna. Nekompletna finansijska mreža ima manju gustinu, tj. manji broj veza između čvorišta mreže i veći relativni značaj malog broja čvorišta i veza. Sa druge strane, kompletna finansijska mreža je znatno gušća, sva čvorišta su međusobno povezana i imaju približno isti relativni značaj. Kompletne finansijske mreže imaju veću sposobnost sistema da apsorbuje manje finansijske šokove. Bankarski sistemi zemalja centralne, istočne i jugoistočne Evrope imaju izraženu osobinu nekompletne finansijske mreže. Argument je upravo izuzetno visok stepen zavisnosti bankarskih sistema navedenih zemalja od velikih evropskih banaka u odnosu na banke iz ostalih zemalja sveta. Zbog toga i nije iznenađenje što se finansijska kriza u EU vrlo brzo raširila i na ostale evropske zemlje, prvenstveno evropske zemlje u razvoju. Nikitin, Solovyeva i Urošević (2012) su formulisali model sa dve zemlje i dve valute. Jedna zemlja se sastoji od tri regiona, a druga (mala zemlja) sadrži samo jedan region. Autori su pokazali da stabilnost finansijske mreže ne zavisi samo od njene kompletnosti, nego i od režima deviznog kursa. U uslovima postojanja monetarne unije ili neke vrste kvazi-fiksnog deviznog kursa (kada centralna banka svojim intervencijama sprečava velike fluktuacije deviznog kursa u kratkom roku) zaključak je identičan zaključku do kojeg su došli Allen i Gale (2000) u svom jednovalutnom modelu. Veći stepen kompletnosti finansijske mreže vodi većoj stabilnosti finansijske mreže, i obrnuto. Autori su formulisali novi nalaz: u uslovima fleksibilnog deviznog kursa u maloj zemlji i kompletne finansijske mreže, potencijal za nastanak finansijske zaraze može biti veći nego u slučaju fleksibilnog deviznog kursa i nekompletne finansijske mreže. Argument za ovaj zaključak jeste činjenica da zemlje sa fleksibilnim deviznim kursom ne apsorbuju finansijske poremećaje, nego ih transferišu dalje kroz finansijsku mrežu. Ovaj zaključak može biti interesantan kada se analizira širenje finansijske zaraze iz razvijenih evropskih zemalja na region centralne, istočne i jugoistočne Evrope. Espinosa-Vega i Sole (2010) upotrebili su analizu mreža u svrhu predstavljanja prekogranične finansijske povezanosti. Analiza mreža može, prema njihovom nalazu, biti koristan alat za simuliranje transmisije finansijskog šoka, bilo da se radi o kreditnom ili likvidnosnom šoku. Nadzor prekogranične međuzavisnosti bankarskih sistema će za regulatore i međunarodne finansijske institucije morati imati u vidu i umreženost finansijskih institucija, odnosno finansijskih sistema, koji se posmatraju. Elsinger, Lehr i Summer (2013) analizirali su različite mrežne modele i njihovu primenu u analizi sistemskog rizika. Cilj mrežnih modela jeste da se utvrdi potencijal za

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

nastanak domino-efekta u slučaju bankrotstva jedne finansijske institucije. Empirijski zaključak koji proizlazi iz svih mrežnih modela jeste da se finansijska zaraza pojavljuje retko. Zbog toga je teško izvršiti empirijsku analizu finansijske zaraze, pa se većina studija oslanja na simulacione modele. S druge strane, vrlo teško je kreirati realističan kvantitativni scenario koji dovodi do značajnog nivoa zaraze. Boss, Elsinger, Summer i Thurner (2004) empirijski su analizirali mrežnu strukturu međubankarskog tržišta Austrije. Autori su posmatrali podatke o bilateralnoj izloženosti svih austrijskih banaka, austrijske centralne banke i agregiranog stranog bankarskog sektora. Zaključak do kojeg su došli je da postoji nekoliko banaka sa velikim brojem veza sa ostalim bankama i mnogo banaka sa svega nekoliko veza sa ostalim bankama. Takođe, struktura finansijske mreže odražava kompleksnu strukturu austrijskog bankarskog sistema. Iako je austrijsko međubankarsko tržište znatno manje, njegova struktura je dosta slična međubankarskim sistemima mnogih većih evropskih zemalja (npr. Nemačke, Francuske i Italije). Cetorelli i Goldberg (2010) na primeru aktuelne krize daju objašnjenje mehanizma internacionalne transmisije finansijskog šoka i ulogu banaka u tom procesu. Autori objašnjavaju na koji način se finansijski šok iz razvijenih zemalja transferisao u zemlje u razvoju. Identifikovali su nekoliko kanala kojima se finansijski šok širio, razdvajajući efekat ponude kredita od efekta tražnje. Uticaj na ponudu kredita u zemljama u razvoju se odvijao kroz tri kanala: redukcija direktnih prekograničnih kreditnih aktivnosti stranih banaka, redukcija lokalnih kreditnih aktivnosti stranih banaka u zemljama u razvoju i redukcija kreditnih aktivnosti domaćih banaka zbog smanjene mogućnosti pribavljanja sredstava na međubankarskom tržištu. Llaudes, Salman i Chivakul (2010) u fokusu istraživanja su, takođe, imali uticaj poslednje finansijske krize na zemlje u razvoju. Prema ovom istraživanju uticaj krize je bio veći na privrede koje su pre krize imale slabije fundamente i veći stepen finansijske i trgovinske povezanosti. Privrede koje su pre krize imale snažan kreditni rast su u toku krize registrovale snažniji pad. Kreditni rast pre krize je dominantno finansiran iz bankarskih sistema razvijenih zemalja. Tipičan primer su evropske privrede u razvoju u kojima je kreditni rast pre krize dominantno finansiran iz inostranih izvora. Kada je na globalnom nivou došlo do trenda smanjenja leveridža kreditni rast u ovim zemljama je zaustavljen. Popov i Udell (2010) istraživali su kako je finansijska kriza u ranom stadijumu (2007- 2008. godine) uticala na mogućnost pristupa kreditima SME klijenata u centralnoj i istočnoj Evropi. Autori su pošli od pretpostavke da SME predstavljaju najranjiviji segment na smanjenje kreditnih aktivnosti banaka. Autori su pokazali da su SME klijenti imali otežan pristup izvorima finansiranja, naročito na tržištima gde dominiraju strane banke sa pogoršanom kapitalnom adekvatnošću. Najmanje ograničenja su imali klijenti na tržištima gde su dominirale domaće dobro kapitalizovane banke. Na tržištima gde su dominirale domaće podkapitalizovane banke kreditna ograničenja su bila manja nego na tržištima gde su dominirale strane podkapitalizovane banke.

SMANJIVANJE LEVERIDŽA EVROPSKOG BANKARSTVA: IMPLIKACIJE NA BANKARSKE SISTEME EVROPSKIH ZEMALJA U RAZVOJU

3. PODACI Osnovni izvor podataka koji će u ekonometrijskoj analizi biti korišten je konsolidovana bankarska statistika (Consolidated banking statistics) banaka iz zemalja koji izveštavaju BIS (Bank for International Settlements). Navedeni podaci su dostupni na internet stranici http://www.bis.org. Konsolidovana statistika obuhvata kvartalne podatke na konsolidovanoj osnovi o međunarodnim plasmanima domaćih banaka podeljenih po tipu plasmana, sektoru dužnika i/ili dospeću. Pored toga, dostupni su i podaci o izloženosti po zemljama dužnika i o realokaciji izloženosti (transfer rizika) ka zemljama koje u konačnici snose rizik. Podaci pokrivaju plasmane banaka iz rezidentne zemlje i plasmane iz filijala u inostranstvu na konsolidovanoj osnovi. Ukupni strani plasmani prema konsolidovanoj bankarskoj statistici su podeljeni u tri grupe: direktna prekogranična potraživanja (eng. cross-border claims), potraživanja lokalnih supsidijara u stranoj valuti i potraživanja lokalnih supsidijara u lokalnoj valuti. Prve dve grupe potraživanja se nazivaju međunarodna potraživanja (eng. international claims), a sve tri vrste zajedno strana potraživanja (eng. foreign claims). U konsolidovanoj bankarskoj statistici strana potraživanja se posmatraju na dva načina: na bazi „neposrednog dužnika“ („immediate borrower“ - IBB) i na bazi „konačnog rizika“ („ultimate risk“ - URB). Kriterijum za potraživanja na bazi konačnog rizika je zemlja u kojoj je konačni dužnik rezident. Razliku između stranih potraživanja na bazi „neposrednog dužnika“ i na bazi „konačnog rizika“ je najlakše objasniti na jednom primeru. Na primer, plasman Erste bank AD Novi Sad (članica austrijske Erste Group Bank AG), odobren Vojvođanskoj banci AD Novi Sad (članica grčke NBG Grupe), posmatra se prema IBB kao strano potraživanje Austrije u Srbiji. Međutim, pošto NBG Grupa u Grčkoj u konačnici snosi rizik plasmana datog Vojvođanskoj banci AD, prema UBB ovo je strani plasman iz Austrije u Grčku. U našoj analizi ćemo se ograničiti na statističke podatke na bazi „neposrednog dužnika“, koji se uglavnom odnose na plasmane rezidentnih banaka iz BIS izveštajnih zemalja10 ka zemljama centralne, istočne i jugoistočne Evrope. U analizi su korišteni podaci o nivou ukupnih stranih potraživanja, nivou međunarodnih potraživanja i nivou lokalnih potraživanja (u milionima dolara) evropskih BIS izveštajnih zemalja i ostalih BIS izveštajnih zemalja u 17 zemalja centralne, istočne i jugoistočne Evrope koje su ušle u uzorak zemalja.11 Podaci o nivou aktive bankarskog sektora po zemljama su obezbeđeni od centralnih banaka svake zemlje pojedinačno. Navedeni podaci su javno dostupni na internet stranicama centralnih banaka posmatranih 17 zemalja centralne, istočne i jugoistočne Evrope. Iznosi aktive bankarskog sektora su konvertovani u dolare prema važećem srednjem kursu centralnih banaka na kraju svakog perioda. Svi podaci su prikupljeni za period 2007q4 – 2012q4, na kvartalnom nivou. BIS izveštajne zemlje se mogu videti u dokumentu Bank for International Settlements, „Guidelines to the international consolidated banking statistics“, Monetary and Economic Department, Update June 2012., str. 5, dostupno na www.bis.org/statistics/ bankstatsguide.htm 11 Zemlje koje su obuhvaćene uzorkom su: Albanija, Belorusija, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Hrvatska, Češka, Mađarska, Letonija, Litvanija, Makedonija, Crna Gora, Poljska, Rumunija, Rusija, Srbija, Turska i Ukrajina. 10

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

4. METODOLOGIJA Kao posledica aktuelnosti problema sve je više radova koji se bave problemom transfera rizika u uslovima finansijskog poremećaja, finansijskim mrežama i transmisijom finansijske zaraze. Imajući u vidu da se radi o ne mnogo istraživanom problemu u ranijem periodu, postoji dosta različitih aspekata problema na koje su pojedini radovi fokusirani. Metodološki, može se konstatovati da postoji izuzetno heterogen skup načina na koji se pristupa istraživanju navedenih pojava. Jedan od tih načina je i ekonometrijski. U već pomenutom radu, Cetorelli i Goldberg (2010) postavili su odgovarajući ekonometrijski model u kome su ispitivali da li je bilo razlike između kreditiranja tržišta u razvoju od strane bankarskih sistema koji su više zavisni od dolarskih fondova i od strane bankarskih sistema koji su manje zavisni od dolarskih fondova. U analizu su uključeni i indikatori fiksnih efekata za zemlje odredišta sredstava. Posebno je analiziran efekat na direktne prekogranične plasmane i na lokalne plasmane stranih banaka. U analizu su uključene i aktivnosti država, kao npr. bečka inicijativa. Autori su u ovom istraživanju koristili model običnih najmanjih kvadrata i model fiksnih efekata. Analiza je pokazala da su banke koje posluju na lokalnom tržištu, bez obzira da li su članica neke bankarske grupacije iz inostranstva ili su lokalne banke bez matice, izložene riziku likvidnosti u inostranstvu, ali u različitom obimu. Ovaj obim zavisi od izloženosti prekograničnim izvorima finansiranja i internim tržištima kapitala šire bankarske grupacije kojoj pripadaju. Popov i Udell (2010) postavili su nekoliko ekonometrijskih modela sa ciljem da izmere uticaj finansijske krize (2007-2008) na mogućnost pristupanja SME klijenata u centralnoj i istočnoj Evropi kreditima. U cilju navedene analize razmatrali su ekonometrijski model sa uključenih nekoliko instrumentalnih varijabli. Autori su, između ostalog, u ekonometrijski model uključili instrumentalnu varijablu za zemlju i za delatnost firme, ali i različite druge instrumentalne varijable. U ovom radu su analizirana dva osnovna ekonometrijska modela panela. U prvom ekonometrijskom modelu je analizirana zavisnost visine aktive banaka u pojedinačnim zemljama centralne, istočne i jugoistočne Evrope od kreditnih aktivnosti evropskih banaka u navedenim zemljama (merene nivoom stranih, međunarodnih ili lokalnih potraživanja) i od koeficijenta relativne inostrane zavisnosti bankarskog sistema posmatrane zemlje od banaka iz Evrope. Ocenjeno je nekoliko različitih regresija, gde je kao zavisna varijabla posmatran logaritam vrednosti aktive banaka. Kao nezavisne varijable su posmatrani logaritam stranih/međunarodnih/lokalnih12 potraživanja banaka iz Evrope u navedenim zemljama i koeficijent relativne inostrane zavisnosti bankarskog sistema posmatrane zemlje od evropskih banaka. Koeficijent relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope je računat kao odnos stranih potraživanja evropskih banaka u posmatranoj zemlji i stranih potraživanja svih BIS izveštajnih banaka u posmatranoj zemlji. Veći koeficijent relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope podrazumeva manji stepen kompletnosti finansijske mreže, a manji koeficijent relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope podrazumeva veći stepen kompletnosti

Posebno su ocenjene sve tri alternative.

SMANJIVANJE LEVERIDŽA EVROPSKOG BANKARSTVA: IMPLIKACIJE NA BANKARSKE SISTEME EVROPSKIH ZEMALJA U RAZVOJU

finansijske mreže.13 Svaka regresija je ocenjena sa uključenim individualnim efektima po zemljama. U pogledu vremenskih efekata, alternativno su ocenjene i predstavljene regresije sa vremenskim efektima i bez vremenskih efekata. Vremenski efekti su ocenjeni po periodima, tako što je ukupan vremenski opseg za koji su prikupljeni podaci podeljen na tri perioda za koje su posmatrani vremenski efekti.14 Cilj drugog ekonometrijskog modela jeste da se analizira zavisnost lokalnih potraživanja evropskih banaka u posmatranim zemljama od međunarodnih potraživanja evropskih banaka u posmatranim zemljama. U ovom modelu je ocenjeno nekoliko različitih regresija, gde je kao zavisna varijabla posmatran logaritam vrednosti lokalnih potraživanja evropskih banaka u posmatranim zemljama regiona centralne, istočne i jugoistočne Evrope. Kao nezavisne varijable su posmatrani logaritam međunarodnih potraživanja banaka iz Evrope u navedenim zemljama i koeficijent relativne inostrane zavisnosti bankarskog sistema posmatrane zemlje od evropskih banaka. Svaka regresija je ocenjena sa uključenim individualnim efektima po zemljama. U pogledu vremenskih efekata, alternativno su ocenjene i predstavljene regresije sa vremenskim efektima i bez vremenskih efekata. Vremenski efekti su ocenjeni po periodima, tako što je ukupan vremenski opseg za koji su prikupljeni podaci podeljen na tri perioda za koje su posmatrani vremenski efekti na način kao i u prvom ekonometrijskom modelu. Prilikom ocenjivanja ekonometrijskih modela panela korištena su i uporedno predstavljena dva različita modela fiksnih efekata sa veštačkim varijablama (eng. Least squares dummy variables – LSDV) i to: LSDV model fiksnih efekata sa Driscoll-Kraay-ovim standardnim greškama15 i LSDV model fiksnih efekata sa panel-korigovanim standardnim greškama (eng. Panel-corrected standard errors – PCSE) uz ocenjivanje parametara na bazi Prais-Winsten-ove regresije. Navedeni modeli su robusni na postojanje istovremene korelacije (eng. cross-sectional dependence/contemporaneous correlation), kao i u slučaju postojanja heteroskedastičnosti i autokorelacije. Istovremena korelacija reziduala između različitih jedinica posmatranja je česta pojava u panelima sa dužim vremenskim serijama i može dovesti do pristrasnih rezultata statističkih testova, ako bi se koristili klasični FE ili RE modeli panela. LSDV model sa Driscoll-Kraay-ovim standardnim greškama je robustan u slučaju autokorelacije opšteg oblika MA(q), a PCSE model je robusan u slučaju postojanja autokorelacije oblika AR(1). Izbor navedenih specifikacija je rezultat niza urađenih dijagnostičkih testova, čiji rezultati su predstavljeni u Dodatku. Navedeni testovi su sledeći: Hausmanov test specifikacije (Dodatak 1.), Pesaranov test istovremene korelacije (Dodatak 3.), modifikovani Wald-ov test heteroskedastičnosti (Dodatak 2.) i modifikovani Durbin-Watson-ov test autokorelacije oblika AR(1) (Dodatak 4.). Prema podacima iz konsolidovane bankarske statistike koju vodi BIS, na kraju 2012. godine najveći koeficijent relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope ima Crna Gora (99,66%). Samo jedna od neevropskih zemalja koje izveštavaju BIS ima stranu izloženost u Crnoj Gori, i to svega 1 milion američkih dolara. Najmanji koeficijent relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope imaju Rusija i Turska, i to 74,47% i 73,36%, respektivno. Ukupno 8 neevropskih zemalja koje izveštavaju BIS ima stranu izloženost u Turskoj, odnosno 7 zemalja u Rusiji. Sve ostale zemlje centralne, istočne i jugoistočne Evrope su između ova dva ekstrema. Dakle, može se konstatovati da je finansijska mreža koja obuhvata Crnu Goru i BIS izveštajne zemlje sa kojima je Crna Gora povezana izrazito nekompletna. Sa druge strane finansijske mreže sa Turskom i Rusijom u centru su znatno kompletnije. 14 Prvi period 2007q4-2009q1, drugi period 2009q2-2010q2 i treći period 2010q3-2012q4. 15 Detaljnije u Driscoll J. C., Kraay A. C. (1998) i Hoechle D. (2007). 13

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Imajući u vidu činjenicu da je rezultat modifikovanog Durbin-Watson-ovog testa autokorelacije potvrdio prisustvo autokorelacije oblika AR(1) u navedenim ekonometrijskim modelima (Dodatak 4.), ocena je da je LSDV model fiksnih efekata sa panel-korigovanim standardnim greškama adekvatniji model u ovom slučaju. Zbog toga će se zaključci koji proizlaze iz ekonometrijske analize izvoditi na osnovu rezultata LSDV modela fiksnih efekata sa panel-korigovanim standardnim greškama.16

5. KANALI ŠIRENJA ZARAZE NA BANKARSKE SISTEME EVROPSKIH PRIVREDA U RAZVOJU – EKONOMETRIJSKA ANALIZA 5.1. U ticaj na aktivu banaka u regionu centralne, istočne i jugoistočne Evrope Rezultati prvog ekonometrijskog modela panela, primenom LSDV modela fiksnih efekata sa panel-korigovanim standardnim greškama su sumirani u Tabeli 1. S obzirom da rezultati LSDV modela fiksnih efekata sa Driscoll-Kraay-ovim standardnim greškama predstavljaju manje adekvatnu alternativu, prikazani su u Dodatku 5.17

Iako razlike između ocenjivanja LSDV modela fiksnih efekata sa Driscoll-Kraay-ovim standardnim greškama u odnosu na LSDV model fiksnih efekata sa panel-korigovanim standardnim greškama nisu tolike da bi ukazivale na različite zaključke koji su izneseni u ovom radu. 17 Rezultati LSDV modela fiksnih efekata sa Driscoll-Kraay-ovim standardnim greškama su predstavljeni u cilju komparacije dobijenih rezultata sa rezultatima LSDV modela fiksnih efekata sa panel-korigovanim standardnim greškama. Ukoliko je veći stepen konvergencije rezultata dobijenih primenom različitih modela veća je pouzdanost modela. Ocenjivanjem oba modela su dobijeni rezultati koji su dovoljno konvergentni. Zaključci koji su iznešeni u ovom radu ostaju nepromenjeni bez obzira koji model se izabere. 16

SMANJIVANJE LEVERIDŽA EVROPSKOG BANKARSTVA: IMPLIKACIJE NA BANKARSKE SISTEME EVROPSKIH ZEMALJA U RAZVOJU

Tabela 1: Panel regresija - zavisnost visine aktive banaka u regionu centralne, istočne i jugoistočne Evrope od kreditnih aktivnosti banaka iz Evrope u regionu i koeficijenta relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope, LSDV model fiksnih efekata sa panel-korigovanim standardnim greškama (PCSE), sa i bez vremenskih efekata Varijabla

LSDV1PCSE

logFCLM

0,430***

Zav_evr

-0,746***

LSDV2PCSE

LSDV3PCSE

LSDV4PCSE

LSDV5PCSE

LSDV6PCSE

0,419*** -0,753***

-0,544**

-0,485**

-0,497**

-0,325

BLR

0,539***

0,443***

0,666***

0,548***

0,455***

0,664***

BIH

0,080***

0,134***

0,086***

0,082***

0,133***

0,091***

BUL

0,350***

0,433***

0,514***

0,371***

0,442***

0,534***

CRO

0,388***

0,538***

0,552***

0,401***

0,534***

0,570***

0,742***

1,079***

0,820***

0,763***

1,079***

0,855***

0,546***

0,726***

0,738***

0,579***

0,739***

0,775***

LAT

0,357***

0,395***

0,599***

0,364***

0,392***

0,600***

LIT

0,268***

0,332***

0,422***

0,273***

0,328***

0,428***

FYRM

0,033

-0,065***

0,048

0,031

-0,061***

0,040

MNE

-0,188***

-0,302***

-0,133**

-0,195***

-0,304***

-0,149***

0,875***

1,155***

1,028***

0,908***

1,165***

1,072***

0,535***

0,705***

0,720***

0,553***

0,706***

0,744***

RUS

1,285***

1,481***

1,551***

1,348***

1,521***

1,612***

SRB

0,272***

0,346***

0,373***

0,279***

0,345***

0,383***

1,008***

1,210***

1,217***

1,083***

1,263***

1,290***

UKR

0,720***

0,824***

0,841***

0,742***

0,835***

0,865***

0,260***

logICLM

0,264*** 0,336***

logLCLM

0,318***

Prvi_period

-0,049***

-0,052***

-0,048**

Drugi_period

-0,030**

-0,033**

-0,028*

Konstanta

3,086***

3,823***

3,341***

2,894***

3,583***

3,213***

357

0,997

0,998

0,997

0,998

legenda: * p<0,05; ** p<0,01; *** p<0,001

Legenda: logFCLM logaritam stranih potraživanja evropskih banaka u zemljama regiona centralne, istočne i jugoistočne Evrope, logICLM logaritam međunarodnih potraživanja evropskih banaka u zemljama regiona centralne, istočne i jugoistočne Evrope, logLCLM logaritam lokalnih potraživanja evropskih banaka u zemljama regiona centralne, istočne i jugoistočne Evrope, Zav_evr koeficijent relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope, BLR, BIH, BUL, CRO, CZ, HU, LAT, LIT, FYRM, MNE, PL, RO, RUS, SRB, TR, UKR individualni efekti po zemljama, Prvi_period i Drugi_period vremenski efekti i to za periode 2007q4-2009q1 i 2009q2-2010q2 respektivno.

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Iz regresija sumarno predstavljenih u Tabeli 1. proizlaze sledeći zaključci: 1.) Sve regresije u visokoj meri objašnjavaju ponašanje ukupne aktive banaka u zemljama centralne, istočne i jugoistočne Evrope, što se vidi iz koeficijenata determinacije.18 2.) Strana potraživanja, međunarodna potraživanja i lokalna potraživanja značajno objašnjavaju ponašanje aktive banaka u zemljama centralne, istočne i jugoistočne Evrope u svim posmatranim ekonometrijskim modelima. Prema predstavljenim modelima se može zaključiti da veća strana/međunarodna/lokalna potraživanja evropskih banaka uslovljavaju i veću aktivu banaka u posmatranim zemljama, i obrnuto. Ovo je u periodima ekonomskog rasta bila pozitivna pojava za zemlje centralne, istočne i jugoistočne Evrope. Međutim u periodu 2007q4 – 2012q4, koji je obuhvaćen ekonometrijskim modelom, došlo je do zaustavljanja priliva fondova iz evropskih banaka u bankarske sisteme evropskih zemalja u razvoju. U navedenom periodu je ponašanje stranih, međunarodnih i lokalnih potraživanja evropskih banaka u zemljama centralne, istočne i jugoistočne Evrope bila varijabla od ključnog uticaja na visinu aktive banaka u navedenim zemljama. Na taj način je smanjenje leveridža evropskog bankarstva (kroz smanjenje stranih, međunarodnih ili lokalnih plasmana) neminovno vodilo do smanjenja leveridža bankarskih sistema evropskih zemalja u razvoju, a to znači smanjenje kreditiranja privrede i stanovništva u navedenim zemljama sa svim negativnim konsekvencama na realni sektor. Dakle, finansijska zaraza se raširila na evropske zemlje u razvoju kroz sva tri posmatrana kanala: direktna prekogranična potraživanja evropskih banaka, potraživanja lokalnih supsidijara stranih banaka u stranoj valuti i potraživanja lokalnih supsidijara stranih banaka u lokalnoj valuti. 3.) Slično kao i strana potraživanja, međunarodna potraživanja i lokalna potraživanja, tako i koeficijent relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope značajno objašnjava ponašanje aktive banaka u zemljama centralne, istočne i jugoistočne Evrope u posmatranim ekonometrijskim modelima (osim u slučaju regresije LSDV6PCSE).19 Prema predstavljenim modelima se može zaključiti da veći koeficijent relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope uslovljava manju aktivu banaka. Činjenica da veći koeficijent relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope uslovljava smanjenje aktive banaka je u skladu sa zaključkom do kojeg su došli Allen i Gale (2000). Naime, prema navedenom radu mogućnost nastanka i širenja finansijske zaraze je veća ako je struktura finansijske mreže nekompletna. Upravo je nekompletna struktura finansijske mreže osnovni uzrok koji je doveo do brzog širenja finansijske zaraze iz razvijenih evropskih zemalja ka centralnoj, istočnoj i jugoistočnoj Evropi. U ovom radu je korišten koeficijent relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope kao pokazatelj (ne)kompletnosti finansijske mreže. Činjenica da je u većini zemalja relativna inostrana zavisnost od evropskih banaka, merena kao odnos ukupnih stranih potraživanja evropskih banaka u navedenim zemljama i ukupnih stranih potraživanja svih BIS izveštajnih zemalja u navedenim zemljama, iznad 90%, a u pojedinim slučajevima i svih 100%, govori da je struktura finansijske mreže izrazito nekompletna. Koeficijent determinacije je u svim posmatranim ekonometrijskim modelima preko 99%. Svi modeli uključuju individualne efekte po zemljama. Individualni efekti kvantifikuju dejstvo faktora koji su specifični za pojedine zemlje a nisu objašnjeni nezavisnim promenljivim koje su uključene u model. Ovi faktori su uticali na varijacije zavisne promenljive po zemljama, ali ne i kroz vreme. Sa druge strane, u pojedine modele su uključeni vremenski efekti. Ovim efektima je obuhvaćeno dejstvo faktora koji se ne mogu pripisati nezavisnim promenljivim koje su uključene u model, nego su ovi faktori uticali na varijacije zavisne promenljive u određenim periodima (za sve zemlje). Stoga, ovako visoke vrednosti koeficijenata determinacije nisu neuobičajene. 19 Koeficijent relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope u regresiji LSDV6PCSE nije značajan na nivou značajnosti od 5%, međutim na nivou značajnosti od 5,20% je i ovaj regresor značajan. 18

SMANJIVANJE LEVERIDŽA EVROPSKOG BANKARSTVA: IMPLIKACIJE NA BANKARSKE SISTEME EVROPSKIH ZEMALJA U RAZVOJU

U ovakvim uslovima finansijski sistemi navedenih zemalja su visoko zavisni od finansijskih sistema razvijenih evropskih zemalja. Ekonometrijski je potvrđeno da je u periodu 2007q4 – 2012q4 u zemljama koje su imale veći nivo nekompletnosti strukture finansijske mreže, u smislu visoke relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope, to više uticalo na smanjenje aktive, odnosno smanjenje leveridža. Dakle, negativni efekti usled smanjenja leveridža evropskog bankarstva su bili veći u zemljama sa većom zavisnosti od banaka iz Evrope u odnosu na banke iz ostatka sveta. Međutim, postavlja se pitanje da li je navedeni rezultat u skladu sa zaključkom do kojeg su došli Nikitin, Solovyeva i Urošević (2012). Navedeni autori su pokazali da, u slučaju fleksibilnog deviznog kursa u maloj zemlji, potencijal za nastanak finansijske zaraze može biti veći pri kompletnoj strukturi finansijske mreže. Sa druge strane u slučaju kvazi-fiksnog deviznog kursa i monetarne unije, potencijal za nastanak finansijske zaraze je veći u slučaju nekompletne finansijske mreže. Zemlje centralne, istočne i jugoistočne Evrope koje su ušle u uzorak zemalja čine heterogen skup zemalja u pogledu režima deviznih kurseva (fiksni ili fluktuirajući devizni kurs). Međutim, postoje dokazi da i zemlje koje su zvanično u režimu fluktuirajućih deviznih kurseva, merama centralne banke sprečavaju značajnije oscilacije deviznog kursa.20 U tom smislu pre da se može govoriti o kvazi-fiksnim deviznim kursevima, nego o fleksibilnim. Dakle, može se konstatovati da rezultat ekonometrijske analize u ovom radu nije u koliziji sa rezultatom do kojeg su došli Nikitin, Solovyeva i Urošević (2012). U zemljama centralne, istočne i jugoistočne Evrope dominiraju zemlje sa kvazi-fiksnim ili fiksnim kursom prema evru, što je u uslovima izrazito nekompletne finansijske mreže doprinelo da se finansijska zaraza iz razvijenih evropskih zemalja vrlo brzo raširi na region centralne, istočne i jugoistočne Evrope. 4.) U svim ekonometrijskim modelima je ocenjen značajan uticaj individualnih efekata na aktivu banaka u većini zemalja. Individualni efekti pokazuju da su postojali i dodatni faktori koji su specifični za različite zemlje i koji su uticali na varijacije vrednosti aktive banaka za različite zemlje, ali ne i tokom vremena. Ovi faktori se ne mogu pripisati dejstvu nezavisnih promenljivih koje su već uključene u model. Primer zemalja sa najvećim pozitivnim individualnim efektima su Rusija, Turska i Poljska. Radi se o zemljama sa povoljnim ekonomskim pokazateljima, sa velikim tržištem i dobrim potencijalom rasta. Zbog toga, navedene zemlja su bile manje podložne riziku smanjenja leveridža evropskog bankarstva i bankarski sistemi u ovim zemljama su, očigledno, bili u stanju da obezbede znatno više izvora na domaćem tržištu ili iz ostalih (neevropskih) zemalja u poređenju sa ostalim zemljama koje su ušle u uzorak zemalja. Na suprotnom ekstremu je Crna Gora sa najnegativnijim individualnim efektom. 5.) U pojedinim ekonometrijskim modelima (Tabela 1.) je ocenjen uticaj vremenskih efekata. Vremenskim efektima je obuhvaćeno dejstvo faktora koji utiču na varijacije vrednosti aktive banaka kroz vreme, ali ne i po zemljama. Vremenski interval koji je predmet analize (2007q4 – 2012q4) je podeljen u tri perioda, i to: prvi period 2007q4 – 2009q1, drugi period 2009q2 – 2010q2 i treći period 2010q3 – 2012q4. Vremenski efekti su mereni po navedenim periodima. Svi ocenjeni ekonometrijski modeli pokazuju značajno prisustvo negativnih vremenskih efekata u prva dva perioda. To znači da su u prva dva perioda u svim zemljama postojali pritisci na smanjenje aktive banaka u regionu centralne, istočne i jugoistočne Evrope koji se ne mogu pripisati nezavisnim promenljivim, već uključenim u model. U Videti npr. Calvo G. A., Reinhart C. M., (2000), „Fear of Floating“, NBER Working Paper Series, Working Paper 7993

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

trećem periodu (2010q3 – 2012q4) nisu ocenjeni značajni vremenski efekti (ni pozitivni ni negativni). U Tabeli 2. je dat pregled vremenskih perioda za koje su ocenjeni vremenski efekti i pregled makroekonomskih okolnosti koje su se poklopile hronološki sa navedenim periodima.

Tabela 2: Vremenski periodi u kojima je ocenjivan uticaj vremenskih efekata na smanjenje aktive banaka u regionu centralne, istočne i jugoistočne Evrope Vremenski periodi

Prvi period

Drugi period

Treći period

Trajanje

2007q4 –2009q1

Ocenjeni vremenski efekti

značajni negativni vremenski efekti

2009q2-2010q2

značajni negativni vremenski efekti

2010q3-2012q4

vremenski efekti nisu značajni (ni pozitivni ni negativni)

Makroekonomske okolnosti Kriza hipotekarnog tržišta u SAD i njeno prelivanje na ostatak sveta Bankarska kriza Nastavak bankarske krize Kriza javnog duga u Evropi Još uvek prisutna kriza javnih finansija perifernih zemalja u Evropi Plan rekapitalizacije evropskih banaka Očekivana implementacija Bazela III

Izvor: Analiza autora

5.2. U ticaj na lokalna potraživanja banaka u regionu centralne, istočne i jugoistočne Evrope U prethodnim ekonometrijskim modelima razmatrana je zavisnost aktive banaka u zemljama centralne, istočne i jugoistočne Evrope od stranih/međunarodnih/lokalnih potraživanja međunarodno aktivnih evropskih banaka u navedenim zemljama. Zaključak je da se aktiva banaka u navedenim zemljama menja u istom smeru kao i strana potraživanja, međunarodna potraživanja i lokalna potraživanja evropskih banaka u posmatranim zemljama. Međutim, postavlja se pitanje šta će se desiti sa lokalnim potraživanjima supsidijara stranih banaka u lokalnoj valuti ukoliko se međunarodna potraživanja tih banaka smanje. Ako pretpostavimo da banke lokalna potraživanja finansiraju iz lokalnih izvora u lokalnoj valuti i na taj način drže zatvorenu deviznu poziciju, može se očekivati da smanjenje međunarodnih potraživanja stranih banaka neće uticati na lokalna potraživanja stranih banaka.

