History issue 8 by mediastack

Κυκλοφορεί κάθε μήνα με την εφημερίδα «δημοκρατία» και στη συνέχεια στα περίπτερα με 2 ευρώ

Η ιστορία της ελληνικής σημαίας

Τεύχος 8 Ιανουάριος 2012

ΑΦΙΈΡΩΜΑ

ΊΜΙΑ

Συνέντευξη με τις οικογένειες των τριών ηρώων

ΗΤο ανταλλαγή μ ΟΧ Οι κυβερνήσεις Ποιος ΟΣ Βενιζέλος πληθυσμών συνεργασίας στην Ελλάδα και το ξένο κεφάλαιο

Αρχικώς ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2012

Η ΙΣΤΟΡΊΑ εξευγενίζεται. Εξευγενίζεται από την καθημερινότητα, η οποία τη μετατρέπει σε δεδομένο. Εξευγενίζεται και από τους νικητές, οι οποίοι τη γράφουν. Η Ιστορία, όμως, δεν είναι ρομαντική και δεν προχωράει με βελούδινες επαναστάσεις. Η ελληνική σημαία, επί παραδείγματι, χαρακτηρίζεται από το φυσιοκρατικό ρομαντισμό των χρωμάτων του ελληνικού περιβάλλοντος. Στην επανάσταση του 1821, όμως, οι προηγούμενες μορφές της στηρίζονταν σε κοντάρια με επίστεψη, η οποία χρησίμευε ως όπλο. Παρομοίως, τα σύνορα της χώρας δεν ορίζονται από την παρουσία των εθνικών συμβόλων. Έχουν προηγουμένως οριστεί από θυσίες, όπως των αξιωματικών, οι οποίοι έδωσαν τη ζωή τους για την Ελλάδα στα Ίμια. Κάποια άλλα στοιχεία της Ιστορίας εξευγενίζονται και από την επανάληψή τους, η οποία υποβαθμίζει τις προσωπικές ευθύνες, καθώς υπονοεί ένα πλαίσιο αυθαίρετης αναπαραγωγής γεγονότων. Η οικονομική πολιτική και η δανειακή τακτική του Ελευθέριου Βενιζέλου, στις αρχές του 20ού αιώνα, έχει πολλά κοινά με τις σύγχρονες προκλήσεις της ελληνικής οικονομίας. Αντιστοίχως, η μεταβατική κυβέρνηση συνεργασίας αντηχεί

history (all).ps Front - 1

T1 -

2012/01/10 9:18:01

Black CyanMagentaYellow

προηγούμενες προσπάθειες κυβερνητικής συνεργασίας στη χώρα. Όταν, όμως, οι προκλήσεις μιας εποχής μοιάζουν με προηγούμενες, τότε, απλώς, δεν βρέθηκε λύση για εκείνες, οι οποίες προηγήθηκαν, ενώ και κάθε συνεργασία υποδεικνύει κάποιο βασικό διαχωρισμό. Βεβαίως, ο εξευγενισμός της Ιστορίας είναι βάσιμος, καθώς η αρχική της εικόνα είναι μάλλον άβολη. Παρουσιάζει το δύσκολο αγώνα και όχι τα ευχάριστα αποτελέσματα. Παρουσιάζει τη φθορά του χρόνου και των επιδιώξεων. Τα αφιερώματα αυτού του τεύχους, όμως, ασχολούνται με την Ιστορία πριν τον εξευγενισμό της. Ασχολούνται με τις πρώτες ύλες της: Με τη σημαία, πριν γίνει ρομαντική. Με τη θυσία, πριν γίνει πολιτική. Με τον αγώνα, πριν γίνει Σύνταγμα και με την προσφυγιά, πριν ενσωματωθεί. Όχι επειδή ο εξευγενισμός είναι κακός. Τα αφιερώματα αυτού του τεύχους ασχολούνται με τις πρώτες ύλες της Ιστορίας επειδή εκείνες αποδεικνύουν ότι, αν αντιμετωπιστούν με σεβασμό, τα ερείπια ενός καλού αγώνα μπορούν να γίνουν στέρεη βάση για τους επόμενους.

Αλέξανδρος Μόρντουντακ

Περιεχόμενα ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2012

ΘΕΜΑΤΑ ΕΚΔΌΤΗΣ: ΙΩΑΝΝΗΣ Ν. ΦΙΛΙΠΠΑΚΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΉΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ Δ. ΜΟΥΛΙΝΟΣ Περιοδική Έκδοση Κυκλοφορεί κάθε μήνα με την εφημερίδα

12 Και στη μέση χαραγμένο έναν κάτασπρο σταυρό

«δημοκρατία» ΔΙΕΎΘΥΝΣΗ ΣΥΝΤΑΞΗΣ Αλέξανδρος Μόρντουντακ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Παναγιώτης Λιάκος ART DIRECTOR Κλεάνθη Καρεκλά ΔΙΟΡΘΩΣΗ Ντίνα Πετροπούλου ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ Κατερίνα Μπότρος

20 Το θερμό επεισόδιο ενός παρ’ ολίγον πολέμου Το ύφασμα της ελληνικής κοινωνίας ΣΕΛ. 12

Η θυσία, η πολιτική, η υποστολή ΣΕΛ. 20

Κυκλοφορεί κάθε μήνα με την εφημερίδα «δημοκρατία»

Η ιστορία της ελληνικής σημαίας

ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ Τερέζα Ευγενίδου ΠΡΟΒΟΛΉ Τατιάνα Κώτσου ΔΙΑΝΟΜΉ & ΚΥΚΛΟΦΟΡΊΑ Απόστολος Αντωνόπουλος

Τεύχος 8 Ιανουάριος 2012

29 Η καταγωγή των νόμων:

Τα ελληνικά Συντάγματα

Τα ιστορικά δάνεια της Ελλάδας ΣΕΛ. 42

ΑΦΙΈΡΩΜΑ

ΊΜΊΑ

Συνέντευξη με τις οικογένειες των τριών ηρώων

Villa Selena | A Five Star Boutique Hotel Μπαμπαγιώτου 1, ΤΚ: 84100 Ερμούπολη, Σύρος (περιοχή Βαπόρια) web: www.villaselena.eu τηλ: +30 22810 86007 fax: +30 2281086008 e-mail: info@villaselena.eu reser vations@villaselena.eu

Από τη μία πατρίδα στην άλλη ΣΕΛ. 49

Μελος του ΟΜΙΛΟΥ ΔΡΑΓΩΝΑ | Γ. Δραγωνας ‘66

34 Τα μιλήσαμε. Τα συμφωνήσαμε;

ΗΤο ανταλλαγή μ ΟΧ Οι κυβερνήσεις Ποιος ΟΣ Βενιζέλος πληθυσμών συνεργασίας στην Ελλάδα και το ξένο κεφάλαιο

ΠΑΡΑΓΩΓΉ Γιώργος Φιλιππάκης

ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ: ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ Α.Ε. Ερατοσθένους 1 Τ.Κ. 116 35 Τηλ. Κέντρο: 2130170400, Fax: 2130170401 BBC History is published by DEMOCRATIC PRESS under licence from Immediate Media Company Bristol Limited. Copyright © Immediate Media Company Bristol Limited. All rights reserved. Reproduction in whole or part prohibited without permission. The BBC logo is a trade mark of the British Broadcasting Corporation and is used under licence. © British Broadcasting Corporation 1996.

Οι ελληνικές κυβερνήσεις συνεργασίας

Η ισχύς εν τη ενώσει; ΣΕΛ. 34

ΚΑΘΕ ΜΗΝΑ 42 Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο δανεισμός

4 Ορόσημα

Ιστορία και επικαιρότητα 6 Η Ιστορία συνεχίζεται 60 Βιβλία Προτάσεις για την ιστορική βιβλιοθήκη σας

Διάφορα 8 Μαθήματα Ελλάδας

49 Ο διωγμός και η συμφωνία

Ο επίλογος της Μικρασιατικής εκστρατείας

history (all).ps Back - 1

T1 -

2012/01/10 9:18:01

Black CyanMagentaYellow

10 Η επέλαση του ενός 54 Eν τη γενέσει 56 Διάκονοι 58 Η Ιστορία στα σημεία

Ορόσημα

Συνέβη τον Ιανουάριο

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1981

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1830

Η ΕΟΚ υποδέχεται το 10ο μέλος της: Την Ελλάδα.

Το πρώτο ανώτερο εκπαιδευτικό ίδρυμα στην Ελλάδα, το Κεντρικόν Σχολείον της Αιγίνης, ξεκινά τη λειτουργία του.

Πεθαίνει ο συγγραφέας της «Φόνισσας», ο κοσμοκαλόγερος της ελληνικής λογοτεχνίας, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης.

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1412

Γεννιέται η Αγία Ιωάννα της Λωραίνης, γνωστή ως Ζαν Ντ’ Αρκ, εθνική ηρωίδα της Γαλλίας.

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1959

Η κυβέρνηση των ΗΠΑ αναγνωρίζει τη νέα κυβέρνηση της Κούβας υπό τον Φιντέλ Κάστρο.

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1948

Η κυβέρνηση Σοφούλη θέτει το ΚΚΕ και το ΕΑΜ εκτός νόμου.

Γεννιέται στο Παρίσι η συγγραφέας και φιλόσοφος του υπαρξισμού Σιμόν Ντε Μποβουάρ, η οποία το 1949 έγραψε «Το δεύτερο φύλο».

Η Ρωσία αποκτά καινούριο τσάρο. Είναι 17 ετών και θα μείνει γνωστός ως Ιβάν ο Τρομερός.

Πεθαίνει ο συγγραφέας του «1984» και της «Φάρμας των ζώων», Τζορτζ Όργουελ.

Το Πρωτόκολλο του Λονδίνου αναγνωρίζει το ανεξάρτητο ελληνικό κράτος.

Το δεύτερο δάνειο της ανεξαρτησίας έχει αξία 2 εκατ. λίρες Αγγλίας. Το υπογράφουν στο Λονδίνο οι εκπρόσωποι της ελληνικής κυβέρνησης, Ι. Ορλάνδος και Α. Λουριώτης.

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1861

Γεννιέται ο Αριστοτέλης Ωνάσης.

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1825

Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ιδρύει την Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση (ΕΡΕ).

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1956

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1906

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1950

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1911

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1830

Γεννιέται ο Γκριγκόρι Ρασπούτιν, ο Ρώσος καλόγερος, ο οποίος θα αποκτήσει εξαιρετική εξουσία δίπλα στον τσάρο Νικόλαο Β’.

Η Στάση του Νίκα εκδηλώνεται στην Κωνσταντινούπολη.

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1869

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1913

Με επικεφαλής το θωρηκτό «Αβέρωφ», 11 ελληνικά πλοία αναγκάζουν τον τουρκικό στόλο, μετά από μεγάλες απώλειες, να υποχωρήσει στα Δαρδανέλια: Η Ναυμαχία της Λήμνου.

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 532

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1991

Οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί τους αντιδρούν στην κατάληψη του Κουβέιτ από το Ιράκ με οργανωμένες στρατιωτικές επιθέσεις, οι οποίες είναι γνωστές ως η «Καταιγίδα της Ερήμου».

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1547

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1873

Γεννιέται ο ολυμπιονίκης μαραθωνοδρόμος του 1896, Σπύρος Λούης.

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1898

Η εφημερίδα «Ορόρ» δημοσιεύει την καταγραφή της υπόθεσης Ντρέιφους από τον Εμίλ Ζολά, το γνωστό «Κατηγορώ».

Γεννιέται ο Γάλλος φιλόσοφος Σαρλ ντε Μοντεσκιέ, ο οποίος διατύπωσε τη θεωρία του διαχωρισμού των εξουσιών.

Σε επαναληπτική βουλευτική εκλογή στη Θεσσαλονίκη δίνεται για πρώτη φορά το δικαίωμα ψήφου στις Ελληνίδες.

Στην προσπάθειά του να διασφαλίσει δάνεια από το εξωτερικό, ο Ελευθέριος Βενιζέλος αναχωρεί για την Ευρώπη.

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1953

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1919

Ιδρύεται η Κοινωνία των Εθνών.

Κοίμηση του αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος (1998-2008) Χριστοδούλου, κατά κόσμο Χρήστου Παρασκευαΐδη.

Η Γαλλία προβάλλει βέτο και εμποδίζει την είσοδο της Μεγάλης Βρετανίας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα.

Δολοφονείται ο Μαχάτμα Γκάντι.

Η 13η τροπολογία του Συντάγματος της χώρας καταργεί τη δουλεία στην Αμερική.

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 2008

Γεννιέται ο Ρώσος χημικός Ντμίτρι Μεντελέγιεφ, ο οποίος αποτύπωσε τον περιοδικό πίνακα των στοιχείων.

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1932

Η τουρκική κυβέρνηση αποφασίζει να μετατρέψει την Αγια-Σοφιά σε μουσείο.

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1834

Στη Ρώμη, ο Τζιάκομο Πουτσίνι παρουσιάζει για πρώτη φορά την όπερα «Τόσκα».

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1689

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1935 

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1900

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1944

Πεθαίνει ο Νορβηγός εικαστικός καλλιτέχνης Έντβαρντ Μουνκ.

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1963

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1948

ΙΑΝΟΥΑΡΊΟΥ 1865

history (all).ps Front - 2

T1 -

2012/01/10 9:18:02

Black CyanMagentaYellow

Ιστορία και επικαιρότητα

συνεχίζεται...

Η Ιστορία συνεχίζεται... Ο Γιώργος Τραπεζιώτης εντοπίζει την ιστορική καταγωγή της επικαιρότητας

Το διαιρετικό Ηνωμένο Βασίλειο

Προσφάτως, κι ενώ η ΓερΝΈΚΑΘΕΝ η Βρεμανίδα καγκελάριος Άνγκελα τανία έμοιαζε σαν Μέρκελ με τον Γάλλο πρόενα επιθυμούσε –με δρο Νικολά Σαρκοζί επεξερκάθε τρόπο– να διαχωρίζει γάζονταν την ενίσχυση του την ίδια την ύπαρξή της από την υπόλοιπη Γηραιά Ήπειρο. «γαλλογερμανικού άξονα», ο Ντέιβιντ Κάμερον έμοιαζε πεΕίτε απλώς με το να υπενθυρισσότερο με κομπάρσο παρά μίζει, έστω και διακριτικώς, με πρωταγωνιστή των εξελίτο αυτοκρατορικό της ιστοξεων καθώς αρνούνταν πειρικό μεγαλείο είτε με το να φροντίζει να διατηρεί ακέραιη σματικώς να συμμετάσχει σε οποιοδήποτε γαλλογερμανικό την επιλεκτική της μοναξιά σχέδιο διάσωσης του ευρώ. της, κρατώντας μακριά όσους Κι αν υπάρχει σήμερα μία πίστευε ότι πιθανόν μπορεί πραγματικά πειστική ένδεινα την απειλήσουν. Σε αυτό, ξη της απόστασης που χωρίβεβαίως, την βοηθά και η... Μάγχη, η οποία γεωγραφικώς ζει την Ευρώπη και τη Βρετανία, αυτή δεν είναι άλλη από εδώ και αιώνες, λειτουργεί τον τρόπο, με τον οποίο και οι υπέρ της διατήρησης των Βρυξέλλες δέχτηκαν από την διακριτικών αποστάσεων πλευρά τους τη δήλωση Κάμεασφαλείας με τους υπόλοιρον στο πρόσφατο ευρωπαϊκό πους Ευρωπαίους! συμβούλιο της 8ης και 9ης ΔεΌπως και να έχει όμως, στο σύγχρονο γεωπολιτικό και οι- κεμβρίου ότι αρνείται να αποδεχθεί το προσχέδιο για μία κονομικό πλαίσιο και στην ακόμη μεγαλύτερη δημοσιοδίνη της παγκόσμιας κρίνομική ένωση της ΕΕ. Το μόνο σης χρέους του 21ου αιώνα, βέβαιο λοιπόν σήμερα είναι στην οποία τραγική πρωταπως και η Ευρώπη δεν δείχνει γωνίστρια είναι η ευρωζώνη, η Βρετανία, Η Βρετανία έκανε ό,τι περνούσε μοιάζει διπλωματικώς από το χέρι της να τηρεί προκειμένου να παρεμποδίσει –επιεικώς– κάθε ιδέα ευρωπαϊκής ενοποίησης στάση αναμονα τα βάφει μαύρα για την εκ νής. Και οι λόγοι εκπορεύονται βεβαίως από το κατά πόσο νέου αρνητική στάση των Βρετανών απέναντι στο ευρωπαϊη Γηραιά Ήπειρος θεωρεί τη Βρετανία πλήρες μέλος της ευ- κό όραμα –ή, τουλάχιστον, σε ρωπαϊκής οικογένειας, αλλά κι ό,τι έχει απομείνει από αυτό. Το τι θα σημάνει για το από το πόσο το ίδιο το Λονδίνο ευρώ αλλά και για τις εξελίξεις θέλει να εμπλέκεται διοικηστην ΕΕ η τελευταία σύγκρουτικώς – και κυρίως οικονομικώς – στα όσα συμβαίνουν στις ση Λονδίνου-Βρυξελλών κανείς δεν μπορεί να προβλέΒρυξέλλες.

Μάργκαρετ Θάτσερ: Η «σιδηρά κυρία» αντιμετώπισε με σιδηρά πυγμή και την Ευρωπαϊκή Ένωση.

ψει με βεβαιότητα. Το μόνο σίγουρο είναι πως μιλάμε για μια ιδιότυπη μονομαχία, που μοιάζει με εκείνες από τα χρόνια τα παλιά, όπου οι κύριοι έδιναν αξημέρωτα ραντεβού στο παγωμένο δάσος για να δώσουν τη μέχρι θανάτου μάχη για τα μάτια μιας κυρίας, που αυτή τη φορά ακούει στο όνομα «κυριαρχία».

Η αρχή Η πορεία της ευρωπαϊκής ενοποίησης ξεκίνησε αρχικώς με έξι κράτη (Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ολλανδία, Βέλγιο και Λουξεμβούργο), που ουσιαστικώς λειτούργησαν ως πρωτοπόροι στη διάνοιξη ενός άγνωστου δρόμου για τους λαούς της Γηραιάς Ηπείρου, οι οποίοι έχοντας ακόμη έντονες τις μνήμες ενός απολύτως καταστροφικού πολέμου (Β’ Πα-

γκόσμιος Πόλεμος) είτε δεν μπορούσαν να μπουν στην ευρωπαϊκή πορεία εξ αρχής είτε ήθελαν πρώτα να δουν πώς θα «περπατήσει» το νέο ευρωπαϊκό όχημα πριν επιβιβαστούν σε αυτό. Με την απειλή της Σοβιετικής Ένωσης και του μπλοκ των χωρών, που είχε υπό τον έλεγχό της η Μόσχα, οι χώρες της Δύσης ανέπτυξαν αντανακλαστικά επιβίωσης, που πολλοί σήμερα συμφωνούν ότι ήταν εκείνα, τα οποία ουσιαστικώς τις εξώθησαν προς τη συνεργασία – η τελευταία νωρίτερα είχε λάβει σάρκα και οστά μέσα στους κόλπους του ΝΑΤΟ. Και έπρεπε να βρεθεί μια οικονομικού - εμπορικού τύπου συνεργασία καθώς η συνεργασία σε στρατιωτικό επίπεδο ήταν δεδομένη από το 1949.

Η δεκαετία του 1950, λοιπόν, υπήρξε κομβικής σημασίας καθώς τότε άρχισαν να μπαίνουν τα θεμέλια της σημερινής ΕΕ. Μόνο που η Βρετανία έκανε ό,τι περνούσε διπλωματικώς από το χέρι της προκειμένου να παρεμποδίσει κάθε ιδέα ευρωπαϊκής ενοποίησης. Και ο βασικός λόγος ήταν πως ήθελε να διατηρήσει για λογαριασμό της ηγετικό ρόλο στις εξελίξεις, μάλλον εξαιτίας των φαντασμάτων του ένδοξου παρελθόντος της, που ήταν δομημένο στη μεγάλη βρετανική αυτοκρατορία. Την εποχή εκείνη επιχείρησε με έναν τρόπο αρχικώς να δελεάσει τα μικρότερα ευρωπαϊκά κράτη, ανάμεσα στα οποία και την Ελλάδα, να συνασπιστούν σε μια «κοινή εμπορευματική αγορά», την Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ). Το Λονδίνο, όμως, βλέποντας τα θετικά πρώτα βήματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης θέλησε στην πορεία και πέτυχε με μπροστάρηδες, την εποχή εκείνη, την Ιταλία και την Ολλανδία να προκαλέσει «πρόταση συμμετοχής» στα ευρωπαϊκά κοινά για ένταξη στη, νέα τότε, ΕΟΚ. Πρόταση, που, όμως, έπεσε στα βράχια του ψυχρού ρεαλι-

Ο Σαρλ Ντε Γκωλ.

Ο Ντέιβιντ Κάμερον βρέθηκε απομονωμένος στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της 8ης - 9ης Σεπτεμβρίου 2011.

στή Ντε Γκωλ, ο οποίος χωρίς περιστροφές έσπευσε ανοικτά να αμφισβητήσει την «ευρωπαϊκότητα» της Μεγάλης Βρετανίας!

Η Βρετανία στην Ευρώπη

πρόβλημα, αλλά δημιούργησε ένα άλλο, που δεν έχει λυθεί ακόμη οριστικώς, την πολύ μεγάλη συνεισφορά της Μεγάλης Βρετανίας στον κοινοτικό προϋπολογισμό και μάλιστα για πολιτικές, για τις οποίες έχει εκφράσει άμεσα τη διαφωνία της, δηλαδή την κοινή αγροτική πολιτική (ΚΑΠ). Όταν τα έξι κράτη - μέλη συμφώνησαν στη Χάγη τη δημιουργία ενός μηχανισμού

τηκε με τους ηγέτες της Κοινότητας και κατάφερε το 1975 στο Δουβλίνο να συμφωνήσει σε έναν πολύπλοκο μηχανισμό, ο οποίος θα επέστρεφε ένα μικρό ποσοστό χρημάτων στη Μεγάλη Βρετανία, η εκλογή της Μάργκαρετ Θάτσερ στην πρωθυπουργία της χώρας, άλλαξε τα δεδομένα. Η «σιδηρά κυρία» από την πρώτη στιγμή έδειξε πως ήθελε μια καλύτερη συμφωνία προκειμένου να προστατεύσει «το συμφέρον των Βρετανών πολιτών που πληρώνουν τους φόρους τους», ενώ δεν δίστασε να απειλήσει λέγοντας πως «θέλω τα λεφτά μου πίσω», ειδάλλως η Μεγάλη Βρετανία θα τα μαζέψει και θα φύγει από την νεοσύστατη ευρωπαϊκή οικογένεια. Τελικά, οι απειλές έπιασαν τόπο καθώς το 1984, μετά από πρωτοβουλία του τότε Γάλλου πρόεδρου Φρανσουά Μιτεράν, στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Φοντενεμπλό συμφωνήθηκε ένας νέος μηχανισμός επιστροφής χρημάτων στη Μεγάλη Βρετανία, ο οποίος

Το βρετανικό αίτημα για ένταξη στην Ενωμένη, τότε, Ευρώπη έγινε δεκτό μόνο μετά την παραίτηση του Σαρλ Ντε Γκωλ τον Απρίλιο του 1969. Έπειτα από δύσκολες διαπραγματεύσεις, η Βρετανία –μαζί με την Ιρλανδία και τη ΔαΣτο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Φοντενεμπλό νία– εντάχθηκε στην Κοινότητα την 1η Ιανουαρίου συμφωνήθηκε ένας νέος μηχανισμός 1973. Κάπου εκεί, όμως, επιστροφής χρημάτων στη Μεγάλη Βρετανία ξεκινούν και οι οικονομικές υποχρεώσεις της Βρετανίας που, ομολογουεν πολλοίς ισχύει μέχρι και μένως, αποδεικνύονται τόσο άντλησης πόρων για τη Κοισήμερα. Αξίζει πάντως να σημεγάλες όσο είναι και η ίδια! νότητα, δεν ανάλυσαν τις συμειωθεί πως οι απειλές της Τα θεμέλια για την καταβολή νέπειες που θα είχε μία ενδεΘάτσερ είχαν την αμέριστη πόρων εκ μέρους των μελών χόμενη ένταξη της Μεγάλης υποστήριξη των ΗΠΑ, με αποτης τότε ΕΟΚ τα έβαλε λίγο Βρετανίας στην Ευρωπαϊκή τέλεσμα οι Ευρωπαίοι να μην νωρίτερα (1969) ο Ζορζ ΠοΚοινότητα. Έτσι λοιπόν, το μπορούν να λειτουργήσουν με μπιντού, ο οποίος, όταν ανέαποτέλεσμα ήταν, όταν η Μεμεγαλύτερη δυναμική. Κάπως λαβε τη προεδρία της Γαλλίας, γάλη Βρετανία έγινε μέλος έτσι λοιπόν, το Λονδίνο απέκάλεσε τους υπόλοιπους Ευτης Ευρωπαϊκής Κοινότητας κτησε το πολυπόθητο «καθερωπαίους ηγέτες και την Ευτο 1973, να πληρώνει υπέροστώς ειδικής μεταχείρισης» ρωπαϊκή Επιτροπή στη Χάγη γκα ποσά για λογαριασμό της που προσδοκούσε μέσα στην προκειμένου να καθιερωθεί ΚΑΠ, που ουσιαστικώς ευνοσημερινή ΕΕ κι απ’ ό,τι φαίνεένας ετήσιος προϋπολογισμός ούσε τη Γαλλία. ται, δεν δείχνει διατεθειμένο για την Κοινότητα. Η συμφωΚι αν η κυβέρνηση του Χάνία της Χάγης έκλεισε μεν ένα ρολντ Ουίλσον διαπραγματεύ- να το απολέσει. 7

history (all).ps Back - 2

T1 -

2012/01/10 9:18:03

Black CyanMagentaYellow

Μαθήματα Ελλάδας

Το αρχαίο δράμα και η ελληνική εθνική ταυτότητα της Γκόντα Φαν Στην

Κάθε μήνα, ελληνιστές ακαδημαϊκοί του εξωτερικού διαλέγουν να παρουσιάσουν ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της ελληνικής ιστορίας

ΤΑΝ ΟΙ ΈΛΛΗΝΕΣ ανακάλυψαν εκ νέου την αρχαία τραγωδία στα τέλη του 18ου αιώνα, φάνηκε εκ πρώτης όψεως σαν να τους είχε προσπεράσει η εποχή της Αναγέννησης. Οι Έλληνες κληρονόμησαν μία δυτική παράδοση θεατρικών παραστάσεων, ενώ και η πρώιμη, νεωτεριστική ελληνική διανόηση είχε επίσης δυτικές επιρροές. Για πολλούς αιώνες οι αρχαίες τραγωδίες διαβάζονταν –και χρησιμοποιούνταν- ως απλά κείμενα. Πώς, όμως, η αρχαία τραγωδία επέστρεψε στην Αθήνα όπου ανθεί σήμερα με περίτεχνες και συχνές υπαίθριες παραστάσεις;

Η Οδησσός

Η Δρ. Γκόντα Φαν Στην είναι καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Φλόριντα, όπου διευθύνει το Κέντρο Ελληνικών Σπουδών

Πριν η Κωνσταντινούπολη και αργότερα η Αθήνα φιλοξενήσουν τις πρώτες σημαντικές (ερασιτεχνικές) παραγωγές αρχαίας τραγωδίας, το κέντρο της νεοελληνικής αναβίωσης του αρχαίου δράματος βρισκόταν στην ελεύθερη και ανθούσα ελληνική κοινότητα της Οδησσού. Η πολιτική σκηνή της πόλης και η έντονη θεατρική ζωή της επηρέασαν τις ελληνικές θεατρικές παραγωγές της προεπαναστατικής περιόδου (στην πλειοψηφία τους, νεοκλασικά δράματα και αντιτυραννικά αναγεννησιακά έργα, που περιείχαν τη ζέση της Γαλλικής Επα-

νάστασης). Οι Έλληνες ομογενείς της Οδησσού των αρχών του 19ου αιώνα υποδέχθηκαν επίσης ευμενώς τις μεταφράσεις του έργου του Πιέτρο Μεταστάσιο «Θεμιστοκλής» (1736) και ειδικά εκείνες τις εκδόσεις του, που επανακαθόριζαν το αυθεντικό ιταλικό κείμενο επί τη βάσει πιο ξεκάθαρα ελληνικών, ηρωικών προτύπων. Η ευρεία, «πατριωτική» επιτυχία της όπερας του Μεταστάσιο είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία κι άλλων μεταφράσεων και προσαρμογών ξένων παραγωγών, όπως επίσης την έκδοση πρώιμων νεοελληνικών κλασικιζόντων δραμάτων, ορισμένα από τα οποία

τα διεθνούς καλής θέλησης για την Ελλάδα. Οι «Πέρσες» του Αισχύλου, η «Εκάβη» του Ευριπίδη και ο «Φιλοκτήτης» του Σοφοκλή παρουσιάστηκαν στην Οδησσό το 1817-18. Αυτές οι τρεις τραγωδίες ήταν ίδιες με εκείνες που πρότεινε στους σπουδαστές του για να ανεβάσουν στο ελληνικό σχολείο των Κυδωνίων (Αϊβαλί στη Δυτική Μικρά Ασία) ο κληρικός και διδάσκαλος Κωνσταντίνος Οικονόμος, ο οποίος γεφύρωσε πολιτισμικώς την Οδησσό με τα ελληνικά σχολεία της Σμύρνης και των Κυδωνίων και με τις πρώτες παραστάσεις αρχαίου δράματος που ανέβασαν οι σπουδαστές τους. Αυτό το προεπαναστατικό θέατρο δεν ήταν απλώς ένας βασισμένος σε κείμενα διάλογος μεταξύ διανοουμένων, αλλά περισσότερο μία διδαχή πατριωτικής στάσης επί σκηνής και στο πεδίο της μάχης. Οι Έλληνες διδάσκαλοι διείδαν στην άνθηση της Οδησσού ως κέντρου πολιτισμού την επιβεβαίωση της σύνδεσης, που έκανε το κίνημα του Διαφωτισμού μεταξύ θεάτρου, εκπαίδευσης, πολιτικών αρχών και του εθνοαπελευθερωτικού αγώνα. Κατόπιν, στην Κωνσταντινούπολη του 1820, ο Οικονόμος ξεκίνησε μία κρυφή ανάγνωση της τραγωδίας «Πέρσες» του Αισχύλου και συνέδεσε τόσο τις διάφορες θεατρικές και επαναστατικές τάσεις και τους επιφανείς ηγέτες τους όσο και επιλεγμένους σπουδαστές-πρωταγωνιστές και στρατιώτες-μάρτυρες. Αυτή η θεατρική ερμηνεία των

Το προεπαναστατικό θέατρο ήταν μία διδαχή πατριωτικής στάσης εστίαζαν στη νικηφόρα θεματολογία των Περσικών Πολέμων, που θεωρείτο «προφητική» για την έκβαση του μακρόχρονου εθνοαπελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων εναντίον των Ανατολικών (Οθωμανών) κατακτητών. Κατόπιν, οι Έλληνες διανοούμενοι και θεατρικοί παραγωγοί έστρεψαν την προσοχή τους στις αρχαίες ελληνικές τραγωδίες, για τις οποίες πίστευαν πως βοηθούσαν την προαγωγή του εθνοαπελευθερωτικού αγώνα. Μαζί με τους Δυτικούς ομολόγους τους, άρχισαν να θεωρούν το αρχαίο δράμα ως ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του πολιτισμού της κλασικής εποχής, το οποίο θα μπορούσε να δημιουργήσει τεράστια αποθέμα-

«Περσών» στα αρχαία ελληνικά ήταν μία από τις τελευταίες προεπαναστατικές ελληνικές εκφράσεις πατριωτισμού με ανατολίτικες προεκτάσεις τόσο στις αρχαιοελληνικές δραματουργίες όσο και στις κλασικίζουσες νεοελληνικές, προτού να έρθει η Επανάσταση του 1821 –δίκην νέων «Περσικών Πολέμων»και να κατακτήσει η ίδια ως δράμα την πρωτοκαθεδρία επί σκηνής. Οι πατριώτες ερασιτέχνες των θεατρικών παραστάσεων ανακάλυψαν και στον Τρωικό Πόλεμο παραλληλισμούς μεταξύ του τότε και των νέων πολεμικών θριάμβων των Ελλήνων. Παραδείγματος χάριν, στον «Φιλοκτήτη» διείδαν μία ακόμη προφητεία νίκης των εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων των Ελλήνων εναντίον των Ανατολικών εχθρών τους (είτε αυτοί ήταν Τρώες είτε ήταν Πέρσες ή Οθωμανοί). Η σύνδεση μεταξύ των σύγχρονων και των αρχαίων ελληνικών στρατιωτικών θριάμβων (ακόμη κι αν αυτοί ήταν τα μυθικά κατορθώματα των ηρώων του Τρωικού Πολέμου) συνιστούσε τη διαχρονικότητα του ελληνικού έθνους, την οποία οι νεότερες γενεές των Ελλήνων ήθελαν να αναπαριστούν στη δραματική σκηνή.

