Telekomunikacije broj 1 by MaxNova Creative

GODINA I

BROJ 01

REPUBLIČKA AGENCIJA ZA TELEKOMUNIKACIJE

RegulISANJe tRŽI[tA TELEKOMUNIKACIJA Ekonomski i pravni aspekti

TroSkovni princip kod opera operaTora Sa znacajnim TrziSnim udelom reGuliSanje voip-a

www.telekomunikacije.org.yu

TELEKOMUNIKACIJE su stručno-naučni časopis u izdanju Republičke agencije za telekomunikacije (RATEL).

TELEKOMUNIKACIJE is an expert-scientific magazine published by the Republic Telecommunication Agency (RATEL).

TELEKOMUNIKACIJE će objavljivati originalne autorske radove od kojih se očekuje značajan doprinos u oblasti telekomunikacija. Recenziju radova će vršiti eminentni stručnjaci, a prijavljeni radovi treba da sadrže originalne naučne, stručne ili primenjene rezultate samih autora.

TELEKOMUNIKACIJE will publish original papers which are expected to provide a significant contribution to the telecoms sector. The reviews will be given by eminent experts, while the submitted papers should contain original scientific, expert or applied results of the authors.

U svakom broju će biti objavljen i izvestan broj preglednih radova, sa akcentom na novim tendencijama u telekomunikacijama, primeni informacionih tehnologija i usklađivanju regulative sa evropskim pravnim okvirom uz primenu najboljih iskustava.

Each issue will also present a number of survey papers with the accent on new trends in telecommunications, application of information technologies and harmonization of regulations with the European legal framework applying best practice.

U skladu sa Strategijom razvoja telekomunikacija u Republici Srbiji od 2006. do 2010. godine, RATEL ima obavezu da prati i podstiče razvoj u ovoj oblasti. Iz tog razloga Upravni odbor Republičke agencije za telekomunikacije je odlučio da pokrene izdavanje stručno-naučnog časopisa TELEKOMUNIKACIJE. Na ovaj način RATEL želi da pruži informacije operatorima, međunarodnim organizacijama i korisnicima. Časopis će izlaziti dva puta godišnje i, uzimajući u obzir potrebu da se putem stručno-naučne publikacije unapredi multidisciplinarni naučno-istraživački rad iz oblasti vezanih za telekomunikacije, baviće se temama iz tri ključne oblasti: telekomunikacije i informacione tehnologije, ekonomski aspekti telekomunikacija i regulativa u sektoru telekomunikacija.

Pursuant to the Strategy for the Development of Telecommunications in the Republic of Serbia from 2006 until 2010, RATEL is required to monitor and promote the development of this sector. This is why the Managing Board of the Republic Telecommunication Agency decided to initiate publishing of the expert-scientific magazine TELEKOMUNIKACIJE. RATEL wishes to provide information to the operators, international organizations and users in this way. The magazine will be issued twice a year. Having in mind the need to enhance the multidisciplinary scientific and research work in the telecoms related areas through an expertscientific periodical, the magazine will cover three principal areas: telecommunications and information technologies, economic aspects of telecommunications and telecoms sector-specific regulations.

Kao potencijalne autore članaka očekujemo predstavnike naučnih, obrazovnih i razvojnih institucija, privrednih preduzeća, telekomunikacionih operatora, državnih institucija i nevladinih organizacija.

We expect the potential authors from the scientific, educational and RD institutions, industrial companies, telecoms operators, state institutions and NGOs.

Prijavljivanje i predaja radova za drugi broj počinje 1. maja 2008. godine. Časopis će objavljivati radove na srpskom ili engleskom jeziku.

The application and submission of papers for the second issue begins on 1 May 2008. Papers in Serbian and English language will be published.

Detaljna uputstva o kriterijumima za izbor radova, sastav uredništva, kao i sve ostale podatke o časopisu možete naći na sajtu RATEL-a www.ratel.org.yu.

Detailed instructions on selection criteria, editors and other information about the magazine will be available on RATEL’s website www.ratel.org.yu.

UVODNA REČ SADRŽAj

Uvodna reč urednika telekomunikacija i pružale važne informacije korisnicima, operatorima i međunarodnim organizacijama.

Poštovani čitaoci, Pred vama je prvi broj časopisa Telekomunikacije u izdanju Republičke agencije za telekomunikacije (RATEL). Razlog za pokretanje časopisa je izuzetan značaj telekomunikacija u celokupnom razvoju privrede i poslovanja u Republici Srbiji. RATEL ima obavezu da prati i podstiče razvoj telekomunikacija, koji je rezultat stručnog i naučnog rada inženjerskog, naučnoistraživačkog i akademskog kadra u oblasti informaciono-komunikacionih tehnologija. Telekomunikacije predstavljaju infrastrukturnu osnovu razvoja informacionog društva, jedne od najvažnijih tekovina savremenog sveta i neophodne komponente privrednog razvoja. Ubrzani razvoj informaciono-komunikacionih tehnologija zahteva multidisciplinarnu intenzivnu razmenu naučnih i stručnih iskustava. RATEL želi da omogući svim stručnjacima iz oblasti telekomunikacija da objave svoje naučne doprinose, prokomentarišu najnovija domaća i svetska dostignuća, prikažu pregled trenutnog stanja i predvide trendove budućeg razvoja. Na taj način bi se istovremeno pratio napredak u oblasti

Časopis će se baviti sledećim oblastima: • Telekomunikacije i informacione tehnologije, • Ekonomski aspekti telekomunikacija, • Regulativa u sektoru telekomunikacija, te očekujemo vaše priloge u okviru navedenih tema. Recenzenti časopisa su eminentni stručnjaci iz zemlje i inostranstva. Svi radovi koji zadovolje postavljene kriterijume biće štampani u narednim brojevima. Očekujemo vašu saradnju i doprinos u kreiranju zanimljivog i kvalitetnog stručno-naučnog časopisa. Glavni i dogovorni urednik Prof. dr jovan Radunović

Sadržaj THE MARKET ANALYSIS PROCESS UNDER THE OLD AND CURRENT EU-FRAMEWORK

CREATING A COMPETITIVE MARKET; EUROPEAN UNION AND SERBIA

dr Stefan Köhler

mr Srđan Tadić prof. dr Miroslav L. Dukić

OBRAČUN TROŠKOVA I DIVIZIONALIZACIJA PERFORMANSI: OBAVEZA I INFORMACIONA POTREBA MENADŽMENTA TK OPERATORA prof. dr Nikola Stevanović

prof. dr Georgije Lukatela

Cindy van den Boogert

PRINCIPI TEHNOLOGIJE KOGNITIVOG RADIJA

O OSOBINAMA JEZIKA KOjE UTIČU NA KVALITET TELEKOMUNIKACIONIH PORUKA

17 28

PRISTUP EVROPSKE UNIJE REGULISANJU VOIP-A mr jelena Surčulija

LASER BEAM TRANSFORMATION THROUGH SPACE AND LENSES

TRŽIŠTE TELEKOMUNIKACIjA U REPUBLICI SRBIJI U 2006. GODINI

akademik Aleksandar Marinčić

dr Milan janković mr Vladica Tintor jelena Rašković Tamara Muškatirović

IMPLEMENTACIJA ELEKTRONSKOG POTPISA U SRBIJI

DINAMIČKO MULTICAST RUTIRANJE PRIMENOM HOPFILDOVE NEURALNE MREŽE

THE ROLE OF REGULATION FOR THE DEVELOPMENT OF COMPETITIVE TELECOM MARKETS – CASE STUDY SERBIA

MEÐUNARODNA UNIJA ZA TELEKOMUNIKACIJE – STRUKTURA I NAČIN RADA

mr Nenad Kojić prof. dr Irini Reljin prof. dr Branimir Reljin

mr Ewald Lichtenberger dr Ernst-Olav Ruhle dr Matej Švigelj mr Andrej Živanović

priredila Zorana Nedić

Goran Pavlović

Izdavač: Republička agencija za telekomunikacije (RATEL), Višnjićeva 8, Beograd Glavni i odgovorni urednik: prof. dr jovan Radunović www.telekomunikacije.org.yu

CIP – Katalogizacija u publikaciji Narodne biblioteke Srbije COBISS.SR-ID 147866124 ©Zabranjeno je preuzimanje i objavljivanje radova objavljenih u časopisu bez saglasnosti izdavača. Sva prava zadržana.

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIjE ZA TELEKOMUNIKACIjE | 01 |

Stefan Köhler

THE MARKET ANALYSIS PROCESS UNDER THE OLD AND CURRENT EU FRAMEWORK 1. INTRODUCTION The following article is based upon my presentation within the workshop on the “European Union (EU) Regulatory Framework in the electronic communications area (market analysis procedures)” which took place in Belgrade in October 2007. It was kindly hosted by the Serbian regulatory authority, RATEL. All details, including the agenda, speakers and presentations can be found under (http://www.ratel.org.yu/index.php?page=novosti&item=68&id=1879&get_treerot=54&lang=eng). The aim of my presentation and this article is to give a survey of the development of the legal framework, especially concerning the market analysis process in the European Union (EU). Comparison between the two regulatory regimes applied during the past 10 years within the EU is intended to raise issues with special relevance for the countries that are planning to implement EU standards in the telecommunication sector in the future. Therefore the article starts with a brief legal-overview. Then the sector specific provisions for the market analysis process are discussed under the old and new regulatory framework. The following chapter deals with the implementation process in Austria and shows one possible approach of how to implement the EU market analysing process, thus providing a practical example. Finally, some specific implementation issues are discussed in order to give a couple of insights for countries planning to implement the EU standards.

TELEKOMUNIKACIjE | APRIL 2008

THE MARKET ANALYSIS PROCESS UNDER THE OLD AND CURRENT EU FRAMEWORK

2. OVERVIEW OF THE LIBERALIZATION OF TELECOMMUNICATIONS MARKETS The goals of the European integration are: a. to establish an internal market, b. to create a system preventing distortion of competition and c. to harmonise the different legal frameworks in the Member States of the EU. In order to achieve this internal market, the ambition of the European Commission is to “open up” markets with monopolistic structures and to enable competition by creating a single European legal framework and by monitoring its implementation in the National Member States. One of these monopolistic sectors was the sector of telecommunications. A step-by-step process that lasted for several years was intended to achieve market liberalization in telecommunications. The challenging question was: “How can a legal framework in compliance with the enormous technical changes and developments in this market sector be formed?” Especially the period during the internet hype, with its partly unrealistic expectations caused discussions between the governments (responsible for the legislation) and the regulatory authorities (responsible for the decisions) whose very different views contradicted each other. The first legal sector-specific basis for telecommunications within the European Union was the Open Network Provisions Package (ONP-Package) of 1997, which needed to be transformed

into national legal frameworks (Telecom Act, regulations etc.) by the EU Member States. As regards the legal approaches, they differed from one Member State to another due to national particularities and legal histories. In 2002, following the ONP-Package, the New Regulatory Framework was established in order to further streamline the legal provisions. Its focus was clearly put on the regulatory interventions. It was called the “Review 1999” and represented the second main step in a process towards achieving sustainable competition in the telecommunications sector of the EU. Currently, the “Review 2006” with the “Package of 2009/2010” is under discussion. There will not be a complete change in the legal structure of the sector specific regulations as it was the case in the “Review 1999”. For example, the European Commission proposes to transfer further regulatory powers from the national regulatory authorities (NRA) of the Member States to the European Commission as the relevant European institution. This third, new regulatory framework is planned to come into force only by 2009/2010 and therefore will not be further discussed in this article.

The main idea of the sector specific regulations is: It creates the possibility of asymmetric regulation and the imposition of ex-ante obligations for dominant operators (contrary to general competition law).

2.1. In Detail: The Open Network Provisions Package (ONP-Package) of 1997 The main legal starting point of the liberalization process in the telecommunication sector was the Open Network Provisions Package (ONP-Package) that evolved in 1997. Its main goal was to open up the existing monopolistic market structure and to enable a European harmonization process by creating sector specific provisions. They should exist alongside with the existing general competition law principles that focus on ex-post control. According to the competition law, “ex-post” means that in case of proof that operators misuse their market power, adequate obligations could be imposed. Contrary to that, the system of sector specific regulation enables the imposition of remedies “ex-ante” solely in case that a dominant position exists. The ONP-Package was composed of two kinds of directives: the liberalization and harmonisation directives. The liberalization directives were intended to end specific and exclusive rights previously granted to public undertakings and to enable that any operator can provide telecommunication services. The institutions which supervise the sector should be created as national independent regulatory authorities (NRAs) with the task to establish objective, non-discriminating and transparent conditions for all operators. The areas covered are e.g. licences, network access and interconnection. The second form of directives – the harmonisation directives – were to secure TELEKOMUNIKACIjE | APRIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIjE ZA TELEKOMUNIKACIjE | 01 |

Main idea of ONP significant market power concept is: To set up provisions that regulate the way of how to define market power (the main question is: Which markets are relevant?) and possible related remedies as their consequence. In case a dominant operator could be defined, ex-ante obligations needed to be imposed as a regulatory intervention. that the goals and principles of the liberalization directives were achieved in all Member States of the European Union in a harmonized way. Main principles were “open network access” (ONP), the concept of significant market power and the differentiation of the regulation level between mobile and fixed networks. The concept of significant market power covered the essential question of market power and possible related consequences. Finally, the ONP-terms wanted to achieve an open and efficient access to public telecom networks and services, as well as their efficient use.

2.2. In Detail: The New Regulatory Framework (NRF) of 2002

Request for NRAdecision

Market analysis 4 relevant markets

By introducing the New Regulatory Framework (NRF) of 2002, the European Commission first of all wanted to restructure the whole legal basis by bringing the existing directives down to only five directives. The four relevant directives for electronic communication services were: • Framework directive, • Access directive • Universal service directive • Authorisation directive Beside these directives, the Regulation on unbundled access to the local loop laid down the provision for unbundling. The NRF package for sector specific regulation for electronic communications was characterised by simplification and harmonisation of the legal framework, the principle of technological neutrality (i.e. no technology should be treated in another way than any other technology), flexibility in regulatory interventions and an increase of rights of the European Commission vis-à-vis the independent NRAs. Beside the four directives, substantial legal provisions e.g. those concerning market definition or market analysis were laid down in recommendations or guidelines at the European level, which has legal implications in the Member States.

Figure 1. The practical ONP-market analysis process in Austria

TELEKOMUNIKACIjE | APRIL 2008

Introducing a first step of bringing the sector specific legal framework closer to general competition law principles, with a focus on the market power concept.

3. THE DEVELOPMENT OF THE MARKET ANALYSIS PROCESSES The market analysis process is an essential pillar for enabling competition. Therefore, a more detailed description could be helpful. Looking at the market analysis process, the substantial question is how to define the relevant product market and relevant geographic market. This implies exploring how and in what way the markets are analysed and to find out what the appropriate remedies for operators with significant market power (SMP) are. The approach of the ONP- and NRF-Package differs substantially in that aspect. The following two chapters will describe the goals behind the two systems:

< 25%

Data collection

SMP definition

All remedies

> 25%

The main idea of the NRF package is:

Final Decision

THE MARKET ANALYSIS PROCESS UNDER THE OLD AND CURRENT EU FRAMEWORK

3.1. The market analysis process under the ONP-Package of 1997 In order to achieve the opening of the monopolistic telecom markets and to enable competition in these markets, specific obligations for undertakings with significant market powers (SMP) needed to be implemented. The basis of the market analysis process was a two-step approach: In compliance with the EC directive 97/33, the first step was to clarify market definition and SMP designation by asking the question: “Which operator has more than 25% in the relevant product market?” The area for which the licence (e.g. fixed, mobile) was granted defined the relevant geographic market. In case the operators with less than 25% market share were designated as operators with SMP – the NRAs needed to prove further criteria. These are e.g.: the possibility to influence market conditions, the control of access to consumers and access to financial resources. The predefined relevant product market according to the EU-directives were

Interconnection

Mobile market (Wholesale)

Fixed voice telephony

Leased lines

• F ixed voice telephony market (& infrastructure) • Mobile market (wholesale) • Interconnection market • Leased line market In a second step, according to directive 97/33/EC and its Annex I, the regulatory measures were imposed. In fact all possible regulatory remedies – according to the EU-directives – needed to be imposed. The remedies were • Network access, • The principle of non-discrimination, • The publication of a reference interconnection offer (RIO), • The principles of transparency and cost orientation, • Separated accounts, • Service obligation. In Austria, for example, the starting point for the whole market analysis process was an operator request for a regulatory decision (operators can request such decision only if they have failed to reach a private agreement with another operator through negotiation). On the legal basis, necessary data was collected for the 4 relevant markets, providing the foundation for defining an SMP

Fixed Origination (WM) Fixed Transit (WM)

Mobile - Access & Origination (WM) Mobile - Termination (WM) International Roaming (WM) Access NP - Fixed (EM) National calls - NP (EM) Internat . calls - NP (EM) Unbundling of LL (WM)

Access P - Fixed (EM) National calls - P (EM) Internat . calls - P (EM) Broadband access (WM)

Minimum offer up to 2 Mbit/s (EM) Trunk Segment (WM)

From 4 ONP markets

Fixed Termination (WM)

Termination Segm . (WM)

...to the recommendation of relevant markets

Figure 2. ONP- & NRF relevant product markets

position. In case the 25% market share threshold was reached, all regulatory remedies (as described above) were imposed by the regulatory authority. In case the market share was below the 25% no remedies were imposed.

The main idea of the ONP market power concept is: A “4 market dogma” and a two-step “Black and White approach”: In case the 25% market share threshold was reached, all listed remedies were imposed together (no selection of specific ones).

3.2. The Market Analysis Process under the NRF-Package of 2002 The market analysis process under the NRF-Package was the next step to follow in 2002. Three main regulatory goals – as laid down in the framework directive – should be achieved. They include principles like enhancing competition, the development of the internal market and fostering the interests of the European citizens. A description of these three regulatory goals as well as possible remedies is defined in the framework directive. The NRF-Package 2002 and the new concept of market power can be summarised as “dependant on the needs”. In case of the need for eliminating a deficit in competition, the relevant market regulatory intervention is to have a precise and focused approach. Contrary to the ONP-Package – which was characterized by the “4 market dogma” and the “Black and White approach” – TELEKOMUNIKACIjE | APRIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIjE ZA TELEKOMUNIKACIjE | 01 |

Every2nd

Data collection

Market definition

Data collection

no com petition

Market analysis

Determination SMP operator

com petition

Imposition remedies

Draft Decision process

National & EUConsultation process

Pre notification process

Final Decision process

Final Decision

Figure 5. The practical NRF-market analysis process in Austria

the NRF-Package enables the regulatory authority to choose the appropriate remedy out of a toolbox. The NRA may selectively choose the remedies, which could be imposed on SMP operators according to determined competition problems or according to the level of competition in the specific markets. The framework also introduced a substantial extension of rights (veto rights) for the European Commission. With its new veto rights the European Commission is able to intervene into regulatory decisions of the independent NRAs. Furthermore, a National and European-wide consultation process was created to consider all comments of interested parties and other NRAs in order to increase the transparency of the market analysis process. The 2002 concept of any regulatory intervention bases on a three-step enquiry. The first step is to define the relevant product and geographic market by asking the question: “Which markets are relevant and how are these markets defined?” The European Commission gives an answer in its market recommendation. Although recommendations from the European Commission are not legally binding formally, they are – more or less –transformed into national law (e.g. in Austria it is the 6

TELEKOMUNIKACIjE | APRIL 2008

market regulation). The main innovation of the framework was that the relevant markets according to the NRFPackage 2002 were defined on the basis of competition law principles. This was the first step in bringing the sector specific framework further in compliance with general competition law. Market structure • Number & disposition of operators • Development of market shares & concentration • Market entry & exit barriers • Horizontal & vertical integration of wholesale & retail markets

tive competition exists at least one operator has to be designated as having SMP. The framework directive and SMP guidelines of the European Commission served as the legal basis for that step and they define relevant SMP criteria. The criteria need to be taken into account when analysing the relevant market.

Market behaviour • Price policy • (Price) collusion • Quality competition • Investments • Advertising & Marketing product differences • Distribution policy • R & D – Innovation

Market Outcome • (Primarily) from consumer perspective • International benchmarks • Demand side barriers • Innovation & product diversity • (Primarily) from under-takings perspective • Performance discussion • New developments

Figure 3. SMP criteria

In the second step the relevant markets needed to be analysed by asking: “In which markets does effective competition exist?” In case that the NRA comes to the conclusion that no effec-

Finally, in the third step at least one appropriate regulatory remedy has to be imposed on SMP operators. The challenging question that needs to be answered is: “What are the appropriate

Retail remedies • Regulatory controls on retail services

Wholesale remedies • Non-discrimination

• Regulatory controls on the minimum set of leased lines • Transparency • Carrier selection & Carrier pre-selection

• Accounting separation • Access to, and use of specific network facilities • Price control & cost accounting

Figure 4. Possible remedies

THE MARKET ANALYSIS PROCESS UNDER THE OLD AND CURRENT EU FRAMEWORK

measures for eliminating competition problems effectively?” Figure 5 describes the market analysis process in Austria and gives an illustrative example of how complex, time- and resource consuming the whole process became. As set down in the Telecom Act, the process starts automatically every second year (other EU Member States do not have a comparable obligation to start their market analysis processes). Usually the NRA in Austria follows the market recommendation of the European Commission (without defining additional markets) with its predefined relevant product markets (Figure 2) and therefore does not need to collect data before analysing the markets. By using market analysis, the NRA is able to prove if effective competition does or does not exist in the relevant market. In case that competition already exists in the market, the pre-notification process with the European Commission can start. In case there is no competition, the determination of SMP operator/s follows as the next step. Appropriate measures from the “tool-box” need to be identified in order to enable competition in the future. The National and EU consultation process follows before the final decision can be drafted. In case substantial comments occur, they need to be taken into account by the regulatory authority when finalising the decision.

Legal Framework Miles tone

Z ur A nzeige wird der Q uic kTime™ D ek ompres s or „“ benötigt.

New E U F ramework April 2002

Z ur A nzeige wird der Q uic kTime™ D ek ompres s or „“ benötigt.

New Ac t T K G 2003 20.8.2003

The main idea of the NRF-Package is: To set up a limitation on regulatory interventions to markets characterised by ineffective competition. The implementation of the new market power concept consists of a threestep approach: 1. Defining the relevant markets, 2. analysing them and defining SMP and 3. finally imposing appropriate measures to achieve effective competition. A veto right of the European Commission was newly introduced in regard to the market definition and market analysis.

4. THE IMPLEMENTATION OF THE NRF MARKET POWER CONCEPT IN AUSTRIA The following example of Austria describes the process. It intends to give an idea of how the NRF market power concept could be transposed into national law and into regulatory practice. Nevertheless it is only one example and many other approaches are possible.

The figure described above outlines the whole process starting from the NRFPackage to the final regulatory decision in the Member States. In Austria, several steps of implementation were needed. The process started with the requirement to transpose the national legal basis of the EU market analysis process. The four relevant European directives (Framework-, Access-, Universal service- and AuthorisationDirective) were implemented into the national law. The directives arranged for the regulatory authority RTR to be entitled to define the relevant product and geographic markets. This was legally done by regulation in compliance with the Austrian Telecom Act. The Austrian Telecom Act also empowered the regulatory authority Telecom-Control-Commission (TKK) to decide upon an SMP position and to impose appropriate remedies. Legal transposition from the New EU Framework into the amended new national Telecom Act (TKG 2003) required 16 months. The operational implementation of the market analysis process formally started with the relevant market regulation (TKMVO 2003), which defined 17 relevant telecommunications product and geographic markets. Furthermore, it provided legal basis for data collec-

Operational Implementation related to market analysis Z ur A nzeige wird der Q uic kTime™ D ek ompres s or „“ benötigt.

Market-

17.10.2003

Z ur A nzeige wird der Q uic kTime™ D ek ompres s or „“ benötigt.

Data-c ollec tion Market an alys is F ebruary 2004

Z ur A nzeige wird der Q uic kTime™ D ek ompres s or „“ benötigt.

R es ults C ons ultation 2004

Z ur A nzeige wird der Q uic kTime™ D ek ompres s or „“ benötigt.

Dec is ions E nd of 2005

Figure 6. The implementation process of the NRF market power concept demonstrated by the example of Austria

TELEKOMUNIKACIjE | APRIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIjE ZA TELEKOMUNIKACIjE | 01 |

tion which required around 300 companies to contribute. Depending on the complexity of the relevant product market, this single process took several months.

and White approach” in terms of market definition and regulatory interventions it was simpler and more efficient for the NRA to open the monopolistic markets.

In the next step, the draft decisions on SMP status as well as on proposed remedies were consulted on both national and international level. Although criticised by the European Commission, the national and international consultations ran in parallel in Austria, in order to avoid further delays in the whole process. In case no veto of the European Commission on the market definition and SMP designation was raised, all comments were evaluated. Finally, the decisions were drafted and adopted by the regulatory authority TKK. Although Austria was one of the most efficient countries in the European Union, the operational process lasted approximately 30 months for all 17 markets.

The NRF (after five years of regulation and market development) aims to focus on regulatory interventions for markets with ineffective competition only. Therefore, the market power concept has been developed into an extended three-step approach. Finally, in order to achieve effective competition appropriate remedies are imposed on SMP operators. As a consequence, the whole market analysis process has become more complex and resource-intensive.

Summing up, it can be stated that the market analysis is an ongoing learning process for the NRA and contributing operators. The first round under the NRF was a complete change compared with the preceding ONP framework. It takes time to gain the expertise to manage this new process. Due to the practical experiences already gained, the duration of the next market analysis can be reduced.

Both approaches can be found in the European Union. Romania, for example, has already implemented the NRF, whilst Bulgaria has transposed the ONP framework first. Both ways can be argued.

5. SUMMARY The ONP-Package created a sector specific market power concept characterised by asymmetric and ex-ante obligations for operators with SMP. With its “4 market dogma” and the “Black 8

TELEKOMUNIKACIjE | APRIL 2008

One essential question that remains is “Which of the two frameworks should be transposed into the national law to enable competition in monopoly characterised markets?”

The approach of implementation has to be carefully scrutinised before deciding, and national circumstances (e.g. market status, efficiency of enforcing regulatory decisions) need to be taken into account. A mixed approach, which includes ONP provisions as well as NRF provisions, could generate advantages. As regards the market power concept, the implementation of the ONP framework provisions could easily

achieve the initial goal of opening monopolistic market structures. The ONP framework already provides the NRA with the necessary regulatory tools for creating objective, non-discriminating and transparent conditions for all operators. Due to the reduced market analysis process – with its four relevant markets and the predefined remedies – the NRA would first gain experiences in data collection, market analysis and imposing remedies. The whole process would be shorter and less complex than according to the NRF. In parallel, provisions from the NRF can be transposed into the national law. For example the concept of general authorisation, which enables the operators to access telecom market without any entry barriers. Although the selection of the implementation approach and the implementation itself are challenging, various experiences and benchmarks already exist in the EU. Countries that are willing to implement the EU standards for the telecommunication sector could use the existing basis.

THE MARKET ANALYSIS PROCESS UNDER THE OLD AND CURRENT EU FRAMEWORK

Useful links The ONP framework documents, http://ec.europa.eu/archives/ISPO/infosoc/telecompolicy/en/harmony.htm The NRF framework documents, http://ec.europa.eu/information_society/topics/telecoms/regulatory/new_rf/text_en.htm Implementations reports of the European Commission http://ec.europa.eu/information_society/topics/telecoms/implementation/annual_report/text_en.htm http://ec.europa.eu/information_society/policy/ecomm/implementation_enforcement/index_en.htm Austrian Regulatory Authority RTR, www.rtr.at

Author Dr Stefan Köhler has gained in-depth telecom expertise by working in telecommunications for 8 years. Besides his telecom expertise, he is skilled in projectand process-management with a certificate from IPMA (Level-C). Currently, he works as consultant and trainer for the European Commission, ITU and National Regulatory Authorities in telecommunication and project- and process-management. Prior to working for the Austrian Regulatory Authority (RTR) in the CEO´s office as Director of the International Relations and Project Management Office, Dr Köhler served as expert for the Technical Regulatory Department of Telekom Austria. For UPC Telekabel/Priority Telecom Austria he led the Regulatory Affairs & Carrier Relations Department. mailto: s_kl@gmx.at

TELEKOMUNIKACIjE | APRIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

Cindy van den Boogert

CREATING A COMPETITIVE MARKET; EUROPEAN UNION AND SERBIA

SUMMARY The European Union needs an innovative and competitive communications sector to meet the priorities of the renewed Lisbon strategy for fostering investment, growth and jobs. Creating the conditions for a well developed electronic communications sector is a key aim of EU policy. Liberalisation and competition have increased investment, have contributed to economic growth and have proven beneficial for the consumers. Disclaimer

The views expressed are those of the writer and may not be regarded as stating an official position of the European Commission. The European Commission accepts no responsibility or liability whatsoever arising in connection with this article 10

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

The EU has come to a point where in some markets of the electronic communications sector deregulation is taking place, due to an effective regulation of the market since the start of liberalisation with the 1998 regulatory framework and the move to the 2002 regulatory framework. It is important that Serbia implements effectively first the liberalisation framework and then the 2002 regulatory framework in order to come to the same point the EU has currently reached. Currently Serbia finds itself in the phase of implementing liberalisation and introducing competitive safeguards in order to reduce the market entry barriers and to increase the appeal of the Serbian market to newcomers and investments.

CREATING A COMPETITIVE MARKET; EUROPEAN UNION AND SERBIA

The experience from the EU shows that investments are more likely to take place in countries with good regulation. Investment and competition in turn lead to the development of innovative services and that leads to a higher level of penetration of communications services to the end user. This prospect of economic and consumer benefits should encourage Serbia to actively pursue the regulation of the electronic communications market. The independent regulatory authority plays a key role in this process.

1. COMPETITION AND REGULATION: WHY? The European Union needs an innovative and competitive communications sector to meet the challenges of i2010, the digital component of the renewed Lisbon strategy for fostering investment, growth and jobs. Greater use of information and communications technologies (ICT) not only boosts productivity, but also generates new services. Electronic communications networks and services form a part of the ICT landscapes. Creating the conditions for a flourishing ecommunications sector is a key aim of the EU regulatory policy. Liberalisation and competition benefit the economy and - most importantly - are good for the consumer. In October 2007, at the Ministerial conference in Sarajevo, the countries of South East Europe, including the Republic of Serbia, signed the eSEE Agenda Plus. This Agenda, which will now be implemented in the signatory countries, is largely based on and mirroring the points and policies of the EU’s i2010 strategy, which includes an appropriate

regulatory framework. A competitive electronic communications market will also prove to benefit the implementation of the eSEE Agenda Plus in Serbia. But is it really necessary to regulate markets in the electronic communications sector? Ten years after liberalisation of this sector in the EU started the answer is clear. The liberalisation of EU telecom markets which started in 1998 has driven growth and innovation and the widespread availability of services to the public. The opening up of national telecoms markets to competition stimulated investment in new services and infrastructure and as a consequence consumers got a better deal all around. Consumers can now normally choose between several offers when they want to make a phone call, access the internet or watch television. Thanks to stronger competition prices decreased dramatically. As an example, the EU average charge of a 10-minute call has fallen during the last seven years by 74%. ICTs account for a quarter of Europe’s total growth with an annual turnover of 649 billion Euros, with the telecoms sector accounting for about 45% (or 289 billion Euros). The telecoms sector also accounts for 4% of EU jobs. In short, an effective functioning telecoms sector is a strong driver for the whole economy. So yes, regulating the market has proven to be necessary to ensure more and fair competition. It is necessary because the telecommunications industry originated in state-run monopolies, leaving a legacy of imperfect market conditions. There are traditionally inbuilt barriers to access and a lack of competitive outcome that leave no alternative to regulation as a remedy for market failures. Some form of regulation is essential to

ensure a level playing field for new market entrants where former monopolies still dominate the market. As the sector evolves in a good regulatory environment operators will increasingly build their own infrastructures and compete more effectively. Ex-ante regulation can and must then be rolled back and ex-post competition law will replace sector specific intervention. Regulation is therefore a temporary phenomenon allowing a transition from the former monopoly telecommunications industry to a fully competitive electronic communications market. The possibility of the roll back of regulation is of course measured in terms of the level of competition in the market. There are several steps towards creating more competitive markets, as we have seen in the EU, where there has been a move from the 1998 framework to the 2002 framework and in November 2007 the European Commission proposals for amendments to the current (2002) EU regulatory framework were presented.

2. EUROPEAN REGULATORy FRAMEWORKS 2.1. The 1998 Framework The goals of the regulatory framework are to encourage competition in the telecoms markets, to improve the functioning of the internal market and to guarantee basic user interests that would not be guaranteed by market forces. The 1998 EU regulatory framework (or the ‘liberalisation framework’) was primarily designed to manage the transition from a monopoly situation to a situation of full competition and was TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

therefore focused on the creation of a competitive market and the rights of new entrants. To achieve a competitive electronic communications market, new market entrants sometimes need regulatory support to gain access to the networks of the big traditional operators and deliver to end users the benefits that market would offer in an effectively competitive situation. It did so by imposing obligations on incumbent operators aimed at opening up their networks and taking away their exclusive rights. A strong emphasis was placed on access and interconnection issues and on the introduction of the necessary competitive safeguards in the market to make it interesting for new entrant players to come into the market. The regime for significant market power was based on a 25% market share of operators in the fixed telephony market, the mobile telephony market, the leased lines market and/or the national market for interconnection.

2.2. The 2002 Framework Technological progress, the rapid mergence of new services and market convergence pose difficult challenges to regulators everywhere. This is why the 2002 regulatory framework no longer seeks to regulate specific technologies or services; it introduced a technology-neutral approach to regulation. This means essential public interests are safeguarded, but at the same time an environment is created in which investment, innovation and competition determine and deliver the best technological solutions for businesses and citizens. A major benefit of this flexible approach is that it enables regulation to evolve with technologies and the market place. The 2002 regulatory framework for electronic communications reflects a comprehensive, 12

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

technology neutral approach to regulation; it encompasses all forms of electronic communication including fixed or mobile telephony, internet, cable or satellite. Communications is defined as broadly as possible without restricting it to certain technologies. The notion of electronic communications according to the 2002 framework also covers broadcasting networks, but content services remain outside its scope. Furthermore, a flexible yet stable regulatory regime gives operators the confidence they need to plan their investments for a reasonably consistent and predictable market. To justify making substantial investments, economic operators need legal certainty and confidence in the likely future course of regulatory practice. National Regulatory Authorities (NRAs) play a major role in the regulatory regime. Properly applied regulation which encourages competition, will deliver the best results for consumers and for industry. The evidence suggests that competitive markets enjoy high levels of investments, not the reverse! So the market failures need to be addressed. What sort of market failures does the 2002 regulatory framework tackle? First it addresses excessive pricing. Further it is aimed at stopping discriminatory behaviour in terms of access, interconnection or pricing conditions as well as denial of access to the network. It also tackles leveraging of market power, unreasonable bundling of services and poor quality of service of information. A new element of the 2002 framework is the introduction of competition law principles which are applied in an

ex-ante manner. The European Commission identified eighteen so-called ‘relevant markets’ and stipulated the procedures for the market analyses, in which national regulatory authorities, in cooperation with national competition authorities, will have to define the relevant markets in their country, decide on whether to designate operators with significant market power (SMP) on those markets and decide whether to impose remedies, and if so, which remedies will be imposed. National regulatory authorities can not simply impose all remedies on any operator with SMP; decisions need to clearly indicate which remedies are necessary to address the market failure and the decision needs to clearly set out the justifications for these obligations. Another new element in the 2002 framework is the authorisation regime. Until 2002 the provision of services or networks in most EU Member States was subject to an individual licence. The need to require prior permission and to provide proof of having fulfilled numerous conditions created an unnecessary bureaucratic bottleneck for the free provision of electronic communications services. Under the new Authorisation Directive, the instrument of individual licences can no longer be used to regulate the sector. Instead a general authorisation for all types of electronic communications services and networks, including fixed and mobile networks and services, data and voice services etc needs to be established. This means there is no longer a need for the service provider to obtain an explicit administrative decision before starting its business. So general national law will contain the rights and conditions regarding all electronic communications service or network provid-

CREATING A COMPETITIVE MARKET; EUROPEAN UNION AND SERBIA

ers, and where applicable this can be supplemented by regulatory decisions which regard individual undertakings covering rights of way, rights to the use of radio spectrum, rights to the use of numbers, SMP obligations and universal service obligations.

2.3. The Future Framework On 13 November 2007 the European Commission adopted its proposals for the future regulatory framework in the form of amendments to the current framework. The proposals for the regulatory reform focus on the following objectives. Firstly to regulate less but more effectively by reducing regulation where competition has already delivered results and by focusing regulation on the main bottlenecks where competition problems cannot be addressed in a sufficiently effective way. A second focus is to further strengthen the independence and enforcement powers of national regulatory authorities. The proposal aims to limit the possible influence and enforcement powers of other public bodies in the day-to-day management and to ensure that regulators have their own independent budget and sufficient human resources. Another focus in the proposal is the strengthening of technological neutrality (free use of any technology in a spectrum band) and service neutrality (free use of spectrum for any telecoms service). Further the proposal makes suggestions on the further preservation and enhancement of consumer protection and user rights, for instance through the provision of better tariff information, a speedy number portability procedure (within one day), and improved privacy and security provisions, also to enhance

the security and reliability of communications networks. Reasons for the focus of the Commissionâ&#x20AC;&#x2122;s reform proposals are that the EU has seen that former State monopolies still hold a position of structural dominance linked to their networks. This stifles competition and the creation of a single EU telecommunications market. In the fixed telephony market infrastructure competition is still in its infancy in many countries. What can be seen in 2007 in the EU27 Member States is that investment and innovation are strongest where there is effective competition between infrastructures. Also those countries which have implemented it stringently (allowing for more competition) have typically the highest broadband penetration and broadband growth rates. At the heart of the reform also lies the lack of a single European market. The 2007 legislative proposals are sent by the Commission to the Council and the European Parliament which are the deciding bodies on the text. The Commission makes the legislative proposal and after adoption by the Council and European Parliament, the Commission monitors the transposition of the final text into national legislation and the implementation of the legislation by the Member States. It is expected that the new framework will become effective from 2010 onwards.

3. Moving from One Regulatory Framework to the Next The transition from the liberalisation framework of 1998 to the current framework of 2002 is focused, amongst other things, on the authorisation regime and

on the application of competition law principles in an ex-ante manner. It is important to realize and recognise that to be able to go through this transition properly the first (1998) regulatory framework needs to be implemented adequately. It is not desirable to move from a non-competitive situation immediately to the 2002 framework since the 1998 framework provides the necessary steps for the liberalisation phase and the introduction of competition; the 2002 framework presumes a certain level of competition in the whole market. Liberalisation and competition are not simply phrases that are put in a law and then automatically become reality. The concepts need to be transposed into pro-competitive legislation (firstly the 1998 framework) and that legislation needs to be implemented for liberalisation to become a reality in practice. As said the 1998 framework is there specifically for the benefit of the new entrants that have to break into a market traditionally ruled by one market player. The legislative situation needs to be such to allow new entrants to enter the market and to be able to make a business as well. Once there is some competition in the whole market (not limited to the mobile market) and the rights and obligations of operators active in the market are clear, then one can logically move to the next level; the 2002 framework. When it is decided that â&#x20AC;&#x201C; since the legislation based on the 1998 framework is fully implemented - the national legislation should be aligned to the 2002 EU regulatory framework, it is necessary to adopt the whole 2002 regulatory framework rather than to follow a pick and choose approach, in which one picks only certain elements from the frameTELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

work and not the others. It is important to realise that one should align to the package as a whole. This means both the authorisation regime and the market analysis procedures. It also means to undertake the analysis for all relevant markets (as defined by the Commission in 2002) and not only a couple of those relevant markets. When reading that in 2007 the Commission proposes to move from eighteen relevant markets to only seven, it is important to realise that this is due to the fact that the Member States undertook the implementation of the market analysis of all eighteen markets for a couple of years before coming to the conclusion that after these years of ex-ante regulation, market failures in certain markets have been properly addressed. Since these proposals for the amendment of the current EU regulatory framework have only just been made and will not become applicable and implemented in national legislation before 2010, these legislative amendments are not at the moment relevant for Serbia to take into account when it decides to move from the 1998 to the 2002 framework. Especially since Serbia is still a couple of steps behind on where the EU currently is, and Serbia needs to go through that process in order to get to that same point.

4. SITUATION IN SERBIA 4.1. Liberalisation Phase So where is Serbia at the moment? Serbia is in the first phase of liberalisation, and therefore should properly apply the principles of the 1998 EU regulatory framework, which have been largely transposed into national legislation. 14

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

With the very late establishment of the regulatory authority, RATEL, in 2005 and as a consequence the late entry into force of the Telecommunications Law of 2003, Serbia is still in that early stage of liberalisation. There is some competition, but that applies only to the mobile telephony market. There is a large number of Internet Service Providers (ISPs), but they are barely surviving. The fixed telephony market is still in a monopoly situation and there appears to be no movement to change this situation, even though the Law does give the possibility to introduce competition. The Strategy for Telecommunications adopted late 2006 de facto maintains the monopoly situation of the incumbent operator until the end of the period for which the strategy was drafted - namely 2010. I conclude this since the Action Plan for the implementation of the Strategy does not include deadlines for any of the elements included in the Strategy. Competition in the fixed telephony market is very important. Even though the main growth has been in the mobile telephony sector, the importance of the fixed telephony sector should not be underestimated, not just for fixed telephony services but generally for internet access (narrowband or broadband), and also for mobile telephony since naturally a large part of a call from and to mobile phones uses the fixed line capacity (backbone, leased lines) for data transmission.

4.2. Competitive Safeguards So then, what are the relevant steps that have to be taken in order to bring more competition to the Serbian market? The necessary steps are all included

in the 1998 EU regulatory framework and have to be implemented in the first phase of liberalisation. The question to be asked is what a new entrant player interested in accessing the (Serbian) market is looking for in order to decide to actually enter that market. Of course it wants to make a business and it should be allowed to make a business. It is however very difficult to have a business case if the tariffs in the market - wholesale or retail - are not based on actual costs. Therefore, there needs to be an ongoing tariff rebalancing process. This needs to go together with a process of implementing costing models (a move towards a costing model of an efficient competitive operator). For the real costs to be seen there should not be implemented any cross-subsidisation and accounting separation systems. On the basis of the applicable costing model the interconnection tariffs can then be determined. In the period towards the implementation of a costing model, one can of course use the benchmarking tool; this should be well justified and used carefully, and only in the transition period. What else is needed for a new entrant operator to be persuaded to enter the market? A new entrant operator is more likely to invest in a market if the legal situation is stable and predictable. Low licence fees to access the market are also an incentive. In addition, in order to become competitive, it needs not only cost based tariffs for interconnection (with the former monopolist’s network) but also the introduction of several other so-called competitive safeguards. For instance, the designation of an operator with significant market power (SMP), which opens the

CREATING A COMPETITIVE MARKET; EUROPEAN UNION AND SERBIA

door to the imposition of some obligations on such an operator. Other safeguards to be introduced are carrier selection (CS) and carrier pre-selection (CPS), number portability (NP) and local loop unbundling (LLU), which is very important since the local access network traditionally is one of the main bottlenecks in the market.

4.3. Significant Market Power In Serbia, operators have been designated as operators with significant market power. However, the obligations posed on those operators do not necessarily match the obligations that the 1998 EU regulatory framework normally imposes on SMP operators. The obligation imposed on SMP operators in Serbia is retail price regulation. But, to make it possible for other operators to access the network of the incumbent operator, the focus of the 1998 framework is (more) on wholesale (interconnection) tariffs. One important element is the obligation to publish a reference interconnection offer (RIO) for example in case the SMP operator has SMP on the fixed telephony market or on the national market for interconnection. Other elements are the introduction of accounting separation or cost accounting obligations. The Interconnection Directive (Directive 97/33/EC) clearly describes what should be included in a RIO and what the role of the NRA in this context is. The message is that all competitive safeguards need to be introduced and that they need to be introduced properly. The SMP tool is an essential part of the 1998 framework and should be implemented in order to achieve the objective of the introduction of competition in the market.

5. NATIONAL REGULATORY AUThORITy - RATEL The introduction of all competitive safeguards needs to be executed by the regulatory authority, RATEL in the case of Serbia. RATEL is in charge of the implementation of the policies and legislation on telecommunications (or electronic communications). It is the task â&#x20AC;&#x201C;or rather duty - of a regulatory authority to encourage a competitive market to develop. On the basis of the regulatory framework (whether it is the 1998 one, the 2002, or the future one) the national regulatory authorities are always of key importance. They are the cornerstone of the regulatory framework. In accordance with the regulatory framework the NRA should be independent of all operators. The 2002 framework does not provide for a strict independence from the Government, but it does provide for a strict division of the regulatory function and the shareholding function that Government can have. Article 3 of the Framework Directive (Directive 2002/21/EC) provides that the independence of national regulatory authorities shall be guaranteed by ensuring that they are legally distinct from and functionally independent of all organisations providing electronic communications networks, equipment or services. [Governments] that retain ownership or control of undertakings providing electronic communications networks and/or services shall ensure effective structural separation of the regulatory function from activities associated with ownership or control. Article 3(3) also provides that it shall be ensured that national regulatory author-

ities exercise their powers impartially and transparently. The Framework Directive also provides that in accordance with the principle of the separation of regulatory and operational functions, the independence of the national regulatory authority or authorities with a view to ensuring the impartiality of their decisions should be guaranteed. Another important requirement included in the directive is that national regulatory authorities should be in possession of all the necessary resources, in terms of staffing, expertise, and financial means, for the performance of their tasks. These provisions are all important conditions for a regulator to be able to perform its tasks independently. RATEL, on the basis of the Law has the obligation to show its regulatory capacity and capability by implementing the legislation. RATEL has done much work on getting legal clarity in a newly liberalised market for instance through the issuing of licences and, when following the path of many EU member state regulatory authorities on the implementation of legislation, will shift its focus to the regulatory tasks, by protecting the interest of new entrant players through creating a competitive market and by protecting user interests. In countries where there is a large state shareholding in one of the operators, political difficulties are known to appear in the first phase of liberalisation. This could be related to the fear of deteriorated performance, to the possible loss of jobs, and to having a less profitable company in case of the prospect of a future privatisation. However, considering the market development opportunities in a newly competitive market, or the introduction of new services in a competitive TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

environment, and taking into account the experience of such operators in the EU countries it is fair to say that these companies – due to the new opportunities and their historical strength - have been able to continue to do well. A regulatory authority needs to be ready and prepared to execute its tasks and it should also be capable of doing so, assisted by a supportive political environment and having the appropriate legislation which provides the regulator with sufficient and appro-

priate regulatory tools to perform its tasks independently and to enforce its decisions. This provides the basis for the introduction of competition in the market in the interest of the consumers.