SMANJIVANJE LEVERIDŽA EVROPSKOG BANKARSTVA: IMPLIKACIJE NA BANKARSKE SISTEME EVROPSKIH ZEMALJA U RAZVOJU

Međutim, merenja predstavljena sumarno u Tabeli 3.21, pokazuju da postoji značajan uticaj međunarodnih potraživanja evropskih banaka u zemljama centralne, istočne i jugoistočne Evrope na lokalna potraživanja u lokalnoj valuti u navedenim zemljama. Iz navedenih regresija zaključujemo da smanjenje međunarodnih potraživanja evropskih banaka u evropskim zemljama u razvoju utiče na smanjenje lokalnih potraživanja ovih banaka u navedenim zemljama. Moguće je da je navedeni nalaz rezultat dejstva sledećih faktora: 1.) S redstva za povlačenje direktnih prekograničnih plasmana i međunarodnih potraživanja evropskih banaka u regionu centralne, istočne i jugoistočne Evrope su jednim delom obezbeđena kroz smanjenje nivoa (neto naplatu) lokalnih potraživanja. To znači da su, u situaciji kada je registrovan neto odliv sredstava u inostranstvo (kreditne linije iz inostranstva se ne obnavljaju ili se čak prevremeno vraćaju), međunarodno aktivne evropske banke smanjenje leveridža i vraćanje sredstava u matične zemlje finansirale kroz smanjenje lokalnih potraživanja u centralnoj, istočnoj i jugoistočnoj Evropi. 2.) Međunarodno aktivne evropske banke su u periodu pre finansijske krize praktikovale da finansiraju kreditni rast u lokalnoj valuti iz inostranih izvora. U ovom slučaju pretpostavka da banke lokalna potraživanja finansiraju iz lokalnih izvora nije ispunjena. U periodu finansijske krize, zbog pritiska na smanjenje leveridža, banke su odlučile da vrate u matične zemlje sredstva iz kojih su finansirale kreditni rast u lokalnoj valuti i u budućnosti se oslone na lokalne izvore. Činjenica da su plasmani u lokalnoj valuti finansirani iz inostranih izvora se može objasniti visokim kamatnim stopama u zemljama u razvoju. Na taj način kamatne stope su sadržavale i premiju na devizni rizik. Rast kreditnog rizika u posmatranim zemljama je pojačao oprez banaka koje su se odlučile za „beg ka kvalitetu“ i usmeravale sredstva u bankarske sisteme razvijenih zemalja gde je nivo kreditnog rizika niži.

Izbor LSDV modela sa panel-korigovanim standardnim greškama je rezultat urađenih dijagnostičkih testova predstavljenih u Dodatku: Hausmanov test specifikacije, modifikovani Wald-ov test heteroskedastičnosti, Pesaranov test istovremene korelacije i modifikovani Durbin-Watson-ov test autokorelacije.

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Tabela 3: Panel regresija – zavisnost lokalnih potraživanja od meÐunarodnih potraživanja i koeficijenta relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope, LSDV model fiksnih efekata sa panelkorigovanim standardnim greškama, sa i bez vremenskih efekata Varijabla

LSDV7PCSE

LSDV8PCSE

logICLM

0,227*

0,225*

Zav_evr

-0,232

-0,117

BLR

-0,641***

-0,636***

BIH

0,238***

BUL

0,284**

0,291**

CRO

0,632***

0,635***

1,373***

1,377***

0,759***

0,770***

LAT

-0,134

-0,133

LIT

0,187*

0,188*

FYRM

-0,480***

-0,479***

MNE

-0,645***

-0,646***

1,267***

1,277***

0,719***

0,724***

RUS

0,745***

0,769***

SRB

0,308***

0,309***

0,852***

0,881***

UKR

0,443***

0,451*** -0,018

Prvi_period

-0,025

Drugi_period Konstanta

2,958***

2,863***

357

0,987

0,988

legenda: * p<0,05; ** p<0,01; *** p<0,001

Legenda: logICLM logaritam međunarodnih potraživanja evropskih banaka u zemljama regiona centralne, istočne i jugoistočne Evrope, logLCLM logaritam lokalnih potraživanja evropskih banaka u zemljama regiona centralne, istočne i jugoistočne Evrope, Zav_evr koeficijent relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope, BLR, BIH, BUL, CRO, CZ, HU, LAT, LIT, FYRM, MNE, PL, RO, RUS, SRB, TR, UKR individualni efekti po zemljama, Prvi_period i Drugi_period vremenski efekti i to za periode 2007q4-2009q1 i 2009q2-2010q2 respektivno.

SMANJIVANJE LEVERIDŽA EVROPSKOG BANKARSTVA: IMPLIKACIJE NA BANKARSKE SISTEME EVROPSKIH ZEMALJA U RAZVOJU

6. MAKROEKONOMSKE KONSEKVENCE NA EVROPSKE PRIVREDE U RAZVOJU Sa aspekta zemalja regiona centralne, istočne i jugoistočne Evrope mogu se očekivati negativne makroekonomske posledice, ukoliko se trend smanjenja leveridža evropskog bankarstva nastavi. Intenzitet negativnih posledica koje se mogu očekivati zavisi od više faktora. Najznačajniji su sledeći: intenzitet smanjenja leveridža banaka, dužina vremenskog perioda u kojom će navedeni proces biti prisutan, uloga banaka u finansijskom sistemu zemlje (u kojoj meri je finansijski sistem bankocentričan), nivo zavisnosti datog finansijskog sistema od priliva fondova iz inostranstva itd. Ono što je već registrovano u ne malom broju zemalja i što se i u narednom periodu može očekivati u slučaju daljeg smanjenja leveridža banaka, jeste otežan pristup privrede i stanovništva kreditima. Privreda će u takvim uslovima biti prinuđena da smanjuje investicione i tekuće aktivnosti. Dodatni podsticaj za smanjenje aktivnosti privrede će biti i smanjena tražnja sektora stanovništva koji će u ovim okolnostima teže dolaziti do kredita i smanjiti potrošnju. Istovremeno, zbog opadanja privredne aktivnosti može se očekivati smanjenje zarada i zaposlenosti. To je još jedan pritisak na smanjenje tražnje sektora stanovništva, koji dodatno utiče na smanjenje privredne aktivnosti. Sa makroekonomskog stanovišta sve navedeno vodi do smanjenja bruto domaćeg proizvoda i zaposlenosti. Pored navedenog, postoji rizik makroekonomske i finansijske destabilizacije u zemljama regiona centralne, istočne i jugoistočne Evrope. Realno je pretpostaviti da bi nastavak trenda smanjenja leveridža banaka vodio daljem povećanju deficita tekućeg računa bilansa plaćanja, da bi moglo doći do destabilizacije deviznih kurseva zbog povećanog pritiska tražnje na nacionalnim deviznim tržištima, da bi se navedeni efekat mogao preneti na inflaciju itd. Zaista je širok spektar mogućih makroekonomskih posledica nastavka procesa smanjenja leveridža evropskog bankarstva po evropske privrede u razvoju. Mogući su brojni scenariji daljeg razvoja događaja. Navedeni scenariji zavise od mnogih varijabli kao što su: aktivnosti pojedinih vlada i centralnih banaka, aktivnosti EU, aktivnosti ECB i drugih centralnih banaka, mogućnost koordinisane akcije većeg broja zemalja, ponašanje najvećih evropskih banaka, mogućnosti pronalaženja dodatnih izvora za povećanje kapitala evropskih banaka itd. Problem uticaja smanjenja leveridža banaka u Evropi na realni sektor evropskih privreda u razvoju nije bio predmet analize u ovom radu. Imajući u vidu činjenicu da se navedeni problem logički naslanja na istraživanje koje je predmet ovog rada, ali i značaj i aktuelnost ovog problema, preporuka za dalje istraživanje je analiza problema smanjenja leveridža evropskih banaka sa aspekta uticaja na realni sektor u evropskim privredama u razvoju.

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

7. ZAKLJUČAK Osnovni doprinos ovog rada jeste analiza problema transfera rizika u okviru specifične panevropske finansijske mreže čiji su segmenti bankarski sistemi zemalja centralne, istočne i jugoistočne Evrope. Ovi sistemi su snažno zavisni od priliva sredstava iz bankarskih sistema razvijenih evropskih zemalja. Ovaj nalaz potvrđuje prezentirana ekonometrijska analiza. Druga važna osobina ove mreže jeste dominantno prisustvo banaka koje nisu globalni nego regionalni poverioci. Banke iz ove grupe su svoju inostranu ekspanziju skoro isključivo bazirale na regionu centralne, istočne i jugoistočne Evrope. To znači da u slučaju potrebe i regulatornog pritiska za smanjenje leveridža, ove banke nemaju drugih alternativa, nego da smanje aktivnosti u regionu centralne, istočne i jugoistočne Evrope. Istovremeno, jugoistočna Evropa još uvek nije dovoljno interesantan za najveće svetske banke (globalne poverioce). Ako se imaju u vidu specifičnosti navedenog regiona, jasno je da se svako smanjenje leveridža evropskog bankarstva brzo može pretvoriti u finansijsku zarazu koja bi u kratkom roku zahvatila region centralne, istočne i jugoistočne Evrope, ali bi se, vrlo verovatno, u narednom koraku, pretvorila i u panevropsku zarazu. Ekonometrijska analiza panel-podataka na uzorku od 17 zemalja centralne, istočne i jugoistočne Evrope za period 2007q4 – 2012q4 je pokazala da je rast aktive banaka u navedenim zemljama zavisio od priliva sredstava iz inostranstva i od koeficijenta relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope. Rast priliva iz razvijenih evropskih zemalja je prouzrokovao rast aktive banaka, i obrnuto. S obzirom da je u većini zemalja koeficijent relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope preko 90%, inostrani prilivi su uglavnom podrazumevali prilive iz bankarskih sistema razvijenih evropskih zemalja. U periodu pre finansijske krize je priliv sredstava iz Evrope bio ključni faktor kreditnog rasta u evropskim privredama u razvoju. U periodu od 2007. godine se, međutim, desilo suprotno. Smanjen priliv ili čak odliv sredstava u matične zemlje je bio ključni faktor koji je uticao na zaustavljanje kreditnog rasta i smanjivanje vrednosti kreditnog stoka. Analiza je, nadalje, pokazala da veći koeficijent relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope izaziva brže smanjivanje vrednosti aktive banaka. Ako se koeficijent relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope posmatra kao pokazatelj (ne)kompletnosti finansijske mreže, može se konstatovati da je navedeni rezultat u skladu sa zaključkom do kojeg su došli Allen i Gale (2000). Prema ovom zaključku mogućnost širenja finansijske zaraze je veća ako je struktura finansijske mreže nekompletna. Visok stepen relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope pokazuje da je kod većine zemalja centralne, istočne i jugoistočne Evrope finansijska mreža izrazito nekompletna. To objašnjava zašto su navedene zemlje snažno pogođene smanjenjem leveridža evropskog bankarstva. Navedeni rezultat nije u koliziji ni sa zaključkom do kojeg su došli Nikitin, Solovyeva i Urošević (2012). Navedeni autori su pokazali da, u slučaju fleksibilnog deviznog kursa u maloj zemlji, potencijal za nastanak finansijske zaraze može biti veći pri kompletnoj strukturi finansijske mreže. S druge strane, u slučaju fiksnog deviznog kursa, kvazi-fiksnog deviznog kursa i monetarne unije,

SMANJIVANJE LEVERIDŽA EVROPSKOG BANKARSTVA: IMPLIKACIJE NA BANKARSKE SISTEME EVROPSKIH ZEMALJA U RAZVOJU

potencijal za nastanak finansijske zaraze je veći u slučaju nekompletne finansijske mreže. Evropske zemlje u razvoju čine heterogen skup zemalja, kada su u pitanju režimi deviznih kurseva (prisutne su i zemlje sa fiksnim i zemlje sa fleksibilnim deviznim kursevima). Treba istaći da u evropskim zemljama u razvoju sa fleksibilnim deviznim kursom, centralne banke svojim intervencijama uglavnom sprečavaju prekomerne oscilacije deviznog kursa. Prema tome, i u navedenim zemljama se pre može govoriti o kvazi-fiksnom deviznom kursu, nego o fleksibilnom. U takvim okolnostima zaključci do kojih su došli Nikitin, Solovyeva i Urošević (2012) se svode na zaključak do kojeg su došli Allen i Gale (2000). Još jedan bitan zaključak koji proizlazi iz ekonometrijske analize jeste činjenica da je smanjenje međunarodnih potraživanja evropskih banaka uticalo na smanjenje lokalnih potraživanja evropskih banaka u zemljama centralne, istočne i jugoistočne Evrope. Ako se pođe od pretpostavke da se lokalna potraživanja u lokalnoj valuti finansiraju iz lokalnih izvora u lokalnoj valuti, ovaj rezultat može biti neočekivan. Na navedeni rezultat je moglo uticati nekoliko faktora. Prvo, banke su sredstva za povlačenje prekograničnih i međunarodnih plasmana u inostranstvo obezbedile jednim delom kroz smanjenje (neto naplatu) lokalnih potraživanja. Drugo, strane banke su pre krize kreditni rast u lokalnoj valuti u svojim supsidijarima u centralnoj, istočnoj i jugoistočnoj Evropi finansirale iz inostranih izvora i u periodu finansijske krize su ta sredstva vraćale natrag. Ekonometrijsku analizu iznesenu u ovom radu ne treba posmatrati samo u svetlu analize uticaja nezavisnih promenljivih na ponašanje zavisnih promenljivih tokom posmatranog perioda (2007q4 – 2012q4). Ova analiza bi mogla da posluži i kao osnova za davanje eventualnih prognoza budućeg uticaja smanjenja (ili povećanja) leveridža banaka iz razvijenih evropskih zemalja na banke u evropskim zemljama u razvoju. Ono što može biti posebno interesantno jeste mogući uticaj daljeg smanjenja leveridža vodećih evropskih banaka na realni sektor u zemljama centralne, istočne i jugoistočne Evrope. Ovaj problem nije bio predmet analize u ovom radu. U tom kontekstu, preporuka je da dalja istraživanja pokušaju da odgovore i na ovo pitanje.

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

8. DODATAK Dodatak 1: Rezultati Hausmanovog testa specifikacije modela (FE vs. RE) REGRESIJE

SARGAN-HANSEN-OVA STATISTIKA

LSDV1PCSE LSDV1DKSE

18,886

P-VREDNOST 0,0001

ZAKLJUČAK FE specifikacija

LSDV2PCSE LSDV2DKSE

33,986

0,0000

FE specifikacija

LSDV3PCSE LSDV3DKSE

18,003

0,0001

FE specifikacija

LSDV4PCSE LSDV4DKSE

65,143

0,0000

FE specifikacija

LSDV5PCSE LSDV5DKSE

109,254

0,0000

FE specifikacija

LSDV6PCSE LSDV6DKSE

25,351

0,0000

FE specifikacija

LSDV7PCSE

14,471

0,0007

FE specifikacija

LSDV8PCSE

18,112

0,0004

FE specifikacija

Izvor: kalkulacija autora

Dodatak 2: Rezultati modifikovanog Wald-ovog testa heteroskedastičnosti REGRESIJE

STATISTIKA TESTA (CHI2)

P-VREDNOST

LSDV1PCSE LSDV1DKSE

1049,60

0,0000

LSDV2PCSE LSDV2DKSE

571,28

0,0000

LSDV3PCSE LSDV3DKSE

315,64

0,0000

LSDV4PCSE LSDV4DKSE

649,56

0,0000

LSDV5PCSE LSDV5DKSE

370,25

0,0000

LSDV6PCSE LSDV6DKSE

431,32

0,0000

LSDV7PCSE

925,93

0,0000

LSDV8PCSE

622,18

0,0000

Izvor: kalkulacija autore

ZAKLJUČAK Prisustvo heteroskedastičnosti Prisustvo heteroskedastičnosti Prisustvo heteroskedastičnosti Prisustvo heteroskedastičnosti Prisustvo heteroskedastičnosti Prisustvo heteroskedastičnosti Prisustvo heteroskedastičnosti Prisustvo heteroskedastičnosti

SMANJIVANJE LEVERIDŽA EVROPSKOG BANKARSTVA: IMPLIKACIJE NA BANKARSKE SISTEME EVROPSKIH ZEMALJA U RAZVOJU

Dodatak 3: Rezultati modifikovanog Wald-ovog testa heteroskedastičnosti REGRESIJE

STATISTIKA PESARAN-VOG TESTA

P-VREDNOST

LSDV1PCSE LSDV1DKSE

18,468

0,0000

LSDV2PCSE LSDV2DKSE

16,595

0,0000

LSDV3PCSE LSDV3DKSE

13,996

0,0000

LSDV4PCSE LSDV4DKSE

8,758

0,0000

LSDV5PCSE LSDV5DKSE

9,957

0,0000

LSDV6PCSE LSDV6DKSE

8,969

0,0000

LSDV7PCSE

7,538

0,0000

LSDV8PCSE

5,645

0,0000

ZAKLJUČAK Prisustvo istovremene korelacije Prisustvo istovremene korelacije Prisustvo istovremene korelacije Prisustvo istovremene korelacije Prisustvo istovremene korelacije Prisustvo istovremene korelacije Prisustvo istovremene korelacije Prisustvo istovremene korelacije

Izvor: kalkulacija autore

Dodatak 4: Rezultati modifikovanog Durbin-Watson-ovog testa postojanja autokorelacije oblika AR(1) REGRESIJE

BNF-DW STATISTIKA TESTA

LSDV1PCSE LSDV1DKSE

0,48089536

LSDV2PCSE LSDV2DKSE

0,50312166

LSDV3PCSE LSDV3DKSE

0,48035574

LSDV4PCSE LSDV4DKSE

0,54755694

LSDV5PCSE LSDV5DKSE

0,54797229

LSDV6PCSE LSDV6DKSE

0,48804577

LSDV7PCSE

0,62517987

LSDV8PCSE

0,65880587

Izvor: kalkulacija autore

ZAKLJUČAK Postojanje autokorelacije AR(1) Postojanje autokorelacije AR(1) Postojanje autokorelacije AR(1) Postojanje autokorelacije AR(1) Postojanje autokorelacije AR(1) Postojanje autokorelacije AR(1) Postojanje autokorelacije AR(1) Postojanje autokorelacije AR(1)

oblika

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Dodatak 5: Panel regresija - zavisnost visine aktive banaka u regionu centralne, istočne i jugoistočne Evrope od kreditnih aktivnosti banaka iz Evrope u regionu i koeficijenta relativne inostrane zavisnosti od banaka iz Evrope, LSDV model model fiksnih efekata sa Driscoll-Kraay-ovim standardnim greškama (DKSE), sa i bez vremenskih efekata Varijabla logFCLM

LSDV1DKSE

LSDV2DKSE

LSDV3DKSE

0,429***

LSDV4DKSE

LSDV5DKSE

LSDV6DKSE

0,472***

Zav_evr

-1,049***

-1,123***

-0,730***

-0,722**

-0,812***

-0,489*

BLR

0,530***

0,432***

0,692***

0,556***

0,448***

0,707***

BIH

0,089**

0,139***

0,080***

0,078**

0,131***

0,078***

BUL

0,338***

0,403***

0,485***

0,322***

0,380***

0,494***

CRO

0,394***

0,524***

0,510***

0,349***

0,475***

0,507***

0,745***

1,063***

0,744***

0,689***

1,023***

0,741***

0,530***

0,682***

0,679***

0,500***

0,647***

0,692***

LAT

0,361***

0,385***

0,603***

0,335***

0,349***

0,603***

LIT

0,275***

0,325***

0,414***

0,245***

0,288***

0,411***

FYRM

0,034*

-0,061**

0,076**

0,054**

-0,046**

0,081***

MNE

-0,182***

-0,289***

-0,094*

-0,169***

-0,283***

-0,094*

0,861***

1,111***

0,940***

0,813***

1,065***

0,949***

0,537***

0,684***

0,672***

0,492***

0,634***

0,673***

RUS

1,237***

1,393***

1,465***

1,235***

1,382***

1,503***

SRB

0,281***

0,340***

0,362***

0,256***

0,311***

0,361***

0,942***

1,103***

1,116***

0,961***

1,115***

1,167***

UKR

0,711***

0,798***

0,804***

0,695***

0,778***

0,813***

0,277***

logICLM

0,318*** 0,384***

logLCLM

0,388*** -0,041***

Prvi_period

-0,040**

-0,030*

-0,030***

-0,034***

-0,018**

Konstanta

3,382***

4,123***

3,352***

2,920***

3,694***

3,115***

357

0,997

0,996

0,997

0,998

0,997

Drugi_period

legenda: * p<0,05; ** p<0,01; *** p<0,001

SMANJIVANJE LEVERIDŽA EVROPSKOG BANKARSTVA: IMPLIKACIJE NA BANKARSKE SISTEME EVROPSKIH ZEMALJA U RAZVOJU

8. literatura Allen F., Gale D., (2000), „Financial Contagion“, The Journal of Political Economy, Vol. 108. No. 1, str. 1-33. Baltagi B., (2005), Econometric Analysis of Panel Data, Third Edition, John Wiley & Sons Baum C., (2006). An Introduction to Modern Econometrics Using Stata, Stata Press Boss M., Elsinger H., Summer M., Thurner S., (2004), „An Empitical Analysis of the Network Structure of the Austrian Interbank Market“, ONB Financial Stability Report 7 Calvo G. A., Reinhart C. M., (2000), „Fear of Floating“, NBER Working Paper Series, Working Paper 7993 Cetorelli N., Goldberg L., (2010), „Global Banks and International Shock Transmission: Evidence from the Crisis“, IMF Economic Review Driscoll J. C., Kraay A. C., (1998), „Consistent Covariance Matrix Estimation with Spatially-Dependent Panel Data“ The Review of Economics and Statistics, Vol. 80, No. 4, str. 549.-560. EBCI Vienna Initiative, (2014), “CESEE Deleveraging and Credit Monitor”, Quarterly Monitor Q3 2013 Elsinger H., Lehar A., Summer M. (2013), “Network models and systemic risk assessment”, u “Handbook of Systemic Risk”, edited by Fouque J., Langsam J. A., Cambridge, str. 287-306. Espinosa-Vega M., Sole J., (2010), „Cross-Border Financial Surveillance: A Network Perspective“, IMF Working Paper WP/10/105 Hoechle D., (2007), „Robust standard errors for panel regressions with cross-sectional dependence“, The Stata Journal (2007), No. 3, str. 281.-312. International Monetary Fund, (2012), „Global Financial Stability Report, Restoring Confidence and Progressing on Reforms“, IMF International Monetary Fund, (2012), „Global Financial Stability Report, The Quest for Lasting Stability“, IMF Llaudes R., Salman F., Chivakul M., (2010), „The Impact of the Great Recession on Emerging Markets“, IMF Working Paper WP/10/237 Morgan Stanley Research Europe, (2011), „European Banks, What Are the Risks of €1,5-2,5tr Deleveraging?“, Morgan Stanley Morgan Stanley Research Europe, (2011), „European Banks, 2012 Outlook – Deleveraging remains the key theme“, Morgan Stanley

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Nikitin M., Solovyeva A., Urošević B. (2012), „Globalization, exchange rate regimes and financial contagion”, Higher School of Economics, National Research University Moscow, Working Paper WP9/2012/04, Series WP9 Oesterreichische Finanzmarktaufsicht and Oesterreichische Nationalbank (2012), „Supervisory guidance on the strengthening of the sustainability of the business models of large internationally active Austrian banks” Popov A., Udell G., (2010), „Cross-Border Banking and the International Transmission of Financial Distress During the Crisis of 2007-2008“, European Central Bank, Working Paper Series No.1203 Živković B., Cvijanović D. (2013), „Uticaj krize bankarstva u Evropskoj uniji na bankarske sisteme evropskih zemalja u razvoju“, u zborniku „Svetska ekonomska i društvena kriza“, Limes Plus broj 3/2013, HESPERIAedu, str. 9-23.

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Goran Petković

University of Belgrade, Economic Faculty, Kamenička 6, Belgrade, pego@eunet.rs

Stipe Lovreta

University of Belgrade, Economic Faculty, Kamenička 6, Belgrade, slovreta@ekof.bg.ac.rs

Zoran Bogetić

University of Belgrade, Economic Faculty, Kamenička 6, Belgrade, bogeticz@ekof.bg.ac.rs

JEL CLASSIFICATION: L 83

ACHIEVEMENTS AND DEVELOPMENT POTENTIALS OF SERBIAN MOUNTAIN TOURISM

ABSTRACT: This paper is aimed to show relationship between active state policy and the economic growth, in the tourism area. The case study of the Serbian mountain tourism development in the period 2006 – 2013 is presented. Tourism has proved to be extremely resilient and expanding sector of global economy, arguing the statement that holidays and short breaks are not luxury but a necessity of a modern society. Mountain tourism is a star product, fast growing sector in the global tourism industry. In 2006, mountain tourism was recognized to be promising product in Serbian tourism. After six years of planning, investments, development, first results can be analyzed. Furthermore, the future development scenario is to be chosen.

KEY WORDS: tourism, mountains, ski resorts, investments 1

Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu.

ACHIEVEMENTS AND DEVELOPMENT POTENTIALS OF SERBIAN MOUNTAIN TOURISM

ABSTRAKT: Ovaj prilog ima za cilj da pokaže vezu izmedju aktivne državne politike i ekonomskog rasta u sektoru turizma. Kao primer ove politike, predstavljen je razvoj planinskog turizma u Srbiji u periodu 2006-2013. godine. Turizam se pokazao kao vrlo otporan i rastući sektor globalne ekonomije, što je svojevrsna potvrda stava da duži i kraći odmori nisu više luksuz već potreba u savremenom društvu. Planinski turizam je proizvod zvezda, tj. brzo rastući proizvod u globalnoj turističkoj privredi. U 2006. godini, planinski turizam je prepoznat i u Srbiji kao proizvod koji obećava. Posle šest godina planiranja, investiranja i razvoja, mogu se analizirati prvi rezultati. Nadalje, treba da bude odabran i budući scenario razvoja ovog proizvoda.

KLJUČNE REČI: turizam, planine, skijališta, investicije

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

1. Tourism in the global and in Serbian economy Tourism is, in the long term, despite the world economic crisis and stagnation, a stable, growing and dynamic part of the economy. In 2012, some records in the world tourism were achieved (UNWTO, 2013). The number of international tourists exceeded the magic limit of one billion (1.035 million tourists). International tourism generated total export revenue of 1,300 billion USD (an increase of 4%) including transport services. The tourism industry is one of the most important pillars of services exports in world trade.

Table 1: The growth of tourism in the world in the period 1990 - 2012th Market share (%)

INTERNATIONAL TOURIST ARRIVALS (MILLION) The Territory 1990

World 436,6 Developed 297,0 economies Developing 139,0 Economies Europe 262,7 Asia and the 55,8 Pacific N. and S. 92,8 America Africa 14,8 Middle East 9,6

1995

2000

2005

2010

2011

2012

529,0

677,0

807,0

949,0

995,0

336,0

420,0

459,0

506,0

193,0

256,0

348,0

305,9

388,0

82,0

2012

Change (%)

The average annual growth rate (%) 05/12

11/10

12/11

1.035,0 100,0

4,8

4,0

3,0

530,0

551,0

53,2

4,8

3,8

2,6

443,0

465,0

484,0

46,8

4,9

4,3

4,8

448,9

485,5

516,4

534,2

51,6

6,4

3,4

2,5

110,1

153,6

205,1

218,2

233,6

22,6

6,4

7,0

6,2

109,0

128,2

133,3

150,4

156,0

163,1

15,8

3,7

4,6

2,9

18,8

26,2

34,8

49,9

49,4

52,4

5.1

0,8

5,9

6,0

13,7

24,1

36,3

58,2

54,9

52,0

5,0

5,6

-5,4

5,2

Source: World Tourism Organization (UNWTO) © Tourism Highlights, Edition 2013, p. 4 (Information collected by UNWTO June 2013)

Tourism is an important component of the national economy, encouraging the creation of new jobs in the tourism and catering industry (Katircioglu, Fethi, Aga, 2010), but also in the industries supplying goods and services to tourism. This extends to a number of industries, from construction to transport and the food industry. Because of its contribution to total GDP, tourism is also pointed out as a priority sector for many developing countries, such as Montenegro (Ðuranović, Radunović, 2011) or Serbia (Official Gazette, 2006). WTTC (World Council of Travel and Tourism) estimates the total contribution of tourism industry to the GDP through three contributing components: direct (generated by catering, travel services, shopping etc.), indirect (investments, etc.) and induced (earnings power of all those who live from tourism). Serbia expects tourism growth until 2015. According to WTTC, the total contribution of tourism to Serbian GDP, from 2007 to 2015, on average, will be around 7,5%, reaching 7,9% in 2015. At the same time, world average will be 9,3%, European 7,7% and, for example, Croatian 30,5%.Compared to other countries in the region, the lower the

ACHIEVEMENTS AND DEVELOPMENT POTENTIALS OF SERBIAN MOUNTAIN TOURISM

contribution of tourism to GDP has only Macedonia, 5,7% (WTTC, 2013). Tourism plays an important role in the structure of European GDP (7.7%), and even more on the global scale. Serbia achieved equal contribution of tourism to overall economy as the economies of Europe in 2012 year. However, contribution of tourism sector to Serbian economy is not fully observed due to the significant presence of the informal sector and scope of collected data. Analysis done in “The Tourism Development Strategy of the Republic of Serbia until 2015”, revealed that tourism indicators in Serbia have shown a decade-long decline. There were approximately 2,5 million tourists making over 8 million overnights in 1995. Baseline for the implementation of the Strategy were following data in the 2004: 1.7 million tourists, of which only 0.3 million foreign; making 5.9 million overnights of which 0.8 million foreign, resulting in the foreign exchange earnings of 231 million EUR (Horwath, 2005; p. 154). Tourism in Serbia is going through a strong restructuring, since the adoption of the Strategy (Strategy, 2006). On the one hand, domestic tourist traffic weakens because of visa liberalization and the economic crisis. Visa free regime enabled to the middle easier travel to Greece, Italy, Spain and Germany. The crisis discouraged the arrivals of low income domestic tourists. On the other hand, foreign tourists boosted arrivals from Europe (Italy, Germany and Russia) and also from the region (Montenegro, Croatia, Slovenia). First turning point for Serbian tourism was in 2002, caused by political changes. While the domestic tourist traffic fell by 2%, in a total number of 7,206 million overnights, foreign overnights increased by 25% compared to 2001 year (National Bank of Serbia, 2002).Growth in foreign tourist arrivals was permanent from 2002, with the disruption in 2008 caused by the global crisis (turizam.mfp.gov.rs, 2013). Number of total nights in Serbia jumped from 5,9 million in the 2004 to 7,3 million in the 2008, and than dropped to 6.5 million in the 2012. However, the number of foreign tourists’ overnights also rose, like arrivals, from 0,8 million in the 2004, to 1.4 million in the 2008 and eventually to 1.8 million in the 2012. Foreign exchange inflow rose from the initial 231 million EUR in 2004 to 708 million EUR in 2012. Second turning point was the implementation of Strategy, since 2007, when number of foreign arrivals rose from 696.045 to 809.967, and overnights from 1.475.675 to 1.796.217. In the first four months of 2013 the total number of tourists in Serbia amounted to 562.226 (an increase of 3.9% compared to the same period in 2012), of which 351.887 were domestic (up 4%) and accounted for 62.59% of total arrivals and 210.339 foreign tourists.

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Table 2: Tourist arrivals and overnights in the Republic of Serbia, 2000 - 2013 Arrivals Year

In total

Domestic

Nights Foreign % of total

In total

Domestic

Foreign % of total

2000

2.169.225

2.003.549

165.676

7.64%

7.696.29

7.265.197

431 093

5.60%

2001

2.129.128

1.886.603

242.525

11:39%

7.195.272

6.602.672

592.600

8:24%

2002

2.209.675

1.897.612

312.063

14:12%

7.206.734

6.468.473

738.261

10:24%

2003

1.997.947

1.658.664

339.283

16.98%

6.684.592

5.892.890

791.702

11.84%

2004

1.971.683

1.579.857

391.826

19.87%

6.642.623

5.791.564

851.059

12.81%

2005

1.988.469

1.535.790

452.679

22.77%

6.499.352

5.507.604

991.748

15:26%

2006

1.889.771

1.420.929

468.842

24.81%

6.407.225

5.391.913

1.015.312

15.85%

2007

2.306.558

1.610.513

696.045

30.18%

7.328.692

5.853.017

1.475.675

20:14%

2008

2.266.166

1.619.672

646.494

28.53%

7.334.106

5.935.219

1.398.887

19:07%

2009

2.021.166

1.375.865

645.301

31.93%

6.776.763

5.307.112

1.469.651

21.69%

2010

2.000.597

1.317.916

682.281

34.10%

6.413.515

4.961.359

1.452.156

22.64%

2011

2.068.610

1.304.443

764.167

36.94%

6.644.738

5.001.684

1.643.054

24.73%

2012

2.079.643

1.269.676

809.967

38.95%

6.484.702

4.688.485

1.796.217

27.70%

562.226

351.887

210.339

37.41%

1.773.165

1.276.042

497.123

28.04%

I-IV 2013

Source: National Bureau of Statistics, June 2013 * Montenegro and Kosovo excluded

There are two consequences of this restructuring. First, local tourism entrepreneurs became dependent on foreign visitors. Decline in domestic arrivals without foreign visitors would face Serbian tourist places with a sharp drop in traffic. The positive side effect is the increased foreign exchange earnings from tourism. Finally, local tourist supply adapts to the expectations of foreign guests. Competitiveness of service, quality and price improves. Competition on the global market causes new selling approach rising share of the group visits for 28,5% in the period 2007-2011. Nowadays, 126.000 foreign visitors came in groups, which are 16,5% of total foreign visits in Serbia (UNWTO, 2013 Compendium, p.688). Unlike WTTC data, Serbian Statistical Bureau presents only direct contribution to GDP. Furthermore, only data for accommodation and catering are presented. Services of passenger transport, travel agency services and other tourist services (guides, entertainment, and recreation) are not taken into account. Yet, even partial observation shows the dynamics of tourism development. Tourism (accomodation and catering) participated in Serbian GDP in 2001 around 0.8% (or 6.4 billion). The share in GDP rises in 2005 to 1.0% (17.7 billion). The trend of tourism increase in GDP continues to 2012th and stood at 36 billion or 1.1%.

ACHIEVEMENTS AND DEVELOPMENT POTENTIALS OF SERBIAN MOUNTAIN TOURISM

Table 3: Accommodation and food services as % GDP and budget of Serbia 2001

2002

2003

2004

Accommodation catering

0.8

1.0

* Accommodation

0.6

0.2

0.3

0.2

* Food and drink

0.2

0.7

% of the total budget for tourism

2005 2006

2007

2008

2009

2010

2011

1.1

1.0

0.3

0.2

0.3

0.4

0.7

0.8

0.7

0.8

0.7

0.6

0.19

0.25

0.36

0.67

0.58

0.31

0.55

0.61

2012

2013

1.1

0.33

0.25

Source: National Bureau of Statistics, June 2013

Average share of tourism in Serbian GDP in the observed period was 1.01%. Simultaneously, the average share of tourism in the total budget was 0,41%. Although tourism was often quoted as the priority sector in the national economy (NARD, 2012), statistics on the participation in total budget of Serbia, do not confirm such an orientation. Despite limited resources, following the instructions outlined in the Strategy, in the adopted master plans and the Law on Tourism (Markovic, 2009) Serbia was developing nine tourism products. Among them, a special place had mountain tourism, the product that requires long term development.