Η νεοελληνική αναγέννηση Η νεοελληνική διανόηση του αναγεννημένου έθνους του 1821 ξεκίνησε ένα κίνημα για να ενσταλάξει την αρχαία τραγωδία στη σύγχρονη Ελλάδα. Επαναπροσδιορίζοντας το ήθος του γαλλικού Διαφωτισμού και του ειδικού ρόλου, που

αυτός είχε αποδώσει στο αρχαίο και το κλασικό δράμα, ο νεοελληνικός ακαδημαϊκός διάλογος του μακρού 19ου αιώνα επικεντρώθηκε στη χρήση του πλήρους εύρους των σωζόμενων τραγωδιών για να υποστηρίξει την αποστολή της σύγχρονης Ελλάδας για την επαναθεμελίωση του έθνους. Στο Σοφοκλή επιφύλαξαν τη θέση του πιο διακεκριμένου κλασικού τραγωδού και ειδικώς η «Αντιγόνη» έγινε για πολλά χρόνια η πιο αγαπημένη τους τραγωδία. Ωστόσο, η υποδοχή, της οποίας έτυχε η «Αντιγόνη» κατά τα μέσα του 19ου αιώνα, ενίσχυσε τον ενθουσιασμό των Ελλήνων για τον ξενόφερτο Ρομαντισμό. Η μουσική του Φέλιξ Μέντελσον-Μπάρτολντυ είχε καταστήσει την «Αντιγόνη» του Γερμανού σκηνοθέτη Λούντβιχ Τικ ως την κλασική διασκευή της τραγωδίας από τότε που έκανε την παγκόσμια πρεμιέρα της στο Πότσνταμ το 1841. Το 1867 ένας αθηναϊκός θίασος ημιεπαγγελματιών ηθοποιών και ερασιτεχνών ηθοποιών-φοιτητών ανέβασε την πρώτη πλήρη διασκευή «Αντιγόνης» με μουσική Μέντελσον. Η παραγω-

Το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου.

Χαρακτικό της Οδησσού.

γή του συγκεκριμένου θιάσου έγινε προς τιμήν μιας εορτής της βασιλικής δυναστείας του ελληνικού κράτους κι έτσι θεωρήθηκε αντιπροσωπευτική των προθύμων υπηκόων του: Αυτή η τελετουργική «Αντιγόνη» ανέβηκε στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού στο πλαίσιο των εορτασμών για το γάμο του βασιλέως Γεωργίου Α’ με τη Ρωσίδα πριγκίπισσα Όλγα. Οι ηθοποιοί και ο σκηνοθέτης επικεντρώθηκαν δυστυχώς περισσότερο στο να τιμήσουν τους γαλαζοαίματους με ένα μεγαλοπρεπή, κοσμοπολίτικο τρόπο παρά στο να εκμεταλλευτούν τη δυναμική του έργου του Σοφοκλή και της παράστασής του. Οι επαναστατικές διαστάσεις του έργου, οι οποίες είχαν δώσει χρώμα στο αρχαίο δράμα μόλις μισό αιώνα νωρίτερα, έμειναν επίσης στο περιθώριο. Η δυτική αισθητική καθόριζε πλέον σε μεγάλο βαθμό το πώς, ακόμη και το αν οι αρχαίες τραγωδίες θα έκαναν πρεμιέρα στην Ελλάδα του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, ενώπιον ακροατηρίων που αποτελούνταν από ανώτερες κοινωνικές τάξεις με κοσμοπολίτικα ενδιαφέροντα και φιλοδοξίες. Ωστόσο, το ελληνικό κατεστημένο επέμεινε επί μακρόν σε μία παλαιότερη και συχνά τεχνητή μορφή της ελληνικής γλώσσας, την καθαρεύουσα, ως γλώσσα απόδοσης των αρχαίων κειμένων για τις σύγχρονες παραστάσεις, γεγονός που ευνοούσε το κείμενο έναντι της παράστασης. Ο εκδημοκρατισμός του αρχαίου δράματος στη σύγχρονη Ελλάδα επιτεύχθηκε τελικώς μόλις στα μέσα του 20ού αιώνα, όταν οι μεταφράσεις των αρχαίων κειμένων στη Δημοτική έγιναν ευρέως αποδεκτές. Αυτή η διαδικασία εκδημοκρατισμού εμπεριείχε ευρείας κλίμακας επιλογές από το αρχαίο ρεπερτόριο (συμπεριλαμβανομένης της Αττικής Κωμωδίας), επιδεκτικότητα απέναντι σε ευρύτερες κοινωνικές τάξεις και τις ποικίλες επιδιώξεις τους καθώς και τη χρήση πιο προσβάσιμων τύπων παραγωγών και τεχνικών. Ο πρωτοποριακός σκηνοθέτης Κάρολος Κουν ηγήθηκε της διαδικασίας αυτής από τη δεκαετία του 1930 και έπειτα και, κάπως αργά, διαμόρφωσε την ελληνική έκδοση του θεατρικού μοντερνισμού. 9

history (all).ps Front - 3

T1 -

2012/01/10 9:18:04

Black CyanMagentaYellow

Η επέλαση του ενός

«Θα βγω πυροβολώντας» ΚΥΡΙΆΚΟΣ ΜΆΤΣΗΣ

Κάθε μήνα, ο Φαήλος Μ. Κρανιδιώτης παρουσιάζει ιστορίες ατομικού ηρωισμού και προσωπικού παραδείγματος

ΚΥΡΙΆΚΟΣ Μάτσης είναι από τις εξέχουσες μορφές του ενωτικού αγώνα του λαού μας στην Κύπρο, άγνωστες οι περισσότερες, δυστυχώς, στη νέα γενιά των Ελλαδιτών. Εκτός από την γενναιότητά του, τις οργανωτικές ικανότητες και τον φλογερό πατριωτισμό του, τον διέκρινε μια εξαιρετική πνευματικότητα. Ήταν ένας ιδεολόγος του Ελληνισμού με γερά πνευματικά θεμέλια. Μπορεί να πει κανείς πως ήταν ένας μαχόμενος, αληθινός διανοούμενος. Γεννήθηκε στις 23-1-1926 στο Παλαιοχώρι της Μόρφου. Γονείς του, ο Χριστοφής και η Κυριακού Μάτση. Είχε δύο μικρότερα αδέρφια, τον Γεώργιο και τον Γιάννη (Γιαννάκη) Μάτση. Ο τελευταίος ήταν επίσης αγωνιστής της ΕΟΚΑ, βουλευτής και μετέπειτα πρόεδρος του Δημοκρατικού Συναγερμού. Ο Κυριάκος φοίτησε στο δημοτικό σχολείο της γενέτειράς του. Οι γονείς του ήταν αγρότες και από την παιδική του ηλικία τους βοηθούσε στα αμπέλια και

στα χωράφια. Έτσι, απέκτησε την αγάπη για τη γη και τη γεωργία, που μετά τις γυμνασιακές του σπουδές στο Γυμνάσιο Αμμοχώστου τον οδήγησε, το 1946, στη Γεωπονική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ήδη από τα μαθητικά του χρόνια στην Αμμόχωστο είχε αναπτύξει έντονη πατριωτική δράση στα εθνικόφρονα σωματεία, όπως παραδοσιακώς ονομάζονται ακόμη και σήμερα στην Κύπρο, και ήταν από τους πλέον φλογερούς ομιλητές. Στη Θεσσαλονίκη έμεινε από τον Δεκέμβριο του 1946 μέχρι την 21η Ιουνίου 1952, οπότε πήρε το πτυχίο του. Έζησε δηλαδή όλο τον εμφύλιο. Στην διάρκειά του, ως εκλεγμένο μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Μορφωτικής Ενώσεως Εθνικοφρόνων Φοιτητών, ήταν βασικός ομιλητής σε πλήθος εκδηλώσεων, πολλές από αυτές κατά της αγγλικής κατοχής της Κύπρου. Μέσα στις πιο άγριες μέρες της εμφύλιας σύγκρουσης επισκέφθηκε πάνω από τριάντα προκεχωρημένα φυλάκια του Εθνικού Στρατού, εμψυχώνοντας με την ρητορική του δεινότητα τους μαχητές των πρόσω. Ο συγκροτημένος ιδεολογικώς αντικομμουνισμός του δεν τον τύφλωνε, ούτε έκαμπτε τον ανθρωπισμό του. Όταν ο συμπατριώτης και συμφοιτητής του Γιάννης Δρουσιώτης, που είχε συνταχθεί με τον Δημοκρατικό Στρατό, συνελήφθη και δικάστηκε από το στρατοδικείο, που τον καταδίκασε σε θάνατο, ο Κυριάκος Μάτσης τον επισκεπτόταν συνεχώς στις φυλακές και

με θάρρος κατέθεσε ως μάρτυρας υπεράσπισής του στην ακροαματική διαδικασία. Αλλά κι αργότερα, στη διάρκεια του αγώνα της ΕΟΚΑ, ο φλογερός, ενωτικός Μάτσης προσπάθησε να βρει συνεννόηση με τους Κύπριους κομμουνιστές. Όπως έγραφε ο ίδιος στο ημερολόγιό του για την υπόθεση Δρουσιώτη: «Έμαθα πάντα στην ζωή ν’ αγαπώ και να εκτιμώ τους ιδεολόγους αγωνιστές που ξέρουν ν΄ αγωνιστούν για ένα ιδανικό – αδιάφορο ποιο είναι αυτό– αρκεί να το πιστεύουν…». Το 1952 λοιπόν, εγκαταλείπει οριστικά την Ελλάδα και επιστρέφει ως πτυχιούχος γεωπόνος στην κατεχόμενη ιδιαίτερη πατρίδα του. Αρχίζει να εργάζεται στα κτήματα ενός θείου του, του Π. Ιωάννου, στα Κούκλια. Την 1η Απριλίου 1955 ξεκίνησε ο ένοπλος αγώνας της ΕΟΚΑ για την Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Ο αρχηγός της οργάνωσης, Γεώργιος Γρίβας – Διγενής, γράφει για τον Κυριάκο στα απομνημονεύματά του: «Ο Μάτσης εκ των πρώτων κατετάγη εις την Οργάνωσιν. Στρατιώτης του καθήκοντος, αγνός και τίμιος, υπόδειγμα, εις τους υφισταμένους του εμψυχωτής, εισήλθεν εις τον αγώνα με την φλόγα της αυτοθυσίας και την δίψαν να επιτελέσει έργον μεγάλον». Κατά την έναρξη του αγώνα, ο αρχηγός Διγενής ανέθεσε στον Μάτση την διοργάνωση ομάδων κρούσης στις περιοχές Μιτσερού και Αμμοχώστου. Δραστήριος και τολμηρός, χρησιμοποιούσε ακόμη το τζιπ του κτήματος όπου εργαζόταν για τη μεταφορά όπλων, πυρομαχικών κι εκρηκτικών, διακινδυνεύοντας σε περίπτωση σύλληψης την αγχόνη. Ο Διγενής, στη συνέχεια, του ανέθεσε τις βαριές ευθύνες του βασικού συνδέσμου μεταξύ του ιδίου και των αγωνιστών, αλλά και την ευθύνη της μεταφοράς όπλων, πυρομαχικών κι άλλων εφοδίων σε όλη την κυπριακή επικράτεια. Στις 6 Ιανουαρίου 1956 συλλαμβάνεται από τους Άγγλους με την κατηγορία ότι είναι μέλος της ΕΟΚΑ. Οδηγήθηκε δέσμιος στα κρατητήρια της Ομορφίτας. Οι Άγγλοι, έχοντας πληροφορίες ότι είναι από τα πλέον σημαντικά στελέχη της οργάνωσης, αναθέτουν την ανάκρισή του στους περιβόητους Χάρις, Ρόμπινσον και Μακ Κάουαν. Άγριοι ξυλοδαρμοί, ηλεκτροσόκ, αναγκαστική αϋπνία και συνεχείς απειλές δεν πτόησαν τον Μάτση, ο οποίος τήρησε μια στάση που άφησε άφωνους τους ανακριτές του. Δεν αρνήθηκε τη στράτευσή του στον αγώνα, αλλά δεν έδωσε καμία απολύ-

τως πληροφορία, ενώ παραλλήλως μιλούσε στους βασανιστές του για τις αξίες και παραδόσεις του Ελληνισμού, για το καθήκον του αγώνα για την ελευθερία. Οι ανακριτές του λυσσούσαν, αλλά εκείνος άκαμπτος, αντί για ομολογίες, τους απηύθυνε το ερώτημα: «Εσάς, όμως, ποιος είναι ο ρόλος σας και η αποστολή σας; Γιατί μένετε σε ένα τόπο που δεν σας θέλουν; Τι θα κάνατε εσείς, αν ήσασταν στη θέση μου;» Ο ίδιος ο αποικιακός κυβερνήτης της Κύπρου, ο στρατάρχης Χάρτιγκ, επισκέφθηκε στο κρατητήριο τον αιμόφυρτο, αλλά αλύγιστο Μάτση. Του πρόσφερε το αστρονομικό για «Εξοχότατε, ου περί την εποχή ποσό του μισού εκαχρημάτων τον αγώνα τομμυρίου λιρών για να καταδώσει τον Διγενή. Ο Μάτσης με ποιούμεθα αλλά περί στεντόρεια φωνή έδωσε στον Άγγλο στρατάρχη μια απάντηαρετής. Λυπούμαι, ση, που σίγουρα ο εκπρόσωπος διότι με έχετε της αποικιοκρατίας στην Κύπρο προσβάλλει με δεν θα την ξέχασε μέχρι να πεθάνει: «Εξοχότατε, ου περί χρητην πρότασή σας» μάτων τον αγώνα ποιούμεθα αλλά περί αρετής. Λυπούμαι, διότι με έχετε προσβάλλει με την πρότασή σας». Ο στρατάρχης, εντυπωσιασμένος από το χαλύβδινο ήθος του αγωνιστή, έδωσε την εντολή να σταματήσουν τα βασανιστήρια κι ο Μάτσης μεταφέρθηκε στο δεσμωτήριο της Κοκκινοτριμιθιάς. Δραπέτευσε στις 13 Σεπτεμβρίου 1956. Στην αρχή κατέφυγε στην αντάρτικη ομάδα του Γρηγόρη Αυξεντίου στην Πιτσιλιά. Ο Διγενής στη συνέχεια τον διόρισε τομεάρχη της πολύπαθης από τις συλλήψεις Κυρηνείας. Στις 19 Νοεμβρίου 1958, μετά από δυο χρόνια δράσης, ο Κυριάκος Μάτσης κατόπιν προδοσίας κυκλώνεται σ’ ένα κρησφύγετο στο Κάτω Δίκωμο. Διώχνει τους δυο συμμαχητές του, καίει τα έγγραφα της οργάνωσης κι ετοιμάζεται για τη μάχη. Οι Άγγλοι τον καΑΡΙΣΤΕΡH ΣΕΛΙΔΑ: Η επιγραφή λούν να παραδοθεί. Στις μία και μισή το απομεσήμερο στα Φυλακισμένα Μνήματα. της 19ης Νοεμβρίου 1958 ακούγονται με δυνατή φωνή ΕΝΘΕΤΗ: Ο Κυριάκος Μάτσης σε νεαρή ηλικία με την οι τελευταίες λέξεις του αγωνιστή: οικογένειά του. ΠΑΝΩ: Ο «Όχι, δεν παραδίνομαι. Αν θα βγω, θα βγω πυροβοΚυριάκος Μάτσης. ΑΡΙΣΤΕΡΆ: λώντας!» Στα κρατητήρια Κοκκινοτριμιθιάς, με τον Οι Άγγλοι στρατιώτες ρίχνουν χειροβομβίδα μέσα αδελφό του, Γιαννάκη Μάτση στο κρησφύγετο κι ο Κυριάκος Μάτσης, διαμελισμέ(δεξιά) και τον Γιαννάκη νος, βρίσκει ακαριαίο θάνατο. Ο αγωνιστής, διανοΕπαμεινώνδα. ούμενος, ποιητής Κυριάκος Μάτσης τάφηκε κι αυτός στα Φυλακισμένα Μνήματα των Κεντρικών Φυλακών Λευκωσίας δίπλα στον Ανδρέα Καραολή, τον Μιχαήλ Δημητρίου, τον Ιάκωβο Πατάτσο, τον Γρηγόρη Αυξεντίου, τους συντρόφους του. 11

history (all).ps Back - 3

T1 -

2012/01/10 9:18:04

Black CyanMagentaYellow

Η ιστορία της γαλανόλευκης

Χειροποίητη σημαία της οικογένειας Μιχαήλ Θεοτοκά. Χρησιμοποιήθηκε κατά την υποδοχή του θωρηκτού «Γ. Αβέρωφ» στην Κωνσταντινούπολη, το 1918.

Σημάδι μέγα φλάμπουρο, Σταυρόν τον του Κυρίου, Και τότε να συγκλίνωσιν οι έσω με τους έξω· Να γίνει μούρτος μοχθηρός, ως οι πολλοί το λέγουν Αρκεί λοιπόν να υψωθεί μία μόνη σημαία με το σταυρό και θα τρέξουν όλοι να ενωθούν με επαναστατική ορμή για την απόκτηση της ελευθερίας. Στις θλιβερές ώρες της υπάρξεώς του, ο Ελληνισμός οραματίζεται την ανάσταση του Γένους και μέσα στη μαύρη δουλεία, η σκέψη των υποδούλων στρέφεται στο σταυρό και με αυτόν φαντάζεται ο ανώνυμος ποιητής την επαναστατική σημαία του έθνους.

Ο σταυρός και οι εξεγέρσεις

Της πατρίδος μου

η ΣΗΜΑΊΑ

Την 1η Ιανουαρίου 1822 η Α’ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου ψηφίζει το πρώτο ελληνικό Σύνταγμα, στο οποίο προσδιορίζει και τα χρώματα της επίσημης ελληνικής σημαίας. Με αφορμή τα 190 «γαλανόλευκα» χρόνια του επίσημου λάβαρου της χώρας, ο Ιωάννης Μαζαράκης – Αινιάν, αφηγείται την ιστορία του υφάσματος της ελληνικής εθνικής συνοχής

ΙΣΤΟΡΊΑ της ελληνικής σημαίας αρχίζει από τους χρόνους της Αλώσεως μαζί με τους πόθους του υπόδουλου Ελληνισμού για ελευθερία, διαμορφώνεται στα χρόνια της Επαναστάσεως και φθάνει ώς τις μέρες μας. Ένα από τα πρώτα δημοτικά μας τραγούδια, «Ο θρήνος της Κωνσταντινουπόλεως», που εκφράζει το λαϊκό αίσθημα, αναφέρεται στη σημαία, το σύμβολο του αγώνα για την αποτίναξη του ζυγού.

Από την επομένη της Αλώσεως, δεν έλειψαν τα επαναστατικά κινήματα του έθνους. Ασύντακτα, όμως, και ασυντόνιστα, καταπνίγονταν στο αίμα, αλλά οι εξεγέρσεις συνεχίστηκαν έως τη μεγάλη Ελληνική Επανάσταση του 1821. Σε όλα αυτά υψωνόταν κι από μία σημαία, εν πανίον, αυτοσχέδια επινόηση του κάθε αρχηγού, με κοινά χαρακτηριστικά και κύριο γνώρισμα το σταυρό. Το λαϊκό αίσθημα συνέδεε το έθνος και την ελευθερία με τη θρησκεία και το σταυρό. Συνδύαζε τη βυζαντινή πορφύρα και το δικέφαλο με τα φλάμπουρα και το σταυραετό των αρματολών. Κατά την Τουρκοκρατία σύντομα αναπτύχθηκε ο αρματολισμός. Αρματολοί και κλέφτες είχαν τις σημαίες τους, τα φλάμπουρα και τα μπαϊράκια. Αλλά και οι θαλασσινοί καταδρομείς είχαν τις σημαίες των πλοιαρίων τους, τις παντιέρες, όπως τις ονόμαζαν. Τα φλάμπουρα ήταν συνήθως μονόχρωμα και έφεραν το σταυρό. Μ’ αυτά παρουσιάζονταν οι αρματολοί στις γιορτές και τα πανηγύρια, ενώ τα μπαϊράκια ήταν οι πολεμικές τους σημαίες. «Θ’ ανοίξω μπαϊράκι λευτεριάς» ήταν η συνηθισμένη έκφραση των αρματολών. Αυτά ήταν συνήθως δίχρωμα: Το κόκκινο κυριαρχούσε σε συνδυασμό με το κυανό ή το λευκό και είχαν και αυτά το σταυρό. Πολλές φορές τα φλάμπουρα, αλλά και τα μπαϊράκια, είχαν παραστάσεις με το Χριστό, την Παναγία ή έναν άγιο, πολύ συχνά τον Άγιο Γεώργιο. Ο τύπος της σημαίας με τον αετό και το σταυρό φαίνεται να κυριάρχησε στη Ρούμελη, ενώ στο Μοριά οι σημαίες έφεραν συνήθως τον Άγιο Γεώργιο ή άλλον άγιο και το σταυρό με το «Τούτω Νίκα» ή το «Ιησούς Χριστός Νικά». Τα φλάμπουρα και τα μπαϊράκια φέρονταν όπως οι σημερινές σημαίες, δηλαδή πάνω σε κοντάρι με σιδερένιο σταυρό στην κορυφή, που απέληγε σε λόγχη (επίστεψη) ώστε η σημαία να χρησιμοποιείται και ως όπλο αγχέμαχο. Το κάτω μέρος του κοντού ήταν οξύ (σαυρωτήρ), για να μπήγεται ευκόλως στο χώμα και να κυματίζει η σημαία. Ο περήφανος δικέφαλος αετός με την κορώνα δεσπόζει στις σημαίες, ιδιαιτέρως τις παλαιότερες, τις πρώτες επαναστατικές, σε συνδυασμό με την πορφύρα,·σύνδεσμος άρρηκτος του Ελληνισμού με το Βυζάντιο. Αλλά και ο σταυραετός (γνώρισμα των αρματολών της Ρούμελης) υμνείται από τη λαϊκή μούσα.

➣ 13

history (all).ps Front - 4

T1 -

2012/01/10 9:18:05

Black CyanMagentaYellow

Η ιστορία της γαλανόλευκης

ΑΡΙΣΤΕΡΆ: Υπό τη διοίκηση του Νικολάου Τομπάζη, η «Παναγιά της Ύδρας» φέρει τη γραικοτουρκική σημαία. ΔΕΞΙΑ ΚΑΙ ΚΑΤΩ: Επιστέψεις σημαιών του Αγώνα.

Κατά την Επανάσταση του Μοριά το 1769, αλλά και γενικότερα στην Πελοπόννησο, επικρατούν οι παραστάσεις με τον Άγιο Γεώργιο ή με το σταυρό και το «Ιησούς Χριστός Νικά» ή μονόχρωμες σταυροφόρες σημαίες –λευκές ή γαλάζιες. Οι Μαυρομιχαλαίοι υψώνουν στη Μάνη σημαία άσπρη με γαλάζιο σταυρό. Οι Κολοκοτρωναίοι, με τα χρυσά τα φλάμπουρα, τις ασημένιες πάλες, είχαν κι αυτοί σταυρό στις σημαίες τους. Ο Θοδωράκης, ο Γέρος του Μοριά, το 1806 είχε λευκή σημαία με το γαλάζιο σταυρό του Αγίου Ανδρέου και οι Μανιάτες πρόσθεσαν σ’ αυτήν διάφορες επιγραφές όπως το «Ελευθερία ή Θάνατος», «Ιησούς Χριστός Νικά» και άλλα. Ο Λάμπρος Κατσώνης, κοντά στη ρωσική σημαία είχε και τη δική του, άσπρη με γαλάζιο σταυρό και την παράσταση του Αγίου Κωνσταντίνου και της Αγίας Ελένης με το «Εν τούτω Νίκα». Ο Σταθάς, αρματολός του Ολύμπου, γαμπρός του Μπουκουβάλα, ύστερα από τους αγώνες με τον Αλή Πασά και την καταστροφή των αρματολικίων, μαζί με το Νικοτσάρα και άλλους εβδομήντα εξόπλισαν ελαφρά πλοιάρια και κυριάρχησαν στο Βόρειο Αιγαίο με ορμητήριο τη Σκιάθο. Η σημαία του ήταν γαλάζιο με λευκό σταυρό –του ουρανού παντιέρα με το σταυρό. Τους δύο τελευταίους αιώνες της Τουρκοκρατίας, ένα ακμαίο εμπορικό ναυτικό είχε αναπτυχθεί στα νησιά. Από το 1774, ύστερα από τη συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή, η ρωσική σημαία κάλυπτε και προστάτευε τα ελληνικά πλοία. Όμως η Πύλη, για να μην χάσει από τα χέρια της τον εμπορικό στόλο, παραχώρησε προνόμια και σημαία (τη γραικοτουρκική) στους Έλληνες ναυτικούς, που δεν δέχονταν βέβαια να φέρουν την τουρκική. Η σημαία αυτή έφερε τρεις οριζόντιες ζώνες, μία κυανή στο μέσο και δύο ερυθρές επάνω και κάτω, που συμβόλιζαν τη δουλεία του έθνους, αλλά δεν έφερε το σταυρό. Η σημαία που πρότεινε ο Ρήγας ήταν τρίχρωμη (κόκκινο, άσπρο, μαύρο) σε τρεις οριζόντιες ζώνες, με το ρόπαλο του Ηρακλέους και τρεις σταυρούς.

ΠΑΝΩ: Όψη της σημαίας, την οποία ύψωσε στο Ιάσιο ο Αλέξανδρος Υψηλάντης. ΔΕΞΙΑ: Ο «Μαυροφόρος» με τη σημαία του Υψηλάντη.