6. CONCLUSION The EU has gone through several phases of legislative frameworks aimed at more competitive markets. And in further aligning the national legisla-

Bibliography The text of this Article is based on the information provided on the following websites: http://ec.europa.eu/information_society/policy/ecomm/index_en.htm http://ec.europa.eu/information_society/policy/ecomm/tomorrow/index_en.htm

Author Cindy van den Boogert European Commission Information Society and Media Directorate-General International Relations Unit

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

tion to the EU acquis in the electronic communications sector, Serbia will go through similar regulatory experiences and challenges as the EU Member States have gone through in order to achieve the results the EU has made so far in terms of creating competition in the market. The experience from the EU shows that the result of the implementation of appropriate legislation by an independent regulatory authority will benefit the economy, the development of the information society and above all, the consumer.

Srđan Tadić

Signum Concepts, Beograd

Miroslav L. Dukić

Elektrotehnički fakultet, Beograd

PRINCIPI TEHNOLOGIJE KOGNITIVOG RADIJA SADRŽAJ U ovom preglednom radu izloženi su osnovni principi kognitivnog radija i ukazano je na glavne probleme u njegovoj realizaciji. Posebna pažnja posvećena je problemu nadgledanja spektra, odnosno detekcije slobodnih radio kanala, i problemima prenosa podataka kroz iste.

1. UVOD Od 1998. godine kada je prvi put predstavljena ideja o kognitivnom radiju, [1], ova tema sve više zaokuplja stručnu javnost. Kognitivni radio je još uvek u konceptualnom razvoju, a njegova osnovna ideja je promena načina korišćenja, ili preciznije rečeno načina dodele radio spektra. U ovoj oblasti postoji mnogo prostora za multidisciplinarno istraživanje i zato razvoj kognitivnog radija predstavlja jednu od najzanimljivijih oblasti radio komunikacija i telekomunikacione elektronike danas. Razvoj i porast upotrebe bežičnih telekomunikacionih sistema imaju za posledicu i izuzetno visoke zahteve za novim radio spektrom kao i rešavanje problema elektromagnetne kompatibilnosti. FCC (Federal Commission for Communications) Sjedinjenih Američkih Država je tokom 2002. godine istraživala nivo iskorišćenosti već dodeljenih radio kanala. Merenjem je ustanovljeno da je prosečno u svakom trenutku na bilo kojoj lokaciji u zemlji u upotrebi samo oko 5,2% radio spektra, [2]. Ovaj podatak bio je veliki zamajac TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

za nova istraživanja na koji način bolje koristiti postojeći spektar. Merenja koja su obavile neke privatne kompanije, [3], potvrđuju postojanje velikih praznina u spektru. Naročito je zanimljiv rezultat o iskorišćenosti opsega 3-5GHz od samo 0,3-0,5%, [4]. Jednostavan, a motivišući primer je i iskorišćenost TV kanala koja po istim izvorima prosečno iznosi svega 12%. Ovaj podatak naravno jako zavisi od geografske lokacije. Ustanovljen je i novi termin – spektralna šupljina (eng. spectrum hole). Spektralna šupljina je frekvencijski opseg dodeljen primarnom korisniku koji ga u datom trenutku i na određenoj geografskoj lokaciji ne koristi, [5]. Ovom definicijom uveden je i pojam primarnih korisnika koji imaju prednost pri korišćenju radio kanala. Kognitivni radio dakle ne podrazumeva deljenje resursa na neki od postojećih načina, kao na primer kod širokopoja-

snog radija kratkog dometa zasnovan na UWB (Ultra Wide Band) tehnologiji ili deljenje nelicenciranih radio opsega ograničavanjem predajne snage. Mada ove tehnologije donose veliku iskorišćenost spektra, usled interferencije imaju ograničen kapacitet i skalabilnost. Mnogobrojni su primeri izrazite elektromagnetne nekompatibilnosti različitih radio sistema u nelicenciranim opsezima učestanosti. Verovatno najopsežnija merenja iskorišćenosti spektra, a koja uslovno mogu da posluže kao referentna tačka za neke druge sredine, obavljena su u SAD u okviru DARPA neXt Generation (XG) projekta, [6], koji je jedan od predvodnika razvoja kognitivnog radija. Na Slici 1. dat je ilustrativan primer rezultata merenja. Uređaj koji je tada razvijen praktično je pokazao da je sa raspoloživom tehnologijom moguće napraviti radio koji će dinamički pristupati slobodnim

radio-kanalima bez značajne interferencije prema licenciranim korisnicima. Najilustrativnija, ali i usled nedostatka statističkog usrednjavanja (lokacija, vreme) manje pouzdana merenja prikazana su u [4], Slika 2. i Tabela 1. Naravno, vremenske i prostorne varijacije merenja najveće su u najviše zauzetim radiokanalima. Prema [7] kognitivni radio je inteligentni bežični komunikacioni sistem koji je svestan svog okruženja, uči iz njega i u realnom vremenu se prilagođava slučajnim varijacijama dolaznog signala menjajući na odgovarajući način određene radne parametre (kao što su predajna snaga, učestanost nosioca, modulacija) težeći da ispuni sledeća dva glavna cilja: • visokopouzdana komunikacija u bilo kom trenutku i pod bilo kojim uslovima; • efikasno korišćenje radio spektra.

Spectrum Occupancy [% ] 0

PLM, Amateur, others: 30-54 MHz TV 2-6, RC: 54-88 MHz Air Traffic Control, Aero Nav: 108-138 MHz Fixed Mobile, Amateur, others: 138-174 MHz TV 7-13: 174-216 MHz Maritime Mobile, Amateur, others: 216-225 MHz Fixed Mobile, Aero, others: 225-406 MHz Amateur, Fixed, Mobile, Radiolocation: 406-470 MHz TV 14-20: 470-512 MHz TV 21-36: 512-608 MHz TV 37-51: 608-698 MHz TV 52-69: 698-806 MHz Cell Phone and SMR: 806-902 MHz Unlicensed: 902-928 MHz Paging, SMS, Fixed, BX Aux and FMS: 928-960 MHz IFF, TACAN, GPS, others: 960-1240 MHz Amateur: 1240-1300 MHz Aero Radar, Military: 1300-1400 MHz Space/Satellite, Fixed Mobile, Telemetry: 1400-1525 MHz Mobile Satellte, GPS, Meteorological: 1525-1710 MHz Fixed, Fixed Mobile: 1710-1850 MHz PCS, Asyn, Iso: 1850-1990 MHz TV Aux: 1990-2110 MHz Common Carriers, Private, MDS: 2110-2200 MHz Space Operation, Fixed: 2200-2300 MHz Amateur, WCS, DARS: 2300-2360 MHz Telemetry: 2360-2390 MHz U-PCS, ISM (Unlicensed): 2390- 2500 MHz ITFS, MMDS: 2500-2686 MHz Surveillance Radar: 2686-2900 MHz

Slika 1. Neka merenja iskorišćenosti radio spektra u gusto naseljenim područjima, [6]

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

Chicago 60

New York 80

PRINCIPI TEHNOLOGIJE KOGNITIVNOG RADIJA

sistema koji se može očekivati tek u nešto daljoj budućnosti. Ovaj rad nema ambiciju da obuhvati krajnje mogućnosti idealnog kognitivnog radija, a naročito buduće algoritme učenja i rasuđivanja. Ova izuzetno široka tema je prisutna u mnogim drugim naučnim oblastima i uz neke osobenosti razvija se i nezavisno od teme radija. U tekstu koji sledi posebna pažnja posvećena je tehnikama, algoritmima i tehnološkim mogućnostima pronalaženja neiskorišćenih radio-kanala i efikasnog prenosa podataka. Slika 2. Zauzetost radio kanala do 5GHz Tabela 1. Zauzetost radio kanala do 5GHz

Opseg [GHz]

0~1

1~2

2~3

3~4

4~5

5~6

Zauzeće [%]

54,4

35,1

7,6

0,25

0,128

4,6

Ovaj pojam se često posmatra u užem ili u širem smislu. Tako se „potpunim Mitola-radijom“ smatra nadgradnja softverski definisanog radija (Software Defined Radio, SDR) na višim slojevima kako bi se dobila sposobnost učenja i zaključivanja. Po tome, kognitivni radio je član evolutivnog niza – radio → analogni radio → digitalni radio → DSP radio → SDR → kognitivni radio. Neki autori, [8], osporavaju neophodnost SDR platforme kao polazne osnove. U cilju rešavanja ovih nedoumica FCC je dao sažetu i vrlo prihvaćenu definiciju kognitivnog radija: kognitivni radio je bežični uređaj, ili mreža, koji dinamički detektuje neiskorišćene delove radio spektra i koristi ih tako da ne narušava rad primarnih korisnika, [9]. Kognitivni radio u širem smislu je radio koji se prilagođava ne samo uslovima u kanalu već i svom korisniku. Ovakva

kognitivnost, [10], podrazumeva gradaciju čak devet modela ponašanja – od potpuno isprogramiranog do samostalnog pronalaženja i predlaganja novih planova i protokola komunikacije. Modeli obuhvataju razne stepene spoznaje geografske lokacije, radio spektra, akumuliranje prethodnih iskustava i prilagođavanje situaciji razumevanjem i učenjem. Pri tome, moguć je i scenario rada u kome se na osnovu biometrijskih podataka prepoznaje korisnik i na osnovu toga mu se dozvoljava određeni nivo pristupa. Drugim rečima, kognitivni radio prepoznaje i klasifikuje korisnike na osnovu njihovih navika. Imajući sve ovo na umu jasno je da i dalje postoji dualnost pojma – s jedne strane je „FCC kognitivni radio“ koji odgovara gornjoj definiciji i koji je u mnogim primenama realnost, a sa druge strane „idealni kognitivni radio“ (tzv. „Mitola-radio“) koji je znatno šira vizija inteligentnog radio

Pored ovog uvodnog izlaganja rad sadrži još sedam poglavlja. U drugom poglavlju analizirana je softverska i hardverska arhitektura potrebna za realizaciju kognitivnog radija, pri čemu je naglasak na tehnološkoj raspoloživosti elektronskih komponenti kao ključnom faktoru pri izboru arhitekture kognitivnog radija. U okviru trećeg poglavlja definisan je kognitivni ciklus. Četvrto poglavlje posvećeno je tehnikama i strategijama pronalaženja slobodnih radio kanala kao i problemima koji se pri tom javljaju. Strategija izbora modulacione tehnike prikazana je u petom, a neke relevantne promene u međunarodnoj regulativi u šestom poglavlju. S obzirom na to da je broj praktičnih realizacija koje istražuju tehnološke granice kognitivnog radija i dalje relativno mali, u sedmom poglavlju dat je pregled tekućih istraživanja na ovu temu. U poslednjem poglavlju data su zaključna razmatranja.

2. SOFTVERSKA I HARDVERSKA ARHITEKTURA Kognitivnost je de facto zasnovana na SDR. SDR zahteva rekonfigurabilnu TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

hardversku platformu i ukoliko se zanemare procesori opšte namene koji su za sada praktično neupotrebljivi u ovoj oblasti, izbor se svodi na DSP i FPGA (Field Programmable Gate Array) kola. Da bi se smanjili troškovi razvoja i omogućilo funkcionisanje softvera pri promeni hardverske platforme u okviru neke od ovih tehnologija, neophodno je razviti softverski okvir sa jedinstvenim interfejsima, enkapsulacijom komponenti u okviru jedne tehnologije i standardizovanim API (Application Programming Interface). Dakle, nije cilj razviti arhitekturu pogodnu za implementaciju već arhitekturu nezavisnu od iste. Tako bi se na primer biblioteka podržanih talasnih oblika jednostavnije dopunjavala i pri unapređenju hardvera ne bi bilo neophodno iznova pisati softver. Ovo je naravno još uvek teško dostižan cilj koji otvara mnogo praktičnih nedoumica i jedno je od uskih grla u smanjenju troškova budućeg razvoja. Kod procesora opšte namene ove stvari su rešene postojanjem .NET i CORBA okvira. Medjutim, arhitektura ovih kola ne odgovara ni zahtevanim računskim mogućnostima ni potrošnjom energije. Prirodan izbor hardverske prototipne platforme u većini slučajeva su FPGA kola odnosno Harvard arhitektura koja nudi paralelno izvršavanje matematičkih operacija (kao što je FFT) i tako pruža dovoljno resursa za brzo nadgledanje velikih delova spektra i širokopojasnu komunikaciju. U okviru JTRS (Joint Tactical Radio System) programa razvijena je, a zatim široko prihvaćena Software Communications Architecture (SCA) koja je sada međunarodni otvoreni standard. SCA je zasnovana na konceptu interfejsa koji definišu način interakcije različitih 20

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

komponenti jednog sistema. Jedna od ključnih komponenti SCA je Modem Hardware Abstraction Layer (MHAL), [11]. MHAL API opisuje kako treba da izgledaju interfejsne strukture između komponenti, zatim memorijski blokovi različite namene, registarske strukture itd. Analizom osnovnih elemenata MHAL API uočava se lakoća njihove primene na FPGA platformi, jer je sve pobrojano uglavnom već sadržano u razvijenim FPGA bibliotekama. Ipak, krajnja softvarska arhitektura koja će omogućiti ovakvu kompatibilnost je i dalje otvoren problem u razvoju kognitivnog radija. Kao i svako unošenje nivoa apstrakcije zarad jednostavnijeg razvoja, to će neminovno umanjiti efikasnost hardverskih realizacija. To se naročito odnosi na cenu budućih komercijalnih uređaja. Pogodno je na ovom mestu razmotriti raspoloživost i primenljivost ostalih elektronskih komponenti u lancu obrade signala. Pri tom treba imati u vidu probleme linearnosti komponenti pri radu u tako širokim opsezima. Primera radi, postoje antene koje omogućavaju prijem signala iz relativno širokog radio opsega, ali je takođe potrebno koristiti i pojačavače niskog faktora šuma i dobre linearnosti u istom tom opsegu. Naredna kritična tačka mogu biti konvertori. Razvoj A/D konvertora u prethodnoj deceniji bio je izuzetno brz. Trenutno postoje A/D konvertori 8-bitne rezolucije koji rade na više od 3Gsamples/s, što znači da je moguće (ali najčešće ekonomski neisplativo) odabirati direktno na radnoj učestanosti u relativno širokom opsegu. Istorijski, FPGA kola su ušla u radio sisteme obavljajući računski zahtevne obrade signala posle same A/D konverzije (kao npr. mešanje ili filtriranje) uz očekivanje dovoljnog napretka

procesora koji bi i taj zadatak preuzeli. Današnja FPGA kola u ovako zahtevnim primenama zapravo potiskuju DSP procesore jer su vrlo povoljna za SoC (System On Chip) rešenja. Paralelna arhitektura FPGA kola je prilagodjena za matematičke operacije, dok su DSP i procesori opšte namene mnogo pogodniji za implementaciju mrežnih protokola, naročito jer već postoji mnogo razvijenog softvera. Zato su vrlo pogodne arhitekture FPGA kolo koje sadrže i ovakav procesor (često PowerPC ili Nios II) posvećen samo tom zadatku.

3. KOGNITIVNI CIKLUS Kognitivne sposobnosti podrazumevaju postojanje znanja o uslovima u okruženju, inteligentno odlučivanje, učenje, prilagodljivost, pouzdanost, efikasan rad i rekonfigurabilnost koju unosi sam SDR kao platforma. Kognitivni ciklus su radnje koje kognitivni radio može preduzeti pri svakoj novoj spoljnoj pobudi, Slika 3. Kognitivni radio „posmatra” i analizira događaje iz okruženja i pokušava da „razume“ situaciju u kojoj je potrebno uspostaviti vezu. Procenjuje se hitnost korisničke poruke („orijentacija”) i shodno tome postavlja režim rada. Pri „normalnom” radnom režimu uređaj „planira” resurse i razmenjuje informacije sa mrežom pre „odlučivanja”. Posle „odlučivanja” sledi „akcija” odnosno slanje poruke. „Neodložan” prioritet može imati poruka prilikom čijeg zahteva za slanje je, na primer, došlo do iznenadnog gubitka napa-

PRINCIPI TEHNOLOGIJE KOGNITIVNOG RADIJA

Normalan Orijentacija Uspostavljanje prioriteta

Hitan

Posmatranje

Vremenska odrednica

Neodložan

Planiranje

Novo stanje Dodela resursa Prethodno stanje

OKRUŽENJE

konteksta

Akcija Slanje poruke

spektralne šupljine u opsegu od interesa, odredi nivo interferencije u tom opsegu i te informacije prosledi predajniku. Predajnik na osnovu toga emituje signal na određenoj frekvenciji uz dinamičku kontrolu snage. U opštem slučaju dodatna mogućnost za deljenje spektra i smanjivanje interferencije je i usmeravanje EM talasa (beamforming) ka korisniku, mada se beamforming tehnika retko vezuje za pojam kognitivni radio. Tehnologija beamforming-a primenljiva je kako na predajnoj tako i na prijemnoj strani.

Prikaz

Slika 3. Kognitivni ciklus

janja i tada ciklus sa „orijentacije” odmah prelazi na „akciju”. U drugoj situaciji, ukoliko je iz nekog razloga iznenada prekinut do tada korišćeni radio link (primera radi, posledica ulaska u zatvoreni prostor) radio će „hitno” preći na neki drugi (skuplji i otporniji) link preskačući planiranje. Ciklus predviđa učenje na osnovu sopstvenih iskustava ili saznanja dobijenih iz mreže pri nadgledanju spektra, planiranju i odlučivanju. Haykin, [7], posmatra ciklus na drugačiji način - ne kao korake koje zahteva

4. ANALIZA RADIO SPEKTRA svaka nova pobuda iz spoljnjeg sveta već ilustruje to kao neprekidni proces sa sledeća 3 ključna elementa, Slika 4: • analiza radio spektra odnosno pronalaženje spektralnih šupljina; • određivanje stanja kanala i procena kapaciteta; • kontrola snage predajnika i dinamičko dodeljivanje spektra. Ovaj jednostavni model ukazuje na to da pri radu mora postojati povratna informacija između prijemnika i predajnika. Zadatak prijemnika je da pronađe

Slika 4. Kognitivni ciklus prema ključnim procesima

Prvi zadatak u kognitivnom ciklusu je analiza radio spektra tj. detekcija signala koji su („značajno“) prisutni. Metoda mora biti takva da otkriva veliki broj različitih tipova signala. Zavisno od dobijenih podataka o raspoloživosti spektra opsezi se opisuju kao „crni“, „sivi“ ili „beli“. Oni kanali u kojima je skoro uvek prisutan signal velike snage su crni. Kanali kod kojih je snaga primarnih korisnika niža ili su oni samo manji deo vremena aktivni su sivi kanali. Beli su oni kanali u kojima ne postoje drugi interferujući signali, već samo šum sredine. Možda najpoznatiji projekat na temu kognitivnog radija do sada - neXt Generation Communications (XG) koristio je uglavnom samo spektralne šupljine odnosno „bele” opsege. Neki skoriji projekti, [12], bave se iskorišćavanjem i sivih opsega. Na koji način će kognitivni radio koristiti spektar zavisi i od toga da li je namenjen uvođenju novih korisnika u licencirane opsege ili je namenjen radu u nelicenciranim opsezima. TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

U ovom primeru kognitivni radio je izvan zone pokrivanja predajnika primarnog signala. Na granici te zone je primarni korisnik koji je u dometu oba predajnika. U ovom slučaju neophodno je da kognitivni radio ima veću osetljivost nego primarni korisnik kako bi detektovao prisustvo udaljenog predajnika. Ovaj problem može se prevazići i razmenom informacija između više umreženih kognitivnih radija koji su geografski bliski. Na taj način obavlja se distribuirano ili kooperativno nadgledanje spektra, Slika 6, nasuprot lokalnom, [13]. Na ovaj način se, pod određenim uslovima, može povećati pouzdanost detekcije

LOKALNA OBRADA

Detektovan signal

LOKALNA OBRADA

Detektovan signal

LOKALNA OBRADA

ali po cenu veće složenosti uređaja i što može biti još važnije smanjene brzine reagovanja. Sa druge strane, prijemnici bi tada mogli da budu manje osetljivi, što može da utiče na cenu uređaja i brzinu detekcije.

4.1. Neke metode nadgledanja spektra Osnovni zahtevi pri izboru metode nadgledanja spektra su računska jednostavnost, brzina rada i pouzdanost u otkrivanju signala. Otuda je potrebno naći pravu meru između verovatnoće detekcije i vremena obrade podataka. Dodatni problem je i to što kognitivni radio ne

Primarni korisnik Interferencija

Prag osetljivosti

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

Estimacija parametara signala

Slika 6. Distribuirano ili centralizovano nadgledanje spektra i odlučivanje

Zona pokrivanja

Slika 5. Primer nastanka interferencije

Estimacija parametara signala

Odluka

Detektovan signal

CENTRALNI DETEKTOR

Kognitivni radio ne sme da ometa komunikaciju primarnog korisnika i zato je pouzdanost detekcije od presudne važnosti. Postoji mnogo načina da do greške dođe - dovoljno je da kognitivni prijemnik bude u senci ili u drugoj polarizacionoj ravni ili da se javi efekat prostiranja signala po više putanja. Jedan scenario u kome se vide nedostaci lokalne detekcije dat je na Slici 5.

Sekundarni korisnik

podrazumeva samo presretanje signala, već i višedimenzionalnu karakterizaciju spektra (formiranje vremenske i prostorne slike presretnutih signala). Generalno, optimalan način presretanja i demodulacije signala je korišćenjem prilagodjenih filtara. Preduslovi za uspešnu demodulaciju su postojanje apriori znanja o signalu i uspešna sinhronizacija, a to u realnim uslovima rada uglavnom nije slučaj. Ovakav pristup bi ujedno bio isuviše skup jer je potrebno omogućiti presretanje i demodulaciju vrlo širokog skupa različitih signala. U radu [14] mogu se naći detalji jednog eksperimenta koji i kvantitativno prikazuju karakteristike i ograničenja ovakvog pristupa. Metode detekcije prisutnosti signala dele se na parametarske i neparametarske, u zavisnoti od toga da li postoji predznanje o signalu. U parametarske spadaju i sve one metode koje zahtevaju poznavanje statistika potencijalno prisutnih signala, potom detekcije zasnovane na korišćenju pilot-signala odnosno sve one metode koje na bilo koji način unapred sužavaju skup mogućih tipova talasnih oblika signala. Sa stanovišta tehnologije kognitivnog radija za analizu su značajnije neparametarske metode.

PRINCIPI TEHNOLOGIJE KOGNITIVNOG RADIJA

Najčešći načini neparametarske detekcije signala su primene detektora energije koji mere spektralnu gustinu srednje snage signala (SGSS). Znatno su jednostavniji za implementaciju i prikladniji od prilagodjenog filtra jer ne podrazumevaju apriori poznavanje signala. Mana im je što ne razlikuju primarnog korisnika od interferencije i imaju ograničenja pri niskim odnosima Signal/Šum (SNR). Njihova pouzdanost u ogromnoj meri zavisi od postavljenih pragova odlučivanja što znači da će nivo šuma imati presudan uticaj. Detektori energije se vrlo često primenjuju jer se zbog jednostavnosti mogu koristiti u postupku inicijalne, grube, procene spektralne slike.

zvoljne širine. Promena frekvencijske rezolucije FFT-a, odnosno broja tačaka je ekvivalentno menjanju predfiltra. Pri realizaciji ovakvog detektora energije pogodno je postaviti FFT fiksne veličine koja će biti mera dovoljne frekvencijske rezolucije, složenosti realizacije i trajanja obrade, a zatim dubinom usrednjavanja postići željeni rad detektora. Problem detekcije periodogramom je pojava Dirihleovog kernela kao posledice ograničenog skupa podataka. Dobijeni spektar je zapravo konvoluiran spektrom pravougaonog prozora i zato će prvi bočni listovi u spektru biti potisnuti samo 13 dB. Sa stanovišta smanjenja curenja spektra

Slika 7. Detektor energije – struktura sa predfiltrom

Drugačiji pristup detekciji energije je korišćenjem periodograma odnosno kvadrata FFT-a na nekom broju tačaka, Slika 8.

poželjno je obraditi ulazni niz nekom drugom prozorskom funkcijom. Posledica ovakvog smanjenja curenja spektra je i smanjena frekvencijska rezolucija. Dodatan problem je što varijansa periodograma ne teži nuli ni za ulazni niz podataka neograničene dužine što znači da je procena nekonzistentna. Pošto segmenti podataka imaju istu raspodelu, varijansa se može smanjiti usrednjavanjem. Usrednjeni periodogram modifikovan prozorskom funkcijom se još naziva i Welch metoda.

Odabiranjem samo nekih tačaka periodograma posmatra se kanal proi-

Potreban broj odbiraka pri kome se postiže željena verovatnoća uspešne

Konvencionalni detektor energije, Slika 7, sadrži predfiltar propusnik opsega učestanosti od interesa. Kvadriran digitalni signal se zatim usrednjava. Postojanje predfiltra je nepraktično jer se njegova širina mora prilagođavati širini posmatranog opsega, a pritom ga je teško realizovati u slučaju detektovanja spektralno jako uskih signala.

Slika 8. Detektor energije – struktura promenljive rezolucije

detekcije (odnosno lažne detekcije) će pri niskim SNR(<<1) biti srazmeran sa 1/SNR2, što je mnogo nepovoljnije nego kod optimalnog prijemnika. Dakle, potrebno je znatno duže vreme za detekciju signala, ali je zato ovakav detektor vrlo otporan na frekvencijski pomak signala. Ovakva zavisnost značila bi da se svaki, ma koliko slab, signal može posle dovoljno dugog usrednjavanja detektovati, pod pretpostavkom da je na njegovom ulazu prisutan samo ABGŠ. Realni šum je samo sličan ABGŠ i sadrži brojne druge efekte koji ga čine vremenski promenljivim. Usled toga je nemoguće postaviti pragove detekcije na taj način da budu zadovoljeni kontradiktorni zahtevi – visoka verovatnoća detekcije, odnosno niska verovatnoća lažnog alarma. Minimalni SNR pri kome se signal može detektovati može se izraziti preko neodređenosti varijanse šuma x obrascem . Ukoliko bi varijacija varijanse šuma bila 3dB ne bi bilo moguće detektovati na ovaj način nijedan signal pri SNR[dB]<0. Češći slučaj je možda , čemu odgovara granica od SNR=-21dB, [14]. MTM (Multitaper Method) ili metoda višestrukih prozora je takođe neparametarska metoda. Ona otklanja glavni nedostatak Welch-ove metode – smanjenje curenja spektra na račun rezolucije. MTM poboljšava pouzdanost estimacije periodogramom korišćenjem određene klase ortogonalnih prozora, [15]. Matematički gledano MTM menja jedan filtar koji koristi periodogram sa nekoliko drugih filtara u svakoj tački, a koji pripadaju familiji diskretnih produženih sferoidnih sekvenci. Pomoću ovih prozora formiraju se nezavisne spektralne procene koje se zatim usrednjavaju, što TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

smanjuje gubitak u rezoluciji. MTM je skoro optimalna metoda detekcije širokopojasnih signala jer je zapravo aproksimacija estimacije na bazi maksimalne verodostojnosti, a pritom ju je i pored velike složenosti algoritma moguće praktično koristiti.

deo vremena, to će se odraziti na rezultat podjednako kao da je pretrpeo dodatno slabljenje usled prostiranja od udaljenijeg predajnika. Ovaj problem je naročito važan ukoliko se želi da radio koristi kanale u kojima su aktivni primarni korisnici.

Svaka od nabrojanih procena može biti pogodna za primenu zavisno koji je kriterijum najvažniji u datoj situaciji, kao i od samog uzorka signala. Uopšteno posmatrano MTM nudi optimalan odnos curenja, rezolucije i konzistentnosti procene ali je i znatno složenija za implementaciju. Ciklostacionarna analiza signala omogućava određivanje karakteristika signala čak i pri SNR[dB]<0. Metoda koristi ciklostacionarnost primljenog signala odnosno periodičnosti koje se javljaju u signalu. Umesto merenja SGSS analizira se njegova autokorelaciona funkcija. Pošto je beli šum stacionaran u širem smislu, može se uspešno razlikovati od primarnog korisnika. Dakle, adut ciklostacionarne detekcije je činjenica da svaki Gausov proces ima kumulante reda višeg od drugog jednake nuli, pa to važi i za šum. Ovakav vid detekcije je složen za implementaciju.

Umesto FFT analize signala moguće je osloniti se na wavelet dekompoziciju signala koja dozvoljava kako frekvencijsku tako i vremensku analizu. Prednost wavelet-a je zasnovana upravo na (uslovno rečeno) ograničenju integracije po vremenu. Iz ovoga pristupa je ponikla metoda koju poneki autori [16] nazivaju waveshaping. Korišćenjem diadičkih struktura [17], dobija se više različitih rezolucija pri analizi signala i bolja slika aktivnosti primarnih korisnika u vremenu. Takva struktura sastavljena samo od komplementarnih filtara propusnika niskih i propusnika visokih učestanosti, može se (uz određene uslove) posmatrati kao neoptimalna uniformna DFT banka sa dostupnim međurezultatima. Tako se po potrebi može nadgledati signal uz manju frekvencijsku rezoluciju i manje kašnjenje, a što može biti pogodno za realizaciju inteligentnijeg načina analize spektra.

4.2. Problem nestacionarnosti signala

Pored pobrojanih najčešćih metoda za nadgledanje spektra postoji veliki broj

Posmatrani signali su u opštem slučaju nestacionarni. Njihova aktivnost u kanalu je unapred nepoznata. FFT je operacija u kojoj se (s obzirom na granice intervala integracije) gubi vremenska informacija. Da bi se osigurala detekcija, FFT mora biti ili višeg reda ili se mora usrednjavati veći broj rezultata što doprinosi i vremenskom usrednjavanju. Ako je u periodu posmatranja signal bio neaktivan jedan 24

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

drugih i kombinovanih metoda koje uglavnom imaju lošije osobine od nabrojanih ili se mogu koristiti samo u određenim situacijama. Primer takve metode je delimično prilagodjeno filtriranje. Ako su unapred poznati svi talasni oblici koji se mogu javiti u nekom delu spektra, oni se koriste za korelaciju sa estimiranim parametrima dolaznog signala kako bi se postigla otpornija i pouzdanija detekcija. Takođe, od velike pomoći pri detekciji mogu biti i pilotsignali.

5. PRENOS KORIŠĆENJEM SPEKTRALNIH ŠUPLJINA Neiskorišćeni spektar je najčešće sačinjen od više fragmenata različite širine. Prenošenje poruke putem ortogonalnih nosilaca (Orthogonal Frequency Division Multiplexing, OFDM) veoma je pogodna tehnika jer je spektralno efikasna, a implementaciono ne suviše složena, [18]. Najčešće predlagana tehnika za iskorišćenje opsega je spectrum pooling po kojoj se posle analize spektra anuliraju podnosioci OFDM-a koji se poklapaju sa zauzetim kanalima primarnih korisnika što sprečava interferenciju, Slika 9. Interkanalska interferencija dodatno se umanjuje anuliranjem i onih nosilaca

Primarni korisnici

Nosioci koje koriste sekundarni korisnici

f Nosioci koji se ne koriste

Slika 9. Popunjavanje spektra Spectrum Pooling metodom

PRINCIPI TEHNOLOGIJE KOGNITIVNOG RADIJA

koji su susedni primarnim korisnicima ili obradom prozorskom funkcijom u vremenskom domenu čime se umanjuje uticaj Dirihleovog kernela i smanjuje curenje spektra (Shaped OFDM ili Filtered Multi Tone). Ovu, često predlaganu metodu ipak treba vrlo oprezno razmatrati s obzirom na to da ne postoji funkcionalan mobilni sistem koji je zasnovan na njoj. Dobitak koji ona nudi u vidu bržeg opadanja spektra signala plaćen je većom osetljivošću na Doplerov efekat i uopšte manje otpornom sinhronizacijom. Pored spectrum pooling metode u nekim slučajevima (zavisno od širine ukupnog frekvencijskog opsega i prosečne zauzetosti) je zgodno unapred grupisati OFDM podnosioce u podkanale, a zatim koristiti samo one koji se ne preklapaju sa zauzetim spektrom, Slika 10.

Izabrani skup spektralnih šupljina treba na najbolji način podeliti između sekundarnih korisnika. Ekvivalentni protok sekundarnih korisnika se maksimizira kontrolom snage svakog predajnika. Dakle nepoznat broj predajnika deli spektar pri tom vodeći računa da ne ometa takođe nepoznat broj primarnih korisnika bez oslanjanja na centralnu baznu stanicu. Ovakva adhoc arhitektura isključuje načine kontrole snage koji se sreću u ćelijskim radio sistemima. Ova izuzetno široka tema se najčešće oslanja na matematičku teoriju igara ali još uvek nije dobila svoj epilog. Postoje dva sučeljena pristupa - saradnja ili međusobno nadmetanje radija za spektar.

U narednim godinama očekuju se velike promene regulative koje će omogućiti širu primenu kognitivnog radija. Još uvek se razmatra nivo licenciranja spektra koji bi bio optimalan, odnosno koji deo opsega se može koristiti i kojim mehanizmima treba kontrolisati njegovu upotrebu od strane sekundarnih korisnika. Optimalan će biti onaj nivo koji je u skladu sa aktivnošću u kanalu odnosno koji uvede pravu meru između dve krajnje metode potpune isključivosti i licenciranja i potpune otvorenosti spektra.

namenjenom prenosu TV signala. Ovaj opseg ima poželjne karakteristike sa stanovišta dinamičke dodele spektra jer su predajnici stacionarni, a modulacije poznate i standardizovane. Pošto TV emiteri teže maksimalnoj pokrivenosti, korišćenjem TV kanala unosi se interferencija koja će smanjiti zonu pokrivanja nekog udaljenog predajnika. U slučaju dobro odmerene predajne snage naneta „šteta“ će biti reda veličine nekoliko procenata korisnika, dok su mogući dobici mnogo veći, [21]. Može se razmišljati i o korišćenju spektralne šupljine koja postoji u samom TV signalu. Trenutno postoji IEEE 802.22 WRAN (Wireless Regional Area Networks) radna grupa koja priprema prvi standard koji bi regulisao pitanje korišćenja „belih“ TV kanala u opsegu 54÷862MHz. Budući standard treba da bude fokusiran na probleme fizičkog i MAC sloja OSI modela. Svaki uređaj će prema najavama biti opremljen GPS prijemnikom. Ovo pruža mogućnost centralizovanog upravljanja sekundarnim korisnicima jer bi pomoću jedne baze podataka o TV predajnicima bilo lakše pronaći slobodne kanale i pravilno dimenzionisati predajnu snagu. To je scenario koji zagovaraju IEEE i FCC. Postoje i predlozi da nadgledanje i odlučivanje bude isključivo lokalno što bi bilo više u skladu sa davanjem prednosti autonomiji naspram licenciranju opsega. Pored TV kanala interesantni su i radio kanali rezervisani za vojne namene, koji bi u slučaju vanrednih situacija mogli brzo biti vraćeni primarnoj svrsi. Očekuje se da bi u takvim situacijama distribuirani sistem bio mnogo pogodniji i otporniji za primenu i u bezbednosnim službama.

Jedan od prvih velikih izazova u primeni kognitivnog radija jeste rad u opsegu

Kognitivni radio u užem smislu je zaživeo i u nelicenciranom opsegu na 5 GHz

6. REGULATIVA I KOGNITIVNI RADIO

Primarni korisnici

Kanali koje koriste sekundarni nosioci

Kanali koji se preklapaju sa primarnim korisnicima

Slika 10. Popunjavanje spektra korišćenjem podopsega

Kada se estimiraju uslovi propagacije u svakom kanalu, poželjno je odbaciti one nepovoljne, a nadoknaditi potencijalni gubitak protoka konstelacijama višeg reda na kanalima sa dobrim SNR, [19], što se naziva bit loading. Pošto se spektralne šupljine vremenom pojavljuju i nestaju potrebno neprestano dinamički dodeljivati spektar. Jedno od rešenja za fizički sloj kognitivnog radija je prenos signala pomoću MC-CDMA (Multi Carrier Code Division Multiple Access), [20], jer bi tako pri koliziji signala bila naneta znatno manja šteta primarnom korisniku.

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

gde se spektar dinamički deli sa primarnim radarskim sistemima, [22]. Ovaj prvi talas kognitivnosti je najavio nove nelicencirane opsege. Naredna velika promena u regulativi radio komunikacija očekuje se od strane radne grupe IEEE P1900 osnovane 2005. godine. Radne grupe P1900.1P1900.4 stvaraju standarde za napredno upravljanje spektrom u sledećoj generaciji radija. Uređaji usklađeni sa novom regulativom očekuju se posle 2011. godine, [23].

7. NEKE PRAKTIČNE REALIZACIJE KOGNITIVNOG RADIJA Veliki pokretač istraživanja u oblasti kognitivnog radija je DARPA (Defense Advanced Research Project Agency) i JTRS (Joint Tactical Radio System) program. Buduća vojna komunikaciona oprema za taktički nivo veza predviđa rad u sredini koja ima drugačije uređen spektar. Deo napora DARPA je i pomenuti XG program, [24]. To je ujedno i ilustracija trenutnih tehnoloških mogućnosti (kao i koliko je to daleko od cilja). Program je u svojoj prvoj fazi razvoja obezbeđivao dovoljno brzu ciklostacionarnu analizu spektra širine 20MHz rezolucijom od 25kHz, uz mogućnost pokrivanja spektra od 225 do 500MHz. Osnovu sistema čini channelizer izveden pomoću polifazne filtarske banke i FFT-a veličine 1024 kojim se pripremaju podaci o zauzetosti podkanala širine 25kHz. Pri testiranju 6 umreženih radija, [25], izmereno je maksimalno vreme od 465ms potrebno za napuštanje radio kanala u slučaju pojave licenciranih korisnika. Radiju su potrebne 2 sekunde da 26

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

se sa verovatnoćom od 90% uključi u postojeću mrežu. Prosečan dodati nivo interferencije primarnim korisnicima bio je 0,16dB. Proteklo je oko 5 godina od ideje do funkcionalnog mobilnog prototipa. Berkeley Wireless Research centar takođe više godina istražuje i razvija prototipe kognitivnog radija. Cilj je efikasnije korišćenje nelicenciranog opsega na 2,4GHz u indoor okruženju. Ovo je relativno čest pravac istraživanja jer se indoor smatra pogodnim tlom za usavršavanjem algoritama umrežavanja, saradnje i centralizovane detekcije spektra. Cilj ove faze nije komercijalno dostupan uređaj, što je omogućilo pravljenje izuzetno skupe hardverske platforme sa čak 5 Xilinx Virtex II Pro FPGA kola sa po 7 miliona ekvivalentnih gejtova za obradu signala. Sistem je modularan tako da su RF modul i platforma za digitalnu obradu signala povezani optikom. Nadgledan je ceo nelicencirani kanal (80 MHz). U skupu univerziteta je i Rutgers Winlab laboratorija koja pokušava da poboljša ponašanje jeftinih 802.11 kartica u vanrednim situacijama. Virginia Tech univerzitet ima dva aktuelna programa. Prvi je razvoj mreža nalik na WiFi koje bi radile u slobodnim TV kanalima, a drugi se odnosi na korišćenje određenih kanala dodeljenih sistemima posebne namene gde je potrebno uskladiti rad sa tri različita i međusobno nekompatibilna tipa signala. Evropski konzorcijum E2R okuplja industriju i akademske institucije u cilju usklađivanja pojedinačnih napora, uspostavljanja standarda i edukacije u ovoj oblasti.

Na kraju, treba istaći i GNU Radio (GNU je poznata rekurzivna skraćenica GNU Not Unix) kao inicijativu otvorenog koda u SDR. Ovaj program nema jasan kocept jer je i dalje zasnovan na procesorima opšte namene i za sada nudi kod za par tipova signala (kao što je FM) i radnu verziju jednostavnog detektora energije.

8. ZAKLJUČAK Više ne postoji pitanje opravdanosti ili tehnološke izvodljivosti kognitivnog radija. Kognitivnost je sledeći veliki korak u razvoju radio komunikacija koji bi, po očekivanjima, trebalo da omogući i do 10 puta efikasnije korišćenja radio spektra. Brzina kojom se ide ka tom cilju zavisi kako od regulative tako i od napretka tehnologije koja bi omogućila brzo i pouzdano analiziranje velikih delova spektra, pouzdanu komunikaciju u fragmentisanim kanalima proizvoljne širine i brzo povlačenje u slučaju detekcije primarnog korisnika. Važan doprinos kognitivnosti biće deregulacija radio spektra. Ovo bi moglo doprineti smanjenju troškova operatera, povećanju broja kanala kojima raspolažu, povećanju konkurentnosti i povećanju inovativnosti na polju radio tehnike uopšte. Današnja istraživanja usmerena su, pre svega, na realizaciju uredjaja za opseg od 2MHz do 2GHz. Takav poduhvat morao bi da obuhvati mnoge tehnike koje danas nedostaju, pre svega inteligentniji način pretraživanja spektra, algoritme međusobne saradnje radija, primenu algoritama učenja itd. Mada još uvek nije raspoloživa tehnologija u punom smislu kognitivnosti, jasno je da će budući razvoj radija ići u tom pravcu!

PRINCIPI TEHNOLOGIJE KOGNITIVNOG RADIJA

Literatura [1] Mitola, J., III; Maguire, G.Q.: “Cognitive radio: making software radios more personal.”, IEEE Personal Comm., Vol. 6, No. 4, Aug 1999, pp.13–18. [2] P. Kolodzy: “Spectrum Policy Task Force Report”, ET Docket, No. 02-135, November 2002. [3] www.sharedspectrum.com [4] D. Čabrić, M. Mishra, D. Willkomm, R. Brodersen, A. Wolisz: “A Cognitive Radio Approach for Usage of Virtual Unlicensed Spectrum”, 14th IST Mobile and Wireless Communications Summit, June 2005. [5] P. Kolodzy et al.: “Next generation communications: Kickoff meeting”, Proc. DARPA, Oct. 17, 2001. [6] M. McHenry: “XG Dynamic Spectrum Access Field Test Results”, IEEE Comm. Magazine, vol. 45, No. 6, June 2007. [7] S. Haykin: “Cognitive Radio: Brain-Empowered Wireless Communications”, IEEE JSAC, Vol. 23, No. 2, Feb 2005, pp. 201-220. [8] C. J. Rieser: “Biologically Inspired Cognitive Radio Engine ModelUtilizing Distributed Genetic Algorithms for Secure and RobustWireless Communications and Networking”, Ph.D. Dissertation, Virginia Tech, Blacksburg, VA, Aug. 2004. [9] FCC-03-322.: “Facilitating Opportunities for Flexible, Efficient, and Reliable Spectrum Use Employing Cognitive Radio Technologies”, ET Docket, No. 03-108, Dec. 2003. [10] J. Mitola III: “Cognitive Radio An Integrated Agent Architecture for Software Defined Radio”, Dissertation Doctor of Technology, May 2000. [11] http://sca.jpeojtrs.mil/ [12] A. Mody, S. Blatt, D. Mils, T. McElwain, N. Thammakhoune, J. Niedzwiecki, M. Sherman, C. Myers, P. Fiore: “Recent Advances in Cognitive Communications”, IEEE Comm. Magazine, vol. 45, No. 10, Oct. 2007. [13] S. M. Mishra, A. Sahai and R. W. Brodersen: “Cooperative Sensing among Cognitive Radios” ICC 2006, Istanbul, June 11-14, 2006. [14] D. Cabric, A. Tkachenko and R. W. Brodersen: “Spectrum Sensing Measurements of Pilot, Energy, and Collaborative Detection”, MILCOM 2006, Washington, 23-25 Oct. 2006. [15] B. Farhang-Boroujeny: “Signal Processing Techniques for Spectrum Sensing and Communications in Cognitive Radios”, CrownCom 2007, Orlando, Jul 31-Aug 3 2006. [16] I. Budiarjo, H. Nikookar, L.P. Ligthart: “Techniques For Cognitive Radio” 2nd CTIF Workshop, Aalborg University, Denmark, 22-23 May 2007. [17] F. Harris “Cognitive Radio: The next chapter in Software Defined Radio”, CTIF Workshop, Aalborg University, Denmark, 22-23 May 2007. [18] Hwang J.: “Spectrum Sensing in Wideband OFDM Cognitive Radios”, Chen Institute of Communications Engineering, National Tsing Hua University. [19] Budiarjo, I. Nikookar, H. Ligthart: “Combined Spectrum Pooling and Adaptive Bit Loading for Cognitive Radio OFDM Based System” , Proc. of the 13th Annual Symposium on Comm. and Veh. Technology, Liège, Belgium, November 23, 2006. [20] E. Azarnasab, R. Kempter, N. Patwari and B. Boroujeny: “Filterbank Multicarrier and Multicarrier CDMA for Cognitive Radio Systems”, IEEE CrownCom, Orlando FL, Aug. 2007. [21] J. M. Peha: “The Debate over TV “White Space” Spectrum”, Carnegie Mellon University, 2007. [22] Code of Federal Regulations (CFR), Title 47, CFR §15, Subpart E, Federal Commission for Communications (FCC). [23] P. Martigne: “Overview of some standardization activities on Cognitive Radio”, ETSI Workshop on SDR/CR, Sophia Antipolis, 09.02.2007. [24] P. Marshall, T. Martin: ”XG Communications Program Overview”, 27. Feb. 2007. WAND Industry Day Presentation at DARPA Strategic Technology Office. [25] “Adaptive Spectrum Technology”, Findings From the DARPA XG Project Software Radio Summit, February 20-23, 2007.