2. Modern mountain tourism Mountain tourism was originally developed from the activities of nature lovers and wildlife fans. The enthusiasm, caused by staying in nature and the risk taking, created the impression of adventure and an "extraordinary" life. Single, extraordinary events evolved in the tourism product. This process of commodification brought what modern marketing requires - adjustment to customer expectations. Nowadays, it is usual that nature-lovers expect on-line communications, bathroom in base stations (villages) and other infrastructure, unexpected in the wilderness. Precise maps, planned routes with arranged rest areas raise safety for adrenaline tourists but soften the borders between adventurers and tourists (Beedy, Hudson, 2003). A growing number of mountain visitors come from the affluent sections of society. Demanding visitors need improved conditions causing changes on the mountains. "Adaptation management" requires to review impacts on environment after the creation of friendly environment for the tourists (Fang, Qin Ding, Yang, 2009): a) the vulnerability - the inability of the environment to regenerate after some urbanization effects, b) adaptation - environmental change, usually used to describe the effects of climate change, c) specificity â&#x20AC;&#x201C; that should be preserved as the reason why first visitors decided to come. However, the dilemma between environment preservation vs. investments in accessibility is artificial, and is caused by the exaggeration of one or the other side. "Protected areas need tourism, and tourism needs protected areas. Although this relationship is complex and sometimes adversarial, tourism is always a critical component to be considered in the establishment and management of protected areas "(CRC for Sustainable Tourism, 2008, P. 5).

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Mountain tourism is growing significantly and nowadays generates 15-20% of the global tourism market (E. Kruk, 2010), meaning annually between 100 and 140 billion USD. The most important sub-markets include traditional hiking (alpine hiking, ramble, camping, etc.), visits to national parks, ski resorts, recreation, walking, adrenaline sports and amusement parks, mountain biking, etc. It is estimated that about 50 million visitors attended mountain resorts worldwide, while these resorts employed over 25 million employees (Kruk E., 2009, p.16). Around 7,000 national parks are among the most attractive destinations and many of them are located in mountains. Peak District, the first national park (1951) in the UK receives 10 million visitors annually. Ten major US national parks annually attract over 37 million visitors, led by the mountain destinations: Great Smoky Mountain (9,6 million visitors), Grand Canyon (4,4), Yosemite (3,8) and Yellowstone (3,4), (Savedge, 2013). Ski and winter sports tourism is also significant mountain tourism product. For the season 2012/13 it was identified 26.819 ski lifts worldwide (Wanat, 2013, p.8). Industry retains a similar number of visitors (350-400 million) in last decade. Some markets stagnate (Europe), some even fall (Japan) and some grow (Eastern Europe, China). Visitors have on disposal 2,110 mountain resorts reporting over 48 million visitors annually. Three-quarters of major mountain centres are in the Alps. A concentration of business is present: only 20% of all mountain resorts have over 100.000 visitors a year. Only Zlatibor in Western Serbia is in this category with 116.302 visitors in 2011 (SORS, 2012, p.215). Above mentioned Serbian tourism strategy from 2006, has identified mountain tourism as a key product in the group of those requiring long range developments. Strategy raised the question of key mountain destinations. Destinations can be defined either as a place where tourism activities are developed and where visitors consume tourism products, or as a tourist product that includes a variety of resources, activities, and participants from particular territory (Popescu, 2011 Str.27). Destinations may vary in sizes, from a whole country, a region or island, to a village or town or city or self-contained centre (UNWTO, 2007, pg.1). Guidelines from the Strategy imposed that mountain destinations need to be all-season places with a strong reliance on the winter ski and summer recreational tourism. Following the guidelines, number of master plans for mountain tourist centres was developed. Some studies confirmed the expectation that new mountains, notably Stara Planina and Golija have significant development potential. Some expectations were exaggerated, where master plans have pointed limited potential of some tourist centres (Besna Kobila, Beljanica and Vlasina). The most potent existing tourism centres are Kopaonik and Zlatibor. Collected development documentation logically pointed out two existing centres, Kopaonik and Zlatibor, and one new, Stara Planina for intensive mountain tourism development. The governmentâ&#x20AC;&#x2122;s development policy focused primarily on infrastructure conditions (utilities and tourism), preparing environment for further private investments.

ACHIEVEMENTS AND DEVELOPMENT POTENTIALS OF SERBIAN MOUNTAIN TOURISM

3. Investments in the Serbian mountain resorts Investments in mountain infrastructure development mainly were conducted by public companies, primarily public company Ski Resorts of Serbia (SROS), and ministry in charge for tourism. Total investment in the mountain infrastructure from 2007 to 2013 was 9,276,725,844.05 dinars (approximately 95 million EUR), of which 30% was invested directly from the ministry and the rest through the public company Ski Resorts of Serbia. For Kopaonik, the master plan and planning documents were funded. Demining of the ski resorts area had been carried out. Communal infrastructural projects included reparation of the roads and fresh water treatment plant, construction of sidewalks, parking lots and electrical substations. Municipalities of Brus and Raska received equipment for two trauma centres, then for the solid waste and snow removal from the base resort. Special attention was paid to the ski infrastructure: 8 new lift has been installed and some new ski trails formed or upgraded. Approximately 55 km of trails (85%) are covered with new technical snow system. The zenith of the investment activity came with summer facilities: walkways through the National Park Kopaonik (2010), arrangement of trails and lift adapters for downhill biking (2012), and finally alpine coaster, zip line and tubing (2013). Zlatibor (Kraljeve vode) and especially ski centre Tornik obtained automatic weather station, three visitor centres (one in the base and two in ski area) and two public toilets. Gostilje waterfall and Stopica cave received new footpaths and lighting. Access road to the Tornik was paved, signage placed and a parking lot for 450 vehicles constructed. New local water supply was developed and electrical infrastructure improved. Investments in ski infrastructure on Tornik included a six-seat chair-lift and two t-bar lifts as well as 5 kilometres of tracks, constructed and covered by technical snow. The first summer activities consisted of kindergarten for children, tubing, paths and adapters on the chairlift for the mountain bikes and mountain carts. Installation of the alpine coaster is expected during 2013. The infrastructure on Stara Planina Mountain did not exist, besides one incomplete road, 10 Kv small transmission power line with the substation and the local water supply for mountaineers’ chalet and small hotel. After 2007, road with the parking lots for the ski centre Konjarnik and the new resort Jabučko ravnište were completed. Other major infrastructural projects were: electrical power transmission from the Pirot direction, 21 km long, followed by 11 power stations, first water supply and sewerage system, wastewater treatment plant (put in place before the first pollutants). Building of a transmission line from the third direction is in a progress. All projects were executed according to the planning documentation developed since 2007, starting with the Spatial plan of special purpose (IAUS, 2008) to the zoning plans, environment reports, etc. Ski centre was developed since 2007 and in 2013 it has 13 km of tracks in all categories serviced by a gondola, two four-seat chair-lifts and one T-bar lift. All three resorts are equipped with modern groomers, ski data system and monitorial officers equipped with radio online and snowmobiles.

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

There are two main reasons why intensive development of infrastructure in tourist areas was undertaken: to raise the level of service and to encourage commercial investors.

4. Service and private investments in Serbian mountain tourism Level of service to visitors starts with functional value of the tourism product (Russell, Chatterjee, 2003). These include accessibility, signage, functional utilities, etc., improving the satisfaction of visitors through avoiding the complaints and by deserving recommendations or come back of visitors. Higher level of service can be indirectly traced through the number of visitors. In January-April 2013, majority of tourists in Serbia (141.742) attended mountain regions, 4,04% more than in the same period of 2012, making 619.578 overnights (up 2.8%). From 2005 to 2009 the largest number of domestic overnights was recorded in the spas (SORS, 2010, p.338), while in the period of 2011-2012 the most visited were mountains. Arrivals in mountain resorts fell down from 445.857 (2007) to 397.388 (2012), with mountains being the most resilient in this period. Among mountains, Kopaonik stands out in the first four months of 2013 with 41.187 arrivals (up 15,3% compared to the same period 2012) and 202.482 overnight stays (up 13,4%). The second is Zlatibor 34.137 arrivals (up 2,3 %) and 148.524 overnight stays (up 4,1%). Two of them made 56.7% of all overnights in the Serbian mountains.

Table 4: Tourist arrivals and overnights in the Republic of Serbia, 2000 - 2013 PLACE Kopaonik

ARRIVALS

INDEX

41.187

OVERNIGHTS 115.3

202.482

INDEX 113.4

Zlatibor

34.137

102.3

148.524

104.1

Tara

19.263

117.3

80.496

103.4

Divcibare

10,197

89.5

48.652

103.5

Ivanjica

3,380

111.6

16,159

99.9

Zlatar

877

99.2

1,954

Rudnik

3,364

96.5

21,440

97.4

Stara Planina

6,045

97.8

20.192

95.3

Goc

3,578

90.5

19,463

90.5

Source: www.turizam.mfp.gov.rs / images / stories / statistics

Number of guests in Serbian mountains has not yet reached level of 2007. Already mentioned the abolition of visas for Serbian citizens travelling in Europe has attracted a number of curious Serbian tourists, especially in the Alps. On the other side, majority of

ACHIEVEMENTS AND DEVELOPMENT POTENTIALS OF SERBIAN MOUNTAIN TOURISM

domestic tourists, hit by the crisis, gave up their winter holidays in these years. However, come back of tourists to the mountains with the largest investments occurred. Kopaonik and Zlatibor also received rising number of foreign tourists. Return of tourists on the mountain can be illustrated with the information from the Ski Resorts of Serbia (SROS).

Table 5: Number of sold tickets in season, Ski Resorts of Serbia (SROS) SEASON

KOPAONIK

STARA PLANINA

ZLATIBOR

DIVCIBARE

SROS

2008/2009 2009/2010 2010/2011 2011/2012 2012/2013 In total

108.578

6,138

10,841

2,561

128.118

78.178

8,478

8,311

94.967

97.404

9,778

23.737

130.919

109.522

18,962

32,653

161.137

98.407

24,436

25,946

148,789

492.089

67.792

101.488

2,561

663.930

Source: Ski Resorts of Serbia, June 2013. DivÄ?ibare was part of SROS for only one season.

After fall in 2010 and 2011, season 2011/12 was a record one, thanks to a cheap ski tickets (two years of no price changes in the inflationary economy). But, real progress happened in the season 2012/13, despite the ticket price adjustment for inflation. Although, at first glance, SROS has sold fewer tickets, it actually sold a record number of ski days. This was result of the new pricing policy, encouraging sales of expensive, multiday tickets and discouraging the sale of half-day and daily tickets. Kopaonik has sold a record 355.000 ski days, on Zlatibor and the Stara Planina around 35.000, reflecting positively on sales turnover.

Table 6: Turnover of JP Ski Resorts of Serbia, in dinars SEASON

KOPAONIK

STARA PLANINA

ZLATIBOR

DIVÄ&#x152;IBARE

SROS

2008/2009 2009/2010 2010/2011 2011/2012 2012/2013 In total

425,130,880

4,719,800

5,251,950

1,675,150

436,777,780

283,778,270

6,656,350

4,878,700

295,313,320

361,462,020

8,349,450

19,936,200

389,747,670

428,041,046

25,208,649

39,009,656

492,259,351

564,800,909

34,840,690

40,438,620

639,374,567

2,063,213,125

79,774,939

109,515,126

1,675,150

2,253,472,688

Source: Ski Resorts of Serbia, June 2013.

Another objective to be reached by heavy investments in infrastructure is to encourage private investors. Evolution of the accommodation capacities can illustrate the achievements of this goal. Kopaonik offered in 1995 about 4,000 beds in hotels and apartments and 2,500 beds in complementary facilities such as labour union resorts, forest houses and mountain chalets. The 2003 was the year of a decline in business activity characterised by the reduced number of beds: 3,905 beds in hotels and apartments, then 1,330 in complementary housing and, for the first time presented data on 1,180 beds in private housing (Nikolic, S., 2006, p.123). Public investments from 2006 in infrastructure stopped further decline in business activity since 2009, when it was recorded a total 6,427 beds on Kopaonik (Horwath.

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

2009, p.72). According to the official data on categorized objects in the Department of Tourism of the Republic of Serbia, in 2009 there were 2.277 beds in hotels of different categories. The same official data base in 2013 show 3,360 beds in hotels of different categories in Kopaonik, i.e., an increase of 47.5% for the period of 4 years. Furthermore, in the period of 2007-2013 in BrzeÄ&#x2021;e village entrepreneurs built around 1500 beds in new facilities. New entrepreneurs brought innovations: open pool (Grand), sports hall (Ozone), high-level boutique hotel service (Mount). Traditional restaurants expanded in housing (Komita) or in the production of high quality food products for resale (Promaja). On Stara Planina in 2003, on the location Babin Zub were one unclassified mountain cottage with 90 beds and small two star hotel with 60 beds (Nikolic, S., 2006, p.184). Private accommodation was not recorded at that time. In the 2013 there are new four star hotel with 380 beds, existing two star hotel with 60 beds and 72 beds in renovated mountain cottage (total 512 beds), which is 3,4 times more than ten years ago. Furthermore, fourteen households entered the rural tourism, supported by soft loan scheme provided by the tourism ministry. As an illustration, ethnic village Srna offers pool, restaurant and accommodation in 59 beds. Intensive investments in accommodation are also observed on Zlatibor. The most important projects were renovation and expansion of the hotel "Mona Zlatibor", expansion of the "Olymp" hotel, construction of "Zlatiborska noc" hotel, the construction of new or expansion of existing rural households and their entertainment facilities (swimming area BoĹĄkova voda) and many other projects implemented in the period 2007-2013 year. This development cycle resulted in a significant tourist industry in observed mountains.

Table 7: Capacity of hotels on selected mountains Mountain

Kopaonik Zlatibor Tara Stara planina Zlatar In total

The total number of graded buildings

The total number of units

Number of beds

1.355

3.360

837

1.482

414

653

167

240

121

220

2.894

5.955

Source: Ministry of Finance and Economy, June 2013.

Domestic companies dominate as investors. A small number of foreign investors came to the Serbian mountains along with the privatization process, like Metropol group from Moscow that privatized Putnik, tour operating business in Belgrade and became the owner of two hotels on Kopaonik (Petkovic, Zecevic, PindĹžo, 2011). Although it is clear that foreign investors prefer Belgrade, there is interest in some new projects (Falkensteiner on Stara Planina or Belgian Veolia who has leased land in Kopaonik).

ACHIEVEMENTS AND DEVELOPMENT POTENTIALS OF SERBIAN MOUNTAIN TOURISM

5. Conclusion Further development of mountain tourism in Serbia will follow on of two possible scenarios. Rapid development requires continuation of public support. More important will be support to the private investors than to the public sector developing infrastructure. Possible instruments could be soft credits, as it was offered to a limited level in former period and / or fiscal measures, such as more favourable fiscal treatment for new investments, not present by now. However, a part of the infrastructure projects will remain the obligation of the state, such as the construction of the gas pipeline and additional electrical infrastructure (Kopaonik) or facilities for waste water treatment on Kopaonik, which is even, the National Park. The second scenario is a spontaneous development, and different mountain resorts are differently capable to follow it. Zlatibor and Kopaonik are able to continue their development cycle even without government assistance. However, if the state fully withdraws from these projects, some negative effects will emerge (pollution in Kopaonik, “intensive” development on existing "open" locations resulting in urban chaos if new locations were not open, and the like.). Centres as Stara Planina, without state interference, will evolve through small and sub-optimal accommodation buildings, as is the case at Tara. The new centres, such as Golija, without the state companies, being the factor of the communal and ski infrastructure development, do not have a chance to start the development cycle.

6. Literature Beedie, P. Hudson, S., (2003) Emergence of mountain-based adventure tourism, Annals of Tourism Research, Vol. 30, No. 3, Elsevier Science Ltd., pp. 625-643 CRC for Sustainable Tourism (2008) Tourism and Protected Area Management, sustaining resources (2008), The Sustainable Tourism Cooperative Research Centre, Copyright © Ðuranović M, M Radunović., (2011), Analysis of the effects of tourism on GDP, employment and balance of payments, Working Paper no. 20, Central Bank of Montenegro, Podgorica Facts and figures about the Peak District National Park, retrieved from: http://www. peakdistrict.gov.uk/news/mediacentrefacts, accessed on 20.09.2013. Fang, Y., Qin, D., Ding, Y., Yang J., (2009), Adaptation of Mountain Tourism Management Service: The Case of the Source Regions of the Yangtze and Yellow River, J. Matt. Sci. 6: pp.299-310 Horwath Consulting Zagreb (2009), Master Plan for tourism destination Kopaonik, Zagreb

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Horwath Consulting Zagreb, Faculty of Economics, Belgrade (2005), Tourism Development Strategy of Serbia, the first phase report, Institute for Architecture and Urban Planning of Serbia, IAUS (2008), Spatial Plan of the Nature Park and the tourist region Stara Planina, Belgrade Katircioglu S. T., Fethi S., Aga M., (2010) Trade and growth: New empirical evidence from Hong Kong, ARGUMENTA OECONOMICA, No 2 (25), pp.67-78 Kruk, E., (2010), Two Decades of Mountain Tourism in ICIMOD 1989-2010, International Center for Integrated Mountain Development, Kathmandu, Nepal, retrieved from: www.icimod.org Kruk, Tourism and Sustainable Mountain Development in the Hindu KushHimalayas (2009), in "Integrated Tourism Concepts to Contribute to Sustainable Mountain Development in Nepal", ed. By E. Kruk, Kreutzmann, H., J. Richter, Kathmandu, Nepal Markovic, P., (2009), Komentar Zakona o turizmu, NALED, retrieved from: http:// www.naled-serbia.org/index.php?action=propisi<sID=9 accessed on 20.09.2013. Mt. Fuji Area, retrieved from: http://factsanddetails.com/japan.php?itemid=982 accessed on 20.09.2013. Petkovic Mr. Zecevic, B. and Pindzo R., (2011), Turizam kao deo nacionalne ekonomije, Ekonomika preduzeća, SES and UKDS, Year LIX, Jan.-Feb 2011, p. 89-97 Popescu, J., Menadžment turističke destinacije (2011), Univerzitet Singidunum, Beograd Russell B., Chatterjee, S., (2003), Relationship quality: the undervalued dimension of software quality, Communication of the ACM August, 2003/Vol.46, No. 8 Savedge J. Top 10 most visited national parks, (2013), retrieved from: http:// translate.google.com/translate?hl=en&prev=_t&sl=sr&tl=en&u=http://www.mnn. com/earth-matters/wilderness-resources/blogs/top-10-most-visited-national-parks accesed on: Apr 04 2013 at 2:00 PM Statistical Office of the Republic of Serbia SORS (2012), Opštine i regioni, Belgrade Statistical Office of the Republic of Serbia SORS, (2010), Statistical Yearbook, Belgrade The National Agency for Regional Development NARD, (2012), National Plan of Regional Development of Serbia - Methodology, Belgrade The National Bank of Serbia, Annual Report (2002) Belgrade Tourism Development Strategy for the period 2006-2015, (2006), The Official Gazette of the Republic of Serbia, No. 91/06

ACHIEVEMENTS AND DEVELOPMENT POTENTIALS OF SERBIAN MOUNTAIN TOURISM

UNWTO (2007), A Practical Guide to Tourism Destination Management, Madrid Wanat Laurent (2013) International Report on Mountain Snow & Tourism - Overview of the key industry figures for ski resorts, April 2013 www.vanat.ch/RM-worldreport-2013.pdf World Tourism Organization (UNWTO) ÂŠ (2013) Tourism Highlights, Edition 2013, Madrid World Tourism Organization UNWTO (2013), Compendium of Tourism Statistics, Data 2007-2011 Country tables, Madrid World Tourism Organization UNWTO (2013), International tourism receipts grew by 4% in 2012, PR No.: PR13033, Madrid, 15 May WTTC Tourism Research, Retrieved from: www.wttc.org / research, accessed 21.06.2013. www.turizam.mfp.gov.rs / images / stories / statistics / VI.doc accessed 21.08.2013.

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Ana Aleksić Mirić1

anaa@ekof.bg.ac.rs

Marina Petrović2

marina@ekof.bg.ac.rs

JEL KLASIFIKACIJA: M12, M14, M51, M54

MEÐUZAVISNOST KORPORATIVNIH DOGAÐAJA I ZADOVOLJSTVA POSLOM MLADIH STRUČNJAKA

APSTRAKT: U fokusu ovog rada je analiza potencijalnog korišćenja korporativnih događaja kao organizacionog mehanizma za postizanje većeg zadovoljstva poslom kod mladih stručnjaka. Cilj istraživanja je da testira hipotezu kako postojanje odnosno odsustvo određenih korporativnih događaja utiče na zadovoljstvo poslom mladih stručnjaka. Rad je zasnovan na empirijskom istraživanju. Rezultati istraživanja pokazuju da na zadovoljstvo poslom utiču tri ispitivana korporativna događaja: obuke i treninzi na radnom mestu, korporativni seminari na kojima učestvuju svi zaposleni i proslave povodom važnih događaja za firmu. Rezultati takođe pokazuju da u strukturi korporativnih događaja dominiraju događaji sa svrhom organizacione integracije u odnosu na događaje učećeg karaktera, i da je to oprečno očekivanjima ispitanika; kao i da su korporativni događaji nedovoljno korišćeni za promociju rada mladih stručnjaka, te ne podržavaju dovoljno procese individualnog i organizacionog učenja.

KLJUČNE REČI: KORPORATIVNI DOGAÐAJI, MLADI STRUČNJACI, ZADOVOLJSTVO POSLOM 1 2

Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu

MEÐUZAVISNOST KORPORATIVNIH DOGAÐAJA I ZADOVOLJSTVA POSLOM MLADIH STRUČNJAKA

Abstract:

This paper focuses on analysis of potential use of corporate events as an organizational mechanism for managing job satisfaction among young professionals. The aim of this research is to test hypothesis on how existance / non-existance of certan corporate events influences job satisfaction among young professionals. The work is based on empirical research. The results show that job satisfaction is influenced by three of the examined corporate events: on the job trainings, corporate seminars that involve all employees and celebrations of the dates important for the firm itself. Results also show that corporate events with the purpose of organizational integration dominate over events with learning nature, which is contrary to the expectations of the respondents; and that corporate events are insufficiently used for promotion of the work of young professionals, and do not support processes of individual and organizational learning.

key words: CORPORATE EVENTS, YOUNG EXPERTS, JOB SATISFACTION

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

1. UVOD Ovaj rad prikazuje rezultate istraživanja koje u fokusu ima korišćenje korporativnih događaja kao mehanizma upravljanja mladim visokoobrazovanim stručnjacima kao specifičnom kategorijom zaposlenih. Pregled literature pokazuje da su korporativni događaji prevashodno posmatrani i dominantno korišćeni kao mehanizam marketinga, dok su menadžment aspekti uglavnom zastupljeni u domenu operativne organizacije ovih manifestacija, kao i doprinosa koji imaju integraciji organizacije. Uloga organizacionih događaja u postizanju važnih organizacionih ciljeva putem upravljanja pojedinim kategorijama zaposlenih je neistražena i u velikoj meri zapostavljena tema. Istraživanje prikazano u ovom radu u prvi plan stavlja analizu potencijalnog korišćenja korporativnih događaja kao organizacionog mehanizma za upravljanje zadovoljstvom poslom mladih stručnjaka. Time se pažnja akademske i stručne javnosti preusmerava sa dominantnog posmatranja korporativnih događaja kao organizacionih manifestacija čiji je cilj animacija kupaca, uvođenje i promovisanje novih proizvoda ili usluga, ka posmatranju korporativnih događaja kao mehanizma za upravljanje ponašanjem zaposlenih koji je u rukama menadžmenta kompanije i koji se veoma uspešno može koristiti za diferencirani pristup u upravljanju određenim kategorijama zaposlenih. S obzirom na mali broj teorijskih i empirijskih radova koji se bave ovom temom, naše istraživanje je postavljeno kao eksplorativno empirijsko istraživanje i dizajnirano je u dve faze. U prvoj fazi istraživanja, cilj je bio da se sagleda stanje, izvuku određeni zaključci i definišu hipoteze o potencijalima korišćenja korporativnih događaja u svrhu upravljanja zadovoljstvom poslom mladih stručnjaka3. U drugoj fazi istraživanja testirana je hipoteza o tome kako postojanje odnosno odsustvo određenih korporativnih događaja utiče na zadovoljstvo poslom mladih stručnjaka u organizaciji. U skladu sa tim, prvi deo rada izlaže osnovne teorijsko-konceptualne elemente istraživanja i formuliše istraživački okvir, dok je drugi deo rada posvećen obavljenom empirijskom istraživanju, izlaže osnovne rezultate, definiše zaključke i implikacije koje istraživanje ima za menadžment praksu.

2. TEORIJSKI OKVIR Najopštija definicija događaja kaže da događaj predstavlja specifično osmišljenu ponudu ograničenog trajanja u čijoj osnovi se nalazi odgovarajuća ideja koja se zajedničkim angažovanjem izvršilaca i materijalnih sredstava ispoljava kao originalna idejna ponuda (Matthews, 2008). Termin ,,korporativni događaji'' koristi se da označi široku lepezu različitih organizacionih manifestacija i predstavlja ,,događaje koje kompanija (organizacija) sponzoriše kako bi ostvarila neki poseban cilj kao što je animacija kupaca, uvođenje i promovisanje novih proizvoda ili usluga, obezbeđivanje podsticaja ili treninga za zaposlene, ali i druge aktivnosti’’4. U oblasti poslovne ekonomije, upravljanje događajima Više o rezultatima prve faze istraživanja pogledati u Ana Aleksić Mirić, Marina Petrović, 'Managing corporate events and job satisfaction among young professionals, Management, ISSN: 1820-0222.- God. 18, br. 66 (2013), str. 1926, COBISS.SR-ID 197762572 4 Prema The International Dictionary of Event Management (2001) 3

MEÐUZAVISNOST KORPORATIVNIH DOGAÐAJA I ZADOVOLJSTVA POSLOM MLADIH STRUČNJAKA

(Event Management) tradicionalno je posmatrano više kao marketinško, nego kao pitanje organizacije i menadžmenta. Rana istraživanja u oblasti menadžmenta i organizacije dominantno prate povezanost događaja sa konceptom organizacione kulture i potrebama menadžera da događaje koriste u svrhu upravljanja organizacionom kulturom (Deal, Kennedy, 1982; Martin, Feldman, Hatch, Sitkin, 1984; Trice, Beyer, 1984; Young, 1989). U savremenoj literaturi i praksi upravljanje korporativnim događajima postaje sve aktuelnija tema. Značajan pravac istraživanja odnosi se na povezanosti korporativnih događaja sa ponašanjem ljudi u organizacijama (Robbins, 2003), karijernim kretanjem (Lynn, 2006), ali i organizacionim performansama i ekonomikom organizacije (Bowdin et al, 2006; Goldblat, 2002; Smith et al, 1994). Sa druge strane, zadovoljstvo poslom samo po sebi je jedan od najistraživanijih koncepata u oblasti organizacije i menadžmenta (Petković i dr, 2014)5. Zadovoljstvo poslom je ,,složena psihološka kategorija koja obuhvata kognitivne, afektivne i evaluativne reakcije zaposlenog na posao’’ (Spector, 1997). To znači da zadovoljstvo poslom uključuje određene pretpostavke i vrednosti zaposlenih (kognitivni aspekt), osećanja koja zaposleni ima prema određenim elementima (komponentama) posla koji obavlja (afektivni aspekt) i, najzad, ocenu samog posla (evaluativni aspekt). To je istovremeno kompleksan organizacioni konstrukt, budući da obuhvata više komponenti radnog ambijenta: zadovoljstvo radnim mestom, zadovoljstvo platom, zadovoljstvo odnosom sa nadređenima i kolegama, radnim uslovima i drugo. Dosadašnja istraživanja dovodila su u vezi zadovoljstvo poslom sa vrednosnim sistemom zaposlenih (Vroom, 1964), nivoom motivacije za rad6 (Bruce, Blackburn, 1992), produktivnošću zaposlenih (Smith, Kendall, & Hulin, 1969; Gruneberg, 1979), stepenom odsustvovanja zaposlenih sa posla (Spector, 1985) i fluktuacijom zaposlenih (Thierry, Koopman-Iwema, 1984), spremnošću zaposlenih da se ponašaju dobronamerno, konstruktivno i kolegijalno (Horvath, Andrews, 2010; Robbins, 2003) i slično. Međutim, iako su se temom zadovoljstva poslom bavili i mnogi drugi istrazivači, istraživanja koja dovode u vezu populaciju mladih sa korporativnim događajima su retka. Prema onome što znamo o upravljanju kategorijom mladih, visokoobrazovanih stručnjaka, zaposleni iz ove strukture imaju veoma izražene motive postignuća i razvoja (Sveiby, 1997), pokazuju preferenciju ka zadacima koji se odnose na rešavanje složenih problema, prate nova dostignuća u svojoj profesiji, traže slobodu i samostalnost u radu i dobre tehničke uslove za rad. Ovi zaposleni imaju istovremeno veoma izražene potrebe za učenjem i pridobijanjem priznanja od drugih članova organizacije da dobro rade posao koji im je poveren (Fertik, 2011). U motivacionom profilu ove kategorije zaposlenih interni aspekti motivacije su često važniji od eksternih, a zadovoljstvo poslom im je jedan od važnijih motivacioni mehanizama (Sveiby, 1997). Takođe, pripadnici ove populacije pokazuju odbojnost prema pravilima koja ograničavaju njihovu individualnu slobodu, beže od rutinskih zadataka i birokratije (Aleksić Mirić, Petrović, 2013). Istovremeno, imaju visoko izražen individualizam i često poteškoće u integraciji u kolektiv, u smislu poistovećivanja (a naročito podređivanja) individualnih ciljeva ciljevima organizacije kao celine, ali pokazuju poštovanje (čak i divljenje) prema ljudima koji su veći stručnjaci od njih samih (Sveiby, 1997). Spektorove analize (Spector, 1997) pokazuju da je još 1985. godine, na temu zadovoljstva poslom bilo objavljeno preko 4700 napisa. 6 Motivacija zaposlenih i zadovoljstvo poslom su toliko čvrsto međusobno povezane kategorije, da su mnoge poznate teorije motivacije kategorizovane kao teorije zadovoljstva poslom (npr. Maslovljeva teorija hijerarhije potreba i Hercbergova teorija dva faktora u Locke, 1976). 5

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Sa druge strane, zaposleni iz ove kategorije sa svojim znanjima i sposobnostima predstavljaju važan element baze organizacionog znanja ali i važan razvojni potencijal organizacije, od čijeg ponašanja i usmerenja zavisi ostvarivanje strateških ciljeva organizacije, organizacioni razvoj i sposobnost uspešnog opstanka na tržištu. Zbog toga, za organizaciju je veoma važno da dobro proceni i adekvatno usmeri mehanizme motivacije ove kategorije zaposlenih i prilagodi ih u meri u kojoj je to moguće njihovim motivacionim profilima. U ovom istraživanju posmatrani su korporativni događaji kao organizacioni instrument za upravljanje mladim stručnjacima i izvedene su teorijske i praktične implikacije za upravljanje ovom specifičnom kategorijom zaposlenih.

3. METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA S obzirom na nedostatak teorijskih i empirijskih radova koji se bave ovom temom, istraživanje je dizajnirano u dve faze. U prvoj fazi istraživanja, cilj je bio da se sagleda stanje, izvuku određeni zaključci i definišu hipoteze o potencijalima korišćenja korporativnih događaja u svrhu upravljanja zadovoljstvom poslom mladih stručnjaka. U drugoj fazi istraživanja postavljene hipoteze su testirane. Imajući u vidu populaciju od interesa za naše istraživanje, korišćen je uzorak zaposlenih studenata master i doktorskih studija Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Ovakav izbor uzorka determinisan je prevashodno potrebom istraživanja da se jasno usredsredi na kategoriju mladih stručnjaka – osoba sa stečenim fakultetskim obrazovanjem, sa iskustvom u radu u praksi i ambicijom za dalje stručno usavršavanje kroz akademsko obrazovanje na diplomskim akademskim i doktorskim studijama. Ispitanici su naveli da su zaposleni na sledećim radnim mestima: stručni saradnik za finansijsku analizu, stručni saradnik za tržišne analize, finansijski analitičar, asistent na fakultetu, risk menadžer, kreditni analitičar, direktor nabavke, direktor marketinga, finansijski direktor, rukovodilac regrutovanja i selekcije u ljudskim resursima i sl. U uzorku 51,1% ispitanika su muškarci a 48,9% su žene. Svi ispitanici najmanje imaju visoko obrazovanje. Čak 88,9% ispitanika ima od 24 do 34 godine starosti. Neoženjeni, odnosno neudate čine 62,2% uzorka a ispitanici bez dece 71,1%. U domenu organizacionih karakteristika obuhvaćene su sledeće karakteristike: tip vlasništva organizacije u kojoj je ispitanik zaposlen, biznis kojim se organizacija bavi, starost i veličina organizacije. Struktura organizacija u kojima ispitanici rade data je na Grafikonu 1, odakle se vidi da 46,7% ispitanika radi u privatnim firmama, 42,2% u državnim firmama, 6,7% u akcionarskim društvima i 4,4% u preduzećima mešovitog vlasništva (videti Grafikon 1).

MEÐUZAVISNOST KORPORATIVNIH DOGAÐAJA I ZADOVOLJSTVA POSLOM MLADIH STRUČNJAKA

Grafikon 1: Struktura organizacija u kojima su ispitanici zaposleni

Izvor: kalkulacije autora

U fokus istraživanja postavljene su dve grupe korporativnih događaja: (1) korporativni događaji sa funkcijom učenja i (2) korporativni događaji sa funkcijom integracije. Korporativni događaji sa funkcijom integracije obuhvataju organizacione proslave i okupljanja povodom datuma od opšteg značaja i značaja za organizaciju (Nova godina, proslava dana firme), važnih događaja u životima zaposlenih (udaja/ženidba, rođenje deteta, odbrana magistarskog, specijalističkog i sl., ali i nemilih događaja u životima zaposlenih, kada je poželjna podrška radnog okruženja i važnih događaja za firmu (dobijanje priznanja i nagrada). U ovu kategoriju svrstani su i predstavljanje novih zaposlenih - članova kolektiva. U njihovoj srži je potreba da se događaj iskoristi kao povod za proslavu i druženje zaposlenih, zadovoljenje njihovih potreba pripadnosti i socijalizacije – rečju, za integraciju kolektiva. Korporativni događaji sa funkcijom učenja obuhvataju različite vrste obuka i treninga zaposlenih - korporativni seminari na kojima učestvuju samo neki zaposleni (npr. obuka prodavaca) ili svi zaposleni (obuke i treninzi na radnom mestu ili na drugim lokacijama) i prezentacije novih proizvoda u asortimanu firme. Događaji koji imaju za cilj izgradnju/jačanje tima su relevantni za obe grupe korporativnih događaja jer se kroz njih ostvaruju i ciljevi učenja i integracije, i tako će biti i tretirani. Zadovoljstvo poslom ispitivano je korišćenjem Spektorove skale (Spector, 1997). Prema Spektoru, ukupno zadovoljstvo poslom sastoji se iz sledećih kompozitnih faktora: plata, promocija rada, nadređeni, finansijske i/ili nefinansijske naknade, priznanje za rad, radni uslovi, saradnici, priroda posla i komunikacija u radnoj organizaciji.7

Svaki kompozitni faktor zadovoljstva poslom se sastoji iz četiri promenljive, predstavljene pitanjima u upitniku. Upitnik je dostupan na https://docs.google.com/spreadsheet/viewform?fromEmail=true&formkey=dFJlWUVCalNwRUF5NVE3cEh1 a01nSXc6MQ

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

I faza istraživanja Istraživanje je obavljeno tokom 2011., 2012. i 2013. godine, uključujući pripadnike tri uzastopne generacije studija. Ovim studentima je na mejl adrese poslat link za onlajn-anketu. Za dizajniranje onlajn-upitnika kao i za prikupljanje podataka od ispitanika korišćen je besplatni Google softver. Stopa odgovora ove onlajn-ankete je bila 0,34. Prikupljeni podaci dalje su analizirani u statističkom softveru SPSS. Prilikom analize podataka korišćene su deskriptivne mere za opis strukture uzorka, kao i za prikaz strukture dobijenih odgovora na ključna pitanja u istraživanju. Za donošenje zaključaka o nezavisnosti između demografskih karakteristika ispitanika i ključnih stavova vezanih za zadovoljstvo poslom korišćen je hi-kvadrat test. Svi korporativni događaji ispitivani su sa dva aspekta – njihove prisutnosti/odsutnosti u organizaciji u kojoj ispitanik radi, kao i sa aspekta afektivne reakcije ispitanika na događaj koji ne postoji, a ispitanik bi voleo da postoji. Na taj način ispitanici su mapirali postojanje/nepostojanje ispitivanih kategorija korporativnih događaja, kao i svoje afinitete prema uključivanju novih kategorija korporativnih događaja u praksu organizacije. II faza istraživanja U drugoj fazi istraživanja ispitano je kako postojanje, odnosno odsustvo, određenih korporativnih događaja utiče na zadovoljstvo poslom, što doprinosi boljem razumevanju uloge korporativnih događaja u upravljanju mladim stručnjacima u organizaciji. Radi dobijanja važećih zaključaka, testirane su razlike u srednjim vrednostima promenljive zadovoljstvo poslom između ispitanika koji imaju i onih koji nemaju određeni korporativni događaj. Za testiranje je korišćen t-test jer, iako su posmatrani nezavisni uzorci mali, posmatrana promenljiva potiče iz normalne raspodele8. Testirana je sledeća hipoteza: H0: μ1 – μ2 ≤ c, Ha: μ1 – μ2 > c gde su: c=0, μ1 – prosečno zadovoljstvo ispitanika koji u svom preduzeću imaju određeni korporativni događaj, μ2 – prosečno zadovoljstvo ispitanika koji u svom preduzeću nemaju određeni korporativni događaj.