τυραννίας. Το μαύρον σημαίνει τον υπέρ πατρίδος και ελευθερίας ημών θάνατον» Αυτά τα ιδεώδη εξέφραζε για την ανάσταση του Γένους ο Ρήγας με τη σημαία του. Τα βήματά του θα ακολουθήσει η Φιλική Εταιρεία με τους ίδιους πόθους για απελευθέρωση της Ελλάδας από την οθωμανική τυραννία. Η σημαία που για πρώτη φορά ύψωσε στο Ιάσιο, στις 22 Φεβρουαρίου 1821, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης και ευλόγησε ο Μητροπολίτης Βενιαμίν στη Μονή των Τριών Ιεραρχών (26 Φεβρουαρίου) ήταν τρίχρωμη και αυτή -μαύρη, λευκή, ερυθρά. Από τη μία όψη έφερε το μυθικό Φοίνικα με την επιγραφή κυκλικά «Εκ της στάχτης μου αναγεννώμαι» και από την άλλη είχε σταυρό ερυθρό μέσα σε στέφανο δάφνης και την επιγραφή «Εν τούτω νίκα». Με τη σημαία αυτή πολέμησε και θυσιάστηκε ο Ιερός Λόχος στο Δραγατσάνι και με αυτήν έγινε ολοκαύτωμα στη Μονή του Σέκου ο Γεωργάκης Ολύμπιος. Οι πολεμικές σημαίες του Ιερού Λόχου έφεραν επίστεψη, σιδερένια λόγχη μήκους 0,37 μ με τέσσερις

Η πρόταση του Ρήγα για τη σημαία.

γλυφές και τις εγγραφές ΠΙΣΤΗΣ – ΠΑΤΡΙΣ – ΔΟΞΑ - ΕΥΤΥΧΙΑ. Αξιοσημείωτο είναι ότι για το ναυτικό ειδικώς είχε προβλεφθεί να γίνει μυστική προπαρασκευή, οργάνωση και συγκέντρωση όλων των πλοίων, τα οποία όμως, για λόγους ασφαλείας, έπρεπε να φέρουν τη γραικοτουρκική σημαία έως την ημέρα της εκδήλωσης της επανάστασης, οπότε και θα ξεδίπλωναν την τρίχρωμη σημαία του Υψηλάντη. Αλλά και το πρώτο τακτικό στράτευμα που οργανώθηκε με τον Βαλέστρα, οι «Μαυροφόροι», όπως ονομάζονταν γιατί έφεραν στολή παρόμοια με των ιερολοχιτών, τέτοιες σημαίες είχε. Με την κήρυξη της Επαναστάσεως και καθ’ όλο το πρώτο έτος της ελευθερίας, τα διάφορα σώματα έφεραν το καθένα τη δική του σημαία. Δεν υπήρχε ενιαία διοίκηση και δεν ήταν συνεπώς δυνατόν να επικρατήσει ευθύς εξ αρχής ένας τύπος σημαίας. Άλλες έφεραν τα σύμβολα της Φιλικής Εταιρείας, άλλες τον Φοίνικα του Υψηλάντη ή την Αθηνά, και άλλες, αυτοσχέδιες, ακολουθούσαν την παλιά αρματολική παράδοση με τα μπαϊράκια τα πολεμικά, με το σταυρό και τους αγίους ή με τον αητό και το σταυρό σε όλους τους δυνατούς συνδυασμούς. Όλες, όμως, ανεξαιρέτως οι σημαίες είχαν το σταυρό και οι λέξεις «Ελευθερία ή Θάνατος» κυριαρχούσαν. Έπρεπε να υψωθεί σημαία με σταυρό για να επισημοποιηθεί ο υπέρ της ελευθερίας πόθος, η κατάλυση της δεσποτικής τυραννίας και η ανάσταση του Γένους.

Οι σημαίες της επανάστασης Για την επανάσταση στην Πελοπόννησο, είναι κοινή η πεποίθηση ότι στις 21 Μαρτίου 1821 οι συγκεντρωμένοι στην Αγία Λαύρα πρόκριτοι και οπλαρχηγοί ξεδίπλωσαν τη σημαία της ελευθερίας. Η σημαία αυτή δεν ήταν άλλη από το πορφυρό και χρυσοκέντητο παραπέτασμα της ωραίας πύλης με την παράσταση της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Στις 24 Μαρτίου ο Παλαιών Πατρών Γερμανός και ο Ζαΐμης μπήκαν στην Πάτρα καθώς και ο Μπενιζέλος Ρούφος με τον Ανδρέα Λόντο, ο οποίος έφερε σημαία αυτοσχέδια, ερυθρά, με μαύρο σταυρό στη μία μόνο όψη της. Όλοι τους υποδέχτηκαν με την ευχή

«Το κόκκινον σημαίνει την αυτοκρατορικήν πορφύραν και αυτεξουσιότητα του Ελληνικού λαού. Το άσπρον σημαίνει την αθωότητα της δικαίας ημών αφορμής κατά της 14

Η σημαία του Ανδρέα Λόντου, την οποία ύψωσε στην πλατεία του Αγίου Γεωργίου ο Παλαιών Πατρών Γερμανός.

«Και στην Πόλη να δώσει ο Θεός». Ύστερα, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός έμπηξε ένα μεγάλο ξύλινο σταυρό στην πλατεία του Αγίου Γεωργίου και όλοι έτρεχαν να προσκυνήσουν και να τον ασπαστούν ορκιζόμενοι «Ελευθερία ή Θάνατο», ενώ οι αρχηγοί μοίραζαν εθνόσημα από ερυθρό ύφασμα με σταυρό κυανό. Αμέσως σχηματίστηκε το Αχαϊκόν Διευθυντήριον (26 Μαρτίου), που απηύθυνε διακήρυξη προς τους προξένους των δυνάμεων και άλλες προκηρύξεις, καλώντας όλες τις επαρχίες σε επανάσταση. Βλέποντας το άμεσον του επιτυχούς αποτελέσματος της εξεγέρσεως, το Αχαϊκόν Διευθυντήριον φρόντισε «δια των εν Πάτραις ιστοτύπων» να κατασκευάσει έναν αριθμό σημαιών, που έφεραν τα σύμβολα της Φιλικής Εταιρείας και τις σημαίες αυτές διένειμαν ανά την Πελοπόννησο και τα στρατόπεδα. Η σημαία αυτή, που κατασκευάστηκε με τις οδηγίες του Παλαιών Πατρών Γερμανού, ήταν από λευκό ύφασμα και έφερε τα σύμβολα του εφοδιαστικού των ιερέων της Φιλικής Εταιρείας, δηλαδή τον ιερό δεσμό με τις δεκαέξι στήλες και επ’ αυτού ερυθρό σταυρό, περιβαλλόμενο από στέφανο κλάδων ελιάς και εκατέρωθεν του σταυρού πλαγίως δύο λογχοφόρους σημαίες με τα αρκτικά και τα τελευταία στοιχεία Η ΕΑ-Η ΘΣ της επιγραφής «Ή Ελευθερία Ή Θάνατος». Στη Μάνη οι Μαυρομιχαλαίοι σήκωσαν τη σημαία του σταυρού και ενώθηκαν με τον Τζανετάκη Γρηγοράκη στην Ανατολική Λακωνία. Η σημαία του Γρηγοράκη φέρει έντονα τα Φιλικά σύμβολα με αλληγορικές παραστάσεις και επιγραφές «Ελευθερία ή Θάνατος», «Εν τούτω νίκα», «Ο Θεός μεθ’ ημών». Ο Κολοκοτρώνης, που διατηρούσε την αρματολική παράδοση, χρησιμοποίησε τις πρώτες ημέρες της επαναστάσεως αυτοσχέδιες σημαίες, «ας εσχημάτισε προχείρως από κοινού ιστού, μόνον σημειώσας επί τού-

➣

history (all).ps Back - 4

T1 -

2012/01/10 9:18:06

Black CyanMagentaYellow

Η ιστορία της γαλανόλευκης

των έμβλημα τον Σταυρόν». Στις 23 Μαρτίου ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης με τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, τον Αναγνωσταρά, τον Δικαίο, τον Νικήτα και άλλους, με δύο χιλιάδες οπλοφόρους μπήκαν στην Καλαμάτα, όπου έγιναν δεκτοί με ενθουσιασμό. Τελέστηκε δοξολογία, αναπέμφθηκαν δεήσεις για την σωτηρία της πατρίδας και ευλογήθηκαν οι σημαίες του σταυρού, στις οποίες ορκίστηκαν οι πάντες «Ελευθερία ή Θάνατος». Ο Πετρόμπεης, ως αρχιστράτηγος των Ελλήνων, απηύθυνε προκήρυξη της μεσσηνιακής Γερουσίας προς τις ευρωπαϊκές αυλές και την Αμερική στις 25 Μαρτίου 1821. Στη Στερεά, η Επανάσταση εκδηλώθηκε σχεδόν ταυτόχρονα με εκείνη της Πελοποννήσου. Πρόκριτοι και καπεταναίοι ύψωσαν τις σημαίες της ελευθερίας. Πρώτα επαναστάτησαν τα Σάλωνα (Άμφισσα) όπου, στις 27 Μαρτίου, ο Πανουριάς έστησε τη σημαία του

σταυρού. Την ίδια ημέρα οι Γαλαξιδιώτες αρμάτωσαν τα πλοία τους. Στη Λειβαδιά ο Αθανάσιος Διάκος ύψωσε σημαία του σταυρού, ο Δυοβουνιώτης στη Μπουντουνίτσα, ο Ταλαντίου Νεόφυτος στην Αταλάντη και η επανάσταση γενικεύτηκε στη Ρούμελη. Στη Θετταλομαγνησία και το Πήλιο επαναστάτησε ο Άνθιμος Γαζής με τους ντόπιους οπλαρχηγούς και ύψωσε την σημαία της ελευθερίας. Η σημαία αυτή ήταν λευκή, με κόκκινο μεγάλο σταυρό και τέσσερις μικρότερους στα λευκά τετράγωνά της. Ο Μάρκος Μπότσαρης είχε σημαία ολόλευκη με σταυρό πλαισιωμένο από δάφνη. Σ’ ένα γράμμα τους προς τους Παργίους (28 Ιουνίου 1821), ο Μάρκος Μπότσαρης και ο Κίτσος Τζαβέλλας γράφουν: «Ο όφις επατάχθη από τον Σταυρόν... Αι σημαίαι ημών φέρουσιν ένα Σταυρόν κι ένα στέφανο εκ δάφνης. Ελευθερία! Θρησκεία! Πατρίς! Ιδού το

Οι νησιωτικές σημαίες ΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΈΣ σημαίες των ναυτικών νησιών διέφεραν από εκείνες της ξηράς, αλλά και μεταξύ τους. Όλες όμως ανεξαιρέτως έφεραν τα σύμβολα της Φιλικής Εταιρείας. Η σημαία των Σπετσών ήταν κυανόχρους και περιβαλλόταν από ταινία ερυθρά (ποταμόν αίματος). Στο μέσο έφερε σταυρό επί ανεστραμμένης ημισελήνου και από τη βάση του σταυρού υψωνόταν από τη μια πλευρά άγκυρα περιτυλιγμένη με όφιν, του οποίου τη γλώσσα κατέτρωγε γλαύκα, και από την άλλη είχε λόγχη και την επιγραφή «Ελευθερία ή Θάνατος». Τα σύμβολα και η επιγραφή ήταν ερυθρού χρώματος. Ο σταυρός δήλωνε τη δικαιοσύνη του αγώνα, η ανεστραμμένη ημισέληνος τη μελλοντική πτώση του οθωμανικού κράτους, η άγκυρα τη σταθερότητα του αγώνα, ο όφις την ιερότητα του σκοπού και η γλαύκα τη φρόνηση στη διεξαγωγή του αγώνα. Η σημαία των Ψαρών ήταν λευκή, «γύρωθεν δε αυτής υπήρχε ταινία ερυθρά, εις το κέντρον υπήρχε σταυρός, εκ δεξιών αυτού άγκυρα περιτυλιγμένη από όφιν, άνωθεν της κεφαλής του όφεως πτηνόν δάκνον με το ράμφος του την γλώσσαν του όφεως, εξ αριστερών δε του σταυρού υπήρχε λόγχη, κάτωθεν του σταυ-

ΑΡΙΣΤΕΡΆ: Σημαία των Ψαρών του 1821, η οποία ήταν υψωμένη στο θωρηκτό «Ψαρά» κατά τις ναυμαχίες της Έλλης και της Λήμνου. ΚΑΤΩ ΑΡΙΣΤΕΡΑ: Σημαία της Ύδρας. ΚΑΤΩ ΔΕΞΙΑ: Σημαία των Σπετσών.

ρού ημισέληνος έχουσα τα άκρα κάτωθεν·εκ δεξιών και εξ αριστερών του σταυρού ήτο γεγραμμένον “Ή ελευθερία ή θάνατος”,·τα σύμβολα και τα γράμματα ήσαν ερυθρά». Η σημαία της Ύδρας ήταν χρώματος υπομέλανος και έφερε τα σύμβολα της Φιλικής, το σταυρό, τον όφιν και τη γλαύκα, που συμβόλιζαν αντιστοίχως την ιερότητα του

αγώνα, τη δικαιοσύνη και τη φρόνηση. Στη Σάμο υψώθηκαν τρεις διαφορετικές σημαίες. Την ίδια εποχή κινήθηκαν και τα άλλα νησιά, πρώτη η Κάσος και ακολούθησαν η Κάρπαθος, η Χάλκη, η Τήλος, η Νίσυρος, η Κάλυμνος, η Λέρος, η Πάτμος και η Αστυπάλαια. Στις σημαίες της επαναστάσεως, ιδιαίτερα τις ναυτι-

κές, εκτός από το σταυρό επί της ανεστραμμένης ημισελήνου, υπάρχει και η άγκυρα, σύμβολο της σταθερής απόφασης για ελευθερία. Υπάρχει ακόμα αετός, που με το ράμφος κατατρώγει τη γλώσσα όφεως. Ο όφις είναι εχθρός των αετών, γιατί μόνο αυτός φτάνει έως τη φωλιά τους και τρώει τα αβγά τους, δηλαδή καταστρέφει τη γενιά τους (το Γένος).

έμβλημα ημών». Στην Αθήνα οι Τούρκοι, βλέποντας την εξέγερση να γενικεύεται, εγκατέλειψαν την πόλη και κλείστηκαν στο Κάστρο (την Ακρόπολη). Ένοπλοι από τα περίχωρα εισπήδησαν στο χαμηλό περιτείχισμα και σκόρπισαν στην πόλη πυροβολώντας και φωνάζοντας «Χριστός Ανέστη – Ελευθερία». Στις 28 Απριλίου υψώθηκε στο διοικητήριο η επαναστατική σημαία: Ήταν λευκή με κόκκινο σταυρό που τη διαιρούσε στα τέσσερα, επάνω αριστερά έφερε τη γλαύκα της Αθηνάς και δεξιά δύο άγρυπνους οφθαλμούς. Στη Μακεδονία η βαρβαρότητα των Τούρκων, αλλά και η παρουσία ισχυρών δυνάμεων στρατού παρεμπόδιζαν την επανάσταση. Παρά ταύτα ο Εμμανουήλ Παπάς από τις Σέρρες, μυημένος στη Φιλική, με οδηγίες του Αλέξανδρου Υψηλάντη και της εφορείας της Κωνσταντινουπόλεως, είχε φροντίσει να προμηθευτεί όπλα και πολεμοφόδια και με το πλοίο του Χατζή Βισβίζη από τον Αίνο της Θράκης και τη Λήμνο έφτασε στις 23 Μαρτίου στον Άθω. Οι κάτοικοι της Χαλκιδικής ξεσηκώθηκαν και η σημαία του σταυρού με το φοίνικα στήθηκε στην Κασσάνδρα και τα Μαδεμοχώρια. Σημαία ελληνική, με τον αναγεννώμενο φοί-

ΑΡΙΣΤΕΡΑ: Σχεδίασμα της σημαίας του Άνθιμου Γαζή. ΔΕΞΙΑ: Η σημαία του Πιέρρου Γρηγοράκη - Τζανετάκη.

ΑΡΙΣΤΕΡΆ: Σημαία του Αγώνα της Ανεξαρτησίας, την οποία σχεδίασε ο Παλαιών Πατρών Γερμανός με σύμβολα της Φιλικής Εταιρείας. ΔΕΞΙΑ: Λάβαρο από τη Βόρεια Ήπειρο, με βυζαντινούς δικέφαλους αετούς και σταυρό στο κέντρο, χαρακτηριστικά από τα φλάμπουρα των αρματολών.

νικα και την επιγραφή από τη μία όψη «Τούτω Νίκα» και από την άλλη «Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος» υψώθηκε και κατά την επανάσταση της Νάουσας το 1822. Όσον αφορά την Κύπρο, στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο σώζεται η σημαία των Κυπρίων αγωνιστών που κατέφυγαν στην Ελλάδα. Είναι λευκή με γαλάζιο σταυρό και φέρει την επιγραφή «Σημαία ελληνική – Πατρίς Κύπρου». Υπάρχει και παρόμοια σημαία, των εθελοντών από τη Μακεδονία, που κατέφυγαν στην επαναστατημένη Ελλάδα. Φέρει επιγραφή «Σημαία Ελληνική (και με το όνομα) του Καρατάσου».

➣ 17

history (all).ps Front - 5

T1 -

2012/01/10 9:18:07

Black CyanMagentaYellow

Η ιστορία της γαλανόλευκης

Οι επίσημες σημαίες του ελληνικού κράτους

ΠΑΝΩ: Σημαία από την Κρητική Επανάσταση του 1879. ΑΡΙΣΤΕΡΆ: Σημαία λευκή με κυανό σταυρό, του πρώτου έτους της επαναστάσεως.

ΠΑΝΩ: Η β’ όψη της σημαίας του Υψηλάντη, η οποία αντικαταστάθηκε από την Εθνική Συνέλευση. ΑΡΙΣΤΕΡΆ: Πολεμική σημαία με τον Άγιο Γεώργιο.

ΌΤΑΝ ΣΥΣΤΉΘΗΚΑΝ οι πρώτες διοικήσεις και οργανώθηκαν τα πρώτα τοπικά πολιτεύματα, απέκτησαν και σημαία. Η σημαία του Αρείου Πάγου της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος ήταν τρίχρωμη (πράσινο – λευκό – μαύρο) με σύμβολα το σταυρό, καρδιά φλεγόμενη και άγκυρα, που ερμηνεύονται ως ελπίδα και πίστη στο σταυρό και τη δίκαιη υπόθεση του Γένους (αγνότητα του σκοπού της επαναστάσεως και φλόγα για την ελευθερία), σταθερότητα στον τελικό σκοπό και απόφαση για θυσία. Η Δυτική Χέρσος Ελλάς είχε και αυτή τη σημαία της, αλλά δεν είναι εξακριβωμένη η μορφή και τα χρώματά της. Τον Ιανουάριο του 1822 συνήλθαν στην Επίδαυρο οι «παραστάτες του Έθνους», όπως κλήθηκαν οι αντιπρόσωποι των διαφόρων ελληνικών τμημάτων, και στο όνομα της Αγίας και Αδιαιρέτου Τριάδος κήρυξαν «την πολιτική ύπαρξιν και ανεξαρτησίαν του Ελληνικού Έθνους ενώπιον Θεού και Ανθρώπων». Στο συνταχθέν πρώτο Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδας που ψήφισαν (άρθρα ρδ’ και ρε’), ορίζονται τα χρώματα της ελληνικής σημαίας: ρδ’. Τα χρώματα του εθνικού σημείου και των σημαιών της θαλάσσης και της ξηράς διορίζονται τα εξής: κ υ α ν ο ύ ν κ α ι λ ε υ κ ό ν. ρε’. Το Εκτελεστικόν σώμα θέλει προσδιορίσει τον σχηματισμόν των σημαιών. Σύμφωνα με τα άρθρα αυτά του Οργανικού Νόμου της Επιδαύρου, ο πρόεδρος του Εκτελεστικού, Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, εξέδωσε στις 15 Μαρτίου 1822 στην Κόρινθο την υπ’ αρ. 540 διακήρυξη της Προσωρινής Διοικήσεως της Ελλάδας και καθόρισε τον τύπο της σημαίας της ξηράς και της θαλάσσης: α) Των μεν κατά γην δυνάμεων η σημαία, σχήματος τετραγώνου, θέλει έχει εμβαδόν κυανούν, το οποίον θέλει διαιρείσθαι εις τέσσερα ίσα τμήματα δι’ ενός σταυρού λευκοχρώου, διασχίζοντος εκείνα τα τμήματα απ’ άκρων έως άκρων του εμβαδού. β) Η δε κατά θάλασσαν σημαία θέλει είσθαι διττή μία δια τα πολεμικά, και άλλη διά τα εμπορικά πλοία·και της μεν δια τα πολεμικά πλοία το εμβαδόν θέλει διαιρείσθαι εις εννέα οριζόντια παραλληλόγραμμα, παραμειβομένων εις αυτά των χρωμάτων λευκού και κυανού. Εις την άνω δε προς τα έσω γωνίαν τούτου του εμβαδού θέλει σχηματισθή τετράγωνον κυανόχρουν, διηρημένον εν τω μέσω δι’ ενός σταυρού λευκοχρώοου,·της δε δια τα Εμπορικά Πλοία διωρισμένης το εμβαδόν θέλει είσθαι κυανούν·εις την άνω δε προς τα έσω γωνίαν τούτου του εμβαδού θέλει σχηματισθή ωσαύτως τετράγωνον λευκόχρουν και διηρημένον εν τω μέσω δι’ ενός σταυρού κυανοχρώου. Εκτός από τα παραπάνω, καμιά άλλη ένδειξη ή έγγραφο υπάρχει σχετικά με τη σημαία ώστε να αιτιολο-

γείται το σχήμα και τα χρώματα. Ότι ο σταυρός ήταν το κύριο γνώρισμα της εθνικής σημαίας όπως καθορίστηκε, εύκολα μπορεί να εξηγηθεί, αλλά για τις παράλληλες εναλλασσόμενες κυανές και λευκές γραμμές μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν. Υπάρχουν πολλές και διάφορες εκδοχές: Ότι τα χρώματα κυανό και λευκό συμβολίζουν τον ουρανό και τον αφρό των κυμάτων της θάλασσας, από την οποία περιβάλλεται η Ελλάδα. Ότι το λευκό συμβολίζει την αγνότητα της ελληνικής επιχειρήσεως και το κυανό την ουράνια δύναμη. Άλλες εκδοχές είναι ότι το κυανό χρησιμοποιήθηκε κατά την Επανάσταση για να δηλώσει τη δικαιοσύνη και την πίστη και το λευκό την ηθική καθαρότητα και αθωότητα. Ερμηνεία για τη χρήση των εννέα παράλληλων γραμμών δεν μπορεί να δοθεί, μόνο ότι ο αριθμός εννέα θεωρείτο ανέκαθεν ιερός και ότι οι παράλληλες κυανές και λευκές γραμμές συμβολίζουν τη θάλασσα με τους κυματισμούς. Κύριος, πάντως, λόγος της αντικαταστάσεως της τρίχρωμης σημαίας του Υψηλάντη με το Φοίνικα κατά

Η σημαία του Άρειου Πάγου της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος.

τον Τρικούπη είναι ότι η Εθνική Συνέλευση θέλησε χάριν των συμφερόντων του έθνους να αντιπαρέλθει όλα τα Φιλικά σύμβολα, που έως τότε έφεραν οι σημαίες της Επαναστάσεως, για να δώσει την αίσθηση στην Ευρώπη ότι πρόκειται για καθαρά απελευθερωτικό αγώνα του έθνους και όχι για επαναστατικό κίνημα μυστικής εταιρείας, όπως αρχικά θεώρησαν οι αυλές της Ευρώπης την Ελληνική Επανάσταση. Κατά την καποδιστριακή εποχή η σημαία δεν αλλάζει. Έγινε μόνο εξομοίωση της ναυτικής σημαίας των εμπορικών πλοίων με τη σημαία των πολεμικών γιατί οι νησιώτες δίκαια έλεγαν ότι με τα εμπορικά τους πλοία αγωνίστηκαν (Ψηφ. ΙΒ’ – 30 Ιουλ. 1828). Κατά την οθωνική περίοδο δεν υπάρχουν μεταβολές. Μόνο στις επίσημες σημαίες προστίθεται το Ο (Όθων) και το στέμμα στο κέντρο του σταυρού. Τέλος, με διάταγμα της 9ης Απριλίου 1864 ορίζεται και η πολεμική σημαία των ταγμάτων του στρατού ξηράς. Μεταξωτή με χρυσά κρόσσια και τον Άγιο Γεώργιο. Κατά τα διάφορα επαναστατικά κινήματα στην Κρήτη υψώνονται σημαίες ελληνικές με διάφορες επιγραφές «Κρήτη – Ένωσις», «Ένωσις – Θάνατος». Ομοίως, κατά το Μακεδονικό Αγώνα υπάρχουν ελληνικές σημαίες με το δικέφαλο αετό και διάφορες επιγραφές. Στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο σώζεται μεγάλος αριθμός σημαιών από όλους τους αγώνες του Έθνους. Η κάθε μία έχει τη δική της ιστορία και τα δικά της γνωρίσματα.

Οι δύο γαλανόλευκες ΤΟ 1975, ο νόμος αρ. 48, Περί της Εθνικής Σημαίας της Ελλάδος, του εμβλήματος της Ελληνικής Δημοκρατίας κ.λπ, αποσιωπά την ύπαρξη της «κατά θάλασσαν» εθνικής σημαίας και καθορίζει ότι η «Εθνική Σημαία της Ελλάδος είναι κυανόλευκος. Αποτελείται εξ ορθογωνίου υφάσματος, του οποίου η επιφάνεια είναι κυανή, διαιρουμένη εις τέσσερα ίσα ορθογώνια δια λευκού σταυρού εκτεινομένου μέχρι των πλευρών αυτής». Το 1978, ο νόμος αρ. 851, Περί της Εθνικής Σημαίας, των Πολεμικών Σημαιών και του Διακριτικού Σήματος

του Προέδρου της Δημοκρατίας, καθορίζει στο άρθρο 1 ότι η «Εθνική Σημαία της Ελλάδος είναι κυανόλευκος, σύγκειται εξ εννέα ίσου πλάτους οριζοντίων ταινιών, εξ ων αι πέντε (5) κυαναί και αι τέσσαρες (4) λευκαί... Εις την άνω προς τον ιστόν ή κοντόν γωνίαν υπάρχει λευκός ισοκέρατος σταυρός...». Με το άρθρο 9 του ίδιου νόμου, όμως, «μέσα στη δίνη της αποχουντοποίησης» καταργείται και το άρθρο 1 του νόμου 48/75. Με τον τρόπο αυτό και με περισσή άγνοια ιστορική, αντί να συμπληρωθεί ο νό-

ΠΑΝΩ: Σημαία του Αϊδινίου. Διασώθηκε από την τουρκική καταστροφή το 1919. ΑΡΙΣΤΕΡΆ: Χειροποίητη σημαία της οικογένειας Μιχαήλ Θεοτοκά. Χρησιμοποιήθηκε κατά την υποδοχή του θωρηκτού «Γ. Αβέρωφ» στην Κωνσταντινούπολη, το 1918.

μος 48/75 καταργήθηκε μαζί με αυτόν και η Εθνική Σημαία όπως καθιερώθηκε από την Α’ Εθνική Συνέλευση της Επιδαύρου και την αρχική Διακήρυξη της 15ης Μαρτίου 1822, που επιβεβαιώθηκε από όλες τις εθνικές συνελεύσεις που ακολούθησαν και ίσχυσε χωρίς να μεταβληθεί επί Καποδίστρια, επί Όθωνος, επί Γεωργίου και μετέπειτα επί βασιλείας και δημοκρατίας και σε όλους τους αγώνες του έθνους έως τις ημέρες μας.

history (all).ps Back - 5

T1 -

2012/01/10 9:18:08

Black CyanMagentaYellow

Η κρίση των Ιμίων

Το χρονικό ενός

παρ’ ολίγον πολέμου

Στις 31 Ιανουαρίου συμπληρώνονται 12 χρόνια από τη θυσία τριών Ελλήνων αξιωματικών στα Ίμια, η οποία χαρακτηρίστηκε ως η κορύφωση και, ίσως, η εκτόνωση ενός παρ’ ολίγον πολέμου ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία. Ο Αλέξανδρος Τάρκας χρονολογεί τις επιλογές, τις αποφάσεις και τις συνέπειες μίας διαχρονικής διαμάχης και μίας πρόσφατης, τότε, εξουσίας

Α ΠΡΟΕΌΡΤΙΑ της κρίσης αρχίζουν την επομένη των Χριστουγέννων του 1995, όταν το τουρκικό motorship«Φίγκεν Ακάτ» προσαράζει στην Ανατολική Ίμια, τη μία εκ των δύο βραχονησίδων που βρίσκονται μεταξύ του συμπλέγματος Καλύμνου - Καλολίμνου και τουρκικών ακτών. Είτε η προσάραξη ήταν (όπως και το πιθανότερο) προσχεδιασμένη είτε όχι, η Άγκυρα αξιοποιεί το γεγονός για να ισχυριστεί ότι οι νησίδες (στα τουρκικά «Καρντάκ») δεν αποτελούν ελληνική επικράτεια. Μόλις τέσσερις ημέρες αργότερα, το τουρ-

κικό υπουργείο Εξωτερικών επιδίδει στην ελληνική πρεσβεία Άγκυρας ρηματική διακοίνωση, σύμφωνα με την οποία τα «Καρντάκ» αποτελούν τμήμα της επαρχίας Αλικαρνασσού. Η ελληνική πλευρά απαντά στις 9 Ιανουαρίου 1996 με δική της ρηματική διακοίνωση, όπου υπογραμμίζεται ότι, με βάση τη Συνθήκη της Ρώμης του 1932, η Άγκυρα είχε αποδεχθεί την κυριαρχία της Ιταλίας σε όλα τα Δωδεκάνησα. Με τη σειρά της, η Ιταλία, με τη Συνθήκη Ειρήνης του Παρισιού (1947) μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, είχε παραχωρήσει τα Δωδεκάνησα, επομένως και τα Ίμια, στην Ελλάδα. Επιπλέον, ορισμένα διαδικαστικά θέματα

μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας, σχετικά με την κύρωση διαφόρων νομικών εγγράφων, είχαν ολοκληρωθεί λίγα χρόνια αργότερα. Σε κάθε περίπτωση, όπως υπογράμμιζε το συνδρομητικό δελτίο ενημέρωσης «Εμπιστευτικό Γράμμα», που αποκάλυψε πρώτο στις 20 Ιανουαρίου 1996 την επικείμενη κρίση των Ιμίων, «το τουρκικό ΓΕΕΘΑ θα πρέπει να έψαξε, πολύ βαθιά, στα αρχεία του για να εφεύρει ένα τέτοιο ζήτημα που ήταν ήδη κλειστό, πριν από τη δεκαετία του 1950»… Το «Εμπιστευτικό Γράμμα» τιτλοφορούσε το θέμα ως «Βαριά πρόκληση από την Τουρκία», προσθέτοντας ότι, πέραν των αεροπορικών και ναυτικών προκλήσεων στο Αιγαίο, ήταν η πρώτη διεκδίκηση ελληνικού εδάφους.