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

StručNO - NaučNi čaSOpiS republičke aGeNcije za telekOmuNikacije | 01 |

Nikola Stevanović

ObračuN trOškOva i diviziONalizacija perfOrmaNSi: Obaveza i iNfOrmaciONa pOtreba meNadžmeNta tk OperatOra Sadržaj Imamo u vidu pre svega telekomunikacione operatore sa ekskluzivitetom ili značajnim tržišnim udelom u vršenju određenih vrsta telekomunikacionih usluga na zaštićenim tržištu, odnosno u uslovima monopolske pozicije ili ograničene konkurencije. TK operatori sa takvom pozicijom su pred vrlo ozbiljnim izazovom formiranja i dokazivanja fer prodajnih cena, a nacionalno regulatorno telo, kod nas RATEL, pod zakonskom nadležnošću i obavezom da nadomesti odsustvo konkurencije u tom delu telekomunikacionih usluga, što je posebno osetljivo pitanje kada se pomenuti TK operatori bave još i proizvodnjom i prodajom usluga za tržište slobodne (potpune) konkurencije. Uspešan odgovor na te izazove, shvaćene, naravno, ne samo kao eksterno nametnute obaveze, već i kao informacione potrebe menadžmenta kome je do poslovne efektivnosti i efikasnosti stalo, nezamisliv je bez razvijenog sistema obračuna troškova i razdvajanja (divizionalizacije) dobitnih ostvarenja po vrstama usluga. Polazeći od te činjenice i uvažavajući obaveze i preporuke sadržane u odgovarajućim nacionalnim strategijama i zakonskoj regulativi Srbije, kao i one u pravnim tekovinama EU s kojima se valja usaglašavati, RATEL je doneo odgovarajuću Platformu za izradu Pravilnika o primeni troškovnog principa kod telekomunikacionog operatora sa značajnim tržišnim udelom. U ovom napisu želimo da se bavimo nešto produbljenijom analizom, naravno samo nekih obračunskoizveštajnih pitanja koje Platforma pokreće. Pri tom, ostajući uglavnom na terenu odnosa RATEL – TK operatori sa značajnim tržišnim učešćem, čini nam se da su pitanja i moguća rešenja kojima ćemo se baviti, barem što se informacionih potreba tiče, jednako relevantna za sve multiservisne TK operatore, tj. i one koji s više vrsta usluga nastupaju isključivo na tržištu slobodne (potpune) konkurencije.

telekOmuNikacije | april 2008

ObračuN trOškOva i diviziONalizacija perfOrmaNSi: Obaveza i iNfOrmaciONa pOtreba meNadžmeNta tk OperatOra

1. Obaveza primeNe ObračuNa trOškOva i diviziONalizacije perfOrmaNSi tk OperatOra Kada govorimo o obavezi primene obračuna troškova i divizionalizacije (segmentacije) performansi TK operatora, onda mislimo, pre svega, na zakonski određenu obavezu koja se odnosi na TK operatore sa značajnim tržišnim udelom. Drugo je pitanje što uspešno vođenje multiproizvodnih, odnosno multiservisnih preduzeća u savremenim uslovima podrazumeva samoobavezujuće odluke menadžmenta takvih TK operatora o upražnjavanju obračuna troškova i divizionalizacije performansi preduzeća, što se odnosi i na TK operatore bez značajnog tržišnog udela ako su im proizvodnja i prodaja multiservisnog i/ili multiteritorijalnog karaktera. Samoobavezujuće odluke mogu proisteći iz procene korisnosti obračuna troškova i divizionalizacije performansi za svoje preduzeće, o čemu će biti nešto više reči u narednim delovima ovog napisa. No, vratimo se sada samoj zakonskoj obavezi. Vlada RS je juna 2005. godine usvojila Nacionalnu strategiju Srbije za pristupanje Evropskoj uniji. U tom dokumentu, pored odgovarajućeg privrednog rasta, razvoja tržišnog modela privređivanja, slobode kretanja ljudi, roba, usluga i kapitala, očuvanja fer konkurencije, usaglašenih sektorskih politika i sličnih strategijskih ciljeva, nalazi se i usaglašavanje domaće regulative sa pravnim tekovinama EU (acquis communautaire), tj. ugovorima, regulacijama (zakonima), direktivama i odlukama kao delovima „tvrdog prava“ EU i preporukama, tumačenjima, i komentarima Komisije (kao aktima „mekog prava“ EU). Narav-

no da je predviđeni prostor za ovakvu vrstu napisa (članka za časopis) nedovoljan za osvrt na sva akta, a kamoli na sve njihove odredbe koje tangiraju primenu troškovnog principa i odvojenih računa po segmentima TK operatora sa značajnim tržišnim udelom. Zato ćemo pokušati da u što kraćoj formi fokusiramo najreprezentativnije od njih. Regulatorni okvir EU 2002, odnosno Direktiva o okviru (2002/21/EZ), u delu u kome se bavi zadacima nacionalnih regulatornih tela (NRT) u oblasti telekomunikacija, određuje da su NRT dužna da podržavaju konkurentnost u pružanju elektronskih telekomunikacionih mreža i usluga obezbeđujući, između ostalog, „... da ne postoji nikakvo narušavanje ili ograničenje konkurentnosti u sektoru elektronskih telekomunikacija“ (član 8, stav 2b), da doprinose razvoju tržišta EU, između ostalog, „obezbeđujući da, u sličnim okolnostima, nema diskriminacije u postupanju prema preduzećima koja pružaju elektronske telekomunikacione mreže i servise“ (član 8, stav 3c.) i da brinu o interesima građana, između ostalog, „zalažući se za pružanje jasnih informacija, posebno zahtevajući javnost tarifa i uslova za korišćenje javno dostupnih elektronskih telekomunikacionih usluga.“ Otuda obaveza država članica EU „... da obezbede da preduzeća koja pružaju elektronske telekomunikacione mreže i usluge dostavljaju sve informacije, uključujući i one finansijskog karaktera, koje su neophodne kako bi nacionalna regulatorna tela mogla da obezbede usklađenost sa odredbama ove Direktive...“, i da ista preduzeća „... dostavljaju takve informacije savesno, poštujući vremenski rok i stepen podrobnosti koje nacionalno regulatorno telo zahteva“ (član 5, stav 1.). Još bliže pitanju kojim se u ovom napisu bavimo,

Direktiva o okviru, u svom članu 13, obavezuje zemlje članice da TK operatorima sa značajnim tržišnim udelom propišu obavezu: a) vođenja zasebnih računa (čitajmo: uvođenja internih računovodstveno-izveštajnih entiteta) po delatnostima (vrstama usluga) u meri koja bi odgovarala pretpostavci da te delatnosti (usluge) obavljaju pravno nezavisni entiteti (pravna lica), „... kako bi se identifikovali svi elementi troškova i prihoda, sa osnovama njihovih obračuna i detaljnim modelima alokacije koji su korišćeni..., uključujući i specificiran pregled stalne imovine i strukturalnih troškova“ (dakle pripreme i stavljanja na uvid, i internih bilansa uspeha, i internih bilansa stanja po delatnostima, odnosno vrstama usluga), ili b) da „obezbede strukturalno razdvajanje po delatnostima koje su vezane za pružanje elektronskih telekomunikacionih mreža ili usluga“, što znači podelu TK operatora na dva ili više pravnih lica. Ocenjujući alternativu pod (a) kao prihvatljiviju za prilike kod nas, neophodno je dodati da ona podrazumeva ugradnju razuđenog sistema obračuna troškova i koncepta divizionalnog računovodstva (izveštavanja o performansama po profitnim ili investicionim centrima) kod multiservisnog TK operatora sa značajnim tržišnim udelom. Na osnovu Direktive o okviru (2002/21/ EZ) i posebno njenog člana 19, stav 1, u kome stoji da po pitanjima za koje Evropska komisija „... izda preporuke zemljama članicama o usklađenoj primeni ove Direktive i Posebnih direktiva,... zemlje članice dužne su da obezbede da nacionalna regulatorna tela, pri izvršavanju svojih zadataka, uzimaju u telekOmuNikacije | april 2008

StručNO - NaučNi čaSOpiS republičke aGeNcije za telekOmuNikacije | 01 |

najvećoj meri u obzir ove preporuke“, septembra 2005. godine doneta je Preporuka Komisije o računovodstvenom razdvajanju (prihoda, troškova, kapitalnih dobara i srodne imovine TK operatora – prim. N.S.) i sistemima obračuna troškova pod regulatornim okvirom za elektronske telekomunikacije. Ova Preporuka sadrži jasne obavezujuće smernice za primenjeni obračun troškova i divizionalno računovodstvo kod multiservisnih TK operatora sa značajnim tržišnim udelom u nekoj ili nekim vrstama usluga. Te smernice su posebno relevantne za naredne delove ovog napisa. Zato na ovom mestu izdvajamo samo dva opšta mesta od značaja za nadležnosti NRT i odgovornosti TK operatora. Na jednom od njih stoji da nametanje obaveze instaliranja odgovarajućeg sistema obračuna troškova proističe iz zahteva da se kod operatora sa značajnim tržišnim udelom obezbedi primena „... poštenih, objektivnih i transparentnih kriterijuma... u alokaciji njihovih troškova po uslugama kada su oni pod obavezom kontrole cena ili primene na troškovima zasnovanih cena. Nametanje obaveze računovodstvenog razdvajanja (divizionalizacije performansi – prim. N.S.) ima za cilj da se obezbede detaljnije informacije od onih sadržanih u zvaničnim (eksternim – prim. N.S.) finansijskim izveštajima operatora sa značajnim tržišnim udelom, kako bi na najbolji mogući način bile pokazane performanse delova poslovanja operatora sa značajnim tržišnim udelom kao da se radi o zasebnim poslovnim jedinicama, čak i za vertikalno povezane poslove, a da bi bila sprečena diskriminacija u korist svojih aktivnosti i nefer interno subvencionisanje“ (član 1, stavovi 1 i 2 dela dokumenta o Preporukama). Na drugom mestu stoji da se zahtev računovodstvenog razdvajanja (divizionalizaci30

je) performansi ispunjava emitovanjem bilansa uspeha i izveštaja o angažovanom kapitalu (praktično bilansa stanja) za svaki relevantni poslovni deo (vrstu ili grupu srodnih usluga), sa jasnim i detaljnim informisanjem o transferima između tržišta i usluga u cilju dokazivanja saglasnosti sa antidiskriminacionim obavezama, kao i da se obaveza razdvojenog (divizionalnog) izveštavanja o performansama može nametnuti i za tržišne aktivnosti u kojima operator nema značajni tržišni udeo. Ovo poslednje zbog zahteva „... konzistentnosti i integralnosti podataka...“ u koju svrhu „se zahteva usklađivanje razdvojenih (divizionalnih, segmentnih – prim. N.S.) računa (finansijskih izveštaja – prim. N.S.) sa statutarnim računima (zvaničnim eksternim finansijskim izveštajima – prim. N.S.) operatora” (član 4, stavovi 1 i 2, dela dokumenta o Preporukama). Naš Zakon o telekomunikacijama („Službeni glasnik RS“, br. 44/2003 i 36/2006), u vezi sa temom ovog napisa, sadrži uglavnom saglasna rešenja sa navedenima iz pomenutih propisa EU. To se posebno odnosi na nadležnosti i ovlašćenja Republičke agencije za telekomunikacije da utvrđuje specijalni tarifni režim i kontroliše sprovođenje tarifne politike TK operatora sa pozicijom ekskluzivnog operatora za određene usluge, operatora sa značajnim tržišnim udelom ili mogućnošću da iz prihoda po ta dva osnova dotira drugu vlastitu telekomunikacionu mrežu ili uslugu, kao i da odlučuje o tome koji operatori imaju takvu poziciju, da zabranjuje ili ograničava monopolske, odnosno antikonkurentske aktivnosti i ponašanja TK operatora itd. (član 9, stav 10, član 10, stavovi 1. do 4. i čl. 43.). Vredna je posebnog isticanja obaveza Agencije u vezi sa utvrđivanjem tarifa po specijalnom

1. Naravno pre svega one iz EU, saglasno opredeljenjima u Nacionalnoj strategiji Srbije za pristupanje Evropskoj uniji.

režimu da omogući operatorima nadoknadu opravdanih troškova i ostvarenje prinosa na kapital dovoljnog za ulaganja u poboljšanje usluge o kojoj se radi i za nove investicije, da podstiče efikasnost operatora i povećanje prihoda i/ili sniženja troškova po tom osnovu, da tarife ne budu diskriminatorne ili neopravdano povoljnije za bilo koju vrstu korisnika nezavisno i od troškova usluga u pitanju, da u vezi sa svim tim uzima u obzir odgovarajuće međunarodne direktive i preporuke1, kao i da pribavi mišljenje operatora na koga se regulisanje tarifa odnosi (član 44.). Za pravno jedinstvenog javnog telekomunikacionog operatora, koji svoje delatnosti obavlja preko ogranaka (organizacionih delova po vrstama usluga), a ne preko zasebnih pravnih lica, propisana je obaveza da primeni odgovarajući obračun troškova i učinaka, što će reći i prihoda, za svaki ogranak (vrstu usluga) posebno (čl. 56, stav 3.). To je upravo ono što se u pomenutoj Direktivi o okviru i Preporukama Komisije EU definiše kao razvijeni sistem obračuna troškova i razdvajanje računa (divizionalno, segmentno izveštavanje) o performansama po vrstama usluga kao da ih obavljaju zasebna preduzeća. Potpuno isti smisao imaju i odredbe Zakona, poimenično vezane za zatečenog TK operatora sa određenim mrežnim i uslužnim ekskluzivitetima, prema kojima je on obavezan da za vreme trajanja ekskluziviteta „progresivno usklađuje svoje tarife sa troškovima za svaku uslugu pojedinačno, pri čemu usklađivanje treba da se okonča u što kraćem roku, a najkasnije do 9. juna 2005. godine“, zatim da „u roku od jedne godine od dana početka primene ovog zakona u obračunima poslovanja iskazuje obračune za sve svoje aktivnosti, odvojeno od obračuna za interkonekciju i druge usluge...“, kao i da „svakih šest meseci

ObračuN trOškOva i diviziONalizacija perfOrmaNSi: Obaveza i iNfOrmaciONa pOtreba meNadžmeNta tk OperatOra

podnosi Agenciji izveštaj o troškovima pružanja univerzalnog servisa, sve do isteka perioda u kome ima ekskluzivno pravo na pružanje usluga javne telekomunikacione mreže“ (član 110, stavovi 2, 5 i 6.). O obavezama instaliranja i razvoja sistema obračuna troškova i razdvajanja (divizionalizacije) obračuna i izveštavanja o profitnim performansama po vrstama usluga kod multiservisnog operatora sa značajnim tržišnim učešćem dalo bi se i šire pisati. No nadamo se da je i ovoliko, s pozivanjem na samo četiri odabrana dokumenta, bilo dovoljno da nas podseti na sasvim nepotrebnu i sigurno beskorisnu docnju u neophodnom približavanju domaće prakse onoj u zemljama s kojima bismo hteli da se poredimo i udružujemo. Konstatacija o docnji ne odnosi se samo na neispunjavanje očiglednih obaveza, već i na propuštanje šanse obezbeđenja vrednih informacija za menadžment TK operatora, bez kojih je danas nezamislivo uspešno vođenje preduzeća.

2. vredNOSNi aSpekti kalkulacije ceNa uSluGa i razdvajaNja (diviziONalizacije) prOfitNih perfOrmaNSi Prethodna izlaganja upućuju na to da multiservisni TK operatori stoje pred dva upravljačko-informaciona izazova. To su: - na realnim (opravdanim) troškovima i prinosima zasnovane kalkulacije prodajnih cena usluga, kako onih veleprodajnih, tako i onih maloprodajnih; i - razdvojeno (divizionalizovano) periodično izveštavanje o dobitnim performansama po vrstama usluga

maksimalno uvažavajući pretpostavku o proizvodnji i prodaji pojedinih usluga od strane zasebnih pravnih lica (preduzeća). Prave odgovore na oba izazova može da pruži jedino upravljačko računovodstvo (management accounting), koje je u Srbiji po pravilu zapostavljeno, što se uklapa u nasleđeno stanje odnosa prema računovodstvenoj funkciji u celini. Srećom, pre svega po uspeh menadžmenta, preduzeća i ukupne ekonomije, sa neodoljivom tržišnom, finansijskom i ukupnom ekonomskom globalizacijom i time povezanim otvaranjem srpske privrede i ulaskom stranog kapitala, prodire i svest o tome da je kreiranje vrednosti za investitore (vlasnike, dominantno akcionare) vrhovna nadležnost i odgovornost menadžmenta, njegov osnovni cilj do koga se stiže kreiranjem vrednosti za kupce po konkurentnim cenama (troškovima). U uslovima globalne konkurencije, kojoj smo sve izloženiji, zadovoljavanje pozicijom „nacionalne klase“ kada je reč o sopstvenom preduzeću sve će više biti potiskivano zahtevom borbe za poziciju preduzeća „svetske klase“, što zahteva upravljačku izuzetnost. Ova, pak, pored ostalog, traži visokokvalitetnu informisanost menadžmenta. Jednu od ključnih, ako ne i najvažniju, ulogu u tome ima upravljačko računovodstvo, s obzirom na njegove, u razvijenim tržišnim privredama masovno potvrđene, kapacitete nezamenjive informacione podrške menadžmenta u planiranju, sprovođenju i kontroli uspešnosti strategija preduzeća, i to, kako na dugoročnoj osnovi tako i po kratkoročnim etapama ostvarenja, kako na globalnom nivou preduzeća tako i analitički po departmanima, tržištima, proizvodima i uslugama. To je kontekst u kome treba osmisliti i pristup rešavanju pomenuta

dva upravljačko-informaciona izazova multiservisnih TK operatora.

2.1. kalkulacija cena usluga Kalkulacija cena usluga treba da obezbedi pouzdane informacione podloge: - za formiranje fer prodajnih cena usluga u domenu značajnog tržišnog učešća operatora u opsluživanju konačnih korisnika telekomunikacionih usluga; - za formiranje fer cena usluga prethodnih faza proizvodnje telekomunikacionih usluga, faza kao što su, na primer, usluge javne telekomunikacione mreže koje se prodaju, i eksternim telekomunikacionim medijatorima usluga do konačnih korisnika, i svojim internim ograncima (departmanima) sa ulogom medijatora određenih TK usluga do konačnih korisnika (na primer, aktivnosti internet provajdinga na tržištu potpune konkurencije); - za formulisanje politike cena usluga namenjenih tržištu slobodne (potpune) konkurencije; - za ocenu rentabiliteta (dobitnosti) po vrstama usluga u funkciji upravljanja asortimanom, usmeravanja investicija, poboljšanja troškovne efikasnosti i preduzimanja drugih mera unapređenja dobitnosti; - za transparentno i delotvorno pregovaranje sa nacionalnim regulatornim telom (NRT) o cenama usluga pod ekskluzivitetom ili značajnim tržišnim učešćem operatora. Da bi kalkulacije cena usluga mogle informaciono da podrže tako značajne aktivnosti menadžmenta TK operatora i NRT, one ne smeju biti ad hoc proizvedene parcijalne i brojčano neproverljive aproksimacije, već moraju predstavljati sastavne delove celovitog, na realnim telekOmuNikacije | april 2008

StručNO - NaučNi čaSOpiS republičke aGeNcije za telekOmuNikacije | 01 |

podlogama zasnovanog i na periodičnoj izveštajnoj osnovi proverljivog sistema kalkulacija. A toga nema bez sistematskog analitičkog obračuna troškova i učinaka. Postavljanje pouzdanog sistema kalkulacija TK operatora pretpostavlja rešavanje značajnih vrednosnih pitanja, kao što su: - izbor troškovnog modela, - vertikalna segmentacija kalkulacije troškova i - alokacija ciljne dobiti operatora po vrstama usluga. U direktivama i preporukama EU, kao i u konsultantskim papirima posvećenim istom pitanju, pominju se tri karakteristična vrednosna modela za primenu troškovnog principa kod TK operatora. To su: - stvarni (istorijski) troškovi, - tekući (aktuelizovani reprodukcioni) troškovi i - dugoročni inkrementalni troškovi. Svakako da kalkulacija zasnovana na modelu dugoročnih inkrementalnih troškova (Long Run Incremental Costing – LRIC) predstavlja najprivlačniju upravljačko-informacionu ideju. Ovo pre svega zato što pripada informacionom repertoaru strategijskog upravljačkog računovodstva. U osnovi ove ideje stoji dugoročni pogled unapred na tržišne, tehničko-tehnološke, razvojne, troškovne i cenovne činioce tretirajući ih promenljivim, što odgovara realnosti nezadrživog procesa globalizacije koja uključuje i deregulaciju u sektoru usluga. Fokusiranjem inkrementalnih (dodatnih) veličina na strani pružanja TK usluga, kapaciteta, investicija, troškova i prihoda po osnovu značajnih izmena plana 32

(opsega) aktivnosti u dovoljno dugom roku, model dugoročnih inkrementalnih troškova je okrenut strategijskom pozicioniranju preduzeća2, što je od prvorazrednog upravljačkog značaja, posebno u inovacijama intenzivnim sektorima kakav je sigurno sektor telekomunikacionih usluga. Zato ovaj model i jeste trend u razvijenim zemljama EU.3 No, neka nam ne bude zamereno za ocenu da smo mi, čak i u sektoru od koga se naprednost možda najviše očekuje, apsolutno nespremni za primenu ovog modela. Uostalom, i u zemljama u kojima se on primenjuje, do njega se došlo postupno. Postupnost koju pomenusmo nipošto ne znači izražavanje razumevanja za odlaganje (izbegavanje) primene sistema kalkulacija zasnovanog na stvarnim (istorijskim) troškovima (Historical Cost Accounting – HCA) od strane operatora sa značajnim tržišnim učešćem. Ovo utoliko više što povinovanje savremenijim kalkulacionim modelima predviđenim u direktivama i preporukama EU, s tendencijom sve šire primene u zemljama članicama, nije nešto što se može zaobići. Ciljna 2012. godina je sasvim blizu. A model stvarnih (istorijskih) troškova treba da bude samo prelazna (pripremna) faza. S obzirom na to, jedna od prednosti ovog troškovnog (kalkulacionog) modela je u tome što u sebi nosi jedan tolerantan odnos prema zatečenim troškovnim neefikasnostima kod operatora. On se zasniva na obračunskom načelu potpunog prevaljivanja troškova koje operator uspe da napravi na konačne nosioce troškova – usluge koje iznosi na tržište. No u tome je i velika informaciona šansa menadžmenta da spozna opterećenja pojedinih usluga stvarnim troškovima, da ta optere-

ćenja oceni u kontekstu cenovnih mogućnosti usluga, kako onih za tržište ograničene (regulisane) konkurencije, tako i onih za tržište slobodne konkurencije, kao i da vidi iz kojih pravaca (od kojih mesta troškova ili makar, polazno, iz kojih viših organizacionih delova) dolaze glavni troškovni pritisci na cenu koštanja pojedinih usluga. Naravno sve ovo pod pretpostavkom da je troškovna konkurentnost preduzeća i efikasnost njegovih delova među prvim upravljačkim brigama, kao što je to u privredno razvijenim zemljama, i da su pažljivo odabrana i sa NRT usaglašena adekvatna metodološka rešenja za primenu sistema obračuna po stvarnim troškovima. S obzirom na pominjanu docnju u primeni troškovnog principa, u poziciji smo da nastojimo da što pre uhodamo i model tekućih troškova (Current Cost Accounting – CCA). On je savremeniji model koji u sebi nosi mogućnost obezbeđenja realističnijih troškovnih podloga za formiranje cena i ocenu rentabiliteta pojedinih usluga. Njemu je svojstveno vrednovanje utrošaka proizvodnih činilaca, pre svega kapitalnih dobara (nekretnina, postrojenja i opreme), po aktuelnim cenama pretpostavljene ponovne nabavke u periodu trošenja, što odgovara zahtevu očuvanja reprodukcione vrednosti sredstava i kapitala preduzeća, pa tako i obračunu realnijih dobitaka po uslugama i za operatora u celini. U tom smislu on je koristan odgovor na erodirajuće dejstvo tendencijskog rasta nabavnih cena kapitalnih dobara na reprodukcionu vrednost i sposobnost preduzeća. Ovo je posebno značajno za TK operatore s obzirom da su oni, po pravilu, intenzivni kapitalnim dobrima i troškovima amortizacije. Upražnjavanje ovog mo-

2. O inkrementalnim (i diskrementalnim) vrednostima pogledati, na primer, V. Milićević: Računovodstvo troškova i poslovno odlučivanje, Ekonomski fakultet, Beograd, 2000, kao i tamo navedene druge izvore. 3. Koliko nam je poznato, to su Austrija, Danska, Francuska, Nemačka, Irska, Holandija, Švajcarska i Ujedinjeno Kraljevstvo, plus Estonija, istina ne u potpuno identičnim varijantama.

ObračuN trOškOva i diviziONalizacija perfOrmaNSi: Obaveza i iNfOrmaciONa pOtreba meNadžmeNta tk OperatOra

dela, istina, zahteva dodatni obračunski trud. No u razmišljanju o tome, odnosno pravljenju neke vrste cost/benefit analize za odluku o njegovoj primeni, trebalo bi, čini nam se, imati u vidu i sledeće efekte odustajanja od tog modela:

CCA „... posveti dužnu pažnju daljem prilagođavanju finansijskih informacija respektujući faktor efikasnosti, posebno kada se podaci o troškovima koriste u svrhe odlučivanja o cenama pošto se može dogoditi da primenjeni sistem obračuna troškova ... ne odslikava u

pomoću ključeva, a onda i međuzbirnih podataka o varijabilnim i fiksnim troškovima kao delovima ukupne cene koštanja usluge, kako je to u Platformi za izradu Pravilnika o primeni troškovnog principa predviđeno. Ovde želimo samo da naglasimo značaj ovog po-

Tabela 1. Zaostajanje istorijskih za tekućim troškovima amortizacije u odnosu na nabavnu vrednost kapitalnih dobara

Godine trajanja

pri godišnjoj stopi rasta cena: od 2,5%

od 5%

od 10%

od 20%

7,1%

13,4%

24,2%

38,6%

12,5%

22,8%

38,6%

57,4%

17,5%

30,8%

49,2%

68,5%

22,1%

37,7%

57,4%

75,5%

26.3%

43,6%

63,7%

80,2%

30,2%

48,8%

68,5%

83,4%

37,2%

57,1%

75,5%

87,5%

Dakle, i pri sasvim prihvatljivoj, reklo bi se niskoj, stopi rasta cena od svega 5% godišnje, s primenom modela istorijskih troškova amortizacije preduzeće bi izgubilo (propustilo da putem amortizacije nadoknadi) između 13,4% i 57,1% nabavne vrednosti osnovnih sredstava zavisno od amortizacione grupe (veka trajanja). Pri podnošljivoj stopi rasta cena od 10% godišnje isti efekat se kreće između 24,2% i 75,5%. Model tekućih troškova amortizacije tu opasnost eliminiše. Njegova prednost je još i u tome što je u Međunarodnim računovodstvenim standardima4 predviđen kao ravnopravno primenljiv model vrednovanja osnovnih sredstava (pod nazivom model revalorizacije) i za finansijsko računovodstvo i eksterno finansijsko izveštavanje. Pošto ovaj model rezultuje povećanim troškovima amortizacije „Preporučuje se nacionalnom regulatornom telu da pokloni dužnu pažnju pitanjima cena i konkurencije koja primena CCA može proizvesti“, kao i da u svakom slučaju, pa čak i pri modelu

potpunosti efikasno uslovljene ili relevantne troškove“5, što važi i za model istorijskih troškova. Sam operator je pod zakonskom obavezom da, u skladu sa odgovarajućim Međunarodnim računovodstvenim standardima, izvrši prilagođavanje vrednosti osnovnih sredstava (nekretnina, postrojenja i opreme) kada postoje eksterne ili interne naznake o potrebi umanjenja vrednosti do nivoa nadoknadive ili upotrebne vrednosti6, što je deo odgovora na navedenu preporuku. Ostaje pitanje da li troškove amortizacije, pa i sve druge fiksne troškove, uračunavati u cenu koštanja u punom iznosu ili srazmerno iskorišćenim kapacitetima. Puna alokacija je verovatnije početno rešenje. Vertikalno segmentiranje kalkulacija troškova usluga treba da obezbedi vidljivost međuzbirnih podataka o direktnim troškovima usluge, zajedničkim troškovima za grupe usluga pouzdano vezanim za uslugu i opštim troškovima svih usluga alociranih na uslugu

slednjeg raščlanjavanja cene koštanja usluge. Razlog je taj što su varijabilni (proporcionalni) troškovi često dobra radna aproksimacija marginalnih troškova, koji su, barem u kratkom roku, slični inkrementalnim troškovima.7 Uz to, varijabilni troškovi po jedinici usluge ili za periodični planirani ili ostvareni obim usluga, sučeljeni sa prodajnom cenom ili ukupnim prihodom od prodaje usluga, obezbeđuju toliko bitnu plansko-kontrolnu informaciju kao što je kontribucioni (marginalni) dobitak sa ulogom najpouzdanije mere doprinosa pojedinih usluga uspehu profitnog ili investicionog centra i TK preduzeća u celini. Alokacija ciljne dobiti operatora po vrstama usluga je završni deo kalkulacionog postupka dolaženja do predloga prodajnih cena usluga. To nije puka obračunska operacija, već ozbiljno poslovno-političko i regulatorno pitanje. Njegovo rešenje pretpostavlja prethodno pažljivo formulisanje ciljne dobiti

4. Pogledati: „MRS 16 Nekretnine, postrojenja i oprema”, stavovi 34-42. Podsetimo da je kod nas 2002. god. ozakonjena neposredna primena MRS, za preduzeća počev sa 2004. godinom. 5. Commision Recomendation on accounting separation and cost accounting systems under regulatory framework for electronic communications (2005/698 EC), par. 3. 6. Pogledati: „MRS 16 Nekretnine postrojenja i oprema“, stav 63, koji nameće obavezu provere održivosti zatečenih knjigovodstvenih vrednosti na bilansni dan i isključenje iz njih svakog potrebnog umanjenja vrednosti, u svemu prema „MRS 36 Umanjenje vrednosti“, koji to detaljno uređuje. 7. V. Milićević: navedeno delo, str. 60-62.

StručNO - NaučNi čaSOpiS republičke aGeNcije za telekOmuNikacije | 01 |

preduzeća, a onda njenu alokaciju po vrstama proizvoda odnosno usluga, verovatno najbolje po metodu stope prinosa.8 Njena primena podrazumeva zaračunavanje iste ili, verovatno bolje, diferencirane stope prinosa po vrstama usluga na angažovana sredstva za svaku vrstu usluga, što zahteva i razdvajanje (divizionalizaciju) angažovanih sredstava po vrstama usluga do nivoa direktno vezanih i/ili pouzdano raspodeljivih sredstava po vrstama usluga. Pošto TK operatori intenzivno koriste kapitalna dobra, to se ovaj zahtev razdvajanja može odnositi samo na njih.

2.2. razdvajanje (segmentacija, divizionalizacija) računa Razdvajanje (segmentacija, divizionalizacija) računa po vrstama usluga, u najvećoj mogućoj (smislenoj) meri pod pretpostavkom da se radi o zasebnim preduzećima, kao i eksterno finansijsko izveštavanje o prihodima, troškovima, dobicima i barem kapitalnoj imovini po vrstama usluga, i to po pravilu i na tromesečnoj osnovi, – kod ozbiljnih telekomunikacionih kompanija odavno je sastavni deo korporativno-upravljačke i finansijsko-izveštajne kulture. Kao element korporativno-upravljačke kulture, raščlanjeno merenje i iskazivanje performansi proizvod je svesti i pozitivnih iskustava vrhovnog menadžmenta kompanije sa decentralizacijom upravljanja i s njom povezanim divizionalnim računovodstvom, kao što su: - prednost neposredne dostupnosti informacija lokalnom menadžmentu i tako njegove mogućnosti bržeg i konkretnijeg reagovanja na pojave; - prednost rasterećenja vrhovnog menadžmenta od bavljenja operativnim informacijama i odlukama 34

kako bi svoje skupo vreme mogao usmeriti na ono što se od njega s pravom očekuje, a to je strategijsko planiranje, kontrola i odlučivanje; prednost demaskiranja lokalnih performansi koje, u odsustvu razdvojenih računa (divizionalizacije), ostaju pod velom globalnih mera performansi za celinu kompanije; prednost delotvornijeg upravljanja ljudskim (pre svega menadžerskim) resursima kompanije putem efektivne obuke lokalnih menadžera planiranju, kontroli i odlučivanju, s mogućnošću kontrole i evaluacije performansi i sposobnosti lokalnih menadžera od strane vrhovnog menadžmenta; mogućnost postavljanja produktivnog motivacionog sistema informaciono utemeljenog na divizionalnom računovodstvu kao sastavnom delu računovodstva odgovornosti (responsibility-accounting); prednost informaciono utemeljenih investicionih i drugih strategijskih odluka vrhovnog menadžmenta TK kompanije.9

Kao element finansijsko-izveštajne kulture menadžmenta, eksterno finansijsko izveštavanje o performansama posebnih segmenata (po vrstama usluga pa i tržišnim teritorijama ako je to važno) proisteklo je iz upravljačke nadležnosti i odgovornosti menadžmenta da eliminiše ili u potrebnoj meri umanji informacionu asimetriju između sebe kao prisutnog i na finansijske izveštaje uticajnog stejkholdera, i investitora, finansijskih partnera, poslovnih partnera, države, regulatornih institucija, sindikata i sličnih odsutnih, informaciono i materijalno veoma zainteresovanih stejkholdera, što je sastavni deo pojma pravno uređe-

ne države. Bez takvog izveštavanja bio bi promašen vrhovni cilj istinitog i poštenog finansijskog izveštavanja, odnosno obezbeđenje pouzdanih informacionih podloga za ekonomsko odlučivanje svih aktera slobodne tržišne ekonomije. Toliko o segmentiranom finansijskom izveštavanju po vrstama usluga kao podrazumevajućoj komponenti korporativno-upravljačke i računovodstvenoizveštajne kulture ozbiljnih kompanija. Kod nas je, izgleda, važnije, upućivati na obaveze nego pokazivati lepe i korisne primere. Zato od ovog poslednjeg odustajemo. O obavezama razdvajanja računa (divizionalizacije) performansi po vrstama usluga i izveštavanja NRT od strane TK operatora sa većinskim tržišnim učešćem, proisteklim iz pravnih tekovina EU i domaćeg zakonodavstva neposredno vezanih za sektor telekomunikacija, bilo je dovoljno reči u prvom delu ovog napisa. Ovde želimo samo dodati ono što proističe iz zakonske obaveze primene MSFI/MRS u Srbiji. U pomenutoj Platformi za izradu Pravilnika o primeni troškovnog principa, kao osnov je naveden i MRS 14 Izveštavanje po segmentima. Reč je o eksternom izveštavanju o prihodima, rashodima i rezultatu, imovini i obavezama po segmentima u cilju boljeg razumevanja poslovnih ostvarenja preduzeća, bolje ocene njegovih zarada i rizika i informaciono utemeljenijih procena celine preduzeća. Izričita obaveza je, istina, propisana za preduzeća čijim se vlasničkim ili dužničkim hartijama od vrednosti trguje na organizovanom tržištu kapitala ili su u procesu emitovanja takvih hartija od vrednosti. No tu je preporuka o dobrovoljnom eksternom objavljivanju izveštaja po segmentima i od strane preduzeća koja nisu izričiti

8. Na veoma detaljnu i korisnu raspravu o ovim pitanjima nailazimo kod D. Malinića: Politika dobiti korporativnog preduzeća, drugo izmenjeno i dopunjeno izdanje, Ekonomski fakultet, Beograd, 2007, posebno delovi IV 1. „Formulisanje ciljne dobiti“, str. 171-190 i IV 4. „Implikacije ciljne dobiti po odlučivanje o cenama“, str. 237-262. 9. Za detaljnije upoznavanje sa savremenim upravljačko-organizacionim i računovodstveno-informacionim konceptom divizionalizacije (segmentiranja, separacije računa) pogledati, na primer, D. Hansen – M. Mowen: Cost Management, Thomson, South Western, 4 ed, 2003, pp. 355-395, zatim C. Drury: Management and Cost Accounting, Fourth edition, International Thomson Business Press, London, 1996, pp. 761-825, onda P. Horvath: Controling, 9. Auflage, Verlag Franz Vahlen, München, 2003, pp. 564-599 i D. Malinić: Divizionalno računovodstvo, 4. izdanje, Ekonomski fakultet, Beograd, 1999.

ObračuN trOškOva i diviziONalizacija perfOrmaNSi: Obaveza i iNfOrmaciONa pOtreba meNadžmeNta tk OperatOra

obveznici takvog izveštavanja, s čime je u skladu i preporuka iz dokumenta Svetske banke ROSC10 da direktive EU o finansijskom izveštavanju i MSFI/MRS treba da primenjuju pre svih velika javna preduzeća, od kojih bi trebalo da polazi pozitivni impuls za kvalitetnije finansijsko izveštavanje i kod drugih preduzeća u Srbiji. Dodajmo i to da je barem jedan od naša dva TK operatora, s obzirom na period intenzivne privatizacije koji teče, u poziciji relativno brzog izlaska na organizovano tržište kapitala. Zbog svega toga već je trebalo da otpočne sa segmentnim izveštavanjem, a ispunjenje njegove obaveze prema NRT bila bi odlična priprema za eksterno finansijsko izveštavanje po segmentima. Istina, u međuvremenu je od strane međunarodnog regulatornog tela (International Accounting Standards Board) objavljen novi MSFI 8 Segmenti poslovanja, koji unekoliko relaksira obaveze i preporuke iz MRS 14. Među-

Kontribucioni dobitak proizvoda odnosno usluge, kao najbolja mera doprinosa nosilaca prihoda, troškova i rezultata, u smislu u kome je već bilo reči u tački 2.1. ovog dela napisa kada smo se bavili strukturiranjem kalkulacije troškova i prodajnih cena usluga, predstavlja informaciju koje se ni lokalni ni vrhovni menadžment ne odriču. Kontralabilni rezultat, kao razlika između prihoda i troškova pod kontrolom lokalnih menadžera, predstavlja nezamenljivu meru uspeha menadžera decentralizovanih dobitnih jedinica. Po pokriću još i direktnih fiksnih troškova segmenata dolazi se do divizionog (segmentnog) doprinosa kao pouzdane mere uspeha samih segmenata. Na kraju, po odbitku zajedničkih (opštih) troškova za sve usluge (segmente), alociranih na njih pomoću odabranih uslovnih baza (ključeva), obračunava se i iskazuje neto rezultat segmenata, iz čijeg se zbira na nivou preduzeća pokrivaju

tim, suštinski gledano osnovni zahtevi ostaju uglavnom isti i, uz to, MSFI 8 se, umesto MRS 14, primenjuje počev od 01.01.2009. godine. U svakom slučaju šteta je što pomenuti naš veliki TK operator nije, uz nešto dodatnog napora, već obezbedio procedure za ispunjenje svojih izveštajnih obaveza prema NRT i, najpre preporuke, a onda izvesno dolazeće obaveze eksternog finansijskog izveštavanja po segmentima poslovanja (vrstama usluga) prema MSFI/MRS. Pogotovo što u svojoj organizacionoj strukturi ima formalno ustrojene profitne centre po vrstama usluga koji zapravo nalikuju investicionim centrima kao širem konceptu divizionalnih jedinica. Potrebama menadžmenta TK operatora mogao bi odgovarati izveštaj o dobitnim performansama po vrstama usluga recimo ovakve strukture (pogledati Interni bilans uspeha):

Tabela 2. Interni bilans uspeha

elementi uspeha I

II III iv

v vi

vrste usluga (segmenti poslovanja) 1

Svega za preduzeće 4

prihodi od prodaje 1. prihodi od eksterne prodaje 2. prihodi od internih transfera varijabilni troškovi (razvrstani po karakterističnim vrstama vt) kontribucioni dobitak (i-ii) Ostali kontralabilni troškovi – fiksni (razvrstani po karakterističnim vrstama troškova) kontralabilni rezultat (iii-iv) direktni fiksni troškovi segmenta poslovanja (razvrstani po karakterističnim vrstama troškova)

vii viii

Segmentni doprinos (v-vi) zajednički troškovi za sve usluge – segmente (razvrstani po karakterističnim vrstama troškova)

Neto rezultat – dobitak ili gubitak (vii-viii)

Nealocirani troškovi (razvrstani po karakterističnim vrstama troškova)

Neto rezultat preduzeća (iX-X)

10. Report on the Observance of Standards and Codex, dokument emitovan za Srbiju u saradnji Svetske banke i EU, a u okviru jednog šireg regionalnog programa REPARIS – The Road to Europe: Program of Accounting Reform and Institutional Strenghtening. Dokumenta su prihvaćena od Vlade RS, odnosno Ministarstva finansija.

StručNO - NaučNi čaSOpiS republičke aGeNcije za telekOmuNikacije | 01 |

još samo eventualni nealocirani troškovi na nivou preduzeća. Ovako strukturiran interni bilans uspeha, kao vrlo transparentan izveštaj o dobitnosti preduzeća i poslovnih segmenata, može sasvim da odgovori na informacione potrebe RATEL-a. On u sebi sadrži sve potrebne elemente za sažetije eksterno finansijsko izveštavanje o prihodima, troškovima i dobicima po segmentima, još uvek prema MRS 14 Izveštavanje po segmentima, a od 1. januara 2009. godine prema MSFI 8 Segmenti poslovanja.

zaključak U ovom napisu bavili smo se informacionim obavezama i informacionim šansama TK operatora i nacionalnog regulatornog tela za sektor telekomunikacija, čemu treba da bude upodobljen i odgovarajući Pravilnik o primeni troškovnog principa kod telekomunikacionog operatora sa značajnim tržišnim udelom. Kada je o informacionim obavezama reč, onda smo, polazeći od ciljeva utvrđenih Nacionalnom strategijom Srbije za pristupanje EU i od relevantnih izričitih odredaba iz odgovarajućih akata pravnih tekovina EU i domaćeg Zakona o telekomunikacijama, kao najvažnije zadatke na strani TK operatora označili: - ugradnju sistema obračuna troškova i proverljivih kalkulacija cena koštanja po vrstama usluga u svoj računovodstveni informacioni sistem i - razdvajanje (divizionalizaciju) računa dobitnih performansi, kao i barem kapitalne imovine po vrstama usluga, zasnovano na pretpostavci da ih proizvode i prodaju zasebna pravna lica. 36

S obzirom na docnju u kojoj smo, u vezi s prvim založili smo se za brzo otpočinjanje s primenom modela istorijskih troškova, a onda uskoro i modela tekućih (reprodukcionih) troškova makar u okviru mogućnosti vrednovanja kapitalnih dobara po poštenim (umesto istorijskim) vrednostima iz MRS 16 Nekretnine postrojenja i oprema, i to uvek sa kalkulacijom cena usluge u kojoj će, pored ostalog, biti vidljivi kratkoročni marginalni (varijabilni) troškovi, a sve to ne bismo li što pre stigli do mogućnosti primene modela dugoročnih inkrementalnih troškova (LRIC – Long Run Incremental Costing). U vezi s drugim istakli smo upravljačko-informacioni značaj i pokazali moguću osnovnu strukturu analitičkog izveštaja o dobitnim performansama (bilansa uspeha) po vrstama usluga s mogućnošću neposrednog očitavanja tako važnih koncepata segmentnih (divizionalnih) rezultata, kao što su marginalni (kontribucioni) dobitak, kontrolabilni rezultat, divizioni (segmentni) doprinos i neto rezultat segmenta (usluge), a da pri tom budu obezbeđene i podloge za koncipiranje odgovarajućeg eksternog finansijskog izveštavanja prema MSFI 8 Segmenti poslovanja. Za sve to naš Kontni okvir za privredna društva ..., posebno njegov zaokruženi računski sistem klase 9-Obračun troškova i učinaka, obezbeđuje odgovarajući kapacitet računovodstvenog informacionog sistema (RIS). Naime, uvidom u Kontni plan preduzeća, za naša dva TK operatora sa značajnim tržišnim učešćem, uverili smo se da u računskoj klasi 5-Rashodi, predviđenoj za obuhvatanje troškova po vrstama za preduzeće u celini, postoji vrlo razuđena analitika primarnih troško-

va. No, uopšte se ne koristi računska klasa 9-Obračun troškova i učinaka, koja u okviru RIS-a jedina raspolaže računskom infrastrukturom za alokaciju troškova po mestima troškova, internu realokaciju troškova (internih učinaka) između mesta troškova i, na kraju, vezivanje troškova konačnih mesta troškova za nosioce troškova (vrste usluga), i to po zahtevanim grupama troškova za transparentnu kalkulaciju cena usluga kako smo je u tekstu opisali. Tu je i analitičko razdvajanje prihoda po nosiocima (vrstama usluga), tako da se obezbeđuju odgovarajuće podloge za emitovanje izveštaja o dobitnim performansama po vrstama usluga strukturiranog na način kako smo to u tekstu ovog napisa pokazali, kao i podloge za eksterno finansijsko izveštavanje po segmentima prema pomenutom MSFI 8. Ako sve to želimo, a u obavezi smo i treba nam, korišćenje raspoloživog kapaciteta računske klase 9-Obračun troškova i učinaka, kao dela upravljačkog računovodstva, je uslov bez koga se ne može11. No to je samo deo priče zvane upravljačko računovodstvo. Sledi neophodni dodatak u vidu sistematskog, kod multiservisnih telekomunikacionih operatora obavezno divizionalno (po vrstama usluga) ustrojenog planiranja i kontrole performansi (kontrolinga), bez čega je nezamislivo uspešno vođenje ekonomije delova i celine preduzeća i što se, s obzirom na nenadmašni kapacitet RIS-a, uspešno kalemi posebno na analitički obračun troškova i učinaka. Tome treba dodati i strategijske aspekte računovodstva, čije je inkorporisanje u upravljačko računovodstvo već široko rasprostranjena realnost u poslovno uspešnom svetu. Strategijsko upravljačko računovodstvo, u svom nastojanju

11. Za detaljnije obaveštenje o informacionim mogućnostima i metodološkim aspektima primene analitičkog obračuna troškova, učinaka i dobitnih performansi pogledati, na primer, D.Hansen – M.Mowen: navedeno delo, pp. 163-395, zatim W.Kilger: Einführung in die Kostenrechung, Westdeutscher Verlag, Opladen 1976, onda L. Haberstock: Kostenrechnung, Steuer – und Wirtschaftverlag, Hamburg, 1988. i, neka nam ne bude zamereno zbog pominjanja imena autora, tekst na srpskom jeziku N. Stevanović: Sistemi obračuna troškova, šesto izdanje, Ekonomski fakultet, Beograd, 2007.