4. REZULTATI ISTRAŽIVANJA Rezultati ispitivanja korporativnih događaja sa aspekta njihove prisutnosti/odsutnosti u organizaciji u kojoj ispitanik radi, kao i sa aspekta afektivne reakcije ispitanika na događaji koji ne postoje, a ispitanik bi voleo da postoje dati su u Tabeli 1.

Za testiranje normalnosti koristili smo Kolmogorov-Smirnovljev test.

MEÐUZAVISNOST KORPORATIVNIH DOGAÐAJA I ZADOVOLJSTVA POSLOM MLADIH STRUČNJAKA

Prisutnost određenog događaja. Kao što se moglo očekivati, u skoro 90% slučajeva u organizacijama se proslavlja Nova godina. Korporativni seminari na kojima učestvuju samo neki zaposleni, kao i okupljanja povodom važnih događaja u životima zaposlenih postoje kod dve trećine ispitanika. Skoro polovina ispitanika u organizacijama za koje radi ima obuke i treninge na radnom mestu, kao i na drugim lokacijama. Proslava dana firme i korporativni seminari za menadžere postoje u 44% slučajeva, a u 40% slučajeva održavaju se okupljanja povodom nemilih događaja u životima zaposlenih i događaji koji imaju za cilj izgradnju tima. Proslave povodom važnih događaja za organizaciju i prezentacije novih proizvoda u asortimanu prisutne su u 22,2% ispitanih slučajeva. Na kraju, u najmanjem procentu, u 17,8% ispitivanih slučajeva u organizacijama se održavaju seminari na kojima učestvuju svi zaposleni kao i predstavljanje novih članova kolektiva. Željeni događaji. Pored toga koji korporativni događaji postoje u organizaciji, ispitivali smo i koji korporativni događaji nisu zastupljeni, a zaposleni bi voleli da postoje. Najviše ispitanika, njih 40,6%, bi volelo da postoje obuke na drugim lokacijama. U korist obuke i treninga na radnom mestu i događaja koji za cilj imaju jačanje tima izjasnilo se 34,4% zaposlenih. Korporativne seminare na kojima učestvuju svi zaposleni želelo bi da ima 31,3% ispitanika a 28,1% bi volelo da u organizaciji u kojoj rade postoje korporativni događaji koji imaju za cilj predstavljanje novih članova kolektiva. Proslavu dana firme i proslave povodom važnih događaja za firmu želelo bi da ima 15,6% ispitanika a prezentacije novih proizvoda u asortimanu firme želelo bi da ima 12,5% ispitanika. Manje od 10% ispitanika nema, a volelo bi da ima, okupljanja povodom važnih događaja u životima zaposlenih, okupljanja povodom nemilih događaja i korporativne događaje u kojima učestvuju samo neki zaposleni.

Tabela 1: Korporativni dogaÐaji – zastupljenost i potreba Korporativni dogaÐaji

Postoje

Voleli bi da postoje, a ne postoje

Proslave Nove godine Korporativni seminari na kojima učestvuju samo neki zaposleni Okupljanja povodom važnih događaja u životima zaposlenih (privatno ili na poslu) Obuke i treninzi na radnom mestu Obuke i treninzi na drugim lokacijama van firme Proslava Dana firme Korporativni seminar za menadžere Okupljanja povodom nemilih (tužnih/tragičnih) događaja u životima zaposlenih Događaji koji imaju za cilj izgradnju/jačanje tima Proslave povodom važnih događaja za firmu (npr. osvajanje nagrada na sajmovima i sl) Prezentacije novih proizvoda u asortimanu firme Predstavljanje novih zaposlenih/članova kolektiva Korporativni seminari na kojima učestvuju svi zaposleni (npr. seminar u toku dana firme)

88,9

0,0

66,7

6,3

64,4

9,4

48,9

34,4

46,7

40,6

Izvor: kalkulacije autora

44,4

15,6

44,4

9,4

40,0

3,1

40,0

34,4

22,2

15,6

22,2

12,5

17,8

28,1

17,8

31,3

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Dominacija događaja sa ciljem integracije u odnosu na događaje sa ciljem učenja. Rezultati prisustva/odsustva korporativnih događaja ispitivanog tipa pokazuju da u strukturi korporativnih događaja dominiraju događaji sa ciljem integracije u odnosu na događaje sa ciljem učenja. Sa druge strane, u strukturi potreba ispitanika za događajima dominiraju potrebe za događajima učećeg sadržaja u odnosu na događaje integracije. Analiza zadovoljstva poslom pokazuje sledeće (rezultati sumirani u Tabeli 2): Izazovnost posla je faktor koji ima najjači potencijal za upravljanje zadovoljstvom poslom kod mladih stručnjaka. To znači da je najznačajniji izvor zadovoljstva poslom mladih stručnjaka u Srbiji posao sam po sebi – činjenica da vole svoj posao, da u njemu uživaju, da su ponosni na to što ga obavljaju. Sa rizikom greške I vrste od 0,05 može se zaključiti da zaposleni koji nisu u braku više uživaju u svom poslu u odnosu na one koji jesu u braku. Takođe, u svom poslu više uživaju zaposleni u državnim firmama. Ispitanici koji su završili diplomske studije u većoj meri ponekad imaju osećaj da je njihov posao bez smisla u odnosu na zaposlene koji su završili više od diplomskih studija. Odnos sa kolegama i nadređenima. Mladi stručnjaci cene svoje pretpostavljene i saradnike, izražavaju profesionalno poštovanje prema njihovim kompetencijama. Štaviše, izražavaju i određenu emocionalnu reakciju - ,,vole svog nadređenog’’ – ,,vole svoje saradnike’’, ali ipak pokazuju veće interesovanje za odnos sa nadređenima nego za odnos sa saradnicima. U međuljudskim odnosima mladi stručnjaci su više zainteresovani za razvojnu, učešću komponentu, nego za socijalnu komponentu. Sa rizikom greške I vrste od 0,1 izvodi se zaključak da su zaposleni u državnim firmama zadovoljniji svojim saradnicima u odnosu na zaposlene u privatnim firmama. Komunikacija. Ispitanicima su ciljevi organizacije u kojoj rade prilično jasni, radni zadaci su dobro objašnjeni i uglavnom su zadovoljni komunikacijom u organizaciji. Uz rizik greške I vrste od 5% izvodi se zaključak da su komunikacijom zadovoljniji ispitanici slobodnog bračnog statusa (neoženjeni/ neudate). Priznanja. Kada je reč o odnosu između željene i primljene nagrade za posao, značajan je uticaj svojine organizacije, budući da sa pouzdanošću od 90% možemo reći da su zaposleni u privatnim preduzećima nezadovoljniji. Organizacioni uslovi. Zaposleni smatraju da na svojim radnim mestima moraju mnogo da rade, ali nemaju jasno izražen stav o tome da li njihov posao zahteva suviše administracije, da li pravila i procedure otežavaju dobro izvršenje posla ili da li su blokirani u pokušaju da dobro rade posao. Kompenzacije. Nekompletiranost kompenzacionih paketa je veliki izvor nezadovoljstva poslom mladih stručnjaka u Srbiji. Iako su donekle zadovoljni apsolutnim nivoom plate (3,33)9 i ugledom koji u tom smislu uživaju (3,22), izvori nezadovoljstva leže u perspektivama za poboljšanje ekonomskog položaja kroz porast plate – i kratkoročne perspektive (povišica) (2,11) i dugoročne perspektive (porast plate) (2,68) izvor su nezadovoljstva. Pored toga kod mladih stručnjaka ne postoji ni dovoljno razvijena

Ispitanici su stav ocenjivali ocenama od 1- apsolutno se ne slažem do 5- apsolutno se slažem

MEÐUZAVISNOST KORPORATIVNIH DOGAÐAJA I ZADOVOLJSTVA POSLOM MLADIH STRUČNJAKA

svest o tome šta njihovi kompenzacioni paketi treba da uključe (finansijske, nefinansijske naknade). Pol i obrazovanje predstavljaju važne individualne karakteristike od kojih zavisi zadovoljstvo platom. Žene su nezadovoljnije adekvatnošću nagrade koju dobijaju za posao koji obavljaju, i to možemo tvrditi sa pouzdanošću od 90%. Visina i struktura plate same po sebi nisu izvor nezadovoljstva poslom mladih stručnjaka, već je to perspektiva za porast plate u kratkom ili dugom roku. Promocija. Mladi stručnjaci su najnezadovoljniji prilikama za promociju njihovog rada. Kod ispitanika postoji izrazito nezadovoljstvo prilikama za promociju rada. Sa rizikom greške I vrste od 10% izvodi se zaključak da zaposleni u privatnim firmama u većoj meri smatraju da njihove kolege imaju šansu za napredovanje isto kao i zaposleni u organizacijama drugačije vlasničke strukture.

Tabela 2: Kompozitni faktori zadovoljstva poslom rangirani prema zadovoljstvu Srednja vrednost

Std. Devijacija

Minimum

Maximum

PRIRODA POSLA

14,21

3,599

NADREÐENI

13,89

4,549

SARADNICI

13,49

4,132

KOMUNIKACIJA

12,98

3,963

PRIZNANJE

12,13

4,975

ORG. USLOVI

11,44

3,341

PLATA

11,35

4,526

PROMOCIJA

11,07

4,223

BENEFITI

10,81

3,931

Rezultati II faze istraživanja U drugoj fazi istraživanja ispitano je kako postojanje, odnosno odsustvo, određenih korporativnih događaja utiče na zadovoljstvo poslom. Rezultati testiranja dati su u narednim tabelama (Tabele 3 i 4). Prvo je testirana nulta hipoteza o homogenosti varijansi Levinovim testom. Realizovana značajnost iznosi 0,41 što je veće od 0,05 pa zaključujemo da nema dovoljno dokaza da odbacimo nultu hipotezu, odnosno sledi zaključak da su varijanse homogene, pa se za testiranje aritmetičkih sredina čita realizovana značajnost iz prvog reda koja iznosi 0,005. Ova realizovana značajnost važi za dvostrani test a pošto je definisana jednostrana alternativna hipoteza, dobijena realizovana značajnost se deli sa 2. S obzirom na to da je i ova realizovana značajnost manja od 0,05 nulta hipoteza se odbacuje. Naime na nivou značajnosti od 5% zaključeno je da su zaposleni u čijim organizacijama postoje proslave povodom važnih događaja u većoj meri zadovoljni poslom u odnosu na zaposlene u čijim organizacijama ne postoje takve proslave.

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Tabela 3: Ukupno zadovoljstvo poslom prema kriterijumu postojanja /nepostojanja proslava povodom važnih dogaÐaja – deskriptivne mere Ukupno zadovoljstvo poslom Proslave povodom važnih događaja za firmu

Mean

Std. Deviation

Std. Error Mean

Postoji

118,95

27,751

5,917

Ne postoji

104,13

31,055

6,475

Izvor: proizvod statističkog paketa SPSS nakon sprovedene statističke analize

Tabela 4: Testiranje hipoteza o srednjim vrednostima dva nezavisna uzorka

Zadovoljstvo poslom

Levene's Test for Equality of Variances

Equal variances assumed Equal variances not assumed

t-test for Equality of Means

Sig.

,693

,410

2,941

3,025

Sig. (2-tailed)

95% Confidence Interval of the Difference Mean Std. Error Lower Upper Difference Difference

,005

29,300

9,961

9,212

49,388

15,17 ,008

29,300

9,687

8,673

49,927

Izvor: proizvod statističkog paketa SPSS nakon sprovedene statističke analize

Slično prethodnom testiranju, izvršena su testiranja jednakosti aritmetičkih sredina dva nezavisna uzorka za svaki korporativni događaj, a rezultati tih testiranja su sumarno prikazani u Tabeli 5. Analizom rezultata iz ove tabele vidi se da na zadovoljstvo poslom utiču tri ispitivana korporativna događaja: obuke i treninzi na radnom mestu, korporativni seminari na kojima učestvuju svi zaposleni i proslave povodom važnih događaja za firmu. Sa rizikom greške I vrste od 10% izvodi se zaključak da su poslom zadovoljniji zaposleni u organizacijama u kojima postoje obuke i treninzi na radnom mestu. Slično, sa rizikom greške I vrste od 5% da su poslom zadovoljniji zaposleni u organizacijama u kojima postoje korporativni seminari na kojima učestvuju svi zaposleni i u organizacijama u kojima postoje proslave povodom važnih događaja za firmu.

MEÐUZAVISNOST KORPORATIVNIH DOGAÐAJA I ZADOVOLJSTVA POSLOM MLADIH STRUČNJAKA

Ne postoji Postoji Ne postoji

107,3 111,9 114,6

26,918 30,747 28,640

Postoji

109,6

31,224

Ne postoji Postoji Ne postoji Postoji Ne postoji Postoji Ne postoji Postoji Ne postoji Postoji Ne postoji Postoji Ne postoji Postoji Ne postoji Postoji Ne postoji Postoji Ne postoji Postoji Ne postoji Postoji

114,2 109,9 115,1 106,7 116,7 103,4 104,1 119,0 105,5 118,1 111,0 111,9 114,6 100,2 106,9 132,0 104,9 134,2 112,0 108,3 110,7 112,3

31,325 29,907 29,549 30,880 30,155 28,988 31,055 27,751 30,451 28,961 32,300 27,922 28,898 33,117 31,025 12,365 28,056 26,710 29,169 36,132 31,722 28,357

Korporativni događaji Proslave Nove godine Okupljanja povodom važnih događaja u životima zaposlenih (udaja/ženidba, rođenje deteta, diplomiranje /master /magistratura /doktorat) Korporativni seminari na kojima učestvuju samo neki zaposleni (npr. obuka prodavaca) Proslava Dana firme Okupljanja povodom nemilih (tužnih/tragičnih) događaja u životima zaposlenih Obuke i treninzi na radnom mestu Obuke i treninzi na drugim lokacijama (npr. vikend obuka na Zlatiboru i sl) Korporativni seminar za menadžere Prezentacije novih proizvoda u asortimanu firme Korporativni seminari na kojima učestvuju svi zaposleni (npr. seminar u toku dana firme) Proslave povodom važnih događaja za firmu (npr. osvajanje nagrada na sajmovima i sl) Predstavljanje novih zaposlenih/članova kolektiva Događaji koji imaju za cilj izgradnju/jačanje tima (tim buliding aktivnosti)

Rezultat testiranja

Std. devijacija

Tabela 5: Testiranje jednakosti aritmetičkih sredina dva nezavisna uzorka Srednja vrednost

= = = = = ≠* = = = ≠ ≠ = =

= Razlika nije statistički značajna ≠ Razlika jeste statistički značajna * Razlika između aritmetičkih sredina je statistički značajna sa rizikom greške prve vrste α = 0,10. Izvor: kalkulacija autora

5. ZAKLJUČAK Rezultati ovog istraživanja od interesa su kako za menadžment teoriju, tako i za menadžment praksu. Akademska javnost je korporativnim događajima dominantno pristupala kao kategoriji marketing menadžmenta, te su organizacija i efekti koje ovi događaji imaju uglavnom bili usmereni ka eksternoj javnosti i stejkholderima izvan organizacije. U ovom istraživanju mi posmatramo korporativne događaje kao organi-

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

zacioni instrument za upravljanje mladim stručnjacima i izvodimo određene teorijske implikacije za upravljanje ovom specifičnom kategorijom zaposlenih. Ova veza u literaturi do sada nije jasno uočena niti obrađena i naše istraživanje pruža određeni nov pristup postojećim temama. Rezultati pokazuju da su korporativni događaji nedovoljno korišćeni za upravljanje mladim stručnjacima u celini, a posebno u upravljanju njihovim zadovoljstvom poslom. Analiza pokazuje da u strukturi korporativnih događaja dominiraju događaji s ciljem integracije u odnosu na učešće događaje. Istraživanje takođe pokazuje da su korporativni događaji nedovoljno iskorišćeni za promociju rada mladih stručnjaka. Ovakva struktura nije povoljna jer ne podržava dovoljno procese individualnog i organizacionog učenja, iako su ovi motivi među najvažnijim za ispitivanu populaciju. Kada je u pitanju upravljanje mladim stručnjacima, u strukturi korporativnih događaja treba da dominiraju događaji sa jakim učešćem, pre nego socijalnim potencijalom, događaji koji korespondiraju sa usavršavanjem individualnih znanja za obavljanje posla, i osposobljavanjem zaposlenog za komplikovanije zadatke i slično. To naravno ne znači da su mladi stručnjaci nezainteresovan za događaje integracije, ali znači da sadržaj događaja integracije treba da bude prilagođen kako bi odgovorili makar donekle i drugim potrebama zaposlenih, izuzev potrebama socijalizacije. Na primer, rezultati impliciraju da korporativne događaje sa svrhom integracije organizacije treba koristiti kao priliku da se zaposlenima saopšte informacije o kratkoročnim i dugoročnim planovima za finansijsko i nefinansijsko nagrađivanje zaposlenih. Rezultati pokazuju da na zadovoljstvo poslom utiču tri ispitivana korporativna događaja: obuke i treninzi na radnom mestu, korporativni seminari na kojima učestvuju svi zaposleni i proslave povodom važnih događaja za firmu. Konkretno, sa rizikom greške I vrste od 10% može se reći da su poslom zadovoljniji zaposleni u firmama u kojima postoje obuke i treninzi na radnom mestu; dok sa rizikom greške I vrste od 5% možemo reći da su poslom zadovoljniji zaposleni u firmama u kojima postoje korporativni seminari na kojima učestvuju svi zaposleni, i u firmama u kojima postoje proslave povodom važnih događaja za firmu. Rezultati našeg istraživanja mogu biti od praktične koristi menadžerima različitih oblasti i nivoa organizacione hijerarhije, a naročito stručnjacima u oblasti ljudskih resursa, jer istraživanje pokazuje kako korporativni događaji mogu da budu korišćeni u cilju diferenciranog pristupa zaposlenima i upravljanja pojedinim aspektima njihovog ponašanja u organizacijama.

6. LITERATURA Aleksić Mirić, A., Petrović, M., 'Managing corporate events and job satisfaction among young professionals, Management, ISSN: 1820-0222.- God. 18, br. 66 (2013), str. 19-26, COBISS.SR-ID 197762572.

MEÐUZAVISNOST KORPORATIVNIH DOGAÐAJA I ZADOVOLJSTVA POSLOM MLADIH STRUČNJAKA

Martin, J., Feldman, M.S, Hatch, M.J., Sitkin, S.B, The Uniqueness Paradox in Organizational Stories, Administrative Science Quarterly, Vol. 28, No. 3, Organizational Culture (Sep., 1983), pp. 438-453. Deal, T. E., Kennedy, A. A.. (1982). Corporate Cultures: The Rites and Rituals of Corporate Life, Reading, Mass.: Perseus Books. Ed. Young, On the Naming of the Rose: Interests and Multiple Meanings as Elements of Organizational Culture, Organization Studies April 1989 vol. 10 no. 2 187-206, doi: 10.1177/017084068901000204. Fertik, M., (2011) Managing and Motivating Employees in Their Twenties Harvard Business Review Blog Network, http://blogs.hbr.org/2011/01/managing-employees-intheir-tw/ Goldblatt, J., Nelson, K., (2001). The International Dictionary of Event Management, Wiley. Hamori, M., Cao, J., Koyuncu, B., Why Top Young Managers are in the Non Stop Job Hunt, HBR, July-August (2012). Harrison M. Trice and Janice M. Beyer, Studying Organizational Cultures through Rites and Ceremonials, The Academy of Management Review, Vol. 9, No. 4 (Oct., 1984), pp. 653-669 Horvath, M., Andrews, S., (2007) The role of fairness perceptions and accountability attributions in predicting reactions to organizational events, The Journal of Psychology: Interdisciplinary and Applied, Vol 141, Issue 2 Isabella, L. A. (1988), The effect of career stage on the meaning of key organizational events. Journal of Organizational Behavior, 9: 345–358. doi: 10.1002/job.4030090406 Isabella, L.A., Evolving Interpretations as a Change Unfolds: How Managers Construe Key Organizational Events, The Academy of Management Journal, Vol. 33, No. 1 (Mar., 1990), pp. 7-41 Locke, E.A., (1976). The Nature and Causes of Job Satisfaction. In M.D.Dunnette (ed) Handbook of Industrial and Organizational Psychology (pp.1297-1343). Chicago: Rand and McNally. London M., Bray, D.W., (1984) Measuring and Developing Young Managers’ Career Motivation, Journal of Management Development, Vol. 3 Iss: 3, pp. 3 - 25 London, M., (1993) Relationships Between Career Motivation, Empowerment and Support for Career Development, Journal of Occupational and Organizational Psychology, Volume 66, Issue 1, pages 55–69 Matthews, D. (2008). Special Event Production: The Process. Oxford: ButterworthHeinemann, an imprint of Elsevier.

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Robbins, S. (2003) Organizational Behavior, Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. Smith, P. B.; Peterson, M. F.; Misumi, J., Event management and work team effectiveness in Japan, Britain and USA., Journal of Occupational and Organizational Psychology, Vol 67(1), Mar 1994, 33-43. Spector, P. E. (1997). Job satisfaction: Application, assessment, causes, and consequences. Thousand Oaks, CA.: Sage. Sveiby, K.E. (1997).The new organizational wealth: Managing & measuring knowledge-based assets. Berrett-Koehler Publishers, Thierry, H., Koopman-Iwema, A.M. (1984) Motivation and satisfaction, in Drenth, P.J.D, Thierry, H., Willems, P.J., and de Wolf, C.J., (eds), Handbook of Industrial and Organizational Psychology, John Willey, Chichester. Vroom, V.H. (1964), Work and Motivation. San Francisco, CA: Jossey-Bass. Whitely, W., Dougherty, T.W., Dreher, G.F., (1991) Relationship of Career Mentoring and Socioeconomic Origin to Managersâ&#x20AC;&#x2122; and Professionalsâ&#x20AC;&#x2122; Early Career Progress, Academy of Management Journal, Vol34. No 2, pp. 331-351.

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Mirjana Rakić1

mirjana.rakic@yahoo.com

Bojan Zečević2

zecevic@ekof.bg.ac.rs

JEL KLASIFIKACIJA: M31, M39, L83

SATISFAKCIJA TURISTA KAO FAKTOR KONKURENTSKE PREDNOSTI REGIONA U REPUBLICI SRBIJI APSTRAKT: Ovaj rad analizira satisfakciju turista boravkom u Republici Srbiji kao jedan od faktora konkurentske prednosti. Na osnovu rezultata ankete sprovedene u leto 2011. godine u regionima Republike Srbije, koji su otkrili nivo zadovoljstva turista boravkom u ovim regionima, data je ocena njihove konkurentnosti. S obzirom da su anketirani turisti izrazili najviši nivo zadovoljstva u Vojvodini kao geografskom regionu u Srbiji u odnosu na Beograd, jugoistočnu i jugozapadnu Srbiju, taj rezultat nas navodi na zaključak da je Vojvodina po osnovu satisfakcije turista najkonkurentniji turistički region u Srbiji. Međutim, rezultati turističkog prometa koji pokazuju da turisti favorizuju Beograd, kao i dosadašnja praksa velikih hotelskih lanaca koji u fokusu svog interesa imaju upravo Beograd, sa ipak manjom zainteresovanošću za Novim Sadom i drugim gradovima, govore u prilog tvrdnji da satisfakcija turista nije ključni faktor i merilo konkurentnosti. Rad pokazuje da su neophodna dalja istraživanja kako uticaja ostalih faktora na konkurentnost destinacije, tako i ocene stvarnog doprinosa satisfakcije posetilaca konkurentnosti destinacije.

KLJUČNE REČI: SATISFAKCIJA, TURIZAM, KONKURENTSKA PREDNOST, KONKURENTNOST, TURISTIČKA DESTINACIJA 1 2

Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu

SATISFAKCIJA TURISTA KAO FAKTOR KONKURENTSKE PREDNOSTI REGIONA U REPUBLICI SRBIJI

Abstract:

This paper analyses satisfaction of tourists in the Republic of Serbia as one of the factors of competitive advantage. The competitiveness of the regions have been evaluated based on the results of the survey administered in summer 2011 in the regions of the Republic of Serbia, which revealed the level of their satisfaction. Given that the respondents of the survey have expressed the highest level of satisfaction in Vojvodina geographic region of Serbia, as compared to Belgrade, south-east and south-west Serbia, that result leads us to conclusion that Vojvodina is the most competitive tourist region in Serbia based on the satisfaction of tourists. However, the results of the tourist turnover which show that tourists favour Belgrade, as well as the current practice of big hotel chains which focus their interest on Belgrade, with somewhat less interest in Novi Sad and other cities, speaks in favour of the statement that tourist satisfaction is not the key factor and measure of competitiveness. The paper shows that the further research is necessary both in terms of the impact of the other factors on the competitiveness of the destination, and in terms of evaluating the real contribution of visitorsâ&#x20AC;&#x2122; satisfaction to the competitiveness of a destination.

key words: SATISFACTION, TOURISM, COMPETITIVE ADVANTAGE, COMPETITIVENESS, TOURISM DESTINATION

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

1. UVOD Turizam spada u jednu od najbrže rastućih industrija sveta. U mnogim regionima i zemljama sveta prepoznata je njegova važnost kao glavnog pokretača razvoja. Vlade država nastoje da putem kreiranja i sprovođenja adekvatne turističke politike, ali i njenim usklađivanjem sa drugim politikama, utiču na porast konkurentnosti svojih država i regiona. Konkurencija među destinacijama se zaoštrava. Ovome doprinosi trend zainteresovanosti turista za posetu ne-tradicionalnim i udaljenim destinacijama3. Srbija je svoje opredeljenje za ozbiljnijom podrškom turizmu najavila donošenjem Strategije razvoja turizma 2006. godine. Time je prepoznata strateška važnost sektora turizma i u Srbiji uz činjenicu o njegovoj nedovoljnoj razvijenosti. Stoga je razvoj turističkog proizvoda Srbije jedna od pretpostavki konkurentnosti. Svakako da je zadovoljstvo turista ukupnim boravkom u pojedinim destinacijama u Srbiji od izuzetne važnosti za dalji tržišni uspeh. Stoga se postavlja pitanje na koji način to zadovoljstvo turista utiče na jačanje konkurentnosti.

2. KONKURENTNOST TURISTIČKIH DESTINACIJA Konkurentnost turističkih destinacija je izuzetno važno pitanje savremenog turizma, s obzirom da svaka destinacija teži da bude bolja od konkurentne čime se intenzivira konkurencija. Reč je o kompleksnoj kategoriji čije je komponente teško utvrditi i meriti. Konkurentska prednost destinacije je sposobnost stvaranja dodatne vrednosti i povećanja nacionalnog bogatstva od upravljanja resursima, sticanja privlačnosti i integrisanje tih odnosa unutar ekonomskog i socijalnog modela koji uzima u obzir prirodni kapital destinacije i očuvanje za buduće generacije4. Koncept konkurentnosti destinacija ima smisla samo ako se stavi u odnos sa performansama destinacija5. Performanse turističke destinacije se mogu oceniti kroz njenu sposobnost transformacije inputa materijalnih i ljudskih resursa preko tzv. virtuelnog turističkog “proizvodnog procesa”, u maksimalni output dolaska, noćenja, dodatu vrednost, zaposlenost, zadovoljstvo potrošača i drugo6. Kozak izdvaja četiri indikatora performansi destinacija koje su posledica konkurentnosti7: 1) Veći broj turističkih dolazaka ističe veću konkurentnost destinacije. Procenat konkurentnosti se meri poređenjem sa prethodnim godinama. Na primer, Kina je 1996. godine bila peta turistička destinacija u svetu po ovom indikatoru, a 1990. godine dvanaesta destinacija. Iako su ovo podaci Svetske trgovinske organizacije postoje određene poteškoće prikupljanja podataka i predviđanja budućih; Cracolici and Nijkamp (2009), str. 336-344. Ritchie and Crouch (2000), str. 1-11. 5 Enright and Newton prema Zečević (2011), str. 321-334. 6 Cracolici and Nijkamp (2009), str. 336-344. 7 Kozak (2009), str. 12. 3 4

SATISFAKCIJA TURISTA KAO FAKTOR KONKURENTSKE PREDNOSTI REGIONA U REPUBLICI SRBIJI

2) Broj ponovnih dolazaka turista pokazuje da što je veća frekvencija ponovnih dolazaka turista, destinacija je konkurentna na tržištu i atraktivna; 3) Turistički prihodi su takođe indikator konkurentnosti destinacije, međutim veći broj turista ne mora da znači i veći prihod jer nivo potrošnje svakog turiste može biti racionalniji; 4) Udeo turističkih prihoda u bruto nacionalnom proizvodu (GNP) je indikator konkurentnosti, obzirom da se svaki razvoj u određenoj turističkoj industriji evidentira kao direktan doprinos GNP. Poređenje udela prihoda u GNP između više od dve destinacije će pokazati koja destinacija je konkurentnija. Tokom vremena se izdvojilo nekoliko modela konkurentnosti destinacija8, pri čemu je Vanhove9 dao dobar pregled nekoliko njih. Ovde ćemo se kratko osvrnuti na tri najuticajnija modela. Konkurentskim uspehom zemalja prvi se bavio Porter10 kroz konstataciju da nacija ostvaruje konkurentsku prednost u industrijskim granama u kojima je nacionalni dijamant konkurentnosti najpovoljniji. Njegove determinante su: (1) uslovi vezani za faktore proizvodnje; (2) uslovi vezani za tražnju; (3) industrije koje podržavaju proizvodnju konkurentnih proizvoda; (4) strategija firme, struktura i kvalitet. Suštinski, ovaj konceptualni model je bio osnova za druga dva najuticajnija modela konkurentnosti – onaj koji su dali Ritchie i Crouch, i model Svetskog ekonomskog foruma baziranog na indeksu konkurentnosti putovanja i turizma (TTCI). Integrativni konceptualni model koji su razvili Ritcihe i Crouch11 je verovatno najcitiraniji model, jer u merenju konkurentnosti destinacije uzima u obzir kako nasleđene resurse destinacije, tako i sposobnosti da se ti resursi iskoriste, što je osnov konkurentske prednosti. Model obuhvata pet grupa faktora, a to su: ključni resursi i atrakcije, podržavajući faktori i resursi, politika, planiranje i razvoj destinacije, destinacijski menadžment i kvalifikujuće i pojačavajuće determinante12. Svetski ekonomski forum nekoliko godina za redom objavljuje Indeks konkurentnosti putovanja i turizma (TTCI). Ovaj indeks čine tri uža indeksa od kojih prvi podrazumeva regulativu, drugi infrastrukturu i poslovno okruženje, a treći ljudske, kulturne i prirodne resurse neke zemlje13. Svaki od navedenih indeksa sastavljen je od određenog broja stubova konkurentnosti, kojih je ukupno 14: (1) pravila i regulativa vezana za politike, (2) održivost okruženja, (3) sigurnost i bezbednost, (4) zdravlje i higijena, (5) prioritizacija sektora turizma i putovanja, (6) infrastruktura vazdušnog saobraćaja, (7) infrastruktura kopnenog saobraćaja (8) turistička infrastruktura, (9) infrastruktura informacione i komunikacione tehnologije, (10) cenovna konkurentnost u sektoru turizma i putovanja, (11) ljudski resursi, (12) sklonost ka turizmu i putovanjima, (13) prirodni resursi, i (14) kulturni resursi.

Zečević (2011), str. 321-334. Vanhove (2006). 10 Porter (1990), str. 20-37. 11 Ritchie and Crouch (2000). 12 Zečević (2011), str. 325. 13 The ASEAN Travel, Tourism Competitiveness Report (2012), str. 3. 8 9

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Tabela 1: Konkurentnost Srbije i konkurenata Češka Republika Mađarska Bugarska Slovačka Rumunija Srbija

Indeks

Rang u svetu

Rang u Evropi

4,78

4,51

4,38

4,32

4,04

3,85

Izvor: Blanke et. al, 2013, str. 10, 15; prilagođeno.

Srbija je u izveštaju Svetskog ekonomskog foruma o konkurentnosti u turizmu za 2013. godinu na 89. poziciji od 140 zemalja. Indeks konkurentnosti srpskog turizma je 3,78. Najviši indeks konkurentnosti u svetu 5,7, a najmanji 2,6 poena14. Na osnovu podataka prezentiranih u okviru Tabele 1 možemo uočiti da posmatrano u kontekstu konkurenata Srbije u turizmu, onako kako su implicitno određeni u Strategiji razvoja turizma Republike Srbije15, uz sve ograde zbog nedostataka TTCI indeksa16, Srbija značajno zaostaje za Češkom Republikom, Mađarskom, Bugarskom, Slovačkom i Rumunijom.