Η πρώτη φάση Η πρώτη φάση της κρίσης των Ιμίων, από την Τρίτη 26 Δεκεμβρίου 1995 ώς και τη Δευτέρα 22 Ιανουαρίου 1996 (ημέρα της ορκωμοσίας της πρώτης κυβέρνησης του Κώστα Ση-

μίτη), συμπίπτει με πολιτική κρίση στις δύο χώρες. Στην Άγκυρα έχει μόλις ανατραπεί, με μια παρασκηνιακή παρέμβαση του στρατού, η κυβέρνηση του φιλοϊσλαμιστή Νεσμετίν Ερμπακάν (προδρόμου και ινδάλματος του σημερινού πρωθυπουργού Ρ. Ερντογάν) και τη διαδέχεται σχήμα συνεργασίας υπό τη, βουτηγμένη στα σκάνδαλα, Τανσού Τσιλέρ με τη στήριξη του, γνωστού «γερακιού», Μεσούτ Γιλμάζ. Στην Αθήνα, ο Ανδρέας Παπανδρέου νοσηλεύεται, βαριά ασθενής, στο Ωνάσειο και παραιτείται από την πρωθυπουργία μόλις τη Δευτέρα 15 Ιανουαρίου. Όλο αυτό το διάστημα, με την εξαίρεση μιας σύσκεψης των τότε υπουργών Εξωτερικών Κ. Παπούλια και Εθνικής Άμυνας Γερ. Αρσένη, που είχαν διαβλέψει ήδη από τον προηγούμενο Νοέμβριο την πιθανότητα μιας τουρκικής προβοκάτσιας, η ελληνική πολιτική ηγεσία δεν αντιλαμβάνεται τον κίνδυνο. Οι κ.κ. Παπούλιας και Αρσένης δίνουν εντολή για αυξημένη επιτήρηση της

περιοχής των Ιμίων στις 16 Ιανουαρίου, αλλά ο νέος πρωθυπουργός και ο νέος υπουργός Εξωτερικών Θ. Πάγκαλος δεν δείχνουν να αντιλαμβάνονται τη σοβαρότητα της κατάστασης. Άλλωστε, είναι χαρακτηριστικό ότι κατά τη συζήτηση του προϋπολογισμού, στα μέσα Δεκεμβρίου 1995, ο κ. Σημίτης είχε κρίνει ώριμες τις συνθήκες για μείωση των αμυντικών δαπανών!

Η δεύτερη φάση Το απόγευμα της Τρίτης 23 Ιανουαρίου 1996, το ζήτημα εξετάζεται σε κυβερνητική σύσκεψη, ενώ το επόμενο βράδυ η τηλεόραση του ΑΝΤ1 αναφέρεται στην ανταλλαγή εγγράφων μεταξύ των υπουργείων Εξωτερικών και Εθνικής Άμυνας. Την Πέμπτη 25 Ιανουαρίου, ο δήμαρχος, ο διοικητής του αστυνομικού τμήματος και κάτοικοι της Καλύμνου μεταβαίνουν στην ανατολική Ίμια και προχωρούν σε έπαρση της ελληνικής σημαίας. Το επόμενο πρωί, ο κ. Πάγκαλος αναγνωρίζει ότι πρόκειται για την πρώτη φορά που εγείρο-

Ο Αλέξανδρος Τάρκας είναι εκδότης του περιοδικού «Αμυνα & Διπλωματία».

νται εδαφικές διεκδικήσεις και προσθέτει πως «δεν γνωρίζω, αν το θέμα οφείλεται στον υπερβάλλοντα ζήλο κάποιου Τούρκου διπλωμάτη ή αποτελεί μέρος ευρύτερου σχεδίου». Το Σάββατο 27 Ιανουαρίου, ελικόπτερο της εφημερίδας «Χουριέτ» με δύο δημοσιογράφους (που είχαν, παλαιοτέρως, υποκινήσει επεισόδια στη Θράκη και για τους οποίους είχε εκδοθεί «ερυθρό δελτίο» απαγόρευσης εισόδου στην Ελλάδα) προσγειώνεται στα Ίμια και αντικαθιστά την ελληνική σημαία με μία τουρκική. Το πρωί της Κυριακής 28 Ιανουαρίου, το περιπολικό σκάφος του Πολεμικού Ναυτικού «Παναγόπουλος ΙΙ» εντοπίζει την τουρκική σημαία και, την ίδια περίπου ώρα, η «Χουριέτ» εκδίδεται με πρωτοσέλιδες φωτογραφίες από την αλλαγή των σημαιών. Το υπουργείο Εθνικής Άμυνας διατάσσει την άμεση έπαρση της ελληνικής σημαίας και τη φύλαξη της μίας εκ των δύο νησίδων από μικρή ομάδα ανδρών ειδικών δυνάμεων, ενώ, στις 4 το απόγευμα της ίδιας ημέρας, το «Παναγόπουλος ΙΙ»

➣ 21

history (all).ps Front - 6

T1 -

2012/01/10 9:18:08

Black CyanMagentaYellow

Η κρίση των Ιμίων

ανακόπτει μικρή λέμβο με Τούρκους κομάντος, που προσπαθούσαν να προσεγγίσουν τα Ίμια. Μέχρι αργά το βράδυ, σημειώνονται αλλεπάλληλες παραβιάσεις των ελληνικών χωρικών υδάτων από τουρκικά σκάφη. Η ίδια στρατιωτική κατάσταση επικρατεί και τη Δευτέρα 29 Ιανουαρίου, ενώ, στο διπλωματικό επίπεδο, ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Ντ. Μπαϊκάλ καλεί τον Έλληνα πρεσβευτή Δημ. Νεζερίτη απαιτώντας διαπραγματεύσεις όχι μόνο για το νομικό καθεστώς των βραχονησίδων, αλλά γενικά για την οριοθέτηση των θαλάσσιων συνόρων. Ειδικώς για τα Ίμια, ζητά την αποχώρηση του στρατιωτικού προσωπικού και την ελληνικής σημαίας.

Η τρίτη φάση Η κρίση κορυφώνεται από τις 4 το πρωί της Τρίτης, 30 Ιανουαρίου 1996 καθώς ο τουρκικός στόλος αυξάνει αιφνιδιαστικώς την παρουσία του στην περιοχή. Ακολουθούν αναχαιτίσεις τουρκικών αεροσκαφών και πλωτών μέσων, ενώ στις 10.30 π.μ. συγκαλείται στην Αθήνα έκτακτη κυβερνητική σύσκεψη (το πρώτο «άτυπο ΚΥΣΕΑ» εκείνης της ημέρας), που αποφασίζει, πρώτον, την έξοδο του μεγαλύτερου μέρους του στόλου από το Ναύσταθμο Σαλαμίνας προς τα Ίμια και την ευρύτερη περιοχή της Δωδεκανήσου και, δεύτερον, τη δημόσια παρουσίαση χάρτη του τουρκικού υπουργείου Εξωτερικών του 1953, όπου η επίμαχη περιοχή αναγνωρίζεται ως ελληνική. Περίπου την ίδια ώρα, ο κ. Νεζερίτης συναντάται με τον υφυπουργό Εξωτερικών Ονούρ Οϊμέν, ο οποίος αξιώνει επιστροφή στο προηγούμενο καθεστώς (status quo ante) υπογραμμίζοντας, για πρώτη φορά, το τρίπτυχο «αποχώρηση πλοίων - αποχώρηση προσωπικού - αποχώρηση σημαιών» (no ships - no troops - no flags). Στις 4 μ.μ. (ώρα Ελλάδας), στην Ουάσιγκτον, ο βοηθός υπουργός Εξωτερικών Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ συγκαλεί τηλεδιάσκεψη μεταξύ του Στέητ Ντηπάρτμεντ του υπουργείου Άμυνας, του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας και των μυστικών υπηρεσιών των ΗΠΑ. Διαπιστώνεται μέγιστος κίνδυνος θερμού επεισοδίου Ελλάδας - Τουρκίας και συστήνε-

ται στις δύο κυβερνήσεις (ιδιαίτερα στην ελληνική) «άμεση λύση» κι όχι «διαπραγμάτευση» ώστε οι ειδικότερες πτυχές να συζητηθούν αργότερα και αφού έχει υλοποιηθεί το «no ships - no troops - no flags». Ενώ οι ώρες περνούν και οι εκατέρωθεν δυνάμεις στα Δωδεκάνησα είναι πλέον τεράστιες, στις 10.30 μ.μ. ο υπουργός Άμυνας των ΗΠΑ Ο. Πέρι, συνομιλεί τηλεφωνικά με τον κ. Αρσένη και ο υπουργός Εξωτερικών Γ. Κρίστοφερ με τον κ. Πάγκαλο. Η Αθήνα απαιτεί την άμεση αποχώρηση των τουρκικών ναυτικών δυνάμεων, αλλά η Άγκυρα επιμένει στην αποχώρηση του στρατιωτικού προσωπικού και στην υποστολή της σημαίας. Στη 1 π.μ. της Τετάρτης 31ης Ιανουαρίου, αρχίζει η (καταγεγραμμένη πλέον στη σύγχρονη ελληνική ιστορία) σύσκεψη στο Γραφείο Πρωθυπουργού με τη συμμετοχή των κ.κ. Σημίτη, Πάγκαλου (…που καθυστέρησε λόγω παρουσίας του σε τηλεοπτική εκπομπή!), Αρσένη, των υπουργών Εσωτερικών Α. Τσοχατζόπουλου, Εθνικής Οικονομίας Γ. Παπαντωνίου, και Τύπου Δ. Ρέππα καθώς και του αρχηγού ΓΕΕΘΑ, ναυάρχου Χρ. Λυμπέρη. Πρόκειται για το δεύτερο «άτυπο ΚΥΣΕΑ», το οποίο, προς τα ξημερώματα, θα μετατραπεί σε επίσημη συνεδρίαση με τη συμμετοχή και των υπολοίπων, προβλεπόμενων από το νόμο, υπουργών. Λίγο μετά τις 2 π.μ., φθάνει ξαφνικά η είδηση (από δημοσιογραφικές πηγές) για κατάληψη της Δυτικής Ίμιας από Τούρκους κομάντος καθώς οι ελληνικές ειδικές δυνάμεις, σύμφωνα με το σχέδιο του ΓΕΕΘΑ, φρουρούσαν μόνο την Ανατολική Ίμια και την Καλόλιμνο (ΒΔ των Ιμίων) σε περίπτωση που η Άγκυρα σκόπευε να μεταφέρει αλλού το θέατρο των επιχειρήσεων και να ζητήσει συνολική διαπραγμάτευση. Ακολουθεί ένα τρίωρο τηλεφωνικών συνδιαλέξεων Χόλμπρουκ - Πάγκαλου αφενός για την επιβεβαίωση της κατάληψης της Δυτικής Ίμιας (που δεν μπορούσε να πιστοποιήσει εγκαίρως το ΓΕΕΘΑ) και αφετέρου για τη διαδικασία απεμπλοκής. Πέρα από τα αμερικανικά στοιχεία, κρίνεται απαραίτητη η απονήωση και ελικοπτέρου από τη φρεγάτα

σημαία μαζί τους για να την προστατεύσουν από βεβήλωση»!

Η διπλωματική διολίσθηση

ΠΑΝΩ: Ο πρωθυπουργός Κ. Σημίτης και ο Τούρκος πρόεδρος Σ. Ντεμιρέλ επισφραγίζουν με θερμή χειραψία, στις 8 Ιουλίου 1997, τη Συμφωνία της Μαδρίτης υπό το βλέμμα του υπουργού Εξωτερικών Θ. Πάγκαλου (αριστερά). ΔΕΞΙΑ: Ο υπουργός Εθνικής Άμυνας Γερ. Αρσένης και ο αρχηγός ΓΕΕΘΑ ναύαρχος Χρ. Λυμπέρης (δεξιά) κατά την προσέλευσή τους στο πρώτο άτυπο ΚΥΣΕΑ. ΚΑΤΩ: Οι στενοί συνεργάτες του τότε πρωθυπουργού Κ. Σημίτη (από αριστερά) Θ. Τσουκάτος, Γ. Πανταγιάς, Ν. Θέμελης και Τ. Μαντέλης. Παραμένει άγνωστο αν ο ίδιος ο κ. Σημίτης ή κάποιος εκ των τεσσάρων παρενέβη στο σχέδιο δήλωσης του υπουργού Τύπου Δ. Ρέππα ότι «η Ελλάδα είναι δύναμη σταθερότητας στην περιοχή», αντικαθιστώντας το με το «έχουμε όλα τα μέσα και θα τα χρησιμοποιήσουμε». Σκοπός ήταν η τόνωση του πρωθυπουργικού προφίλ του, αλλά η Άγκυρα βρήκε αφορμή για πολεμική κλιμάκωση.

Ναβαρίνο. Το πλήρωμα του ελικοπτέρου επιβεβαιώνει την παρουσία 10 Τούρκων κομάντος (και της σημαίας τους) στις 04.50 και θα καταπέσει περίπου 10 λεπτά αργότερα. Ταυτοχρόνως (και ενώ δεν είχε γίνει ακόμα γνωστή η πτώση του ελικοπτέρου που προκάλεσε υπόνοιες κατάρριψής του από τις τουρκικές δυνάμεις) οι κ.κ. Σημίτης και Πάγκαλος αποδέχονται την αμερικανική πρόταση για τη συμφωνία απεμπλοκής. Ο Ρ. Χόλμπρουκ, σε επίσημες δηλώσεις του, τονίζει ότι η υποστολή της σημαίας αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος του τριπτύχου «no ships - no troops - no flags», ενώ η κυβερνητική εκδοχή στην Αθήνα είναι ότι οι ελληνικές δυνάμεις «παίρνουν τη

Αντί να απολογούνται, τα μέλη της τότε κυβέρνησης Σημίτη καυχώνται ότι το βράδυ των Ιμίων απέτρεψαν έναν ελληνοτουρκικό πόλεμο, ενώ ο κ. Πάγκαλος έχει δηλώσει ότι στόχος του ήταν να αποτρέψει την τουρκική προσπάθεια συνολικής διαπραγμάτευσης για το Αιγαίο. Οι ισχυρισμοί τους ίσως φαίνονται καταρχήν αληθοφανείς και λογικοφανείς, αλλά στην πραγματικότητα είναι αναληθείς και αστήρικτοι για τους εξής λόγους: • Πρώτον, αν και η τουρκική προβοκάτσια για κλιμάκωση ήταν πασιφανής, ο κ. Σημίτης ήταν ο μόνος που δεν την έβλεπε. Ο τότε πρωθυπουργός δεν ανέλαβε καμιά πρωτοβουλία συνεννόησης με την Άγκυρα ή παρέμβασης της Ουάσιγκτον και του ΝΑΤΟ για μια ολόκληρη εβδομάδα μέχρι την κορύφωση της κρίσης. Είχε τη δυνατότητα πολιτικών και διπλωματικών επαφών, αλλά δεν έπραξε τίποτα για να αποτρέψει τη σύγκρουση. • Δεύτερον, το ενδεχόμενο «πολέμου» είχε προβληθεί, για πρώτη φορά, από την ίδια την κυβέρνηση Σημίτη! Ενώ τη Δευτέρα 29 Ιανουαρίου ο κ. Δ. Ρέππας είχε προετοιμάσει σχέδιο πρωθυπουργικής δήλωσης με την κρίσιμη φράση «η Ελλάδα είναι δύναμη σταθερότητας στην περιοχή», το τελικό κείμενο ανέφερε ότι «έχουμε όλα τα μέσα και θα τα χρησιμοποιήσουμε». Επομένως, ο ίδιος ο κ. Σημίτης, πιθανώς με σκοπό την ισχυροποίηση του πρωθυπουργικού προφίλ του, ήταν ο πρώτος που εισήγαγε την πιθανότητα χρήσης στρατιωτικών μέσων που

ίσως οδηγούσε σε πόλεμο. • Τρίτον, το επιχείρημα της αποφυγής μιας συνολικής διαπραγμάτευσης για το Αιγαίο αναιρείται από τις επόμενες κινήσεις των κ.κ. Σημίτη και Πάγκαλου. Μόλις τρεις μήνες μετά τη μοιραία νύχτα των Ιμίων, ο Έλληνας υπουργός Εξωτερικών συ-

διεθνούς δικαίου και διεθνών συμφωνιών, αλλά χωρίς η Άγκυρα να αποδέχεται επίλυση των όποιων διαφορών στο Αιγαίο με βάση το νέο Δίκαιο της Θάλασσας και γ) σε αναγνώριση των «νόμιμων, ζωτικών συμφερόντων» των δύο χωρών στο Αιγαίο, χωρίς η τότε κυβέρνηση να

Η κυβερνητική εκδοχή είναι ότι οι ελληνικές δυνάμεις «παίρνουν τη σημαία για να την προστατεύσουν» ναντάται με τον Τούρκο ομόλογό του Ε. Γκιονενσάι, στις 29 Απριλίου 1996, στο Βουκουρέστι. Σε εκείνη τη συνάντηση, η τουρκική πλευρά κάνει, για πρώτη φορά, λόγο για «γκρίζες ζώνες» στο Αιγαίο και αποστέλλει -εντέχνως γραμμένο- υπόμνημα στην ΕΕ, από το οποίο δεν προκύπτει απορριπτική ελληνική απάντηση. Δυστυχώς, για μακρύ χρονικό διάστημα μετά το τουρκικό υπόμνημα, η ελληνική κυβέρνηση δεν είχε απαντήσει στη «γκρίζα» ορολογία. Το έπραξε πολύ αργότερα και πολύ καθυστερημένα και μόνο όταν συνειδητοποίησε ότι η Τουρκία δεν απέδιδε τοπικό χαρακτήρα στις «γκρίζες ζώνες» (μόνο στα Ίμια), αλλά νομική διάσταση (με εφαρμογή σε δεκάδες νησιά, νησίδες και βραχονησίδες, που δεν αναφέρονται ρητώς στη Συνθήκη της Λοζάννης ή σε άλλες επίσημες συμφωνίες). • Τέταρτον, τον Ιούλιο 1997, ο κ. Σημίτης συνυπογράφει με τον Τούρκο πρόεδρο Σ. Ντεμιρέλ την περίφημη Συμφωνία της Μαδρίτης. Μεταξύ άλλων, υπάρχουν αναφορές α) σε σεβασμό της κυριαρχίας των δύο χωρών, αλλά χωρίς η Τουρκία να αποδέχεται ρητώς τα υφιστάμενα σύνορα, β) σε σεβασμό των αρχών του

μεριμνήσει για την εξουδετέρωση της διασταλτικής ερμηνείας εκ μέρους της γειτονικής χώρας, η οποία έκτοτε επικαλείται ποικίλα πολιτικά και οικονομικά κριτήρια για τον ορισμό των «συμφερόντων» της. • Πέμπτον, από το 2001 ώς το 2004 (κυβέρνηση Σημίτη) και από το 2009 ώς το 2011 (κυβέρνηση Παπανδρέου), η Ελλάδα και η Τουρκία, σε αλλεπάλληλους γύρους διερευνητικών επαφών, εξετάζουν μεθόδους λύσης του ζητήματος της οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας. Αποτελεί, ωστόσο, κοινό μυστικό ότι εξετάζονται και η αυξομείωση του εύρους των ελληνικών χωρικών υδάτων, όπως και μια σειρά άλλων θεμάτων που παραπέμπουν σε συνολική διαπραγμάτευση. Η κρίση των Ιμίων αποτελεί, από το 1996 ώς σήμερα, διαρκή εφιάλτη όλων των ελληνικών κυβερνήσεων. Κι αν τα τελευταία χρόνια είχε παρατηρηθεί σχετική ύφεση στο Αιγαίο λόγω της τουρκικής ανάγκης επίδειξης ενός φιλοευρωπαϊκού προσωπείου, σταδιακά χάνεται κι αυτή η ελληνική ψευδαίσθηση καθώς η Άγκυρα απομακρύνεται από το στόχο ένταξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στρέφεται προς ανατολάς.

ΑΡΙΣΤΕΡΑ: Οι Τούρκοι κομάντος αποχωρούν από τη δυτική Ίμια, λίγη ώρα μετά την αποχώρηση των Ελλήνων από την ανατολική Ίμια, στο πλαίσιο της συμφωνίας Πάγκαλου-Χόλμπρουκ «no ships-no troops-no flags». ΚΕΝΤΡΟ: Η τουρκική φρεγάτα «Γιαβούζ» (αριστερά) ανακόπτεται από σκάφος του ελληνικού πολεμικού ναυτικού (κέντρο), το απόγευμα της Κυριακής 28 Ιανουαρίου, πριν αποβιβάσει κομάντος στα Ίμια (δεξιά). Από την ίδια φρεγάτα ξεκίνησε, τελικά, η επιτυχημένη απόβαση των Τούρκων στη δυτική Ίμια το βράδυ της 30ης προς 31ης Ιανουαρίου. ΔΕΞΙΑ: Μακρινή φωτογραφική λήψη της χαμηλής πτήσης ελληνικού F-16 πάνω από περιπολικό σκάφος της τουρκικής ακτοφυλακής το πρωί της Δευτέρας, 29 Ιανουαρίου 1996.

➣ 23

history (all).ps Back - 6

T1 -

2012/01/10 9:18:09

Black CyanMagentaYellow

Η κρίση των Ιμίων

Οι συγγενείς της θυσίας

δεν το περίμενα ήταν κάτι μηνύματα που παίρναμε, από ανθρώπους που ήταν εντελώς άγνωστοι, από διάφορα σημεία της χώρας και από το εξωτερικό. Θα ήθελα να είναι πια μόνο δικό μου θέμα. Ξέρω ότι αυτό δεν πρόκειται να γίνει. Είναι και ένα εθνικό θέμα. Δεν έχω φτάσει σε ένα σημείο που να πω τέρμα, δεν πάω πουθενά, δεν απαντάω πουθενά, δεν κάνω τίποτα. Καμιά φορά νιώθω και ότι του το οφείλω.

Συνέντευξη στον Αλέξανδρο Μόρντουντακ

ΆΠΟΙΕΣ εκφράσεις είναι παράλογες. Ο όρος «παράπλευρες απώλειες», ο οποίος χρησιμοποιείται κάποιες φορές για να περιγράψει με κυνικό τρόπο τις πιθανότητες της στρατιωτικής πραγματικότητας, χαρακτηρίζεται από μία εγγενή χυδαιότητα: Οι θυσίες των Ελλήνων στρατιωτών δεν είναι παράπλευρες. Οι επιλογές των Ελλήνων στρατιωτών είναι ευθύγραμμες. Οι οικογένειες και των τριών αξιωματικών, οι οποίοι θυσιάστηκαν στα Ίμια πριν 12, περίπου, χρόνια, διηγούνται πως οι συγγενείς τους δίπλωσαν τα ρούχα τους πριν απονηωθούν, έβγαλαν τα προσωπικά τους αντικείμενα, όπως τις βέρες τους, και ζήτησαν από τους συναδέλφους τους να τα παραδώσουν στις οικογένειές τους. Γνώριζαν πού πήγαιναν και ποιες ήταν οι πιθανότητες. Το γνώριζαν όταν δέχτηκαν την αποστολή τους. Το γνώριζαν όταν αποφάσισαν την καριέρα τους, όταν αποφάσισαν ότι η πατρίδα τους θα μπορούσε να τους ζητήσει τις ζωές τους. Η μητέρα του Έκτορα Γιαλοψού επιμένει: «Τα παιδιά τα στείλανε εκεί για να σκοτωθούν». «Δεν μπορεί να στέλνεις ένα ελικόπτερο άοπλο σε αποστολή αυτοκτονίας. Αυτά τα ελικόπτερα ξέρουμε ότι δεν έχουν

Ο μεγάλος υπερατλαντικός πρωταγωνιστής της νύχτας των Ιμίων, ο βοηθός υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Ρ. Χόλμπρουκ.

όπλα επάνω τους, είναι αναγνωριστικά» συμπληρώνει ο αδελφός του. Ο αδελφός του Παναγιώτη Βλαχάκου σχολιάζει την «ατυχέστατη δήλωση του τότε υπουργού Εθνικής Άμυνας, του κυρίου Γεράσιμου Αρσένη, ο οποίος, πριν προλάβουν να βρουν πτώματα, πριν προλάβουν να βρουν το σκάφος, πριν καν προλάβουν να διερευνήσουν οτιδήποτε, βγήκε και έκανε τη δήλωση ότι προφανώς η πτώση του ελικοπτέρου οφείλεται σε vertigo των πιλότων. Ατυχέστατη, εκτός αν ήθελε κάτι να προκαταβάλει. Vertigo δεν μπορεί κανείς να πάθει τόσο εύκολα. Vertigo είθισται να συμβαίνει σε πιλότους μαχητικών αεροσκαφών, όχι σε πιλότους ελικοπτέρων». Και η αδελφή του Χριστόδουλου Καραθανάση σχολιάζει την ευρύτερη κατάπτωση εκείνης της νύχτας: «Εκείνο το βράδυ σκότωσαν ηθικά όλους τους Έλληνες και την πατρίδα. Καταλάβαμε ότι την Ελλάδα δεν τη διαχειρίζονται κάποιοι σαν να είναι ένα ιδανικό, αλλά σαν οικονομικό μέγεθος». Και οι τρεις οικογένειες έχουν μεγάλη παράδοση στη στρατιωτική σταδιοδρομία. Η πατρίδα δεν είναι απομακρυσμένη έννοια για εκείνες. Σε μία εποχή, λοιπόν, η οποία συζητά πολύ για «θυσίες», μιλούν από τη θέση της υπέρτατης θυσίας. Συζητήσαμε με τον Νίκο Βλαχάκο, αδελφό

του Παναγιώτη Βλαχάκου, με τον Γιώργο Γιαλοψό και τη Βούλα Γιαλοψού, αδελφό και νύφη του Έκτορα Γιαλοψού, και με τη Ντίνα Καραθανάση, αδελφή του Χριστόδουλου Καραθανάση. Πώς αισθάνεστε όταν μιλάτε για τον αδελφό σας; Γιώργος Γιαλοψός: Υπερηφάνεια. Δεν με πληγώνει να μιλάω για τον αδελφό μου. Με πληγώνει που δεν έχουμε μάθει ακόμα την επίσημη αλήθεια. Νίκος Βλαχάκος: Πάντοτε έχω καλές αναμνήσεις. Ομολογουμένως αισθάνομαι και απέραντη πικρία πολλές φορές για τον τρόπο με τον οποίο έφυγε και, το χειρότερο από όλα, για την αντιμετώπιση της πολιτείας τότε, η οποία προσπάθησε να μηδενίσει το περιστατικό, για να μην δώσει μεγάλη έκταση και για να μην αφήσει να φανεί στο λαό και στην κοινωνία το τι ακριβώς συνέβη. Και βέβαια από την άλλη μία απέραντη υπερηφάνεια, γιατί έδωσα έναν αδερφό για την πατρίδα. Ντίνα Καραθανάση: Σίγουρα είναι πάρα πολύ στενάχωρο. Κάθε θάνατος είναι δύσκολος. Το γεγονός είναι ή ουσία για την οικογένεια, αλλά και ο τρόπος κάνει μία μικρή διαφορά. Όχι στο μέγεθος του πόνου, αλλά κάνει μία μικρή διαφορά.