ObračuN trOškOva i diviziONalizacija perfOrmaNSi: Obaveza i iNfOrmaciONa pOtreba meNadžmeNta tk OperatOra

da informaciono podrži koncipiranje i sprovođenje korporativne strategije preduzeća i iz nje izvedenih konkurentskih, funkcionalnih i operativnih strategija, naglašenije se okreće dugoročnim ciljevima preduzeća, dinamičnom okruženju, rastućoj konkurenciji, kreiranju vrednosti za kupca i sl. te u tom kontekstu poseže za strategijskom analizom troškova, profitabilnosti segmenata, profitabilnosti proizvoda, profitabilnosti kupaca, konkurentskih prednosti

i slabosti, povezivanjem kvantitativnog i kvalitativnog u informisanju menadžmenta i drugim strategijskim instrumentima upravljanja12. To je jednako potreba i sektora telekomunikacija, kao i ukupnog uslužnog sektora, koji zbog deregulacije i globalizacije konkurencije i u ovoj oblasti ne može više računati na benigno tržišno okruženje. Izložene mogućnosti jednog celovitog korpusa upravljačkog računovodstva, koje se u svetu razvijenih tržišnih privreda ma-

sovno potvrđuju, daju za pravo svima koji mu pripisuju moć kreiranja vrednosti13, naravno posredstvom informisanog menadžmenta, čiji je vrhovni cilj kreiranje vrednosti za vlasnika kapitala putem kreiranja vrednosti za kupca. Bez tako koncipiranog upravljačkog računovodstva priče o tako naprednoj ideji kao što je Balanced Scorecard ostaju mrtvo slovo na papiru. Zato prihvatajmo i razvijajmo sistem upravljačkog računovodstva.

autor Prof. dr Nikola Stevanović je diplomirao, magistrirao i doktorirao na Ekonomskom fakultetu u Beogradu, čiji je redovni profesor u penziji. Objavio je više knjiga i preko stotinu naučnih i stručnih članaka u časopisima i zbornicima za simpozijume i savetovanja. Rukovodio je ili učestvovao u izradi brojnih naučno-istraživačkih i stručnih studija, idejnih i primenjenih projekata i zakonskih i podzakonskih akata u oblasti računovodstva, poslovnih finansija, organizacije, procene vrednosti kapitala, restrukturiranja preduzeća i sl. Angažovan je u konsultantskim aktivnostima i na poslediplomskim i doktorskim studijama za navedene oblasti. Prof. Stevanović je član Naučnog društva ekonomista Srbije i Predsedništva Saveza ekonomista Srbije. Aktuelni je urednik časopisa Ekonomika preduzeća. Predsednik je Nacionalne komisije za računovodstvo Srbije.

12. Detaljnije o strategijskom upravljačkom računovodstvu pogledati kod: H.Barum- A.Coenenberg – T.Günther: Strategisches Controlling, 3. Auflage, Schäffer – Poeschel Verlag Stuttgart, 2004, str. 256-374, kao i V.Milićević, Strategijsko upravljačko računovodstvo, Ekonomski fakultet, Beograd, 2003. 13. A. Atkinson, R. Banker, R. Kaplan, M. Young, Management Accounting, Second Edition, Prentice-Hall International, Inc., New Jersey, 1997.

StručnO - naučni čaSOpiS republičke aGencije za telekOmunikacije | 01 |

Georgije lukatela

O OSObinama jezika kOje utiču na kvalitet telekOmunikaciOnih pOruka Sadržaj U ovom članku razmatraćemo neke manje poznate osobine našeg jezika koje mogu da utiču na prenos, brzinu obrade i prepoznatljivost pisanih telekomunikacionih poruka. Tako, na primer, pokazuje se da mozak najefikasnije obrađuje one poruke koje sadrže 7 ili manje „odvojivih elemenata“ informacije; takođe se pokazuje da „štamparske greške“ u obliku premeštenih slova, uz izvesna ograničenja, ne uništavaju razumljivost pisane poruke; članak ističe činjenicu da misaoni procesi koriste apstraktne fonološke kodove, što znači da svaka fonološka neodređenost u pisanoj poruci može da dovede u pitanje razumljivost primljene poruke. U posebnim slučajevima, kada se pisane poruke prikazuju izuzetno kratko (na primer, u podnaslovima stranih filmova ili kod prevoda razgovora sa strancima „uživo“ na TV, itd.) i kada korisnik informacija ne može sa sigurnošću da identifikuje ni fonološki jednoznačne reči, dolazi do pojave nenamernog primovanja vizuelno sličnim rečima koje je korisnik video u nekoj prethodnoj poruci. Takvo nenamerno primovanje moglo bi ozbiljno izmeniti smisao primljene poruke. Srećom, postoji jednostavan način da se nenamerno primovanje izbegne: prikazivanje poruke treba produžiti onoliko koliko je potrebno da slovni znaci u svakoj poruci postanu pouzdano prepoznatljivi. Zahvaljujući jednostavnosti našeg fonetskog pravopisa, veliki deo našeg školovanog stanovništva ume da čita kako ćirilicu tako i latinicu. Postojanje bialfabetskih čitalaca

telekOmunikacije | april 2008

O OSObinama jezika kOje utiču na kvalitet telekOmunikaciOnih pOruka

svakako je sretna okolnost za našu kulturu i civilizaciju, ali ono nam donosi i svojevrsne probleme o kojima govori ovaj članak.

OSnOvni mOdel diGitalnOG prenOSa pOruka Na Slici 1. šematski smo predstavili osnovni model digitalnog prenosa poruka uz korišćenje binarnog kanala. Takav kanal koristi samo dva kodna znaka, „nulu“ i „jedinicu“. U posmatranom modelu prenosa kognitivni (tj. misaoni) sistem jednog čoveka predstavlja izvor informacija, a kognitivni sistem drugog čoveka predstavlja korisnika informacija.

Izvor informacije (mozak)

predstavlja najveću prosečnu neizvesnost (tj. najveću „entropiju“), a svaki simbol takvog izvora u proseku donosi korisniku najveći mogući broj šenona (tj. jedinica za količinu informacija). Entropija simetričnog binarnog izvora informacija bez memorije iznosi ld (m), pri čemu „m“ označava ukupni broj jednako verovatnih simbola sa liste izvora, a ld je logaritam za osnovu 2. Pošto naš ćirilički alfabet sadrži 30 slova (grafema), entropija našeg pisanog teksta iznosila bi oko 5 šenona po primljenom slovu, pod idealizovanom pretpostavkom da su sva slova u tekstu jednako verovatna i međusobno statistički nezavisna. Međutim, u realnom tekstu neka slova srećemo češće, a neka ređe; pored toga, između pojedinih slova postoji statistička zavisnost, jer se fo-

digitalni prenosni kanal

korisnik informacije (mozak)

Slika 1. Blok-šema digitalnog prenosa poruka

Da bismo raspoloživi prenosni kanal efikasnije koristili, potrebno je da kanal sa svoje ulazne strane bude prilagođen izvoru informacija, a sa svoje izlazne strane - korisniku informacija. Situacija je donekle slična onoj kod prenosa električne energije posredstvom visokonaponskog kabla, kada - u cilju smanjenja prenosnih gubitaka - prilagođavamo impedansu izvora energije impedansi kabla, a impedansu kabla impedansi potrošača energije. U slučaju prenosa jezičkih informacija, prilagođavanje „izvor - prenosni put“ vrši se statističkim kodovanjem. Teorija informacija nas uči da, u proseku, najveću količinu informacija generiše onaj izvor koji stvara jednako verovatne simbole (Lukatela, 1981). Takav izvor za korisnika

neme grupišu u skladu s propisima naše ortografije i fonetike. Na primer, u našem tekstu slovo A pojavljuje se mnogo češće nego slovo H, a slovo F nikada se ne pojavljuje neposredno posle slova Z, itd. Zbog takvih statističkih ograničenja, slovni znaci ne nose maksimalnu moguću količinu informacija, a njihov prenos telekomunikacionim kanalom možemo da uporedimo s prevozom polupraznih, nedovoljno natovarenih vagona u železničkom transportu. Očigledno, da bi učinili prevoz robe ekonomičnijim, železničari će izvršiti pretovar robe kako bi istu količinu robe preneli manjim brojem dobro natovarenih vagona, ili će za prevoz koristiti veći broj manjih vagona koji bi datom robom bili natovareni do granice nosivosti. Zamena simbola,

odnosno „pretovar“ prosečne količine informacija, ostvaruje se postupcima statističkog kodovanja koje se zasniva na poznavanju verovatnoće pojavljivanja pojedinih slova, kao i na činjenici da slova koja se češće pojavljuju nose manju količinu informacija, i obratno. Zato je najekonomičnije da česte simbole izvora informacija zamenimo novim, kratkim kodnim znacima, a da retke simbole izvora informacija zamenimo novim, dužim kodnim znacima, baš onako kako se to radilo u klasičnoj telegrafiji pomoću Morzeovih znakova. Na prijemnoj strani prenosnog sistema nalazi se statistički „dekoder“ koji vrši obratni „pretovar“ informacija. Umesto privremenih, novih kodnih znakova, na izlazu prenosnog kanala dekoder vraća stare, prirodne simbole. To vraćanje je neophodno da bi vizuelni sistem korisnika informacija bilo u stanju da prepozna originalnu pisanu poruku.

Na osnovu prethodno rečenog, možemo da pretpostavimo da projektovanje ekonomičnog prenosa poruka zahteva bar neko elementarno poznavanje prirode govora i kognitivnih procesa u mozgu čoveka.

blOk-šema prOceSa čitanja Blok šema procesa čitanja štampanih reči prikazana je na Slici 2. Dvodimenzionalna slika koju čovečje oko „snimi“ tokom jedne fiksacije oka (tj. tokom jedne „sakade“) čuva se u „ikoničnoj“ memoriji na retini oka. Snimljene slike ostaju u ikoničnoj memoriji u neobrađenom stanju i u originalnom dvodimenzionalnom prostornom rasporedu. telekOmunikacije | april 2008

StručnO - naučni čaSOpiS republičke aGencije za telekOmunikacije | 01 |

Slika 2. Osnovna blok-šema procesa čitanja

Boljem razumevanju kognitivnih procesa na ikoničnoj memoriji, posebno su doprinela dva komplementarna eksperimenta: prvi je bio eksperiment „parcijalnog izveštavanja“, a drugi je bio eksperiment „totalnog izveštavanja“. U oba eksperimenta, na ekranu monitora ispitaniku se kratkotrajno (do 100 ms) prikazuje skup od 18 različitih štampanih slova koja su raspoređena u obliku prostorne, dvodimenzionalne matrice sa 3 reda i po 6 slova u svakom redu. Ispred ispitanika leže pripremljeni listovi papira sa ucrtanim malim, praznim kvadratima, koji svojim rasporedom na hartiji definišu prostornu matricu sa 3 reda i sa po 6 praznih kvadrata u svakom redu. Tako nacrtana matrica kvadrata imala je isti oblik kao i slovna matrica koju je ispitanik prethodno video na ekranu monitora. U ogledu parcijalnog izveštavanja, odmah posle kratkotrajnog prikazivanja slovne matrice, ispitanik je u slušalicama čuo jedan od tri tona: visoki, srednji, ili niski. Zadatak ispitanika je bio da srazmerno visini tona usredsredi svoju pažnju prema gornjem, prema sred40

telekOmunikacije | april 2008

njem, ili prema donjem redu zapamćene slovne matrice, te da što brže na pripremljenom listu hartije upiše zapamćena slova iz naznačenog reda slovne matrice u odgovarajući red matrice kvadrata. Rezultat ogleda parcijalnog izveštavanja pokazuje da je ispitanik tačno upisivao u proseku oko 4 slova. Pošto ispitanik nije mogao unapred da zna iz kojeg će reda slovne matrice on morati da daje izveštaj, logično je pretpostaviti da je ispitanik iz svakog reda pamtio po 4 slova, što čini ukupno 4 x 3 = 12 upamćenih slova. Zadatak ispitanika koji je učestvovao u eksperimentu totalnog izveštavanja bio je nešto drugačiji. On nije imao slušalice za slušanje tonova, nego je bio upućen da odmah posle prikazivanja slovne matrice (potpuno jednake onoj u zadatku parcijalnog izveštavanja) u nacrtane prazne kvadrate upiše sva slova koja je malo pre video na ekranu monitora. Moglo se očekivati da će ispitanik u ogledu totalnog izveštavanja ponoviti teorijski rezultat parcijalnog izveštavanja, tj. da će upisati oko 12 upamćenih slova. Međutim, rezultat je bio samo 5

pravilno upamćenih slova, što je bilo znatno manje od očekivanog broja. Zaključak je bio da iščitavanje slova iz ikonične memorije odnosno obrada tih slova u kratkotrajnoj, operativnoj memoriji imaju ograničeni kapacitet koji iznosi 7 ili manje slova. U nekim drugim eksperimentima potvrđeno je da je mogućnost simultane obrade u kratkotrajnoj memoriji, po pravilu, ograničena na 7 (ili manje od 7) „odvojivih elemenata“ informacije. Pri tome, jedan „odvojiv element“ informacije najčešće predstavljaju slovo, grupa slova, kratka reč, jedna cifra, ili grupa cifara. Ovaj rezultat želimo da pojasnimo. Kada čovekov mozak usmeri vektor pažnje prema ikoničnoj memoriji, tada započinje proces iščitavanja i prebacivanja uočenih elemenata informacije u operativnu memoriju. Tokom jedne očne fiksacije, vektor pažnje u stanju je da obuhvati i prebaci u operativnu memoriju 7 ili manje odvojivih elemenata informacije. Zato se kaze da za operativnu memoriju broj 7 predstavlja „magični broj“. Verovatno zbog tih svojstava operativne memorije, u telefonskim mrežama lokalni telefonski brojevi pretplatnika retko sadrže preko 7 cifara. Kada je telefonski broj duži od 7 cifara, mi ga nesvesno delimo na dva dela, tj. na dva nova elementa informacije, svaki element sa manje od 8 cifara. U kratkotrajnoj, operativnoj memoriji od učitanih slova grade se reči koje se identifikuju procesom pretraživanja fonološkog leksikona. Od skupa reči - pod kontrolom gramatičkog i sintaktičkog bloka - gradi se rečenica. Postoje jake eksperimentalne indicije da se svi kognitivni procesi u operativnoj memoriji kao i u dugotrajnoj memoriji odvijaju na bazi apstraktnih fonoloških kodova (Lukatela, Eaton, Moreno & Turvey, 2007). U završnoj fazi procesa čitanja - uz pomoć pro-

O OSObinama jezika kOje utiču na kvalitet telekOmunikaciOnih pOruka

zodijskog bloka - određuju se akcenti reči i melodija rečenice. Brzina celokupnog procesa prepoznavanja, odnosno čitanja reči, uveliko će zavisiti kako od frekvencije javljanja pojedinih reči u jeziku, tako i od asocijativne povezanosti tih reči. Naime, pretpostavlja se da je dugotrajni leksikon građen po principu frekvencijskog raspoređivanja i semantičke bliskosti. To znači da će frekventnije reči (tj. one reči koje se češće upotrebljavaju u jeziku) biti locirane u apstraktnom prostoru u blizini ulaza u dugotrajni leksikon, a da su retke, manje frekventne reči locirane daleko od ulaza u dugotrajni leksikon. Razume se, pronalaženje i kontaktiranje reči u dugotrajnoj memoriji zavisi od „udaljenosti“ pojedinih reči od ulaza u leksikon. Očigledno, što je kraća apstraktna udaljenost tražene procesne jedinice, to je brže pronalaženje te reči u leksikonu. Logična je pretpostavka da u dugotrajnom leksikonu između semantički bliskih odnosno asociranih reči postoje snažnije pobudno-inhibitorne veze nego li između semantički dalekih odnosno neasociranih reči. Kada neka reč - koju obrađujemo u operativnoj memoriji - u dugotrajnom leksikonu pobudi jednu ili više asociranih odnosno semantički povezanih reči, onda obrada u kratkotrajnoj memoriji može biti ili ubrzana ili usporena. Obrada će biti ubrzana ako u dugotrajnom leksikonu sve aktivirane reči doprinose jednoznačnom određivanju trenutno obrađivane reči. U protivnom, proces prepoznavanja reči u operativnoj memoriji može biti usporen.

reči odvija se u lancu od nekoliko interaktivno povezanih procesa. Uobičajeno je da se ti procesi dele na predleksičke (tj. procesi koji se odvijaju pre uspostavljanja kontakta s leksikonima), leksičke (tj. procesi koji se dešavaju u interakciji ulazne pobude i kratkotrajnog ortografskog i fonološkog leksikona), te asocijativno-semantičke i prozodijske procese. Najzad, postoje i razni integrativni kognitivni procesi koji ujedinjuju funkcije govora s drugim funkcijama čoveka kao misaonog bića. Samo dva prvopomenuta tipa procesa (predleksički i leksički) do danas su bolje ispitani i provereni simulacijama uz pomoć računara. Jedan od poznatijih simulacionih modela za vizuelno prepoznavanje reči potiče od Colthearta i njegovih saradnika (2001). Prema „teoriji dvojnog puta“ koju je Coltheart (1978) predložio da bi objasnio čitanje izolovanih štampanih reči, ulazna informacija o pročitanoj reči ulazi u čovekov kognitivni sistem posredstvom dva, paralelna pristupna

puta. Jedan put vodi direktno ka ortografskom leksikonu, pa je zato dobio ime „direktni” ili „leksički put”. Drugi, zaobilazni put, preko neleksičkog bloka za konverziju grafema u foneme, vodi do fonološkog leksikona i do izlaznog fonemskog bloka. Taj zaobilazni put Coltheart je nazvao „indirektnim” ili „neleksičkim”, a svom simulacionom modelu dao je ime „Model dvojnog puta”, ili skraćeno: „DRC-model” (od engleskog: “The Dual-Route Continuous Model”). Prema simulacionom modelu dvojnog puta (Slika 3), ulaznu pobudu predstavlja štampana reč, dok auditivni izlaz modela čini fonetska predstava reči koja odgovara vizuelnoj pobudi. Glavne elemente leksičkog spojnog puta čine dva kratkotrajna leksikona: ortografski i fonološki, a glavni deo neleksičkog spojnog puta čini konvertor grafema u foneme. Konverzija se vrši na osnovu pravila korespondencije grafema i fonema. Ortografski leksikon sadrži

SimulaciOni mOdel prepOznavanja i čitanja reči Prema savremenim shvatanjima, kognitivni proces identifikacije i čitanja

Slika 3. Blok šema modela za simulaciju prepoznavanja i čitanja reči

telekOmunikacije | april 2008

StručnO - naučni čaSOpiS republičke aGencije za telekOmunikacije | 01 |

ortografske predstave svih jednosložnih reči dužine do 8 slova, a fonološki leksikon sadrži kompletne fonološke predstave istih reči. Kratkotrajni ortografski leksikon sadrži „ortografske procesne jedinice”, a kratkotrajni fonološki leksikon sadrži „fonološke procesne jedinice” jezika. U modelu dvojnog puta, po jedan par komplementarnih ortografskih i fonoloških procesnih jedinica predstavlja jednu određenu reč u vizuelnom i u auditivnom domenu; svaki takav par procesnih jedinica međusobno je spojen dvosmernim (pobudnim i inhibitornim) vezama. Tako se obezbeđuje puna interakcija dvaju leksikona. Pobuda procesnih jedinica u ortografskom leksikonu - preko ortografskog konvertora tipa „slovni znak/grafem”, - dolazi od ulaznog niza slova koja čine ulaznu reč. Na ovom mestu primećujemo da u našem pismu postoji potpuna jednakost između pojma „slovni znak“ i pojma „grafem“, te za naš jezik konverzija tipa „slovni znak/grafem” uopšte nije potrebna. Nastavljajući opis pobude ortografskih procesnih jedinica, treba istaći da će u ortografskom leksikonu biti pobuđen samo onaj grafem koji se nalazi na istoj rednoj poziciji, kako u nizu grafema koji predstavljaju datu procesnu jedinicu, tako i u nizu grafema koji predstavlja ulaznu štampanu reč (redni broj pozicije računa se polazeći od prvog slova na krajnjoj levoj strani štampane reči). Kada za neku ortografsku procesnu jedinicu nastane potpuna podudarnost grafema (na svim pozicijama procesne jedinice i ulazne štampane reči), onda će ta ortografska procesna jedinica postati maksimalno pobuđena već posle manjeg broja iteracija. Originalni DRC model bio je projektovan da objasni vizuelno prepoznavanje 42

telekOmunikacije | april 2008

engleskih reči za koje je leksički put brži i efikasniji od neleksičkog puta. Ta činjenica uzimana je kao dokaz o superiornosti leksičkog puta nad neleksičkim putem, a prema tome i o superiornosti ortografije nad fonologijom. Međutim, originalni DRC-model nije zadovoljio, kada smo mi simulirali engleske oglede čitanja uz korišćenje „pseudohomofona“, tj. specijalnih nereči koje zvuče kao engleske reči (napomena: za engleski jezik svaki niz slova koji ne postoji u ortografskom rečniku predstavlja jednu „nereč“, bez obzira kako takav niz slova zvuči). Da bismo osposobili DRC-model da simulira naše eksperimente, mi smo originalne parametre DRCmodela zamenili novim parametrima koji su ubrzali procese aktivacije u fonološkom leksikonu. Tako modifikovani model uspešno je simulirao naše eksperimente rezultate, pokazujući da hipoteza o prednosti ortografije nad fonologijom nije uvek tačna (Lukatela, Eaton, Lee, Carello & Turvey, 2002).

O našem pravOpiSu Ako pogledamo strukturu naše ćirilice i latinice, uočavamo da oba alfabeta sadrže tri klase velikih slova: (1) zajednička velika slova koja se jednako izgovaraju u oba alfabeta (na primer, A, K,..), (2) zajednička velika slova koja se različito izgovaraju (na primer, veliko slovo P izgovara se kao fonem /p/ u latinici, a kao fonem /r/ u ćirilici), te (3) specifično ćirilička ili specifično latinička velika slova (na primer, D, F ...) koja se koriste ili samo u ćirilici, ili samo u latinici. Razume se, alfabetski specifična slova ćirilice i latinice nikada se ne pojavljuju izmešana u istoj reči.

S teorijskog stanovišta, problem bialfabetskog čitanja obuhvata pitanje međusobnog odnosa našeg ćiriličkog i latiničkog alfabetskog sistema. Mi smo tom problemu pristupili eksperimentalnim putem (Lukatela, Savić, Ognjenović i Turvey, 1978.). U našim ogledima koristili smo obrazovane mlade ljude, studente Elektrotehničkog fakulteta u Beogradu, koji su prethodno pokazali da su dobri bialfabetisti, tj. da podjednako dobro koriste oba alfabeta: latinicu i ćirilicu. Bialfabetizam naših studenata-ispitanika doneo je sa sobom i neke probleme koji su specifični za našu populaciju čitalaca. Na primer, kada bialfabetski čitalac naiđe na štampanu reč POTOP, čitaočev vizuelno/auditivni sistem dekodovanja može automatski da generiše više fonoloških predstava: /potop/, /rotor/, /potor/ i /rotop/, pri čemu su prve dve dobro poznate reči našeg jezika. Zbog toga, može se očekivati da će štampane reči poput POTOP izazvati usporavanje procesa čitanja, a moguće je da će dovesti i do pogrešne semantičke interpretacije primljene poruke. Međutim, a priori nije jasno, u kakvom su međusobnom odnosu alfabetski sistemi u mozgu bialfabetskog čitaoca. Postoje dve verovatne konfiguracije: (i) svaki alfabet predstavlja jedan nezavisan sistem, (ii) jedan alfabet predstavlja nadređeni sistem, dok drugi alfabet predstavlja podređeni sistem. Da bismo razjasnili koja je od te dve konfiguracije bliza stvarnom stanju u mozgu, izvršili smo prost ogled. Našim bialfabetskim ispitanicima, na ekranu monitora bila su prikazana pseudoslučajnim redom različita ćirilička i latinička slova. Zadatak ispitanika bio je da što brže pritiskom na

O OSObinama jezika kOje utiču na kvalitet telekOmunikaciOnih pOruka

jedan od dva tastera (jedan za odgovor DA; drugi za odgovor NE) odgovori na pitanje: „Da li je prikazano slovo ćiriličko?” ili na pitanje: „Da li je prikazano slovo latiničko?“ Merenjem vremena odgovora ustanovili smo da onaj student koji je u osnovnoj skoli prvo učio ćirilicu, u ogledu je sporije potvrđivao da neko od zajedničkih slova (na primer, M, ili T, ili K, ..) pripada latinici, a brže je potvrđivao da to slovo pripada ćirilici. Isti student je sporije potvrđivao da je neko specifično slovo latinice (na primer, D, ili F, ili S, ..) zaista latiničko. Komplementarna slika odgovora dobijena je od ispitanika koji su u osnovnoj skoli prvo naučili latinicu. To znači da je redosled učenja alfabeta u detinjstvu ostavlja u mozgu neizbrisive tragove. Zaključili smo da je prvo-naučeni alfabet poslužio kao osnovni sistem na koji je naknadno nadograđen drugo-naučeni alfabet.

bialfabetSkO čitanje Na početku istraživanja bialfabetskog čitanja (Lukatela, Savić, Gligorijević, Ognjenović i Turvey, 1978.) pretpostavili smo da čitanje nekih alfabetski kritičnih reči (kao što je na primer, reč BETAP) može biti teže nego čitanje iste te reči u drugom alfabetu (kao što je to VETAR), jer fonološki dvoznačna slova B i P tokom čitanja kritičnih reči – ukoliko kritična reč ne sadrži i slova specifična za latinicu ili za ćirilicu - mogu da uspore proces ortografsko/fonemske konverzije. Međutim, slušajući golim uhom našeg bialfabetskog čitaoca, postalo je jasno da naš čitalac bez uočljive zadrške i bez zamuckivanja može lepo da čita i ćiriličku i latiničku verziju svake štampane reči. Naravno, postojala je sumnja da

su ispitanici ipak usporeno čitali reči koje sadrže fonološke dvoznačnosti, ali usporavanje nije bilo dovoljno veliko da bi ga mogli zapaziti slobodnim slušanjem. Zato smo istraživanje nastavili korišćenjem osetljivije i pouzdanije merne metode. Odabrali smo poznati zadatak „leksičke odluke”. Kod tog zadatka, na ekranu monitora čitaocu se prikazuje niz od 5 do 10 velikih štampanih slova ćirilice ili latinice. Taj niz slova zove se „meta”, a s jednakom verovatnoćom predstavlja ili našu reč, ili – neku nereč (podsecamo da je „nereč“ onaj niz slova koji nije zapisan u rečniku i koji ispitanik nikada ranije nije video). Pritiskom na jedan od dva tastera ispitanik brzo odgovora na pitanje: „Da li je meta predstavlja neku našu reč?” Vreme leksičkog odgovora, tj. vreme reakcije ispitanika meri se od početka prikazivanja mete, pa do trenutka kada ispitanik pritisne taster. Tačnost merenja obično je bolja od 1 ms. U posmatranom ogledu nas nije interesovalo vreme reakcije kao takvo, nego nas je zanimala eventualna razlika u vremenu reakcije između odgovora na fonološki višeznačnu reč (poput reči BETAP) koju testiramo i odgovora na fonološki jednoznačnu reč (VETAR) koju koristimo kao kontrolu. Treba naglasiti da su test reč (BETAP) i odgovarajuća joj kontrolna reč (VETAR) identične u svakom pogledu (imaju isto značenje, iste asocijacije, istu frekvenciju, isti gramatički rod, isti padeški oblik, isti broj slova, itd., a jedinu razliku između testa i kontrole čini fonološka dvoznačnost. Prema tome, ako između test reči i kontrolne reči postoji pouzdana razlika u vremenu reakcije, moći ćemo sa sigurnošću da zaključimo da ta razlika potiče od fonološke dvoznačnosti. Statističkom analizom rezultata ogleda za različite

tipove test-reči i odgovarajuće kontrolne reči, dobili smo pouzdan dokaz da svaka štampana test-reč koja sadrži fonološki dvoznačna slova usporava leksičku odluku u poređenju s kontrolom koja je fonološki jednoznačna. U nastavku istraživanja bilo je utvrđeno da relativno usporavanje leksičke odluke zavisi od broja fonološki dvoznačnih slova. Tako, na primer, meta s jednim dvoznačnim slovom (MOTOP) prepoznaje se oko 25 ms sporije nego njena kontrolna reč (MOTOR) koja ne sadrži ni jedno fonološki dvoznačno slovo. Slično, meta koja sadrži 3 fonološki dvoznačna slova (na primer, HAHOC) usporava leksičku odluku za skoro 130 ms u odnosu na kontrolnu reč (NANOS). Ovi interesantni rezultati ukazuju da u našem jeziku fonologija i fonološko kodovanje igraju značajnu ulogu u procesu prepoznavanja i čitanja reči i da se naš jezik po tome bitno razlikuje od engleskog. Usporavanje fonološki dvoznačnih reči simulirali smo uz pomoć modifikovane verzije DRC-modela. Glavni element nove verzije modela bio je bialfabetski konvertor koji na početku procesa konverzije kao prvo identifikuje broj (N) dvoznačnih slova (B, C, H, ili P) u pobudnom nizu slova na ulazu u konvertora. Uvrstavanjem broja N u jednostavnu relaciju, 2exp (N), program određuje koliko će fonemskih nizova da generiše na izlazu konvertora kao odgovor na jedan ulazni niz slova. Na primer, kada štampana reč BETAP u neleksičkoj grani simulacionog modela pobudi bialfabetski konvertor, konvertor će prvo identifikovati da u pobudnom nizu slova postoje dva fonetski dvoznačna slova (N = 2). Na osnovu informacije da je N=2, konvertor će na svojoj izlaznoj strani generisati ukutelekOmunikacije | april 2008

StručnO - naučni čaSOpiS republičke aGencije za telekOmunikacije | 01 |

pno 2exp(2) = 4 niza fonema: /vetar/, /vetap/, /betar/, i /betap/. Prvi niz fonema /vetar/ predstavlja kontrolnu reč, dok ostala tri niza fonema predstavljaju nereči. Svaki niz fonema razlikuje se od prethodnog samo jednim fonemom, ali će svaki fonemski niz nepotpuno pobuditi različite procesne jedinice u fonološkom leksikonu. Potpunu pobudu svoje fonološke procesne jedinice može da ostvari samo konvertovana reč /vetar/, dok konvertovane nereči - /vetap/, /betar/ i /betap/ - ne mogu da nađu svoje procesne jedinice u fonološkom leksikonu. Proces lociranja konvertovane reči biće otezan činjenicom da će konvertovane nereči u leksikonu nepotpuno aktivirati mnoge druge procesne jedinice, koje će sa svoje strane inhibirati (tj. sprečavati) brzo aktiviranje procesne jedinice za reč /vetar/. Na suprot tome, kada na ulaz konvetora priključimo štampanu reč VETAR, na izlazu konvertora pojavice se samo jedan niz fonema (/vetar/) koji će u fonološkom leksikonu brzo locirati traženu reč. Time se može objasniti brže prepoznavanje fonetski jednoznačnih slovnih nizova. Da zaključimo: s porastom broja fonetski dvoznačnih slova (N), raste broj parcijalno aktiviranih procesnih jedinica u leksikonima, a takođe raste i inhibitorno delovanje konvertovanih nereči na proces lociranja i aktiviranja tražene reči – mete.

„primOvanje“, tj. Olakšavanje prOceSiranja mete Boljem razumevanju procesa prepoznavanja i čitanja reči, doprinela je metoda maskiranog „primovanja“ mete, pri čemu reč „primovanje“ 44

telekOmunikacije | april 2008

označava olakšavanje procesiranja prikazane mete (Forster & Davis, 1984). Kao što smo već objasnili, u klasičnom ogledu „leksičkog odlučivanja“ ispitaniku se pokazuje „meta“ (tj. niz slova), a ispitanik mora brzo da odluči da li ta meta predstavlja reč ili nereč , tj. da li je prikazani niz slova zapisan kao reč u dugotrajnom leksikonu. Od momenta početka prikazivanja mete, u mozgu ispitanika započinje proces pretraživanja leksikona. Za česte reči, koje se nalaze blizu ulaza u dugotrajni leksikon, pretraživanje će brzo uspeti da locira traženu metu. Za retke reči pretraživanje će trajati duže. Za nereč , tj za niz slova koji ne postoji u leksikonu, pretraživanje će trajati najduže, jer tada se mora pretražiti celokupni leksikon . Proces pretraživanja može se bitno olakšati odnosno ubrzati postupkom primovanja. U tom postupku ispitaniku pre „mete“ pokazujemo „prim“ (tj. jedan drugi niz slova) koji može da olakša leksičko prepoznavanje mete. U opštem slučaju, prim se pokazuje ispitaniku neposredno pre mete, a može da predstavlja neku reč ili nereč . U specijalnom slučaju primovanja identitetom, prim i meta su dve identične reči ili dve identične nereči. U tom slučaju, na ekranu monitora ispitanik bi video sledeći redosled stimulusa Prvo, ispitanik vidi „prim“ (na primer, reč POTRES). Kratko vreme posle prima na ekranu se pojavljuje meta (u posmatranom primeru primovanja identitetom - to je ponovo reč POTRES); ta meta ostaje na ekranu sve dok ispitanik ne odgovori da li je POTRES neka naša reč ili nereč . Pošto je ispitanik video i registrovao prim, proces prepoznavanja mete nailazi na već pripremljeni teren pobuđenih spojnih puteva. Zahvaljujući toj pred-pobudi perceptivnog sistema

identičnim primom, ispitanik može brzo i tačno da donese leksičku odluku da je POTRES naša reč. Očigledno, u slučaju primovanja identitetom, svi parametri koji definišu jednu leksičku jedinicu (vizuelna forma, ortografska i fonološka predstava, semantika, itd) jednaki su za prim i za metu, a to znači da primovanje identitetom obezbeđuje najveće moguće olakšanje u pogledu donošenja leksičke odluke o meti. Pokazuje se da primovanje mete možemo ostvariti i sličnim vizuelnim oblikom, sličnom ortografskim predstavom, sličnom fonološkom predstavom, ili sličnom semantikom prima i mete. Ipak, svi neidentični primovi pokazuju manju jačinu primovanja od one koju obezbeđuje primovanje identitetom. Ukoliko se primovanje mete ne vrši identičnim primom, onda će takvo primovanje postati efikasnim i pouzdanim samo onda, kada se neidentični prim dobro maskira, tako da ispitanik nije u stanju da prim svesno pročita i zapamti, tj. samo onda, kada stimulus prima ne stigne da pobudi svoju procesnu jedinicu u semantičkom (odnosno dugotrajnom) leksikonu. Maskiranje prima ostvarujemo upotrebom vizuelne maske koja se obično sastoji od više jednakih ortografskih znakova u jednom horizontalnom redu (na primer, “#######”). Takva vizuelna maska obično se prikazuje oko 500 ms pre prima i predstavlja tzv. “maskiranje unapred”. Koristi se i “maskiranje unazad”, kada se prvo prikaze prim, a maska dolazi kasnije, tek posle prima. U nekim ogledima vrši se kombinovano maskiranje unapred i unazad uz korišćenje dve vizuelne maske. U protivnom, ako se ne upotrebi vizuelna maska i ako vreme ekspozicije nije kratko, onda stimulus neidentičnog prima može da stigne da

O OSObinama jezika kOje utiču na kvalitet telekOmunikaciOnih pOruka

pobudi u semantičkom leksikonu neku procesnu jedinicu koja je različita od procesne jedinice mete; onda će ukupni pobudni put prima biti različit od pobudnog puta neidentične mete, pa će olakšanje u procesiranju mete potpuno izostati. Dalji napredak u smislu razumevanja kognitivnih procesa pri prepoznavanju reči i nereči omogućili su eksperimenti koji su demonstrirali da se može postići pouzdano primovanje mete i onda, kada je prim jedna nereč koja je samo vizuelno slična meti (Forster, Davis, Schoknecht & Carter, 1987). Takav prim ne deli s metom ni leksički status, ni ortografsko-fonološku predstavu, niti semantičku bliskost, a ipak uspeva da sasvim solidno primuje metu. Razmotrimo neke primere takvih slučajeva. Na primer, pretpostavimo da smo reč POTRES odabrali da nam bud meta. Izvršimo „transpoziciju“, tj međusobnu zamenu mesta susednih konsonanata u sredini odabrane mete. Tako ćemo dobiti jednu nereč PORTES koja je vizuelno bliska meti POTRES ali s tom metom osim sličnog vizuelnog oblika nema drugih preklapanja. Eksperimenti su pokazali da maskirani prim PORTES može snažno da primuje metu POTRES. Ili posmatrajmo drugi primer. Umesto transpozicije može se izvršiti „substitucija“, tj zamena jednog slova nekim „tuđim“ slovom; na primer, u reči POTRES substitucijom jednog konsonanta možemo dobiti novu nereč : PODRES, koja takođe može da posluzi kao prim. Važno je uočiti da nereč dobijana transpozicijom (PORTES) kao i nereč dobijana substitucijom (PODRES) zadovoljavaju pravila naše ortografije i fonetike, te kao takve da predstavljaju „legalne“ nereči (napomena: prim nastao substi-

tucijom jednog slova može uspešno da primuje metu samo u slučaju kada je dužina reči veća od 5 slova). Noviji radovi pokazuju da se primovanje sličnom vizuelnom formom proširuje i na one slučajeve kada se razlika između prima i mete ne svodi samo na jedan slovni znak. Na primer, Peressotti i Grainger (1999) koristili su primovanje s maskiranim primom u zadatku leksičke odluke, a sve to u kombinaciji s primovanjem na bazi sličnosti vizuelnog oblika. Peressotti i Grainger želeli su da ispitaju da li je – u saglasnosti s DRC-modelom – zaista potrebno prisustvo svih slova u primu da bi se pobudili leksikoni. U tom cilju su koristili štampane reči od 6 slova; na primer, reč „BALKON” sluzila je kao meta koju je primovao maskirani prim od 4 slova: BLKN, tj niz konsonanta „izvađenih“ iz mete u originalnom redosledu. Ovakvim primom postigli su pouzdano primovanje mete. Interesantno je da se jednako pouzdano primovanje (Grainger at al., 2006) dobili kada su modificirali maskirani prim ubacivanjem spojnih crtica na mestima izbačenih slova, tj umesto maskiranog prima BLKN koristili su prim: B-LK-N. Ovakav prim bio je potpuno uspešan u primovanju mete tipa BALCON. Međutim, u jednom drugom ogledu zadržali su sve stimuluse nepromenjene, ali u stimulusu za prim permutovali su redosled slova: na primer umesto BLKN koristili su maskirani prim: BKLN ili NLKB. Rezultat je bio poražavajući: od primovanja nije bilo ni traga. Zaključak je bio jasan: mozak može da prepozna reč u kojoj i vise od jednog slova nedostaje, pod uslovom da redosled preostalih slova ostane pravilan, tj. kao u originalnoj reči. Međutim, ako se pravilan

redosled slova ispretura, onda mozak nije u stanju da rekonstruiše originalnu reč. Ovi rezultati upozoravaju da princip očuvanja tačne pozicije slova koji je Coltheart primenio u modelu dvojnog puta ne odgovara stvarnosti. Sada je pred istraživačima ozbiljan zadatak da nađu nov algoritam pobuđivanja leksikona koji bi mogao da se koristi pri simulaciji primovanja. Na kraju ovog razmatranja biće interesantno napomenuti da postupci transpozicije odnosno supstitucije jednog slova u vizuelno sličnom nizu slova, mogu da budu uspešni i kod čitanja normalnog, nemaskiranog teksta. U većini slučajeva, TRASNPOZICIJA SUSENDIH SIBMOLA NE SRPEČAVA PRAVINLU PECREPCIJU NEMAKSIRANE INFOMRACIJE.

duGOtrajnO primOvanje identitetOm Već je bilo govora o tome da je primovanje identitetom najefikasnija metoda primovanja, jer čitaocu pruža najveće olakšanje prilikom prepoznavanja mete. Pored toga, primovanje identitetom dozvoljava da ispitanik bez vizuelne maske i bez žurbe može da pročita i zapamti prim. Naime, kod dugotrajnog primovanja identitetom cak je i poželjno da prim potpuno aktivira svoju procesnu jedinicu u semantičkom leksikonu, odnosno u dugotrajnoj memoriji. Onda će pobuda aktiviranih puteva u semantičkoj memoriji ostati skoro nesmanjena tokom dužeg vremena. To znači da meta koja se prikaze ispitaniku više sati posle prima, može još uvek da koristi pobuđeno stanje spojnih puteva i procesnih jedinica u leksikonima. Međutim, naš cilj je bio telekOmunikacije | april 2008

StručnO - naučni čaSOpiS republičke aGencije za telekOmunikacije | 01 |

da ispitamo da li se efekat primovanja može sačuvati i u slučaju, kada prim i meta nemaju zajedničku vizuelnu formu ni zajedničku ortografsku predstavu, tj. kada identitet između prima i mete postoji samo u domenu njihove zajedničke fonološke predstave? Da bismo došli do odgovora na postavljeno pitanje, koristili smo naš nacrt ogleda za identifikaciju vizuelno maskiranih reči (Lukatela, Eaton, Moreno & Turvey, 2007), a kao primove koristili smo reči tipa /harem/, /robot/, .. pisane malim latiničkim slovima. Svaku od tih reči možemo napisati velikim štampanim slovima u bialfabetskoj interpretaciji. Na primer, slovni niz HAPEM za bialfabetskog čitaoca ima 4 moguće fonološke interpretacije: /harem/, /narem/, /hapem/ i /napem/. Samo prva fonološka interpretacija zvuči kao naša reč i predstavlja jedan naš „pseudohomofon”, tj. nereč koja zvuči kao reč. Zaista, za mono-alfabetskog čitaoca slovni niz HAPEM predstavlja nereč koja se nikada ne pojavljuje u našem korigovanom tekstu. Pored ovakve pseudohomofonske mete, koristili smo kao metu još i kontrolni niz velikih štampanih slova tipa HATEM koji predstavlja nereč i u fonološkom i u ortografskom smislu. Ogled je bio rađen u 2 faze (faza učenja i faza testiranja), a ispitanici su bili podeljeni u 4 grupe. Tokom faze učenja, jedna polovina ispitanika imala je priliku da bez žurbe prouci jednu polovinu od svih test reči koje će biti mete u drugoj fazi ogleda. Slično tome, druga polovina ispitanika videla je i proučila drugu, komplementarnu polovinu test reči. Sve test reči u fazi učenja bile su napisane malim slovima 46

telekOmunikacije | april 2008

i nisu bile maskirane. Posle jednosatne pauze, ispitanik se vraćao u laboratoriju da bi uradio test fazu ogleda. Ispitanik je imao zadatak da brzo identifikuje i glasno pročita metu koja je bila pokrivena jakim vizuelnim sumom. Ulogu vizuelnog suma odigrao je pseudoslučajni složaj svetlih tačkica koje su bile gusto rasute preko mete. tako da je verovatnoća pravilne identifikacije mete bila oko 0,5. Kada kažemo „pravilna identifikacija” podrazumevamo da će ispitanik glasno pročitati /harem/ i onda, kada na ekranu stvarno piše: HAREM, ili HAPEM, ili HATEM. Glavni rezultati ovog ogleda predstavljeni su na Slici 4. Ispitanik iz prve grupe (koji je u prvoj fazi ogleda već video prim tipa /harem/), u fazi testiranja pravilno je identifikovao metu tipa HAREM s prosečnom proporcijom pogodaka .49; ispitanik iz druge grupe (koji prethodno nije video prim tipa /harem/), u fazi testiranja pravilno je identifikovao metu tipa HAREM s prosečnom proporcijom pogodaka .21. To znači da je veličina primovanja mete HAREM bila (.49 - .21) = .28. Slično zaključujemo da je veličina primovanja pseudohomofonske mete tipa

HAPEM dostigla .26, dok je veličina primovanja mete HATEM bila svega .07. Ne zaboravimo da se ovde radilo o veličini primovanja identitetom koji je fizički postojao samo za parove tipa „reč – reč“ (kao na primer, harem-HAREM). Međutim, za parove tipa „reč - pseudohomofonska nereč“ (kao na primer harem-HAPEM) identiteta više nije bilo, ali veličina primovanja bila je ipak značajna. Tek za parove tipa „reč - prava nereč“ (harem-HATEM) uspešnost identifikacije mete naglo je opala i postala statistički beznačajna. Rezultati ovog ogleda ubedljivo pokazuju da mentalni procesi kod dugoročnog primovanja koriste fonološke kodove. Sve dok meta i prim imaju identičnu fonološku interpretaciju (kao u slučaju parova harem-HAREM ili haremHAPEM), dugoročno primovanje je uspešno. Kada se fonološka sličnost izgubi (kao u slučaju parova haremHATEM) dugoročno primovanje iščezava. Mogućnost da se ovde radi o primovanju sličnim vizuelnim oblikom a ne fonologijom, isključena je činjenicom da se pseudohomofonska nereč tipa HAPEM i legalna nereč tipa HATEM u ortografskom smislu jednako slicne legalnoj reči HAREM (ra-

Slika 4. Dugotrajno primovanje identitetom. Rezultati ogleda za 3 tipična para „prim-meta“: (a) vizuelni identitet, (b) fonološki identitet i (c) vizuelno različiti i fonološki različiti.