3. SATISFAKCIJA TURISTA Satisfakcija kao rezultat kupovine i potrošnje određenih proizvoda i usluga ima veliki značaj za ponuđača jer je ova osnov uspostavljanja dugoročnih odnosa sa tržištem. Ona je jedan od preduslova za ponovne kupovine i lojalnost brendu. Satisfakcija potrošača kao jezgro marketing koncepta i generator ponovne kupovine baza je razvoja kompanija17. Model zadovoljstva kupaca u maloprodaji i ugostiteljstvu podrazumeva subjektivni stav potrošača, zadovoljstvo sa ciljnim proizvodom, uslugom. Kupci su direktno pitani da daju svoju percepciju ili evaluaciju poređenja, pri čemu su korišćene skale sa informacijom “bolje od očekivanog“ i “gore od očekivanog“. Rezultat sadrži psihološki okvir potrošača uključujući subjektivni stav. Utvrđeno je da očekivanja i percepcije utiču na zadovoljstvo potrošača18. Osnovni kvalitet usluge je inicijator zadovoljstva kupaca, te između zadovoljstva i buduće kupovine potrošača postoji direktna veza. Satisfakcija potrošača je rezultat percepcije potrošača koju ovaj stiče preko isporučene vrednosti proizvoda i smatra se da vrednost ima pozitivan efekat na satisfakciju potrošača19. Satisfakcija u turizmu je posebno kompleksna jer turisti kupuju turističko iskustvo (ili doživljaj) koje se sastoji od niza različitih proizvoda i usluga koje turisti konzumiraju tokom Blanke, et al. (2013), str. 3-41. Horwat Consulting Zagreb, Ekonomski fakultet Beograd (2006). 16 Zečević (2011), str. 328-330. 17 Dubrovski (2001), str. 920-925. 18 Oliver prema Oh (1999), str. 67-82. 19 Heskett-u et al., prema Lam et al. (2004), str. 293-311 14 15

SATISFAKCIJA TURISTA KAO FAKTOR KONKURENTSKE PREDNOSTI REGIONA U REPUBLICI SRBIJI

svog putovanja. Nezadovoljstvo bilo kojim elementom tog turističkog iskustva može lako rezultirati u padu ukupnog zadovoljstva posetilaca20,21. Uz to, postoje razlike u značaju koji turisti pridaju pojedinim elementima ponude, te i zadovoljstvo jednom grupom elemenata ne mora dovesti do istog ukupnog zadovoljstva različitih grupa posetilaca22. Štaviše, u ovom kontekstu postoje razlike i između destinacija – elementi koji u jednoj destinaciji dominantno utiču na opšte zadovoljstvo posetilaca, nisu u tolikoj meri važni u drugoj destinaciji23. Pri izboru turističke destinacije koja je centralni element turizma turisti posmatraju destinaciju u celini, a nju karakteriše klima, ekologija, kultura, infrastruktura, gostoprimstvo i niz drugih faktora koji doprinose njenoj atraktivnosti. Utvrđivanje performanse destinacije je iz tih razloga problematično, jer mnogi elementi utiču na satisfakciju turista. Implicitno ili eksplicitno turisti prave poređenja između objekata, atrakcija i usluga raznih destinacija. Za ispitivanje konkurentnosti destinacija sezona ima važnu ulogu. Dve destinacije mogu biti konkurenti u letnjem turizmu, ali ne i u zimskom periodu, kao Španija i Turska, a neke destinacije pak nikada nisu u direktnoj konkurenciji, pri čemu turisti porede direktne i indirektne konkurente i prave izbore poželjne za odmor. Postoje kvantitativni i kvalitativni učinci merenja konkurentnosti destinacija pri čemu kvantitativne čine npr. prihodi od turizma, a kvalitativne ocene atributa turista boravkom u destinaciji što rezultira najvišim zadovoljstvom tokom odmora u destinaciji. Konkurentska prednost je izuzetno važna kategorija, široko prihvaćena i od centralnog je značaja za uspeh organizacija, regiona i zemalja24. Dakle, svaka destinacija ima svoj set konkurentnosti u zavisnosti od prirode i strukture u poređenju sa alternativnim na međunarodnoj sceni.

4. SATISFAKCIJA TURISTA KAO FAKTOR KONKURENTNOSTI Satisfakcija je jedan od faktora sticanja konkurentske prednosti. Vrednost treba da bude kreirana u skladu sa očekivanjima i preferencijama potrošača što podrazumeva kompleksan proces s obzirom da potrošači u proizvodu vide ekonomske, socijalne, altruistične, hedonističke i druge koristi, te je potrebno kreiranje vrednosti za različite segmente korisnika turističkih usluga. Mnoge organizacije danas tragaju za novim načinima postizanja i zadržavanja konkurentske prednosti s obzirom na sofisticirane zahteve kupaca, globalnu konkurenciju, spor rast privrede i industrije. Od internog pristupa imamo zaokret ka spoljašnoj orijentaciji potrošačima i isporuci superiorne vrednosti kao izvoru konkurentske prednosti. Poslovni uspeh leži u kreiranju i implementiranju superiorne vrednosti za potrošača25. Vrednost za potrošača kao procena proizvoda od strane potrošača preko atributa i upotrebe sve više je predmet interesovanja mendžera, pri čemu se kriterijumi proce Marin and Taberner (2012), str. 1-16 Pizam and Mansfeld (2000), str. 35-57 22 Yuksel (2001) 23 Kozak, (2003), str, 235. 24 Porter prema Kozak and Rimmington (1999), str. 273-283 25 Woodruff (1997), str. 139-153. 20 21

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

ne vrednosti od strane kupaca mogu menjati tokom vremena i mogu biti apstraktni. U okviru konkurentske strategije učenje o vrednosti je kamen temeljac a organizaciono učenje je identifikovano kao značajan izvor održive konkurentske prednosti26. Istraživanje vrednosti za potrošače je neophodan faktor razvoja i sticanja konkurentske prednosti. Reč je o subjektivnoj kategoriji koja projektuje kupca sa perspektive nekog proizvoda27. Evidentno je da su danas kupci sve sofisticiraniji u zahtevima, konkurenciju čine novi globalni konkurenti, uvode se alternativne tehnologije, a fokus marketinga je na diferenciranju superiorne vrednosti potrošačima. Vrednost se tumači kao percepcija i obuhvata shvatanje kupaca između onoga što dobijaju i daju za određenu uslugu. Zadatak marketinga je u stvaranju i isporuci superiorne vrednosti a počinje kroz razumevanje vrednosti zahtevima tržišnih segmenata, ili čak individualnih kupaca. Tržište čine funkcionalni procesi u pružanju vrednosti kupcu kroz specifična rešenja i temeljnu transformaciju načina isporuke vrednosti. Kompanije koje su prepoznale značaj isporuke vrednosti za kupca će postati lideri na sve zahtevnijem tržištu28. Vrednost za potrošača se definiše kao sveobuhvatna procena potrošača kroz korist od nekog proizvoda ili usluge zasnovan na percepciji onoga što se prima i onoga što je dato29. Postoji veza između procenjene vrednosti proizvoda kao subjektivne kategorije koju potrošači stiču konzumiranjem proizvoda ili korišćenjem usluge i zadovoljstva potrošača. Postoje četiri modela koji pokazuju odnos između kvaliteta proizvoda, vrednosti, satisfakcije i ponašanja potrošača30. Po prvom modelu vrednost proizvoda vodi direktno do povoljnih ishoda od strane potrošača. Drugi model pokazuje da je zadovoljstvo kupaca u primarnoj i direktnoj vezi sa pozitivnim ishodima od strane potrošača. Treći model ističe pozitivnu međuzavisnost između kvaliteta proizvoda vrednosti i satisfakcije. Četvrti model pretpostavlja da sve tri promenljive direktno dovode do pozitivnih ishoda i ponovnih kupovina31. Različiti segmenti turista pokazuju različit stepen satisfakcije prema percipiranoj vrednosti, što omogućava analizu turista po segmentima i formulisanje marketing strategije bazirane na satisfakciji turista32. Postoje destinacije kod kojih satisfakcija nije faktor konkurentnosti33, ali kako je uspeh destinacija vezan za sposobnost da se prepoznaju i udovolji zahtevima posetilaca, istraživanje njihovog zadovoljstva smatra se dobrim osnovom za ocenu njihove konkurentnosti34. Satisfakcija turista se smatra instrumentom za povećanje konkurentnosti destinacija i danas se velika važnost pridaje ispitivanju satisfakcije turista35.

Parasuraman (1997), str. 154-161. Huber et al. (2001), str. 41-53. 28 Christopher (1996), str. 55-66. 29 Zeithaml prema Oh (1999), str. 67-82. 30 Cronin, et al. (2000), str. 193-218. 31 Cronin et al., prema Chen, et al. (2010), str. 29-35. 32 Petrick and Backman (2001), str. 223-237. 33 Chen et al. (2010). 34 Gallegati (2012), str. 256. 35 Andriotis et al. (2008), str. 221-235. 26 27

SATISFAKCIJA TURISTA KAO FAKTOR KONKURENTSKE PREDNOSTI REGIONA U REPUBLICI SRBIJI

5. ISTRAŽIVANJE TURISTIČKE KONKURENTNOSTI REGIONA U REPUBLICI SRBIJI PO OSNOVU SATISFAKCIJE TURISTA U našem istraživanju pošli smo od ranije navedenih stavova da je satisfakcija posetilaca jedan od faktora konkurentnosti destinacija, pa smo postavili sledeće istraživačko pitanje: da li postoje razlike u konkurentnosti pojedinih geografskih celina u Srbiji po osnovu razlika u satisfakciji turista? Kao geografske celine posmatrani su Vojvodina, Beograd, Jugoistočna Srbija i Jugozapadna Srbija, gde je podela izvršena prema različitoj koncentraciji resursa kako je dato u Strategiji razvoja turizma Republike Srbije36. Za analizu je korišćena baza istraživanja koje je, putem ankete, sprovela Nacionalna korporacija za razvoj turizma u periodu jul – septembar 2011. godine, primenom kvota uzoraka. Spomenuto istraživanje obuhvatilo je 1500 ispitanika (domaćih i stranih turista) starosti preko 14 godina, koji su boravili ne duže od 30 dana (turističko putovanje) ili 90 dana (poslovno putovanje) na teritoriji Republike Srbije. Pregrupisanjem podataka iz ove baze dobili smo podatke o gore navedenim regionima i na toj osnovi sproveli analizu. Primenjene su tehnike deskriptivne statistike, parametarski i neparametarski statistički testovi za proveru jednakosti prosečnih vrednosti za dva i više uzoraka: t-test za nezavisne uzorke, Mann-Whitney test, ANOVA test, Kruskal-Wallis test, Friedman test pri traženju odgovora na navedena pitanja. Podaci su obrađeni primenom računarskog programskog paketa SPSS Statistics– verzija18.0. Posmatrano po četiri različita geografska područja (regioni): Beograd, Vojvodina, jugoistočna Srbija i jugozapadna Srbija prosečne vrednosti odgovora na pitanje Koliko ste zadovoljni dosadašnjim boravkom u Srbiji? na skali od 1 do 6 su redom: za posetioce Beograda 5,32, za posetioce u Vojvodini 5,50, za jugoistočnu Srbiju 5,26, a za jugozapadnu Srbiju 5,24 (tabela br. 2 i slika br. 1).

Tabela 2: Rezultati po regionima GEOGRAFSKI REGION Beograd Vojvodina Jugoistočna Srbija Jugozapadna Srbija Ukupno

PROSEČNA VREDNOST

STANDARD. DEVIJACIJA

5,32

0,785

5,50

0,710

5,26

0,776

5,24

0,922

5,34

0,826

Na osnovu post hoc analize zaključujemo da je statistički značajna razlika između proseka zadovoljstva turista za Vojvodinu i ostala geografska područja, tj. da su turisti u Vojvodini u proseku izrazili viši nivo zadovoljstva u poređenju sa turistima u ostala tri geografska područja pojedinačno (za Beograd p=0,011, za jugoistočnu Srbiju p=0,002 i za jugozapadnu Srbiju p=0,0006).

Horwat Consulting Zagreb, Ekonomski fakultet Beograd (2006), str. 13.

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Slika 1: Prosečne vrednosti po regionima

Prosečne vrednosti odgovora ispitanika na pitanje o zadovoljstvu turista u zavisnosti od tipa mesta boravka u Srbiji predstavljene su u tabeli br. 3, odnosno na slici br. 2.

Tabela 3: Rezultati po tipu mesta TIP MESTA Jezera Planine Razni događaji Etno sela Nacionalni parkovi Banje Veliki gradovi Administrativni centri Ukupno

PROSEČNA VREDNOST

STANDARDNA DEVIJACIJA

5,43

0,819

5,26

0,922

5,27

0,836

5,64

0,569

5,73

0,452

5,34

0,827

5,37

0,708

5,39

0,751

5,34

0,826

Rezultati pokazuju da su ocene relativno ujednačene, uz najnižu ocenu za planine, a najvišu za nacionalne parkove. Kako je istraživanje rađeno tokom letnjih meseci, vrlo je izvesno da je niža iskazana ocena u pogledu zadovoljstva u planinskim centrima dobrim

SATISFAKCIJA TURISTA KAO FAKTOR KONKURENTSKE PREDNOSTI REGIONA U REPUBLICI SRBIJI

delom rezultat nedovoljne razvijenosti letnjih sadržaja, što je jedan od važnijih nedostataka ponude u planinskim centrima. Ipak, čini se da postojeći posetioci planinskih centara ipak visoko vrednuju druge elemente ponude, mada je sigurno da jedan deo potencijalne tražnje koja zahteva aktivan odmor upravo iz ovih razloga ne posećuje (ili manje posećuje) planinske destinacije. Najviše ocene dobili su nacionalni parkovi i etno sela. Vrlo je verovatno da je u ova dva slučaja najveće slaganje između očekivanja posetilaca i doživljaja, odnosno pružene usluge. U slučaju nacionalnih parkova, relativna zaštićenost tih prostora svakako je doprinela zadovoljstvu, jer se od nacionalnih parkova to i očekuje. Etno sela predstavljaju relativno nove objekte koji odišu tradicijom, i koji se mogu percipirati kao destinacija, ali su u suštini skup smeštajnih jedinica sa dodatnim uslugama vezanim za ruralno okruženje, gde se po pravilu ne očekuje portfolio usluga kao u nekim drugim objektima za smeštaj ili, šire posmatrano, destinacijama.

SLIKA 2: Prosečne vrednosti po tipu mesta

Statistički su značajne razlike prosečnih vrednosti zadovoljstva turista za nacionalne parkove u poređenju sa sledećim mestima pojedinačno: sa planinama (p=0,001), mestima održavanja posebnih događaja (p=0,005), banjama (p=0,021), velikim gradovima (p=0,026) i administrativnim centrima (p=0,033) od uočenih razlika, koje se kreću od 5,26 do 5,73. Ovde ipak treba imati u vidu da turisti koji su posećivali različite destina-

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

cije najčešće imaju drugačiji set kriterijuma ocene sopstvenog zadovoljstva, odnosno da ne samo različito vrednuju pojedine elemente ponude, već im daju različit «ponder» sa stanovišta značaja za ukupno zadovoljstvo. U tabeli br. 4. prikazane su prosečne vrednosti odgovora ispitanika o zadovoljstvu boravkom u Srbiji prema osnovnom motivu boravka. Turisti čiji je osnovni motiv boravka u Srbiji «zadovoljstvo» (sporiji ritam, opuštanje, relaksacija, vreme posvećeno sebi) najzadovoljniji su, a najmanje su zadovoljni turisti čiji je osnovni motiv boravka sportske aktivnosti i poslovne aktivnosti.

Tabela 4: Rezultati po motivu putovanja OSNOVNI MOTIV Zadovoljstvo Zabava Priroda Kultura Sportske aktivnosti Zdravlje Posao Ukupno

PROSEČNA VREDNOST

STANDARDNA DEVIJACIJA

5,44

0,748

5,37

0,804

5,22

0,971

5,34

0,801

5,10

0,872

5,29

0,875

5,14

0,844

5,34

0,826

U oba slučaja radi se o potrebi da postoji prilagođena ponuda za ove segmente posetilaca. Naime, posetiocima čiji je motiv putovanja vezan za sport i avanturu, neophodna je odgovarajuća turistička infrastruktura (staze, sportski tereni, velnes objeti i sl.), koje, na žalost, uglavnom nema ili je u povoju, dok kod posetilaca koji su dolazili zbog poslovnih razloga, s obzirom da turistički doživljaji nisu primarni motiv boravka, a poslovne aktivnosti ipak ostavljaju deo slobodnog, ali ograničenog vremena za «konzumaciju» turističkih doživljaja, takve ponude ili nema ili se ne komunicira tim gostima. Uz to, ovi posetioci često zahtevaju i odgovarajući izložbeni i konferencijski prostor koji nije svuda adekvatan. Stoga su i prisutne ove niže ocene. Ipak, ne treba zaboraviti da su te «niže» ocene ipak visoke – preko 5 na šestostepenoj skali, tako da se može reći da su posetioci generalno veoma zadovoljni.

SATISFAKCIJA TURISTA KAO FAKTOR KONKURENTSKE PREDNOSTI REGIONA U REPUBLICI SRBIJI

SLIKA 3: Prosečne vrednosti po motivu putovanja

Post hoc analiza pokazuje da je značajna razlika između zadovoljstva turista čiji je osnovni motiv zadovoljstvo i turista čiji je motiv boravka u Srbiji poslovne prirode (p=0,003). U nastavku su prikazani podaci o zadovoljstvu prema korišćenom tipu smeštaja turista u Srbiji.

Tabela 5: Rezultati po tipu smeštaja U KOJEM TIPU SMEŠTAJA BORAVITE? Slobodan (besplatan) smeštaj Privatno Kuća na selu Apartman/kuća za odmor Hotel Kamp Hostel Sanatorijum Poslovni smeštaj (beneficirane cene) Ukupno

PROSEČNA VREDNOST

STANDARD. DEVIJACIJA

5,44

0,804

5,34

0,840

5,20

1,095

5,22

0,917

5,22

0,757

5,27

0,920

5,22

0,880

5,56

0,629

5,10

1,287

5,34

0,826

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

SLIKA 4: Prosečne vrednosti po tipu smeštaja

Slobodan (odnosno besplatan) smeštaj, koji podrazumeva boravak kod prijatelja i rodbine, ima najviše ocene zadovoljstva. Ovo je logično jer s jedne strane, radi se o besplatnom smeštaju, a sa druge strane, tu očekivanja nisu velika. Najnižu ocenu ima smeštaj u odmaralištima naših preduzeća (poslovni smeštaj – beneficirane cene). Cene smeštaja u ovim objektima jesu relativno niske, ali fizičko stanje većine objekata i niži nivo usluge čine svoje. Ipak, činjenica da su cene niske utiče na to da očekivanja ni ovde nisu velika, tako da je ocena zadovoljstva ipak visoka. Postoji značajna razlika u prosečnom nivou zadovoljstva turista koji su izabrali slobodan smeštaj i turista koji su bili smešteni u hotelima (p=0,002) što pokazuje Post hoc analiza. Utvrđena je razlika u prosečnom nivou zadovoljstva turista prema kategoriji smeštaja. Naredna tabela br. 6 i slika br. 5 prikazuju prosečne nivoe zadovoljstva turista za različite kategorije smeštaja. U tom pogledu, evidentno je da je najniže iskazano zadovoljstvo vezano za smeštaj u kategoriji 1-2*.

SATISFAKCIJA TURISTA KAO FAKTOR KONKURENTSKE PREDNOSTI REGIONA U REPUBLICI SRBIJI

Tabela 6: Rezultati po kategoriji smeštaja KOJA JE KATEGORIJA VAŠEG SMEŠTAJA? 5-4 * 3* 1-2* Nije kategorizov. /ne znam Ukupno

PROSEČNA VREDNOST

STANDARD. DEVIJACIJA

5,29

0,811

5,28

0,740

5,05

1,031

5,38

0,823

5,34

0,826

SLIKA 5: Prosečne vrednosti po kategoriji smeštaja

Postoji značajna razlika u prosečnim vrednostima odgovora ispitanika koji su odseli u smeštaju sa 1-2 *, koji su najmanje zadovoljni i u smeštaju koji nije kategorizovan, ili ta kategorija nije poznata turistima, koji su najzadovoljniji (p=0,047)., što je utvrđeno testiranjem značajnosti razlika u nivoima zadovoljstva turista.

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

SLIKA 6: Povezanost odgovora o zadovoljstvu turista i preporuke prijateljima

Od značaja je sagledavanje povezanosti odgovora turista na pitanje o zadovoljstvu boravkom u Srbiji i odgovora na pitanje da li će preporučiti svojim prijateljima i poznanicima boravak u Srbiji pored navedenih testova. Između ovih odgovora postoji pozitivna korelacija (Pearson’s koeficijent korelacije je 0,417). Na slici br. 6 jasno se uočava pozitivna tendencija kretanja odgovora na navedena pitanja, odnosno, veće zadovoljstvo rezultira u pojačanim namerama da se destinacija preporuči prijateljima.

6. ZAKLJUČAK Sumiranjem rezultata istraživanja dolazimo do sledećih zaključaka. Prvo, anketirani turisti su izrazili viši nivo zadovoljstva u Vojvodini kao geografskom regionu u Srbiji u odnosu na Beograd, jugoistočnu i jugozapadnu Srbiju. Iz ovoga proizilazi da je konkurentska pozicija Vojvodine bolja u odnosu na druge geografske celine. Drugo, najviši nivo zadovoljstva turista je prema nacionalnim parkovima u odnosu na druga mesta boravka u Srbiji:

SATISFAKCIJA TURISTA KAO FAKTOR KONKURENTSKE PREDNOSTI REGIONA U REPUBLICI SRBIJI

planine, banje, mesta održavanja posebnih događaja, velike gradove i administrativne centre. Visok nivo satisfakcije je postignut i prema tipu smeštaja u sopstvenom aranžmanu u odnosu na smeštaj u hotelima, (u okviru ovog segmenta utvrđeno je da su turisti najzadovoljniji smeštajem koji nije kategorizovan). Ipak, treba imati u vidu da su u svim odgovorima prosečne ocene iznad 5. Polazeći od stavova da je satisfakcija faktor konkurentnosti37,38, te da su anketirani turisti, kao što je već prethodno navedeno, izrazili najviši nivo zadovoljstva u Vojvodini kao geografskom regionu u odnosu na Beograd, jugoistočnu i jugozapadnu Srbiju, može se zaključiti po tom osnovu da Vojvodina predstavlja najkonkurentniji turistički region u Srbiji. Ipak ovakav zaključak nije moguće decidno doneti zbog ograničenja samog istraživanja, s obzirom da se istraživanje bazira na analizi nivoa satisfakcije turista boravkom u Republici Srbiji i da ostali parametri za sticanje konkurentske prednosti nisu analizirani. Na primer, mogu se izdvojiti neki od faktora konkurentnosti turističke destinacije na globalnom tržištu kao što su: brojnost i kvalitet smeštajnih kapaciteta, raznovrsnost i kvalitet ugostiteljske ponude, prirodna i kulturna baština, stanje komunalne infrastrukture, gostoljubivost, zakonska rešenja koja regulišu turističku delatnost, dostupnost, turistička signalizacija i drugo, kako je dato u Strategiji razvoja turizma Republike Srbije39. Rezultati turističkog prometa u Srbiji ukazuju da je fokus međunarodne i domaće tražnje Beograd. Štaviše, međunarodni hotelski lanci pokazuju veći interes za širenje na području Beograda nego u drugim delovima Srbije, pa i Novom Sadu, iako je i on meta za njihovo dalje širenje. To nas navodi na zaključak da značaj pojedinih faktora konkurentnosti turističke destinacije zavisi od tipa destinacije, turističkih atrakcija i turističkih segmenata koje opslužuje. U tom smislu, indikativni su rezultati istraživanja koje je rađeno za Kinmen (Tajvan)40. Naime, na osnovu empirijskog istraživanja koje se bavilo utvrđivanjem veza koje postoje između satisfakcije turista, percepcije turista, pružanja usluga i konkurentnosti turističke destinacije, došlo se do rezultata da ne postoji korelacija između satisfakcije turista i konkurentnosti destinacije. S tim u vezi, neophodna su dalja istraživanja kako uticaja ostalih faktora, tako i ocene stvarnog doprinosa satisfakcije posetilaca konkurentnosti destinacije.

7. LITERATURA Andriotis, K., et al. (2008), Measuring tourist satisfaction: A factor-cluster segmentation approach, Journal of Vacation Marketing 14(3), pp. 221-235. Blanke, J. & Chiesa, T. (2008) The Travel & Tourism Competitiveness Index 2008: Measuring Key Elements Driving the Sector’s Development. U: J. Blanke & T. Chiesa (Eds.) The Travel & Tourism Competitiveness Report 2008: Balancing Economic Development and Environmental Sustainability (str. 3-26) Geneva: World Economic Forum. (Pristupljeno 17.11.2013). http://www3.weforum. org/docs/WEF_TravelTourismCompetitiveness_Report_2008.pdf. Andriotis, et al., (2008), str. 221-235. Yoon, Uysal prema Žabkar et al. (2010), str. 537-546. 39 Horwat Consulting Zagreb, Ekonomski fakultet Beograd (2006), str. 7. 40 Chen et al. (2010). 37 38

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Blanke, J., Chiesa, T. & Trujillo Herrera, E. (2009) The Travel & Tourism Competitiveness Index 2009: Measuring Sectoral Drivers in a Downturn. U: J. Blanke & T. Chiesa (Eds.) The Travel & Tourism Competitiveness Report 2009: Managing in a Time of Turbulence (str. 3-38) Geneva: World Economic Forum. (Pristupljeno 17.11.2013). http://www3. weforum.org/docs/WEF_GCR_TravelTourism _Report_2009.pdf. Blanke, J. & Chiesa, T. (2011) The Travel & Tourism Competitiveness Index 2011: Assessing Industry Drivers in the Wake of the Crisis. U: J. Blanke & T. Chiesa (Eds.) The Travel & Tourism Competitiveness Report 2011: Beyond the Downturn (str. 3-33). Geneva: World Economic Forum. (Pristupljeno 17.11.2013). http://www3.weforum.org/ docs/WEF_TravelTourismCompetitiveness_Report_2011.pdf. Blanke J., et al. (2013), The Travel & Tourism Competitiveness Index 2013: Contributing to National Growth and Employment, str. 3-41, u: Blanke, J., Chiesa T. (eds.) The Travel, Tourism Competitiveness Report 2013: Reducing Barriers to Economic Growth and Job Creation. World Economic Forum. (Pristupljeno 27.6.2013); http://www3.weforum.org/ docs/WEF_TT_Competitiveness_Report_2013.pdf Cracolici, M.F. and Nijkamp, P. (2009), The attractiveness and competitiveness of tourist destinations: A study of Southern Italian regions, Tourism Management Vol. 30, No.3, pp. 336-344. Christopher, M. (1996), From brand values to customer value, Journal of Marketing Practice: Applied Marketing Science, Vol. 2, No.1, pp. 55-66. Cronin, J.J., et al. (2000), Assessing the effects of quality, value, and customer satisfaction on consumer behavioral intentions in service environments, Journal of Retailing, Vol. 76, No. 2, pp. 193-218. Chen, C-M., et al. (2011), The destination competitiveness of Kinmenâ&#x20AC;&#x2122;s tourism industry: exploring the interrelationships between tourist perceptions, service performance, customer satisfaction and sustainable tourism, Journal of Sustainable Tourism, Vol. 19, No. 2, pp. 247-264. Chen, C-F., et al. (2010), Experience quality, perceived value, satisfaction and behavioral intentions for heritage tourists, Tourism Management, Vol. 31, No.1, pp. 29-35. Dubrovski, D. (2001), The role of customer satisfaction in achieving business excellence, Total quality management, vol. 12, No. 7, 8, pp. 920- 925. Gallegati, M. (2012) Destinations' Competitiveness and Tourist Satisfaction Surveys: An Economic Analysis. Rivista Italiana di Economia Demografia e Statistica, Vol. LXVI no. 2., str. 249-261. Huber, F., et al. (2001), Gaining competitive advantage through customer value oriented management, Journal of consumer marketing, vol. 18, no.1, pp. 41-53;

SATISFAKCIJA TURISTA KAO FAKTOR KONKURENTSKE PREDNOSTI REGIONA U REPUBLICI SRBIJI

Kozak, Metin (2003) Measuring Tourist Satisfaction With Multiple Destination Attributes. Tourism Analysis, Vol. 7, No. 3-4, str 229-240. Kozak, M. (1999), Destination competitiveness measurement: Analysis of effectivefactors and indicators. The 39th. European Regional Science Association Conference (No.289). Vienna: European Regional Science Association. (Pristupljeno 15.06.2011.) http://www-sre.wu-wien.ac.at/ersa/ ersaconfs/ersa99/Papers/a289. pdf.; pp. 1-13. Kozak, M. and Rimmington, M. (1999), Measuring tourist destination competitiveness: conceptual considerations and empirical findings, International Journal of Hospitality Management 18(3), pp. 273-283. Lam, S.Y., et al. (2004), Customer Value, Satisfaction, Loyalty, and Switching Costs: An Illustration From a Business-to-Business Service Context, Journal of the Academy of Marketing Science, vol. 32 no. 3, pp. 293-311. Marin, J. and Taberner, J. (2012), Satisfaction and dissatisfaction with destination attributes: influence on overall satisfaction and the intention to return, http://www. esade.edu/cedit/pdfs/papers/pdf6.pdf, Departament dâ&#x20AC;&#x2122;Economia Aplicada Universitat de les Illes Balears (18.04.2012.); pp. 293-311. McDougall, G.H.G. and Levesque, T. (2000), Customer satisfaction with services: putting perceived value into the equation, Journal of Services Marketing Vol. 14, No. 5, pp. 392-410. Oh, H. (1999), Service quality, customer satisfaction, and customer value: A holistic perspective, International Journal of Hospitality Management Vol. 18, pp.67- 82, State University, USA. Pizam, A. and Mansfeld, Y. (2000), Consumer Behavior in Travel and Tourism, 1st Edition, the Haworth press, New York; pp. 35-57. Parasuraman, A.(1997), Reflections on gaining competitive advantage through customer value, Journal of the Academy of Marketing Science, Spring, Vol. 25, No. 2, pp. 154-161. Petrick, J. F. and Backman, S. J. (2001), An examination of golf travelers' satisfaction, perceived value, loyalty, and intentions to revisit, Tourism Analysis Vol. 6 No. 3/4 pp. 223-237. Porter, M. E. (1990), The Competitive Advantage of Nations, Macmillan, London; pp. 20-37. Ritchie, J. & Crouch, G. (2000). The competitive destination: a sustainable perspective. Tourism Management, Vol. 21 No. 1, str 1-7. Horwat Consulting Zagreb, Ekonomski fakultet Beograd (2006), Strategija razvoja turizma Republike Srbije, Ministarstvo trgovine, turizma i usluga Republike Srbije.

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

The ASEAN Travel, Tourism Competitiveness Report 2012 http://www3.weforum. org/docs/WEF_TTCR_ASEAN_Report_2012.pdf[31.10.2012.]; pp.3. Vanhove, N. (2006) A Comparative Analysis of Competition Models for Tourism Destinations. U: M. Kozak & L. Andreu (Eds.) Progress in Tourism Marketing (str. 101-114). Oxford, UK: Elsevier. Woodruff, R.B. (1997), Customer value: The next source for competitive advantage, Journal of the Academy of Marketing Science, The University of Tennessee, Spring, Vol. 25, No. 2, pp. 139-153. Yuksel, A. (2001) Managing customer satisfaction and retention: A case of tourist destinations, Turkey. Journal of Vacation Marketing, vol. 7 no. 2 153-168. Zečević, B. (2011), Koncepti konkurentnosti turističkih destinacija: značaj i primenljivost na slučaju Srbije, Novi metodi menadžmenta i marketinga u podizanju konkurentnosti preduzeća Srpske privrede, Centar za izdavačku delatnost, Ekonomski fakultet Beograd, pp. 321-334. Žabkar, V.,et al. (2010), Modelling perceived quality, visitor satisfaction and behavioural intentions at the destination level, Tourism Management, Vol. 31, No. 4, pp.537-546.

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Jovan Krivokapić1

krivokapicj@fon.bg.ac.rs

Mirko Vujošević2

mirkov@fon.bg.ac.rs

JEL KLASIFIKACIJA: M10, D29, L20

ZNAČAJ KOORDINACIJE I KOLABORACIJE U LANCIMA SNABDIJEVANJA

Apstrakt: Imajući u vidu kompleksnost odnosa i izvjestan stepen konflikta interesa koji postoje u lancima snabdijevanja, smatra se da koordinacija i kolaboracija predstavljaju ključne faktore uspješnog funkcionisanja ovih sistema. U ovom radu će biti prikazan pregled teorijskih i praktičnih koncepata koji su ukazali na pozitivan uticaj usklađivanja ciljeva i napora svih učesnika na njihove poslovne performanse, odnosno efikasnost lanaca. Iako je koordinaciju i kolaboraciju moguće podstaći na više načina, naglašava se da se u praksi pojavljuje veliki broj internih i eksternih faktora koji otežavaju globalnu optimizaciju. Zbog toga je u svakom konkretnom slučaju neophodno izvršiti detaljnu analizu specifičnih uslova kako bi se primjenio odgovarajući koordinacioni mehanizam koji će poboljšati profitabilnost i funkcionalnost takvih sistema.

KLJUČNE REČI: LANCI SNABDIJEVANJA, KOORDINACIJA, KOLABORACIJA 1 2

Fakultet organizacionih nauka, Univerzitet u Beogradu Fakultet organizacionih nauka, Univerzitet u Beogradu

ZNAÄ&#x152;AJ KOORDINACIJE I KOLABORACIJE U LANCIMA SNABDIJEVANJA

Abstract: Given the complexity of the relationship and a certain degree of conflict of interest that exist in supply chains, it is considered that coordination and collaboration are the key factors for successful functioning of these systems. This paper presents an overview of the theoretical and practical concepts that indicate the positive impact of harmonizing goals and efforts of all participants on their business performance and efficiency of chain. Although coordination and collaboration can be encouraged in many ways, it is emphasized that in practice there is a large number of internal and external factors that impede global optimization. Therefore, it is necessary to perform detailed analysis of the specific conditions in every single case, in order to apply the appropriate coordination mechanism which should improve profitability and the functionality of such systems.

key words: SUPPLY CHAINS, COORDINATION, COLLABORATION

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

1. UVod Razvoj privrede kroz istoriju je uticao i na kreiranje kompleksnih sistema koji za cilj imaju da različite vrste robe (proizvoda ili usluga) dođu do korisnika. Nekada je, usljed nemogućnosti povezivanja različitih subjekata na tržištu, taj proces bio vrlo jednostavan – ljudi su imali potrebe koju su zadovoljavali kupovinom robe koja je bila dostupna, i, najčešće, samo u izvjesnoj mjeri odgovarala njihovim zahtjevima, pa su oni morali da pristanu na određene kompromise, jer nisu imali druge alternative. Danas u razvijenim zemljama gotovo da i nema tragova tog doba, jer je društvo na tom stepenu razvijenosti koji pruža korisniku priliku da dobije robu koja u maksimalnoj mjeri zadovoljava ono što njemu treba, ukoliko je on u mogućnosti to da plati. To je posljedica formiranja lanaca koje čine različiti entiteti koji za cilj imaju da stvore neku dodatnu vrijednost i unaprijede ili robu, ili njen tok do korisnika. Pritom, podrazumijeva se da svaka karika ostvaruje sopstvenu korist. Lanci snabdijevanja zapravo obuhvataju sve učesnike koji su direktno ili indirektno uključeni u zadovoljavanje zahtjeva korisnika3. Tu ne spadaju samo proizvođači i dobavljači, nego i svi ostali učesnici u procesu, pa čak i sami korisnici. U takvom lancu se odvija veliki broj procesa, te se neprestano vrše dinamičke razmjene proizvoda, sredstava (materijalnih ili finansijskih) i informacija. Uopšteno, pod učesnicima u lancima snabdijevanja se podrazumijevaju dobavljači, proizvođači, veleprodavci/distributeri, maloprodavci i korisnici. U zavisnosti od složenosti konkretnog lanca snabdijevanja, može se desiti da postoji veliki broj različitih učesnika u svakoj od ovih kategorija, pa tada možemo govoriti i o mreži snabdijevanja. U svakom slučaju, bez obzira na vrstu i broj učesnika u ovakvim lancima, može se reći da je njihov cilj maksimiziranje vrijednosti koja se stvara. Ta vrijednost zapravo predstavlja razliku između koristi ili značajnosti koje konkretan proizvod pruža korisniku, i troškova koji nastaju u nastojanju da se neka njegova potreba zadovolji tim proizvodom. Pa ipak, i pored činjenice da svi učesnici imaju neki zajednički cilj, može se reći i da su oni međusobno suprotstavljeni, jer svako od njih želi da ostvari najviši profit za sebe, što naročito dobija na značaju ako se zna da u takvom lancu postoji samo jedan stvarni izvor prihoda, a to je korisnik koji kupuje određeni proizvod, odnosno kupuje zadovoljenje neke svoje potrebe. Uzimajući u obzir te suprotstavljene tendencije, dolazi se do zaključka da je ovakav lanac snabdijevanja veoma kompleksan, te stoga zahtijeva efikasnu koordinaciju svih učesnika.