Ο δημόσιος χαρακτήρας της απώλειας σας βοήθησε ή σας δυσκόλεψε; ΝΚ: Στην αρχή ήταν εξαιρετικά επώδυνο το ότι έπρεπε να χειριστούμε και τη δημοσιότητα. Ήταν πάρα πολύ δύσκολο να χειριστούμε και τους δημοσιογράφους. Κάποιοι ερχόντουσαν έξω από το σπίτι, να κινηματογραφούν το παιδί του αδερφού μου, να προσπαθούν να μας προκαλέσουν να απαντήσουμε σε ερωτήσεις. Πρωτόγνωρο πράγμα και δύσκολο. Αυτό που ήταν παρήγορο ήταν ότι στην κηδεία του αδελφού μου, που ήταν η πρώτη, γιατί ήταν και ο πρώτος που είχε βρεθεί, είχε πολύ κόσμο. Αυτό που μπορώ να πω τώρα είναι ότι δεν ησυχάζεις. Κάθε χρόνο που γίνεται κάτι, το σέβομαι, αλλά εμένα αυτή η τιμή που προσπαθεί ο άλλος να αποδώσει, όταν είναι ένα θέμα το οποίο σε έχει ξεσκίσει και σε ξεσκίζει ψυχικά κάθε φορά, δεν μου είναι καθόλου εύκολη. Αισθάνεστε την ανάγκη να πείτε «φτάνει, δεν είναι δημόσια υπόθεση, είναι οικογενειακή»; ΝΚ: Φυσικά. Και το έχω κάνει. Είναι λίγο δίκοπο μαχαίρι, γιατί από την άλλη θες να σεβαστείς και την κίνηση που κάνουν κάποιοι άνθρωποι, για να τιμήσουν αυτά τα τρία παιδιά. Αυτό που ήταν πολύ παρήγορο και

Τι συνέβη στα Ίμια; ΝΒ: Εκείνη τη νύχτα η Ελλάδα έσκυψε το κεφάλι της στον μόνιμο και παντοτινό εχθρό της. Μπορεί να ακούγεται πολύ εθνικιστικό αυτό που λέω, αλλά πιστεύω ότι ο συγκεκριμένος λαός ήταν, είναι και θα παραμείνει βάρβαρος. Απλά κάθε φορά η Τουρκία έχει βλέψεις προς την Ελλάδα. Και αυτές οι βλέψεις καταλήγουν πάντοτε σε μοιραία γεγονότα. Εκείνο το συγκεκριμένο βράδυ πληγώθηκε το φιλότιμο του Έλληνα στρατιώτη και δη του πολεμικού ναυτικού: Ήταν η πρώτη φορά στην ιστορία του που υπέστειλε την ελληνική σημαία. Και αυτό πάλι εξαιτίας κάποιων ατυχών πολιτικών παρεμβάσεων. Πάνω από όλα, χάθηκαν τρεις Έλληνες αξιωματικοί. Και πιστεύω ότι χάθηκαν άδικα, γιατί ενώ είχαν φέρει εις πέρας την αποστολή τους, η τότε πολιτική ηγεσία συνέχισε με έναν επίμονο παράδοξο τρόπο να προσπαθεί, ενώ είχε λήξει όλο το συμβάν, να εντοπίσει ακριβώς το τι συνέβαινε στη δυτική Ίμια. Κάτι το οποίο δεν θα ωφελούσε και σε τίποτα τη χώρα, δεν θα έδινε μια λύση στις περαιτέρω διαπραγματεύσεις ή κάτι άλλο. Το θέμα είχε λυθεί. Η θυσία των τριών ηρώων, όμως, κράτησε ψηλά το γόητρο των ενόπλων δυνάμεων και του ελληνικού λαού. Έδειξε ότι υπάρχουν ακόμα αξιωματικοί οι οποίοι πράττουν αυτό για το οποίο ορκίστηκαν: Να φυλάττουν Θερμοπύλες. Πώς ζήσατε στην οικογένειά σας την υπόθεση των Ιμίων πριν την τραγική τους εξέλιξη; ΝΚ: Εγώ ήμουν μία νιόπαντρη νέα κοπέλα. Ο άντρας μου μόλις είχε πάει στο στρατό. Εργαζόμουν, αλλά ήταν μία εποχή που με ένοιαζαν άλλα πράγματα. Ο αδερφός μου είχε

την οικογένεια του, είχε το μωρό του. Ήταν σαφώς ευαισθητοποιημένος και γνώριζε τα ελληνοτουρκικά, τα οποία τον απασχολούσαν πάρα πολύ. Ήταν ένα θέμα που τον άγγιζε και ήθελε να κάνει και το μεταπτυχιακό του πάνω σε αυτό. Εμένα αντιθέτως δεν με άγγιζε. Δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω αν είχε συζητήσει κάτι

«Καταλάβαμε ότι την Ελλάδα δεν τη διαχειρίζονται κάποιοι σαν ιδανικό» με τον πατέρα μου για την κατάσταση, με εμένα δεν είχε κάνει κάποια συζήτηση. ΝΒ: Εκείνη την περίοδο εγώ έκανα το αγροτικό μου. Ο πατέρας μου ζούσε τα γεγονότα από την Αθήνα. Ο δε αδελφός μου ήταν κατά διαστήματα μέσα-έξω στη μονάδα του. Πάντοτε υπήρχε ο φόβος μην καταλήξει σε κάποια σύρραξη, γιατί με τον συγκεκριμένο λαό δεν ξέρεις πού μπορεί να φτάσεις. Τέσσερεις ημέρες πριν το γεγονός είχα μιλήσει με τον αδελφό μου και το μόνο που του είπα τότε ήταν «πρόσεχε, γιατί δεν μου αρέσουνε πάρα πολύ οι συγκεκριμένες κινήσεις και δηλώσεις των πολιτικών μας αρχηγών». Το «πρόσεχε» ήταν από τα τελευταία λόγια που του είπα. ΓΓ: Δεν υποψιαζόμασταν ότι θα φτάσει σε τέτοιο σημείο. Βούλα Γιαλοψού: Επεισόδια λίγο πολύ ψιλογίνονται, έτσι το παίρνεις.

Ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Ε. Γκιονενσάι εισάγει, τρεις μήνες μετά την κρίση των Ιμίων, την έννοια των «γκρίζων ζωνών» με νομικό αίτημα ισχύος σε όλο το Αιγαίο.

Είχατε κάποια αγωνία για τους συγγενείς σας, ότι θα μπορούσαν να εμπλακούν σε όσα συνέβαιναν; ΝΚ: Δεν το είχα καταλάβει. Εκείνος σίγουρα θα είχε. Το χρονικό διάστημα πριν την αποστολή του αδερφού μου ήταν και εκείνο περίεργο για εμάς γιατί δεν είχε βάρδια. Ο αξιωματικός που είχε βάρδια δεν είχε δεχτεί να πάει. Παλιά ομολογώ ότι το έλεγα κατηγορώντας τον. Τώρα πια το λέω θεωρώντας τον σοφό. Πραγματικά, δεν το λέω ειρωνικά, θεωρώ ότι ο άνθρωπος είχε ενδεχομένως την ωριμότητα και γνώριζε τις καταστάσεις και πώς κινούνται τα πράγματα. Ήταν και εκπαιδευτής του αδελφού μου, και δεν είχε δεχτεί να πάει. Είχε και την επιλογή, εφόσον η

➣ 25

history (all).ps Front - 7

T1 -

2012/01/10 9:18:10

Black CyanMagentaYellow

Η κρίση των Ιμίων

υπηρεσία του το δέχτηκε. Πραγματικά έχω αλλάξει το πώς σκέφτομαι γι αυτό το άτομο. Όχι με την έννοια «αν πήγαινες εσύ θα ήσουν εσύ και όχι ο αδερφός μου». Παλιά όμως το έβλεπα ότι «δεν αξίζει να φοράς εσύ γαλόνια, δεν είσαι στο ίδιο επίπεδο με τον αδελφό μου». Αυτό εξακολουθώ και το πιστεύω, ωστόσο καλά έκανε και θεωρώ ότι φέρθηκε σοφά. Όχι καλά, αλλά σοφά. Μετά ήταν ο oncall, ο οποίος ήταν και συμμαθητής του αδερφού μου. Η υπηρεσία, όμως, βρήκε τον αδερφό μου. Ήμασταν στο σπίτι του. Εγώ δεν έδωσα την πρέπουσα σημασία όταν αρχικώς είπε «αν δεν βρείτε τον on call ξαναπάρτε με». Μετά πήρε ο ίδιος και είπε «αφού δεν βρίσκετε τον on call θα έρθω εγώ». Ήταν επιλογή του. Τα αδέλφια σας, δηλαδή, γνώριζαν τους κινδύνους της ζωής τους. Πώς τους δέχονταν; Και πώς αισθάνεστε εσείς που είχαν διαλέξει κάτι επικίνδυνο; ΓΓ: Ο αδελφός μου τους καταλάβαινε, μας το έλεγε συχνά. Δεν θα ήθελα να κάνει κάτι άλλο επαγγελματικά. Αυτό ήθελε να ακολουθήσει. ΝΒ: Το να εξελιχθεί από αξιωματικός του πολεμικού ναυτικού σε πιλότο ελικοπτέρου του πολεμικού ναυτικού ήταν το όνειρό του. Ήταν άριστος, από όσα μπορώ να γνωρίζω, όπως άριστος ήταν και ο Χριστόδουλος Καραθανάσης και ο Έκτορας Γιαλοψός. Γι αυτό και τους επέλεξαν. Και η πικρία που ανέφερα στην αρχή είναι ότι, παρόλο που έστειλαν συγκεκριμένο πλήρωμα γι αυτή την αποστολή, αργότερα βγήκαν να το κατηγορήσουν. Αυτό είναι ένα κομμάτι, το οποίο στιγμάτισε αρνητικά το οτιδήποτε θέλησαν να δικαιολογήσουν. Και είναι ένας πόνος για τις οικογένειες, το ότι θεωρήθηκαν οι άνθρωποί τους άχρηστοι για αυτό που έκαναν. ΝΚ: Πριν φύγει από εδώ, από το σπίτι του, για την υπηρεσία, ξημερώματα όταν έφευγε, κατέβηκε στον πατέρα μου και τον χαιρέτησε. Αυτό δεν το έκανε κάθε φορά που έφευγε στην υπηρεσία του. Και πήρε εμένα τηλέφωνο και μου είπε «να μου προσέχεις την Ειρήνη και το παιδί». Ποτέ δεν το έκανε αυτό γιατί εκείνος ήταν προστάτης μας, ποτέ δεν ήμουν

εγώ. Πάλι, κι αυτά δεν τα εκτίμησα εκείνη την ώρα.

τι θα γίνουν κι αυτά. Δεν μπορείς να κλείσεις την πόρτα και να πεις τέρμα.

Θα αφήνατε το παιδί σας να ακολουθήσει στρατιωτική σταδιοδρομία; ΓΓ: Αν το θέλει τόσο πολύ, δεν ξέρω. Θα το σκεφτόμουν πάντως. ΝΒ: Η πρώτη επιλογή της μεγάλης μου κόρης στις πανελλήνιες ήταν η σχολή ναυτικών δοκίμων. Πέρασε στη δεύτερη επιλογή της, που ήταν η οδοντιατρική.

Έχετε ζήσει ποιο μπορεί να είναι το κόστος του πολέμου. Επειδή μόνο μία οικογένεια σαν τις δικές σας μπορεί να απαντήσει, πείτε μου πότε μπορεί κάποιος να πει «αυτό σηκώνει πόλεμο». Πότε δικαιολογείται ο πόλεμος; ΝΒ: Ο πόλεμος σαφώς δεν είναι αρεστός σε κανέναν. Χάνονται ζωές και πάνω από όλα μπορεί να χαθούν εδάφη από μία χώρα, αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορείς να αφήσεις και κανέναν να σου στερήσει αυτό το οποίο σου ανήκει. Εφόσον υπάρχουνε τέτοιες συνθήκες, μόνον έτσι μπορείς να φτάσεις και να πεις ναι, θα γίνει πόλεμος. Και αν φτάσει κανείς σε αυτό το σημείο, οι ένοπλες δυνάμεις είναι έτοιμες να προασπίσουν την πατρίδα, αρκεί να τις αφήσουν να κάνουν αυτό που ξέρουν. Στρατιωτικοί αναλυτές πολλών χωρών μετά από χρόνια από τη νύχτα των Ιμίων απέδειξαν ότι, εκείνο το βράδυ, η Ελλάδα ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει οποιαδήποτε πρόκληση ή πολεμικό επιχείρημα των Τούρκων. Η πολιτική λύση δεν ήταν η καλύτερη που δόθηκε, γιατί πλέον κομμάτια της ελληνικής γης έχουν χαρακτηριστεί πλέον γκρίζες ζώνες. Άρα είχες κάτι και το έχασες. Και το έχασες στα χαρτιά, δεν το έχασες υπερασπιζόμενός το. ΓΓ: Εγώ δεν θέλω πόλεμο, ποτέ. ΒΓ: Κανένας δεν θέλει να χαθούνε ζωές, να χαθούνε τα παιδιά μας. Αλλά όταν εισβάλλει γειτονική χώρα απειλητικά, εκεί θα πολεμήσεις. ΓΓ: Αν έρθει ο άλλος στην πατρίδα σου και ζητάει να την πάρει, θα αντισταθείς. Τι θα κάνεις; ΒΓ: Δεν τον αποφεύγεις τότε τον πόλεμο. Τι να πεις; «Για να μην σκοτωθεί κανείς, πάρε;» Η ιστορία μας δεν το επιτρέπει.

Ανακουφιστήκατε; ΝΒ: Όχι. Εγώ απλώς ήθελα να ακολουθήσει το παιδί μου αυτό που νόμιζε ότι είναι καλύτερο για την ίδια. Η ίδια στενοχωρήθηκε πάρα πολύ που δεν πέρασε στη Σχολή. Ίσως, όμως, ορισμένα πράγματα να είναι και τυχερά σε αυτή τη ζωή. ΝΚ: Εγώ μεγαλώνω τα παιδιά μου δημοκρατικά, για να έχουν άποψη δυναμική, να διεκδικούν, να ζητάνε, να μην δέχονται ότι όλα είναι έτσι επειδή το λέμε οι γονείς ή επειδή κάπου είναι γραμμένο. Να εξετάζουν, να κάνουν τις επιλογές τους. Αυτό, όμως, είναι το μόνο στο οποίο θα σταθώ εμπόδιο. Αν επιλέξουν, κάποιο από τα δύο αγόρια, ο γιος μου ή ο ανιψιός μου, στρατιωτική κατεύθυνση, δεν υπάρχει περίπτωση να συμφωνήσω. Άξιζε η πατρίδα τη θυσία του αδερφού σας; Αξίζει μία πατρίδα θυσία αίματος; ΓΓ: Αξίζει η θυσία. Προς Θεού, δεν λέμε ότι δεν αξίζει. Αρκεί να αναγνωρίζεται. Πάντα είμαστε κοντά στην πατρίδα. Ο αδερφός μου δεν ήταν να πάει στην αποστολή εκείνη τη βραδιά. Αρνήθηκαν άλλοι και πήγε ο αδελφός μου. Αυτό λέει πολλά. Βέβαια εγώ τώρα μετά από τόσα χρόνια λέω μακάρι να μην πήγαινε ο αδελφός μου και να ζούσε. Αλλά δεν ήταν ο αδερφός μου τέτοιος άνθρωπος. Ο αδελφός μου έβλεπε εδώ στην τηλεόραση που καίγανε τη σημαία του Πολυτεχνείου και έβαζε τα κλάματα. Ολόκληρος άντρας 30 χρονών και έβαζε τα κλάματα. ΝΚ: Διαφορετική απάντηση θα σου έδινα πριν το 1996. Έχει κλείσει αυτό το θέμα για εμάς. Για εμένα προσωπικά η πατρίδα δεν υπάρ-

χει από τις 31 Ιανουαρίου 1996. Έχω ακούσει πολλούς που λένε ότι ενδεχομένως αυτό προσβάλει το θάνατο του αδελφού μου. Δεν είναι έτσι. Ξέρω πάρα πολύ καλά γιατί πέθανε, τιμώ πάρα πολύ τους λόγους για τους οποίους ο ίδιος πέθανε. Γιατί διάλεξε το θάνατο του. Πατρίδα, όμως, είναι το σπίτι μου και η οικογένεια μου. Όχι επειδή πέθανε ο αδερφός μου. Επειδή ξέρω πώς πέθανε. Πώς; ΝΚ: Σίγουρα άδικα. Εκείνο το βράδυ, χειρίστηκαν την υπόθεση κάποιοι άνθρωποι που ειδικά για εκεί-

«Οι άνθρωποί μας θεωρήθηκαν άχρηστοι για αυτό που έκαναν»

νη δεν στάθηκαν ικανοί και άξιοι. Άστοχα τελείως χειρίστηκαν τη ζωή του αδελφού μου και των άλλων δυο παιδιών. ΓΓ: Το συγκεκριμένο επεισόδιο ήταν από την αρχή παράξενο. Ένα παιχνίδι ήταν. Μα είχε δώσει όρκο για αυτό που έκανε εκείνο το βράδυ: Πως, αν χρειαστεί, θα δώσει τη ζωή του. Τι νόημα έχουν τα «κοινά» για μια οικογένεια, η οποία προσέφερε όσα περισσότερα θα μπορούσε; Θα μπορούσε κάποιος να γίνει αδιάφορος για όλα αυτά μετά από ένα γεγονός, όπως αυτό, το οποίο ζήσατε εσείς. ΒΓ: Δεν είναι λύση να απομονωθεί κάποιος. Έχουμε και παιδιά πίσω. Κοιτάζεις και τι θα γίνει στο μέλλον,

Στη στρατιωτική καθημερινότητα προϋπολογίζονται και κάποιες «παράπλευρες απώλειες», όπως έχει

χαρακτηριστεί από κάποιους και η θυσία των δικών σας. Ο όρος φαίνεται να υποστηρίζει την ιδέα των «θυμάτων ειρήνης». Υπάρχει όριο στο πόσα θύματα χωρούν πριν τον πόλεμο; ΝΒ: Δεν υπάρχει περιθώριο. Από τον πρώτο άνθρωπο. Αν τα υπολογίσουμε σαν παράπλευρες απώλειες, αν ανατάξουμε τις ανθρώπινες ζωές σε νούμερα, από τη στιγμή που χάνεις έστω και ένα νούμερο, το οποίο είναι υπολογίσιμο για εσένα, οφείλεις να αντιμετωπίσεις το πρόβλημα, το οποίο παρουσιάζεται. Δεν μπορείς να κλείνεις τα μάτια στις απώλειές σου, έστω και αν είναι μία η απώλειά σου. Πώς αισθάνεστε για τη λύση Holbrooke για τα Ίμια; Το περίφημο «καμιά σημαία, κανένα πλοίο, κανένα στράτευμα»; ΝΒ: Η Ελλάδα θα έπρεπε να το αντιμετωπίσει ακόμη πιο σκληρά και να δώσει μιαν άλλη απάντηση την εποχή εκείνη. Εντάξει. Να αποχωρήσουν τα πλοία. Αλλά να βγάλεις τη σημαία; Από πού; Από ένα κομμάτι δικό σου; Κακίστως υπεστάλη η ελληνική σημαία. Σου υπεδείκνυε κάποιος να φύγεις από τη χώρα σου. ΓΓ: Για το «κανένα στράτευμα» συμφωνώ. Για να μην γίνει επεισόδιο. Αλλά να σου λέει και ο υπουργός τότε, ο Πάγκαλος, ότι την πήρε ο αέρας τη σημαία… ΒΓ: Ή να μην μπορείς να πας με το καΐκι δίπλα να ρίξεις λουλούδια για τους νεκρούς… ΓΓ: Αν έγινε αυτό για να μην υπάρξουν άλλα θύματα, τότε καλώς. Ίσως να έπρεπε να γίνει έτσι. Εμείς ξέρουμε τι έχει γίνει εκείνη τη νύχτα, μας τα έχουν πει και πολλοί που δεν θέλουν να μιλήσουν, ότι το ελικόπτερο το έριξαν. Αυτό είναι φως φανάρι. Αλλά σεβαστήκαμε ότι τότε δεν ήθελε η κυβέρνηση να το πει, για να μη

γίνει θερμό επεισόδιο με τους Τούρκους. Γι αυτό δεν βγήκαμε να φωνάζουμε και να λέμε διάφορα. Είναι τυχαίο που δεν ζει κανένας από τους Τούρκους κομάντος που ήταν πάνω στα Ίμια; Νέα παιδιά και σκοτωθήκαν όλοι; Εγώ, τουλάχιστον, δεν πιστεύω ότι είναι σύμπτωση. Και γιατί, αν είσαστε σίγουροι, απλώς περιμένετε υπομονετικώς την αλήθεια και λέτε ότι έπρεπε να το αποσιωπήσει η κυβέρνηση;

«Μα είχε δώσει όρκο για αυτό που έκανε εκείνο το βράδυ: Πως, αν χρειαστεί, θα δώσει τη ζωή του»

ΓΓ: Δεν είχα την απαίτηση τότε, όταν ήταν φρέσκο το γεγονός, να βγει κάποιος στην τηλεόραση και να πει τι έγινε, αλλά τουλάχιστον στην οικογένεια έπρεπε κάποιος να το πει. ΒΓ: Τότε δεχτήκαμε αυτή τη λύση για να μη θρηνήσουν άλλες μανάδες παιδιά ή για να μη γίνει πόλεμος. Τουλάχιστον, όμως, πες την αλήθεια στις οικογένειες, σε αυτούς που θυσίασαν τα παιδιά τους. ΓΓ: Τότε, θυμάμαι, ο Αρσένης ούτε μια ώρα δεν είχε περάσει από το γεγονός και είπε «vertigo». Και τα παιδιά ήταν ακόμα στον πάτο της θάλασσας. Αυτό δείχνει ότι ήθελαν να καλύψουν το γεγονός. Έπρεπε να ακολουθήσει η πολιτική λύση μετά το γεγονός ή κάποια κλιμάκωση; ΓΓ: Εγώ λέω πολιτική λύση. ΒΓ: Μα η πολιτική λύση ήταν να πάρουν τη σημαία και να φύγουν. ΓΓ: Δηλαδή τι να λέγαμε; «Πόλεμος»; Να χαθούν άλλες χίλιες ζωές; Φαντάσου πόσες φρεγάτες ήταν εκεί και πόσες μανάδες θα κλαίγανε ακόμα μετά. ΒΓ: Αυτό το ξέρουμε. Αλλά δεν ήταν και πολιτική λύση αυτό που είπε ο όποιος Πάγκαλος «την πήρε ο αέρας» ή «να πάρουμε τη σημαία να

➣ 27

history (all).ps Back - 7

T1 -

2012/01/10 9:18:11

Black CyanMagentaYellow

Η κρίση των Ιμίων

Ελληνικά Συντάγματα

φύγουμε». Αυτό ήταν ντροπιαστική λύση, όχι πολιτική λύση. ΓΓ: Μα εγώ λέω για πολιτική λύση, όχι για προδοσίες.

όπως έχεις μία ελιά στο χέρι, μαθαίνεις να ζεις με αυτό το πράγμα, που είναι ένα μαύρο και μελανό σύννεφο μέσα στην ψυχή σου πάντα.

Είστε «ικανοποιημένοι» με το ότι χάσατε τον αδερφό σας, αν βρέθηκε να σταματήσει τα επόμενα θύματα ενός ενδεχόμενου πολέμου; ΓΓ: Όχι βέβαια. Μακάρι να ζούσε ο αδερφός μου. Καταλαβαίνω ότι εκείνη τη στιγμή δεν μπορούσαν να πουν κάτι διαφορετικό. Γι αυτό και μετά και ο Χόλμπρουκ είπε ό,τι είπε. Μπορεί εκεί να ξέσπασε το γεγονός. Όμως όχι, όπως εξελίχτηκαν τα πράγματα, αλλά και όπως ξεκίνησαν, δεν είμαι ικανοποιημένος. ΝΚ: Έχουμε ακούσει ότι καλύτερα που σκοτώθηκαν 3 και δεν σκοτώθηκαν 1013. Το δέχομαι. Αλλά αυτό μπορεί να το πει οποιοσδήποτε άλλος εκτός από τις τρεις οικογένειες. Θα ήταν δυνατό και εφικτό να μην πεθάνει κανείς. Δεν υπήρχε λόγος να σκοτωθούν. Με όποιον τρόπο και αν αυτό έγινε. Για εμένα δύο ήταν οι δολοφόνοι εκείνων των παιδιών. Οι ηθικοί ήταν Έλληνες. Και ήταν η πολιτική και, κατά ένα ποσοστό, η στρατιωτική ηγεσία της εποχής. Δεν είναι δυνατόν να φτάνει να σκοτώνεται ο αδελφός μου γιατί ο ένας δεν έφευγε από το σπίτι του να πάει στο ΚΥΣΕΑ ή γιατί ο ένας δεν συμπαθεί τον άλλον και δεν βρισκόντουσαν καν για να συνεννοηθούν τι πρέπει να γίνει. Φυσικά και είναι παρήγορο επιχείρημα, αν σταμάτησε έναν πόλεμο. Αλλά αυτό ήταν που σταμάτησε τον πόλεμο ή ήταν ένα «ευχαριστώ» που ακούστηκε μετά; Γιατί και τον θάνατο πήγαν να τον καπακώσουν μετά την ηθική εξέγερση των Ελλήνων. Σίγουρα είναι παρήγορο αν ήταν ο θάνατος των 3 να σταματήσει το θάνατο των 1013. Αλλά φτάνει; Δεν υπάρχει παρηγοριά. Απλώς,

Θα θέλατε να έχει πει «όχι» ο αδελφός σας; ΝΚ: Φυσικά, σαν άνθρωπος θα ήθελα να είχε πει «όχι», γιατί θα ήθελα να ήμασταν μαζί, γιατί θα ήθελα να είχε μεγαλώσει το παιδί του, γιατί θα ήθελα το παιδί του να έχει τον πατέρα του. Ξέρω ότι δεν θα το έκανε. Ήταν το ιδανικό του. Δεν θέλω να παρεξηγηθώ: Σε καμία περίπτωση δεν λέω ότι θα ήθελα να έχει πεθάνει ο Χ, αλλά να ζούσε ο αδερφός μου, γιατί θεωρώ δεδομένο ότι το πλήρωμα του όποιου ελικοπτέρου πέταγε θα είχε φύγει.

τε, δεν παύει ο αδερφός μου να ήταν μάγκας και ήρωας που πήγε. Αλλά θα μπορούσαν να πουν μερικά πράγματα στην οικογένεια για όσα ακολούθησαν. ΝΒ: Αυτό που χρωστάνε σε όλους εμάς, είναι ότι πρέπει να μας πουν την αλήθεια: Τι ακριβώς έγινε εκείνο το βράδυ. Μπορεί ενδόμυχα όλοι να πιστεύουμε αυτό που πιστεύουμε, ότι το ελικόπτερο το έριξαν, αλλά παραμένουμε όλοι μας με ένα μεγάλο ερωτηματικό για το ηθικό κομμάτι, το γιατί θυσιάστηκαν αυτά τα άτομα, το ότι δεν πήγε χαμένη η θυσία τους. Τι σας κάνει να νομίζετε ότι κάτι δεν σας έχουν πει; ΝΒ: Πρώτον, τα κομμάτια του ελικοπτέρου, τα συντρίμμια του, δεν έχουν ανασυρθεί όλα από το βυθό. Δεύτερον, τα συντρίμμια του ελικοπτέρου δεν εστάλησαν ποτέ στο εργοστάσιο της Agusta. Παραμένουν κλειδωμένα σε υπόστεγο της βάσης ελικοπτέρων, ερμητικά κλειστά. Η ατυχής δήλωση του Γεράσιμου Αρσένη είναι ακόμα ένα κομμάτι από τα πράγματα που λένε ότι κάπου αλλού είναι η αλήθεια.

Αισθάνεστε ποτέ ότι η οικογένειά σας έχει εξοφλήσει τα πατριωτικά της χρέη; ΝΒ: Δεν πιστεύω ότι έχει εξοφλήσει. Από τη στιγμή που είμαι όρθιος, ζωντανός και μπορώ και λειτουργώ σε επαγγελματικό επίπεδο, πιστεύω ότι μπορώ να λειτουργήσω με τον ίδιο τρόπο και σε εθνικό επίπεδο και να δώσω και εγώ ότι περισσότερο μπορώ. Ο αδελφός μου έδωσε την ίδια του τη ζωή. Β.Γ: Η πατρίδα αξίζει από όλους τις θυσίες. Αν παραστεί ανάγκη δεν θα μας κρατήσει πίσω η θυσία του Έκτορα, το ότι γνωρίζουμε τι σημαίνει να μένει κάποιος πίσω από κάποιον ο οποίος θυσιάζεται. Το κράτος τι μπορεί να σας χρωστάει ακόμη σαν εξήγηση ή σαν τιμή για τον αδελφό σας; Ένα ακριβέστερο πόρισμα, ίσως; ΓΓ: Δεν με ενδιαφέρει τώρα το πόρισμα. Είτε το πόρισμα λέει ότι το έριξαν το ελικόπτερο, είτε λέει ότι χάλασε ο κινητήρας, είτε οτιδήπο-

Η υποστολή της ελληνικής σημαίας από Τούρκους δημοσιογράφους.