0.3 0.25 0.2 0.15 0.1 0.05 0 a)

O OSObinama jezika kOje utiču na kvalitet telekOmunikaciOnih pOruka

zlika je samo u jednom slovu na istoj slovnoj poziciji). Prema tome, između meta HAPEM i HATEM ne bi smelo da bude razlike ako bi primovanje bilo na ortografskoj bazi; međutim, rezultati pokazuju da razlika postoji i da je izuzetno velika.

zaključak U ovom članku upoznali smo neke osobine jezika koje mogu da utiču na kvalitet prijema i na prepoznatljivost pisanih telekomunikacionih poruka. Tako, na primer, pokazuje se da brzo (tj. tokom jedne fiksacije oka) prepoznatljive poruke ne treba da sadrže više od 7 odvojivih elemenata informacije, pri čemu pojam „elementa in-

formacije“ može da obuhvati različite podskupove informacija u sastavu jedne informacione celine; na primer, „element informacije“ može da bude jedna cifra, ili jedan broj sa malo cifara, ili jedan slovni znak, ili jedna kratka reč. U članku smo pokazali da ljudski mozak, pri obradi primljene pisane poruke, obavezno koristi fonološke kodove i da konverzija ortografskih kodova u fonološke kodove nije trenutna, nego traje relativno duže vreme. To znači da pisane poruke, postaju razumljive tek nakon što se pisani simboli (tj. grafemi) pretvore u fonološke simbole. Ako poruka sadrži slova koji se mogu konvertovati u foneme na dva različita načina, tj. ako je poruka fonološki dvoznačna, onda takvim po-

rukama treba dati dovoljno vremena za konverziju kodova. U posebnim slučajevima kada se pisane poruke prikazuju izuzetno kratko (na primer, podnaslovi u stranim filmovima, prevodi razgovora sa strancima „uživo“ na TV, itd.) i kada korisnik informacija ne može sa sigurnošću da identifikuje ni fonološki jednoznačne reči, dolazi do pojave nenamernog primovanja vizuelno sličnim rečima koje je korisnik ranije video u nekoj prethodnoj poruci. Takvo nenamerno primovanje moglo bi ozbiljno da izmeni smisao primljene poruke. Srećom, postoji jednostavan način da se nenamerno primovanje izbegne: prikazivanje poruke treba produžiti onoliko koliko je potrebno da slovni znaci u svakoj poruci postanu pouzdano prepoznatljivi.

literatura [1] Coltheart, M: “Lexical access in simple reading tasks”, in Underwood, G. (Ed.), Strategies of information processing, Academic Press, New York, 1978, pp. 151–216. [2] Coltheart, M., Rastle, K., Perry, C., Langdon, R., & Ziegler, J.: “DRC: A Dual Route Cascaded Model of Visual Word Recognition and Reading Aloud”, Psychological Review, 108, 2001, pp. 204-256. [3] Forster, K. I., Davis, C.: “Repetition priming and frequency attenuation in lexical access”, Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 10, 1984, pp. 680-698. [4] Forster, K. I., Davis, C., Schoknecht, C., & Carter, R.: “Masked priming with graphemically related forms: Repetitition or partial activation?”, The Quarterly Journal of Experimental Psychology, 39A, 1987, pp. 211-251. [5] Lukatela, G., Savić, M. D., Gligorijević, B., Ognjenović, P. i Turvey, M.T.; “Bi-alphabetical lexical decision”, Language and Speech, 22, 1978, pp. 142-165. [6] Lukatela, G., Savić, M. D., Ognjenović, P. & Turvey, M.T. “On the relation between processing the Roman and the Cyrillic alphabets. A preliminary analysis with bi-alphabetical readers”, Language and Speech, 21, 1978, pp. 113-141. [7] Lukatela, G., Statistička teorija telekomunikacija i teorija informacija, Građevinska knjiga, Beograd, 1981. [8] Lukatela, G., Eaton, T., Lee, C., Carello, Claudia & Turvey, M. T.: “Equal homophonic priming with words and pseudohomophones”, Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance, Vol. 28, No. 1, 2002, pp. 3-21. [9] Lukatela, G., Eaton, T., Moreno, M. & Turvey, M. T.: “Equivalent inter- and intramodality long-term priming: Evidence for a common lexicon for words seen and words heard”, Memory & Cognition, 35 (4), 2007, pp. 781-800. [10] Lukatela, G., Moreno, M., & Turvey, M. T.; “On the long-term bi-alphabetical priming by phonological identity”, (in press). [11] Peressotti, F. & Grainger, J.: “The role of letter identity and letter position in orthographic priming”, Perception and Psychophysics, 61, 1999, pp. 691-706.

telekOmunikacije | april 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

Jelena Surčulija

PRISTUP EVROPSKE UNIJE REGULISANJU VOIP-A SADRŽAJ Rad će predstaviti promene pozicija Evropske unije u odnosu na regulisanje VoIP-a, pre svega izazvane razvojem tehnologije i ekspanizijom Interneta u poslednjoj deceniji. U početku, VoIP najčešće nije ni bio predmet regulisanja od strane nacionalnih regulatornih tela. Danas se, međutim, usluge VoIP-a u mnogim državama korisnicima nude umesto javnih fiksnih telefonskih usluga ili paralelno sa njima, što je izazvalo potrebu za intervencijom zakonodavaca i regulatornih tela, pre svega u cilju zaštite korisnika. Predstavljen je zakonodavni put Evropske unije od monopola do potpune liberalizacije na telekomunikacionom tržištu i njegove implikacije u odnosu na govornu telefoniju, govornu komunikaciju na Internetu, kao i VoIP. Razmotrene su i regulatorne dileme sa kojima se Evropska unija suočava u vezi sa statusom VoIP-a u poslednjem regulatornom okviru iz 2003. godine, ali i način na koji države članice pokušavaju da primene taj pristup u svojim nacionalnim zakonodavstvima. Na kraju je dat primer kako OFCOM, britansko regulatorno telo, pristupa ovom problemu.

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

PRISTUP EVROPSKE UNIJE REGULISANJU VOIP-A

1. UVOD Do prve upotrebe Interneta za prenos govora došlo je 1994. godine u Izraelu, što je bio rezultat istraživanja potencijalnog korišćenja Interneta kao alternativne telekomunikacione platforme1, dok je kompanija VocalTec prvi put ovu uslugu ponudila komercijalno 1995. godine u Sjedinjenim Američkim Državama2. U početku je u mogućnosti prenosa glasa putem Interneta uživao mali broj ljudi i to u nekomercijalne svrhe. Međutim, sa razvojem tehnologije i ekspanzijom upotrebe Interneta u svetu, usluga prenosa glasa putem Interneta (poznatija kao VoIP – Voice over Internet Protocol) prešla je u skoro svakodnevnu upotrebu, koja preti da ugrozi, a često i potpuno zameni, fiksnu telefoniju u mnogim segmentima života, pre svega zbog znatno smanjenih troškova govorne komunikacije. Kao takva, usluga VoIP-a izazvala je regulatorne nedoumice kojima će se ovaj rad baviti.

2. POČECI REGULISANJA VOIP-A Poslednjih dvadeset godina Evropsku uniju karakteriše neuobičajeno visok nivo regulatornih aktivnosti vezanih za telekomunikaciono tržište, u okviru kojih je usvojeno više od stotinu direktiva, odluka, preporuka i rezolucija u ovoj oblasti. Sve do početka 1980-ih godina prošlog veka, za sektor telekomunikacija u Evropi karakterističan je bio jak državni monopol. Sredinom osamdesetih je došlo do prvih privatizacija u nekim zemljama sadašnje Evropske unije. Međutim, državni operatori su u mnogim zemljama zadržali svoje vodeće, monopolske

položaje sve do konačne liberalizacije tržišta do koga je došlo 1998. godine.

2.1. Govorna telefonija 1990. godine usvojena je Direktiva Evropske komisije 90/388/EEC o konkurenciji na tržištu telekomunikacionih usluga3 koja je predstavljala osnovu za regulisanje telekomunikacionih usluga u Uniji tokom devedesetih godina, a i danas ima jak uticaj na regulisanje govornih usluga. Ovom Direktivom, govorna telefonija je definisana kao „komercijalna usluga koja se pruža javno, putem direktnog prenosa u realnom vremenu, između javnih fiksnih terminalnih tačaka, koje omogućavaju svakom korisniku da koristi opremu povezanu na takvu terminalnu tačku kako bi bila u stanju da komunicira sa drugom terminalnom tačkom“4. Zemlje članice se ovom Direktivom pozivaju da povuku sva specijalna ili ekskluzivna prava za pružanje telekomunikacionih usluga, osim za usluge govorne telefonije, kao i da preduzmu sve neophodne mere kako bi osigurali da svaki operator bude u mogućnosti da pruža takve telekomunikacione usluge. Ovom odredbom je i zvanično počela obaveza liberalizacije telekomunikacionog tržišta EU koja se završila paketom direktiva iz 1998. godine, koje su predstavljale okvir za stvaranje konkurentnosti na tržištu. Nove odredbe su obavezivale države članice da odrede uslove za izdavanje dozvole, koji su morali da budu objektivni, nediskriminatorni i transparentni. U slučaju odbijanja da se dozvola izda, morala je da postoji mogućnost žalbe na takvu odluku.

2.2. Govorna komunikacija na Internetu U međuvremenu, usled razvoja softvera i kapaciteta za prenos, postalo je mogu-

će da se govorna komunikacija odvija putem Interneta između dva korisnika koji koriste odgovarajući, kompatibilan program ili putem pristupa standardnim telefonima. Razvoj novih tehnologija doveo je do toga da Evropska komisija 1998. godine usvoji Pravilnik o statusu govorne komunikacije na Internetu u zakonodavstvu Evropske unije (u daljem tekstu „Pravilnik“) i, posebno, u odnosu na Direktivu 90/388/EEC5. Pravilnik se tiče dvostrane razmene govorne komunikacije putem Interneta, ali ne obuhvata sadržaj web stranica, elektronsku ili govornu poštu, koji se čuvaju u govornoj formi, već takve usluge smatra novim multimedijalnim uslugama. Pravilnik se ne odnosi ni na usluge call backa. Pravilnik je definisao tri osnovne kategorije Internet telefonije koje se i danas koriste, ne samo u okviru Evropske unije, već i u skoro svim članicama Međunarodne telekomunikacione unije (ITU6). Ova podela je napravljena sa stanovišta korisnika i nije imala obavezujući, već više deklarativni karakter. 1) Računar – računar (PC-PC): 2) Računar – telefon; telefon – računar 3) Telefon – telefon Mora se imati u vidu da je ovaj Pravilnik iz 1998. godine, kao i da je od tada tehnologija uznapredovala, tako da danas postoje dodatne kategorije pružanja usluge prenosa glasa putem Interneta koje se koriste u nekim Evropskim zemljama. Pravilnik je stavio poseban naglasak na uslove pod kojima bi govorna komunikacija putem Interneta mogla da se tretira kao govorna telefonija u smislu

1. Ian Walden: “Regulatory Implications of Internet Telephony“, Computer and Telecommunications Law Review, 1996, pp. 1. 2. Maria Michalis: “Regulation of Internet Telephoy in the United States and the European Union“, Computer and Telecommunications Law Review, 2004, pp. 1. 3. Commission Directive 90/388/EEC of 28 June 1990 on competition in the markets for telecommunications services, Official Journal L 192, 24 July 1990, pp. 0010 – 0016. 4. Direktiva 90/388/EEC, član 1, tačka 1, stav 8. 5. Status of voice communications on Internet under Community law and, in particular, pursuant to Directive 90/388/EEC, Official Journal C 6, 10 January 1998, http://europa.eu.int/eur-lex/pri/en/oj/ dat/1998/c_006/c_00619980110en00040008.pdf 6. International Telecommunication Union: http://www.itu.int/net/home/index.aspx

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

Direktive 90/388/EEC. Razlog je taj što bi VoIP, ako bi bio tretiran kao govorna telefonija, potpadao pod režim dozvola (licenci) koji je važio za pružaoce usluga govorne telefonije. Da bi neka govorna usluga bila tretirana kao govorna telefonija, morala su da budu kumulativno ispunjena četiri uslova, u skladu sa Direktivom 90/388/EEC. Ti uslovi su: 1) Da komunikacija bude predmet komercijalne ponude 2) Da se ponudi javno 3) Da se odvija između dve terminalne tačke PSTN 4) Da se prenosi direktno u realnom vremenu. Do regulatornog paketa iz 1998, koji je uveo liberalizaciju telekomunikacionog tržišta, Internet servis provajderi su radili na osnovu opšteg odobrenja koje je sadržalo uslove koji su morali da budu objektivni, nediskriminatorni, proporcionalni i transparentni. To je značilo da je Internet telefonija bila deo jedinstvene ponude Internet usluga koja se nudila korisnicima. Bilo je neproporcionalno zahtevati od provajdera da za pružanje usluga Internet telefonije apliciraju za dodatna odobrenja, osim ukoliko se ne kvalifikuju za pružanje usluga govorne telefonije. Stav Evropske komisije je bio da ukoliko bar jedan od gore nabrojana četiri uslova nije bio ispunjen, prenos glasa putem Interneta nije predstavljao govornu telefoniju. Kao posledica toga, provajderi su mogli da nastave da svoje usluge pružaju samo uz postojanje opšteg odobrenja. Ukoliko govor putem Interneta nije ispunjavao uslov da se tretira kao govorna usluga u skladu sa Direktivom 90/388/EEC, Internet provajderi nisu imali obavezu da učestvuju u troško50

vima univerzalnog servisa. Međutim, kada je Internet telefonija ispunjavala četiri uslova istovremeno i bila tretirana kao govorna telefonija, tada su takvi provajderi postajali obavezni da plaćaju naknadu za univerzalni servis. Nakon javnih konsultacija, Evropska komisija je 2000. godine još jednom revidirala regulatorni status Internet telefonije jer se u međuvremenu pojavila potreba da se postojeća regulativa uskladi sa tehnološkim napretkom. Zbog toga je Komisija usvojila Dodatak pravilniku komisije o statusu govora na Internetu u zakonodavstvu Unije a posebno u odnosu na Direktivu 90/388/EEC7, u kome pravi razliku između „prenosa glasa putem Internet protokola“ i „prenosa glasa putem Interneta“. Prva kategorija označava razne vrste prenosa glasa korišćenjem Internet protokola, dok „prenos glasa putem Interneta“ pokriva samo takve govorne usluge koje se pružaju putem javnog Interneta. Do potrebe za različitim definisanjem ove dve vrste usluga došlo je usled nagle ekspanzije korišćenja Internet protokola za prenos govornih usluga, najčešće u privatnim mrežama. Takve usluge su počele da se reklamiraju kao govorna telefonija (samim tim su postajale predmet komercijalne ponude), dok su krajnji korisnici često dovođeni u zabludu jer nisu znali da usluga koju su izabrali kao govornu u stvari nije javna govorna usluga koja se pruža putem PSTN. Međutim, uslov prenosa govora u realnom vremenu uglavnom i dalje nije bio zadovoljen prilikom prenosa glasa putem javnog Interneta, dok se u slučaju zamene za govornu uslugu preko PSTN ovaj uslov mogao smatrati ispunjenim, posebno ako se usluga pružala putem privatne mreže ili je provajder mogao da garantuje kvalitet usluge kao na PSTN.

Ipak, Komisija je ponovo zaključila da Internet telefonija još uvek ne ispunjava uslove da bi se tretirala kao govorna telefonija u smislu definicije govorne telefonije iz Direktive 90/388/EEC, osim kada su sva četiri uslova istovremeno ispunjena. Stoga je Evropska komisija je savetovala države članice da nastave da izdaju opšta odobrenja provajderima koji pružaju usluge Internet telefonije. Naravno, ukoliko bi usluga pružanja govora preko Interneta ispunjavala sva četiri predviđena zahteva i tako postala zamena za tradicionalnu uslugu govorne telefonije, tada je trebalo primeniti i odgovarajući regulatorni režim za pružanje govornih telefonskih usluga (licencu).

3. NOVI REGULATORNI OKVIR ZA ELEKTRONSKE KOMUNIKACIJE U EVROPSKOJ UNIJI I NJEGOV UTICAJ NA USLUGE VOIP-A Evropska komisija je, kako smo do sada videli, prenos glasa putem Interneta tretirala drugačije od govorne telefonije osim kada su kumulativno bila ispunjena sva četiri uslova predviđena Direktivom 90/388/EEC. Takođe, provajderima prenosa glasa putem Interneta bilo je potrebno samo opšte odobrenje za prenos podataka (a ne individualna licenca) da bi pružali usluge VoIP-a i nisu imali obavezu da učestvuju u fondovima za univerzalni servis. U međuvremenu, 2002. godine, Evropska unija usvojila je novi tehnološko neutralni regulatorni okvir8, koji je zasnovan na konstataciji da je došlo do konvergencije telekomunikacionog, medijskog i sektora informacionih tehnologija. Ovaj regulatorni okvir predstavlja poslednju fazu re-

7. Communication from the Commission - Status of voice on the Internet under Community law, and in particular, under Directive 90/388/EEC – Supplement to the Communication by the Commission to the European Parliament and the Council on the status and implementation of Directive 90/388/EEC on competition in the markets for telecommunications services; Official Journal C 369; 22 December 2000. 8. Takozvani „Regulatorni okvir iz 2003 godine“. Iako su Direktive usvojene i stupile na snagu 2002. godine, zemljama članicama Evropske Unije je dat rok da svoja zakonodavstva usklade sa novim evropskim regulatornim okvirom najkasnije do 24. jula 2003. godine.

PRISTUP EVROPSKE UNIJE REGULISANJU VOIP-A

gulatornog režima Evropske unije i sastoji se od Direktive od zajedničkom regulatornom okviru9, Direktive o izdavanju odobrenja za mreže i usluge10, Direktive o pristupu i međusobnom povezivanju11, Direktive o univerzalnim uslugama12 i Direktive o privatnosti i elektronskim komunikacijama13. Direktiva o zajedničkom regulatornom okviru stvara jedinstven regulatorni okvir koji obuhvata sve mreže i usluge elektronskih komunikacija, dok se ne odnosi na sadržaj koji se prenosi preko elektronskih komunikacionih mreža kao i neke informacione usluge, što je važno za tretiranje prenosa glasa putem Interneta. Direktiva o pristupu i međusobnom povezivanju naglašava da ovaj regulatorni okvir ne pokriva ni usluge sadržaja radiodifuznog programa. U daljem tekstu ćemo ispitati poziciju usluga VoIP-a u novom regulatornom režimu.

3.1. VoIP usluge u novom regulatornom okviru Direktiva o zajedničkom regulatornom okviru definiše elektronsku komunikacionu uslugu kao „uslugu koja se pruža uz nadoknadu, a sastoji se od prenosa signala putem elektronske komunikacione mreže, uključujući i telekomunikacione usluge na mrežama koje se koriste za emitovanje radiodifuznog programa“14. Postoje dva osnovna zahteva da bi VoIP usluga potpala pod definiciju elektronske komunikacione

usluge. Prvi je da usluga mora da bude pružena uz nadoknadu15, a drugi da mora da se prenosi putem elektronske komunikacione mreže16. Mreža elektronskih komunikacija obuhvata „prenosne sisteme, opremu za usmeravanje saobraćaja kao i druge resurse koji omogućavaju prenošenje signala žicom, radijom, optičkim ili drugim elektromagnetnim sredstvima, uključujući satelitske mreže, fiksne ili mobilne zemaljske mreže (telefonske i paketne mreže, uključujući Internet), sisteme za prenos podataka putem energetskih vodova i mreže za emitovanje radio i televizijskog programa kao i mreže kablovske televizije bez obzira na vrstu informacija koje emituju, dokle god se koriste sa ciljem prenošenja signala“17. Ova definicija jasno pokazuje da se usluge prenosa glasa putem Interneta (VoIP) prenose preko mreže elektronskih komunikacija, čak i kada usluga VoIP-a nije definisana kao elektronska komunikaciona usluga. Javno dostupna telefonska usluga18 definisana je Direktivom o univerzalnim uslugama kao „javno dostupna usluga upućivanja i primanja nacionalnih i međunarodnih poziva, poziva hitnim službama putem broja ili brojeva iz nacionalne i međunarodne numeracije. Dodatno, ova usluga može da podrazumeva i biranje uz pomoć operatora, pristup imenicima korisnika, usluge javnih govornica, pružanje usluga pod posebnim uslovima, pružanje usluga korisnicima sa invaliditetom ili sa posebnim socijalnim potrebama, kao i

ne-geografskih usluga“19. Definicija javno dostupne telefonske usluge uvodi i treći uslov za postojanje usluge govorne telefonije po Direktivi 90/388/EEC, a to je da je usluga „javno dostupna“. Ovog puta ne postoji zahtev koji se odnosi na kvalitet prenosa glasa u realnom vremenu, ali je uvedena obaveza za države članice da omoguće besplatno pozivanje brojeva hitnih službi kroz sve javno dostupne telefonske usluge, uključujući i javne telefonske govornice20. Nepostojanje obaveze prenosa glasa u realnom vremenu može dovesti do toga da sve veći broj VoIP provajdera budu kategorizovani kao pružaoci javno dostupnih telefonskih usluga (PATS). Međutim, to se ne odnosi na PC – PC kategoriju jer je jedan od uslova za pristup javnim telefonskim uslugama da se ta usluga prenosi kroz broj ili brojeve u nacionalnom i međunarodnom telefonskom planu numeracije.

3.2. Pristup država članica regulisanju statusa VoIP-a u nacionalnim zakonodavstvima Nakon što je usvojen novi okvir Evropske unije za elektronske komunikacije, započeta je javna rasprava na svim nivoima o regulatornim aspektima VoIP-a. Sa pravne tačke gledišta, najvažnije je bilo utvrditi da li se VoIP usluge definišu kao javno dostupne telefonske usluge, sa svim posledicama koje to sa sobom povlači, ili one ostaju u domenu elektronskih komunikacionih usluga. Ako bi, sa tehničkog stanovišta, napravili razliku između javno dostupnih te-

9. Directive 2002/21/EC of the European Parliament and of the Council of 7 March 2002 on a common regulatory framework for electronic communications networks and services (Framework Directive); Official Journal L 108/33 of 24 April 2002. 10. Directive 2002/20/EC of the European Parliament and of the Council of 7 March 2002 on the authorization of electronic communications networks and services (Authorization Directive), Official Journal L 108/21 of 24 April 2002. 11. Directive 2002/19/EC of the European Parliament and of the Council of 7 March 2002 on access to, and interconnection of, electronic communications networks and associated facilities (Access Directive), Official Journal L 108/7 of 24 April 2002. 12. Directive 2002/22/EC of the European Parliament and of the Council of 7 March 2002 on universal service and user’s rights to electronic communications networks and services (Universal Service Directive), Official Journal L 108/51 of 24 April 2002. 13. Directive 2002/58/EC of the European Parliament and of the Council of 12 July 2002 concerning the processing of personal data and the protection of privacy in the electronic communications sector (Directive on privacy and electronic communications), Official Journal L 201 of 31 July 2002. 14. Direktiva o zajedničkom regulatornom okviru, član 2, stav 1, tačka (c). 15. „Komercijalno“ je termin korišćen za definiciju govorne telefonije u Direktivi 90/388/EEC. 16. Uključujući telekomunikacione usluge i usluge emitovanja. 17. Direktiva o zajedničkom regulatornom okviru, član 2, stav 1, tačka (a). 18. „Publicly available telephone service“ (PATS) 19. Direktiva o univerzalnim uslugama, član 2, stav 2, tačka (c). 20. U Evropskoj uniji postoji jedinstveni broj za pozivanje svih hitnih službi: 112.

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

lefonskih usluga i VoIP-a, to objašnjenje bi otprilike izgledalo ovako: Javna telefonska usluga je zatvorenog tipa – mreža sa komutacijom kola21, koristi nacionalne i internacionalne brojeve iz plana numeracije22, naplaćuje se na osnovu lokacije, udaljenosti i trajanja razgovora, i deo je zatvorenog sistema sa standardizovanim tehničkim karakteristikama prenosa. Sa druge strane, VoIP usluga je paketskog tipa, koristi URL, IP adrese i brojeve iz plana numeracije (u zavisnosti od tipa VoIP-a), deo je otvorenog sistema, a tehnički kvalitet prenosa zavisi od kašnjenja podataka. Trend u Evropi i svetu je rapidan porast korisnika VoIP-a pošto ova usluga pre svega smanjuje troškove međunarodnog saobraćaja. Istovremeno, veća upotreba širokopojasnog pristupa Internetu sigurno utiče na povećanje broja VoIP korisnika. Iz ovoga proizilazi da se ključna regulatorna pitanja u vezi sa VoIP-om tiču prevashodno zaštite korisnika23. Tim povodom su nastale mnoge studije, kao što su Finalni izveštaj za Evropsku komisiju o IP govornim i ostalim konvergentnim uslugama24, Radni dokument Evropske komisije o tretiranju prenosa glasa putem Internet Protokola (VoIP-a) u Regulatornom okviru Evropske unije25, Zajednička izjava Evropske regulatorne grupe o regulatornom pristupu VoIPu26, Radni dokument OECD-a o politici telekomunikacionih i informacionih usluga – razvoj VoIP-a na tržištu27. Ono što je zajedničko svim ovim dokumentima jeste pokušaj da se predvidi ekspanzija VoIP usluga na tržištu, nje-

gov uticaj na korišćenje tradicionalnih telefonskih usluga, promene koje će pretrpeti korisnici, kao i nove obaveze koje će VoIP operatori morati da preuzmu. Regulatorna tela zemalja Evropske unije imala su rezervisan stav prema usvajanju posebnih pravilnika koji bi se odnosili samo na VoIP usluge i dugo godina su zauzimali liberalan stav prema obavezama VoIP provajdera. Međutim, kako se razvijala VoIP tehnologija i usluge postajale dostupne sve širim grupama korisnika koji su ih sa lakoćom prihvatali, većina država članica Evropske unije započela je konsultacije na temu posebnog statusa VoIP-a u njihovom zakonodavstvu u periodu 2004-2007. godine. Većina regulatornih tela uvela je posebne obaveze za operatore koji nude uslugu Internet telefonije kao zamenu za usluge javne telefonije. Te obaveze se najčešće sastoje u tome da ili obezbede korisnicima usluge zvanja hitnih službi ili ih jasno, prilikom potpisivanja ugovora, obaveste da im takvu vrstu usluge ne mogu garantovati.

3.3. Studija slučaja: Regulisanje VoIP-a u Velikoj Britaniji Jedan od primera kako nacionalna regulatorna tela u okviru Evropske unije pristupaju ovom problemu jeste britanski regulator OFCOM28. Britansko regulatorno telo ima tehnološki neutralan pristup regulisanju Internet telefonije, što znači da niti zabranjuje niti stimuliše korišćenje određene tehnologije za prenos govora. Još je OFTEL29 aprila 2002. godine

objavio dokument30 sa pitanjima i odgovorima u vezi sa regulisanjem usluga prenosa glasa putem Internet Protokola (VoIP-a). Tada je na snazi bio Zakon o telekomunikacijama iz 1984. godine, po kome je svako ko je upravljao telekomunikacionim sistemom u zemlji morao prethodno da pribavi dozvolu od Ministarstva trgovine i industrije. Po tom zakonu, VoIP usluge nisu bile tretirane kao telekomunikacione usluge, osim u slučaju kada je takva usluga pružana kao zamena za tradicionalnu javnu telefonsku mrežu ili javnu govornu telefoniju. U međuvremenu Velika Britanija je 2003. godine usvojila Zakon o komunikacijama kojim je svoje zakonodavstvo harmonizovala sa novim regulatornim okvirom za elektronske komunikacije Evropske unije. Zakon je zadržao tehnološki neutralan pristup koji se primenjuje na sve usluge i mreže elektronskih komunikacija, uključujući i VoIP. OFCOM je 6. septembra 2004. godine objavio dokument „Nove govorne usluge“31 kojim je predložio regulatorni okvir za VoIP usluge u kome se vodi računa pre svega o zaštiti interesa korisnika. Ovaj predlog je obuhvatio kako standarde propisane direktivama Evropske unije, tako i zahteve još uvek mladog tržišta prenosa govora putem Internet protokola. Naglašeno je da se za VoIP usluge najčešće koristi širokopojasna konekcija i to ili preko računara korišćenjem slušalica i mikrofona ili putem tradicionalnog telefona i adaptera. OFCOM je ovim dokumentom dozvolio operatorima novih govornih usluga32 da

21 „circuit switched“ 22. E164 23. U Evropskoj Uniji je izvršena potpuna liberalizacija telekomunikacionog tržišta gde svako ima pravo da pod jednakim uslovima pruža usluge Internet telefonije. 24. IP Voice and Associated Convergent Services: Final Report from the European Commission, Analysys, 28 January 2004. 25. Commission Staff Working Document on The Treatment of Voice over Internet Protocol (VoIP) under the EU Regulatory Framework, An Information and Consultation Document, Brussels, 14 June 2004. 26. ERG Common Statement for VoIP regulatory approaches, ERG (05) 12 from 12th Plenary meeting of the European Regulators Group, 10 – 11 February 2005. 27. Working Party on Telecommunication and Information Services Policies; VoIP: Developments in the Market, Organization for Economic Co-operation and Development (OECD), Directorate for Science, Technology and Industry, 10 January 2006. 28. http://www.ofcom.org.uk/ 29. OFTEL je bio Agencija za telekomunikacije koju je, na osnovu Zakona o komunikacijama iz 2003. godine, nasledio OFCOM koji je sada Kancelarija za komunikacije Velike Britanije. 30. http://www.ofcom.org.uk/static/archive/Oftel/publications/internet/2002/voip0402.pdf 31. http://www.ofcom.org.uk/consult/condocs/new_voice/anew_voice/nvs.pdf 32. New Voice Services (NVS)

PRISTUP EVROPSKE UNIJE REGULISANJU VOIP-A

na tržištu nude pristup brojevima hitnih službi (999 i 112) bez obaveze da moraju da ispune sve regulatorne zahteve neophodne za operatore javno dostupnih telefonskih usluga, što je liberalniji pristup u odnosu na današnji stav, jer se očekivalo Mišljenje Evropske komisije o tome kako bi njene direktive trebalo da se primenjuju na nove govorne usluge, posebno VoIP, i istovremeno se pratio razvoj tržišta. OFCOM je okarakterisao VoIP kao uslugu koja liči33 na tradicionalne telefonske usluge, ali koja često nije u stanju da korisnicima obezbedi uslugu koja bi bila istog standarda i kvaliteta kao ona očekivana od tradicionalne javne telefonske usluge. Dokumentom o novim govornim uslugama, OFCOM je identifikovao ciljeve kojima će zaštititi interese građana i korisnika, pre svega kreiranjem sredine u kojoj će nove tehnologije moći neometano da se razvijaju na tržištu, što bi doprinelo većem izboru usluga, zatim da osigura da korisnici budu blagovremeno informisani i zaštićeni u vezi sa uslugama koje koriste, kao i da se minimalizuju smetnje na tržištu koje bi bile prouzrokovane preteranom regulativom. Jedno od važnijih pitanja koje je uzeto u razmatranje jeste i mogućnost dodeljivanja brojeva iz plana numeracije korisnicima usluga VoIP-a. OFCOM-ov predlog je bio da to budu brojevi „055“ i „056“, ali su konsultacije ostavile otvoreno pitanje toga da li je uopšte moguće dodeliti brojeve iz plana numeracije za VoIP usluge34. Nakon pristiglih primedaba i komentara, kao i Mišljenja Evropske komisije, ali i OFCOM-ovom internom analizom razvoja VoIP tržišta, nastao je dokument objavljen 22. februara 2006. godine: „Regulativa VoIP uslu-

ga – izjava i dalje konsultacije“35. Konsultacije su bile otvorene za sve zainteresovane strane do maja 2006. godine, do kada je OFCOM primio više od pedeset36 primedaba i sugestija koje je uvrstio u svoj konačni dokument „Regulativa VoIP usluga37“ objavljen 27. marta 2007. godine. Ovaj dokument zadržao je podršku inovacijama sa tehnološki neutralnog stanovišta, propisao obavezu da korisnici budu blagovremeno obavešteni o tehničkim (ne)mogućnostima VoIP-a i nametnuo obavezu VoIP operatorima da omoguće korisnicima maksimalnu dostupnost pozivima hitnih službi. OFCOM je još jednom poseban akcenat stavio na zaštitu interesa korisnika.

4. ZAKLJUČAK Kao što je prikazano u prethodnim poglavljima, Evropska unija je usvojila tehnološki neutralan pravni okvir za elektronske komunikacione usluge, ostavljajući zemljama članicama slobodu da nacionalnim zakonodavstvima bliže urede svaku pojedinačnu telekomunikacionu uslugu, uključujući i usluge VoIP-a. Stav Evropske unije je da se i licence i dozvole izdaju samo ako se određene usluge pružaju putem ograničenih resursa, što su radio-frekvencije i brojevi određeni planom numeracije. Zbog toga su zemlje članice, ukoliko su se odlučile da dodeljuju dozvole VoIP operatorima, to uglavnom činile za one usluge koje se pružaju korišćenjem fiksne telefonske mreže i brojeva iz plana numeracije. Najveći broj zemalja Evropske unije je započeo procese konsultacija kako bi

prilagodio postojeću regulativu VoIP uslugama. Mnoge članice Evropske unije su pojavu VoIP-a shvatile kao još jedan način jačanja konkurencije na tržištu. Neke države su se opredelile da na usluge VoIP-a primene ili samo minimalnu regulativu ili da takve usluge uopšte ne regulišu, dok su druge rešavanju pravnog statusa Internet telefonije pristupile vrlo ozbiljno i studiozno, nekada ga izjednačavajući sa telekomunikacionim uslugama fiksne govorne telefonije. Cilj ovog rada bio je hronološki prikaz regulisanja usluga VoIP-a u Evropskoj uniji, čiji član Srbija teži da bude. Predstavljen je i način na koji je britansko regulatorno telo postepeno menjalo pravni okvir regulisanja VoIP usluga, prateći razvoj tehnologija i tržišta, uz istovremene konsultacije, javnu raspravu i saradnju OFCOM-a sa predstavnicima industrije i korisnicima usluga. Velika Britanija je uzeta za primer jer je OFCOM jedno od regulatornih tela u Evropskoj uniji koje uglavnom postavlja standarde u ovoj oblasti. Sa druge strane, mnoge države Evropske unije su još uvek u fazi konsultacija i priprema pravilnika koji bi regulisali ovu oblast. Očekuje se da će i Republička agencija za telekomunikacije Srbije započeti pripremu pravilnika koji bi regulisao usluge prenosa govora putem Internet protokola u Srbiji. Agencija će imati težak zadatak da se opredeli za regulatorni model koji bi istovremeno bio u skladu sa standardima Evropske unije ali i sa specifičnostima pravnog sistema i tržišta Srbije.

33.“look and feel” – engleska fraza 34. Numbering arrangements for Voice over Broadband services, OFCOM, 24. februar 2004. http://www.ofcom.org.uk/consult/condocs/vob/ 35. http://www.ofcom.org.uk/consult/condocs/voipregulation/voipregulation.pdf 36. http://www.ofcom.org.uk/consult/condocs/voipregulation/voipstatement/ 37. Regulation of VoIP Services, OFCOM, 29 May 2007. http://www.ofcom.org.uk/consult/condocs/voipregulation/voipstatement/voipstatement.pdf

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

Literatura 1. Ian Walden and John Angel: Telecommunications Law and Regulation, Oxford University Press, Second Edition, 2005. 2. Ian Walden: “Regulatory Implications of Internet Telephony”, Computer and Telecommunications Law Review, 1996. 3. Maria Michalis: “Regulation of Internet Telephony in the United States and the European Union”, Computer and Telecommunications Law Review, 2004. 4. Commission Directive 90/388/EEC of 28 June 1990 on competition in the markets for telecommunications services, Official Journal L 192, 24 July 1990. 5. Status of voice communications on Internet under Community law and, in particular, pursuant to Directive 90/388/EEC; Official Journal C 6, 10 January 1998. 6. Communication from the Commission - Status of voice on the Internet under Community law, and in particular, under Directive 90/388/EEC – Supplement to the Communication by the Commission to the European Parliament and the Council on the status and implementation of Directive 90/388/EEC on competition in the markets for telecommunications services, Official Journal C 369, 22 December 2000. 7. Directive 2002/21/EC of the European Parliament and of the Council of 7 March 2002 on a common regulatory framework for electronic communications networks and services (Framework Directive), Official Journal L 108/33, 24 April 2002. 8. Directive 2002/20/EC of the European Parliament and of the Council of 7 March 2002 on the authorization of electronic communications networks and services (Authorization Directive), Official Journal L 108/21, 24 April 2002. 9. Directive 2002/19/EC of the European Parliament and of the Council of 7 March 2002 on access to, and interconnection of, electronic communications networks and associated facilities (Access Directive), Official Journal L 108/7, 24 April 2002. 10. Directive 2002/22/EC of the European Parliament and of the Council of 7 March 2002 on universal service and user’s rights to electronic communications networks and services (Universal Service Directive), Official Journal L 108/51, 24 April 2002. 11. Directive 2002/58/EC of the European Parliament and of the Council of 12 July 2002 concerning the processing of personal data and the protection of privacy in the electronic communications sector (Directive on privacy and electronic communications),Official Journal L 201, 31 July 2002. 12. IP Voice and Associated Convergent Services: Final Report from the European Commission, Analysis, 28. januar 2004. 13. Commission Staff Working Document on The Treatment of Voice over Internet Protocol (VoIP) under the EU Regulatory Framework, An Information and Consultation Document, Brussels, 14 Jun 2004. 14. ERG Common Statement for VoIP regulatory approaches, ERG (05) 12 from 12th Plenary meeting of the European Regulators Group, 10-11 February 2005. 15. Working Party on Telecommunication and Information Services Policies; VoIP: Developments in the Market; Organization for Economic Co-operation and Development (OECD), Directorate for Science, Technology and Industry, 10 January 2006. 16. Numbering arrangements for Voice over Broadband services, OFCOM, 24 February 2004. 17. Regulation of VoIP Services, OFCOM, 29 May 2007.

Biografija Mr Jelena Surčulija diplomirala je 2000. godine na Pravnom fakultetu Univerziteta u Beogradu, a magistrirala pravo medija, telekomunikacija i Interneta na Univerzitetu Queen Mary u Londonu 2005. godine, kao britanski Chevening stipendista. Učestvovala je u izradi Zakona o radiodifuziji i javnom informisanju u Srbiji, a pratila je i izradu Zakona o telekomunikacijama i slobodnog pristupa informacijama. Držala je predavanja na fakultetima Univerziteta u Beogradu, Novom Sadu i Oksfordu. Objavila je studiju „Evropski pravni okvir za elektronske komunikacije“, kao i radove iz oblasti prava medija, Interneta i telekomunikacija. Radi kao konsultant za pravo medija i telekomunikacija za OEBS, Konrad Adenauer Stiftung, UNDP, RATEL, InterMedia i druge. Mr Surčulija jedan je od osnivača i član Međunarodnog udruženja medijskih pravnika, kao i član Savetodavnog odbora Programa za uporedno medijsko pravo i politiku (PCMLP) na Pravnom fakultetu Univerziteta u Oksfordu.

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

Aleksandar Marinčić

LASER BEAM TRANSFORMATION THROUGH SPACE AND LENSES ABSTRACT In transmission of laser beam through lossless space or through lenses or non-uniform media, the beam parameters change. If paraxial approximation is applicable, many problems in beam propagation through various media conditions can be reduced to closed form solutions. In this paper we consider transformation of circular and elliptical laser beam of Gaussian shape in passing through uniform medium or through lens or system of lenses.

Key words

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

Laser circular and elliptical beams, lenses, beam parameters.

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

where the beam radius and the radius of the phase front at z=z1 are

1. INTRODUCTION Calculation of laser radiation field can be made using the aperture field method or using the spectrum of plane waves [1], or paraxial approximation of Helmholtz equation [2]. All these approaches lead to the same expression for the radiation field in the Fraunhofer region. In transmission through a homogeneous space, circular laser beam retains Gaussian shape regarding radial amplitude variation, but its phase front becomes curved and spherical at sufficiently far distance. Elliptical laser beam has to be considered independently along the main axes of the ellipse, and its amplitude field variation changes from elliptical to circular and then again to elliptical with the reversed axes. While the axial field of circular laser beam falls inversely with distance, it falls faster in the elliptical beam case.

2. CIRCULAR BEAM TRANSFORMATION THROUGH SPACE Basic geometry used in calculation of circular laser beam is shown In Fig.1. In the aperture we assume the scalar field of the form

wz1

w0 1

with , for which z1>>zr ,

z12 / z r2 , R z1 ,

z1 1 z r2 / z12

is the wavelength. At distances

The far field is again Gaussian but with the complex parameters

(3)

For a given laser zr and w0 are constants. If we take into account that x2 + y2 = r2 we see that the far field beam is again circular and there is no ø angle dependence. The axial field amplitude decreases inversely with the distance. At a fixed distance z = z1, the contours of constant amplitude and phase are circles.

(1) where E0 is the axial and w0 is the beam waist.

field

intensity

z=0,

Analytical expression for the beam at the plane z=z1 , can be expressed in the form

(2)

3. CIRCULAR BEAM TRANSFORMATION THROUGH A LENS The transformation of Gaussian beam through a converging or diverging lens can be obtained by simple calculations based on the q parameter binomial transformation [3]. However, if the lens radius is comparable with the beam radius significant errors are encountered and we need to solve a complex electromagnetic problem. Here we will show steps to be taken if the lens radius is arbitrary.

y dA(x',y',0)

P(x,y,z) x

Fig.1. Geometry used in defining laser beam

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

x z

wz Phase front

LASER BEAM TRANSFORMATION THROUGH SPACE AND LENSES

If at the plane z=z1 we place a thin convex lens of focal distance f, it will affect only phase of the field which is possible to take into account by multiplying the field in Eq. (2) by the function:

obtained by the q parameters calculation. The effect of finite lens size can be found in ref. [1].

4. ELLIPTICAL BEAM TRANSFORMATION

(4) For the sake of simplicity we can now assume to have a lens of infinite size so that the aperture field behind the lens can be expressed as the Kirchhoff ’s-Huygens integral. If the size of lens is finite then the integral limits have to be reduced and no closed form solution is possible.

(5)

where

The electromagnetic field radiated from an aperture illuminated by the field:

(9) where w0x, w0y are the waists of the Gaussian elliptical beam and E0 is the electric field on the beam axis. The radiated field at some distance z=z1 can be written in the form [5]:

exp

(10)

and . In the expression for rp new axial co-ordinate is measured from the aperture to the observation point behind the lens. In this approximation we can put rp = z in the denominator. The integral (5) can be converted in the form suitable for integration. After some manipulations we reduce problem to solving the integral (shown only for the variable x’)

If at the plane z=z1 we have a thin convex lens of focal distance f, it will affect only phase of the field which is possible to introduce by multiplying the field in Eq. (10) by the function:

(6)

For the sake of simplicity we can now assume to have a lens of infinite size so that the aperture field behind the lens can be expressed as:

where

(

)

 k 2  exp  j x + y2   2f 

(11)

(12) After substitution solved and the final result is

, the integral in Eq.(6) can be

where again we used (x´, y´) as the aperture coordinates, but they are different from those used in Eq. (9).

(7)

To find the radiation field we apply the Kirchhoff ’s-Huygens integral

In a similar way the integral with respect to y’ leads to

(13) (8) The radiated field is proportional to the product of (7) and (8) and it is also Gaussian. After further calculation the results for the field after an infinite lens is found to be identical with that

where rp2= (x-x')2 + (y-y')2 + z2. Notice that the coordinate z is measured from the lens aperture so that we do not take into account the distance between the waist plane and the lens plane z1. TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

Calculation of the double integral in (13) can be simplified if we assume that rp in the denominator can be replaced by z, and in the exponential term by

The radiated field is also Gaussian and the 1/e half width at some distance z can be found after separating the real part of the term

(21)

(14) Now the radiation field can be calculated from two line integrals as the integrand in this case can be written in the formof product of functions eX(x')eY(y') , where

The required square of the 1/e half-widths are then

(22)

(15)

(16)

(23) We can convert the above expressions in the form suitable for integration. After some manipulations that lead to the integral (shown only for the x´)

(17)

For z=0 we have w0fx = wz1x and w0fy = wz1y as it should be. The position of the beam waist after the lens is obtained from the derivative of (22) or (23). For the x-component it is

where

(24)

After substitution solved and the final results is

, the integral in Eq.(17) can be

After substitution of wz1x and Rz1x from Ref.[5] into Eq.(24), identical expression as the one obtained by the q-parameter calculation is found:

(18)

(25) In a similar way the integral with respect to y´ leads to For the y-component similar calculation leads to

(19) (26) where Upon substitution of the beam waist position from Eq.(24) into Eq.(22) it is found that the waist is Finally

(27) (20)

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

which is identical to the one derived on the basis of q-parameter for the x- component. The y- component is obtained in a similar way and the only difference is the index

LASER BEAM TRANSFORMATION THROUGH SPACE AND LENSES

in (27) “x” which has to be replaced by “y”. After further elaborate calculations we find for the amplitude at the axis

q3 = q2 + d, at the cross-section before the second lens, and q4, at the cross-section of the output plane of the second lens. The parameter q2 is obtained from

(28) (30)

where wzfx and wzfy are obtained from Eq.(22) and (23), respectively.