2. ULOGA KOORDINACIJE I KOLABORACIJE Mnogi autori ističu značaj koordinacije u lancima snabdijevanja. Tako Čandrašekar i Šari o lancima snabdijevanja govore kao o „koordinaciji poslovnih aktivnosti izvan organizacionih granica.“ Prema CSCMP-u (Council of Supply Chain Management Professionals),

Chopra and Meindl (2004), str. 5

ZNAČAJ KOORDINACIJE I KOLABORACIJE U LANCIMA SNABDIJEVANJA

lanci snabdijevanja podrazumijevaju „koordinaciju i saradnju svih učesnika“, odnosno „koordinaciju svih procesa i aktivnosti“, a po Menceru i ostalima „sistemsku i stratešku koordinaciju tradicionalnih poslovnih funkcija“4. Koristi od koordinacije u lancima snabdijevanja su višestruke, kao što Fugate sa saradnicima ističe u svom pregledu5. Oni između ostalog navode da koordinacija obezbjeđuje smanjenje rizika, pristup resursima i kompetitivnu prednost kao i da to nije igra nulte sume, već da snižava troškove svim učesnicima. Pritom, koordinacija cijena, transporta, zaliha i vlasničkih odluka kroz lanac snabdijevanja može smanjiti zalihe čak i do 25% a upravo je upravljanje zalihama jedan od ključnih faktora uspjeha. Koordinacija je značajna za sve karike u lancu, s obzirom na njihovu međuzavisnost i povezanost, pri čemu postoje tri dimenzije koje treba uzeti u obzir, kako bi se postigla minimizacija troškova, odnosno maksimizacija profita. Prvo, količina koju poručuje (ili čuva na zalihama) jedan učesnik lanca ne mora nužno da odgovara potrebama sistema. Prosto, tražnja na nivou cijelog lanca ponekad ne može da isprati potrebe svih učesnika, te tako dolazi do različitog pogleda na optimalnu količinu. Naravno, može se reći da je gotovo uvijek cilj da se poveća promet, odnosno da se proda što više proizvoda, pa učesnici u lancu traže različite načine da privuku kupce. Drugo, ukoliko postoji više kupaca, potrebno je uskladiti njihove zahtjeve, kako bi se smanjili troškovi držanja zaliha. To, na primjer, znači da, ako dobavljač ima više kupaca, i ukoliko može relativno precizno da utvrdi njihovu potrebu za robom koju im dostavlja, onda on treba da dogovori uslove koji će mu omogućiti da efikasno koordinira količine u svojim skladištima, kako bi smanjio sopstvene troškove. Ukoliko svaka karika u lancu uspije da smanji svoje troškove, to se u krajnjem slučaju može prenijeti i na maloprodajnu cijenu gotovog proizvoda, čime svi učesnici u lancu dobijaju mogućnost da budu konkurentniji na tržištu. Treće, oni moraju međusobno da sarađuju i imaju uvid u količinsko stanje robe poslovnih subjekata sa kojima su povezani. Smatra se da dijeljenje informacija može pozitivno uticati na smanjenje troškova, odnosno uštede kod učesnika, a pojedina istraživanja pokazuju da se te uštede kreću čak i do 35%6. Pravovremena i precizna informacija ovog tipa će svakako pomoći pri donošenju odluka višeg kvaliteta. Shodno iznesenom, lanci snabdijevanja se mogu posmatrati kao grupe entiteta koji su u interakciji, a čiji je zadatak da doprinesu transformaciji sirovine u gotov proizvod i/ili njegovom dopremanju do krajnjeg korisnika. Takvi entiteti mogu biti u vlasništvu jedne ili više organizacija. Iako se uočava da je ova druga kategorija danas zastupljenija, sve je važniji trend formiranja lanaca koji su u vlasništvu jedne organizacije. Bez obzira na modalitet, istraživanja bazirana na praksi pokazuju da je mnogo efikasnije u prvi plan staviti potrebe korisnika, odnosno omogućiti mu da proizvod ili uslugu dobije po pristupačnijoj cijeni, nego usredsrediti se na maksimizaciju zahtjeva pojedinačnih učesnika lanca. Razlog je pomenuti oportunizam među učesnicima, što dalje vodi do stvaranja neefikasnih i skupih sistema u kojima svako zastupa isključivo sopstveni interes. Ipak, nije lako postaviti takav sistem koji će biti zasnovan na postizanju optimalne efikasnosti cijelog procesa, a svim učesnicima donositi najčešće ne maksimalnu, ali i dalje Fugate et al. (2006), str. 131 Fugate et al. (2006), str. 131 6 Li and Wang (2007), str. 3 4 5

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

dovoljnu korist. Postoji nekoliko strategija koje su na raspolaganju tim učesnicima, ali nijedna od njih nije univerzalna i ne može se primjeniti u svakoj situaciji. Različiti koordinacioni mehanizmi mogu odigrati značajnu ulogu, a tu se prije svega ističu popusti na količinu, mogućnosti kreditiranja ili odloženog plaćanja, specifični ugovori, i slično. Popusti na količinu su naročito zastupljeni, pogotovo onda kada je proizvod jako tražen na tržištu i prodaje se u velikim količinama, što omogućava svim učesnicima lanca snabdijevanja (ili makar većem broju njih) da postignu ekonomiju obima, te da po tom osnovu ostvaruju zadovoljavajuće poslovne rezultate. Prema tome, jasno je da se koristi od koordinacije ne dovode u pitanje, jedino što je problematično jeste način ostvarivanja tih koristi. U idealnom slučaju, koordinacija bi bila pod kontrolom jednog entiteta koji bi imao uvid u stanje i kapacitete svih učesnika u lancu. Međutim, ova situacija je prilično nerealna, odnosno moguća je samo onda kada je cijeli lanac u vlasništvu jednog poslovnog entiteta. Tada se govori o centralizovanom lancu snabdijevanja. Mnogo češća je situacija kad ni prodavac ni kupac u lancu snabdijevanja nemaju precizan uvid u poslovne odluke ovog drugog, pa tako ne mogu ni upravljati čitavim lancem. U tom slučaju svaki učesnik lanca nastoji da zadovolji sopstvene interese, bez obzira na to što ti interesi mogu biti u izvjesnoj mjeri suprotstavljeni interesima lanca, i onda se radi o decentralizovanom lancu snabdijevanja. Bez obzira na to da li je riječ o centralizovanom ili decentralizovanom lancu snabdijevanja, mora se naglasiti neophodnost kolaboracije, odnosno saradnje učesnika u takvim lancima. Kolaboracija predstavlja proces saradnje u donošenju odluka među nezavisnim stranama. Ona podrazumijeva zajednički uticaj na odluke i kolektivnu odgovornost za posljedice. Po Šregu, kada se govori o kolaboraciji treba istaći da je ona zapravo zajednički proces u kome dvije ili više zainteresovanih strana rade zajedno, imaju međusobno razumijevanje, zajedničku viziju, dijele resurse i dostižu zajedničke ciljeve7. Ključne dimenzije su međuorganizacioni obimi djelovanja, posvećenost zajedničkom radu i neki integrišući cilj. Uspjeh kolaboracije zavisi od spremnosti i sposobnosti menadžera da razviju odnose od povjerenja. Kolaboracija stoga implicira i promjenu načina ophođenja prema poslovnim partnerima, jer zahtijeva i razmjenu podataka, operativnih planova, pa čak i nekih finansijskih informacija. Iako to na neki način povećava rizik po pojedinačne učesnike, s druge strane donosi bolje preklapanje realne ponude i tražnje, zahvaljujući obimu i kvalitetu podataka koji su ulaz za operativne planove. Prema podacima prikupljenim od strane SCC-a (Supply Chain Council), dobro projektovan lanac snabdijevanja može sniziti troškove do 7%, a poboljšati novčane tokove i do 30%8, i smatra se da ključ leži upravo u kolaboraciji. Ona pruža mogućnosti prilagođavanja sopstvene ponude zahtjevima partnera, jer se u obzir uzimaju dugoročne potrebe i interesi. Međutim, osim spoljašnje okrenutosti, svaka kompanija učesnica ovakvog sporazuma mora da se fokusira i na interne procese, kako bi uspješno postavila sistem koji će ispratiti očekivanja spoljnih saradnika. Još prije nekoliko decenija je zavladao stav da je mnogo efikasnije razvijati kolaboraciju, a ne suparničke odnose unutar ovakvih lanaca. Razvoj tržišta usluga, globalizacija poslovanja, organizacione integracije i smanjenje vremena izrade i obrta roba su dali poseban značaj lancima snabdijevanja. Kristofer smatra da temeljna poslovna filozofija mora da zamijeni prostu logistiku9. Upravo ta razlika između logistike i lanaca snabdijevanja je da Stank et al. (2001), str. 31 Stank et al. (2001), str. 32 9 Akintoye et al. (2000), str. 160 7 8

ZNAČAJ KOORDINACIJE I KOLABORACIJE U LANCIMA SNABDIJEVANJA

nas ključna u odnosima učesnika procesa. Prema CLM-u (Council of Logistics Management), logistika je dio lanca snabdijevanja koji je zadužen za planiranje, implementaciju i efikasno i efektivno upravljanje tokovima i skladištima proizvoda, usluga i povezanih informacija, i to od momenta nastanka do momenta isporuke krajnjem korisniku. Imajući to u vidu, jasno je koliko složeno može biti upravljanje takvim procesima10.

3. PREPREKE USPJEŠNOJ KOORDINACIJI I KOLABORACIJI Bez obzira na naglašene koristi, često se javljaju problemi u efikasnom organizovanju i koordinaciji lanaca snabdijevanja, usljed postojanja različitih prepreka. Te prepreke se generalno mogu grupisati u pet kategorija, a to su: 1) Prepreke nastale usljed različitih podsticaja – javljaju se onda kad neki učesnici imaju određene koristi koje mogu da ostvare ukoliko zanemare interese čitavog sistema, pa se fokusiraju na dostizanje sopstvenih ciljeva. Tada se pojavljuje lokalna suboptimizacija. Ipak, iako ovi podsticaji negativno utiču na performanse sistema, logično je i vrlo očekivano da će ih menadžeri pojedinačnih preduzeća iskoristiti (na primjer, proizvođač će odjednom kupiti veću količinu sirovina, jer mu dobavljač daje određene benefite ako to uradi, a pritom ne razmatra da li je to efikasno na nivou sistema, odnosno da li će kasnije nastati problem u veleprodaji ili maloprodaji zbog povećane količine proizvoda); 2) Prepreke koje nastaju usljed iskrivljenosti informacija – mala varijacija na izlazu (u interakciji maloprodavca i kupca) može značajno da utiče na sve učesnike u lancu. To se događa, na primjer, kada maloprodavac trenutno povećanje tražnje za nekim proizvodom tumači kao trend, a ne kao jednokratnu pojavu, a potom tu informaciju prenosi unazad kroz sistem. Takva mala promjena potrebnih količina proizvoda kod maloprodavca izaziva veću promjenu kod veleprodavca, a još veću kod proizvođača konkretnog proizvoda11. Ovdje se ponovo ističe značaj dijeljenja informacija, jer jedino precizna komunikacija može spriječiti nastanak ovakvih poremećaja u sistemu; 3) Operativne prepreke – ove prepreke se javljaju usljed neusklađenosti (bilo vremenske, bilo količinske) zahtjeva učesnika u lancu. Najčešće se pojavljuju onda kada je jedan entitet povezan sa više različitih učesnika (na primjer jedan proizvođač svoje proizvode plasira na tržište preko više različitih, međusobno odvojenih veleprodavaca) koji imaju različite ciljeve i posluju prema sopstvenim planovima. Problem nastaje kada svi oni istovremeno traže robu za svoje potrebe, a naročito ukoliko njihovi zahtjevi variraju, odnosno nisu unaprijed određeni. Zbog toga se uvijek predlaže uvođenje tačaka presjeka, u kojima se sumira količina robe koju je neophodno obezbijediti za neki naredni period. Ti presjeci se najčešće prave početkom ili krajem mjeseca, ali to zavisi i od vrste i obrta robe o kojoj se radi; 4) Cjenovne prepreke – kao što je već navedeno, često učesnici imaju određene finansijske benefite (popuste) ukoliko na primjer poruče veću količinu robe ili sirovina, pa je to uzrok pojavljivanja različitih komplikacija na nivou sistema snabdijevanja. Osim toga, i fluktuacije cijena takođe utiču i na količinske fluktuacije. Tako se 10 11

Lambert and Cooper (2000), str. 67 Vujošević and Panić (2004)

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

događa da, ukoliko se predvidi porast cijene nekog proizvoda, neka od karika u lancu unaprijed poručuje velike količine, kako bi ostvarila viši profit usljed razlika u kupovnoj i prodajnoj cijeni. Obrnuta situacija nastaje kada se očekuje pad cijena proizvoda, pa krajnje karike u lancu odugovlače sa kupovinom, jer iščekuju povoljnije uslove; Prepreke u ponašanju – ove prepreke se pojavljuju u različitim formama, u zavisnosti od konkretnog lanca snabdijevanja, a neki od uzroka su: • svaka karika posmatra samo svoj „dio lanca“ i ne vidi šta se događa u ostalim karikama, pa se na određene promjene reaguje bez dublje analize, odnosno bez traženja pravog uzroka, što izaziva komplikacije prenošenjem kroz lanac; • često učesnici i pored dobre volje nisu u stanju da nađu uzroke problema, jer oni nastaju u nekom dijelu lanca koji sa njima nema nikakvih dodirnih tačaka; • u slučaju neuspjeha dolazi do međusobnog optuživanja, što utiče na kreiranje negativne atmosfere i dovodi u pitanje buduću saradnju; • nedostatak povjerenja dovodi do dupliranja određenih aktivnosti na prikupljanju potrebnih informacija, a ponekad se javlja i sumnja u tačnost dostupnih podataka.

Posebno treba naglasiti uticaj netačnog (nepreciznog) tumačenja informacija koje dolaze sa tržišta, jer to može da izazove probleme u koordinaciji, a jedan od najčešćih deformiteta koji se pojavljuje u takvim situacijama je takozvani „efekat biča“ (Bullwhip Effect). Efekat biča zapravo predstavlja nastanak specifičnih fluktuacija u narudžbinama koje se pojavljuju u lancima snabdijevanja. One se povećavaju ako se posmatra lanac u smjeru maloprodaja – veleprodaja – proizvođač – dobavljač12. U suštini, efekat biča se može posmatrati kao povećana fluktuacija u porudžbinama „uz lanac“, kao odgovor na promjene u tražnji korisnika. Razlog leži u tome što se u različitim fazama procesa pojavljuju i različita tumačenja tražnje, a ukoliko je cjelokupan proces neusklađen, onda su te razlike drastične i negativno utiču na efikasnost. Negativne strane efekta biča, i generalno nedostatka koordinacije, su višestruke i ogledaju se kroz nekoliko pokazatelja koji su sumarno prikazani u narednoj tabeli:

Tabela 1: Uticaj efekta biča na performanse organizacije Mjera performanse Troškovi proizvodnje Troškovi skladištenja Vrijeme dopune skladišta Troškovi transporta Troškovi rada na dostavi i prijemu robe Dostupnost artikala Stepen povjerenja Profitabilnost Izvor: Blanke et. al, 2013, str. 10, 15; prilagođeno.

Vujošević (2004), str. 114

Uticaj efekta biča ↗ ↗ ↗ ↗

↗ ↘

↘ ↘

ZNAČAJ KOORDINACIJE I KOLABORACIJE U LANCIMA SNABDIJEVANJA

4. POBOLJŠANJE KOORDINACIJE KROZ PODSTICANJE KOLABORACIJE Svjesni efekata loše koordinacije, menadžeri preduzeća učesnika moraju da pokušaju da je unaprijede, ne bi li izbjegli prethodno iznesene poteškoće, i povećali efikasnost cjelokupnog procesa. Koordinaciju je moguće poboljšati na nekoliko načina: 1) Usklađivanjem ciljeva i podsticaja – značajno je zato što povećava posvećenost svih učesnika potrebama čitavog lanca, bez suboptimizacije. Planiranje i upravljanje aktivnostima predstavljaju ključne faktore uspješnosti funkcionisanja ovakvih sistema. Davanje različitih vrsta podsticaja doprinosi povećanju efikasnosti lanca, ali ne nužno i pojedinačnih karika. Zato sve odluke u vezi sa skladištenjem, zalihama ili transportom moraju biti razmatrane sa aspekta profitabilnosti lanca. Naravno, finansijski podsticaji su uvijek najpoželjniji, pa se najčešće koriste. Tako, na primjer, ukoliko je proizvođaču to isplativo, on može da prodaje veleprodavcu svoje proizvode po nižoj cijeni, ako se ovaj obaveže da će oni dugoročno sarađivati ili da će pokriti troškove transporta, i slično. Na taj način svi imaju interes da posluju zajedno, pa će i uskladiti napore ka dostizanju zajedničkih ciljeva. 2) Povećanjem tačnosti informacija – iz prethodno iznesenog je jasno koliko pravovremenost i, naročito, preciznost i tačnost informacija unutar lanca i iz spoljnjeg okruženja imaju uticaj na koordinaciju aktivnosti učesnika. Posljedice poput efekta biča mogu donijeti ogromne gubitke. Zbog toga se predlaže podsticanje zajedničkog planiranja, odnosno predviđanja tražnje, koliko je to moguće. Tako, na primjer, ukoliko maloprodavac očekuje privremeno povećanu tražnju za nekim proizvodom usljed različitih promotivnih kampanja koje planira da uvede, on o tome treba da obavijesti i ostale učesnike u lancu, kako oni tu povećanu tražnju ne bi tumačili na pogrešan način. Takođe, mora postajati i vremenska usklađenost u vezi sa transportom robe, jer je od krucijalne važnosti da se proizvod nađe u pravom momentu na odgovarajućem mjestu. To je najviše vidljivo u maloprodaji (krajnji kupac mora da bude u prilici da kupi proizvod onda kada mu je potreban), ali ne treba zanemariti ni ostale faze, jer upravo od njih zavisi da li će maloprodavac zaista imati robu koja mu je neophodna. 3) Poboljšanjem operativnih performansi – dobre prognoze i precizno postavljeni planovi neće dati zadovoljavajuće rezultate ukoliko ih operativa ne isprati na odgovarajući način. S obzirom na realno variranje tražnje, moguće je, dok god to ne daje negativne efekte, smanjivati periode poručivanja, odnosno poručivati manje količine, ali to raditi češće. Razlog leži u jednostavnoj činjenici da je na kraći rok lakše predvidjeti tražnju i operativno ispratiti potrebe svih učesnika. Ipak, ovo treba pažljivo razmotriti i uporediti sa ostalim pokazateljima efikasnosti procesa. To znači da će se od ovakve odluke odustati, ukoliko su, na primjer, fiksni troškovi transporta visoki, pa se učesnicima ne isplati da taj transport obavljaju često i to uglavnom sa nepotpuno iskorišćenim kapacitetima. Ovdje je moguće koristiti i takozvano rutiranje vozila, čime se povećava efikasnost, jer se roba isporučuje većem broju saradnika u istom ciklusu. 4) Formiranjem cjenovne strategije – da bi se izbjegao efekat biča, potrebno je stabilizovati cijene unutar lanca snabdijevanja. Često se dešava da ranije faze lanca sa narednim ugovaraju popuste na količine za neki duži period, čime se štite od oscilacija u tražnji i

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

obezbjeđuju relativnu stabilnost u funkcionisanju svog dijela lanca. S obzirom na povoljnosti koje se ostvaruju ako se posmatra cijeli period, te naredne karike u lancu neće insistirati na promjenama u količini jedne isporuke, osim ako to ne odgovara svima. Takođe, konačna cijena koju postavlja maloprodavac može biti usklađena na nivou čitavog lanca, odnosno svaki učesnik može manje da naplati svoj doprinos u proizvodnji i plasmanu proizvoda na tržište, čime će potencijalno sniziti i profit po svakoj prodatoj jedinici, ali će po osnovu ekonomije obima ipak zaraditi više u ukupnoj sumi. 5) Uspostavljanjem dobrih partnerskih odnosa – ukoliko učesnici sarađuju na neki duži period, veći dio navedenih principa će već biti primjenjen, a lanac će davati zadovoljavajuće rezultate. To dalje utiče na stvaranje dobre klime i pozitivne atmosfere, jer svi učesnici ostvaruju predviđenu korist i zarađuju po osnovu kolaboracije sa drugima. Ako se postigne takva atmosfera, onda vremenom može doći i do smanjivanja određenih troškova (na primjer, jedan od učesnika neće imati troškove predviđanja i prognoziranja, jer u potpunosti vjeruje istraživanju koje obavi drugi učesnik u lancu). Slično, ukoliko se uspostavi odgovarajući nivo povjerenja među saradnicima, smanjiće se i napori i troškovi na kontroli kvaliteta proizvoda koji je došao iz prethodne faze. Uz pomoć predstavljenih principa će sva preduzeća moći da uspostave dugoročnu i prijateljsku saradnju koja će im omogućiti da izbjegnu zamku koju nameće oportunizam koji postoji unutar lanca, te će uz izvjesne kompromise odustati od nekih kratkoročnih benefita, kako bi uspjeli da postave poslovanje na stabilne temelje, a time bi bez sumnje ostvarili konkurentsku prednost.

5. MEHANIZMI KOORDINACIJE I KOLABORACIJE Brojni autori naglašavaju značaj ugovora kojima se definišu operativni aspekti međusobnog povezivanja i funkcionisanja učesnika u lancima snabdijevanja. S obzirom na važnost adekvatne postavke čitavog sistema, jako je bitno da svi učesnici razviju dobre međusobne odnose, sa punim povjerenjem u svoje saradnike. Dobra koordinacija zahtijeva sagledavanje cjelokupnog profita koji se generiše na nivou lanca, a ne fokusiranje samo na dostizanje sopstvenih ciljeva13. Kao što je ranije pomenuto, potrebno je izbjeći takozvanu dvostruku marginalizaciju14, odnosno situaciju u kojoj učesnici u lancu snabdijevanja nastoje da optimizuju isključivo svoje parametre kao što su nivo zaliha ili cijena po kojoj nabavljaju i/ili prodaju robu, jer to dovodi do negativnih efekata i umanjuje efikasnost lanca. Takva suboptimizacija spriječava nastanak ekstra profita koji bi mogao da se podijeli među učesnicima. Ovakav ishod je posljedica toga što proizvođač (dobavljač) podiže cijenu proizvoda, a onda i kupac poručuje manju količinu robe nego što bi kad bi se radilo o koordiniranom lancu snabdijevanja. Zbog toga je potrebno u uzeti obzir interese svih karika u lancu, i tako uspostaviti globalnu, a ne lokalnu optimizaciju. Globalna optimizacija se postiže davanjem različitih podsticaja učesnicima i njihovim usmjeravanjem ka zajedničkim ciljevima. Ipak, često oni nisu svjesni benefita koji se na ovaj način ostvaruju, pa se zbog konflikta interesa pojavljuju problemi u funkcionisanju lanca. Na primjer, dešava se da kupci nastoje da od dobavljača poručuju fleksibilne i varirajuće količine 13 14

Kovačević et al. (2013), str. 211 Martınez-de-Albéniz and Simchi-Levi (2007)

ZNAČAJ KOORDINACIJE I KOLABORACIJE U LANCIMA SNABDIJEVANJA

određenog proizvoda, kako bi smanjili troškove držanja zaliha, a istovremeno bili spremni da odgovore na zahtjeve tržišta. Proizvođači i dobavljači, s druge strane, više vole da imaju stabilan plan porudžbina kako bi projektovali svoj sistem i optimalno iskoristili kapacitete, pa im takve varijacije ne odgovaraju. U praksi se pojavljuju različite vrste ugovora koji propisuju odnose među partnerima, i na taj način obezbjeđuju efikasnije funkcionisanje lanca. Neki od njih su takozvani sporazumi sa povraćajem (buy-back sporazumi), koji su specifični zbog toga što kupcu (koji je u narednom koraku zapravo prodavac) dozvoljavaju da vrati dobavljaču robu koju nije prodao, ali po nižoj jediničnoj cijeni od one koju je platio prilikom kupovine. Ovakvi sporazumi su za kupce vrlo motivišući, jer im omogućavaju da poruče i nešto veću količinu robe ukoliko smatraju da postoji potencijal za rastom tražnje. Oni se primjenjuju, na primjer, kod prodaje knjiga ili novina, pa kupci mogu da vrate neprodata izdanja i na taj način smanje potencijalne gubitke. Osim sporazuma sa povraćajem, postoje i ugovori koji propisuju način raspodjele prihoda koji kupac ostvari. U ovim situacijama dobavljač kupcu daje robu po određenoj, obično nižoj cijeni, ali očekuje i dio prihoda kada kupac tu robu dalje proda. Tada dobavljač mora imati uvid u prodaju koju kupac ostvaruje, kako bi znao koliki će novac dobiti po osnovu raspodjele prihoda, odnosno kako bi se izbjegla situacija u kojoj kupac tvrdi da je prodao manje robe nego što zaista jeste, da ne bi dobavljaču isplatio određeni dio prihoda. U praksi, ova činjenica se pokazala kao značajno ograničenje, pa zbog toga ova vrsta ugovora ima limitiranu primjenu. U savremenim uslovima je sve popularniji koncept upravljanja zalihama od strane prodavca, odnosno dobavljača (Vendor Managed Inventory, VMI) koji otklanja brojne nedostatke koji nastaju poručivanjem robe po potrebi. Naime, usljed varijacija u tražnji za određenim proizvodom, učesnici u lancu su primorani da drže bezbjednosne zalihe koje ne moraju biti dovoljne, pa često dolazi do iznenadnih zahtjeva koji remete uspostavljene planove proizvodnje i distribucije. Kao posljedica, u određenim periodima će doći do nedostatka, a u drugim do prevelike količine robe na zalihama. Stoga se krajem dvadesetog vijeka pojavio koncept koji podrazumijeva viši stepen interakcije između dobavljača i kupca. U ovakvim sporazumima kupac dobavljaču obezbjeđuje neophodne informacije, a dobavljač se obavezuje da će preuzeti odgovornost za upravljanje njegovim zalihama. Dakle, na ovaj način se eliminišu porudžbine, a korisnici samo daju informacije o željenom obimu zaliha. Time kupci smanjuju troškove naručivanja robe, a zauzvrat se obavezuju da neće nabavljati robu od drugih dobavljača. Dobavljači takođe imaju koristi, jer se bolje pozicioniraju, ali treba imati na umu da njima obično treba više vremena da se prilagode i osjete stvarne benefite ovakvih sporazuma15. Modaliteti odnosa u lancima snabdijevanja su se značajno promijenili u novije vrijeme. Žao, Vang, Čeng, Jang i Huang navode da je mnogo efikasniji lanac u kome se koriste takozvani ugovori zasnovani na opcijama, nego ugovori zasnovani na prodajnim cijenama16. Ovi autori u rezultatima svog istraživanja navode da će profit učesnika ovih ugovora zavisiti najviše od njihove spremnosti da rizikuju, kao i od njihove pregovaračke moći. Jasno je u svakom slučaju da će i jedni i drugi na ove ugovore pristati samo onda kada im to donosi makar onoliki profit koji bi imali i kada bi poslovali po prodajnim cijenama. Kod ugovora zasnovanih na prodajnim cijenama je cijena po kojoj će se transakcija obaviti podložna promjenama u zavisnosti od situacije na tržištu, a u ovom slučaju se ona unaprijed definiše. Ovdje treba naglasiti i činjenicu da su teoretski moguće i situacije u kojima će efikasnost čitavog sistema 15 16

Dong and Xu (2002), str. 76 Zhao et al. (2010), str. 669

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

biti maksimalna, ali i da neće doći do realizacije takvih ugovora, jer bi neke karike u lancu imale neprihvatljivo niske profite, te stoga ne bi pristale na takav ugovor. Prema tome, ograničenje koje treba uzeti u obzir prilikom projektovanja optimalnog sistema jeste činjenica da interesi svih učesnika ovih dogovora moraju biti zadovoljeni. Kao posljedica toga, neophodna je dobra i stabilna koordinacija na nivou ovih sistema. Kada se govori o ugovorima zasnovanim na opcijama, treba naglasiti da opcija zapravo predstavlja vrstu terminskog ugovora koji imaocu daje pravo, ali ne i obavezu da kupi ili proda određenu aktivu, na tačno definisan datum ili prije toga, i to po cijeni koja je definisana u momentu kada je taj ugovor zaključen. Bitni elementi opcije su opciona premija i cijena izvršenja. Opciona premija je zapravo naknada koju kupac plaća dobavljaču po osnovu rezervisanja odnosno kaparisanja određene količine robe. Time što plaća kaparu, kupac stiče pravo, ali ne i obavezu da zaista realizuje ovaj ugovor. S druge strane, cijena izvršenja je ona koju kupac plaća dobavljaču ako se odluči za realizaciju te opcije u skladu sa zahtjevima tržišta. Osnovna ideja kod opcije jeste transfer rizika sa jedne na drugu stranu. S obzirom na izvjestan stepen sukoba interesa u ovoj situaciji, neophodno je da se precizno odrede svi elementi ugovora. Na narednoj slici je prikazana raspodjela profita između dobavljača i kupca u situacijama u kojima se koriste ugovori bazirani na opcijama. Kada ne bi bilo koordinacije, profit dobavljača bi imao vrijednost Pd, a profit kupca Pk, što je predstavljeno tačkom A na grafiku. Međutim, usljed koordinacije zajedničkih napora i povećanja obima transakcije zahvaljujući ugovorima baziranim na opcijama, u ukupnoj sumi taj profit može biti viši od vrijednosti Pd + Pk, odnosno i jedan i drugi učesnik će biti u prilici da podijele viši iznos profita. Taj iznos je prikazan na pravoj DE, i upravo na njoj će se naći odgovarajuća tačka presjeka profita dobavljača i kupca. Ono što je jasno jeste da to neće biti ni tačka D (što bi značilo da cjelokupni profit pripada dobavljaču), ni tačka E (u njoj bi cjelokupni profit bio na strani kupca), ali isto tako se neće naći ni u dijelu DB, odnosno CE, jer ni dobavljač ni kupac neće prihvatiti niže profite u odnosu na situaciju bez koordinacije, to jest niže od Pd i Pk respektivno. Prema tome, očekivano je da će se ukupan profit naći u nekoj tački između B i C, a u kojoj će to tačno biti zavisi upravo od pregovaračke moći učesnika, ali i njihove spremnosti da preuzmu rizik od potencijalnog odstupanja od realne tražnje za određenim proizvodom.

Grafik 1: Alokacija dodatnog profita

Izvor: Zhao et al. (2010), str. 672

ZNAČAJ KOORDINACIJE I KOLABORACIJE U LANCIMA SNABDIJEVANJA

Zaključci navedenog istraživanja su da: • s premnost na preuzimanje rizika ima značajnu ulogu u raspodjeli profita, i to tako što učesnik koji je spremniji da rizikuje može da ostvari viši ekstra profit, a ukoliko su oba učesnika jednako spremna na rizik, raspodjela ekstra profita će biti proporcionalna; • pregovaračka moć učesnika takođe utiče na finansijske benefite, u kontekstu definisanja opcione premije i izvršne cijene ugovora. Takođe, značajno je naglasiti i to da prilikom realizacije ugovora baziranih na opcijama postoji i značajna razlika u koordinaciji i ponašanju učesnika, u odnosu na sve druge vrste ugovora. Na primjer, kod ugovora koji se zasnivaju na veleprodajnim cijenama se poručivanje količine proizvoda vrši nakon što počne proizvodna sezona, a u ugovorima sa opcijama se to radi i prije proizvodne sezone, kroz rezervisanje određene količine proizvoda. To je dobro i za proizvođače i dobavljače, jer mogu bolje da procijene i usklade kapacitete uz precizno definisane planove proizvodnje, ali i za kupce koji na ovaj način kreiraju fleksibilniji sistem koji može da odgovori na realnu tražnju za tim proizvodom. Svi navedeni oblici povezivanja i ugovaranja donose određene koristi, ali i nedostatke za učesnike u lancima snabdijevanja. Zbog toga je nemoguće zaključiti da je određena vrsta ugovora najbolje rješenje u svakoj situaciji. Vrsta sporazuma koji će biti postignut zavisi od više faktora, a to su prije svega snaga i veličina učesnika, tip i karakteristike proizvoda, struktura troškova, zahtjevi tržišta, i tako dalje. Iskustva drugih mogu i treba da budu polazna osnova, ali odluku o izboru najboljeg načina povezivanja treba donijeti isključivo na osnovu sagledavanja konkretnog slučaja i dobre procjene svih relevantnih faktora. Ipak, bez obzira da tip ugovora, jasno je da samo dobra koordinacija može dovesti do stvaranja dodatnog profita, što je u interesu svih učesnika, jer se na taj način poboljšavaju njihovi poslovni rezultati.

6. ZAKLJUČAK Upravljanje lancima snabdijevanja je složen proces koji za cilj ima zadovoljenje potreba krajnjih korisnika uz maksimizaciju koristi za sve učesnike u lancu. Ovaj proces zapravo podrazumijeva integrisanje napora svih učesnika, kako bi se u svakom dijelu lanca pravovremeno obezbijedila optimalna količina robe, čime bi se ostvarila minimizacija troškova i povećala efikasnost cijelog sistema. Ipak, s obzirom na to što učesnici u izvjesnoj mjeri imaju konfliktne interese, i imajući u vidu kompleksnost dešavanja na tržištu i distorziju informacija koje sa njega dolaze, problemi stvaranja preduslova za uspješno funkcionisanje i koordinaciju ovih lanaca sve više dobijaju na značaju. Da bi ostvarili postavljene ciljeve, učesnici treba da budu svjesni potrebe za saradnjom, odnosno međusobnim pomaganjem. Ta pomoć se u prvom redu odnosi na koordinaciju zajedničkih aktivnosti i postizanje dogovora u vezi sa uslovima po kojima

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

jedni sa drugima posluju. Pošto krajnja tražnja direktno utiče na potrebe svih učesnika, količinu porudžbine u svakoj fazi treba precizno odrediti, po mogućnosti sa minimalnim varijacijama koje potencijalno remete efikasnost poslovanja. U skladu sa tim, i cjenovna strategija mora da bude takva da omogućava svim učesnicima sporazuma da ostvaruju odgovarajuće poslovne rezultate, a rokovi isporuke treba da budu poznati, i što je najvažnije, zadovoljeni kako ne bi došlo do zastoja u lancu. Posebnu pažnju treba posvetiti razmjeni informacija koje mogu biti značajne za unapređenje efikasnosti funkcionisanja lanca. Ukoliko kompanije zaista uvide značaj kolaboracije i odluče da zajednički učestvuju u postavljanju ciljeva, da integrišu snage kako bi ih dostigle i podijele odgovornost za krajnji ishod, koordinacija njihovih aktivnosti će biti značajno olakšana, a pojave koje negativno utiču na njihove performanse (kao što je efekat biča) će biti izbjegnute. Na taj način će se stvoriti stabilan sistem, dugoročno baziran na dobrim odnosima koji će zahvaljujući sinergiji povećati konkurentnost svih učesnika u lancu na tržištu.