Η ελληνική συνταγματική ιστορία Την 1η Ιανουαρίου 1822 η Α’ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου ψήφισε το πρώτο ελληνικό Σύνταγμα. Με την αφορμή των 190 χρόνων του βασικού πολιτειακού νόμου της χώρας, ο Σπυρίδων Βλαχόπουλος και ο Θεόδωρος Φορτσάκης, ερευνούν, αντιστοίχως, την ιστορία των επιδιώξεων και των κατακτήσεων των διαφορετικών ελληνικών Συνταγμάτων, καθώς και την ανάγκη μίας καινούριας συνταγματικής αναθεώρησης

Αν μπορούσατε να κάνετε μόνο μία ερώτηση για τα Ίμια, σε κάποιον, ο οποίος θα ξέρατε ότι θα μπορούσε να απαντήσει και θα το έκανε, ποια θα ήταν αυτή η ερώτηση; ΝΒ: Για ποιο λόγο δεν αντέδρασε η πατρίδα μας έτσι όπως έπρεπε να έχει αντιδράσει. Γιατί αν όντως ισχύει ότι το ελικόπτερο κατερρίφθη, η απάντηση της Ελλάδος θα έπρεπε να ήταν τελείως διαφορετική από αυτή, στην οποία εξελίχθηκε. Δεν θα έπρεπε να έχεις ευχαριστήσει κανέναν, δεν θα είχες προσέλθει σε κανένα τραπέζι διαπραγματεύσεων και θα έπρεπε να έχεις κάνει υπηρεσιακά κάτι, στο οποίο να δείξεις ότι είμαι και εγώ εδώ. Όχι να σκύψεις το κεφάλι. Ποιο καλό βγήκε από τη θυσία του αδελφού σας για την πατρίδα και τα ιδανικά του; ΓΓ: Βλέπεις κάτι καλό εσύ; Εγώ δεν βλέπω κάτι να άλλαξε. ΒΓ: Έμειναν για τον ίδιο τα ιδανικά. Και για τις οικογένειες πίσω. Και για τον απλό λαό, γιατί ακόμα θυμάται.

O Σπυρίδων Β. Βλαχόπουλος είναι επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Νομικής του Πανε πιστημίου Αθηνών

ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΉ παράδοση ενός λαού καθορίζει την πολιτιστική του ταυτότητα, δεδομένου ότι το Σύνταγμα μιας πολιτείας δεν αποτελεί ένα ανεξάρτητο σύνολο κανόνων δικαίου που δημιουργήθηκε στο «κενό». Μέσα από τη συνταγματική ιστορία μπορεί κανείς να «διαβάσει» τη θεσμική, πολιτική και κοινωνική ιστορία ενός τόπου, αφού το Σύνταγμα σε μεγάλο βαθμό αντανακλά τον εκάστοτε συσχετισμό των πολιτικών δυνάμεων, την οικονομική και ταξική δομή και τον πολιτισμό (υπό την ευρεία έννοια του όρου) μιας κοινωνίας. Όποια γνώμη, για παράδειγμα, και εάν έχει κανείς για τον χωρισμό εκκλησίας και κράτους (παρεμπιπτόντως υπάρχουν πολλοί θρησκευόμενοι που υποστηρίζουν έναν τέτοιο χωρισμό), δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι η αναφορά της Αγίας Τριάδας στο προοίμιο του ισχύοντος ελληνικού Συντάγματος αποδίδει ένα από τα κυρίαρχα στοιχεία της πολιτιστι-

Το Σύνταγμα του 1844

κής μας παράδοσης. Όταν επίσης το Σύνταγμά μας, στο άρθρο 14, κατοχυρώνει την ελευθερία της έκφρασης με τον περιορισμό «τηρώντας τους νόμους του Κράτους», ο περιορισμός αυτός προφανώς έχει να κάνει με την αντίληψη του λαού μας ότι «η γλώσσα κόκαλα δεν έχει και κόκαλα τσακίζει». Αντιθέτως, οι Αγγλοσάξονες, που πιστεύουν ότι ο

➣ 29

history (all).ps Front - 8

T1 -

2012/01/10 9:18:12

Black CyanMagentaYellow

Ελληνικά Συντάγματα

λόγος δεν μπορεί να βλάψει («sticks and stones may break my bones, but words will never hurt me»), είναι εύλογο να εκκινούν από την αντίθετη αφετηρία, δηλαδή την έλλειψη περιορισμών στην ελευθερία του λόγου (βλ. την πρώτη τροποποίηση του Συντάγματος των ΗΠΑ, σύμφωνα με την οποία δεν επιτρέπεται στο Κογκρέσο να θεσπίσει νόμους που περιορίζουν την ελευθερία του λόγου και του Τύπου). Για όλους αυτούς τους λόγους, η συνταγματική ιστορία αποτελεί πάντοτε ένα «γοητευτικό» ταξίδι στον πολιτισμό και την παράδοση ενός λαού. Το ταξίδι στην νεώτερη ελληνική συνταγματική ιστορία ξεκινάει με τα «επαναστατικά» Συντάγματα της Επιδαύρου (1822), του Άστρους (1823) και της Τροιζήνας (1827). Πρόκειται για φιλελεύθερα Σύνταγματα που κατοχυρώνουν πολλά ατομικά δικαιώματα και φανερώνουν τον πόθο του επαναστατημένου ελληνικού λαού για δημοκρατία. Και ναι μεν τα Συντάγματα αυτά σε μεγάλο βαθμό δεν εφαρμόστηκαν είτε λόγω της εμπόλεμης κατάστασης (Συντάγματα 1822 και 1823) είτε λόγω της έλευσης του Καπο-

μα της παλινόρθωσης της βασιλείας. Την ίδια ημέρα η Ε’ Εθνοσυνέλευση (για την ακρίβεια, ογδόντα δύο από τους τριακόσιους πληρεξούσιους) με ψήφισμά της υπογράφει τη ληξιαρχική πράξη

Ένα φιλελεύθερο και δημοκρατικό πνεύμα αποδεικνύει τον παιδαγωγικό χαρακτήρα των συνταγματικών κειμένων

Το Σύνταγμα του 1827 δεν εφαρμόστηκε, λόγω της έλευσης του Ιωάννη Καποδίστρια.

Το Σύνταγμα του 1927 κατοχυρώνει τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας ως αιρετό ανώτατο άρχοντα, την επανίδρυση της Γερουσίας και του Συμβουλίου της Επικρατείας δίστρια (Σύνταγμα 1827), παρόλα ταύτα (και) μέσω αυτών ο ελληνικός λαός διαπαιδαγωγήθηκε σε ένα φιλελεύθερο και δημοκρατικό πνεύμα, που αποδεικνύει ταυτόχρονα και τον παιδαγωγικό χαρακτήρα των συνταγματικών κειμένων. Δεν είναι τυχαίο ότι η Ελλάδα αποτελεί ένα από τα πρώτα κράτη που καθιερώνει, το 1844, την σχεδόν καθολική ψηφοφορία, υπό την προϋπόθεση της κατοχής οποιασδήποτε περιουσίας ή της άσκησης οποιουδήποτε επαγγέλματος (και υπό την, αυτονόητη για την εποχή εκείνη, εξαίρεση των γυναικών). Πρακτικώς, με τον εκλογικό νόμο του 1844 αποκλείονταν από το εκλογικό δικαίωμα μόνο οι οικόσιτοι υπηρέτες και οι μαθητευόμενοι τεχνίτες. Το 1844 αποτελεί σημαντική χρονιά για την νεώτερη ιστορία μας και για τον πρόσθετο λόγο ότι (ύστερα από την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843) ψηφίζεται το Σύνταγμα, με το οποίο τερματίζεται το καθεστώς της απόλυτης μοναρχίας και αρχίζει η περίοδος της συνταγματικής μοναρχίας. Πρόκειται για ένα Σύνταγμα συντηρητικό με ορισμένες φιλελεύθερες διατάξεις, το οποίο κατοχύρωνε ταυτόχρονα ως δεύτερο νομοθετικό σώμα τη Γερουσία. Το «ορόσημο» σε πολιτειακό επίπεδο εντοπίζεται στο 1864. Ύστερα από την κατάργηση της βασιλείας του

ματικές παραβιάσεις θεωρούνται ως κάτι δεδομένο και ο στρατός διεκδικεί αυτόνομο ρόλο στα πολιτικά πράγματα, η ψήφιση και εφαρμογή ενός Συντάγματος δεν διαδραματίζει ίσως τον κυρίαρχο ρόλο. Ωστόσο, το νέο Σύνταγμα που ψηφίζεται το 1927, είναι σημαντικό από πολλές απόψεις: Όχι μόνον επειδή κατοχυρώνει τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας ως αιρετό ανώτατο άρχοντα, αλλά και επειδή περιλαμβάνει μια σειρά από σημαντικές αλλαγές σε θεσμικό επίπεδο, όπως την επανίδρυση της Γερουσίας ως δεύτερου νομοθετικού σώματος, την επανίδρυση του Συμβουλίου της Επικρατείας (που λειτούργησε το 1929), την κατοχύρωση συγκεκριμένων κοινωνικών δικαιωμάτων (π.χ. εργασίας) και τη ρητή κατοχύρωση του συνταγματικού εθίμου του ελέγχου συνταγματικότητας των νόμων (που αποτελεί έως σήμερα ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά του νομικού μας πολιτισμού). Το Σύνταγμα του 1927 δεν έμελλε να ισχύσει για μεγάλο χρονικό διάστημα. Την 10η Οκτωβρίου 1935 ένα ακόμη στρατιωτικό κίνημα (αυτή τη φορά των φιλοβασιλικών Α. Παπάγου, Γ. Ρέππα και Δ. Οικονόμου) με τη συνεργασία του Γ. Κονδύλη, αντιπροέδρου της Κυβέρνησης Π. Τσαλδάρη, ανατρέπει την Κυβέρνηση του τελευταίου που παλινωδεί στο ζήτη-

Ο Πετρομπέης Μαυρομιχάλης, πρόεδρος της Β’ Εθνοσυνέλευσης Άστρους, η οποία το 1823 αναθεώρησε το «Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος» ως «Νόμο της Επιδαύρου».

Όθωνα τον Οκτώβριο του 1862 ψηφίζεται το Σύνταγμα του 1864, το οποίο κατοχυρώνει τη δημοκρατική αρχή (αρχή της λαϊκής κυριαρχίας): Οι κρατικές εξουσίες πηγάζουν από το έθνος, η αναθεώρηση του Συντάγματος ανατίθεται στην αποκλειστική αρμοδιότητα της Βουλής και το τεκμήριο της αρμοδιότητας το έχει πλέον ο λαός και όχι ο βασιλιάς. Το πολίτευμα της χώρας μας δεν είναι πλέον συνταγματική μοναρχία, αλλά βασιλευόμενη δημοκρατία, ενώ παράλληλα εισάγονται θετικές καινοτομίες στο πεδίο της προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων, όπως η κατοχύρωση των δικαιωμάτων του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι και η κατάργηση του «πολιτικού θανάτου (μιας απάνθρωπης ποινής, με την οποία κάποιος μετατρεπόταν σε ζωντανό-νεκρό, χωρίς δικαιοπρακτική ικανότητα, περιουσία, συζυγικές και συγγενικές σχέσεις κ.λπ). Με κυριότερο ενδιάμεσο σταθμό την αρχή της δεδηλωμένης (εμπιστοσύνης της Βουλής προς την κυβέρνηση ), το 1875, επί πρωθυπουργίας Χ. Τρικούπη , η χώρα μας πορεύεται με το Σύνταγμα του 1864 έως το 1911: Ύστερα από το κίνημα των στρατιωτικών στο Γουδή το 1909, δύο χρόνια αργότερα τροποποιούνται περίπου τα μισά από τα άρθρα του Συντάγματος του 1864 σε ένα γενικότερο φιλελεύθερο και εκσυγχρονιστικό πνεύμα, έστω και χωρίς ριζοσπαστικές αλλαγές. Όπως, όμως, γενικά, εκτός από το «δέον» («Soll») υπάρχει και το «είναι» («Sein»), έτσι και στο συνταγματικό δίκαιο εκτός από τα συνταγματικά κείμενα υπάρχει και η συνταγματική πραγματικότητα. Από το 1915 και μετά η χώρα μας εισέρχεται στη δίνη του εθνικού διχασμού και ο πολιτειακός βίος κυριαρχείται από την διαπάλη των δύο παρατάξεων με σημείο αναφοράς τον Ελευθέριο Βενιζέλο (βενιζελική και αντιβενιζελική παράταξη). Η αναμέτρηση αυτή λαμβάνει πολλές φορές τη μορφή συνταγματικών παραβιάσεων, σε αρκετές δε περιπτώσεις ακόμη και τη μορφή στρατιωτικών κινημάτων ( π.χ. Επανάσταση το 1922, κίνημα αντιβενιζελικών το 1923, Πλαστήρα το 1933, βενιζελικών το 1935) και δικτατοριών (Θ. Πάγκαλου το 1925 -1926). Στο κλίμα αυτό του μεσοπολέμου, όπου οι συνταγ-

Ζωγραφική αναπαράσταση της επανάστασης της 3ης Σεπτεμβρίου, η οποία οδήγησε στη συνταγματική μοναρχία.

θανάτου της επονομαζόμενης «Β’ Ελληνικής Δημοκρατίας» και καταργεί το πολίτευμα της αβασίλευτης δημοκρατίας, πολιτειακή αλλαγή που επικυρώθηκε με ένα «νόθο» δημοψήφισμα το ίδιο έτος. Όσον αφορά το Σύνταγμα, το ίδιο ψήφισμα «Επαναφέρει εν ισχύι το Σύνταγμα του 1911 μέχρι της επιψηφίσεως του νέου Συντάγματος» . Στην Ελλάδα, όμως, «ουδέν μονιμότερον του προσωρινού». Χρειάστηκε να περάσουν δεκαεπτά χρόνια και η χώρα να βιώσει τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936, την κατοχή των δυνάμεων του άξονα και έναν εμφύλιο πόλεμο για να θεσπιστεί νέο Σύνταγμα. Το Σύνταγμα του 1952 προσανατολίζεται περισσότερο στο Σύνταγμα του 1911, επαναφέρει το σύστημα

Υπάρχει σήμερα ανάγκη αναθεώρησης του Συντάγματος; ΓΙΑ ΤΗ ΒΑΘΎΤΑΤΗ κρίση, δημοσιονομική και οικονομική, αλλά και κοινωνική, πολιτική, ηθική, που μαστίζει τον τόπο και δικαιολογεί τις πιο μεγάλες ανησυχίες, δεν ευθύνεται ασφαλώς το Σύνταγμά μας. Αποτελεί εξάλλου κοινό τόπο η διαπίστωση ότι καμία συνταγματική αλλαγή δεν μπορεί να θεραπεύσει αφ’ εαυτής την ανεπάρκεια και την ανεντιμότητα του πολιτικού κόσμου. Επιπλέον, μετά από τρεις φλύαρες αναθεωρήσεις, το Σύνταγμά μας μοιάζει περισσότερο με λεπτομερές, τεχνικό προεδρικό διάταγμα παρά με θεμελιακό των λειτουργιών του κράτους λιτό και δυναμικό κείμενο και δεν χρειάζεται να βαρύνει περισσότερο. Ούτε, βέβαια, θα γίνει συνταγματική αναθεώρηση απλώς για να περιοριστεί η φλυαρία! Τέλος, είναι βέβαιο ότι την κρίσιμη αυτή στιγμή προέχει η κάλυψη άλλων επειγουσών αναγκών. Μια συνταγματική αναθεώρηση σήμερα θα είναι αποπροσανατολιστική και γι’ αυτό βλαπτική. Δεν χρειαζόμαστε άλλα λόγια, οι πράξεις μάς λείπουν! Δυστυχώς, η ανικανότητα ή και η άρνηση του νομοθέτη και της διοίκησης, αλλά και ο δισταγμός της νομολογίας, να ερμηνεύσουν δυναμικά και με φαντασία ορισμένες συνταγματικές διατάξεις, καθιστούν μια συνταγματική αναθεώρηση μεσοπρόθεσμα ευκταία. Αυτή θα έπρεπε να κινηθεί στους ακόλουθους άξονες: α) Εξυγίανση της πολιτικής δράσης: Πε-

ριορισμός του αριθμού των βουλευτών σε εκατό με βάση τη μέση αντιστοιχία πληθυσμού και βουλευτών στην υπόλοιπη Ευρώπη. Δώδεκα υπουργοί, κατά το πρότυπο της Ελβετίας. Ασυμβίβαστο βουλευτή και υπουργού. Ασυμβίβαστο της βουλευτικής ιδιότητας με οποιαδήποτε άλλη απασχόληση. Καταβολή της βουλευτικής αποζημίωσης μόνο σε όσους δεν έχουν άλλα εισοδήματα. Κατάργηση της βουλευτικής σύνταξης και καταβολή συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων των βουλευτών στα ταμεία που ανήκαν πριν εκλεγούν. Κατάργηση τη βουλευτικής ασυλίας. Ποινική ευθύνη των υπουργών και πρόβλεψη ότι η παραγραφή των αδικημάτων τους είναι τριακονταετής με αναδρομική ισχύ. β) Ενίσχυση των θεσμών: Διορισμός των μελών των συνταγματικών ανεξάρτητων αρχών από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και όχι πλέον τη Διάσκεψη της Βουλής, που απέτυχε παταγωδώς. Δημιουργία του «εκκλησιαστικού νομικού προσώπου» ώστε όλες οι θρησκείες να μπορούν να οργανώνονται σε αυτά. Δημιουργία του «πανεπιστημιακού νομικού προσώπου», που θα στεγάσει κρατικά και ιδιωτικά πανεπιστήμια. γ) Δημοσιονομική ισορροπία: Υιοθέτηση του «χρυσού κανόνα» αντιστοίχησης των κρατικών εσόδων με τις δαπάνες, με ειδικό ελεγκτικό όργανο και οικονομική ευθύνη του αρμόδιου υπουργού.

Tου Θεόδωρου Π. Φορτσάκη

δ) Ανασυγκρότηση της δικαιοσύνης: Ένα ανώτατο δικαστήριο, ολιγομελές, αντί τεσσάρων σήμερα. Λιγότεροι δικαστές, με θεσμοθέτηση γρήγορων εναλλακτικών μηχανισμών επίλυσης των διαφορών. ε) Ανασυγκρότηση της δημοσιοϋπαλληλίας: Διαφοροποίηση υπέρ των δημοσίων υπαλλήλων σε σύγκριση με τους ιδιωτικούς δικαιολογείται κατ’ εξαίρεση στις λίγες περιπτώσεις, που το επιβάλλει το δημόσιο συμφέρον. Ωστόσο, και πάλι, τα περισσότερα από τα μέτρα αυτά θα μπορούσαν να υιοθετηθούν χωρίς συνταγματική αναθεώρηση. Για παράδειγμα, αφού το επιτρέπει το Σύνταγμα, τι εμποδίζει το νομοθέτη να περιορίσει τον αριθμό των βουλευτών σε διακόσους ή τον πρωθυπουργό να διορίσει ολιγομελές υπουργικό συμβούλιο ή τη νομολογία να περιορίσει την παραγραφή των υπουργικών αδικημάτων στα ζητήματα, που συνδέονται αποκλειστικώς με τα πολιτικά τους καθήκοντα; Υπάρχει σήμερα επιτακτική ανάγκη οι παραπάνω κατευθύνσεις να υλοποιηθούν από τους πολιτειακούς παράγοντες αμέσως, προλαβαίνοντας την ανάγκη συνταγματικής αναθεώρησης. Χρειάζεται γι’ αυτό απλώς βούληση και, ίσως, κάποια τόλμη. Ο καθηγητής Θεόδωρος Π. Φορτσάκης είναι Πρόεδρος του Τμήματος Νομικής του Πανεπιστημίου Αθηνών

➣ 31

history (all).ps Back - 8

T1 -

2012/01/10 9:18:13

Black CyanMagentaYellow

Ελληνικά Συντάγματα

ακόμη μεγαλύτερη ενίσχυση ενός «πρωθυπουργοκεντρικού» συστήματος χωρίς ισχυρά θεσμικά αντίβαρα (με την εξαίρεση της δικαιοσύνης). Η δεύτερη αναθεώρηση του ισχύοντος Συντάγματος ολοκληρώθηκε το 2001 και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μια «εκσυγχρονιστική» αναθεώρηση. Δεν επέφερε ριζικές αλλαγές στο συνταγματικό οικοδόμημα, προσάρμοσε, όμως, το Σύνταγμα στις νέες συνθήκες. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται λ.χ. η θεσμοθέτηση των ανεξάρτητων διοικητικών αρχών και η κατοχύρωση νέων ατομικών δικαιωμάτων, όπως η προστασία των προσωπικών δεδομένων (άρθρο 9Α). Στα αρνητικά της αναθεώρησης του 2001 συγκαταλέγεται η ψήφιση λεπτομερειακών διατάξεων, οι οποίες δεν συ-

ΑΡΙΣΤΕΡΆ: Ο Χαρίλαος Τρικούπης εισήγαγε την αρχή της δεδηλωμένης, τον κυριότερο ενδιάμεσο σταθμό στην ιστορία του Συντάγματος του 1864, το οποίο ίσχυε έως το 1911. ΠΑΝΩ: Τα Συντάγματα της Ελλάδος στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. ΔΕΞΙΑ: Μετά την κατάργηση της βασιλείας του Όθωνα, το Σύνταγμα του 1864 κατοχύρωνε τη δημοκρατική αρχή.

της μίας Βουλής, περιλαμβάνει αρκετές διατάξεις που περιορίζουν τις ατομικές ελευθερίες και ισχύει μέχρι την κατάλυσή του με τη δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967, αφού δεν ευοδώθηκε η προσπάθεια αναθεώρησής του το 1963 από την κυβέρνηση Κωνσταντίνου Καραμανλή (η επονομαζόμενη «βαθεία τομή»). Μετά την πτώση της επτάχρονης στρατιωτικής δικτατορίας και το δημοψήφισμα για την επαναφορά της αβασίλευτης δημοκρατίας το 1974, το επόμενο έτος ψηφίζεται από την Ε’ Αναθεωρητική Βουλή το Σύνταγμα που ισχύει έως σήμερα. Ως προς ορισμένες από τις διατάξεις του, θα μπορούσαν να διατυπωθούν αντιρρήσεις και διαφορετικές γνώμες (βλ., λ.χ., τις διατάξεις του για την επιλογή των ηγεσιών των ανωτάτων δικαστηρίων από το υπουργικό συμβούλιο). Δύσκολα, όμως, μπορεί να αμφισβητηθεί ότι πρόκειται εν τέλει για ένα ισορροπημένο Σύνταγμα, το οποίο αποτέλεσε τη βάση για την ομαλή λειτουργία του πολιτειακού μας βίου επί τριάντα έξι συναπτά έτη. Ομοίως, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι το Σύνταγμα του 1975 περιέχει ορισμένες πρωτοποριακές για την εποχή του διατάξεις, όπως την προστασία του ιδιωτικού βίου (άρθρο 9) και του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος (άρθρο 24). Ωστόσο, οι συ-

νταγματικές διατάξεις, που κατοχυρώνουν τις ατομικές ελευθερίες, περιέχουν ταυτοχρόνως και τους αναγκαίους περιορισμούς. Διότι, όπως επεσήμανε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής στις σχετικές συζητήσεις στην Ολομέλεια της Βουλής για το Σύνταγμα του 1975, η «άποψις ότι τα ατομικά δικαιώματα δεν υπόκεινται σε περιορισμούς είναι αδιανόητος. Υιοθέτησις της αντιλήψεως αυτής θα ωδηγούσε σε κατάργησιν της γενικής ελευθερίας». Όσον αφορά την οργάνωση της πολιτείας, το Σύνταγμα του 1975 «κατηγορήθηκε» ότι χορηγούσε υπερβολικές εξουσίες στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, για παράδειγμα τη δυνατότητα να διαλύει προώρως τη Βουλή σε περίπτωση προφανούς δυσαρμονίας με το λαϊκό αίσθημα. Σε αυτό άλλωστε το σημείο επικεντρώθηκε η έντονη κριτική της τότε αντιπολίτευσης, αλλά και η συνταγματική αναθεώρηση του 1986, η οποία περιόρισε σημαντικά τις αρμοδιότητες του Προέδρου της Δημοκρατίας ως ρυθμιστή του πολιτεύματος. Η αναθεώρηση αυτή θεωρήθηκε αναγκαία με το σκεπτικό ότι οι σημαντικές αρμοδιότητες του Προέδρου της Δημοκρατίας στο αρχικό συνταγματικό κείμενο αποτελούσαν «υπερεξουσίες», κατ’ αποτέλεσμα, όμως, οδήγησε στην

Το πρώτο ελληνικό Σύνταγμα, το οποίο ψήφισε η Α’ Εθνοσυνέλευση Επιδαύρου.

νάδουν με τον λιτό και ελλειπτικό χαρακτήρα που πρέπει να έχει ένα συνταγματικό κείμενο. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η διάταξη του άρθρου 14 παρ. 9, γνωστή και ως «βασικός μέτοχος», η οποία διακινδύνευσε τις σχέσεις μας με την Ευρωπαϊκή Ένωση χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα στην καταπολέμηση της διαπλοκής. Τελευταία φορά το Σύνταγμά μας αναθεωρήθηκε το 2008. Πρόκειται για μια αναθεώρηση ήσσονος σημασίας, η οποία –αν εξαιρέσει κανείς την κατάργηση του επαγγελματικού ασυμβιβάστου των βουλευτών– ως μόνο ουσιαστικό αποτέλεσμα είχε να εμποδίσει την επόμενη συνταγματική αναθεώρηση για πέντε ακόμη χρόνια (σύμφωνα με το άρθρο 110 παρ. 6 του Συντάγματος δεν επιτρέπεται η αναθεώρησή του πριν περάσει πενταετία από την περάτωση της προηγούμενης). Σε μια χώρα, όπως η Ελλάδα, όπου η διαμαρτυρία είναι ο κανόνας και ο θετικός λόγος η εξαίρεση, ίσως θα έπρεπε να συμφωνήσουμε σε ορισμένες παραδοχές (χωρίς να παραγνωρίζουμε τα αρνητικά του πολιτειακού μας συστήματος και τις βελτιώσεις που χρειάζεται το Σύνταγμά μας): Παρά τον πολυτάραχο ιστορικό βίο μας, είμαστε μια χώρα που θέσπισε από πολύ νωρίς την καθολική ψήφο και ο πολίτης διαπαιδαγωγήθηκε σε μια κουλτούρα εκλογικών αναμετρήσεων. Είμαστε μια χώρα με ένα Σύνταγμα που κατοχύρωσε το 1975 την προστασία του περιβάλλοντος και άλλα, πρωτοποριακά για την εποχή τους, ατομικά δικαιώματα. Είμαστε μια χώρα που εδώ και τριάντα έξι χρόνια (με τις όποιες αδυναμίες της πολιτικής ζωής και τις όποιες ανεπάρκειες του πολιτικού προσωπικού) βίωσε μια πρωτόγνωρη πολιτειακή σταθερότητα με δημοκρατικές εκλογικές διαδικασίες, η γνησιότητα των οποίων δεν αμφισβητήθηκε από κανένα. Μήπως υπάρχει τελικά κάτι, για το οποίο μπορούμε να είμαστε υπερήφανοι; ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Βιβλία

E Αλιβιζάτος, Ν. (1981) Εισαγωγή στην ελληνική συνταγματική ιστορία , Τεύχος Α’ ( 1821-1941 ) , Σάκκουλας E (2011) Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στη νεοελληνική ιστορία 1800-2010, Πόλις E Αναστασιάδης, Γ. (2001) Πολιτική και συνταγματική ιστορία της Ελλάδας 1821-1941, Σάκκουλας E Λοβέρδος, Α. (2001) Πολιτική ιστορία της Ελλάδας 18281975, 3η έκδοση, Σάκκουλας E Παντελής, Α. (2007) Εγχειρίδιο συνταγματικού δικαίου, 2η έκδοση, Λιβάνης Αφίσα για το Κίνημα στο Γουδή. Θα το ακολουθούσε η τροποποίηση των μισών, περίπου, άρθρων του Συντάγματος του 1864.