5. LENS SYSTEMS Lens systems consisting of more than one lens are used to modify the waist of a Gaussian beam. Systems consisting of two converging lenses or diverging and converging lenses are called the beam expander. The scheme of two converging lenses is shown in the Fig.2.

f z1

z2M

q1 | q2

q2m

Fig. 3. Beam transformation through a lens w0

The beam waist and its position after the first lens are obtained from q2m= q2 + z2m, where . Hence,

f1 f2 q1 q2

f1+f2+d

, After substitution of defined parameters, we have also:

q5m

q 3 q4

Fig. 2. Two lens system

, In investigation of two or more lens systems, the matrix method of forming transfer matrix is advisable. Matrix of the system is formed by the matrix product of the individual sections as explained earlier. For example, the matrix of the two-lens system is obtained from the product of three matrices:

(29) where f1 and f2 are the focal lengths of the first and the second lens to which the beam is incident. Distance between the lenses is d. If the beam waist is at the distance z1 from the first lens then the q factors are: , at the beam waist cross-section plane; , at the cross-section plane in front of the first lens; q2, at the cross-section after the first lens; q2m, at the cross-section of the beam waist after the first lens;

(31)

(32)

To find beam waist and its position after the two lenses we have to use the matrix of the whole system as given by (29) so that

(33)

To find the beam parameter q5 after the second lens we have simply: q5 = q4 + z5. The new beam waist is obtained for a specific z5m, where q5m = q4 + z5m = jza3, i.e. the new beam waist after the system of two lenses is located at the plane where q5 is imaginary. Since , the new beam waist is obtained from:

(34)

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

z5m = − Re(q4 )

(35)

General solution of (34) and (35) is complex and will be given here in closed form only for effective magnification ratio:

(36) where M = f2/f1, is the maximum magnification, and δ = d - (f1 + f2). In a special case when z1 = f1 and d = f1 + f2 the solution for (34) and (35) is simple:

6. CONCLUSIONS In transmission through various conditions in propagation, laser beam changes the beam waist and its position along the propagation axis. In paraxial cases or in Fraunhofer region closed form expressions for the electromagnetic field can be found. If infinite space beam distribution is not applicable, or if finite sizes of lenses are used, more precise approach is needed and the solutions can be found by numerical means.

(37) This case is referred as the astronomical beam expander if f 2 > f 1.

REFERENCES [1] A. Marinčić: „Gausova funkcija u nekim problemima foton-elektronskih telekomunikacija“, Glas CCCXCV Srpske akademije nauka i umetnosti, Odeljenje tehničkih nauka, knj. 34-2003. [2] M. Born, E. Wolf: Principles of Optics, Pergamon Press, Oxford, Third Ed., 1965. [3] H. A. Haus: Waves and Fields in Optoelectronics, Prentice Hall, Oxford, New Jersey, 1984. [4] A. Marinčić, B. Milovanović: The three-dimensional Gaussian beam field in the focal region, PES, Niš, 2005. [5] A. Marinčić: “Huygens-Kirchhoff ’s Theory in Calculation of Elliptical Gaussian Beam Propagation Through a Lens”, XXXVII Intern.Scientific Conference ICEST 2002, Niš, Oct. 2002.

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

STrUČNO - NaUČNI ČaSOPIS rEPUBLIČKE aGENCIjE Za TELEKOMUNIKaCIjE | 01 |

Milan janković Vladica Tintor jelena rašković Tamara Muškatirović

TržIŠTE TELEKOMUNIKaCIja U rEPUBLICI SrBIjI U 2006. GOdINI Sadržaj U ovom radu je izvršena detaljna analiza tržišta telekomunikacija u Republici Srbiji. Rezultati pokazuju da je u 2006. godini ostvaren značajan napredak u odnosu na prethodnu godinu, u smislu prihoda telekomunikacionih kompanija, ali i u smislu kvaliteta usluga koje se nude krajnjim korisnicima. Poređenje sa neposrednim okruženjem pokazuje da Srbija ima potencijala da zauzme lidersku poziciju u regionu.

1. UVOD Telekomunikacije se ubrajaju u infrastrukturne privredne grane, a ulaganja u telekomunikacionu i informacionu infrastrukturu jedan su od glavnih pokretača ekonomskog napretka. Za privredu, informaciono-komunikacione tehnologije predstavljaju sredstvo za modernizaciju i poboljšanje konkurentnosti, a za građane sredstvo za bolji pristup informacijama i poboljšanje kvaliteta života. Za društvo, one pružaju nove metode komunikacije i socijalnog dijaloga, doprinose razvoju demokratije i smanjenju socijalnih i geografskih diskriminacija. TELEKOMUNIKaCIjE | aPrIL 2008

STrUČNO - NaUČNI ČaSOPIS rEPUBLIČKE aGENCIjE Za TELEKOMUNIKaCIjE | 01 |

S obzirom na sveopšti značaj telekomunikacija, u ovom radu su prikazani osnovne karakteristike tržišta telekomunikacija u Republici Srbiji. Nakon osnovnih komentara o tržištu i uzrocima zaostajanja u odnosu na razvijene zemlje Evropske unije, u glavnom delu rada akcenat je na stanju u 2006. godini, što je propraćeno prikazom razvoja tržišta u odnosu na prethodne godine. Potom je prikazana komparativna analiza sa zemljama iz okruženja i dat je konačan zaključak rada.

2. OSNOVNE KaraKTErISTIKE TržIŠTa TELEKOMUNIKaCIja U SrBIjI Stepen razvijenosti tržišta telekomunikacija u Republici Srbiji u 2006. godini je i dalje na nižem nivou u odnosu na standarde koji postoje u državama Evropske unije. Razlozi za to su višestruki, počev od perioda sankcija i izolacije kada je razvoj telekomunikacija bio usporen, kao i događaja tokom 1999. godine kada je značajan deo telekomunikacione infrastrukture bio uništen. Republika Srbija je 2000. godine ušla u proces tranzicije koji, između ostalog, omogućava otvaranje tržišta, tako da je u poslednjih nekoliko godina zabeležen daleko veći napredak. Krajnji rezultati ovih procesa se očekuju tek kroz nekoliko godina. Trenutni cilj je dostizanje nivoa zemalja Evropske unije. Vlada Republike Srbije je, u okviru svojih strategija, usvojila i Strategiju razvoja telekomunikacija u Republici Srbiji od 2006. do 2010. godine. Strategija je usmerena na razvoj telekomunikacione infrastrukture i usluga, kao i harmoni62

TELEKOMUNIKaCIjE | aPrIL 2008

zaciju regulatornog okvira Republike Srbije sa regulatornim okvirom Evropske unije u oblasti telekomunikacija. U zemljama u razvoju karakteristična su velika ulaganja u razvoj informacione infrastrukture tj. u razvoj telekomunikacionih sistema i mreža, zbog čega telekomunikacije predstavljaju jedan od glavnih pokretača ekonomskog napretka naše zemlje. Uvećanje investicija u oblasti telekomunikacija ima visok pozitivan uticaj na efikasnost u drugim privrednim oblastima, što, konačno, podstiče ukupan ekonomski rast. Važnost razvoja telekomunikacija je tim veći što to predstavlja jedan od uslova za pristupanje Evropskoj uniji. Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku, najdinamičniji rast u realnom sektoru u 2006. godini ostvaren je u oblasti telekomunikacija i PTT, i iznosi oko 74% (Tabela 1.).

sa ciljem stvaranja stimulativnog i perspektivnog poslovnog okruženja; 3) potpuna digitalizacija telekomunikacione infrastrukture kao jednog od ključnih preduslova za izgradnju informacionog društva; 4) dostizanje prosečnog evropskog stepena razvoja u oblasti telekomunikacija; 5) omogućavanje da Internet bude svima dostupan, brz, jeftin i siguran; 6) podsticanje razvoja web ekonomije; 7) povećanje učešća domaće industrije i znanja u razvoju oblasti telekomunikacija u Republici Srbiji i njeno restruktuiranje za učešće na svetskom tržištu; 8) usklađivanje razvoja telekomunikacione infrastrukture sa zahtevima koji su utvrđeni u strategijama drugih oblasti, a posebno sa Strategijom razvoja informacionog društva;

Tabela 1. Privredna aktivnost u 2006. u %

% Industrijska proizvodnja, fizički obim

4,7

Građevinarstvo, vrednost radova

31,0

Saobraćaj, obim usluga

10,0

Telekomunikacije i PTT, obim usluga

74,1

Promet u trgovini na malo, realan rast

7,7

Turizam, noćenja turista

1,0

Uzimajući u obzir analizu postojećeg stanja u oblasti telekomunikacija u Republici Srbiji, a u cilju dostizanja nivoa razvijenih zemalja Evropske unije, Strategijom su definisani sledeći ciljevi koje je potrebno ispuniti u predviđenim rokovima:

9) obezbeđivanje efikasnog pristupa informacijama i znanju; 10) povećavanje nivoa znanja i obrazovanja informaciono-komunikacionih tehnologija izgradnjom telekomunikacione infrastrukture i informacionog društva.

1) značajno povećanje udela telekomunikacija u ukupnom bruto društvenom proizvodu; 2) privlačenje stranih i domaćih investicija uz donošenje podsticajnih mera

Prema podacima Republičke agencije za telekomunikacije, prihod od telekomunikacionih usluga u 2006. godini je bio 109,4 milijarde dinara, ili oko 1,3 milijarde EUR, što je povećanje od 40% u

TržIŠTE TELEKOMUNIKaCIja U rEPUBLICI SrBIjI U 2006. GOdINI

odnosu na 2005. godinu. Učešće u bruto društvenom proizvodu je oko 5,6%, što je vrlo značajan procenat i predstavlja povećanje u odnosu na 2005 (tada je bilo 4,6%). Podaci kojima Agencija raspolaže su dobijeni na osnovu izveštaja dostavljenih od strane učesnika na tržištu telekomunikacija. Izveštaji su prikupljeni tokom 2007. godine sa stanjem na dan 31.12.2006. i na osnovu njih je data slika stanja tržišta telekomunikacija u Republici Srbiji. Na Slici 1. je data struktura prihoda po servisima za 2006. godinu. Najveći porast prihoda, 84%, zabeležen je u oblasti radio-difuzije, odmah zatim zabeležen je rast od 39% u oblasti mobilne telefonije, Interneta 38% dok najveće učešće u ukupnom obimu ima mobilna telefonija, 48%. Razlog tome treba prvenstveno tražiti u ulasku novih mobilnih operatera na tržište Srbije norveške kompanije Telenor i austrijske kompanije Mobilkom. Što se tiče broja korisnika po servisima (Slike 2. i 3.) situacija je sledeća. Najveći porast broja pretplatnika zabeležen je u sferi Interneta, 33%, a najmanji u sferi KDS-a, oko 2%. Posebno treba naglasiti da je broj ADSL korisnika po-

Slika 2. Broj korisnika po servisima (u hiljadama)

rastao skoro 3 puta. U fiksnoj telefoniji broj pretplatnika se povećao za 7,5% u odnosu na 2005. godinu i iznosi 2,72 miliona, pri čemu je broj dvojničkih linija smanjen za 23,66%. Skoro 90% ukupnog broja pretplatnika čine fizička lica. Procenat digitalizacije se povećao i iznosi 88,90%. Ukupan broj korisnika mobilne telefonije na kraju 2006. godine je iznosio 6.643.722, što predstavlja povećanje od 21% u odnosu na prethodnu godinu. Ovaj broj korisnika odgovara procentu od 88,6%, što je iznad proseka koji je zastupljen u državama regiona. Ukupan broj pretplatnika Interneta u 2006. godini je bio nešto preko milion. Što se tiče tehnologija i dalje dominira dial-up

Slika 1. Struktura prihoda po servisima za 2006. godinu

Izvor: RATEL

pristup, koji je pored bežičnog pristupa i najjeftiniji, ali pruža i najlošiji kvalitet. Trenutno, u Srbiji ima više od 540.000 korisnika kablovskih mreža. Najveći broj pretplatnika priključen je u poslednjih nekoliko godina, a mreže su pretežno koaksijalne i po svojim osobinama omogućavaju isključivo jednosmeran rad (distribuciju radio i TV programa). Ukupne investicije u telekomunikacionu infrastrukturu u 2006. godini iznose oko 190 miliona EUR. Ukupne investicije u telekomunikacije u prethodnih pet godina premašile su cifru od 1,5 milijardi EUR. Direktrne strane investicije su bile skoro 2 milijarde EUR samo od mobilnih operatora koji su ušli na tržište. Kada se uporedi ostvareni odlazni saobraćaj u fiksnoj i mobilnoj telefoniji (slika 4), može se primetiti da se javna fiksna telekomunikaciona mreža koristi više od mobilne, odnosno svega 17% ukupnog saobraćaja je realizovano putem mobilne mreže, a ostatak je realizovan preko fiksne. Međutim, ovaj procenat ima tendenTELEKOMUNIKaCIjE | aPrIL 2008

STrUČNO - NaUČNI ČaSOPIS rEPUBLIČKE aGENCIjE Za TELEKOMUNIKaCIjE | 01 |

zarade, a za paket sa većim brojem usluga čak 20%. U osnovnom paketu najveći izdatak čini korišćenje fiksnog telefona, a u paketu sa većim brojem usluga ADSL.

3. KOMParaTIVNa aNaLIZa Sa držaVaMa jUGOISTOČNE EVrOPE

Slika 3. Broj korisnika usluga na 100 stanovnika

Izvor: RATEL

Slika 4. Odlazni saobraćaj u milionima minuta

Izvor: RATEL

ciju rasta, pa se, uz dodatni pad cena u mobilnoj telefoniji, očekuje, da će se mnogo više saobraćaja generisati preko mobilne mreže. U Tabelama 2. i 3. prikazane su dve korpe telekomunikacionih usluga – osnovna i visoka. Ovo je pokazatelj

toga koliko stanovništvo u proseku mesečno troši na telekomunikacione usluge ukoliko koristi osnovni paket, koji podrazumeva samo korišćenje televizije, fiksnog i mobilnog telefona, odnosno koliko troši koristeći još i Internet i KDS. Za osnovni paket usluga trebalo je izdvojiti 8% mesečne

Tabela 2. Osnovna korpa telekomunikacionih usluga Izvor: RATEL

Fiksni telefon Mobilni telefon (pripejd) Televizija (rTS pretplata) Ukupno

TELEKOMUNIKaCIjE | aPrIL 2008

Prosečan iznos računa

Procenat izdataka u prosečnoj zaradi

907,32

4,18%

488,63

2,25%

300,00

1,38%

1.695,95

7,81%

Sve do kraja osamdesetih, u većini evropskih zemalja telekomunikacione usluge je pružala jedna kompanija, i to u državnom vlasništvu. Međutim, uvođenje regulatornih reformi od strane Evropske unije tokom protekle dve decenije, omogućilo je otvorenije i konkurentnije tržište telekomunikacija. Na proces liberalizacije u Evropskoj uniji, a kasnije i u ostalim zemljama Evrope, snažno je uticao proces reformi koji je u to vreme započela Komisija EU. Kao posledica, u mnogim državama je počela privatizacija telekomunikacionih operatora i otvaranje tržišta većoj konkurenciji. U korak sa ukupnim promenama, proizvodi i usluge su takođe doživeli snažnu modernizaciju, pri čemu se posebno ističu razvoj usluga mobilne telefonije početkom devedesetih i, nešto kasnije, ekspanzija Internet usluga.

Tabela 3. Visoka korpa

Izvor: RATEL

Prosečan iznos računa

Procenat izdataka u prosečnoj zaradi

Fiksni telefon

907,32

4,18%

Mobilni telefon (postpejd)

1205,18

5,55%

Televizija (rTS pretplata) adSL KdS Ukupno

300,00

1,38%

1.567,40

7,22%

404,73

1,86%

3.668,08

20,20%

TržIŠTE TELEKOMUNIKaCIja U rEPUBLICI SrBIjI U 2006. GOdINI

Sve pomenute tendencije se dešavaju i na tržištima zemalja jugoistočne Evrope, sa izvesnim zakašnjenjem u odnosu na države članice EU. Spisak zemalja sa brojem stanovnika i BDPom naveden je u Tabeli 4. Indeks digitalne mogućnosti (Digital Opportunity Index - DOI) je prezentovan u izveštaju sa Tematskog sastanka Svetskog samita o informacionom društvu (World Summit on the Information Society – WSIS, Ženeva 2003. – Tunis 2005.) posvećenom saradnji zainteresovanih strana radi smanjenja digitalne podele (Multistakeholder partnerships for bridging the digital divide), održanog u Seulu, u Republici Koreji, 23. i 24. juna 2005. Ovom samitu su prisustvovali državni operatori, investitori, nevladine organizacije, itd. Prethodno se koristio Indeks digitalnog pristupa (Digital Access Index DAI). DOI obuhvata tri kategorije: • Mogućnost - da bi učestvovali u informacionom društvu, korisnici moraju imati pristup informacionim i komunikacionim tehnologijama i moraju biti u mogućnosti da ih priušte. Procenat stanovništva koji je pokriven mobilnom telefonijom predstavlja sâm pristup. Tarifnim indikatorima, tj. tarifom

Slika 5. Indeks digitalne mogućnosti u zemljama regiona

pristupa Internetu (u vidu procenta od prihoda po glavi stanovnika) i tarifom usluga mobilne telefonije (u vidu procenta od prihoda po glavi stanovnika), meri se pristupačnost. • Infrastrukturu, koja uključuje indikatore mreže vezane za procenat domaćinstava sa fiksnom telefonskom linijom, broj mobilnih pretplatnika na 100 stanovnika, procenat domaćinstava sa Internet pristupom kod kuće i broj mobilnih Internet pretplatnika na 100 stanovnika. Takođe obuhvata uređaje koji omogućavaju interfejs između korisnika i mreže: ovde je to predstavljeno procentom domaćinstava sa računarom.

Tabela 4. Broj stanovnika i BDP

država

Br. stanovnika (u mil.)

albanija Bugarska Crna Gora

Izvor: *

BdP (u mil. EUr)

BdP pc (‘000 EUr)

3,15

7.312

2,3

7,68

25.100

3,3

0,62

1.932

3,1

Hrvatska

4,44

34.221

7,7

Mađarska

10,07

89.881

8,9

Makedonija

2,04

4.957

2,4

rumunija

21,58

97.154

4,5

Slovenija

2,01

30.453

15,1

Srbija

7,44

25.290

3,4

* The Vienna Institute for International Economic Studies /Republički zavod za statistiku (procena) ** World Information Society Report 2007.

Izvor: **

• Upotrebu, koja pokazuje u kojoj meri se koriste informacionokomunikacione tehnologije i obuhvata procenat pojedinaca koji koriste Internet. Kvalitet se ogleda u broju Internet pretplatnika sa širokopojasnim pristupom (kako za fiksne tako za mobilne tehnologije). U idealnim uslovima, digitalna mogućnost bi značila: • Jednostavan pristup informacionokomunikacionim tehnologijama za celokupno stanovništvo po pristupačnim cenama; • Sva domaćinstva opremljena ICT uređajima; • Mobilne ICT uređaje za sve stanov-nike; • Širokopojasni pristup za sve. Uporedni prikaz broja korisnika mobilne i fiksne telefonije na 100 stanovnika pokazuje da sve države regiona prate osnovne svetske trendove, odnosno da je broj mobilnih pretplatnika veći od broja pretplatnika fiksne telefonije (Slika 7). Ono što je i dalje slaba strana jeste nedovoljno razvijena penetracija fiksne telefonije, koja iznosi 36,3%. U protekloj godini broj pretplatnika na 65

STrUČNO - NaUČNI ČaSOPIS rEPUBLIČKE aGENCIjE Za TELEKOMUNIKaCIjE | 01 |

100 stanovnika je u fiksnoj mreži porastao za 7,6%, a u mobilnoj telefoniji za 20,6%.

ZaKLjUČaK U ovom radu je data analiza statističkih podataka o tržištu telekomunikacija u Republici Srbiji. Analiza pokazuje da je ostvaren značajan napredak u odnosu na prethodni period, a s obzirom na to da je tokom 2006. godine došlo do značajnih promena, pri čemu se pre svega misli na ulazak dva velika operatora mobilne telefonije na tržište Srbije, ali i na značajan napredak u radu postojećih telekomunikacionih preduzeća u Srbiji, može se očekivati još veći razvoj u skorijoj budućnosti.

Slika 6. Elementi Indeksa digitalne mogućnosti

Slika 7. Broj pretplatnika mobilne i fiksne mreže na 100 stanovnika

* World Information Society Report 2006 – ITU ** Country Comparative Report 3 (Cullen International)

Izvor: *

Izvor: **

TržIŠTE TELEKOMUNIKaCIja U rEPUBLICI SrBIjI U 2006. GOdINI

Literatura [1] Pregled tržišta telekomunikacija u Republici Srbiji u 2006. godini, Republička agencija za telekomunikacije, Beograd, 2007. [2] Strategija razvoja telekomunikacija u Republici Srbiji od 2006. do 2010. godine, Službeni glasnik RS br. 99/06. [3] Zakon o telekomunikacijama, Službeni glasnik RS br. 44/03 i br. 36/06. [4] Country Comparative Report 3, Cullen International, 2007. [5] World Information Society Report 2006 – ITU [6] Republički zavod za statistiku, www.statserb.sr.gov.yu [7] The Vienna Institute for International Economic Studies, http://www.wiiw.ac.at/e/home.htm

autori Dr Milan Janković je diplomirao (1975), magistrirao (1990) i doktorirao (1999) na smeru Telekomunikacije, na Elektrotehničkom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Nakon četrnaest godina koje je proveo u industriji telekomunikacija, gde je bio zadužen za uvođenje novih tehnologija i proizvoda, 1990. godine je prešao u Zajednicu jugoslovenskih PTT-a (ZJPTT), gde je u delu za Naučno istraživanje i razvoj bio angažovan na poslovima vezanim za istraživanje i uvođenje odgovarajućih arhitektura mreža za pristup. Od decembra 2002. do marta 2006. je bio generalni direktor ZJPTT. Danas je izvršni direktor Republičke agencije za telekomunikacije Republike Srbije. 2001. godine izabran je u zvanje docenta na Katedri za telekomunikacije Elektrotehničkog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Objavio je preko 120 radova u međunarodnim časopisima, kao i zbornicima domaćih i međunarodnih konferencija i koautor je knjige „Mreže za pristup“. Dr Janković je član IEEE. Mr Vladica Tintor je diplomirao (2004) i magistrirao (2006) na smeru Telekomunikacije, na Elektrotehničkom fakultetu u Beogradu. Trenutno završava magistarske studije na Ekonomskom fakultetu u Beogradu. Od 2006. godine radi u Republičkoj agenciji za telekomunikacije. Jelena Rašković je diplomirala je na Ekonomskom fakultetu u Beogradu 2006. godine, na smeru Statistika i informatika i završila međunarodni master program iz Kvantitativnih finansija, takođe, na Ekonomskom fakultetu u Beogradu (u toku je izrada master teze). Od 2007. godine radi u Republičkoj agenciji za telekomunikacije. Tamara Muškatirović je diplomirala na smeru Telekomunikacije, na Elektrotehničkom fakultetu u Beogradu 2006. godine. Od 2007. godine radi u Republičkoj agenciji za telekomunikacije.

TELEKOMUNIKaCIjE | aPrIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

Goran Pavlović

IMPLEMENTACIJA ELEKTRONSKOG POTPISA U SRBIJI SADRŽAJ Svedoci smo da se danas, u eri masovne informatizacije svih društvenih procesa, u našoj zemlji još uvek nije izvršilo formiranje kičme te informatizacije, a to je implementacija elektronskog potpisa. Suvišno je govoriti koliko takvo stanje otežava normalno funkcionisanje celokupnog sistema, a o funkcionisanju državnih službi da i ne govorimo. Ono sa čime se danas redovno susrećemo posebno u državnoj administraciji su stalne pritužbe državnih službenika da su im ruke vezane i da su mnogi procesi i procedure funkcionisanja beskrajno komplikovani upravo zato što u Republici Srbiji nije implementiran zakon o elektronskom potpisu. Ovaj tekst predstavlja analizu mogućih načina i modaliteta implementacije elektronskog potpisa u Srbiji.

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

IMPLEMENTACIJA ELEKTRONSKOG POTPISA U SRBIJI

1. KONCEPT I OPRAVDANOST IDEJE 1.1. Cilj i osnovni zahtev Nakon usvajanja Zakona o elektronskom potpisu, koji je donet u decembru 2004. godine, osim donošenja par podzakonskih akata ništa se dalje nije učinilo po tom pitanju. Formiranjem Ministarstva za telekomunikacije i informatičko društvo u našoj zemlji se pojavio politički i pravni subjekt koji svojim autoritetom može da pokrene proces sa mrtve tačke. Implementacija elektronskog potpisa je jedan jako kompleksan proces koji pored tehnoloških aspekata mora uzeti u obzir društveni, politički i pravni kontekst same implementacije. Takođe pre implementacije moraju se analizirati i predvideti eventualni mogući rizici kao i odgovori na iste. Uloge državnih organa koji bi učestvovali u realizaciji implementacije su takođe tema koja mora biti kvalitetno sagledana i obrađena kako bi se došlo do optimalnog rešenja. Elektronski potpis je skup podataka u elektronskom obliku koji su pridruženi ili logički povezani s elektronskim dokumentom, a služe za identifikaciju potpisnika. Digitalni identitet čine kriptografski ključ korisnika, javni kriptografski ključ i digitalni sertifikat. Elektronski potpis predstavlja tehnologiju čijom se primenom u sistemima elektronskog poslovanja omogućava provera autentičnosti potpisnika, zaštita integriteta podataka koji se prenose i neporecivost elektronskog potpisivanja date poruke ili dokumenta. Za razliku od običnog potpisa, digitalni potpis štiti i integritet korisnika. Digitalni elektronski potpis ima tri funkcije: - pouzdano garantuje identitet potpisnika; - sprečava narušavanje integriteta

elektronskog dokumenta (izmena u potpisanom dokumentu ne može da prođe neopaženo); onemogućava naknadno poricanje odgovornosti za sadržaj dokumenta.

Za realizaciju kvalifikovanog elektronskog potpisa neophodno je koristiti sredstva za formiranje kvalifikovanog elektronskog potpisa i posedovati kvalifikovani elektronski sertifikat, izdat od strane sertifikacionog tela koje ispunjava odgovarajuće uslove prema Zakonu o elektronskom potpisu. U ovom tehnološkom trenutku, kvalifikovani elektronski potpis se realizuje primenom asimetričnih kriptografskih sistema (na primer RSA algoritam) i hash funkcija (MD5 ili SHA-1 algoritmi), dok se kao sredstva za formiranje kvalifikovanog elektronskog potpisa uglavnom koriste smart kartice. Prilikom implementacije sistema koji se po prvi put primenjuju obično se pojavljuje problem koji se najlakše opisuje pitanjem: „Šta je starije: kokoška ili jaje?“, odnosno pojavljuje se problem od čega početi: problem da određeno sertifikaciono telo ne može samo sebe da sertifikuje za izdavanje kvalifikovanih sertifikata. Taj problem se obično prevazilazi tako što nadležno Ministarstvo delegira određeni organ u koji ima potpuno poverenje i koje se naziva Centralno sertifikaciono i organizaciono-registraciono telo (CORA) koje daje, izdaje kvalifikovane elektronske sertifikate drugim sertifikovanim telima (npr. JP PTT Srbija, Privredna komora Srbije, Ministarstvo za državnu i lokalnu samoupravu, Ministarstvo pravosuđa...). Budući da u Srbiji još uvek ne postoje sertifikaciona tela koja izdaju kvalifi-

kovane elektronske potpise, moramo naglasiti koje je sve zahteve neophodno ispuniti da bi se takva tela formirala: - Potrebno je dizajnirati i realizovati sistem koji će i tehnički i pravno omogućiti formiranje Centralnog sertifikacionog i organizacionoregistracionog tela (CORA); - Prilikom projektovanja i implementacije takvog sistema potrebno je voditi računa kako o tehničkim tako i o pravnim aspektima implementacije; - Da bi se sprečila tehnološka zavisnost i obezbedila konkurentnost različitih platformi, sistem mora obezbediti nesmetani rad sa različitim IKT tehnologijama i platformama; - U cilju omogućavanja komunikacije domaćih entiteta sa inostranim, Sistem mora posedovati interoperabilnost sa relevantnim inostranim i međunarodnim PKI sistemima. Važno je napomenuti da je npr. JP PTT Srbije još 18.06.2006. godine Ministarstvu za nauku i zaštitu životne sredine predalo „Zahtev za upis u registar sertifikacionih tela za izdavanje kvalifikovanih elektronskih sertifikata u Republici Srbiji“, „Prijavu za upis u evidenciju sertifikacionih tela“ i prateću dokumentaciju sertifikacionog tela Pošte, ali usled nepostojanja Centralnog sertifikacionog i organizacionoregistracionog tela (CORA) još im nije izdato odobrenje pošto ne mogu biti uvedeni u registar koji mora biti dostupan putem weba i digitalno potpisan kvalifikovanim digitalnim potpisom (Član 4. i Član 11. Pravilnika o registru sertifikacionih tela za izdavanje kvalifikovanih elektronskih sertifikata u Republici Srbiji). TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

1.2. Analiza trenutne opravdanosti Da bi se u potpunosti sagledala kompleksnost realizacije elektronskog potpisa potrebno je proanalizirati sve aspekte ove problematike. Svedoci smo da celokupan IKT sektor stagnira usled nepostojanja kvalifikovanog rešenja za elektronski potpis. Nije potrebno praviti velike analize i studije da se zaključi da će primena kvalifikovanog elektronskog potpisa u Srbiji pozitivno uticati na razvoj informatičkog i telekomunikacionog sektora kao i na razvoj privrede u zemlji i regionu. Evidentno je da bi elektronski potpis izazvao dinamični razvoj IKT tržišta u Srbiji koji bi ubrzano na posredan način izazvao i razvoj ostatka ekonomije. Najpopularnije aplikacije u kojima se koristi (kvalifikovani) elektronski potpis su zaštićene web transakcije, zaštićene e-mail poruke, zaštićeni FTP servis, formiranje VPN (IPSec) mreža, bezbedno upravljanje dokumentacijom, bezbedna plaćanja putem Interneta itd.

Najznačajnija polja primene elektronskog potpisa su elektronsko poslovanje (e-Business), elektronska trgovina (e-Commerce), elektronsko bankarstvo (e-Banking), elektronska uprava (eGovernment), elektronsko pravosuđe (e-Justice), elektronsko zdravstvo (eHealthcare) i platni sistemi na bazi čip kartica (EMV) itd. Da bi se sprovela analiza opravdanosti implementacije takvog sistema najbolje je sprovesti PEST analizu (Political/Politički + Economic/Ekonomski + Social/ Društveni + Technological/Tehnološki). U Tabeli 1-1 su prikazani rezultati PEST analize.

2. PREGLED PROJEKTA 2.1. Centralno sertifikaciono i organizaciono-registraciono telo (CORA) U Republici Srbiji postoji par državnih institucija koja se nameću da budu poten-

Sertifikat/CRL Skladište (Repository)

Publikovanje sertifikata

cijalni kandidati za nacionalno Centralno Sertifikaciono i organizaciono-registraciono telo (CORA). Važno je imenovati potencijalne kandidate i analizirati prednosti i rizike za svaku instituciju posebno: - Ministarstvo za telekomunikacije i informatičko društvo: Prednosti: Ovo je ministarstvo direktno nadležno za implementaciju elektronskog potpisa i ima dovoljnu političku težinu i autoritet da generiše pravnu regulativu koja bi bila osnova za implementaciju elektronskog potpisa. Trenutni saziv Ministarstva poseduje dovoljni stručni kapacitet i ugled u stručnoj javnosti; Mane: Pošto je ovo Ministarstvo novoformirano, teško je očekivati, da se zbog komplikovanosti procedure zapošljavanja u kratkom vremenskom roku može zaposliti kvalitetan dodatni, isključivo za tu oblast zadužen kadar. Takođe je važno napomenuti da je ovde ograničavajući faktor za prijem dodatnog kvalifikovanog kadra Zakon o platama

Krajni entitet Životni ciklus sertifikata sa CRL operacijama

PKI korisnici

entiteti Izdavanje sertifikata

Publikovanje Sertifikata/CRL

Registracioni Autoritet Sertifikacioni Autoritet sertifikacija sa njihovim «update»

Sertifikacioni Autoritet Slika 1. Uopštena shema PKI arhitekture

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

IMPLEMENTACIJA ELEKTRONSKOG POTPISA U SRBIJI

Tabela 1. PEST analiza

POLITIKA (Politics)

EKONOMIJA (Economic)

- Direktiva EU 1999/93/EC o elektronskim potpisima (usvojena 13. decembra 1999, a formalno stupila na snagu 19. januara .2000. godine) predstavlja pravno utemeljenje elektronskog potpisa i na osnovu nje su doneti Zakoni o elektronskom potpisu u svim zemljama EU, kao i u većini ostalih zemalja Evrope. Važno je napomenuti da je primena elektronskog potpisa jedan od prvih preduslova koji naša zemlja mora da učini u procesu pridruživanju EU; - Zakon o elektronskom potpisu u Srbiji, u potpunosti usklađen sa EU Direktivom 1999/93/EC, izglasan je u Narodnoj skupštini Republike Srbije dana 14. decembra 2004. i publikovan u Službenom glasniku Republike Srbije br. 135 od 21. decembra 2004. godine; - Uspostavljanje Ministarstva za telekomunikacije i informatičko društvo u maju 2007; - Postojanje RATEL-a, nezavisnog regulatornog tela koje je suštinski zainteresovano da se Centralno Sertifikaciono i Organizaciono-Registraciono tela (Root/Bridge CORA) što ranije formira; - U decembru 2006. godine usvojena Strategija razvoja informacionog društva; - 2006. godine JP PTT predao zahtev za dobijanje dozvole za dobijanje statusa sertifikacionog tela za izdavanje kvalifikovanih elektronskih sertifikata; - Nepostojanje institucionalne i proceduralne zaokruženosti za potpunu primenu Zakona

- Bolja ekonomska situacija u društvu u odnos na nekoliko godina unazad; - Jačanje servisa e-vlada; - Zahtev za elektronske usluge tipa UPRAVA-PRIVREDA (eng. G2B); - Zahtev za elektronske usluge tipa PRIVREDA-PRIVREDA (eng. B2B); - Razvoj telekomunikacionog sektora izazvan povećanom tražnjom za telekomunikacionim servisima potrebnim za primenu elektronskog potpisa (širokopojasni internet, VPN, bežični internet...); - Razvoj telekomunikacionog sektora; - Razvoj softverske industrije u zemlji

DRUŠTVO (Social)

TEHNOLOGIJA (Technological)

- Zahtev za elektronske usluge tipa UPRAVA-GRAÐANI (eng. G2C); - Zahtev za elektronske usluge tipa UPRAVA-UPRAVA (eng. G2G); - Formirano odeljenje Okružnog suda u Beogradu za predmete vezane za visokotehnološki kriminal; - Zahtev za privatnost podataka građana/preduzeća..

- Potreba za brzom razmenom informacija i primenom interneta; - Konvergencija različitih softverskih i hardverskih rešenja bazirana na TCP/IP tehnologiji; - Omogućava razvoj domaćih tehnoloških rešenja koji pospešuju poslovanje i zadovoljstvo korisnika;

državnih službenika koji ne može obezbediti konkurentnost Ministarstva na tržištu rada u borbi za kvalitetne kadrove. To bi se svakako loše odrazilo na kvalitet rada Centralnog sertifikacionog i organizaciono-registracionog tela (CORA); - Ministarstvo unutrašnjih poslova: Prednosti: poseduje dovoljno tehničkih i kadrovskih potencijala za realizaciju ovakvog projekta; Mane: Mogućnost preplitanja i preklapanja nadležnosti između Ministarstva za telekomunikacije i informatičko društvo i Ministarstva unutrašnjih poslova što može tokom implementacije

izazvati proceduralne probleme. Pored toga se u saradnji sa relevantnim međunarodnim organizacijama (EU i OEBS) mora jako pažljivo analizirati pravni aspekti implementacije Centralnog sertifikacionog i organizaciono-registracionog tela (CORA) u okviru Ministarstva unutrašnjih poslova zbog potrebe civilne kontrole jednog takvog tela;

Mane: Usled ograničenja definisanih Zakonom o platama državnih službenika postoji opasnost fluktuacije kadrova u Zavodu. Dosadašnji rad Zavoda se pretežno odnosio na teoretski aspekt informacionog društva tako da postoji nedostatak iskustva u realizaciji praktičnih projekata od nacionalnog interesa;

- Republički zavod za informatiku i internet: Prednosti: Zavod se hijerarhijski oslanja na Ministarstvo za telekomunikacije i oblast delovanja Zavoda pokriva oblast informacionog društva;

- Narodna banka Srbije, Zavod za izradu novčanica: Prednosti: Narodna banka Srbije poseduje dovoljno kadrovskih i materijalnih sredstava da realizuje projekat elektronskog potpisa; TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

Mane: Informatički servisi nisu osnovna oblast delatnosti Narodne banke Srbije. Ne postoje definisane nadležnosti između Ministarstva za telekomunikacije i informatičko društvo i Narodne banke Srbije što može izazvati probleme tokom implementacije;

preneti ovlašćenja po pitanju administracije i kontrole sertifikacionih tela. Pošto je RATEL po svojoj strukturi regulatorno telo, time je ujedno i najmanje zavisno od eventualnih spoljnih političkih i ekonomskih pritisaka u budućnosti.

- JP PTT: Prednosti: JP PTT poseduje dovoljni kadrovski potencijal da realizuje ovakav sistem; Mane: Pošto je JP PTT predao zahtev za dobijanje dozvole za dobijanje statusa sertifikacionog tela za izdavanje kvalifikovanih elektronskih sertifikata postoji mogućnost „sukoba interesa“, odnosno da JP PTT bude inspekcijski organ za druge organizacije koja takođe izdaju kvalifikovane elektronske sertifikate na tržišnoj osnovi. Realno je očekivati da će JP PTT posedovati značajni tržišni udeo u tržištu izdavanja kvalifikovanih elektronskih potpisa u Srbiji;

Član 21. Zakona o elektronskom potpisu omogućava Ministarstvu za telekomunikacije i informatičko društvo da pravnim aktom može preneti pravo da izdaje kvalifikovane sertifikate određenom državnom organu, u ovom slučaju Republičkoj agenciji za telekomunikacije. Potrebno je navesti da Centralno sertifikaciono i organizaciono-registraciono telo (CORA) u suštini predstavlja ser-tifikaciono telo koje funkcioniše po neprofitnom principu i u koje nadležni organ ima potpuno poverenje da su njegovi generisani elektronski sertifikati kvalifikovani.

- Republička agencija za telekomunikacije (RATEL): Prednosti: Oblast delatnosti RATEL-a je usko vezana za razvoj telekomunikacija i informacionog društva. RATEL poseduje dovoljan kadrovski i materijalni kapacitet da iznese takav jedan projekat i da uspešnost implementacije istog u budućnosti ne bude zavisna od dnevno političkih događaja i političkih uticaja.; Mane: Nedefinisanost pravnog okvira; Uzimajući u obzir da je Republička agencija za telekomunikacije u svojoj suštini nezavisno regulatorno telo, RATEL predstavlja optimalnu instituciju kojoj bi Ministarstvo za telekomunikacije i informatičko društvo moglo 72

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

Da bi se bolje objasnila logika organizacije sertifikacionih tela najbolje je uzeti primer izrade pečata novoosnovane firme: kada osnuje firmu, vlasnik firme sa određenom dokumentacijom odlazi kod pečatoresca koji na osnovu priložene dokumentacije izrađuje pečat. Vlasnik/osnivač firme pre nego što izabere pečatoresca utvrđuje da li je taj pečatorezac ovlašćen od nadležnog organa da izrađuje pečate. Svaki ovlašćeni pečatorezac poseduje papir na kome stoji pečat ovlašćenog državnog organa koji ga ovlašćuje da izrađuje pečate u skladu sa definisanom procedurom. Pečatorezac ne može samom sebi da potpiše i pečatom overi ovlašćenje za izdavanje i pravljenje pečata drugim licima. Posmatrajući navedenu analogiju Centralno sertifikaciono i organizacionoregistraciono telo (CORA) predstavlja

nadležan državni organ koji pečati dozvole pečatorescima da izrađuju pečate trećim licima. Kao što je nemoguće da novoosnovanoj firmi nadležni državni organ izda pečat, tako ni Centralno sertifikaciono i organizaciono-registraciono telo (CORA) ne bi trebalo da krajnim korisnicima izdaje kvalifikovane elektronske sertifikate, već bi se ti kvalifikovani elektronski sertifikati mogli izdavati samo od strane sertifikacionih tela ovlašćenih za izdavanje kvalifikovanih elektronskih sertifikata.

2.2. Analiza rešenja Imajući u vidu kadrovske, tehničke i materijalne resurse Republičke agencije za telekomunikacije, očigledno je da sama tehnička implementacija Centralnog sertifikacionog i organizacionoregistracionog tela (CORA) u okviru Agencije ne bi trebalo da predstavlja problem. Pored tehničkog rešenja koje mora u potpunosti da bude usklađeno sa Zakonom o elektronskom potpisu i pravilnicima, potrebno je posebno obratiti pažnju na podzakonske akte koji bi dali pun pravni legitimitet implementaciji Centralnog sertifikacionog i organizaciono-registracionog tela (CORA) u Republičkoj agenciji za telekomunikacije. Tehnička realizacija projekta bi se sprovodila u nekoliko faza: 1. Faza analize (3 meseca), tokom koje bi se vršile sledeće aktivnosti: - Ministarstvo za telekomunikacije i informatičko društvo bi imenovalo radnu grupu sastavljenu od predstavnika Ministarstva, Republičke agencije za telekomunikacije i drugih stručnjaka (stručnjaci za IKT i pravni stručnjaci) koja bi imala za-

IMPLEMENTACIJA ELEKTRONSKOG POTPISA U SRBIJI

datak da definiše neophodne i hitne pravne i tehničke mere potrebne da se registruje prvo sertifikaciono telo za izdavanje kvalifikovanih elektronskih sertifikata u zemlji; Radna grupa bi autsorsovala funkcije upravljanja projektom (project management), pravno-proceduralne analize i sl. i periodično bi donosila preporuke Ministarstvu i RATEL-u o načinu rešavanja definisanih problema; Angažovani eksperti bi radnoj grupi predstavili moguća rešenja, a radna

konski akti od strane Ministarstva, RATEL-a i eventualno drugih državnih organa; Postojeći podzakonski akti se usklađuju tako da zadovolje faktičko stanje na terenu. Podzakonski akti moraju da obezbede konkurentnost između različitih sertifikacionih tela za izdavanje kvalifikovanih elektronskih sertifikata i moraju da obezbede da rešenja, naročito za državne organe, mogu da rade na različitim platformama (MS Windows, Linux...) čime se sprečava monopolizacija i tehnič-

Kontrolni organ Sertifikacionih tela Radna grupa za implementaciju Elektronskog potpisa

Strana sertifikaciona tela RATEL Root CA

RATEL Bridge CA Komercijalna sertifikaciona tela (npr. PTT)

CA Ministarstva za državnu upravu

CA MUP-a

CA Ministarstva pravde

CA lokalne samouprave

Krajni entitet / Korisnik

Druga vladina tela

Legenda: Krajni entitet / Korisnik

Unakrsni sertifikat Sertifikat

Slika 2. Primer mogućeg načina realizacije nacionalne PKI arhitekture

grupa bi na osnovu toga donosila preporuke Ministarstvu i RATEL-u koje korake (pravne i tehničke) treba činiti; - Definiše se stepen prenošenja nadležnosti Ministarstva na RATEL po pitanju elektronskog potpisa; 2. Faza implementacije (3-4 meseca), sa aktivnostima: - Definišu se i usvajaju pravni podza-

ka zavisnost; RATEL se tehnički i kadrovski osposobljava za preuzimanje nadležnosti koje bi mu prenelo Ministarstvo, što podrazumeva nabavku servera, bezbednosne opreme, usvajanje pravilnika koji su neophodni za rad sertifikacionih tela itd. Selekcija i zapošljavanje kadrova za ovu svrhu bi se vršila u koordinaciji sa Mini-

starstvom za telekomunikacije i informatičko društvo; Pregleda se dokumentacija JP PTT (i eventualno drugih firmi ili ustanova koje se u međuvremenu prijave) i nakon toga se, ukoliko zadovoljava sve preduslove definisane zakonom, uvodi u registar sertifikacionih tela za izdavanje kvalifikovanih sertifikata. Odluka o uvođenju JP PTT u registar sertifikacionih tela se potpisuje kvalifikovanim digitalnim potpisom RATEL-a i objavljuje se na internet prezentaciji RATEL-a; Angažovana ekspertska grupa koordiniše celokupne aktivnosti i redovno izveštava sve članove radne grupe o postignutim postavljenim podciljevima (milestones);

3. Faza testiranja i promocije elektronskog potpisa u javnosti (3-4 meseca), kojom bi se obuhvatile sledeće aktivnosti: - Ispravljanje eventualnih tehničkih nedostataka; - Kreiranje uputstava po principu „najbolje prakse“ (best practice) za buduće firme i organizacije koje žele da apliciraju za sertifikaciona tela; - Tehničko testiranje sistema na izabranom državnom organu (npr. opština gde se digitalnim putem na mejl šalje formalni zahtev za izvod iz knjige venčanih potpisan kvalifikovanim elektronskim potpisom podnosioca zahteva, a opština elektronskim putem šalje izvod iz knjige venčanih potpisanim kvalifikovanim elektronskim potpisom opštine). Ovakav formalni zahtev za izdavanje potvrde se može i marketinški popularizovati kako bi se krajnim korisnicima što više objasnile prednosti tehnologije kvalifikovanih elektronskih potpisa i kakve benefite donosi korisnicima; TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

Raspisivanje javnog poziva za sve zainteresovane firme/ustanove da se prijave za sticanje statusa serifikacionog tela za izdavanje kvalifikovanih elektronskih sertifikata u skladu sa Zakonom o elektronskom potpisu;

4. Faza rada i održavanja sistema (kontinualno se obavlja bez vremenskih ograničenja), koja predviđa sledeće: - Savetodavnu funkciju softverskim firmama koje rade na implementaciji različitih e-uprava projekata; - Formiranje veće radne grupe za implementaciju elektronskog potpisa u koju se pored predstavnika Ministarstva za telekomunikacije i informatičko društvo uključuju predstavnici Ministarstva za državnu upravu i lokalnu samoupravu, Ministarstva pravde, Ministarstva unutrašnjih poslova, Fonda zdravstvenog osiguranja, Narodne banke Srbije, Udruženja banaka Srbije, itd. - Svako ministarstvo / državna ustanova za sebe kreira interna akta neophodna za primenu elektronskog potpisa u okviru ministarstva/ustanove; - RATEL vrši nadzor rada sertifikacionih tela ovlašćenih za izdavanje kvalifikovanih elektronskih sertifikata u skladu sa Zakonom o elektronskom potpisu i podzakonskih akata vezanih za Zakon; - Vrši se popularizacija rešenja na domaćim i međunarodnim stručnim skupovima (Ministarstvo za telekomunikacije i informatičko društvo i RATEL zajedno)...