7. REFERENCE LITERATURE Akintoye, A. et al. (2000), “A survey of supply chain collaboration and management in the UK construction industry” European Journal of Purchasing and Supply Management, Vol. 6(3), Pp 159-168 Chopra, S. and Meindl, P. (2004), Supply Chain Management: Strategy, Planning and Operation Dong, Y. and Xu, K. (2002), “A supply chain model of vendor managed inventory” Transportation Research Part E: Logistics and Transportation Review, Vol. 38(2), Pp 75-95 Fugate, B. et al. (2006), “Supply chain management coordination mechanisms” Journal of Business Logistics, Vol. 27(2), Pp 129-161 Kovačević, I. et al. (2013), “Application of Transactional Analysis in Bullwhip Effect Analysis” The AMFITEATRU ECONOMIC journal, Vol. 15(33), Pp 210-223 Lambert, D. and Cooper, M. (2000), “Issues in supply chain management” Industrial marketing management Vol. 29(1), Pp 65-83 Li, X. and Wang, Q. (2007), “Coordination mechanisms of supply chain systems” European journal of operational research, Vol. 179(1), Pp 1-16 Martınez-de-Albéniz, V. and Simchi-Levi, D. (2007), “Improving supply chain efficiency through wholesale price renegotiation”, Working paper, University of Navarra, Spain Stank, T. P. et al. (2001), “Supply chain collaboration and logistical service performance” Journal of Business logistics, Vol. 22(1), Pp 29-48

ZNAČAJ KOORDINACIJE I KOLABORACIJE U LANCIMA SNABDIJEVANJA

Vujošević, M. (2004), “Kooperacija i koordinacija kao uslov uspešnosti lanaca snabdevanja”, XI naučni skup Tehnologija, kultura i razvoj, Palić, Pp. 110-119 Vujošević, M. and Panić, B. (2004), “Efekat biča i metode koordinacije u lancima snabdevanja”, E-trgovina 2004 International e-business conference, CD Zhao, Y. et al. (2010), “Coordination of supply chains by option contracts: A cooperative game theory approach” European Journal of Operational Research, Vol. 207(2), Pp 668-675

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Valentina Ivanović1

valentina.ivanovic@cbcg.me

JEL KLASIFIKACIJA: G32 i G34

FINANSIJSKO RESTRUKTURIRANJE CONDITIO SINE QUA NON RAZVOJA CRNOGORSKIH PRIVREDNIH DRUŠTAVA Apstrakt: U radu je obrađena problematika jednog veoma važnog ekonomsko-finansijskog pitanja koje u velikoj mjeri određuje budući izgled ukupnog realnog sektora u Crnoj Gori. Naime, sadašnje finansijske performanse crnogorskih kompanija ukazuju na činjenicu da je neophodno kreirati i implementirati nove razvojne tehnike finansijskog restrukturiranja i uopšte, unaprijediti kvalitet finansijskog menadžmenta. Da bi se postigao zadovoljavajući stepen pozitivnih promjena u sferi finansijskog upravljanja u preduzećima, potrebno je obezbijediti dalji ekonomski rast i razvoj ukupne privredne strukture. Neminovno je da će stepen i kvalitet poboljšanja finansijskih indikatora poslovanja biti opredijeljen trendom kretanja makroekonomskih pokazatelja i promjenama u fiskalnoj, monetarnoj i finansijskoj politici ali isto tako, dalja diverzifikacija vlasničkih odnosa, širenje izvora za pribavljanje finansijskih sredstava, kroz razvoj tržišta novca i kapitala i prilagođavanje njegovih finansijskih performansi otvara mogućnosti preduzeću za podizanje efikasnosti, smanjenje troškova finansiranja, obezbjeđivanje dugoročne likvidnosti, solventnosti i finansijske ravnoteže. Crnogorskim preduzećima je potreban novi pristup upravljanju finansijama i rješavanju problema nelikvidnosti kroz kreiranje i implementaciju savremenih i provjerenih pristupa za rješavanje nekvalitetnih finansijskih performansi, kvalitetnije finansijsko izvještavanje i njegovu harmonizaciju sa standardima Evropske unije. Prepoznati način i stanovište ugrađeno u ovaj rad za rješavanje finansijskih problema crnogorskih preduzeća jeste reorganizacija odnosno vansudsko restrukturiranje dugova. U cilju ispunjenja predstojećih zadataka, kreatori crnogorskog ekonomskog miljea, a posebno onog u realnoj sferi, moraju imati na umu neminovnu potrebu finansijskog restrukturiranja osnovne privredne jedinice odnosno privrednog subjekta i preduzimati sve neophodne mjere za stvaranje uslova za njegovo uspješno implementiranje.

KLJUČNE REČI: FINANSIJSKO RESTRUKTURIRANJE, REORGANIZACIJA, VANSUDSKO RESTRUKTURIRANJE DUGOVA, PODGORIČKI PRISTUP 1

Centralna banka Crne Gore.

FINANSIJSKO RESTRUKTURIRANJE - CONDITIO SINE QUA NON RAZVOJA CRNOGORSKIH PRIVREDNIH DRUĹ TAVA

Abstract: The paper deals with a very important economic and financial issue, which largely determines the overall outlook for the real sector in Montenegro. Namely, the current financial performance of Montenegrin companies points to the fact that it is necessary to create and implement new development techniques of financial restructuring and generally improve the quality of financial management.In order to achieve a satisfactory degree of positive changes in the area of financial management in enterprises, it is necessary to ensure further economic growth and development of the overall economic structure. One cannot avoid the fact that the level and quality of improving financial performance indicators will be affected by the trends related to the macroeconomic indicators and changes in fiscal, monetary and financial policy. Also, further diversification of ownership and creating opportunities for the provision of financial resources through the development of money and capital market, gives companies a chance to raise efficiency, reduce financing costs and thus provide long-term liquidity, solvency and financial balance.Montenegrin companies need a new approach to financial management and solving the insolvency problem through the creation and implementation of modern and proven approaches to solving non-performing financial performance, quality financial reporting and its harmonisation with the EU standards. The method and principle which has been recognised in this paper as a manner of solving financial troubles in Montenegrin enterprises is that of reorganisation, i.e. out-of-court debt restructuring. In order to accomplish the upcoming tasks, the creators of Montenegrin business environment and the real sector in particular, have to bear in mind the need for financial restructuring of the basic business unit, i.e. the business legal entity, and therefore undertake all the necessary measures for creating the conditions for its successful implementation.

key words: FINANCIAL RESTRUCTURING, REORGANISATION, OUT-OF-COURT DEBT RESTRUCTURING, PODGORICA APPROACH

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

1. UVOD Najbitniji element privredne strukture svakog društva jeste preduzeće-kompanija koja kao entitet predstavlja bitnu kariku u normalnom funkcionisanju cjelokupnog sistema. Promjene predstavljaju objektivnu nužnost. Promjene u crnogorskim privrednim društvima u posljednjoj deceniji su posljedica dešavanja u ukupnom tranzicionom ambijentu i svi efekti makroekonomskih promjena (pozitivni i negativni) su imali izraženo dejstvo na privredna društva i na njihovu poslovno-organizacionu, funkcionalnu i posebno finansijsku strukturu. Nova organizaciono-funkcionalna struktura crnogorske privrede izgrađuje se kroz proces tranzicije koji još uvijek traje. Dugotrajni period tranzicije i globalna finansijska kriza su u posljednjih nekoliko godina razotkrile brojne probleme crnogorskih preduzeća među kojima je dominantan problem nelikvidnosti ili, eksplicitnije, nepovoljne finansijske strukture, odnosno jednom riječju izražen je problem nekvalitetnog upravljanja finansijama. Činjenica je da se finansijski menadžment privrednih društava u Crnoj Gori mora kontinuirano prilagođavati novim uslovima, kako teorijskim tako i empirijskim, jer one kompanije koje smatraju postojeći način upravljanja finansijama optimalnim i univerzalnim, prije ili kasnije biće osuđene na suočavanje sa problemima. Finansijski menadžeri crnogorskih privrednih društava moraju donositi kvalitetne odluke i donijete odluke efikasno sprovoditi jer je to osnovni preduslov dobre finansijske politike kompanije i njene dugoročne profitabilnosti. U suprotnom, ni povoljan makroekonomski ambijent neće biti „sigurna luka“ za opstanak kompanije sa neefikasnim finansijskim menadžmentom koji smatra kontinuirano finansijsko restrukturiranje “suvišnom aktivnošću sa neizvjesnim rezultatom” i radije se pridržava provjerenih ili bolje rečeno sigurnih izvora finansiranja u formi dostupnih bankarskih kredita. Finansijsko restrukturiranje kao značajan segment cjelokupnog procesa restrukturiranja preduzeća postaje conditio sine qua non razvoja crnogorskih privrednih društava jer ima za cilj obezbjeđenje povoljnije strukture kapitala, kao i smanjivanje zaduženosti i finansijskih rizika kroz povećanje kapaciteta zaduživanja, racionalnije upravljanje gotovinom a time i poboljšanje likvidnosti. Šanse i mogućnosti koje se otvaraju pred finansijski restrukturirano preduzeće u tržišnoj privredi, bez obzira na trenutno nepovoljan krizni period, su značajne, jer stvaraju dugoročne alternative i obezbjeđuju opstanak na duže staze.

2. TEHNIKE FINANSIJSKOG RESTRUKTURIRANJA U TEORIJI I PRAKSI Korporativno restrukturiranje predstavlja relativno nov pojam i u principu ni u teoriji ne postoji opšteprihvaćena definicija pojma restrukturiranja niti pojmova vezanih za same tehnike restrukturiranja. Dobra definicija pojma korporativnog upravljanja je vezana za 1980-e koje je obilježio “do tada neviđen talas korporativnih akvizicija, prodaja djelova preduzeća, odvajanje, cijepanje preduzeća, planova uključivanja u vlasništvo zaposlenih, parcijalnih javnih

100

FINANSIJSKO RESTRUKTURIRANJE - CONDITIO SINE QUA NON RAZVOJA CRNOGORSKIH PRIVREDNIH DRUŠTAVA

ponuda, preuzimanje preduzeća iz dugova - i svi su oni bili uključeni zajedno pod imenom “korporativno upravljanje“.2 Restrukturiranje se definiše i kao skup diskontinualnih odlučnih mjera koje se preduzimaju s ciljem povećanja konkurentnosti i vrijednosti preduzeća.3 Restrukturiranje se najčešće vezuje za loše performanse preduzeća i akcije koje se tada preduzimaju uključuju promjene obuhvata i obima poslovanja sa ciljem uticaja na sredstva, troškove i organizacionu strukturu i finansijske akcije kao što su restrukturiranje dugova, otpuštanje radnika, smanjenje opštih troškova, što utiče na strukturu kapitala i troškove.4 Takođe, aktivnosti restrukturiranja se klasifikuju u tri kategorije: portfolio restrukturiranje, finansijsko restrukturiranje i organizaciono restrukturiranje.5 Finansijsko restrukturiranje se odnosi na promjene strukture kapitala dok organizaciono restrukturiranje uključuje promjene u organizacionoj strukturi preduzeća. Korporativno restrukturiranje se može odnositi na sredstva, strukturu kapitala i menadžment a česte su tvrdnje menadžera da treba da restrukturiraju preduzeće da bi povećali vrijednost ili će u suprotnom eksterni napadači dobiti priliku da preuzmu preduzeće jer ako menadžment tim ne maksimizira vrijednost drugi će to uraditi umjesto njega, i kao rezultat toga korporativna kontrola će biti izgubljena.6 Sam proces restrukturiranja se može definisati kao preuređivanje poslovnog portfolija, redefinisanje poslovne strategije, organizacione strukture, menadžmenta, preorijentacija proizvodnje i tržišta, poboljšanje marketinga, redukcija troškova, redefinisanje investicione politike, reprogramiranje dugova i dr. Restrukturiranje preduzeća i njegove cjelokupne strukture nastaje kao neminovni nastavak izmjene vlasničke strukture i kao napor i nastojanje novih vlasnika i njihovog finansijskog menadžmenta da kroz ovaj proces ostvare bolje performanse svoje firme nad kojom su ostvarili prava po osnovu raznih metoda privatizacije. Tumačenje samog pojma finansijskog restrukturiranja zavisi od poimanja strukture kapitala i/ili finansijske strukture. Neki autori definišu finansijsko restrukturiranje kao restrukturiranje koje uključuje finansijske akcije, promjene strukture kapitala, kao i promjene finansijske strukture, dok drugi finansijsko restrukturiranje vezuju za restrukturiranje prava povjerilaca i akcionara, promjenu strukture vlasništva. Finansijsko restrukturiranje se definiše i kao vrlo značajan segment cjelokupnog procesa restrukturiranja preduzeća, koje ima za cilj obezbjeđenje povoljnije strukture kapitala, redukciju zaduženosti i rizika, povećanje kapaciteta zaduživanja, stabilizovanje novčanih tokova, poboljšanje upravljanja gotovinom i osavremenjavanje finansijske funkcije.7 Finansijsko restrukturiranje se može definisati i kao proces izazivanja diskontinualnih i značajnih promjena strukture kapitala na bazi promjene odnosa između sopstvenog kapitala i dugoročnih dugova i/ili promjena unutrašnjih odnosa u svakoj od ove dvije kategorije izvora finansiranja - u strukturi sopstvenog kapitala i strukturi dugova. Chew, D.H., Jr., ed., (1993), The New Corporate Finance, Where Theory Meets Practice, McGraw-Hill, New York Crum, R., and Goldberg, I., (1998), Restructuring and Managing the Enterprise in Transition, EDI Learning Resources Series, World bank, Washington, D.C. 4 Wruck, K., (1990), „Financial distress, reorganization and organizational efficiency“, Journal of Financial Economics, Vol 27. 5 Bowman, E. and Singh, H., Useem, M., Bhadury, R., (1999), „When Does Restructuring Improve Economic Performance?“, California Management Review Vol.41, no.2. 6 Copeland, T. and Koller, T., Murrin, J., (1996), Valuation: measuring and managing the value of companies, Jonh Wiley and Sons, Inc, 2nd ed. 7 Primorac, Žarko,(1992), "Restrukturiranje preduzeća", materijal sa savjetovanja Strateški menadžment, Ekonomski fakultet, Podgorica. 2 3

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Finansijsko restrukturiranje se može sprovoditi kao dio sveukupnog programa restrukturiranja preduzeća i nije samo sebi cilj već je povezano sa primjenom tzv. korporativne strategije.8 Međutim, pojedini primjeri iz prakse pokazuju da se finansijsko restrukturiranje sprovodi samostalno, nezavisno od drugih oblika restrukturiranja. Kao što ne postoji jedinstvena definicija pojma restrukturiranja tako ne postoji ni zajednička definicija vrsta, odnosno tehnika restrukturiranja. Metodi koji se primjenjuju u finansijskim inovacijama odnose se na finansijski inžinjering, kojim se obuhvataju poslovi finansiranja preduzeća, nove procedure finansiranja - reprogrami i sl., jednom riječju priprema operacija koje osiguravaju povoljniju finansijsku konstituciju. Zahvaljujući finansijskom inžinjeringu preduzeće se približava optimalnoj strukturi kapitala, povoljnijoj troškovnoj strukturi i maksimiziranju vrijednosti preduzeća. Kriterijumi za izbor pojedinih tehnika i za određivanje stepena i intenziteta u kojem će biti svaka od njih primijenjena zavisi od realnosti ostvarenja, uticaja na finansijsku ravnotežu i značaja samog preduzeća za granu djelatnosti kojoj pripada. Kao česte mjere finansijskog restrukturiranja koje su primjenjivane u praksi u prethodnom periodu, navođene su: povećanje (smanjenje) obrtnih sredstava; investiranje/dezinvestiranje osnovnih sredstava; konverzija duga u ulog; konverzija kratkoročnih izvora u dugoročne izvore finansiranja; reprogramiranje obaveza; otpis obaveza; angažovanje novih izvora finansiranja (akcijski i zajmovni kapital - kapital prikupljen emisijom akcija i obveznica), i dr. Finansijsko restrukturiranje podrazumijeva intervencije na strani aktive i pasive bilansa preduzeća. Zato su i mjere finansijskog restrukturiranja kao takve usmjeravane na korekciju (povećanje smanjenje) pojedinih pozicija aktive i pasive. Prilikom izbora mjera i načina finansijskog restrukturiranja, potrebno je sa velikom pažnjom analizirati karakteristike konkretnog preduzeća. Savremene tehnike finansijskog restrukturiranja, koje imaju sve osobine finansijskog restrukturiranja odnosno kojima se mijenja struktura kapitala kroz izmjenu odnosa sopstvenog kapitala i dugova su: - - - - - - -

LBO (leverage buyout) LR (leverage recapitalization) otkup akcija (stock repurchase) dokapitalizacija drugom klasom akcija – DCR (dual-class recapitalization) ponude za zamjenu jednih hartija od vrijednosti drugim (exchange offers) planovi uključivanja zaposlenih u vlasništvo – ESOP, i reorganizacija.

Finansijsko restrukturiranje se može sprovoditi proaktivno i reaktivno. Proaktivno se sprovodi kao dio dugoročnih programa oporavka ili daljeg poboljšavanja performansi preduzeća. Reaktivni karakter finansijskog restrukturiranja se ogleda u mjerama i aktivnostima koje se preduzimaju u slučajevima očuvanja kontrole nad preduzećem odnosno u cilju odbrane od preuzimanja (takeover defence) i kod preduzeća u finansijskim neprilikama ili pod prijetnjom stečaja. U prvom slučaju, tzv. takeover defence, finansijsko restrukturiranje ima od8

Donaldson, G., (1994), Corporate restructuring: managing the change process from within, Harvard Business School Press, Boston, Massachusetts.

101

102

FINANSIJSKO RESTRUKTURIRANJE - CONDITIO SINE QUA NON RAZVOJA CRNOGORSKIH PRIVREDNIH DRUŠTAVA

brambeni karakter i može uključivati i druge tehnike restrukturiranja dok je u drugom obliku reaktivnog djelovanja u pitanju finansijska reorganizacija, koja se svodi na restrukturiranje dugova, prolongiranje njihovog roka dospijeća, konverzije i oproste kamata i glavnice i transakcije prodaje.

2. MOGUĆNOSTI FINANSIJSKOG RESTRUKTURIRANJA CRNOGORSKIH PREDUZEĆA Prvi uslov za cjelokupno restrukturiranje svih vitalnih funkcija crnogorskih preduzeća bila je promjena svojinskih odnosa. Restrukturiranjem su se preduzeća trebala osposobiti za aktivne učesnike tržišne privrede koje će odlikovati efikasnost, fleksibilnost i konkurentnost. Restrukturiranje je danas opšti proces koji se odvija kako u razvijenim tržišnim privredama tako i u privredama zemalja u tranziciji. Za crnogorska preduzeća restrukturiranje je ne samo nužan i neophodan postupak već nešto bez čega ona ne mogu opstati u otvorenoj tržišnoj privredi u kojoj je isključena mogućnost postojanja raznih dotacija od strane države i paradržavnih institucija. Restrukturiranje crnogorskih preduzeća mora podrazumijevati promjenu cjelokupne strukture preduzeća i njeno kretanje u pravcu proizvodnog miksa i troškovne strukture koja će mu obezbijediti dugoročnu profitabilnost i konkurentnost na tržištu. S obzirom na karakteristike crnogorskih preduzeća i dosadašnje uslove u kojima su poslovala, potrebno je da proces restrukturiranja bude kompleksan i da obuhvati vlasničko, organizaciono, upravljačko, tržišno, programsko i finansijsko prestrukturiranje. Svi ovi oblici restrukturiranja se moraju preduzimati u međusobnoj korespondenciji, jer u suprotnom ne bi se ostvarili efekti kao što su povećanje rejtinga preduzeća, odnosno njegove pregovaračke moći na tržištu. Takođe, proces restrukturiranja u crnogorskim preduzećima mora sadržati preduzetničku komponentu i kao takvo u cjelini se može sprovoditi kao strategijsko i finansijsko restrukturiranje. Strategijsko restrukturiranje obuhvata promjene na poslovnim linijama, sistemu upravljanja, povećanju tržišnog učešća, poboljšanju konkurentske pozicije preduzeća i dr. Ono podrazumijeva krupne, ozbiljne i dugoročne promjene i zato novi vlasnici (preduzetnici) moraju nastojati da povećaju strateški leveridž preduzeća, tj. tržišnu odnosno ekonomsku vrijednost firme.9 Koncept strateškog leveridža predstavlja način kako preduzeće optimizira poslovni portfolio sa stanovišta finansija, poslovnih aktivnosti i komplementarnosti proizvoda. Kao što je navedeno prethodno, finansijsko restrukturiranje podrazumijeva promjene finansijske strukture preduzeća pa stoga njegov osnovni cilj mora biti popravljanje finansijskog stanja preduzeća. Zato, u crnogorskim preduzećima sa naslijeđenim velikim

Hajden, C., (1986), The Handbook of Strategic Expertise, Free Press.

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

problemima na finansijskom planu, na značaju dobija finansijsko restrukturiranje. Ovaj proces mora postati glavna preokupacija finansijskog menadžmenta u preduzeću tako da finansijski menadžeri dobijaju pored osnovnih zadataka koje inače obavljaju i dodatnu veoma važnu ulogu, kako bi zajedno sa ostalim menadžerima preduzeća doprinijeli kompletnom restrukturiranju preduzeća. S obzirom da crnogorska preduzeća u velikom broju karakteriše nelikvidnost, postojanje velikih dubioza, finansijska neravnoteža, spori obrt sredstava, visok nivo zaliha, konstantni gubici i dr., sigurno je da će novi vlasnik i njegov finansijski menadžment imati mnogo posla. Jedan od neophodnih i istovremeno najvažnijih poteza biće definisanje, odabir i primjena tehnika finansijskog restrukturiranja. Kod kombinacije tehnika za finansijsko restrukturiranje, kao kriterijumi za izbor najprihvatljivijih uzimaju se rentabilnost i likvidnost. Ukoliko projekcija rezultata pokaže da će preduzeće poslije preduzetih mjera rentabilnije poslovati i biti likvidno, onda se predlog za finansijsko restrukturiranje može prihvatiti. U suprotnom, potrebna je njihova drugačija kompozicija, struktura i intenzitet. Najveći značaj u samom procesu finansijskog restrukturiranja imaju upravo tehnike koje će se preduzeti kako bi se ostvarili željeni ciljevi. Sinergija predloženih tehnika se reflektuje kroz veći finansijski rezultat, odnosno u rast cijene hartija od vrijednosti preduzeća na tržištu kapitala. Načini finansijskog restrukturiranja u crnogorskim preduzećima koji se najčešće koriste su: 1. povećanje/smanjenje obrtnih sredstava raznim intervencijama u bilansu; 2. prodaja aktive preduzeća; 3. reprogramiranje konverzija, otpis i otkup dugova; 4. korišćenje novih izvora finansiranja. Međutim, neke od ovih aktivnosti se po svojoj specifičnosti i karakteristikama ne bi mogle svrstati u tehnike finansijskog restrukturiranja (jer ne utiču na izmjenu strukture kapitala). Činjenica je da je proces finansijskog restrukturiranja preduzeća "uslov bez kojeg se ne može" u procesu daljeg razvoja crnogorskih privrednih društava. Ali, primjena savremenih tehnika finansijskog restrukturiranja crnogorskih preduzeća ima ograničeno dejstvo i realno posmatrano, vrlo teško ih je izvesti u postojećim uslovima. Iz tog razloga u ovom tekstu se daju posebna pojašnjenja vezana za reorganizaciju kao tehniku finansijskog restrukturiranja koja pripada grupi reaktivnih tehnika finansijskog restrukturiranja, namijenih preduzećima u “finansijskim neprilikama”, u kojima se već duže vrijeme nalaze i crnogorska preduzeća.

2.1. Reorganizacija kao moguća tehnika za finansijsko restrukturiranje crnogorskih preduzeća Reorganizacija kao tehnika finansijskog restrukturiranja se uobičajeno sprovodi zajedno sa tehnikama poslovnog restrukturiranja u preduzećima koja se nalaze u „finansijskim neprilikama“. Reorganizacija se uglavnom sprovodi kroz postupke stečaja ali može biti sprovođena i kroz postupke tzv. vansudskog poravnanja ili dobrovoljne reorganizacije. Šta označava pojam finansijske neprilike? Finansijske neprilike označavaju situaciju u kojoj se obaveze prema povjeriocima ne mogu izvršiti ili se izvršavaju sa teškoćom. Fi-

103

104

FINANSIJSKO RESTRUKTURIRANJE - CONDITIO SINE QUA NON RAZVOJA CRNOGORSKIH PRIVREDNIH DRUŠTAVA

nansijske neprilike se vezuju za neuspjehe, loše finansijske performanse, prekršaje, gubitke, akumulirane obaveze, neprofitabilne investicione projekte. Rejting agencija Dun and Bradstreet je ispitivala uzroke neuspjeha preduzeća i njihova analiza je pokazala tri ključna razloga za neuspjeh, i to: ekonomski, finansijski i faktori iskustva.10 Termin finansijske neprilike se često koristi kao sinonim za rizik stečaja i insolventnosti. Stečaj se sprovodi likvidacijom ili reorganizacijom. Kod stečajne likvidacije potraživanja povjerilaca se namiruju iz priliva od prodaje cjelokupne imovine dužnika, dok se kod reorganizacije povjerioci namiruju prema usvojenom planu reorganizacije. Preduzeće može pokušati da izađe iz finansijskih neprilika restrukturiranjem. Teorijski, preduzeće treba da uđe u proces restrukturiranja ukoliko je njegova going concerne vrijednost (vrijednost kontinuiranog poslovanja) veća od njegove likvidacione vrijednosti. U suprotnom, likvidacija je bolja opcija. Za preduzeće koje je u finansijskim neprilikama, restrukturiranje se u osnovi svodi na finansijsko restrukturiranje uz dva moguća rezultata: uspješno restrukturiranje i nastavak poslovanja ili, u slučaju neuspjeha, likvidacija. Često se upravo restrukturiranje preduzeća u finansijskim neprilikama naziva reorganizacijom. Cilj reorganizacije je smanjenje ukupnih dugova što znači da ključni instrument u sprovođenju reorganizacije predstavlja restrukturiranje dugova. Restrukturiranje dugova ima tri osnovne dimenzije: opraštanje dijela dugova; redefinisanje kamatnih stopa na postojeće dugove i promjenu vremenske dinamike, odnosno prolongiranja istih i konverziju dugova u sopstveni kapital. Reorganizacija se vrši pod kontrolom sudova kroz formalne (stečajne) procedure, ali može se obavljati i kroz vid privatnog pregovaranja sa povjeriocima, kroz tzv. vansudska dobrovoljna poravnanja (out-of-court procedures). Osim toga, procedura tzv. „prepakovanog stečaja“ predstavlja srednje rješenje između stečajne i dobrovoljne vansudske reorganizacije. U ovom slučaju procedura se sprovodi u okviru formalnog stečajnog postupka, ali na bazi unaprijed pripremljenog plana reorganizacije. Ova procedura je posebno dobra ako preduzeće ima nekoliko krupnih i veliki broj sitnih povjerilaca. Analiziranje efekata reorganizacije je pokazalo da skoro polovina preduzeća koja otpočne reorganizaciju, bilo sudsku ili dobrovoljnu, ne uspijeva da se reorganizuje, odnosno ode u likvidaciju. Prema S. Gilsonu u vansudskim poravnanjima bude restrukturirano 90% bankarskih dugova, dok je kod dugova iz emisije obveznica taj procenat niži i iznosi 69,8%.11 Dugoročne studije oporavka reorganizovanih preduzeća otkrivaju slabe performanse ovih preduzeća. Čak 1/3 ovih preduzeća ponovo uđe u restrukturiranje dugova ili u stečaj dok 1/4 reorganizovanih preduzeća nakon pet godina bude kupljena od strane drugih preduzeća ili ponovo uđe u stečaj ili likvidaciju.12 Primjeri stečajnih procedura u crnogorskim sudovima pokazuju da kreditori podnose zahtjev za otvaranje stečajnog postupka samo onda kada im ne preostaje nijedna druga mogućnost da naplate svoja potraživanja. Od uvođenja reorganizacije kao mogućeg načina sprovođenja stečajnog postupka 2002. godine i mogućnosti da se istovremeno podnese zahtjev za stečaj i plan reorganizacije, Gaughan, P., (2007), Mergers, Acquisitions and Corporate Restructuring, John Wiley and Sons, Inc. Gilson, S., (1990), Bankruptcy, „Boards, Banks and Blockholders: Evidence on changes in corporate ownership and control when firms default“, Journal of Financial Economics, Vol. 27. 12 DePamphilis, D., (2010), Mergers, Acquisition, and Other Restructuring Activities, Fifth edition, Academic Press advanced finance series. 10

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

svega 12 planova reorganizacije je dostavljeno i potvrđeno čime je ukupan restrukturirani dug iznosio nešto iznad 70 miliona eura. Restrukturiranje dugova kroz ove planove reorganizacije trajalo je od jedne do tri godine. U svakom slučaju, podaci pokazuju da su dugoročne tržišne performanse bolje kod preduzeća koja su se restrukturirala u dobrovoljnoj formi reorganizacije. Iz razloga prepoznatog značaja dobrovoljne vansudske reorganizacije i moguće primjenljivosti u postupcima finansijskog restrukturiranja u crnogorskim preduzećima, u narednom dijelu teksta ukazano je na karakteristike tehnike tzv. out-of-court debt restructuring ili dobrovoljnog vansudskog restrukturiranja.

2.2. Vansudsko restrukturiranje dugova preduzećaprednosti i nedostaci Out-of-Court Debt Restructuring ili vansudsko restrukturiranje dugova, podrazumijeva izmjene kompozicije i/ili strukture aktive i pasive dužnika u finansijskim neprilikama, bez pribjegavanja punoj sudskoj intervenciji, a sa ciljem promocije efikasnosti, obnavljanja rasta i minimiziranja pratećih troškova dužnika u finansijskim neprilikama.13 Aktivnosti restrukturiranja mogu uključiti mjere za restrukturiranje dužnikovog poslovanja (operativno restrukturiranje) i mjere za restrukturiranje dužnikovih finansija (finansijsko restrukturiranje). U brojnim situacijama kada postoje finansijske poteškoće, dužnik i povjerilac mogu da zaštite svoje interese efikasnije ukoliko se primjenjuje neformalno rješenje. Vansudsko restrukturiranje podrazumijeva ugovorni sporazum između dužnika i njegovih povjerilaca po pitanju restrukturiranja dužnikovih obaveza i njegovih poslovnih aktivnosti. Vansudsko restrukturiranje takođe može uključivati i procedure koje se tiču javnih vlasti ili sudova: izraz „hibridne procedure“ se odnosi na sve procedure u kojima su sud ili druge javne institucije integralni dio postupaka, ali je njihovo involviranje manje intenzivno nego u formalnim stečajnim procedurama. Principi Svjetske banke i UNICITRAL pravni vodič su istakli značaj neformalnih aranžmana za restrukturiranje. U većini slučajeva, neformalno restrukturiranje je alternativa formalnim stečajnim procedurama. U nekim slučajevima neformalno restrukturiranje može da se sprovodi kao dopuna formalnim stečajnim procedurama. U brojnim stečajnim sistemima ne postoji jasna linija razgraničenja između formalne stečajne procedure i neformalnog procesa restrukturiranja. Ova razlika je posebno smanjena uvođenjem procedura koje su ojačane ugovornim ili zakonskim odredbama (tzv. „poboljšano restrukturiranje“), ili različitim mehanizmima kojima se kombinuju prednosti i jedne i druge procedure. Na ovaj način, formalne i neformalne procedure pronalaze dodirnu tačku i formalnost postaje pitanje stepena intervencije (sudske ili neke druge javne institucije). Kako bi se u potpunosti razumjele sličnosti i razlike između neformalnog vansudskog restrukturiranja i formalnog, koje se sprovodi kroz stečajni postupak, potrebno je analizirati preduslove za restrukturiranje dugova. Ti preduslovi su veoma slični i kod jedne i kod druge procedure i mogu se sažeti na sljedeći način: situacija finansijskih teškoća (opšta nelikvidnost, nesolventnost) i mnoštvo povjerilaca. Problem koji treba da se riješi i kroz 13

The World bank, working paper, Decembar 2010, Effective insolvency syistems - Issues note on out of court debt restructuring.