E Πετρίδης, Π. (1999-2000) Σύγχρονη ελληνική πολιτική ιστορία, Τόμοι Α΄(1821-1862), Β’ (1862-1917), Γ’ (1917-1940), Γκοβόστης E Hering, G. (2006) Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα 1821-1936 (μετάφραση: Θεόδωρος Παρασκευόπουλος ), Τόμοι Α’ και Β’ , 2η έκδοση, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

history (all).ps Front - 9

T1 -

2012/01/10 9:18:14

Black CyanMagentaYellow

Ποια ΙΣΧΎΣ εν τη ενώσει;

Από τον Αντώνη Μακρυδημήτρη

Κυβερνήσεις συνεργασίας

Ο σχηματισμός, οι αρμοδιότητες και η προοπτική της σύγχρονης μεταβατικής κυβέρνησης συνεργασίας χαρακτηρίζουν τον πολιτικό διάλογο της χώρας. Ο Αντώνης Μακρυδημήτρης συνοψίζει την ιστορία των κυβερνήσεων συνεργασίας στην Ελλάδα και ο Κωνσταντίνος Χρυσόγονος προσεγγίζει τη συνταγματικότητα του σχηματισμού της κυβέρνησης Παπαδήμου

ΤΑ ΣΎΓΧΡΟΝΑ πολιτικά συστήματα και, μάλιστα, σε αυτά που οργανώνονται με βάση την αντιπροσωπευτική αρχή, η διάκριση ή διαφορά μεταξύ κυβέρνησης και αντιπολίτευσης είναι απολύτως βασική και θεωρείται ως προϋπόθεση του δημοκρατικού χαρακτήρα του πολιτεύματος. Τούτο διότι την κεντρική ευθύνη και αρμοδιότητα για τη διακυβέρνηση, ήτοι «τον καθορισμό και την κατεύθυνση της γενικής πολιτικής της χώρας», όπως ορίζει το Σύνταγμα της Ελλάδας (άρθρο 82 παρ. 1), αναλαμβάνουν εκείνες οι πολιτικές δυνάμεις και προσωπικότητες, στις οποίες στρέφεται η εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας του εκλογικού σώματος. Συναφώς, η περιοδική εναλλαγή των πολιτικών δυνάμεων, που αναλαμβάνουν τα κυβερνητικά αξιώματα και ασκούν πρωτεύοντα ρόλο στη διακυβέρνηση της χώρας, συνιστά ουσιώδη διάσταση όχι μόνο της πολιτικής αντιπροσώπευσης, αλλά και του εκδημοκρατισμού του πολιτικού συστήματος γενικότερα. Η διαφορά μεταξύ κυβέρνησης και αντιπολίτευσης, που χαρακτηρίστηκε ως sine qua non συνθήκη στο σύστημα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, δεν εξισώνεται, ωστόσο, κατ’ ανάγκην, με μια οιονεί πολεμική κατάσταση αέναης αντιπαράθεσης και πάλης μεταξύ «φίλου και εχθρού», όπως αξίωνε ο Καρλ Σμιττ (1988: 46 επ.). Πρόκειται, αντιθέτως, για μια διαφορά ανάμεσα σε εναλλακτικές προτιμήσεις του εκλογικού σώματος μεταξύ αντιτιθέμενων και όχι απαραιτήτως εχθρικών πολιτικών δυνάμεων, οι οποίες αντανακλούν και εκπροσωπούν κατά το μάλλον ή ήττον και την κοινωνικοοικονομική δομή ή διαστρωμάτωση της κοινωνίας.

Στο πλαίσιο αυτό, δεν αποκλείονται οι μετακινήσεις ή οι εναλλαγές των προτιμήσεων, αλλ’ ούτε και η ενδεχόμενη συμφωνία μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων και εκπροσώπων επί κάποιων γενικών στοιχείων της πολιτικής ζωής ή, ακόμα, και η μεταξύ τους συνεργασία επ’ αυτών. Η ευρύτερη πολιτική ή πολιτισμική (εθνική) ενότητα δεν αποκλείει τις εσωτερικές διαφοροποιήσεις πολιτικής, ούτε αυτές αποκλείουν ή αγνοούν τη γενικότερη και βαθύτερη,

νεννόηση και συναίνεση προκειμένου να αντιμετωπιστούν ζητήματα εθνικής σημασίας και να μην διασαλευτούν βασικότερες αρχές και αξίες θεμελίωσης του πολιτικού σχηματισμού, οι οποίες εκφράζουν τη βαθύτερη ή «επάλληλη συναίνεση» του λαού. Πράγματι, το συμπέρασμα αυτό βρίσκει τεκμηρίωση, όπως θα δειχθεί στη συνέχεια, από τη μελέτη της ιστορίας των κυβερνητικών σχηματισμών στην Ελλάδα από την εθνική

Η διαφορά μεταξύ κυβέρνησης και αντιπολίτευσης δεν εξισώνεται με μια οιονεί πολεμική κατάσταση «επάλληλη συναίνεση», όπως θα τη χαρακτήριζε ο John Rawls (1971: 387 επ., 2006: 77 επ.), μεταξύ των μελών του πολιτικού σώματος, που συνθέτει τη συγκεκριμένη κοινωνία. Ο «κανόνας», λοιπόν, είναι η (μονο-)κομματική ή παραταξιακή κυβέρνηση, που αναδεικνύεται από την αντίστοιχη έκφραση της βούλησης της λαϊκής κυριαρχίας και αναλαμβάνει για ορισμένο διάστημα την κύρια ευθύνη της διακυβέρνησης, έχοντας πάντοτε απέναντί της στο κοινοβούλιο την αντιπολίτευση (μείζονα και ελάσσονα), η οποία εκφράζει εναλλακτικά προγράμματα και προτάγματα πολιτικής με τη στήριξη αντίστοιχων μερίδων του εκλογικού σώματος και της πολιτικής κοινωνίας εν γένει. Ωστόσο, ο ως άνω κανόνας δεν είναι ανεπίδεκτος εξαιρέσεων στις περιπτώσεις εκείνες, που η διακομματική ή και «οικουμενική» συνεργασία των πολιτικών δυνάμεων απαιτείται από τις περιστάσεις. Είτε διότι υπήρξε μεγάλη διασπορά των προτιμήσεων του εκλογικού σώματος δίχως να προκύπτει αυτοδύναμη κυβερνητική πλειοψηφία, είτε διότι απαιτείται η ευρύτερη πολιτική συ-

απελευθέρωση και μετά. Ο κανόνας, που επικράτησε από την περίοδο της συνταγματικής μοναρχίας και μετέπειτα (1844), ήταν μεν η ανάδειξη μονοκομματικών ή παραταξιακών κυβερνήσεων, δίχως όμως να απουσιάσουν και οι εξαιρέσεις των διακομματικών ή «οικουμενικών» κυβερνήσεων σε ορισμένες περιόδους και για συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα προκειμένου να φέρουν σε πέρας κάποια αποστολή. Έτσι, από το σύνολο των 174 κυβερνήσεων που σχηματίστηκαν στην Ελλάδα από την εθνική απελευθέρωση και μετά και των 93 πρωθυπουργών που ανέλαβαν την ευθύνη διακυβέρνησης της χώρας (από τον Ιωάννη Καποδίστρια το 1828 έως και τον Λουκά Παπαδήμο το 2011), η συντριπτική πλειοψηφία ήταν οι παραταξιακές ή κομματικές κυβερνήσεις, με τις κυβερνήσεις ευρύτερης ή «οικουμενικής» συνεργασίας να αποτελούν την εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα. Στη συνέχεια αναλύονται συνοπτικώς αυτά ακριβώς τα κυβερνητικά σχήματα διακομματικής συνεργασίας και οι συνθήκες, υπό τις οποίες διαμορφώθηκαν.

➣ 35

history (all).ps Back - 9

T1 -

2012/01/10 9:18:14

Black CyanMagentaYellow

Κυβερνήσεις συνεργασίας

26.4.1944 – 3.1.1945

26.5.1877 – 11.1.1878

«Οικουμενική» κυβέρνηση Η ΚΥΒΈΡΝΗΣΗ, που σχηματίστηκε υπό την προεδρία του παλαίμαχου αγωνιστή της επανάστασης για την εθνική ανεξαρτησία Κωνσταντίνου Κανάρη, χαρακτηρίστηκε ως «οικουμενική» γιατί συμμετείχαν σε αυτήν αυτοπροσώπως όλοι σχεδόν οι πολιτικοί αρχηγοί, που ανέλαβαν επικεφαλής διαφόρων επιμέρους υπουργείων. Έτσι, ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος ανέλαβε το υπουργείο Εσωτερικών, ο Χαρίλαος Τρικούπης το Εξωτερικών, ο Επαμεινώνδας Δεληγεώργης το Οικονομικών, ο Θρασύβουλος Ζαΐμης το Δικαιοσύνης, ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης το Εκκλησιαστικών και Δημοσίου Εκπαιδεύσεως, ενώ τη διεύθυνση του υπουργείου Ναυτικών κράτησε κατά πάγια πρακτική του ο ίδιος ο ναύαρχος Κανάρης (στο υπουργείο Στρατιωτικών τοποθετήθηκε ο αντισυνταγματάρχης Χαρ. Ζυμβρακάκης). Η κυβέρνηση αυτή ήταν η έβδομη κατά σειρά που σχηματίστηκε στη διάρκεια της Βουλής που είχε προκύψει από τις εκλογές

του Ιουλίου 1875, που ήταν οι πρώτες ανόθευτες εκλογές από δεκαετίας και είχαν διεξαχθεί κατά την πρώτη πρωθυπουργία του Χαριλάου Τρικούπη. Κατά την έναρξη της βουλευτικής περιόδου εξαγγέλθηκε η «αρχή της δεδηλωμένης», που τηρήθηκε έκτοτε grosso modo ως συνθήκη του πολιτεύματος, ενώ η βουλή αυτή ήταν η πρώτη από 20ετίας, που εξάντλησε κανονικά τη διάρκειά της δίχως να υποστεί πρόωρη διάλυση. Η σταθερότητα του κοινοβουλίου την περίοδο εκείνη είχε ως συνέπεια την ανάδειξη από αυτό 10 διαφορετικών κυβερνήσεων έως τη διενέργεια των επόμενων εκλογών το Σεπτέμβριο 1879. Η ρευστότητα και η αστάθεια των κυβερνητικών σχηματισμών στη διάρκεια αυτής της βουλευτικής περιόδου οφειλόταν στο γεγονός ότι καμία από τις πολιτικές δυνάμεις δεν διέθετε αυτοδύναμη και συμπαγή κοινοβουλευτική πλειοψηφία, πολλώ μάλλον που η εμπιστοσύνη της βουλής προς ορισμένο κυβερνητικό σχηματισμό όφειλε, ακόμα τότε, να συνοδεύεται και από την εμπιστοσύνη του στέμματος προς αυτόν. Την αλληλοδιαδοχή διαφορετικών κυβερ-

νητικών σχηματισμών υπό την ηγεσία των κυριότερων, τότε, πολιτικών αρχηγών (Αλ. Κουμουνδούρου και Επ. Δεληγεώργη) ανέστειλε για ένα διάστημα η συγκρότηση της οικουμενικής κυβέρνησης ευρύτερης πολιτικής συνεργασίας υπό την προεδρία του Κανάρη. Και αυτή, όμως, η λύση αποδείχθηκε βραχύβια και μεταβατική εφόσον μετά το θάνατο του Κανάρη, στις αρχές Σεπτεμβρίου 1877, η πολυκέφαλη οικουμενική κυβέρνηση παρέμεινε ουσιαστικά ακέφαλη. Οι πολιτικοί αρχηγοί αποφάσισαν τη διατήρησή της με την πρόβλεψη και συμφωνία ότι ο καθένας από αυτούς θα προήδρευε εναλλάξ στο υπουργικό συμβούλιο, ανάλογα με το αντικείμενο των θεμάτων που θα συζητούνταν σε αυτό, ενώ θα συνέχιζαν να διευθύνουν τις υποθέσεις των υπουργείων των οποίων προΐσταντο. Η πρώτη οικουμενική κυβέρνηση τελικά κατέρρευσε οριστικώς στις αρχές Ιανουαρίου 1878, ύστερα από έντονη βασιλική παρέμβαση για μια πιο αποφασιστική στάση της χώρας στον ρωσοτουρκικό πόλεμο, που βρισκόταν σε εξέλιξη.

4.12.1926 – 4.7.1928

Κυβέρνηση Αλέξανδρου Ζαΐμη ΣΤΙΣ ΕΚΛΟΓΈΣ της 7ης Νοεμβρίου 1926, που διεξήχθησαν με υποδειγματικό, για την εποχή, τρόπο, σύμφωνα με το σύστημα της απλής αναλογικής και με τη χρήση ψηφοδελτίων για πρώτη φορά στον 20ό αιώνα, συμμετείχε πλειάδα κομμάτων και συνδυασμών, μεταξύ αυτών και το Κομμουνιστικό Κόμμα, που για πρώτη φορά εκπροσωπήθηκε στη Βουλή. Η διασπορά της λαϊκής ψήφου και η αναλογική κατανομή των εδρών είχε μεν ως συνέπεια την ευρύτερη δυνατή καταγραφή και αντιπροσώπευση των τάσεων και προτιμήσεων του εκλογικού σώματος, αλλά και τη δυσκολία σχηματισμού αυτοδύναμης και σταθερής κυβέρνησης. Κατά συνέπεια, η έλλειψη σαφούς κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας και η αδυναμία των κομμάτων και των πολιτικών αρχηγών να σχηματίσουν ομοιογενή κυβέρνηση, οδήγησε στις αρχές Δεκεμβρίου 1926 στη συγκρότηση της δεύτερης «οικουμενικής» κυβέρνησης στην πολιτική ιστορία της χώρας υπό την προεδρία του παλαίμαχου πολιτικού (για έκτη φορά πρωθυπουργού και μετέπειτα προέδρου της Β΄ Ελληνικής Δημοκρατίας) Αλέξανδρου Ζαΐμη. Πράγματι, στη διακομματική, ακριβέστερα, κυβέρνηση Ζαΐμη συμμετείχαν όλοι σχεδόν οι πολιτικοί αρχηγοί (με την εξαίρεση, ωστόσο, του μεγαλυτέρου εξ αυτών, του Ελευθερίου Βενιζέλου, που τηρούσε μια σχέση αποστασιοποίησης από τα πολιτικά δρώμενα στον τόπο). Έτσι, από τη βενιζελική πλευρά, ο Ανδρέας Μιχαλακόπουλος ανέλαβε το υπουργείο Εξωτερικών, ο Γεώργιος Καφαντάρης το Οικονομικών, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου το Γεωργίας, ο Μιχαήλ Κύρκος το Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως, ενώ από την αντίπαλη παράταξη του Λαϊκού Κόμματος και των Ελευθεροφρόνων, ο Παναγής Τσαλδάρης ανέλαβε το υπουργείο Εσωτερικών, ο Ιωάννης Μεταξάς το Συγκοινωνιών, ο Γεώργιος Μερκούρης το Εθνικής Οικονομίας και ο Αθ. Αργυρός το Παιδείας και Θρησκευμάτων. Η άμβλυνση του κλίματος του διχασμού και της έντονης πολιτικής αντιπαράθεσης, που είχε από δεκαετίας επικρατήσει στη χώρα, ήταν από τα θετικά στοιχεία στη λειτουργία

της κυβέρνησης αυτής, όπως και η από μέρους της προώθηση της τελικής επεξεργασίας και ψήφισης στη Βουλή του Συντάγματος του 1927. Η σύμμειξη, ωστόσο, πολιτικά ετερόκλητων στοιχείων στη σύνθεσή της, όσο και η διαφωνία που ανέκυψε σχετικώς με την επαναφορά των αποτάκτων (αντιβενιζελικών) αξιωματικών στο στράτευμα έμελλε να αποβούν μοιραία για τη συνοχή και μακροημέρευσή της. Έτσι, λίγους μόλις μήνες μετά τη συγκρότηση της β΄ «οικουμενικής» κυβέρνησης και με αφορμή την ίδρυση αυτοτελούς Τραπέζης της Ελλάδος και τον χωρισμό της από την Εθνική Τράπεζα επήλθε ουσιώδης διαφωνία στους κόλπους της κυβερνήσεως. Αποχώρησαν, τότε (Αύγουστος 1927), από αυτήν τα μέλη της που προέρχονταν από το Λαϊκό Κόμμα (Τσαλδάρης, Μερκούρης, Αργυρός) και η κυβέρνηση απώλεσε τον «οικουμενικό» της χαρακτήρα. Διατηρήθηκε, ωστόσο, ως κυβέρνηση «ευρέος συνασπισμού» και διακομματικής συνεργασίας μια και εξακολούθησαν να παραμένουν μέλη της διάφορα κόμματα της βενιζελικής παράταξης, αλλά και το Κόμμα των Ελευθεροφρόνων του Ι. Μεταξά, η εκπροσώπηση του οποίου αναβαθμίστηκε μάλιστα σε 4 πλέον υπουργεία. Αλλά και η κατάσταση αυτή της entente cordiale μεταξύ φιλελευθέρων και βασιλοφρόνων (βενιζελικών και μεταξικών) απεδείχθη βραχύβια, μια και όταν ανέκυψε νέα διαφωνία μεταξύ των Αλ. Παπαναστασίου και Ι. Μεταξά, ο πρώτος απεχώρησε στις αρχές Φεβρουαρίου 1928 από τον κυβερνητικό συνασπισμό, που περιοριζόταν πλέον στη στήριξη των φιλελευθέρων (των Μιχαλακόπουλου και Καφαντάρη) και των ελευθεροφρόνων (του Μεταξά). Μετά την επάνοδο, μάλιστα, του Ελευθερίου Βενιζέλου στο πολιτικό προσκήνιο ο βίος της κυβέρνησης συνεργασίας υπό τον Ζαΐμη φαινόταν προδιαγεγραμμένος. Πράγματι, στις αρχές Ιουλίου 1928 η κυβέρνηση συνεργασίας παραιτήθηκε για να τη διαδεχθεί νέο κυβερνητικό σχήμα υπό τον Ελ. Βενιζέλο.

Κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου Η ΚΥΒΈΡΝΗΣΗ αυτή, που σχηματίστηκε αρχικώς εκτός της κατεχόμενης ακόμα Ελλάδος, αποσκοπούσε στην επίτευξη εθνικής συνεργασίας μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων. Ο στόχος και το έμβλημά της ήταν, όπως ανέφερε ο ίδιος ο Παπανδρέου, παραφράζοντας τον Ιουστινιανό, «μία Πατρίς, μία Κυβέρνησις, ένας Στρατός». Με τη συμφωνία, που επήλθε τελικά στο συνέδριο του Λιβάνου τον Μάιο 1944, στην πρώτη μετακατοχική κυβέρνηση υπό τον Γ. Παπανδρέου θα μετείχαν εκπρόσωποι από όλο το φάσμα του πολιτικού κόσμου, περιλαμβανομένων, πλέον, εκείνων των παλαιών «αστικών» κομμάτων (εκ των Φιλελευθέρων και εκ του Λαϊκού Κόμματος), και έξι (6) εκπροσώπων του ΕΑΜ και της ΠΕΕΑ, που επικρατούσαν στις επαναστατημένες περιοχές της Ελλάδας. Τούτο θα προσέδιδε και έναν περίπου «οικουμενικό» χαρακτήρα στη σύνθεση της κυβερνήσεως αυτής. Ωστόσο, οι εκπρόσωποι της Αριστεράς δεν αποδέχθηκαν το διορισμό τους στα υπουργικά χαρτοφυλάκια παρά μόνο στις αρχές Σεπτεμβρίου 1944, οπότε και ορίστηκαν οι Αλέξανδρος Σβώλος στο υπουργείο Οικονομικών, Ι. Ζέβγος στο Γεωργίας, Ηλίας Τσιριμώκος στο Εθνικής Οικονομίας και Άγγελος Αγγελόπουλος ως υφυπουργός Οικονομικών. Τρεις, όμως, μόλις ημέρες νωρίτερα, είχαν ήδη παραιτηθεί από τη σύνθεση αυτής της κυβερνήσεως στελέχη προερχόμενα από το χώρο των φιλελευθέρων (Σοφ. Βενιζέλος, Αλ. Μυλωνάς, Κ. Ρέντης) κλονίζοντας έτσι τον «οικουμενικό» της χαρακτήρα, πράγμα που δεν συνιστούσε καλό οιωνό για το μέλλον. Στη συνέχεια, με την έλευση των μελών της κυβερνήσεως στην Ελλάδα στις 18 Οκτωβρίου, μετά την απομάκρυνση των δυνάμεων κατοχής και εν μέσω οξύτατων προβλημάτων ανοικοδόμησης της οικονομικής και κοινωνικής ζωής στη χώρα, το κλίμα της αμοιβαίας δυσπιστίας και καχυποψίας δεν κατέστη δυνατόν να αμβλυνθεί. Με συνέπεια να παραιτηθούν, στις αρχές Δεκεμβρίου 1944, τα μέλη της, που προέρχονταν από την Αριστερά, και να ακολουθήσουν σχεδόν αμέσως τα αιματηρά επεισόδια γνωστά ως «Δεκεμβριανά» στο κέντρο της Αθήνας.

22.12.1966 – 3.4.1967

Κυβέρνηση Ιωάννη Παρασκευόπουλου Η ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΉ κυβέρνηση εξωκοινοβουλευτικής συνθέσεως υπό την προεδρία του διοικητή της Τραπέζης της Ελλάδος έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης από τα δύο μεγαλύτερα κόμματα (Ένωση Κέντρου και ΕΡΕ), αλλ’ όχι από την ΕΔΑ και την ομάδα των «αποστατών» πολιτικών (εκ της Ενώσεως Κέντρου). Η κυβέρνηση αυτή υπήρξε προϊόν της ανώμαλης περιόδου, που ακολούθησε τη διάσπαση της κυβερνητικής παράταξης της Ενώσεως Κέντρου υπό την ηγεσία του Γεωργίου Παπανδρέου μετά την έντονη διαφωνία του με το στέμμα και την παραίτησή του στις 15 Ιουλίου 1965. Εφόσον δεν προτιμήθηκε τότε η πρόωρη διάλυση της βουλής και η προκήρυξη εκλογών, επιχειρήθηκε, αντιθέτως, η διαμόρφωση τριών διαφορετικών κυβερνητικών σχηματισμών από μέλη της πλειοψηφούσας στη βουλή παράταξης της Ενώσεως Κέντρου που «αποστάτησαν» από αυτήν (κυβερνήσεις Γ. Αθανασιάδη-Νόβα, Ηλ. Τσιριμώκου και Στ. Στεφανόπουλου). Ωστόσο, εξ αυτών μόνο η τελευταία έλαβε οριακή ψήφο εμπιστοσύνης στη Βουλή, δίχως όμως ευρύτερη λαϊκή αποδοχή. Αλλά και η «τεχνητή» κυβέρνηση Παρασκευόπουλου που τη διαδέχθηκε, γρήγορα κατέρρευσε μετά από διαφωνία των κομμάτων που τη στήριζαν, για να ακολουθήσει βραχύβια μονοκομματική κυβέρνηση της ΕΡΕ υπό τον Π. Κανελλόπουλο.

24.7 – 9.10.1974

Κυβέρνηση Κωνσταντίνου Καραμανλή H ΚΑΤΆΡΡΕΥΣΗ του δικτατορικού καθεστώτος μετά το πραξικόπημα στην Κύπρο και την τουρκική εισβολή στη Μεγαλόνησο τον Ιούλιο 1974 είχε ως συνέπεια την παράδοση της κυβερνητικής εξουσίας στον πρώην πρωθυπουργό της χώρας (1955-63) Κων. Καραμανλή, που βρισκόταν από δεκαετίας στο εξωτερικό. Αυτός αναλαμβάνοντας άμεσα την πρωθυπουργία, συνέθεσε μια κυβέρνηση «εθνικής ενότητας» από στελέχη της προδικτατορικής ΕΡΕ και της Ενώσεως Κέντρου, με τη συμμετοχή και ορισμένων προσωπικοτήτων από την Κεντροαριστερά. Έτσι, έλαβαν μέρος σε αυτή την πρώτη μεταδικτατορική κυβέρνηση του Καραμανλή ο de facto επικεφαλής της Ενώσεως Κέντρου Γεώργιος Μαύρος, που ανέλαβε υπουργός Εξωτερικών και αντιπρόεδρος της κυβερνήσεως καθώς και οι Ξεν. Ζολώτας, Ευ. Αβέρωφ - Τοσίτσας, Γ. Ράλλης, Κων. Τσάτσος, Ανδρ. Κοκκέβης, Ι. Πεσμαζόγλου, Γ.-Αλ. Μαγκάκης, Αθ. Κανελλόπουλος, κ.ά. Ο Παν. Κανελλόπουλος δεν συμμετείχε παρότι του ζητήθηκε, αλλά στήριξε με δηλώσεις του την κυβέρνηση. Αυτή η κυβέρνηση υπό τη στιβαρή ηγεσία του Καραμανλή πραγματοποίησε κατά τρόπο ομαλό την ταχεία και ασφαλή μετάβαση από το αυταρχικό καθεστώς στη δημοκρατία με τη λήψη μέτρων σταθεροποίησης και εκδημοκρατισμού του πολιτικού συστήματος, που εξέφραζαν το κοινό αίσθημα και τύγχαναν γενικότερης αποδοχής. Πράγματι, μετά από 70 περίπου ημέρες απρόσκοπτης και αποτελεσματικής λειτουργίας, η κυβέρνηση αυτή αντικαταστάθηκε στις αρχές Οκτωβρίου 1974 από μια ιδιότυπη υπηρεσιακή κυβέρνηση, από την οποία απομακρύνθηκαν τα πολιτικά στελέχη, που επρόκειτο να πολιτευτούν και στη θέση τους τοποθετήθηκαν υπηρεσιακοί υπουργοί. Στη συνέχεια, διενεργήθηκαν οι πρώτες εκλογές στη μεταπολίτευση (17.11.1974), όπου έλαβαν μέρος όλοι οι πολιτικοί σχηματισμοί περιλαμβανομένου του ΚΚΕ για πρώτη φορά από 30ετίας περίπου.

➣ 37

history (all).ps Front - 10

T1 -

2012/01/10 9:18:16

Black CyanMagentaYellow

Κυβερνήσεις συνεργασίας

23.11. 1989 – 13.2.1990

2.7 – 12.10.1989

Κυβέρνηση Ξενοφώντος Ζολώτα

Κυβέρνηση Τζαννή Τζαννετάκη Η ΒΡΑΧΎΒΙΑ «συγκυβέρνηση» Τζαννετάκη, που διαμορφώθηκε με τη στήριξη και τη συμμετοχή σε αυτήν μελών της Νέας Δημοκρατίας και του Συνασπισμού της Αριστεράς και της Προόδου με την εξαίρεση των ηγεσιών τους, ήταν αποτέλεσμα της αβέβαιης έκβασης των εκλογών της 18ης Ιουνίου 1989. Στις εκλογές αυτές, λόγω και του ισχύοντος εκλογικού συστήματος, η Νέα Δημοκρατία, που πλειοψήφησε για πρώτη φορά ύστερα από μια 15ετία περίπου, μολονότι κέρδισε το 44% της λαϊκής ψήφου περιορίστηκε στις 145 έδρες στη βουλή, ενώ η απερχόμενη κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου, μετά από 8ετή παραμονή της στην εξουσία, έλαβε το 39% των ψήφων και 125 έδρες. Τα κόμματα της Αριστεράς, αντιθέτως, είδαν την εκλογική τους επιρροή

να ανέρχεται σε ποσοστά πάνω από 13% και να λαμβάνουν 28 έδρες στη βουλή. Η αδυναμία σχηματισμού αυτοδύναμης κυβέρνησης οδήγησε εν τέλει τις ηγεσίες της Νέας Δημοκρατίας (Κων. Μητσοτάκης) και της Αριστεράς (Χαρ. Φλωράκης και Λεων. Κύρκος) στη συγκρότηση κυβέρνησης συνεργασίας ή «ιστορικού συμβιβασμού» υπό τον πρώην υπουργό Τζ. Τζαννετάκη με τη συμμετοχή στελεχών και από τις δύο παρατάξεις (όχι όμως από το ΠΑΣΟΚ, που κατέλαβε τα έδρανα της μείζονος και ελάσσονος αντιπολίτευσης). Έτσι, την πλειοψηφία των υπουργικών χαρτοφυλακίων ανέλαβαν πολιτικά στελέχη της Νέας Δημοκρατίας (περιλαμβανομένων των Αθ. Κανελλόπουλου, Ιω. Βαρβιτσιώτη, Γ. Σουφλιά, Αντ. Σαμαρά, Στ. Δήμα,

Τα αποτελέσματα των κυβερνητικών συνεργασιών

ΑΠΌ ΤΟ ΣΎΝΟΛΟ των 174 κυβερνήσεων που σχηματίστηκαν από την εθνική απελευθέρωση και μετά, μόνο οκτώ (8) είχαν το χαρακτήρα των συμμαχικών ή συνεργατικών κυβερνήσεων διακομματικής και διαπαραταξιακής στήριξης. Όλες υπήρξαν βραχύβιες στη διάρκειά τους και με διαφορετικά έως αμφίβολα αποτελέσματα στη λειτουργία τους. Οι περισσότερες από αυτές συνετέλεσαν, μετά τη σύντομη παρεμβολή τους, στην επάνοδο στην ομαλή λειτουργία του κοινοβουλευτισμού και του δημοκρατικού πολιτεύματος. Σε δύο, όμως, περιπτώσεις επακολούθησαν τα αντίθετα από τα επιθυμητά αποτελέσματα (η περίπτωση Γεωργίου Παπανδρέου και Ιωάννη Παρασκευόπουλου, αντιστοίχως). Φαίνεται, εν κατακλείδι, ότι οι

Μιλτ. Έβερτ), ενώ τέσσερα υπουργικά χαρτοφυλάκια επιφυλάχθηκαν για στελέχη του Συνασπισμού, τα οποία κατέλαβαν αντιστοίχως οι Ν. Κωνσταντόπουλος (Εσωτερικών), Φ. Κουβέλης (Δικαιοσύνης), Θεοχ. Παπαμάργαρης (Εργασίας) και Γ. Μυλωνάς (Πολιτισμού). Το έργο της «συγκυβέρνησης», που εστιάστηκε στη δρομολόγηση διαδικασιών «κάθαρσης» του δημοσίου βίου από τα σκάνδαλα και την αίσθηση διαφθοράς που βρισκόταν τότε σε έξαψη, θεωρήθηκε ότι περατώθηκε περί τα μέσα του φθινοπώρου της ίδιας χρονιάς με την παραπομπή των υπευθύνων στη δικαιοσύνη. Αποφασίστηκε, λοιπόν, η πρόωρη διάλυση της βουλής και η διενέργεια βουλευτικών εκλογών από μία αμιγώς υπηρεσιακή κυβέρνηση, όπως και έγινε.