2.3. Poslovni zahtevi Radi uspešne implementacije elektronskog potpisa potrebno je prevashodno definisati funkcije vezane za nacionalnu 74

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

PKI implementaciju koje bi Republička agencija za telekomunikacije mogla obavljati. U slučaju da postoji konsenzus između Ministarstva za telekomunikacije i informatičko društvo i Republičke agencije za telekomunikacije, RATEL bi mogao obavljati sledeće prinadležnosti: - U okviru RATEL-a bi se vodio Registar sertifikacionih tela za izdavanje kvalifikovanih elektronskih sertifikata u Republici Srbiji (Član 19. Zakona o elektronskom potpisu i Pravilnik o Registru sertifikacionih tela za izdavanje kvalifikovanih elektronskih sertifikata u Republici Srbiji) - RATEL bi vršio evidenciju sertifikacionih tela u skladu sa Pravilnikom o evidenciji sertifikacionih tela; - Stručne službe RATEL-a bi vršile proveru ispunjenosti zahteva (Zakon o elektronskom potpisu Član 18, Pravilnik o tehničko-tehnološkim postupcima za formiranje kvalifikovanog elektronskog potpisa i kriterijumima koje treba da ispune sredstva za formiranje kvalifikovanog elektronskog potpisa i Pravilnik o bližim uslovima za izdavanje kvalifikovanih elektronskih potpisa); - Kontrolori iz RATEL-a bi vršili periodičan nadzor sertifikacionih tela čime bi se proveravala ispunjenost uslova za izdavanje kvalifikovanih elektronskih sertifikata u Republici Srbiji (Član 36, 37, 38, 39 i 40. Zakona o elektronskom potpisu); - RATEL bi u koordinaciji sa Ministarstvom za telekomunikacije i informatičko društvo propisivao najniži iznos osiguranja od rizika i odgovornosti za moguću štetu nastalu vršenjem usluge izdavanja elektronskih sertifikata (Član 33. Zakona o elektronskom potpisu); - RATEL bi u saradnji sa Ministarstvom za telekomunikacije i infor-

matičko društvo u smislu Člana 35. Zakona o elektronskom potpisu pronašao adekvatan način priznavanja kvalifikovanih međunarodnih elektronskih sertifikata čime bi se znatno olakšala međudržavna i poslovna saradnja sa subjektima iz inostranstva; RATEL bi u koordinaciji sa Ministarstvom za telekomunikacije i informatičko društvo i eventualno JP PTT koji bi bilo prvo sertifikaciono telo za izdavanje kvalifikovanih elektronskih sertifikata (ukoliko zadovoljava sve preduslove) vršio marketinšku popularizaciju servisa elektronskog potpisa, kako bi se što više državnih institucija (ministarstva, pravosuđe, lokalna samouprava, poreska uprava...), preduzeća i fizičkih lica prijavilo za dobijanje kvalifikovanih elektronskih sertifikata.

3. OPRAVDANOST PROJEKTA Brzi razvoj IKT tehnologija uslovljava potrebu da i zakonski i društveni okviri prate taj razvoj. Posmatrajući trenutni status eposlovanja i e-vlade u Srbiji uočava se da je jedno od najvećih uskih grla nedostatak Registraciono-sertifikacionog tela koje bi obavljalo i Verifikacione i Bridge funkcije. Ako se uzme u obzir da trenutno u redu da postanu sertifikaciona tela za izdavanje kvalifikovanih elektronskih potpisa stoje dve velike institucije kao što su JP PTT i Privredna komora Srbije, očigledno je da postoji potreba za hitnom realizacijom ovakvog nacionalnog registraciono-sertifikacionog tela sa funkcijama. Implementacija nacionalnog PKI sistema predstavlja jedan od osnovnih preduslova daljeg razvoja informacionog i komunikacionog sektora u zemlji i regi-

IMPLEMENTACIJA ELEKTRONSKOG POTPISA U SRBIJI

onu. Analizirajući trenutno stanje u državnim institucijama, jasno je da je vrlo malo državnih institucija u stanju da iznese na svojim plećima ovakav jedan projekat od nacionalnog značaja, a da su uz to blisko povezane sa savremenim IKT tehnologijama. Vrlo je verovatno da Ministarstvo za telekomunikacije i informatičko društvo ne može u fazi svog konstituisanja da se u potpunosti posveti realizaciji ovakvog projekta. U slučaju da Ministarstvo za informaciono društvo odluči da samostalno implementira nacionalni IKT sistem postoji opasnost da zbog različitih birokratskih prepreka (tenderi, dug proces zapošljavanja kadrova u državnim institucijama, planiranje budžeta...) takav jedan sistem relativno kasno zaživi. Poznato je da je vreme jedini resurs koji ne može da se nadoknadi. Bitno je napomenuti da osnovne preduslove realizacije ovakvog jednog projekta čine materijalno-tehnički i kadrovski potencijali institucije koja ga realizuje. Uzimajući u obzir materijalno-tehničke i kadrovske potencijale RATEL-a, kao i spremnost menadžmenta RATEL-a da se uhvati u koštac sa problemima koji sprečavaju dalji razvoj telekomunika-

cionih servisa u zemlji, očigledno je da RATEL predstavlja optimalno telo na koga Ministarstvo za telekomunikacije i informatičko društvo može preneti deo svojih prinadležnosti po pitanju elektronskog potpisa. Posebno je važno napomenuti da preporuke Evropske komisije dozvoljavaju delegiranje gorenavedenih nadležnosti na neki drugi organ koji radi na neprofitnom principu. Prilikom procesa izbora državnog tela na koje se mogu preneti prinadležnosti po pitanju elektronskog potpisa ne sme se zanemariti društveni i politički aspekt, odnosno mora se uzeti u obzir prihvatljivost tog tela za sve ključne faktore koji mogu da utiču na uspeh ili neuspeh implementacije nacionalnog PKI sistema. Naveo bih samo neke od prednosti koje Republičku agenciju za telekomunikacije kvalifikuju da joj Ministarstvo za telekomunikacije i informatičko društvo prenese deo svojih prinadležnosti po pitanju elektronskog potpisa: -

Uopšteno gledajući, prenoseći nadležnosti po pitanju elektronskog potpisa na Republičku agenciju za telekomunikacije, Ministarstvo za telekomunikacije i informatičko društvo zadržava elektronski potpis

u svom delokrugu, čime omogućava potpuno očuvanje kontrolno-nadzorne funkcije po tom pitanju; Ministarstvo dobija brz i efektan rezultat koji donosi Ministarstvu prepoznatljivost u široj javnosti; RATEL poseduje, zajedno sa spoljnim saradnicima i naučno istraživačkim organizacijama koje bi se eventualno uključile u realizaciju ovog projekta, dovoljan kadrovski potencijal da uspešno realizuje ovakav jedan projekat; RATEL poseduje dovoljno materijalno-tehničkih kapaciteta da finansira implementaciju dela ili celokupnog projekta;

Pošto je Republička agencija za telekomunikacije po svojoj strukturi regulatorno telo čije članove Upravnog odbora bira direktno Narodna skupština Republike Srbije, ona je samim tim znatno manje podložna dnevnopolitičkim uticajima, što dalje omogućava krajnjim korisnicima i komercijalnim sertifikacionim telima sigurnost da se „pravila igre“ neće preko noći menjati i da se pojedina sertifikaciona tela ili tehnička rešenja neće favorizovati u odnosu na ostala.

Literatura [1] Shahrzade Mazaher and Per Røe: A survey of state of the art in Public Key Infrastructure, August 2003. [2] Digital Signature Guidelines: Legal Infrastructure for Certification Authorities and Secure Electronic Commerce, American Bar Association, August 1996. http://www. abanet.org/scitech/ec/isc/digital_signature.html [3] ECC Report 61: Review of the Current Use of Electronic Processes Within CEPT/ECC for Licensing and Information Purposes, Dublin, September 2004. [4] Gatekeeper project, Australian Government, http://www.noie.gov.au/projects/confidence/Securing/Gatekeeper.htm [5] PKI Interoperability Framework, PKI Forum, March 2001.

Autor Goran Pavlović je diplomirao na Elektrotehničkom fakultetu Univerziteta u Beogradu i već više od deset godina radi kao konsultant za informacione i komunikacione tehnologije. Radio je u Vodafone Španija i u domaćoj firmi Informatika a.d. kao stručnjak za telekomunikacione i računarske mreže. Trenutno radi kao stručni konsultant za IKT tehnologije na USAID-CCASA projektu reforme trgovinskih sudova. Autor je više studija, analiza, elaborata i projekata iz oblasti IKT.

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

stručno - naučni časopis repuBličke aGencije Za telekomunikacije | 01 |

nenad kojić irini reljin Branimir reljin

Dinamičko multicast rutiranje primenom HopfilDove neuralne mreže

saDržaj U tržišnom okruženju gde se korisnicima nude sve kompleksniji servisi potreba za racionalnom i optimalnom upotrebom resursa postaje sve izraženija. Ovo je posebno naglašeno kod prenosa multimedijalnih signala u realnom vremenu. Jedan od servisa koji nailazi na sve veće interesovanje je video konferencija gde više autorizovanih korisnika međusobno razmenjuje video i audio signale. Kako paket informacija od jednog korisnika treba da stigne do svih drugih, multicast rutiranje predstavlja optimalno iskorišćenje resursa mreže. Dinamičko rutiranje nameće dodatne uslove i restrikcije sa aspekta kvaliteta servisa. Dozvoljavanjem proizvoljnom broju korisnika da se uključi ili napusti video konferenciju, sa proizvoljnim trajanjem konekcije, ali garantovanim kvalitetom prenosa, proces rutiranja se izuzetno usložnjava. Imajući u vidu da logika rutiranja treba da „razmotri“ trenutno stanje u mreži (kapacitete linkova i trenutne gustine saobraćaja na njima), cene prenosa i kašnjenje signala (cele putanje, pojedinih deonica ili varijacije kašnjenja) nameće se potreba za inteligentnim rešenjima. Kao jedan od dokazanih kandidata su i neuralne mreže. S obzirom da se u problemu dinamičkog multicast rutiranja razmatra optimizacija više različitih parametara kao model neuralne mreže u ovom radu će se upotrebiti Hopfildova neuralna mreža (Hopfield Neural Network). Razvijen je algoritam i softverski alat za potrebe multicast rutiranja koji u obzir uzima kapacitet linkova, gustinu saobraćaja, cenu prenosa po linkovima i kašnjenje na pojedinim deonicama. Cilj softverskog alata je pronalaženje Pareto optimalne putanje za rutiranje paketa. ključne reči

telekomunikacije | april 2008

Dinamičko rutiranje, multicast, steiner tree problem, Hopfildova neuralna mreža, video konferencija

Dinamičko multicast rutiranje primenom HopfilDove neuralne mreže

1. uvoD Problem rutiranja sve više dobija na značaju sa razvojem savremenih računarskih mreža. Opšta tendencija eksponencijalnog rasta broja korisnika ovih mreža, i sve veći zahtevi za prenosom informacija, povećavaju i broj kompanija koje se bave pružanjem usluga. Uporedo sa njima raste i potreba za opremom koja je u mogućnosti da zadovolji složene procese rutiranja, kako interne komunikacije potrebne za rad sistema, tako i paketa informacija koji se prenose [1]. Najčešće korišćeni algoritam za rutiranje je Dajkstra (Dijkstra), ali se uporedo sa njegovom implementacijom pokušavaju razviti novi i bolji algoritmi [2]. Da bi razdvojili problem rutiranja na dve podoblasti, veliki proizvođači najčešće razdvajaju problem traženja optimalne metrike, po kojoj će se vršiti proces rutiranja, i algoritme koji na osnovu metrika treba da pronađu Pareto optimalne putanje. Optimizacija procesa rutiranja i adekvatna metrika posebno dolaze do izražaja kada korisnici imaju visoke zahteve sa aspekta kvaliteta servisa i njihove cene. Sa jedne strane se pojavljuju sadržaji namenjeni zabavi (video-on-demand, news-on-demand, masovno slanje mailova itd.) ali i komercijalnim primenama (video konferencije, telemedicina, distribuirane baze podataka, itd.) koji zahtevaju relativno velike resurse ili njihovu optimalnu upotrebu [3- 6]. Kod većine savremenih servisa postoji potreba da se do sada najzastupljenije rutiranje point-to-point zameni multicast rutiranjem koje sa sobom donosi nove servise [7]. Razvojem tehnološkog

društva, a u skladu sa savremenim poslovnim tendencijama, novi dinamički servisi su atraktivni ali i pogodni korisnicima zbog niske cene i mogućnosti upotrebe istih bez nadogradnje ili zamene postojeće opreme. Dinamičko rutiranje nosi i problem koji se najteže može tačno opisati matematičkim relacijama, a to je definisanje trenutka konektovanja korisnika na mrežu ili grupu kojoj pripada. Ovaj problem se može sagledati kroz lokaciju gde se korisnik priključuje i dužinu vremena koje će korisnik provesti u multicast grupi. Generalno gledano postoje tri opšta uslova koje je potrebno zadovoljiti kod dinamičkog multicast rutiranja, pa samim tim i njegove implementacije. To su kašnjenje signala, varijacija u kašnjenju i kapaciteti linka [8-9]. Kašnjenje signala se može posmatrati kao suma kašnjenja svih linkova po kojima se zatvara putanja ili kao poseban uslov kojim se u metrici linkovi sa manjim kašnjenjem „stimulišu“ da se nađu u krajnjem rešenju, tj. linkovi sa kašnjenjem preko tačno definisane vrednosti zabranjuju. U literaturi postoje rešenja koja deo ovih problema rešavaju različitim metodama [9-11]. Ovaj rad predstavlja jedno rešenje za multicast rutiranje koje se bavi paralelnom optimizacijom ukupne cene Štajnerovog stabla (Steiner tree), ali i minimizacijom ukupne cene sa aspekta broja hopova, dužine putanja u stablu, zagušenja i kašnjenja na pojedinačnim linkovima. Zagušenje se analizira razmatranjem kapaciteta linka i trenutnog saobraćaja po svakom od njih, u skladu sa definisanim kvalitetom servisa.

2. matematički moDel: Štajnerovo staBlo Neka je dat težinski graf G=(V,E) gde su V čvorovi a E grane (linkovi) tog grafa. Neka je za takav graf definisan podskup D V. Štajnerovo stablo (Steiner tree) je stablo u grafu G koje spaja sve čvorove u D={d1,d2,...,dK}. Dodatnom restrikcijom definiše se i minimalno Štajnerovo stablo (Minimum Steiner tree in graph - MStTG) kao stablo za koje je ukupno rastojanje na njegovim granama minimalna vrednost među svim mogućim Štajnerovim stablima za dato G i D. U takvom stablu postoji mogućnost da se koriste čvorovi D´={d1,d2,...,dK,...dK´}, gde je D´ D. Čvorovi koji su elementi (D´-D) se nazivaju Štajnerovi čvorovi [12]. Problem pronalaženja Štajnerovog stabla spada u „NP-complete“, i algoritmi za njegovo izračunavanje datiraju od sedamdesetih godina prošlog veka [13]. Uvođenjem ograničenja u smislu kvaliteta servisa, a naročito kada se radi o prenosu zahtevnih video signala u realnom vremenu dobijaju se Constrained Minimum Steiner Tree in Graph (CMStTG). Ova ograničenja odnose se na kašnjenje u prenosu, varijacije u kašnjenju i propusni opseg [14].

2.1. modifikacija i definisanje problema dinamičkog multicast rutiranja Polazeći od funkcije iz rada [15], i uvođenjem pojma kašnjenja po linku realizovan je model za dinamičko multicast rutiranje. Ovaj model traži MStTG u zadatom grafu sa ciljem minimizacije opšte cene težinskog grafa. Svaki od linkova je opisan svojom inicijalnom cenom (koja može biti fizičko rastojanje, tj. indirektno izračunato vreme prenosa kroz posmatranu deonicu, ili stvarna telekomunikacije | april 2008

stručno - naučni časopis repuBličke aGencije Za telekomunikacije | 01 |

cena prenosa po jedinici dužine), kapacitetom, trenutnom gustinom saobraćaja i kašnjenjem. Cilj je pronalaženje Pareto optimalne putanje koja može da odgovori potrebama promena konfiguracije grafa, u smislu konektovanja novih korisnika, i obezbedi minimalno odbacivanje paketa usled zagušenosti linka [15-16].

3. veŠtačke neuralne mreže Veštačke neuralne mreže predstavljaju relativno novu paradigmu neanalitičkog rešavanja problema, koja se, zahvaljujući svojim mogućnostima, primenjuje u različitim oblastima. U osnovi se pokušava napraviti veštački sistem, inspirisan biološkim nervnim sistemom, koji je sposoban da uči i donosi inteligentne odluke bez precizno utvrđenog algoritma. Mada je rad pojedinačnih neurona spor, kompletna neuralna mreža radi veoma brzo (kaže se „brz kao misao“) što je posledica velike povezanosti neurona i paralelnog procesiranja. Građa nervnog sistema i elektrohemijski procesi u mozgu su veoma dobro istraženi, mada su mehanizmi viših moždanih procesa (procesi mišljenja i donošenja logičkih zaključaka) još uvek nedovoljno istraženi. Stoga pokušaji kompletne simulacije i praćenja procesa rada biološkog nervnog sistema predstavljaju veoma kompleksan zadatak. Na sreću, veliki broj složenih procesa se može, u nekim slučajevima, razložiti na niz manje kompleksnih problema, što se koristi i u realizacijama veštačkih neuralnih mreža. Pored neuralnih mreža, postoje još neki napredni sistemi koji imaju svojstvo da rešavaju probleme na osnovu nedovoljno čvrsto postavljenih pravila. Najpoznatiji su genetski algo78

telekomunikacije | april 2008

ritmi, fazi logika, adaptivne memorije, asocijativne memorije i slično, ali su se neuralne mreže do sada pokazale najprihvatljivijim i najadaptivnijim [17]. Osnovni rival neuralnim mrežama je klasični računarski program. Razlike između ova dva sistema su izuzetno velike. Konvencionalni računari rade na logičkoj osnovi, sekvencijalno, deterministički ili sa vrlo niskim stepenom paralelizma. Problemi se rešavaju u centralnoj procesorskoj jedinici (ili više njih) na bazi precizno definisanog algoritma (programa) koji se kreira za rešavanje datog problema. Ovi programi zahtevaju promenu svaki put kada se tip problema ili okruženja minimalno promeni. Promene su skupe, i u zavisnosti od problema i dugotrajne. Podaci se čuvaju u centralnoj memorijskoj jedinici (ili u više njih) i pozivaju se iz centralne procesorske jedinice po potrebi. Rešavanje problema se vrši numerički, sinhronizovano centralnim generatorom takta, i sekvencijalno, korak po korak, često uz višestruko ponavljanje istih operacija, tako da je vreme procesiranja često veoma dugo, mada su brzine takta današnjih računara veoma velike (reda 10 GHz). Takođe, otkaz bilo kog dela sistema dovodi do prekida rada sistema. Neuralne mreže sadrže veliki broj prostih procesirajućih jedinica (neurona) a obrada i arhiviranje podataka su distribuirani (raspodeljeni po svim neuronima), dok je rad mreže paralelan. Usled masovnog paralelizma rešavanje problema je veoma brzo, reda veličine nekoliko vremenskih konstanti neurona (što je reda veličine µs ili ns), i nezavisno od složenosti problema. Osnovna karakteristika veštačkih neuralnih mreža je da one ne rade po utvrđenom programu već su sposobne da uče na osnovu primera.

Jednom obučena mreža je u stanju da rešava niz problema sličnih onima koji su se koristili prilikom obučavanja. Mreža je fleksibilna i relativno malo osetljiva na ispad izvesnog broja neurona. Sama se prilagođava promenama i stanjima koje uči. Mreža je vrlo imuna na najveći od problema savremenih sistema - šum. Svaki memorijski element je delokalizovan - raspodeljen je po celoj mreži.

3.1 Hopfildova neuralna mreža Posebnu vrstu neuralnih mreža predstavljaju rekurentne neuralne mreže. Ove mreže se karakterišu povratnom vezom izlaznog sloja neurona ka ulaznom, pri čemu se nad tim signalom može izvršiti neka modifikacija. Najčešće je to vremensko kašnjenje signala. Kao predstavnik ovih mreža najčešće se uzima Hopfildova neuralna mreža [18], čija struktura je prikazana na slici 1. Najčešća upotreba Hopfildove neuralne mreže je u problemima optimizacije [19-21]. Najpoznatiji problem ove vrste je problem trgovačkog putnika (TSP - Traveling Salesman Problem) koji je preuzet iz teorije grafova, i vrlo brzo, zahvaljujući svojoj složenosti, postao mera kvaliteta nekog optimizacionog algoritma. Hopfildova neuralna mreža se pokazala kao dobar alat za rešavanje ovakve vrste problema [18],[22], [23] čime je privukla veliki broj istraživača u cilju rešavanja ostalih optimizacionih problema. Mreža je dizajnirana po modelu klasičnih rekurentnih mreža [24]. Svaki od neurona realizovan je kao operacioni pojačavač sa sigmoidalno rastućom funkcijom koja povezuje izlaz Vi i ulaz Ui i-tog neurona. Na ovaj način mreža

Dinamičko multicast rutiranje primenom HopfilDove neuralne mreže

E=−

T11 T1N

T12

T21 T2N

T22

TN2

TNN

Slika 1. Struktura Hopfildove neuralne mreže

dobija karakteristiku nelinearnosti. Izlazne vrednosti su skalirane na opseg od 0 do 1. Funkcija prenosa (aktivaciona funkcija) za svaki od neurona data je kao [18], [25]

= Vxi g= xi (U xi )

1 1+ e

− axi ⋅U xi

(1)

gde je a konstanta koja određuje nagib karakteristike. Shodno pravilu rekurzivnih mreža, izlazni signal i-tog neurona vodi se na sve ulaze drugih neurona sem na sopstveni ulaz, preko rezistivnih veza. Ova povezanost definisana je matricom povezanosti T=[Tij]. Pored signala koji prima od izlaznih neurona, na svaki od ulaznih neurona deluje dodatni strujni signal (bias current) Ii. Njime se podešava polarizacija neurona. Promene ulaznih signala su definisane relacijom (2), slika 1,

U dU i =- i + τ dt

∑T

j =1

⋅V j + I i

(2)

∑∑ T

i, j

1 =j 1

⋅ V jVi −

∑V I

i i

(4)

i =1

Za veliko pojačanje operacionog pojačavača, minimum energije u datom N dimenzionalnom prostoru se raspoređuje u 2N rogljeva. Tada se dinamika i-tog neurona, shodno relaciji (2), može prikazati kao [18]

(5)

TN1

1 2=i

gde je τ vremenska konstanta. Moguća realizacija Hopfildove ćelije data je da slici 2. Izlazi neurona, Vj, se preko otpornika Rij stiču na kondenzator Ci,. Promena napona na kondenzatoru data je jednačinom stanja [25], [26].

dui u = − i + dt Ri

∑T V ij

+ I i (3)

j =1

Napon kondenzatora Ci deluje na ulazu nelinearnog diferencijalnog pojačavača, na čijem izlazu se dobijaju signali Vi i -Vi ove ćelije, prema relaciji (1) [21], [26]. Hopfild je pokazao da će u slučaju da je pojačanje pojačavača relativno veliko (teoretski a→∞, kada je prenosna funkcija (1) odskočna) energijska funkcija biti [18], [28] Hopfild je pokazao da će u slučaju da je pojačanje pojačavača relativno veliko (teoretski a→∞, kada je prenosna funkcija (1) odskočna) energijska funkcija biti [18], [28]

Relacija (5) definiše promenu ulaznog signala i promenu energije, u svakoj od iteracija. Može se pokazati da ovako definisana mreža obezbeđuje konvergenciju ka stabilnim stanjima [29]. Ovako postavljena mreža služi kao osnovna struktura za rešavanje optimizacionih problema (slika 2, str. 80). Svaki konkretan problem dodatno koriguje energijsku funkciju, a samim tim i dinamiku ulaznih neurona. Jedan od takvih je i izbor najkraće putanje između dva čvora u mreži [30], [31].

3.2. predloženi model Hopfildove neuralne mreže Ulazni parametri Hopfildove mreže namenjene rešavanju problema rutiranja u telekomunikacionoj mreži su matrica cena (C), matrica kapaciteta linkova (K), gustina saobraćaja na njima (G) i kašnjenja po linkovima T [32]. Vrednosti ovih matrica mogu ali i ne moraju biti simetrične u odnosu na glavnu dijagonalu, čime se dobijaju bidirekcioni linkovi sa različitim mrežnim parametrima [30-31]. Matrica ρ koja definiše povezanost čvorova u mreži definisana je kao:

 =  telekomunikacije | april 2008

stručno - naučni časopis repuBličke aGencije Za telekomunikacije | 01 |

1.0

v = g(u)

0.9 0.8

Ri1

0.7 0.6 0.5

Ri2

--- a =10 --- a =20 --- a =50

0.4 0.3 0.2 0.1

RiN

u -0.4

-0.5

-0.3

-0.2

-0.1

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

-vi

Šesti je minimalan za izbor linkova kojima je preostali deo slobodnog resursa najveći, dok sedmi minimizuje kašnjenja na pojedinačnim linkovima.

gi(ui)

Prvi član jednačine (6) ima za cilj minimizaciju ukupne cene prenosa po svakoj od destinacija. Drugi član utiče da se nepostojeći linkovi eliminišu iz konačnog rešenja. Treći član obezbeđuje da tranzitni ruter koji ima ulazni link ima i odgovarajući izlazni. Četvrti ima ulogu da elementi u matrici prelaza V imaju vrednosti što bliže 0 ili 1. Peti član blokira povratnu vezu od destinacija ka izvorištu.

Primenjujući jednačinu (5) na (6) dobija se: Slika 2. Realizacija neurona Hopfildove neuralne mreže pomoću elektronskih komponenti

Za razliku od point-to-point rutira-nja, sada se optimizacija i definisanje matrica ν vrši za svaki od parova S-Dm, gde je Dm skup destinacijskih čvorova. Međusobni uticaji u smislu minimizovanja krajnjeg rešenja dati su kroz prvi član energijske funkcije, dok se ukupna energijska funkcija dobija posle svake iteracije kao:

∑E

m =1 m∈Dm

Polazeći od energijske funkcije [15], [32] i modifikujući je dodavanjem člana za optimizaciju kapaciteta, gustine i kašnjenja po linku dobija relacija 6. Vrednosti μi i=1..7 su konstante kojima se pojedini članovi u jednačini 6 manje ili više ističu u odnosu na ostale, čime se utiče na priorite pojedinih uslova [33]

= Em

∑∑ C

X i i≠ X

⋅ v mXi

( X ,i ) ≠ ( m , s ) 3

j j≠m j∈D

 v mXi − v iXm   i≠ X  i≠ X

∑∑ X

∑v

∑

m (1 − vms )+

∑∑ T

⋅ v Xi

X i≠ X ( X ,i ) ≠ ( m , s )

telekomunikacije | april 2008

  + 4  2 

∑∑[1 − ( K X i i≠ X

∑∑

⋅ v mXi +

X i≠ X ( X ,i ) ≠ ( m , s )

∑∑ v i

X ≠i

U skladu sa relacijom (1) aktivaciona funkcija je: m m = Vxim g= xi (U xi )

m Xi

⋅ (1 − v Xi ) +

− G Xi )] ⋅ v mXi +

1 1+ e

− axim ⋅U xim

(8)

4. reZultati simulacije

( X ,i ) ≠ ( m , s )

Na osnovu definisane energijske funkcije i promene stanja neurona u mreži realizovan je simulacioni model korišćenjem programskog paketa Matlab. Parametri korišćeni u simula-

Dinamičko multicast rutiranje primenom HopfilDove neuralne mreže

Slika 3. Početna povezanost i izabrana putanja za matrice definisane tabelama 1-3

ciji su τ =1, . Konstante μ1-7 imaju vrednosti 600, 2500, 1500, 475, 2500, 600 i 600, respektivno. Neuroni m su inicijalno pobuđeni šumom xi . Kraj simulacije definisan je stagnacijom energijske funkcije i maksimalnom oscilacijom u deset uzastopnih iteracija od 0,0000001. Na kraju rada programa vrednosti matrica V su zaokružene na 1 ako je ili 0 u ostalim slučajevima. U ovim primerima S=1 dok je skup Dm ={4,6,7,8}. Polazeći od strukture mreže definisane matricama u tabelama 1-3, kreira se početna povezanost mreže i izabrana putanja u grafičkom okruženju, slika 3. Izabrana putanja je dobijena bez limitiranja maksimalno dozvoljenog kašnjenja na linkovima. Ako se ovo kašnjenje limitira na 0,9 putanja se menja i pri-

kazana je na slici 4. Ako se ovaj uslov ograniči na 0,7 0,6 0,5 i 0,4 tada su izabrane Pareto optimalne putanje prikazane na slikama 5, 6, 7 i 8, respektivno. Uvođenjem maksimalno dozvoljenog kašnjenja na linku, jedan broj linkova je inicijalno zabranjen, ali neki drugi će biti izbačeni od strane neuralne mreže, jer mreža tada uključuje u optimizaciju i ovaj parametar. Svaki link čija je vrednost kašnjenja bliska maksimalnoj se „loše“ odražava na njen izbor u konačnu putanju. U slučaju linka 7-6 na slici 4, ima se vrednost kašnjenja od 0,7. Nakon povećanja kriterijuma maksimalnog kašnjenja na 0,7 ovaj link se zabranjuje i menja linkom 4-6 sa vrednošću 0,2 slika

Tabela 1. Matrica cena prenosa

Ruter 1 2 3 4 5 6 7 8

1 0 2 3 0 1 0 2 0

2 2 0 1 3 2 0 1 4

3 3 0 5 2 2 1 0 0

Tabela 2. Matrica kapaciteta

4 2 3 2 0 0 3 0 1

5 3 0 2 0 0 1 0 0

6 0 5 0 3 1 0 1 0

7 1 4 0 2 0 1 0 2

8 0 4 0 1 0 0 2 0

ruter 1 2 3 4 5 6 7 8

1 0,9 0,5 0,9 0,9 0,4 0,7 0,1 0,9

2 0,8 0,9 0,5 0,9 0,9 0,8 0,9 0,9

3 0,9 0,5 0,9 0,9 0,6 0,8 0,5 0,5

4 0,7 0,4 0,9 0,8 0,1 0,9 0,8 0,9

5 0,7 0,8 0,6 0,6 0,1 0,9 0,9 0,8

6 0,6 0,5 0,9 0,6 0,9 0,8 0,9 0,3

7 0,5 0,7 0,9 0,9 0 0,7 0,7 0,3

8 0,4 0,7 0,7 0,9 0,4 0,9 0,7 0,5

telekomunikacije | april 2008

stručno - naučni časopis repuBličke aGencije Za telekomunikacije | 01 |

Tabela 3. Matrica gustina

ruter 1 2 3 4 5 6 7 8

1 0,1 0,1 0,2 0,1 0,2 0,3 0,1 0,3

2 0,2 0,3 0,1 0,1 0,3 0,1 0,2 0,1

3 0,3 0,1 0,2 0,3 0,1 0,3 0,1 0,3

Tabela 4. Matrica kašnjenja

4 0,1 0,1 0,5 0,1 0,1 0,2 0,1 0,1

5 0,2 0,1 0,1 0,3 0,1 0,5 0,1 0,1

6 0,5 0,1 0,4 0,5 0,1 0,1 0,1 0,3

7 0,4 0,1 0,5 0,3 0,1 0,3 0,1 0,2

8 0,1 0,1 0,1 0,2 0,1 0,1 0,1 0,5

5. Razlog zašto ovaj link i u prethodnom primeru nije bio uključen u putanju je što je razlika kapaciteta i gustine saobraćaja u prvom slučaju 0,8 a u drugom 0,1. Cena prenosa je 1 tj. 3 za dru-

ruter 1 2 3 4 5 6 7 8

1 0,1 0,2 0,5 0,3 0,7 0,6 0,4 0,1

2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,4 0,6 0,2

3 0,4 0,5 0,4 0,4 0,1 0,2 0,4 0,4

4 0,2 0,4 0,2 0,1 0,2 0,2 0,5 0,4

5 0,5 0,6 0,1 0,1 0,3 0,1 0,1 0,5

6 0,1 0,8 0,3 0,2 0,3 0,1 0,7 0,3

7 0,5 0,1 0,1 0,5 0,5 0,8 0,5 0,1

gi slučaj. Na ovaj način mreža je jedan od parametara uzela kao nepovoljniji da bi ostala tri bila višestruko bolja. Na sličan način se putanje menjaju u skladu sa daljim smanjenjem maksimalno

Slika 4. Izabrana putanja za parametre u tabelama 1-3 i ograničenjem maksimalnog kašnjenja na 0,9 za S=2

Slika 6. Izabrana putanja za parametre u tabelama 1-3 i ograničenjem maksimalnog kašnjenja na 0,6 za S=2

Slika 5. Izabrana putanja za parametre u tabelama 1-3 i ograničenjem maksimalnog kašnjenja na 0,7 za S=2

Slika 7. Izabrana putanja za parametre u tabelama 1-3 i ograničenjem maksimalnog kašnjenja na 0,5 za S=2

telekomunikacije | april 2008

8 0,1 0,9 0,1 0,9 0,9 0,2 0,2 0,2

Dinamičko multicast rutiranje primenom HopfilDove neuralne mreže

Slika 8. Izabrana putanja za parametre u tabelama 1-3 i ograničenjem maksimalnog kašnjenja na 0,4 za S=2

Slika 10. Izabrana putanja za parametre u tabelama 1-3 i ograničenjem maksimalnog kašnjenja na 0,7 za S=3

dozvoljenog kašnjenja, a to je predstavljeno na slikama 5-8. Ukoliko se za podatke u tabelama 1-3 izabere S=3, i uključi maksimalno kašnjenje sa 0,9, tj. 0,7, putanje u stablu se menjaju i u potpunosti prilagođavaju kako novom izvoru, tako i kašnjenju linkova. Ovo je prikazano na slikama 9 i 10.

Slika 9. Izabrana putanja za parametre u tabelama 1-3 i ograničenjem maksimalnog kašnjenja na 0,9 za S=3

U radu je opisan i razvijen model zasnovan na Hopfildovoj neuralnoj mreži za potrebe dinamičkog multicast rutiranja. Predloženi model je pokazao identične rezultate sa dostupnim u literaturi kada je reč o inicijalnim cenama linkova, ali je uveo i tri nova parametra koji u mnogome povećavaju kvalitet servisa i smanjuju verovatnoću zagušenja od prenosa video signala. Dalji rad biće usmeren na proširenje postojećeg modela i uključivanje varijacije kašnjenja u izbor konačne putanje.

telekomunikacije | april 2008

stručno - naučni časopis repuBličke aGencije Za telekomunikacije | 01 |

literatura [1] M. Pioro, M. Deepankar: Routing, Flow and Capacity Design in Communication and Computer Networks, Elsevier Inc., 2004. [2] S. Halabi, D. McPherson: Internet Routing Architectures, Cisco Press, Second edition, 2001. [3] L. A. Giuliano, B. M. Edwards, B. R. Wright: Interdomain Multicast Routing, Addison-Wesley, 2002. [4] D. Chakraborty, G. Chakraborty, C. Pornovalai, N. Shiratori: “Cost minimization for dynamic multicast without rerouting”, in Proc. Internet Global Summit 1999, San Jose, June 22-25, 1999. [5] D. Chakraborty, G. Chakraborty, N. Shiratori: “”A dynamic multicast routing satisfying multiple QoS constraints”, Int. Journal of Network Management 2003; Vol. 13, 2003, pp. 321–335. [6] T. K. Shih: “Distributed Multimedia Databases: Techniques and Applications”, IGI Global, 2002. [7] W. Jia, W. Tu, W. Zhao, G. Xu: ”Multi-shared-trees based multicast routing control protocol using anycast selection”, The International Journal of Parallel, Emergent and Distributed Systems, Vol. 20, No. 1, March 2005, pp. 69–84. [8] I.I. Mandoiu, A. Olshevsky, A.Z. Zelikovsky: “QoS multimedia multicast routing”, Chapter 71 of Approximation Algorithms and Metaheuristics, T.E. Gonzalez, Chapman & Hall/CRC, 2007. [9] H.Chen, B. Sun: “Multicast routing optimization algorithm with bandwidth and delay constraints based on GA”, Journal of communication and computer, Vol. 2, No.5, May 2005. [10] R. H. Hwang, W. Y. Do, S. C. Yang: “Multicast Routing Based on Genetic Algorithms”, Journal of information science and engineering, Vol.16, 2000, pp. 885-901. [11] Chiu D. M., S. Hurst, M. Kadansky, J. Wesley: “TRAM: A Tree-based Reliable Multicast Protocol”, Sun Microsystems Laboratories Technical Report SMLI TR-98-66, September 1998. [12] G. Chakraborty: “Genetic Algorithm Approaches to Solve Various Steiner Tree Problems“, In Steiner Trees in Industries, Kluwer Academic, 2001, pp. 71-100. [13] M. R. Gareg, D. S. Johnson: Computer and Intractability: A Guide to the Theory of NP-Completeness, Freeman, New York, 1979. [14] S.L. Hakimi: “Steiner’s problem in graphs and its implications” Networks, Vol. 1, No.1, 1971, pp. 113-133 [15] C. Pornavalai, G. Chakraborty, N. Shiratori: “A neural network approach to multicast routing in real-time communication networks”, Third International Conference on Network Protocols (ICNP’95), 1995, pp. 332-339. [16] J.Crichigno,B. Baran: “Multiobjective multicast routing algorithm” 11th International Conference on Telecommunications, Fortaleza, Brazil, August 1-6, 2004. [17] B. Kosko: Neural networks and fuzzy systems, Prentice Hall, NJ, 1992. [18] J. J. Hopfield, D. W Tank: “Neural computations of decision in optimization problems”, Biol. Cybern., Vol. 52, 1985, pp. 141-152. [19] H. Rauch, T. Winarske: “Neural networks for routing communication traffic”, IEEE Cont. Syst. Mag., 1988, pp. 26-30. [20] A. Mayer, G. Wiesbauer, M. Spitzlinger, R. Schwaiger: Applications of Hopfield networks, course project, 1999. www.cosy.sbg.ac.at [21] B. Reljin, I. Reljin: “Rešavanje problema rutiranja pomoću neuralnih mreža”, Zbornik 13. simpozijuma o novim tehnologijama u PTT-u, Saobraćajni fakultet, Beograd, Dec. 1995. [22] M. Ali, F. Kamoun: “Neural networks for shortest path computation and routing in computer networks”, IEEE Trans. on Neural Networks, Vol. 4, No. 6, 1993, pp. 941-953. [23] D.C. Park, S.E. Choi: “A neural network based multi-destination routing algorithm for communication network”, Proc. Jnt. Conf. Neural Networks, Anchorage, USA, 1998, pp. 1673-1678. [24] S. Haykin: Neural networks-a comprehensive foundation, MacMillan Collage Publishing Company, Inc., 1994. [25] J.S. Lin, M. Liu, N.F. Huang: “The shortest-path computation in MOSPF protocol through an annealed chaotic neural network“, Proc. Natl. Sci. Counc. ROC(A) Vol. 24, No. 6, 2000, pp. 463-471. [26] J. J. Hopfield, “Neural networks and physical systems with emergent collective computational abilities”, Proc. Nat. Acad. Sci., Vol. 79, 1982, pp. 2554-2558. [27] J. Hopfield, D.W. Tank: “Computing with neural circuits: A model”, Science 233, 1986, pp. 625-633. [28] V. M. N. Vo, O. Cherkaoui: “Traffic switching optimization in optical routing using Hopfield networks“, RIVF, Electronic Edition, 2004, pp. 125-130. [29] P.D. Wasserman: Advanced methods in neural computing, Van Nostrand Reinhold, New York, 1993. [30] C.W. Ahn, R.S. Ramakrishna, C.G. Kang, I.C. Choi: “Shortest path routing algorithm using Hopfield neural network”, Electronics Letters Vol.37, Issue 19, 2001, pp. 1176. [31] N.Kojić, I. Reljin, B. Reljin: “Neural network for optimization of routing in communication networks”, FACTA UNIVERSITATIS, Series: Electronics and Energetics, Vol. 19, No. 2, August 2006, pp. 317-329 [32] N. Kojić, I. Reljin, B. Reljin: “Optimal routing in packet switching network by using neural network”, in Proc. EUROCON-2005, Vol. 2, Belgrade, 21-24 Nov., 2005, pp. 1750-1753. [33] N. Kojić, I. Reljin, B. Reljin: “Neural network for finding optimal path in packet-switched network” NEUREL, Beograd, Sept. 23-25, 2004.

telekomunikacije | april 2008

Dinamičko multicast rutiranje primenom HopfilDove neuralne mreže

autori Mr Nenad Kojić je diplomirao i magistrirao na Elektrotehničkom fakultetu u Beogradu, gde je trenutno u fazi izrade doktorske disertacije. Zaposlen je na Visokoj ICT školi, u Beogradu. Interesovanja su mu usmerena na neuralne mreže, algoritme za rutiranje, bežične mreže, obradu slike, multimediju i web tehnologije. Autor/koautor je 3 rada u časopisima i 18 konferencijskih radova. Član je grupe za Digitalnu obradu slike, telemedicinu i multimediju, na Elektrotehničkog fakulteta u Beogradu, koja je uključena u evropski projekat COST292 “Semantic Multimodal Analysis of Digital Media”. Član je domaćih društava ETRAN i Društva za telekomunikacije. Dr Irini Reljin je diplomirala, magistrirala i doktorirala na Elektrotehničkom fakultetu u Beogradu. Zaposlena je na Visokoj ICT i Elektrotehničkom fakultetu u Beogradu. Oblast istraživanja Irini Reljin su: multimedijalni sistemi, televizija, neuralne mreže, obrada signala, optičke telekomunikacije. Iz ovih oblasti je publikovala blizu 200 naučnih i stručnih radova i nekoliko knjiga. Učestvovala je u nekoliko projekata vezanih za oblast digitalne televizije, kao i u više projekata podržanih od Ministarstva nauke. Član je grupe za Digitalnu obradu slike, telemedicinu i multimediju, na Elektrotehničkom fakultetu u Beogradu, koja je uključena u evropski projekat COST292 “Semantic Multimodal Analysis of Digital Media”. Recenzent je časopisa IEEE Communications Magazine i međunarodnih i domaćih konferencija. Član je više stručnih udruženja, međunarodnih (IEEE, SMPTE, BSUAE), i nacionalnih (ETRAN, Društvo za telekomunikacije i Udruženje jednakih mogućnosti). Dr Branimir Reljin je diplomirao, magistrirao i doktorirao na Elektrotehničkom fakultetu u Beogradu, gde je i zaposlen. Oblast istraživanja su: obrada signala, obrada slike, veštačke neuralne mreže i njihova primena, pretraživanje velikih multimedijalnih baza, telemedicina. Ima publikovanih preko 300 radova i veći broj knjiga. Rukovodio je većim brojem međunarodnih i domaćih projekata. Član je upravnih odbora evropskih COST projekata, COST 292, “Semantic Multimodal Analysis of Digital Media”, i COST IC 0604, “Anatomic Telepathology Network (EURO-TELEPATH)”, i član je COST komiteta za oblast ICT. Član je više međunarodnih i nacionalnih stručnih i profesionalnih udruženja (IEEE Senior Member). Predsednik je simpozijuma o veštačkim neuralnim mrežama, NEUREL, koji je podržan od udruženja IEEE. Recenzent je više međunarodnih časopisa i konferencija.

telekomunikacije | april 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

Ewald Lichtenberger Ernst-Olav Ruhle Matej Švigelj Andrej Živanović

THE ROLE OF REGULATION FOR THE DEVELOPMENT OF COMPETITIVE TELECOM MARKETS – CASE STUDY SERBIA ABSTRACT This paper deals with those tasks which are most relevant in regulation in the phase of market opening of the electronic communications sector of a country. The authors describe the situation of the Serbian telecom market turning from monopoly to competition. It will be shown in which areas regulatory action is required to motivate a more intense activity of market players. Thereby, the state of competition is reviewed in terms of competition achievements that are visible so far. After this short analysis, the main regulatory goals in the transition phase are outlined and it is described which stakeholders are part of the overall process and which interest they will have. The most important regulatory tasks are highlighted and the framework under which the regulator RATEL works is described.

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

THE ROLE OF REGULATION FOR THE DEVELOPMENT OF COMPETITIVE TELECOM MARKETS – CASE STUDY SERBIA

2. MARKET SITUATION

The Serbian telecommunications market has developed rather slowly until recent years; during the 1990s it was practically in a stalemate position while the markets in other countries, particularly the then European Community Member States, experienced a massive roll-out of broadband and enhanced telephony services. Since then, the Serbian market turned for the better and, as of 2005, it accounted for 7,2% of the GDP share, attracted approx. 0.4 billion Euro in investments, estimates of market value went high up to 5 billion Euro, it employed 25.000 people and it generates an income of 1 billion Euro annually. All the mentioned, and publicly available, figures shall however be treated with caution, also, they were rounded up to simplify matters.2

a.d. as the formal monopolists till 2005. Telekom Srbija continues however to dominate that market as the sole operator of fixed telephony after the abolition of its exclusive rights. It is only recently that an alternative operator applied for a second licence- its issuance pending at the moment of drafting this article. 80% of Telekom Srbija is owned by the staterun Postal Services (JP PTT) and 20% by OTE as a strategic partner. Analysis indicates that Telekom Srbija might encounter difficulties regards its Return On Capital Employed due to high, yet slowly decaying inflation rate. The ratio of the number of fixed lines per employee, indicating the efficiency of a company, puts the company slightly above the regional average and within a comfortable EU normal range. Figures on the penetration of fixed telephony, expressed as the ratio of fixed lines per 100 inhabitants, range from 30% to 34%. Thus Serbia had the second highest fixed telephony penetration rate in the South East European region. On the downside the digitalisation rate of fixed networks reached 84% only, the share of party lines amounted to 15% and 420.000 requests for a new telephone line remained unresolved. Serbia’s relatively high penetration rate of fixed lines represents by tendency a gold mine for alternative service providers; its exploitation presupposes some kind of access to the local loop, however. On the other hand, the low digitalisation rate directly hinders the introduction of broadband Internet access via xDSL. Furthermore, the unresolved telephone line requests must not be underestimated. These infrastructure based deficiencies might be effectively tackled by a universal service regime.