105

106

FINANSIJSKO RESTRUKTURIRANJE - CONDITIO SINE QUA NON RAZVOJA CRNOGORSKIH PRIVREDNIH DRUŠTAVA

jednu i kroz drugu proceduru je isti: situacija u kojoj dužnik nije u mogućnosti da plati svoje dugove prema velikom broju povjerilaca, koji zauzvrat treba da koordiniraju sve svoje ciljeve kako bi maksimizirali napore dužnika za oporavak. Ovi generalni preduslovi podjednako važe za formalnu stečajnu proceduru i vansudsko restrukturiranje dugova. Međutim, pored generalnih preduslova, kako bi bilo uspješno, vansudsko resktrukturiranje zahtijeva i određeni broj dodatnih specifičnih uslova, i to:veliki broj banaka i drugih finansijskih institucija kojima se duguje značajan iznos; dužnikova nemogućnost da servisira dugove; održivost poslovanja dužnika; pozitivan stav prema pregovorima; efekti formalnog procesa stečaja su nepotrebni, i obezbjeđivanje zakonskog i regulatornog okvira. Vansudsko restrukturiranje preduzeća podrazumijeva procedure koje se sprovode nevezano od bilo kakve sudske intervencije. Najvažnije prednosti se odnose na superiornu fleksibilnost i brzinu prilikom rješavanja finansijskih poteškoća dužnika. Kao prednosti vansudskog restrukturiranja se navode i: fleksibilnost i lakoća adaptacije specifičnim potrebama dužnikovog poslovanja; nema promjena u menadžmentu, nema promjena u pravima zainteresovanih strana, nema uključivanja suda i nedostaje regulatorni uticaj. Navedene prednosti ukazuju da vansudsko restrukturiranje može biti efikasnije u oporavku održivog biznisa u odnosu na proces stečajne procedure, čak iako zakon predviđa postojanje specifične reorganizacione procedure. Da bi vansudsko restrukturiranje bilo uspješno sprovedeno i dalo pozitivne efekte na dalje poslovanje preduzeća-dužnika, u pravni sistem mora biti involvirana odgovarajuća regulativa koja će podsticati učesnike da se uključe u aranžmane namijenjene obnovi preduzeća u cilju obezbjeđivanja finansijske održivosti. Vansudsko restrukturiranje dugova preduzeća može dati rezultate pod uslovom da se svi finansijski povjerioci stvarno obavežu da će se u pregovorima voditi principom „dobre volje“. Princip „dobre volje“ se može iskazati implicitno i eksplicitno u relevantnim zakonima. Prvo, princip „dobre volje“ zahtijeva da povjerioci koji odluče da uđu u pregovore ostanu do kraja povjerioci i ne transferišu svoja potraživanja na neku drugu stranu. Promjene identiteta povjerilaca mogu poremetiti proces pregovora. Drugo, povjerioci koji učestvuju u procesu pregovaranja treba da objelodane specifičnosti svoje pravne pozicije. Na kraju, ukoliko povjerioci odluče da učestvuju u procesu vansudskog restrukturiranja dugova preduzeća treba da na konstruktivan način budu kooperativni u pogledu iznalaženja raznih solucija za rješavanje problema. Kao što je istaknuto, vansudsko restrukturiranje podrazumijeva da se svi povjerioci ugovorno obavežu i daju pristanak na sporazum o vansudskom restrukturiranju. Ta prepreka može biti prevaziđena korišćenjem raznih pravnih tehnika koje poboljšavaju čisto ugovorni vansudski sporazum o restrukturiranju, a odnose se na korišćenje prava odlučivanja većine u ime svih povjerilaca u posebnim situacijama i okolnostima definisanim zakonom. Kombinovanje prednosti vansudskog restrukturiranja sa određenim prednostima formalne stečajne procedure objašnjava postojanje tzv. poboljšanih procedura i hibridnih procedura, u brojnim pravnim sistemima. Prednosti tzv. poboljšanih procedura se ogledaju u činjenici da se radi o procesima vansudskog restrukturiranja koji su normirani odnosno

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

unaprijeđeni, jer se u istima povjerioci slažu da dobrovoljno prihvate određena pravila, principe i smjernice koji regulišu pregovore i ponašanje učesnika u procesu. U nekim slučajevima, ove norme se mogu pojačati i ugovornim odnosom. Hibridne procedure u suštini predstavljaju vansudsko restrukturiranje koje je ipak dopunjeno manjim sudskim ili intervencijama drugih javnih institucija i koje inkorporiraju neke elemente stečajnog postupka. Jedan od najzastupljenijih vidova hibridne procedure je „unaprijed pripremljeni plan“ koji se pregovara kroz vansudsku proceduru ali dužnik podnosi sporazum sudu na proceduru potvrđivanja kako bi isti postao na taj način obavezujući za sve povjerioce. Postoji nekoliko metoda za unapređivanje vansudskih restruktuiranja, pored pretvaranja rješavanja u hibridne procedure uključivanjem ograničenih intervencija sudova. Prva mogućnost je da se koriste socijalne norme koje promovišu najbolje prakse restrukturiranja. Upotreba socijalnih normi i promovisanje uloge finansijskog supervizora kao medijatora predstavljaju neke od najinteresantnijih mogućnosti za unaprjeđivanje rješavanja problema. Principi Svjetske banke odnose se na restrukturiranja koja su zasnovana na normama i uloge koju finansijski supervizori mogu igrati kod uvođenja tih tehnika restrukturiranja. Takve principe mogu primjenjivati institucije kao što su centralna banka ili udruženja finansijskog sektora. „Londonski pristup“ je arhetipski primjer restrukturiranja zasnovanog na normama. Londonski pristup se definiše kao neformalni okvir uz podršku Banke Engleske za suočavanje sa privremenom podrškom koju nameću banke i ostali zajmodavci kompaniji ili grupi koja ima finansijske teškoće a u toku je moguće restrukturiranje.14 Londonski pristup se sastoji od seta neobavezujućih principa koji služe kao vodič učesnicima u procesu restrukturiranja duga. Glavni cilj Londonskog pristupa je da olakša restrukturiranje održivih kompanija u interesu ekonomije, dužnika i povjerilaca i izbjegne likvidaciju po nalogu povjerilaca koji djeluju na izolovan način. Londonski pristup se zasniva na četiri glavna principa: 1. Banke zajmodavci su saglasni da ne izvršavaju svoja prava u pogledu početka zvaničnog procesa nesolventnosti (mirovanje); 2. Sve odluke koje se donose na osnovu pouzdanih informacija se moraju razmijeniti među svim bankama zajmodavcima i ostaju povjerljive (informacije); 3. Banke treba zajedno da sarađuju kako bi pokušale da obrazuju zajednički stav o tome da li treba nastaviti sa podrškom dužniku i, ako je to slučaj, u kojem obliku ga treba podržati (pregovaranje i odluka o održivosti); 4. Sve banke zajmodavci treba da dijele jednak teret kod podrške dužniku (poslovni plan i novo finansiranje). Za uspjeh Londonskog pristupa zaslužna je njegova fleksibilnost i mogućnost da se prilagodi brojnim okruženjima i situacijama. Londonski pristup je predstavljao nadahnuće Principima („Principi za globalni pristup rješavanju problema višestrukih povjerilaca“), koje je odobrio Međunarodni INSOL (Udruženje profesionalaca za restrukturiranje, nelikvidnost i stečaj), 2000. godine. Londonski pristup se oslanja na ulogu posrednika ili finansijskog supervizora koji djeluje kao medijator ili pruža pristup nezavisnim medijatorima koji kreiraju uslove za pregovaranje među svim uključenim stranama. Ovo je naročito važno u državama gdje pravni ljekovi povjerilaca i formalni režimi stečaja imaju nedostatke, jer bi bilo poželjno obezbi14

Laryea, T., (2010), Approaches to Corporate Debt Restructuring in the wake of financial crises, International Monetary Fund

107

108

FINANSIJSKO RESTRUKTURIRANJE - CONDITIO SINE QUA NON RAZVOJA CRNOGORSKIH PRIVREDNIH DRUŠTAVA

jediti moderatora da ohrabri početak procesa. Važno je napomenuti da, iako supervizori i regulatori igraju važnu ulogu u procesu, finansijski supervizor treba da se uzdrži od aktivnog intervenisanja u restrukturiranjima. Ograničenja Londonskog pristupa i Principa INSOL, proizilaze iz zahtjeva za visokim stepenom društvenog konsenzusa i internalizacijom njihovih principa od strane svih glavnih igrača u finansijskom sektoru. Principi su problematični u scenarijima gdje finansijske institucije pripadaju različitim kulturama, a neke od njih ne poštuju „međunarodne najbolje prakse“. Pored toga, široka upotreba trgovanja dugom oslobađa banke od „grupnog pristupa“. To premještanje korporativnog duga je uzrokovalo uzrujanost dilera i investitora koji su specijalizovani za problematične kompanije („lešinarski“ fondovi), koji se osjećaju odvojenim od ovih principa i neosjetljivi su na uticaj finansijskog regulatora. Činjenica da postoji više učesnika i da svi učesnici nijesu tradicionalne finansijske institucije komplikuje sve više pregovore i otežava čuvanje povjerljivosti. „Lešinarski“ fondovi nemaju problema da zamijene dug za kapital i da čak preuzmu kontrolu dužnika, a njihov pristup pregovorima se jasno razlikuje od tradicionalnijeg pristupa koji usvajaju banke i ostale finansijske institucije. Prema tome, prisustvo novih učesnika dovelo je do relativnog urušavanja Londonskog pristupa. Londonski pristup treba osnažiti u slučaju sistemskih kriza, kao što je to pokazalo iskustvo sa Azijskom krizom 1990-ih. Odgovor na nedostatke Londonskog pristupa je pronađen kod „druge generacije“ ili „drugog stepena“ unaprijeđenih postupaka za rješavanje problema, u kojima je Azija bila produktivna. Tajland je jedan od najboljih primjera. Pored detaljnog propisivanja sadržaja principa za rješavanje problema, finansijski sektor je ubijedio finansijske institucije koje kontroliše centralna banka da potpišu pisma pristupa ovoj šemi. Na ovaj način su se finansijske institucije obavezale, putem ugovora, da pregovaraju o restrukturiranju sa dužnikom i ostalim finansijskim institucijama poštujući najbolje prakse ugrađene u principe. Druga tehnika zasnovana na ugovorima koja se koristila za osnaživanje restrukturiranja zasnovanog na pravilima je zahtijevanje pristanka finansijskih institucija ne samo na principe i najbolju praksu vezanu za proces rješavanja, već i na buduće ili moguće rezultate rješenja. U praksi, ovaj pristup je sličan klauzulama medijacije ili arbitraže u ugovorima. Osnažene procedure rješavanja finansijskih teškoća dužnika mogu biti jedna od najboljih tehnika za pomoć finansijskom sektoru i opštoj ekonomiji u kontekstu sistemske krize, pogotovo ukoliko su procedure praćene poreskim olakšicama za restrukturiranje. Ove procedure su „hibridne” jer obuhvataju neke elemente formalnog stečajnog postupka u pokušaju da se eliminišu problemi koji proističu iz neformalnih rješavanja problema. Postoji puno raspoloživih opcija za regulaciju hibridnih procedura, uz različite nivoe sudske intervencije. Nivo sudske intervencije opet treba da zavisi od spremnosti suda i raspoloživosti i prirode problema sa kojima se neformalno rješavanje susrijeće u bilo kojoj nadležnosti. Jedna od hibridnih procedura koja postoji u nekim pravnim sistemima obuhvata imenovanje medijatora ili slične funkcije za pomoć u pregovorima između dužnika i povjerilaca. Imenovanje medijatora ima za cilj prevazilaženje problema koordinacije prilikom pregovora.

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

Postupci tzv. hibridne procedure su najbliži formalnim stečajnim postupcima, gdje sud potvrđuje sporazum između povjerilaca odnosno unaprijed dogovoreni plan restrukturiranja u slučaju stečaja. U slučaju unaprijed dogovorenih planova stečajnog restrukturiranja, većina od ukupnog broja povjerilaca postigne osnovni dogovor sa dužnikom i među sobom, ali im je potrebna intervencija suda u formalnom stečajnom postupku kako bi dogovor bio obavezujući za manjinu. Načela Svjetske banke navode da u kontekstu sistemske krize ili u situacijama kada je nivo korporativne nesolventnosti visok i dostiže sistemski nivo, neformalna pravila i procedure trebaju biti dopunjeni privremenim zakonskim okvirom sa unaprijeđenim postupcima koji bi doprinijeli podsticanju korišćenja raznih mjera restrukturiranja. Te mjere su uglavnom privremene prirode dizajnirane za vrijeme krize, bez narušavanja konvencionalnih procedura i sistema. U periodu krize potencijali za vansudsko restrukturiranje su značajno prošireni iz razloga što banke često imaju velikih problema sa raspolaganjem imovinom dobijenom kao kolateral. U uslovima krize, zbog širine, ozbiljnosti i kompleksnosti korporativnog restrukturiranja, i zbog činjenice da u tim uslovima stečajni postupci nijesu najefikasniji, posebne smjernice za korporativno restrukturiranje mogu biti veoma poželjne u cilju očuvanja vrijednosti imovine. Suspenzija određenih odredbi kao specijalna mjera u vremenu krize može biti od velikog značaja. Ovdje se, prije svega, misli na uključivanje nekih regulatornih mjera, zatim računovodstvene olakšice ili izuzeća, i posebno poreska izuzeća od plaćanja punog poreza. Ovakve mjere mogu rezultirati manjim zahtjevima za adekvatnost kapitala, blažim poreskim tretmanom, manjim rezervisanjima za gubitke i blažim računovodstvenim standardima i praksama. Postupci vansudskog restrukturiranja mogu biti centralizovani i decentralizovani. Centralizovano restrukturiranje podrazumijeva osnivanje vladine kompanije za upravljanje imovinom, sa punom odgovornošću za sticanje, restrukturiranje i prodaju imovine preduzeća u finansijskim teškoćama, dok se u decentralizovanom pristupu sve aktivnosti oslanjaju na banke i druge povjerioce koji upravljaju i rješavaju pitanja vezana za lošu imovinu. Centralizovani pristup i državne intervencije zahtijevaju posebnu pažnju, pogotovo u uslovima globalne finansijske krize, a mogu biti opravdane prijetnjom tržišnog neuspjeha. Istanbulski pristup takođe predstavlja model sporazumnog finansijskog restrukturiranja korporativnog sektora koji se ne bazira na postojećem okviru koji se odnosi na izvršni postupak, likvidaciju (dobrovoljnu ili sudsku) ili stečajni postupak kompanija, već predstavlja dobrovoljnu inicijativu ponovnog uređivanja dužničko-povjerilačkih odnosa između privrednog društva koje se nalazi u finansijskim teškoćama, kao dužnika, i finansijskih institucija koje ga prate, praćenu odgovarajućim podsticajima od strane države. Za razliku od Londonskog pristupa koji je imao dobrovoljan karakter i predstavljao model izgrađen na već utvrđenim jakim institucionalnim rješenjima za zaštitu prava svojine, aktivaciju kolaterala, proces likvidacije i stečaja, Istanbulski pristup predstavlja obuhvatniji pristup u smislu da podrazumijeva obaveznost djelovanja svih stakeholder-a u procesu: banke, privrede i države. U tom pravcu, on je mnogo strožiji od Londonskog pristupa, jer osim sistemskog odnosa prema ovom problemu podrazumijeva potpisivanje sporazuma između povjerilaca – finansijskih institucija, čime dobija obavezujući karakter, dok je samom procesu pregovaranja prethodila značajna i brza reforma institucionalnog okvira kao i

109

110

FINANSIJSKO RESTRUKTURIRANJE - CONDITIO SINE QUA NON RAZVOJA CRNOGORSKIH PRIVREDNIH DRUŠTAVA

kreiranje poreskih olakšica i podsticaja za banke da uđu u proces pregovora sa svojim povjeriocima. Istanbulski pristup je namijenjen jedino kompanijama koje imaju problem sa održavanjem operativne aktivnosti usljed nedostatka svježe likvidnosti (solventne, a nelikvidne), koje imaju perspektivu ozdravljenja kroz proces restrukturiranja dugova i koje su zadužene kod više banaka. Finalni sporazum o restrukturiranju duga zajmoprimca se, u slučaju Istambulskog pristupa, uglavnom bazirao na kombinaciji sljedećih mehanizama: reprogramiranje iznosa i dužine otplate duga, otpis duga, zahtjev za novim kolateralima, konverzija duga u kapital i, najvažnije, obezbjeđenje novog operativnog kapitala.

3. POSLEDICE FINANSIJSKOG RESTRUKTURIRANJA CRNOGORSKIH PREDUZEĆA Izbijanjem ekonomsko-finansijske krize jedna od najaktuelnijih tema crnogorskog korporativnog sektora postaje rješavanje problema nelikvidnosti. Pri tome, ovaj problem je dostigao makroekonomski i sistemski nivo. Centralna banka Crne Gore, počev od 01. 07. 2012. godine, na svom sajtu objavljuje listu sa nazivima pravnih lica, odnosno preduzetnika, čiji su računi u blokadi. Kriterijumi za nalaženje na listi su iznos blokade preko 10.000 eura i neprekidno trajanje blokade duže od 30 dana (jedan od stečajnih razloga je potpuno obustavljanje plaćanja od strane dužnika u periodu od 30 dana neprekidno). Prema podacima CBCG, na dan 31. 07. 2012. godine u blokadi je bilo 11.961 izvršnih dužnika, što u vrijednosnom smislu predstavlja dug od preko 398 miliona eura. Osnovna karakteristika ukupnog duga je njegova visoka koncentracija koja je za 50 prvih kompanija na listi prelazila 47% ukupnog iznosa blokade. Ako posmatramo vremenski aspekt blokade, 50 prvih preduzeća na listi, do jedne godine je blokirano 10 preduzeća, od jedne do dvije godine 15, od dvije do tri godine je blokirano 25 kompanija, dok je preko 3 godine blokirano 5 kompanija. Poslije izbijanja finansijske krize čak 25 preduzeća sa liste od 50 najvećih dužnika, postaje konstantno predmet blokade. Uočljiva je dominantnost preduzeća iz oblasti trgovine, turizma i građevinarstva. S druge strane, pogoršanje kvaliteta kreditnog portfolija u bankarskom sektoru u Crnoj Gori je evidentirano već od 2008. godine. U vrijeme izbijanja krize (septembar 2008. godine), nekvalitetni krediti činili su svega 4,4% ukupnih kredita, dok su svoju maksimalnu vrijednost (25,3%) dostigli u drugom kvartalu 2011. godine. U drugoj polovini 2011. godine, javljaju se pozitivne tendencije u kretanju ovog indikatora koje nisu bile rezultat kvalitetnijeg servisiranja obaveza privrede i stanovništva prema bankama, već su uslijedila zbog aktivnosti banaka na rješavanju pitanja oporavka i stabilizacije sopstvenog poslovanja kroz izmještanja dijela kreditnog portfolija na majke banke ili faktoring kompanije. Na kraju 2011. godine učešće nekvalitetnih kredita u ukupnim smanjeno je na 15,5%, ali uz tendenciju daljeg pogoršanja u kretanju kvaliteta aktive što odslikava produženo djelovanje krize i skroman oporavak privrednog sektora. Crnogorske banke su 2012. godinu završile sa učešćem nekvalitetnih kredita u ukupnim kreditima od 17,6%. Centralna banka Crne Gore je, u ovom kriznom periodu, radila na unapređenju mehani-

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

zama za očuvanje finansijske stabilnosti. Snaženje regulatornog okvira i aktivnosti u ublažavanju djelovanja finansijske krize tokom 2011. i 2012. godine rezultiralo je kreiranjem relativno stabilnog stanja u bankarskom sektoru. Međutim, ono što se u ovom periodu nije postiglo to je dinamičniji oporavak realnog sektora, naročito privrednog sektora, i smanjenje prelivanja nelikvidnosti na tržištu kako bi se smanjilo širenje negativnih efekata, koje neuredno servisiranje obaveza ima na ukupan finansijski i ekonomski sistem. Slab oporavak realnog sektora u kontinuitetu akumulira rizik likvidnosti i solventnosti klijenta, koji se zatim preliva na bankarski sektor i pogoršava kvalitet aktive banaka i ograničavajuće djeluje na njihovu kreditnu aktivnost. Nakon sagledavanja podataka o najalarmantnijem problemu u crnogorskom realnom sektoru, nameće se logično pitanje - koje od tehnika finansijskog restrukturiranja preporučiti crnogorskim privrednim društvima s obzirom na karakteristike zakonodavnog okvira, ekonomskog ambijenta i institucionalnog okruženja a u cilju ublažavanja problema nelikvidnosti? Isključujući ranije pomenute korišćene mjere finansijskog restrukturiranja dugova u cilju pripreme crnogorskih preduzeća za proces privatizacije, može se reći da tehnike finansijskog restrukturiranja nijesu ni prisutne u crnogorskom korporativnom sektoru. Tehnike finansijskog restrukturiranja koje bi bile preporučljive za crnogorska privredna društva su svakako tehnike koje imaju tzv. reaktivni karakter, posebno dio tehnika koji se odnose na reorganizaciju. Ovo iz razloga visokog stepena nelikvidnosti crnogorske privrede, ograničenog institucionalnog i zakonodavnog okvira za primjenu savremenih tehnika finansijskog restrukturiranja, nedostatka odgovarajućih kodifikovanih pravila korporativnog upravljanja, neodgovarajuće poreske politike i sl. Međutim, to ne znači da i uspješna crnogorska preduzeća ne treba da pokušaju da primjenjuju proaktivne tehnike finansijskog restrukturiranja s ciljem očuvanja i poboljšanja pozitivnih finansijskih performansi, u okvirima koje dozvoljava pozitivni normativni i institucionalni okvir. Prvenstveno podstaknuti navedenim problemom nelikvidnosti realnog sektora, u Crnoj Gori bi morali pristupiti i primjeni tzv. “Londonskog pristupa” kao jednom od veoma popularnih koncepata restrukturiranja preduzeća koja su usljed djelovanja ekonomske krize zapala u značajne finansijske poteškoće. Ovaj pristup bi morao podrazumijevati zajedničko i sinhronizovano djelovanje realnog sektora, države i finansijskog sektora. Osnovni cilj ovog pristupa bi bio da se kroz nezavisnu detaljnu analizu i uz nadgledanje nezavisnog medijatora obezbijedi minimiziranje troškova po bankarski sistem i korporativni sektor kroz odabir kompanija za koje dodatna finansijska podrška ima opravdanost. U tom smislu Londonski pristup ili neka modifikovana forma istog, mogla bi biti efikasna i brza alternativa redovnim sudskim procesima (koji su često veoma spori i neefikasni). Na ovaj način bi se, u uslovima krize, uskladile i zadovoljile potrebe svih učesnika, počev od privrede preko države do banaka. Implementacijom ovog modela, banke i ostali povjerioci bi, kroz period mirovanja obaveza dužnika, dobili određeni prostor i vrijeme da sagledaju dugoročnu perspektivu kompanije i njene mogućnosti za oporavak uz angažovanje nezavisnog revizora koji bi dao konačnu sliku o finansijskom stanju kompanije i perspektivama njenog razvoja. Postavlja se pitanje da li bi Londonski pristup ili njegova modifikovana forma bio adekvatan za primjenu u crnogorskim uslovima, a posebno u dijelu razrješavanja odnosa banka,

111

112

FINANSIJSKO RESTRUKTURIRANJE - CONDITIO SINE QUA NON RAZVOJA CRNOGORSKIH PRIVREDNIH DRUŠTAVA

kao najveći povjerilac - privredno društvo? Svi preduslovi za njegovu primjenu postoje, i to posebno: visoka koncentracija nelikvidnosti koja ima sistemski karakter (50-ak kompanija koje imaju banke kao najveće povjerioce); institucionalni okvir za pokretanje procesa stečaja i likvidacije koji je raznovrstan ali koji se ne koristi efikasno i čiji je postupak veoma dug; specifični kulturni ambijent pogodan za neformalnu vrstu pregovaranja. S druge strane, rizik za primjenu ovakvog načina rješavanja pitanja nelikvidnosti crnogorske realne ekonomije se ogleda u nerazvijenoj poslovnoj etici, nedovoljno implementiranim principima korporativnog upravljanja, stepenu nezavisnosti i obezbjeđivanju jednakog tretmana svih preduzeća na tržištu, izboru nezavisne institucije kao reputabilnog, objektivnog medijatora. Takođe, s obzirom da su banke najveći povjerioci (preko 60% potraživanja 50-ak top dužnika), od njihove spremnosti da učestvuju u ovom procesu zavisi i stepen njegove uspješnosti. Dosadašnji poznati mehanizmi, kao što su: pojedinačno-izdvojeno restrukturiranje kredita, izmještanje lošeg portfolija majkama bankama ili prenosom na faktoring kompanije, doprinijeli su tzv. ”čišćenju” bilansa banaka, padu nekvalitetnih kredita, smanjivanju rizika za finansijsku stabilnost bankarskog sistema i dobijanju novih slobodnih sredstava za nove projekte. Međutim, na ovaj način nije nestao problem nekvalitetnih kredita i preduzeća-dužnika već je samo transferisan i ponovo može biti vraćen u privredne tokove. Imajući sve ovo u vidu, Centralna banka Crne Gore je, u drugoj polovini 2012. godine, zajedno sa Ministarstvom finansija Crne Gore, krenula sa kreiranjem rješenja za upravljanje nekvalitetnim kreditima kroz prizmu finansijskog restrukturiranja preduzeća. Ovo predstavlja potencijalno sistemsko rješenje od izuzetnog značaja za tekući oporavak realnog i bankarskog sektora u Crnoj Gori. Model restrukturiranja kredita preduzeća, koja imaju problema sa likvidnošću i servisiranjem obaveza, urađen je u saradnji sa Svjetskom bankom. Ovaj model, nazvan „Podgorički pristup“, je modifikovani model „Istanbulskog pristupa“, a djelimično uključuje i iskustvo Londonskog pristupa poravnanja koristeći i principe Bečke inicijative razvijene od strane renomiranih finansijskih institucija. Nacrtom Zakona o dobrovoljnom finansijskom restrukturiranju koji je u pripremi, uređuju se uslovi i način dobrovoljnog restrukturiranja dugova privrednih društava prema finansijskim institucijama. Kao ciljevi finansijskog restrukturiranja definisani su: podsticanje oporavka privrednih društava u finansijskim teškoćama restrukturiranjem dugova; očuvanje stabilnosti finansijskog sistema i omogućavanje pristupa novim sredstvima finansiranja radi stimulisanja ekonomskog oporavka i rasta. Finansijsko restrukturiranje je definisano kao ponovno uređivanje dužničko-povjerilačkih odnosa između privrednog društva koje je podobno za finansijsko restrukturiranje i finansijske institucije, koje se sprovodi uz obavezno institucionalno posredovanje. Kao finansijska institucija definisane su domaće ili strane banke, Investiciono-razvojni fond, mikrokreditne finansijske institucije i privredna društva koja obavljaju poslove finansijskog lizinga i privredno društvo koje obavlja poslove finansijskog faktoringa. Nacrtom Zakona je utvrđeno da je dužnik podoban za finansijsko restrukturiranje ako je u finansijskim teškoćama i ako je privredna aktivnost koju obavlja održiva. Finansijskim teškoćama se smatra nesposobnost plaćanja (nelikvidnost), prijeteća nesposobnost plaćanja (prijeteća nelikvidnost) ili prezaduženost dužnika, odnosno nemogućnost izmirenja dugova koji su dospjeli za naplatu ili izvjesnost da dugovi koji dospijevaju u budućnosti neće moći biti plaćeni uko-

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

liko se ne izvrši finansijsko restrukturiranje. Smatra se da je privredna aktivnost dužnika održiva ako postoji razumna šansa za moguć oporavak i održiv nastavak poslovanja tog dužnika, odnosno razumna šansa da će finansijsko restrukturiranje povratiti rentabilnost tog dužnika i omogućiti da otplati svoj dug u okviru redovnog poslovanja, iz razumno projektovanih izvora prihoda. Finansijsko restrukturiranje sprovodi se dobrovoljno, na osnovu saglasnosti povjerilaca i dužnika shodno načelima postupanja u dobroj volji, saradnji i koordinaciji povjerilaca, ravnopravnosti položaja povjerilaca kao i načelu pristupa podacima i povjerljivosti podataka. Kao uslov za finansijsko resturturiranje utvrđeno je da se isto može sprovoditi ako su dužnik i najmanje jedna finansijska institucija u svojstvu povjerioca saglasni da učestvuju o finansijskom restrukturiranju a osim finansijskih institucija, u finansijskom restrukturiranju mogu učestvovati i svi drugi povjerioci. O postignutoj saglasnosti da učestvuju u finansijskom restrukturiranju dužnik i povjerioci zaključuju sporazum u pisanoj formi. Nacrtom Zakona je predviđeno da se institucionalno posredovanje sprovodi u okviru Centra za posredovanje. U toku finansijskog restrukturiranja obavezno se uvodi mirovanje dugova između dužnika i povjerilaca i zaključuje ugovor o mirovanju dugova. Formalni dio finansijskog restrukturiranja se okončava zaključivanjem ugovora o finansijskom restrukturiranju u kojem se mogu utvrditi sljedeće mjere: 1. i zmjena ugovora o dužničko-povjerilačkim odnosima, kojima se obezbjeđuje otplata u ratama, izmjena rokova dospjelosti, promjena kamatnih stopa, smanjenje glavnice duga ili drugih uslova potraživanja; 2. prodaju dužnikove imovine, sa ili bez produžavanja važenja sredstva obezbjeđenja, ili prenos te imovine radi namirivanja potraživanja; 3. izvršenje, izmjena ili odricanje od prava po osnovu sredstava obezbjeđenja; 4. davanje dodatnih sredstava obezbijeđenja od strane dužnika ili trećih lica, uključujući davanje jemstava i garancija; 5. konverzija potraživanja u kapital; 6. poravnanje; 7. zaključivanje ugovora o novom kreditu, odnosno zajmu; 8. izdavanje hartija od vrijednosti, i/ili druge mjere od značaja za realizaciju finansijskog restrukturiranja. Takođe, u toku pregovora o zaključivanju ugovora o finansijskom restrukturiranju, dužnik može iz domaćih ili međunarodnih izvora obezbijediti novo finansiranje radi pribavljanja sredstava neophodnih za nastavak poslovanja dužnika u periodu finansijskog restrukturiranja. Nacrtom navedenog Zakona će biti definisani posebni poreski stimulansi kod otpisa duga, tretmana oporezivih prihoda, prodaji nekvalitetnih potraživanja, prodaje duga kroz odbitak, pretvaranja duga u kapital, prenosa kapitalne dobiti kod reorganizacije preduzeća, ustupanja nepokretnosti na ime duga i dr. Takođe, biće definisano i da banke mogu kredit koji je predmet zaključenog ugovora o mirovanju dugova zadržati u istu klasifikacionu grupu u koju je bio klasifikovan prije stupanja na snagu tog ugovora, ali ne duže od dva mjeseca a da kredit, koji je restrukturiran zaključenjem ugovora o finansijskom restrukturiranju banke mogu u postupku klasifikacije aktive i obračunavanja rezervacija za potencijalne gubitke, tretirati kao novoodobreni kredit.

113

114

FINANSIJSKO RESTRUKTURIRANJE - CONDITIO SINE QUA NON RAZVOJA CRNOGORSKIH PRIVREDNIH DRUŠTAVA

Polazna pretpostavka ovog pristupa je da finansijski odgovornim kompanijama treba dati šansu da, dok ne izvrše konsolidaciju prihoda, zaključe sa bankom i državom moratorijum o mirovanju dospjelih obaveza, odnosno otpisu dijela obaveza. Krajnji cilj ovog i ostalih modela rješavanja problema nelikvidnosti crnogorskog realnog sektora mora biti kvalitetno i efikasno sprovedeno finansijsko restrukturiranje koje tako zaista postaje conditio sine gua non (uslov bez kojeg se ne može) u daljem razvoju crnogorskih privrednih društava.

4. ZAKLJUČAK U radu je ukazano da finansijsko restrukturiranje podrazumijeva promjene finansijske strukture preduzeća uz zadovoljavanje osnovnog cilja - popravljanje finansijskog stanja preduzeća. Potrebno je ovaj oblik restrukturiranja sprovoditi kao dio sveukupnog programa restrukturiranja crnogorskih preduzeća koristeći raspoložive tehnike finansijskog restrukturiranja koje će imati za cilj ostvarenje finansijske konsolidacije preduzeća i otklanjanje uzroka nelikvidnosti uz diverzifikaciju izvora finansiranja i strukture kapitala. U radu je konstatovano da je proces finansijskog restrukturiranja preduzeća "uslov bez kojeg se ne može" u procesu daljeg razvoja crnogorskih privrednih društava. Finansijska situacija u crnogorskim preduzećima, zakonodavni okvir, a i sama korporativna struktura preduzeća, ne stvaraju uslove za implementaciju svih poznatih tehnika finansijskog prestrukturiranja. Zato treba primijeniti one koje se realno mogu sprovesti. Finansijska reorganizacija kao reaktivna tehnika finansijskog restrukturiranja se svodi na restrukturiranje dugova, prolongiranje njihovog roka dospijeća, konverzije i oproste kamata i glavnice i transakcije prodaje. Vansudsko restrukturiranje dugova podrazumijeva izmjene kompozicije i/ili strukture aktive i pasive dužnika u finansijskim neprilikama, bez pribjegavanja punoj sudskoj intervenciji, a sa ciljem poboljšanja efikasnosti, likvidnosti, obnavljanja rasta i minimiziranja pratećih troškova dužnika u finansijskim neprilikama, pa je iz tog razloga u radu prepoznato kao tehnika finansijskog restrukturiranja poželjna za primjenu u crnogorskom realnom sektoru. Izbijanjem ekonomsko-finansijske krize postalo jasno da je jedna od najaktuelnijih tema crnogorskog korporativnog sektora postalo rješavanje problema nelikvidnosti iz razloga što je ovaj problem dostigao sistemski nivo. Jedan od osnovnih zaključaka rada sadržan je u akcentiranju potrebe iznalaženja rješenja za problem nelikvidnosti realnog sektora, pa je iz tog razloga prezentiran tzv. “Podgorički model” koji koristi pozitivna rješenja tzv. “Londonskog pristupa” i ”Istanbulskog pristupa”, kao veoma popularnih koncepata restrukturiranja preduzeća, koja su usljed djelovanja ekonomske krize zapala u značajne finansijske poteškoće.

Ekonomske ideje i praksa | broj 13 | jun 2014.

5. LITERATURA Bowman, E. and Singh, H., Useem, M., Bhadury, R., (1999), „When Does Restructuring Improve Economic Performance?“, California Management Review Vol.41, no.2. Chew, D.H., Jr., ed., (1993), The New Corporate Finance, Where Theory Meets Practice, McGraw-Hill, New York Copeland, T. and Koller, T., Murrin, J., (1996), Valuation: measuring and managing the value of companies, Jonh Wiley and Sons, Inc, 2nd ed. Crum, R., and Goldberg, I., (1998), Restructuring and Managing the Enterprise in Transition, EDI Learning Resources Series, World bank, Washington, D.C. DePamphilis, D., (2010), Mergers, Acquisition, and Other Restructuring Activities, Fifth edition, Academic Press advanced finance series. Donaldson, G., (1994), Corporate restructuring: managing the change process from within, Harvard Business School Press, Boston, Massachusetts. Gaughan, P., (2007), Mergers, Acquisitions and Corporate Restructuring, John Wiley and Sons, Inc. Gilson, S., (1990), Bankruptcy, „Boards, Banks and Blockholders: Evidence on changes in corporate ownership and control when firms default“, Journal of Financial Economics, Vol. 27. Hajden, C., (1986), The Handbook of Strategic Expertise, Free Press. Laryea, T., (2010), Approaches to Corporate Debt Restructuring in the wake of financial crises, International Monetary Fund Primorac, Žarko,(1992), "Restrukturiranje preduzeća", materijal sa savjetovanja Strateški menadžment, Ekonomski fakultet, Podgorica. Wruck, K., (1990), „Financial distress, reorganization and organizational efficiency“, Journal of Financial Economics, Vol 27. The World bank, working paper, Decembar 2010, Effective insolvency syistems Issues note on out of court debt restructuring. North, D. "The Paradox of the West" in (ed.) Davis, R. ed. (1995) Origins Modern Freedom in the West, The University Press, Stanford North, D. (1990), Institutions, Institutional Change, and Economic Performance, Cambridge University Press, New York Pejovich, S. (2003) "Understanding the transaction costs of transition: it's the culture, stupid", Working paper N23, ICER

115

116

FINANSIJSKO RESTRUKTURIRANJE - CONDITIO SINE QUA NON RAZVOJA CRNOGORSKIH PRIVREDNIH DRUŠTAVA

Pešić, V. (2007) Partijska država kao uzrok korupcije u Srbiji. http://www.republika. co.rs/402-405/17.html [Preuzeto 28/03/14] The World Bank "GDP/capita ppp Report 2013" http://data.worldbank.org/indicator/ NY.GDP.PCAP.PP.CD?order=wbapi_data_value_2012+wbapi_data_value+wbapi_ data_value-last&sort=desc, [Pristup 28/03/14] Veblen, T. (1966) Teorija dokoličarske klase, Kultura, Beograd World Economic Forum Team (2013), The Human Capital Report, WEF, Geneva World Justice Project’s Research Team (2014). The WJP Rule of Law Index 2014, Washington Zaric, S. and Babic, V. (2012) "Management & Trust During the Global Economic Crisis: The Case of Serbia", Holistic Marketing Management Journal, 2 ( 2) (June) 7-19, The School of Management-Marketing, Romanian-American University, Bucharest Zver, M. et al. (2003), " Differences in Economic Culture between Western European and CE European Countries", Transition Studies Review 37, Vol. XI, N2

CIP - Кaтaлогизaцијa y пyбликaцији Нaроднa библиотекa Србије, Беогрaд 33 Ekonomske ideje i praksa : kvartalni časopis iz oblasti ekonomije, poslovne ekonomije i menadžmenta, statistike i poslovne informatike / glavni urednik Miomir Jakšić. - 2014, br. 13 (jun). - Beograd (Kamenička 6) : Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, 2014(Beograd : Čugura print). - 24cm Tromesečno ISSN 2217-6217 = Ekonomske ideje i praksa COBISS.SR-ID 184934668

© 2014. Sva prava su zadržana. Nijedan deo ove publikacije ne može biti reprodukovan niti smešten u sistem za pretraživanje ili transmitovanje u bilo kom obliku, elektronski, mehanički, fotokopiranjem, snimanjem ili na drugi način, bez prethodne pismene dozvole autora.