The starting point for any analysis is the market situation. Serbia left the tele-

The fixed telephony market encompassed the state-run Telekom Srbija

The year 2006 was marked by two significant events for the Serbian mobile

1. INTRODUCTION Many countries around the world have liberalised the telecommunications sector and also privatized the previously state owned telecom operators with some success in the last two decades. Figures show that telecom market opening and the supply of services by a variety of operators has had a positive economic impact and that those markets are constantly growing.1 Some factors which can measure the positive effects are, for example, the reduction of prices to the benefit of consumers, the growth of the sector as such, the introduction of new technologies (also supporting the general national economy competitiveness) and the attractiveness for foreign investment. At the beginning of any liberalisation process it has to be answered how the market opening shall take place specifically. This article deals with such questions which are relevant for the Serbian market at this point in time as competition has been partly introduced but still many questions remain open which have to be decided by the regulatory authority. In a phase of moving from a monopolistic to a competitive environment the regula-tory authority overseeing this process has a large number of tasks and responsibilities. Its decisions are important aspects for the competitive development of the market and decisive in order to achieve sustainable competition. This article very briefly looks at the main areas of regulatory decision making which are the key to further positive market development.

communications monopoly phase and today there are already three active mobile operators and an increasing number of Internet services providers. However, competition in fixed line telephony services which was previously called the “core” area of telecommunications has not yet been introduced. The development of the fixed sector has not yet advanced as much as in other European countries with respect to penetration in fixed telephony and broadband. Also, not all the regulatory tools which are standard in the European framework are available in Serbia at this point in time. One of the crucial questions hereby is how to introduce competition in a way that progress can be achieved relatively quickly on the one hand, but on the other hand also to have a contribution to the national economy by infrastructure based competition. The market as such comprises the following status:

1. See: “12th implementation report£, EU Commission and Lundborg/Ruhle: “Which impact did the privatization of telecommunications incumbents in the EU have on competition”, Paper for the 17th biennial ITS conference, Beijing, 2006, forthcoming in Telecommunications Policy, 2008. 2. See: “Supply of Services in Monitoring South East Europe – Telecommunications Services Sector and related Aspects”, Report 3 – Country Comparative Report, Cullen International, March 2007. http://www.culleninternational.com/documents/cullen/cipublic/studies/balkan/report3comparative.pdf and RATEL Presentation for Telfor 2006, www.ratel.org.yu.

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

telephony market; one, the then domestic and partly state-run Mobtel was acquired by the Norwegian Telenor Group which resulted in the creation of the now active Telenor and two, the Austrian Mobilkom Group purchased by auction the third licence for the provision of mobile telephony and consequently built up the Vip mobile as a green field investment. Before, the state-run Mobilna telefonija Srbije (MTS) and Mobtel controlled the market as two well established operators with little competition in between as far as consumer interests are concerned. Together, as of 2005, they reached a penetration rate of 74%. Both companies showed merely minor differences: MTS enjoyed a higher relative user share while Mobtel yielded more income. Because of the only recent commencement of operational business it is too early to draw far-reaching conclusions, though, the entrance of Vip mobile as the third operator under true market economy conditions definitely constitutes a precedence for the Serbian market. In the light of the existence of two operators having Significant Market Power, as defined by the Serbian Telecommunications Act, the market regulator bears significant responsibility in preserving an environment of fair competition, ultimately for the benefit of the consumer. Internet access was being offered by roughly 40 providers and in addition to that there were 36 cable system operators as of 2005, not all of them providing Internet access, though. Internet penetration accounts for approx. 10% users per 100 inhabitants and 30% users per 100 households. Thus, Serbia ranks fairly low in regional comparison, however, Internet usage fees are one of the lowest in the region. There are divergent 88

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

estimates concerning the penetration of broadband Internet access, basically oscillating around 0,4% for 2005. Even more striking is the low ranking regarding the penetration of xDSL access lines, accounting for 0,13% in 2006. Currently all xDSL lines are being pro-vided by the Telekom Srbija, either wholesale bit stream or, as rather recently offered, directly to the consumers. This is the instance where on the one hand the low digitalisation rate negatively impacts Internet penetration and the responsibility for that tends to lie on the sole xDSL provider on the other hand. Measures to unbundle the local loop in combination with a general regulatory approach of fostering infrastructure based competition represent a proven relief.

policy making and addressing some of the issues identified below as a prerequisite for defining the complete regulatory field.

3.1. Interconnection and Access -

3. ThE REGULATORy ISSUES TO BE RESOLVED When a monopolistic market is being opened to competition, high number of questions arise, which need to be resolved by the regulator. We present the questions and topics to be resolved and subsequently the possible positioning of the various telecom industry stakeholders (incumbent, competitors, regulator/ ministry and customers) to demonstrate that a regulator must be prepared to take a decision on topics which will be debated between the stakeholders by weighing different regulatory goals (competition, prices, reasonable treat-ment of the incumbent, incentives to roll out infrastructure, quality of service, etc.) against each other. Our conclusion is that such a decision will rarely make everybody happy. As section 2 showed, especially the topics of increasing broadband penetration and use as well as competition in the fixed market is a major driver for

In a market with more than one operator it is required to enable endto-end communication between customers connected to different networks. This requires the setup of an interconnection regime which clarifies the legal, commercial and technical framework for using other operator’s infrastructure. There is a number of services which are relevant for such contractual solutions. For example, there might be the obligation to provide call origination services in order to enable customers which are connected to network A to reach a customer connected to network B or to allow them to connect to a value added service which is implemented in a different network. Another aspect is unbundling, i.e. the possibility to introduce access competition by obliging the incumbent operator to provide unbundled local loops (or other forms of wholesale access such as e.g. line sharing, bit stream access, etc.) to its competitors. This would allow the competitors to make use of the existing network of the incumbent operator relatively quickly and to foster penetration. The debate about these topics is also related to wholesale broadband services which are dependent on the investment strategy of the incumbent operator (see below).

These examples already demonstrated the need for interconnection and access

THE ROLE OF REGULATION FOR THE DEVELOPMENT OF COMPETITIVE TELECOM MARKETS â&#x20AC;&#x201C; CASE STUDY SERBIA

regimes and a regulator will have to face the discussion about a large number of items when trying to resolve this issue. An incumbent operator will always want to restrict access rights for new entrants, to keep his operational burden at a low level and to request full coverage of costs for access products. For incumbents, a natural starting strategy is to say that only infrastructure based competition is viable in the long run and that therefore investment is required to build such networks. These examples already show that incumbent operators are reluctant to allow more competition through interconnection and access and they will try to find technical, legal and economic hurdles to avoid or to intensify competition. Therefore, an incumbent may have to be forced to supply unbundling by regulatory means. On the other hand the competitors will want to have the highest possible flexibility for interconnection access in order to be able to get connected to any technically feasible point. They will also demand different types of access and they will want to have the possibility to climb the ladder of investment (ladder of infrastructure competition), i.e. to have a choice from a high number of business models to find the optimal start and path of development. Furthermore, they will request a strict cost oriented price regulation to be levied upon the incumbent operator to ensure that they can receive a sufficient market share for their services which also takes the risk of investing into account. Consumers also play a role in the whole picture. They strive for a higher variety of choice of operators, different technologies, lower prices, etc. To that end,

unbundling and interconnection are of vital importance.

hoard spectrum and not to use it but to try to withdraw it from competitive use.

The national regulator is faced with this debate between the incumbent and its competitors and he has to eye at the consumer and the overall development of the country. He has to weigh the different interests of operators and to come to a fair and reasonable solution. He has to take into account previously invested amounts, the interest for a quick take up of competition (which speaks in favour of service based competition), the long term interest of the national economy, the goals of sustainable infrastructure competition and consistent regulation over time. Therefore, his concepts have to be oriented towards long term goals.

A solution to make more efficient use of spectrum can be seen in an obligation to introduce spectrum trading and spectrum re-farming from an operational point of view. Due to the fact that mobile technologies may substitute fixed technologies rather quickly these meas-ures could serve to make spectrum available in markets where it is currently needed. It would increase flexibility in the market for those who have exit and entry plans. It does not necessarily solve the hoarding problem unless the allocation for incumbents was limited in time and the spectrum becomes available again.

3.2. Spectrum management Whereas interconnection and access play a vital role in fixed network regulation independent of whether they refer to narrowband or broadband telecommunications, voice or data communication, the wireless industry/branch also needs rules according to which to play. It is required to set up a stringent and modern spectrum regulation framework including the development of spectrum policy for the future allocation of spectrum for telecommunication services. This also encompasses spectrum trading and spectrum re-farming as a major issue. Again, one can expect that incumbents, competitors, consumers and regulators to have different positions. The interest of the incumbent operator is mostly triggered by the fact that he was previously the owner of all spectrum and may not have used it efficiently. Therefore, he may be forced to return spectrum to be allocated to other users who can start services in a competitive manner. The incumbent could have the incentive to

The position of incumbent operators in spectrum regulation depends very much on the degree of integration between the fixed network operation and the mobile operation. In situations where incumbents have previously divested from mobile operations and have setup separate mobile companies, the argumentation with respect to integration is of lesser importance. From the point of view of competitors, the high degree of flexibility for using spectrum mainly for broadband access is again one of the most prevalent goals. Flexi-bility thereby means that they want spectrum trading and spectrum re-farming to be in place in order to act flexibly on the market. This also refers to the licence conditions regarding coverage, usage and the terms that apply to them. Moreover, they are striving for afford-able spectrum prices. Spectrum regulation is one of the areas where customer benefits can be seen directly. Depending on the way spectrum TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

STRUČNO - NAUČNI ČASOPIS REPUBLIČKE AGENCIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE | 01 |

regulation takes place, new services will be introduced and can serve to the benefit of the consumer, either in mobile telephony broadband wireless access or other applications. The regulator has to find fair and reasonable solutions and to provide the market with the spectrum needed. Not only operators shall not hoard spectrum but regulators shall not assemble too much spectrum which is unused either. On the other hand, the regulator will also want to find a fair price for spectrum and therefore should not throw too much spectrum to the market at the same point in time.

3.3. Intermodal competition A third important aspect is the development of an integrated approach to multiple service platforms such as triple play in order to strike a fair balance between different service providers and different network operators relaying on different types of technologies (DSL, Cable, FTTX, Wireless Access). This question is in the heart of discussion between different technologies which shows the overlap (intermodal competition). Whereas we see telecom operators moving from narrowband telephony via broadband Internet connections to the supply of IP-TV, we also see the opposite direction, as mainly cable TV operators extend their broadband content services to Internet broadband and finally to voice communications. Although strong investment is undertaken in cable networks, investment in optical fibres in the telephony access network (next generation access, VDSL, etc.) remains strong as well. In this respect, it is difficult to differentiate between incumbent operators and competitors. Both types 90

of operators (Telco’s and cable operators) are incumbents in their field, but they are also moving in the direction of becoming competitors in the different field. In both directions they will want to ensure that there are transparent and non-discriminatory rules for access to the respective market. Customers will want to have the benefit from different technologies and would like to see real infrastructure competition. What would be important to them is also that the direct communication is possible meaning that the any-to-any communication is ensured by respective regulation. The regulator has to deal with the fact that telecommunications and e-media/ content regulation may be very different and not always treated within the same authority. This increases the requirements for coordination between different responsible authorities. Furthermore, the regulator will have to deal with issues of investment. He will have to make sure that investments can be undertaken and that there is no regulatory danger to these investments. Again, it will be very important to ensure fair competition between the infrastructure based model and the service based model. As has been demonstrated above, there are only three major issues in which recent developments in telecommunications markets and telecommunications regulation cause a significant challenge to regulation. Incumbents, competitors and consumers will have different views on what is required and how they want to move on with market liberalisation. Therefore, regulator will have to review these positions very carefully and assess what is the best approach.

4. QUO VADIS, REGULATOR? Serbia has commenced formally on the path to liberalisation of the telecommunications market with the adoption of the Telecom Law in April 2003, but its implementation started with establishing the independent regulatory authority (RATEL) at the end of 2005. The subject of regulation under the new law are those companies that have the status as an operator enjoying SMP. As in majority of SEE countries3 Serbia also adopted the regulatory framework in compliance with “1998 EU package”, which consists of rather simplistic criteria for definition of an operator with SMP (e.g. for Serbia: at least 20% of market share) and predefined remedies that should apply automatically to all operators with SMP. Since in the last decade the telecommunications industry has been characterised by changes in every aspect including technology changes (e.g. IP-networks, NGN networks etc.) it seems to have been more appropriate to implement the “2003 EU regulatory package” as soon as possible. Current EU regulatory package gives more flexibility to the regulator for imposing remedies specific to national markets. With adoption of current EU regulatory framework RATEL will have all tools available that represent a standard in EU member states. However, also under current legislation there is enough space for improvement of the market regulation. RATEL already designated Telekom Srbija as an operator with SMP and imposed remedies (to meet all reasonable requests for network access, special tariff regime, provision of leased lines, non-discrimination, cost orientation, transparency, prohibition of cross-subsidisation) (Cullen International, 2007). On the other hand the

3. For other SEE countries see: “Supply of services in monitoring of South East Europe – Telecommunication service sector and related aspects”, Report 3-Country comparative report, Cullen International, March 2007.

THE ROLE OF REGULATION FOR THE DEVELOPMENT OF COMPETITIVE TELECOM MARKETS – CASE STUDY SERBIA

RIO has not been published yet. In order to intensify competition on the market, current legislation should be also changed so that RUO becomes compulsory with various forms of unbundling (wholesale access products), which will enable all kind of business models of alternative operators. Furthermore, there are some additional aspects, where regulatory issues are at stake and which will have to be taken care of, such as: - the development of a strategic plan to foster the introduction of information on telecommunication technologies (ICT) with a strong impact on investments and on broadband infrastructure and the availability of such infrastructure to residential and business users - the development of the regulatory strategy for IP-interconnection and IP-networks in order to take ac-

count of the modernisation of existing networks and investments in the past but also the benefit from modern technologies the definition of forward looking numbering plan including the introduction of ENUM and other addressing issues a clearly defined voice over IP and voice over Internet regulation.

The issues mentioned above give an overview on the most recent and most important topics that need to be taken care of in the telecommunications regulation in the changing environment that just recently opened up to liberalisation. It remains therefore to the parties in Serbia to discuss these items and to find solutions. Wherever disputes arise (this is very likely in recently opened market) solutions will have to be found by the regulator as a re-

sult of weighing the arguments of competitors, incumbents and consumers. The authors believe that a certain regulatory trigger has to come from the market in order to initiate a discussion. The Serbian telecom operators are currently going through the early phase of competition – with respect to the fixed network. In such a phase long proceedings are normal as all parties involved at first want to try and test out the legal system. Once this has been done and com-pleted, the interest will refocus on the substantial matters of the debate and the regulator can perhaps move from the role of decision maker to that of a moderator. For the time being, RATEL’s role will be to foster market forces in the fixed network in order to increase penetration and to achieve a higher broadband usage.

References [1] “Supply of services in monitoring of South East Europe – Telecommunication service sector and related aspects”, Report 3-Country comparative report, Cullen International, March, 2007. [2] 12th implementation report, EU Commission. [3] Lichtenberger/Ruhle: “The Role of Regulation for the Devel-opment of a Competitive Telecom Market”, presentation at Sec-ond South Eastern Europe Broadband Conference & Expo, 17 April, 2007. [4] Lundborg/Ruhle: “Which impact did the privatization of tele-communications incumbents in the EU have on competition”, Paper for the 17th biennial ITS conference, Beijing, 2006, forth-coming in Telecommunications Policy, 2008. [5] RATEL Presentation for Telfor 2006, www.ratel.org.yu

Authors Mag. Ewald Lichtenberger (d.o.b 1961) is a partner of JUCONOMY Attorneys-at-Law located in Vienna* Dr. Ernst-Olav Ruhle (d.o.b 1969) is CEO of JUCONOMY Consult-ing AG located in Düsseldorf and Vienna* Dr. Matej Švigelj (d.o.b 1976) is a teaching and research assistant at the University of Ljubljana, Faculty of Economics ** Mag. Andrej Živanović M.E.S. (d.o.b 1978) is Associate at Wolf Theiss Attorneys-at-Law, Vienna*** * More about these authors is available at www.juconomy.com ** More about this author is available at www.ef.uni-lj.si *** More about this author is available at www.wolftheiss.com

TELEKOMUNIKACIJE | APRIL 2008

STrUčNO - NaUčNi čaSOPiS rEPUBLičKE aGENCiJE Za TELEKOMUNiKaCiJE | 01 |

priredila Zorana Nedić

MEÐUNARODNA UNIJA ZA TELEKOMUNIKACIJE – STRUKTURA I NačiN rada 1. UVOD Međunarodna unija za telekomunikacije – ITU je, otkako je 1865. godine osnovana kao Međunarodna telegrafska unija, do današnjeg statusa specijalizovane agencije Ujedinjenih nacija, prošla kroz brojne promene u svojoj strukturi i načinu rada, koje su pratile razvoj tehnologije i išle u korak sa vremenom. Zahvaljujući tome, Unija, koja danas broji 191 državu članicu i preko 700 članova sektora i pridruženih članova, ima vodeću ulogu u oblasti informacionih i komunikacionih tehnologija, na međunarodnom nivou.

TELEKOMUNiKaCiJE | aPriL 2008

MEÐUNARODNA UNIJA ZA TELEKOMUNIKACIJE – STrUKTUra i NačiN rada

2. iSTOriJSKi PrEGLEd RAZVOJA ITU Poslavši prvu telegrafsku poruku iz Vašingtona u Baltimor, 24. maja 1844. godine, Semjuel Morze je uveo svet u eru telekomunikacija. Kako je telegraf postajao javno dostupna usluga, javila se potreba za međunarodnim sporazumima u cilju povezivanja nacionalnih mreža, koje su do tada primenjivale različite sisteme. Ovakva tendencija je vremenom dovela do toga da 20 evropskih država postigne sporazum oko međunarodnog povezivanja i usvoji zajedničke propise o standardizaciji opreme, jedinstvenim procedurama i zajedničkim međunarodnim tarifama. Tako je, 17. maja 1865. godine, u Parizu potpisana prva Međunarodna konvencija o telegrafiji i osnovana Međunarodna telegrafska unija (International Telegraph Union - ITU). Nakon pronalaska telefona (1876), čija primena doživljava brzu ekspanziju, Međunarodna telegrafska unija 1885. godine počinje sa radom na međunarodnim propisima za oblast telefonije. U međuvremenu, 1896. otkrivena je bežična telegrafija, koja predstavlja prvi vid radio-komunikacija. Stoga je 1903. godine u Berlinu sazvana preliminarna radio konferencija, da bi tri godine kasnije usledila prva Međunarodna radio-telegrafska konferencija, takođe u Berlinu. Na Berlinskoj konferenciji 1906, na kojoj je učestvovalo 29 država, osnovana je međunarodna organizacija pod nazivom Međunarodna radio-telegrafska unija i potpisana Međunarodna radio-telegrafska konvencija, čiji aneks sadrži prve propise za oblast bežične telegrafije. Ovi propisi, koji su u međuvremenu dopunjeni i prerađeni na brojnim konferencijama, danas su poznati kao međunarodni Pravilnik o radio-komunikacijama. Na

pomenutoj konferenciji doneta je i odluka o dva regulatorna načela, koja još uvek predstavljaju osnovu za upravljanje radio-frekvencijskim spektrom: grupisanje različitih službi u odgovarajuće opsege i obavezan postupak prijavljivanja nacionalnih frekvencijskih dodela međunarodnoj agenciji za registraciju. Posle I Svetskog rata, osnovani su i pojedinačni konsultativni odbori zaduženi za koordinaciju tehničkih analiza, testiranja i merenja u oblasti telekomunikacija, kao i za definisanje međunarodnih standarda: Međunarodni savetodavni odbor za telefoniju – CCIF (1924), Međunarodni savetodavni odbor za telegrafiju – CCIT (1925) i Međunarodni savetodavni odbor za radio – CCIR (1927). CCIF i CCIT su kasnije (1956) spojeni u jedinstven Međunarodni savetodavni odbor za telefoniju i telegrafiju (CCITT), u cilju efikasnijeg delovanja u oblasti ovih vidova komunikacije. Zajedničko održavanje telegrafske i radiotelegrafske konferencije 1932. u Madridu od izuzetnog je značaja za istoriju međunarodnih telekomunikacija, jer je ovom prilikom doneta odluka da se Međunarodna konvencija o telegrafiji i Međunarodna radio-telegrafska konvencija spoje u Međunarodnu konvenciju o telekomunikacijama. Takođe je odlučeno da se ime Unije promeni u Međunarodna unija za telekomunikacije, kako bi se obuhvatili svi vidovi komunikacija. Konferencija je tada dopustila da predstavnici privatnih kompanija ubuduće učestvuju na administrativnim konferencijama. Na Konferenciji u Atlantik Sitiju 1947. godine ITU doživljava suštinske promene u svojoj strukturi, kada Unija postaje specijalizovana agencija novonastale međunarodne organizacije Ujedinjenih nacija.

Iste godine je uspostavljen Međunarodni odbor za registraciju frekvencija (IFRB), a naredne godine sedište ITU seli se iz Berna u Ženevu. Unija je vremenom uvidela značaj pružanja tehničke pomoći zemljama u razvoju, pa je 1989. godine na konferenciji u Nici odlučeno da se ustanovi poseban Biro za razvoj telekomunikacija (BDT), sa zadatkom da unapredi komunikacije u manje razvijenim delovima sveta. Na istoj konferenciji razmotrena je i mogućnost izmena u strukturi i načinu rada ITU, radi što efikasnijeg ispunjavanja zadataka. Formiran je stručni savet sa zadatkom da sastavi preporuke, nakon čega je, na konferenciji u Ženevi 1992. godine, došlo do značajnih izmena u organizaciji i radu ITU, što je omogućilo veću fleksibilnost, primerenu zahtevima modernog vremena. Nakon ove reorganizacije Unija je podeljena na tri sektora koji odgovaraju trima glavnim oblastima njenog rada: Sektor za radio-komunikacije (ITU-R), Sektor za standardizaciju telekomunikacija (ITU-T) i Sektor za razvoj telekomunikacija (ITU-D). Osim toga, utvrđeno je redovno održavanje konferencija. Struktura je, kao što se može videti na Slici 1, ostala nepromenjena od ove konferencije.

3. ZADACI MEÐUNARODNE UNIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE Međunarodna unija za telekomunikacije zauzima ključnu poziciju u oblasti informaciono-komunikacionih tehnologija, kao kreator tehničkih standarda koji se primenjuju na globalnom nivou. Na taj način se omogućuje međusobno povezivanje ljudi, odnosno opreme, širom sveta, kao i zadovoljavajući kvalitet usluga. TELEKOMUNiKaCiJE | aPriL 2008

STrUčNO - NaUčNi čaSOPiS rEPUBLičKE aGENCiJE Za TELEKOMUNiKaCiJE | 01 |

Pored toga, jedan od osnovnih zadataka Unije jeste da reguliše korišćenje radio-frekvencijskog spektra kako bi se obezbedile neometane međunarodne bežične komunikacije i slobodan protok informacija. U tom cilju, ITU utiče na raspodelu radio-frekvencija, planove radio-frekvencijskih namena, registraciju radio-frekvencijskih dodela, raspodelu pozicija na geostacionarnoj satelitskoj orbiti i izbegavanje štetnih smetnji između zemalja. Takođe, ITU ima glavnu ulogu u širenju telekomunikacija i podizanju stepena primene, dostupnosti i modernizacije informaciono-komunikacionih tehnologija u zemljama u razvoju. Unija ovaj zadatak obavlja kroz preporuku određene razvojne politike, regulatornih okvira i strategije, kao i kroz pružanje stručne tehničke pomoći u sferi prelaska na nove tehnologije, unapređenja kiber bezbednosti, upravljanja, izgradnje i održavanja mreža. Posebna pažnja pridaje se promovisanju mera za prevenciju i sanaciju posledica prirodnih katastrofa i očuvanje ljudskih života, primenom telekomunikacija.

Odbora za radio-komunikacije, kao i više rukovodstvo Generalnog sekretarijata (generalnog sekretara, zamenika generalnog sekretara) i direktore biroa svakog od tri sektora, na osnovu rezultata glasanja zemalja članica sa pravom glasa. Savet razmatra opšta pitanja u periodu između dve Konferencije opunomoćenika, vrši koordinaciju rada Unije, odobrava budžete i vrši kontrolu finansijskih sredstava i rashoda. Savet, takođe, preduzima mere u cilju efikasnijeg sprovođenja odredaba Statuta, Konvencije i međunarodnog Pravilnika

svetskog značaja u telekomunikacijama u okviru svojih ovlašćenja. Generalni sekretarijat ima zadatak da koordiniše aktivnosti sektorâ i da im obezbedi podršku u vidu publikacija, prevoda i organizovanja sastanaka. Sektor za radio-komunikacije (ITU-R) ima zadatak da obezbedi racionalno, ravnopravno, efikasno i ekonomično korišćenje radio-frekvencijskog spektra od strane svih radio-službi, uključujući i one koje koriste geostacionarne satelite ili druge satelitske orbite.

4. STRUKTURA MEÐUNARODNE UNIJE ZA TELEKOMUNIKACIJE Strukturu (Slika 1.) i način rada Međunarodne unije za telekomunikacije utvrđuju države članice. Konferencija opunomoćenika sastavljena je od delegacija zemalja članica i predstavlja telo najvišeg nivoa, koje se sastaje svake četvrte godine. Ova grupa utvrđuje opštu politiku Unije, usvaja plan strategije, imenuje članove Saveta i članove 94

TELEKOMUNiKaCiJE | aPriL 2008

Slika 1. Struktura Međunarodne unije za telekomunikacije

o radio-komunikacijama, kao i odluka Konferencije. Svetska konferencija o međunarodnim komunikacijama može delimično ili u potpunposti da izvrši reviziju odredaba međunarodnih telekomunikacija i može se baviti bilo kojim pitanjem od

Sektor za standardizaciju telekomunikacija (ITU-T) nadležan je za standardizaciju telekomunikacija na globalnom nivou. Ovaj sektor razmatra pitanja na kojima će se temeljiti preporuke iz oblasti standardizacije i odlučuje o programu rada studijskih grupa.

MEÐUNARODNA UNIJA ZA TELEKOMUNIKACIJE – STrUKTUra i NačiN rada

Sektor za razvoj telekomunikacija (ITU-D) određuje ciljeve i strategije za ujednačen svetski i regionalni razvoj telekomunikacija, polazeći od osnovnog zadatka omogućavanja pristupa infrastrukturi i uslugama telekomunikacija svim ljudima na svetu. Posebna pažnja usmerena je ka najnerazvijenijim zemljama i zemljama u razvoju u cilju da se premosti tzv. digitalna podela koja postoji između njih i razvijenih zemalja. Svaki sektor održava konferenciju, odnosno skupštinu, svake dve do četiri godine, na kojima se utvrđuju struktura, program rada, kao i metode rada za naredni period. Ovde se ubrajaju Svetska konferencija o radio-komunikacijama (World Radiocommunication Conference - WRC) Sektora ITU-R, Svetska skupština o standardizaciji telekomunikacija (World Telecommunication Standardization Assembly – WTSA) Sektora ITU-T i Svetska konferencija o razvoju telekomunikacija (World Telecommunication Development Conference – WTSA) Sektora ITU-D. ITU-R takođe održava Skupštinu o radio-komunikacijama (Radiocommunication Assembly – RA) obično neposredno pre Svetske konferencije o radio-komunikacijama, radi usvajanja rezultata rada studijskih grupa i pripreme za rad Svetske konferencije o radiokomunikacijama. Osim toga, ITU-R ima jedinstveno telo pod nazivom Odbor za pravilnik o radio-komunikacijama, za čije imenovanje je nadležna Konferencija opunomoćenika. Ovo telo tumači propise i odlučuje u sporovima koji se odnose na pitanja ravnopravnog korišćenja prirodnih resursa iz oblasti radio-komunikacija, kako bi se izbegle

smetnje između radio-službi različitih zemalja.

Development Advisory Group – TDAG) za Sektor ITU-D.

Svaki sektor ima svoj biro i svoju savetodavnu grupu. Zadatak biroa je da pruža podršku aktivnostima datog sektora. Ovde se ubrajaju Biro za radio-komunikacije (Radiocommuniaction Bureau - BR) Sektora ITU-R, Biro za standardizaciju telekomunikacija (Telecommunication Standardization Bureau – TSB) Sektora ITU-T i Biro za razvoj telekomunikacija (Telecommunication Development Bureau – BTD). Savetodavna grupa je nadležna za prilagođavanje strukture, programa rada, kao i metoda i procedura rada između dve konferencije, odnosno skupštine. Ove savetodavne grupe su Savetodavna grupa za radio-komunikacije (Radiocommunication Advisory Group – RAG) za Sektor ITU-R, Savetodavna grupa za standardizaciju telekomunikacija (Telecommunication Standardization Advisory Group – TSAG) za sektor ITU-T i Savetodavna grupa za razvoj telekomunikacija (Telecommunication

4.1. Studijske grupe U svakom sektoru postoji više studijskih grupa koje su nadležne za izradu studija o određenim tematskim oblastima u okviru sektora, odnosno za skup studijskih oblasti koje se nazivaju pitanjima. Tipična struktura jedne studijske grupe prikazana je na Slici 2. Svaka studijska grupa ima svog predsednika i jednog ili više potpredsednika. Studijska grupa se obično sastoji iz nekoliko radnih grupa koje se bave srodnim pitanjima. Svaka radna grupa ima svog predsednika koji može (ali ne mora) biti izabran među potpredsednicima studijskih grupa. Radom na pojedinačnim pitanjima rukovodi podnosilac izveštaja. Svaka grupa zadužena za određeno pitanje nadležna je za sastavljanje jednog ili više standarda, koji se nazivaju preporukama. Svaka preporuka može imati nadležnog urednika.

Predsedni k

Potpredsednik

Slika 2. Tipična struktura studijske grupe

TELEKOMUNiKaCiJE | aPriL 2008

STrUčNO - NaUčNi čaSOPiS rEPUBLičKE aGENCiJE Za TELEKOMUNiKaCiJE | 01 |

Predsednika i potpredsednike svake studijske grupe imenuje konferencija, odnosno skupština relevantnog sektora. Predsednike radnih grupa predlaže upravljački tim, koji se sastoji od predsednikâ i potpredsednikâ, a predlog usvaja studijska grupa, obično aklamacijom. Podnosioce izveštaja predlaže rukovodstvo radne grupe ili studijske grupe, a predlog usvaja radna grupa, odnosno studijska grupa. Urednike obično biraju podnosioci izveštaja grupe nadležne za pitanje u vezi sa kojim se sastavlja preporuka koju pomenuti urednici treba da uređuju. Saglasnost na izbor urednika obično daje odgovarajuća radna grupa ili studijska grupa.

5. INSTRUMENTI I PrOCEdUrE Osnovni dokumenti pravnog okvira ITU, koji imaju status međunarodnog sporazuma jesu: - Statut i Konvencija Međunarodne unije za telekomunikacije (usvojeni 1992. u Ženevi, izmenjeni i dopunjeni 1994. u Kjotu, 1988. u Mineapolisu i 2002. u Marakešu) i - administrativni propisi: međunarodni Pravilnik o radio-komunikacijama (poslednja revizija 2003. u Ženevi) i Međunarodni Pravilnik o telekomunikacijama (usvojen 1988. u Melburnu). Članice Unije su u obavezi da sprovode odredbe Statuta i Konvencije, kao i administrativnih propisa.

5.1. Sastanci Nacrte preporuka i standarda pripremaju studijske grupe. Svaka studijska grupa ima nekoliko redovnih sastanaka tokom četvorogodišnjeg studijskog perioda. 96

TELEKOMUNiKaCiJE | aPriL 2008

Interval između redovnih sastanaka za većinu studijskih grupa je obično 8 ili 9 meseci. Većina sastanaka studijskih grupa održava se u Ženevi, iako se povremeno neki sastanci studijskih grupa održavaju i na drugim mestima. Delovi sastanka na kojima se donose odluke (plenarni) održavaju se uz simultani prevod na šest zvaničnih jezika Unije (engleski, francuski, španski, kineski, ruski i arapski). Svaki redovni sastanak studijske grupe obično počinje kratkim uvodnim zasedanjem studijske grupe posle koga, ukoliko je potrebno, slede paralelna uvodna zasedanja svake od radnih grupa. Istovremeno se održavaju sastanci grupa nadležnih za pojedinačna pitanja, na kojima se razmatraju predlozi i sastavlja najveći deo nacrta teksta. Na kraju sastanka, održavaju se završna zasedanja radnih grupa (za studijske grupe sa radnim grupama), odnosno studijskih grupa, na kojima se donose odluke. Ove odluke odnose se na započinjanje procedure usvajanja završnog teksta preporuke (standarda), slanje saopštenja drugim organizacijama i davanje saglasnosti za održavanje povremenih sastanaka.

teksta koji se podnosi na razmatranje na sledećem sastanku studijske grupe ili radne grupe.

5.2. Podnesci i drugi dokumenti Podnesci koji se upućuju za sastanak studijske grupe ili radne grupe su strogo formalni. Postoje dve vrste podnesaka: obični i kasni. Obični ili „beli“ podnesci moraju biti dostavljeni ITU najmanje dva meseca pre sastanka na kome će biti razmatrani. Obični podnesci se mogu slati poštom predsedniku, potpredsedniku, državama članicama i članovima sektora pre sastanka. Međutim, mnogi članovi radije pristupaju elektronskim putem materijalu koji se postavlja na Internet stranici. Neki obični podnesci se prevode na više jezika, uglavnom ako je reč o nacrtu teksta preporuke koji sadrži neki aspekt regulative ili politike za koji se očekuje započinjanje procedure usvajanja na narednom sastanku.

Održava se još nekoliko vrsta sastanaka. Nezavisni sastanak radne grupe može se održati između redovnih sastanaka studijske grupe. Izvesna ovlašćenja za donošenje odluka postoje i na ovim nezavisnim sastancima radne grupe.

Kasni podnesci moraju biti dostavljeni ITU najkasnije sedam radnih dana pre sastanka na kome će biti razmatrani. Oni se, na zahtev, dostavljaju delegatima u štampanom obliku, putem posebnih sandučića koji se dodeljuju svakom učesniku sastanka. Kasni podnesci su takođe dostupni elektronskim putem, na Internet stranici, od momenta prijema od strane ITU.

Češći su povremeni sastanci jedne ili više grupa koje podnose izveštaj. Većina ovakvih sastanaka održava se van Ženeve, u organizaciji nekog od članova sektora. Kod povremenih sastanaka ove vrste ne postoji ovlašćenje za donošenje odluka, ali oni uglavnom predstavljaju priliku za izuzetno produktivan rad u manjoj grupi ljudi, u cilju sastavljanja

Jedna od vrsta materijala za sastanak su i privremeni dokumenti. U privremene dokumente ubrajaju se pristigla saopštenja drugih grupa, izveštaji sa povremenih sastanaka, predlozi preporuka sa povremenog sastanka ili tekstovi nacrta preporuka u koje je urednik uneo izmene dogovorene na prethodnom sastanku, plan rada rukovodstava, itd.

MEÐUNARODNA UNIJA ZA TELEKOMUNIKACIJE – STrUKTUra i NačiN rada

Dokumenti koji su sastavljeni tokom sastanaka obično se objavljuju kao privremeni. Privremeni dokumenti su dostupni u elektronskoj formi na Internet stranici, odnosno u štampanom obliku, u skladu sa ličnim izborom svakog delegata. Kod povremenih sastanaka jedne ili više grupa koje podnose izveštaj, procedura dostavljanja podnesaka nije toliko zvanična. Obično se sav materijal koji se razmatra ili sastavlja na ovakvim povremenim sastancima naziva jednostavno radni materijal i postavlja se na FTP stranici kojoj članovi mogu da pristupe. Svaka grupa može da utvrdi sopstvena pravila koja se odnose na podneske. Mnoge grupe imaju običaj da podneske za povremene sastanke dostavljaju najmanje nedelju dana pre sastanka, međutim ovo nije univerzalna politika ITU.

5.3. Usvajanje preporuka i standarda Za rad ITU je karakteristično da se usvajanje preporuka zasniva na postizanju najvećeg mogućeg konsenzusa. Cilj je jednoglasno usvajanje, iako u ekstremnim slučajevima pravila dozvoljavaju usvajanje preporuke i uz mali broj glasova protiv. S obzirom na izuzetno visoke standarde za usvajanje dokumenata, preporuke koje usvoji ITU zahtevaju maksimalno pridržavanje. U Sektoru za standardizaciju telekomunikacija postoje dva mehanizma koja se koriste za usvajanje preporuka. Do Svetske konferencije za razvoj telekomunikacija 2000. godine, na sve preporuke se primenjivala tzv. tradicionalna procedura usvajanja (Traditional Approval Process – TAP). Ova procedura se i dalje koristi kao metod usvajanja preporuka koje sadrže regu-

latorne ili političke implikacije, koje predstavljaju samo oko 5% preporuka koje se danas usvajaju. Da bi preporuka bila usvojena u skladu sa ovom procedurom, kada učesnici ustanove da je tekst dovoljno razrađen i spreman za početak procedure usvajanja, na sastanku studijske grupe ili radne grupe se utvrđuje konačni predlog teksta. Tekst se zatim prevodi na šest zvaničnih jezika ITU i dostavlja pre narednog redovnog sastanka studijske grupe na kome može biti usvojen, čime postaje važeća preporuka. Na sastanku se daje prilika da se razmotre i isprave eventualni nedostaci uočeni u podnescima koji su dostavljeni za sastanak. Cilj je jednoglasno usvajanje preporuke. Ukoliko postoji član sektora koji se protivi usvajanju, preporuku je moguće usvojiti pod uslovom da se među državama članicama koje prisustvuju sastanku nijedna nije izjasnila protiv. Procedura koja se trenutno koristi za oko 95% preporuka (one koje ne sadrže regulatorne ili političke implikacije) naziva se alternativnom procedurom usvajanja (Alterntive Approval Process - AAP). Kada učesnici studijske, odnosno radne grupe zaključe da je tekst spreman za usvajanje, on se stavlja na poslednju javnu raspravu, u trajanju od četiri nedelje, tokom koje države članice, članovi sektora ili pridruženi članovi (date studijske grupe) mogu da upute svoje komentare. U slučaju da po isteku predviđenog perioda nema komentara (izuzev komentara koji se odnose na eventualne štamparske greške) tekst se usvaja. Ukoliko, međutim, pristignu relevantni komentari, tekst ulazi u fazu „rešavanja komentara“, koja se odvija pod vođstvom podnosioca izveštaja, putem elektronske pošte. Ukoliko se pronađe zadovoljavajuće rešenje, daje

se mogućnost dodatne revizije u roku od tri nedelje. Ako, po isteku predviđenog perioda nema dodatnih komentara, tekst se usvaja. Međutim, u slučaju da pristignu značajni komentari, tekst se upućuje na sledeći redovni sastanak studijske grupe, na kome se pruža još jedna mogućnost za razmatranje priloga i dodatnu diskusiju u cilju pronalaženja prihvatljivog načina rešavanja prepoznatih problema. Pod pretpostavkom da je konsenzus moguć, preporuka može da se usvoji na sastanku studijske grupe. Iz činjenice da ITU teži jednoglasnom usvajanju preporuka proizilazi jedinstven način rada unutar organizacije. Učesnici su svesni toga da ukoliko žele da se njihov predlog jednoglasno usvoji, moraju da se potrude da razumeju gledišta učesnika u okviru proizvodnog i vladinog sektora širom sveta. Retko se dešava da nešto što se iznese pred ITU postane standard u identičnom obliku u kom je predloženo. Zbog toga predlagači upućuju svoje ideje veoma rano (u fazi nacrta), kada su još uvek u prilici da suštinsku ideju, koju su dostavili u cilju formiranja standarda, prilagode drugačijim stavovima. Duh saradnje koji se, zahvaljujući ovakvoj proceduri, razvija i među predstavnicima industrije koji su međusobno u žestokoj konkurenciji na tržištu, omogućilo je Međunarodnoj uniji za telekomunikacije da bude izuzetno uspešna u kreiranju globalnih standarda.

6. čLaNSTVO Svaki Sektor (ITU-T, ITU-R, ITU-D) ima svoje nezavisno članstvo. U okviru Međunarodne unije za telekomunikacije postoje sledeće vrste članstva. TELEKOMUNiKaCiJE | aPriL 2008

STrUčNO - NaUčNi čaSOPiS rEPUBLičKE aGENCiJE Za TELEKOMUNiKaCiJE | 01 |

Države članice koje danas broje 191 zemlju članicu ITU. Države članice ovlašćene su za konačno donošenje odluka u okviru ITU i, po pravilu, članice su sva tri sektora Unije. Članovi sektora. Postoji nekoliko vrsta članova sektora, iako svi imaju ista prava učešća. Trenutno ima više od 600 organizacija koje su članice jednog ili više sektora ITU. Najčešće kategorije članova sektora su priznate agencije koje obavljaju delatnost (Recognized Operating Agencies – ROAs), odnosno organizacije koje eksploatišu mrežu u cilju pružanja usluga, kao i naučne i proizvodne organizacije (Scientific and Industrial Organizations – SIOs) koje obuhvataju većinu drugih organizacija, uključujući i proizvođače opreme i

komponenata. Mnoge druge organizacije, kao što su IEC, ISO, IEEE i ISOC, članice su jednog ili više sektora ITU, a pripadaju kategoriji članova sektora koja se naziva regionalne i druge međunarodne organizacije. Pridruženi članovi su organizacije koje su odabrale da učestvuju u radu samo jedne od studijskih grupa, uz nižu članarinu. Oni mogu da učestvuju u radu, prisustvuju sastancima i učestvuju u diskusijama date studijske grupe, međutim pridruženi članovi nisu članovi sektora.

7. ZNačaJ Najveći doprinos Međunarodne unije za telekomunikacije se nesumnjivo

ogleda u stvaranju međunarodne telekomunikacione mreže. Zahvaljujući stalnom tehnološkom napretku, ova mreža omogućava ljudima širom sveta stalan pristup informacijama, slobodnu komunikaciju, kao i društveni i ekonomski razvoj. Kroz razvoj standardâ koji omogućavaju pružanje telekomunikacionih usluga širom sveta, kroz ravnopravno upravljanje radio-frekvencijskim spektrom i satelitskim orbitama u cilju univerzalnog pristupa bežičnim tehnologijama, kao i kroz podršku strategiji unapređenja telekomunikacija u zemljama u razvoju, ITU u velikoj meri doprinosi stvaranju ravnopravnijeg i prosperitetnijeg sveta.

Literatura [1] 20.10.2007. http://www.itu.int/ [2] 17.10.2007. http://www.un.org/ [3] Draško Marin: Telekomunikacijska legislativa i standardizacija, Kigen, Zagreb, 2006. [4] Tracy Dupree, Stephen J. Trowbridge: „Standards Development Process“, in: Khurram Kazi (ed.), Optical Networking Standards, Springer, New York, 2006. Posebno se zahvaljujemo gospodinu Borislavu Rackovu iz Biroa za radio-komunikacije Međunarodne unije za telekomunikacije na izuzetno korisnim sugestijama i ažuriranim podacima koje nam je uputio tokom pripreme ovog pregleda.

TELEKOMUNiKaCiJE | aPriL 2008

O RATEL-u Republička agencija za telekomunikacije (RATEL) je nezavisno regulatorno telo čiji je zadatak regulisanje sektora telekomunikacija, u cilju uspostavljanja ravnopravnih uslova za sve učesnike na tržištu, zaštite korisnika, kao i celokupnog razvoja društva. Prema Zakonu o telekomunikacijama, RATEL ima sledeće nadležnosti u regulisanju telekomunikacionog tržišta: • izdavanje licenci, dozvola i odobrenja • obavljanje tehničkih pregleda • definisanje standarda • davanje saglasnosti za uvoz • numeracija • mogućnost regulisanja tarifa • kontrola zakupa linija • interkonekcija • univerzalni servis

Osnovni principi rada Agencije su: zakonitost, stručnost, objektivnost i javnost. Cilj RATEL-a je da obezbedi nesmetan razvoj telekomunikacija u Republici Srbiji kroz: • stvaranje slobodnog i otvorenog tržišta, uz garanciju ravnopravnog položaja svih učesnika, • usmeravanje delovanja svih učesnika na telekomunikacionom tržištu ka stvaranju uslova za razvoj informacionog društva, • stavljanje interesa korisnika telekomunikacionih usluga u prvi plan, • racionalno i efikasno korišćenje svih ograničenih resursa, • harmonizaciju propisa, standarda, tehničkih normi i prakse sa odgovarajućom regulativom EU. Primena ovih uslova omogućiće postojećim i budućim operatorima i pružaocima usluga da maksimalno razviju svoju delatnost, uz opšti rast broja i kvaliteta usluga. Kroz regulativu, nadzor, administrativnu aktivnost i odluke koje utiču na tržište, RATEL želi da bude prepoznat kao profesionalno i stručno regulatorno telo među učesnicima na tržištu telekomunikacija i među korisnicima telekomunikacionih usluga. Višnjićeva 8, 11000 BELGRADE, SERBIA Phone:+381 11 3242 673 Fax: +381 11 3232 537 E-mail: ratel@ratel.org.yu