κυβερνήσεις ευρύτερης πολιτικής συνεργασίας αναφύονται και λειτουργούν στην Ελλάδα, άλλοτε με μεγαλύτερη και άλλοτε με μικρότερη επιτυχία, σε περιόδους κρίσης του κοινοβουλευτισμού ως μέσα για την επάνοδο σε αυτόν και όχι για την αντικατάσταση και υπέρβασή του. Για το λόγο αυτό θεωρήθηκε ότι αποτελούν εξαιρέσεις από τον κανόνα, οι οποίες επιβεβαιώνουν ακριβώς τον «κανόνα» της κατά πλειοψηφία διακυβέρνησης από ενιαία συνήθως κόμματα στο πλαίσιο της κοινοβουλευτικής και αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, που έχει μακρά παράδοση στη χώρα ήδη από τον 19ο αιώνα. Θα μπορούσε, μάλιστα, να παρατηρηθεί ότι η σημασία τους βαίνει φθίνουσα, πράγμα που φαίνεται και από την απροθυμία των ίδιων των πολι-

ΟΙ ΕΚΛΟΓΈΣ της 5ης Νοεμβρίου 1989 δεν κατάφεραν να αναδείξουν και πάλι αυτοδύναμη κοινοβουλευτική πλειοψηφία και το σχηματισμό μονοκομματικής κυβέρνησης. Η πλειοψηφούσα παράταξη της Νέας Δημοκρατίας (υπό την ηγεσία του Κων. Μητσοτάκη), μολονότι αύξησε τα ποσοστά της εκλογικής της επιρροής στο 46,20% των ψήφων, δεν ξεπέρασε τις 148 έδρες στη βουλή. Από την άλλη πλευρά, το ΠΑΣΟΚ (υπό τον Ανδρέα Παπανδρέου) συσπείρωσε τους οπαδούς του φθάνοντας το 40% της λαϊκής ψήφου και διασφαλίζοντας 128 έδρες. Αντίθετα, ο Συνασπισμός της Αριστεράς υπέστη μια μικρή, αλλά αισθητή, μείωση της επιρροής του σε 11% περίπου των ψήφων και 21 έδρες στη βουλή. Υπό τις συνθήκες αυτές και προκειμένου να αποφευχθεί η προσφυγή στις κάλπες για μία ακόμα φορά (την 3η μέσα σε ένα έτος), προκρίθηκε η λύση της «οικουμενικής» κυβέρνησης υπό την προεδρία του επίτιμου Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος, διακεκριμένου οικονομολόγου και ακαδημαϊκού, Ξενοφώντος Ζολώτα. Όντως, στη σύνθεση της κυβερνήσεως αυτής συμμετείχαν αναλογικά εκπρόσωποι και από τα τρία κόμματα στη

τικών αρχηγών να λάβουν μέρος σε αυτές (αξίζει, εν προκειμένω, να συγκριθεί η σύνθεση της πρώτης οικουμενικής κυβέρνησης του 1877 με αυτή των τριών τελευταίων). Ίσως τούτο οφείλεται και σε χαρακτηριστικά της επικρατούσας πολιτικής κουλτούρας, η οποία κατά την ημετέρα παράδοση έλκεται περισσότερο από την όξυνση της αντιπαράθεσης σε συμβολικό ή και πραγματικό επίπεδο, παρά από το διάλογο και τη συνεργασία, τη συναίνεση και τον συμβιβασμό. Ο ουσιωδέστερος λόγος πιθανόν έχει να κάνει με τη σταδιακή ωρίμανση του κοινοβουλευτισμού στα πολιτικά ήθη και τη γενικότερη προτίμηση λειτουργίας εντός, παρά εκτός αυτού. Συναφής είναι η παρατήρηση ότι η σταθερότητα της θητείας του κοινοβουλίου ως οργανωτική αρχή του

πολιτεύματος παράγει τα αποτελέσματά της όταν συνοδεύεται και από την ανάλογη σταθερότητα των κυβερνήσεων που στηρίζονται σε αυτό. Κυβερνητική και κοινοβουλευτική σταθερότητα μοιάζει να αποτελούν ένα ζεύγος αλληλένδετων μεταβλητών, ομόλογων αρχών και αξιών. Ώστε, όταν παραβιάζεται η μία, τείνει μάλλον να επηρεάζεται αρνητικώς και η άλλη και να κλονίζεται η συνολικότερη ισορροπία και ευστάθεια του πολιτικού συστήματος. Έτσι, η μονομερής επιδίωξη σταθερότητας του κοινοβουλίου ανεξαρτήτως από και σε βάρος της κυβερνητικής συνοχής και σταθερότητας, ήτοι η ανάδειξη διαφορετικών κυβερνήσεων (συμμαχικού ή συνεργατικού χαρακτήρα) από την ίδια βουλή, μπορεί να παραγάγει τα αντίθετα από τα ανα-

βουλή (8 από τη Νέα Δημοκρατία, 7 από το ΠΑΣΟΚ και 3 από τον Συνασπισμό), όχι όμως οι αρχηγοί τους. Πράγμα που δεν απέτρεψε τη λειτουργία στην πράξη ενός άτυπου, πλην ουσιαστικού, κέντρου λήψεως των αποφάσεων εκτός του υπουργικού συμβουλίου («διευθυντήριο» των πολιτικών αρχηγών). Συνάμα οι κατά «πολιτικές συζυγίες» διοίκηση ορισμένων από τα βασικότερα υπουργεία με στελέχη από τη μια και την άλλη παράταξη μείωνε τη συνοχή και την αποτελεσματικότητα δράσης της κυβέρνησης. Η αδυναμία, τέλος, ανάδειξης Προέδρου της Δημοκρατίας από την υφιστάμενη τότε βουλή, μια και ο απερχόμενος πρόεδρος, Χρ. Σαρτζετάκης, δεν στηριζόταν πλέον από το ΠΑΣΟΚ, αλλά μόνο από το Συνασπισμό, οδήγησε στη λήξη της θητείας της οικουμενικής κυβέρνησης Ζολώτα στις αρχές Φεβρουαρίου 1990. Αποχώρησαν τότε από αυτήν τα πολιτικά στελέχη των κομμάτων και μετατράπηκε σε υπηρεσιακή για τη διενέργεια εκλογών, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν στις 8 Απριλίου 1990 αναδεικνύοντας αυτοδύναμη τη Νέα Δημοκρατία, αν και με οριακή πλειοψηφία στη βουλή.

μενόμενα αποτελέσματα. Κοντολογίς, η αρχή της κατά πλειοψηφία ανάδειξης πολιτικής ηγεσίας και η από μέρους της ανάληψη της ευθύνης για συγκεκριμένες αποφάσεις και επιλογές, για τις οποίες εν συνεχεία λογοδοτεί προς το εκλογικό σώμα, αποτελεί αναγκαία συνθήκη για τη σταθερότητα των θεσμών και την ομαλή λειτουργία της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Η ευρύτερη πολιτική συνεργασία, όποτε επιχειρείται ως έκφραση της βαθύτερης ή διάχυτης συναίνεσης του κοινωνικοπολιτικού μετασχηματισμού, αποσκοπεί στην αποκατάσταση του βασικού διαρθρωτικού ή διαδικαστικού κανόνα της κατά πλειοψηφία διακυβέρνησης των δημοσίων υποθέσεων και όχι στην αντικατάσταση ή τον κλονισμό του.

Ο Αντώνης Μακρυδημήτρης είναι καθηγητής της Διοικητικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών

➣ 39

history (all).ps Back - 10

T1 -

2012/01/10 9:18:17

Black CyanMagentaYellow

Κυβερνήσεις συνεργασίας

Η συνταγματικότητα της σύγχρονης συνεργασίας

ση δεν καλύπτει τη συνταγματική ακροβασία, δεδομένου ότι οι κοινοβουλευτικές ομάδες των κομμάτων που στηρίζουν την κυβέρνηση αυτή και ιδίως η κοινοβουλευτική ομάδα του πλειοψηφούντος στη Βουλή κόμματος τέθηκαν έτσι αντιμέτωπες με τετελεσμένα γεγονότα . Το γενικότερο πρόβλημα δημοκρατίας πίσω από όλα αυτά είναι ότι η νέα κυβέρνηση και η πολιτική της δεν έχουν αποτελέσει αντικείμενο ούτε λαϊκής εντολής (αυτή είχε δοθεί στο ΠΑΣΟΚ τον Οκτώβριο του 2009 προκειμένου να αξιοποιήσει τα «λεφτά» που υπήρχαν, συμφώνως με τις διαβεβαιώσεις του αρχηγού του, και να υλοποιήσει την «πράσινη ανάπτυξη» με στόχο να μετατρέψει την Ελλάδα σε «Δανία του Νότου») ούτε, όμως, έστω συζήτησης και ψηφοφορίας, χωρίς φόβο διαγραφής, στα συλλογικά όργανα οποιουδήποτε από τα

Από τον Κωνσταντίνο Χρυσόγονο

Ο ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΌΣ της κυβέρνησης Παπαδήμου στις 11.11.2011 έγινε με βάση όσα συμφωνήθηκαν στη σύσκεψη τριών αρχηγών κομμάτων το πρωί της προηγούμενης ημέρας, ενώ άλλοι δύο αρχηγοί κομμάτων είχαν αρνηθεί τη συμμετοχή τους. Το ερώτημα είναι κατά πόσο η διαδικασία αυτή βρίσκει έρεισμα στις σχετικές διατάξεις του Συντάγματος. Το άρθρο 38 του Συντάγματος διακρίνει δύο μορφές παραίτησης, δηλαδή αφενός την παραίτηση της κυβέρνησης συνολικώς και αφετέρου την ατομική παραίτηση του πρωθυπουργού με ταυτόσημο αποτέλεσμα, δηλαδή την απαλλαγή της κυβέρνησης από τα καθήκοντά της, αφού η διάρκεια του βίου

κό Δίκαιο, 2003, σ. 531) ότι αφορά όχι την πρώτη φάση της σύσκεψης (δηλ. την επιβεβαίωση αδυναμίας σχηματισμού κυβέρνησης, που να έχει την εμπιστοσύνη της Βουλής), αλλά απευθείας τη δεύτερη (δηλαδή το σχηματισμό κυβέρνησης για άμεση διάλυση της Βουλής και διεξαγωγή εκλογών). Εφόσον, αντίθετα, το κυβερνών κόμμα, το οποίο διαθέτει την απόλυτη κοινοβουλευτική πλειοψηφία, έχει την πρόθεση να συνεχίσει να κυβερνά ή, έστω, να συγκυβερνά μαζί με άλλα κόμματα με αλλαγή, όμως, στο πρόσωπο του πρωθυπουργού, τότε η ενδεδειγμένη συνταγματική οδός είναι εκείνη της παραγράφου 2 του άρθρου 38 Συντ. Θα έπρεπε συνεπώς να υποβληθεί ατομική παραίτηση του πρωθυπουργού προς τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και πρόταση νέου πρωθυπουργού από την κοινοβουλευτική ομάδα του κυβερνώντος κόμματος (το αργότερο σε τρεις ημέρες από την παραίτηση του πρωθυπουργού). Ο νέος αυτός πρωθυπουργός μπορεί, δεδομένου ότι δεν προβλέπεται κανένας σχετικός περιορισμός στο άρθρο 38 παρ.2, να είναι εξωκοινοβουλευτικός και/ή πρόσωπο, που δεν ανήκει πολιτικά στο κυβερνών κόμμα, ενδεχομένως κατ’ ακολουθία προηγούμενης συμφωνίας μεταξύ των ηγεσιών δύο ή περισσότερων κομμάτων. Συνεπώς, ο σχηματισμός της κυβέρνησης Παπαδήμου με υπόδειξη του πρωθυπουργού της από τους προέδρους του ΠΑΣΟΚ, της ΝΔ και του ΛΑΟΣ συνιστά παράκαμψη της προβλεπόμενης συνταγματικής διαδικασίας, δηλαδή της εκλογής του νέου πρωθυπουργού από την κοινοβουλευτική ομάδα του κόμματος, που διαθέτει την απόλυτη πλειοψηφία των εδρών στη Βουλή. Η παροχή μετά ταύτα ψήφου εμπιστοσύνης από τη Βουλή προς τη νέα κυβέρνη-

Παραπέμπει σε Ιερά Συμμαχία και λιγότερο σε κοινοβουλευτική δημοκρατία

Ο σχηματισμός της κυβέρνησης Παπαδήμου συνιστά παράκαμψη της προβλεπόμενης συνταγματικής διαδικασίας της ταυτίζεται ούτως ή άλλως με την πρωθυπουργική θητεία. Η διαφορά της παραίτησης της κυβέρνησης συνολικώς (άρθρο 38 παρ.1 Συντ.) από την ατομική παραίτηση του πρωθυπουργού (άρθρο 38 παρ.2 Συντ.) εντοπίζεται όμως στο τι επακολουθεί. Σε περίπτωση (συνολικής) παραίτησης της κυβέρνησης και εφόσον πρόκειται για κυβέρνηση κόμματος, που διαθέτει την απόλυτη κοινοβουλευτική πλειοψηφία με επικεφαλής τον αρχηγό του, υπονοείται ότι το κόμμα αυτό θέλει να παύσει να κυβερνά και να οδηγήσει τη χώρα σε άμεση διεξαγωγή εκλογών. Η παραπομπή του εδαφίου γ΄ της παραγράφου 1 του άρθρου 38 Συντ. στο εδάφιο γ΄ της παραγράφου 3 του άρθρου 37 Συντ. για τη συνέχεια της διαδικασίας, δηλαδή στη σύσκεψη των αρχηγών των κομμάτων υπό τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, πρέπει να εκληφθεί (βλ. σε ανύποπτο χρόνο, Κ. Χρυσόγονου, Συνταγματι-

Ο Κωνσταντίνος Χρυσόγονος είναι καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

κόμματα, τα οποία τη στηρίζουν. Καταστρατηγείται έτσι, για μία ακόμη φορά, και η επιταγή του άρθρου 29 Συντ. για εσωκομματική δημοκρατία. Η νέα κυβέρνηση και η πολιτική της είναι το προϊόν διαπραγματεύσεων μεταξύ των κομματικών ηγεμόνων πίσω από κλειστές πόρτες ή μέσω τηλεφώνου. Η μεθοδολογία παραπέμπει περισσότερο σε Ιερά Συμμαχία και λιγότερο σε κοινοβουλευτική δημοκρατία. Πρέπει, μάλιστα, να σημειωθεί ότι οι συσκέψεις των αρχηγών κομμάτων στις 6 και 10 Νοεμβρίου 2011 έγιναν χωρίς να υφίσταται νομικώς η παραίτηση Παπανδρέου από την πρωθυπουργία, αφού αυτή δημοσιεύθηκε (και απέκτησε νόμιμη υπόσταση) στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως στις 11 Νοεμβρίου. Επομένως, η ανάθεση εντολής σχηματισμού κυβέρνησης στον νέο πρωθυπουργό έγινε ούτως ή άλλως κατά τρόπο πρωθύστερο και, άρα, αντισυνταγματικό. 41

history (all).ps Front - 11

T1 -

2012/01/10 9:18:18

Black CyanMagentaYellow

Ξένο κεφάλαιο και Βενιζέλος

Τα δάνεια της εποχής

στον για τον εκσυγχρονισμό της υποδομής της χώρας. Με τα εξωτερικά δάνεια που είχε συνάψει το κράτος, χρηματοδότησε την εκτέλεση οκτώ μεγάλων τεχνικών έργων. Μόνο το ένα από αυτά εκτελέστηκε από ελληνική εταιρεία. Τα υπόλοιπα εφτά τα ανέλαβαν ξένες εταιρείες, στην πλειοψηφία τους αμερικανικές, στις οποίες και παραχωρήθηκαν αποκλειστικά δικαιώματα για τη μακροχρόνια εκμετάλλευσή τους. Με αυτό τον τρόπο ο ξένος έλεγχος έγινε ουσιαστικός σε τομείς-κλειδιά της ελληνικής οικονομίας. Η Διεθνής Οικονομική Επιτροπή ( ΔΟΕ), ενώ ώς τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο είχε υπό τον έλεγχό της το 18% των τακτικών εσόδων του κράτους, στα τέλη της δεκαετίας του 1920 επεξέτεινε την κηδεμονία της στο 40% των τακτικών εσόδων. Επίσης, από το 1923, όταν η Ελλάδα ζήτησε τη συμπαράσταση της Κοινωνίας των Εθνών (ΚτΕ) για την αντιμετώπιση του προσφυγικού προβλήματος, η κυβέρνηση ήταν υποχρεωμένη να λογοδοτεί για την οικονομική πολιτική της όχι μόνο στη ΔΟΕ, αλλά και στη δημοσιονομική επιτροπή της ΚτΕ. Η επιρροή της δημοσιονομικής επιτροπής έγινε πιο ισχυρή με την τραπεζική μεταρρύθμιση. Από το 1927 ώς τα μέσα της δεκαετίας του 1930 ασκούσε στενή εποπτεία στα τραπεζικά θέματα μέσω του τεχνικού συμβούλου της, τον οποίο είχε εγκαταστήσει στην Τράπεζα της Ελλάδος. Ωστόσο, παρά την εμφάνιση ενός δεύτερου «διεθνούς» επόπτη στο ελληνικό προσκήνιο, ο ξένος έλεγχος διαφοροποιήθηκε μόνο φαινομενικώς. Τόσο στη ΔΟΕ όσο και στη δημοσιονομική επιτροπή της ΚτΕ, αλλά και στην Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ), τον κυρίαρχο λόγο έχουν τώρα το βρετανικό θησαυροφυλάκιο και η Τράπεζα της Αγγλίας. Η περίοδος του Μεσοπολέμου παρουσιάζει μια ιδιομορφία ως προς το φαινόμενο της εξάρτησης: Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος προκάλεσε οικονομικά προβλήματα και ανάγκες, που επηρέασαν αποφασιστικώς την οικονομική εξάρτηση της Ελλάδας από τους Συμμάχους. Συγκεκριμένως, η καθυστέρηση του διακανονισμού των πολεμικών χρεών της Ελλάδας, η μη καταβολή των καθυστερουμένων πιστώσεων εκ μέρους των πρώην Συμμάχων της (με εξαίρεση τις ΗΠΑ) και, τέλος, οι περιπλοκές στο θέμα των επανορθώσεων από τις καταστροφές του πολέμου, που δικαιούνταν η χώρα, είχαν αρνητικές επιπτώσεις και μείωσαν περισσότερο την πιστοληπτική ικανότητα της Ελλάδας στη διεθνή κεφαλαιαγορά. Ο Βενιζέλος έδειξε ζωηρό ενδιαφέρον για όλα τα παραπάνω προβλήματα. Όπως θα δούμε, κατέβαλε συνεχείς προσπάθειες: Να τακτοποιηθούν (με όρους ευνοϊκούς για την Ελλάδα) οι οικονομικές εκκρεμότητες που προέκυψαν από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο με τους ξένους και να δανειστεί η Ελλάδα σημαντικά ποσά από το εξωτερικό για αναπτυξιακούς σκοπούς. Όμως, οι προσδοκίες του δεν εκπληρώθηκαν εντελώς.

του Βενιζέλου Το ξένο κεφάλαιο στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου

ση, δεν είχε τις απαραίτητες τεχνικές γνώσεις. Ωστόσο, είχε μια σχετικώς διαμορφωμένη, ξεκάθαρη και σταθερή θέση για το ποια θα έπρεπε να είναι η οικονομική πορεία της Ελλάδας και ποιος ο ρόλος του ξένου παράγοντα στη διαδικασία αυτή. Η πρωταρχική επιθυμία του, σε πολιτικό επίπεδο, να εξελιχθεί η Ελλάδα σε μια αυτοτελή, αυτοδύναμη, σχεδόν αυτάρκη χώρα στη διεθνή κοινότητα, τον έκανε να στραφεί σε μια οικονομική θεώρηση, που είχε βασικό στόχο την εξάλειψη των διαρθρωτικών ανισορροπιών ανάμεσα στη χώρα μας και στις δυτικές ευρωπαϊκές χώρες. Σε αυτό το πλαίσιο διακήρυσσε την αυτάρκεια σε βασικά είδη διατροφής, πρώτων υλών και μεταποιημένων προϊόντων, όχι ως αυτοσκοπό για να απομονωθεί η χώρα από τη διεθνή κοινότητα, αλλά ως μέσο για να είναι σε θέση να συναλλάσσεται με τους ισχυρότερους επί ίσοις όροις. Η αρχική πεποίθηση του Βενιζέλου για τις δυνατότη-

Μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο σημειώθηκαν αλλαγές και ως προς την προέλευση των ξένων δανείων

Περίπου 90 χρόνια πριν, στις 20 Ιανουαρίου 1932, ο Ελευθέριος Βενιζέλος αναχωρούσε από την Αθήνα για την Ευρώπη, στο πλαίσιο της προσπάθειάς του για εξασφάλιση δανείου 3 εκατομμυρίων λιρών. Η Ιωάννα Πεπελάση συνοψίζει την οικονομική ιστορία της Ελλάδας την περίοδο εκείνη και παρατηρεί τη στάση του Βενιζέλου

ΤΗ ΔΙΆΡΚΕΙΑ του Μεσοπολέμου σημειώθηκε μαζική εισροή ξένου κεφαλαίου στο δημόσιο τομέα της ελληνικής οικονομίας. Ώς το 1932, οπότε διακόπηκε η ροή του ξένου κεφαλαίου, είχαν συναφθεί 16 μακροχρόνια δάνεια ονομαστικού κεφαλαίου 48,6 εκατ. λιρών. Το ποσό αυτό ήταν τεράστιο για τα δεδομένα της ελληνικής οικονομίας της εποχής εκείνης. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι στη διάρκεια του Μεσοπολέμου το ετήσιο εθνικό εισόδημα δεν ξεπέρασε τις 130 εκατ. λίρες. Μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο σημειώθηκαν αλλαγές και ως προς την προέλευση των ξένων δανείων και ως προς τη χρησιμοποίησή τους. Αφ’ ενός η Βρετανία αντικατέστησε τη Γαλλία ως κύρια προμηθεύτρια κεφαλαίων. Αφ’ ετέρου, ενώ ώς το 1918 ο ξένος δανεισμός είχε κύριο στόχο την κάλυψη των πολεμικών αναγκών, μετά τη λήξη του πολέμου τα ξένα κεφάλαια χρησιμοποιήθηκαν ως επί το πλεί-

Η οικονομική φιλοσοφία του Βενιζέλου Ο Βενιζέλος, στις επισημάνσεις του για τα οικονομικά προβλήματα, δεν προχώρησε σε μια βαθύτερη ανάλυ-

τες της Ελλάδας θα μπορούσε να θεωρηθεί υπεραισιόδοξη˙ ξέφευγε άλλωστε από το γενικό πνεύμα της εποχής. Ήδη από το 1910 είχε δείξει πως δεν ήταν θιασώτης της ηττοπαθούς και στρουθοκαμηλικής θεωρίας της «ψωροκώσταινας» καθώς διακήρυσσε την πρωτότυπη για την εποχή εκείνη θέση ότι «η χώρα ημών δεν είναι πτωχή, αλλά ανεκμετάλλευτος». Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή και τη μαζική εγκατάσταση των προσφύγων συνέχισε να εκφράζεται μεγαλοστόμως για τις προοπτικές της Ελλάδας, αναγνώριζε όμως ότι το έργο της οικονομικής ανάπτυξης της χώρας είχε γίνει πιο δύσκολο και περίπλοκο. Ενώ συνέχισε να πιστεύει πως η γεωργία θα αποτελούσε πάντοτε την κυριότερη πηγή πλούτου, άρχισε να τονίζει ότι έπρεπε να αναπτυχθεί και η βιομηχανία. Πίστευε ότι η ξαφνική εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα είχε δύο όψεις: Από τη μια δημιουργούσε ένα τεράστιο δημογραφικό πρόβλημα, το οποίο θα λυνόταν μόνο με την εκβιομηχάνιση, και από την άλλη διατύπωνε ότι «η σημερινή μας δημογραφική σύνθεση -το έμψυχο υλικό- είναι το μέγα μελλοντικό της Ελλάδος κεφάλαιο». Πολύ ορθώς δηλαδή συνέλαβε τις δυνατές επιπτώσεις του προσφυγικού, που, ενώ βραχυχρονίως δημιουργούσε ένα σοβαρό πρόβλημα, ταυτοχρόνως πρόσφερε καινούργια στοιχεία για την ταχύτερη οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Με γνώμονα – κριτήριο πάντα την οικονομική πρόοδο, ο Βενιζέλος υποστήριζε ότι εφόσον η Ελλάδα δεν ήταν ούτε αναπτυγμένη ούτε αυτάρκης, οι δεσμοί της με το εξωτερικό θα έπρεπε να είναι ισχυροί. Ο Βενιζέλος ασπάστηκε χωρίς ενδοιασμούς την άποψη των ξένων κηδεμόνων, ότι ήταν δηλαδή ανάγκη να ακολουθηθεί μια «ορθόδοξη» οικονομική πολιτική, που θα είχε ως βασικούς άξονες αφ’ ενός την ισοσκέλιση του προϋπολογισμού και αφ’ ετέρου μία περιοριστική νομισματική πολιτική.

➣ 43

history (all).ps Back - 11

T1 -

2012/01/10 9:18:19

Black CyanMagentaYellow

Ξένο κεφάλαιο και Βενιζέλος

Ωστόσο, παρά το ότι θεωρητικώς αποδεχόταν και την παρουσία της διεθνούς κηδεμονίας και την αναγκαιότητα άσκησης «συντηρητικής» οικονομικής πολιτικής, οι αντιθέσεις του με τους ξένους επόπτες της χώρας δεν ήταν λίγες. Τούτο έγινε εμφανές μετά τη Μικρασιατική καταστροφή και ιδιαίτερα στη διάρκεια της τετραετίας 1928-1932.

Βενιζέλος και ξένο κεφάλαιο 1918-1920 Στη διάρκεια αυτής της διετίας ο πρωθυπουργός Βενιζέλος προσπάθησε να εξασφαλίσει μεγάλα οικονομικά οφέλη για την Ελλάδα από το εξωτερικό, αρχίζοντας με το δανεισμό για τις πολεμικές ανάγκες της χώρας και συνεχίζοντας με την προσπάθεια προσέλκυσης κεφαλαίων για μεγάλα τεχνικά έργα. Συγκεκριμένως, τον Φεβρουάριο του 1918 εξασφάλισε με τη Συμφωνία των Παρισίων την οικονομική αρωγή, που ο ίδιος θεωρούσε προϋπόθεση sine qua non για την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο, στο πλευρό των Συμμάχων. Εκτός από την παροχή άφθονου στρατιωτικού υλικού, η συμφωνία προέβλεπε και το άνοιγμα πιστώσεων στα θησαυροφυλάκια της Αγγλίας, της Γαλλίας και των ΗΠΑ, ύψους ώς και 750 εκατ. φράγκα. Μάλιστα, είναι χαρακτηριστικό πως τον Μάιο του 1919 το ανώτατο όριο των πιστώσεων που θα καταβάλλονταν, αυξήθηκε από τους Συμμάχους κατά 100 εκατ. φράγκα. Έτσι, το ποσό που υποσχέθηκαν στην Ελλάδα έφτασε τα 850 εκατ. φράγκα, δηλαδή κάπου 34 εκατ. λίρες. Μετά τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και ενώ ήταν ακόμα πρωθυπουργός, ο Βενιζέλος επιδίωξε να αναθέσει στο ξένο κεφάλαιο την εκτέλεση μεγάλων έργων υποδομής. Συγκεκριμένως, τον Ιανουάριο του 1919 ανακοίνωσε ότι η ελληνική κυβέρνηση ενδιαφερόταν να αναθέσει σε ξένες εταιρείες φιλόδοξα έργα υποδο-

μής, όπως για παράδειγμα: • Την εκτροπή του Στρυμόνα και την αποξήρανση των ελών της πεδιάδας Σερρών - Δράμας. • Αποξηραντικά, αντιπλημμυρικά και αρδευτικά έργα στην κοιλάδα του Αξιού και στη Θεσσαλία.

Το Νοέμβριο του 1920 διακόπηκε η συμμαχική οικονομική ενίσχυση • Έργα ύδρευσης στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη. • Γεωτρήσεις για κοιτάσματα πετρελαίου και άνθρακα σε διάφορες περιοχές. • Αξιοποίηση των υδατοπτώσεων της Δυτικής Μακεδονίας και της Δυτικής Ελλάδας. Για την ανάληψη αυτών των έργων έδειξαν ζωηρό ενδιαφέρον γαλλικές και αγγλικές εταιρείες. Παρά το ότι έγιναν ορισμένες τεχνικές μελέτες οι διαπραγματεύσεις δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ, με αποτέλεσμα να μην υπογραφούν οι σχετικές συμβάσεις. Τα αρχικά φιλόδοξα σχέδια του Βενιζέλου αποτέλεσαν τη βάση για ό,τι επακολούθησε. Οι κυβερνήσεις που ήρθαν στην εξουσία μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, στις διεθνείς δημοπρασίες που προκήρυξαν, ακολούθησαν σε γενικές γραμμές το βενιζελικό πρόγραμμα του 1919.

1920-1922 Το Νοέμβριο του 1920, με την εκλογική ήττα του Βενιζέλου και την επιστροφή του γερμανόφιλου βασιλιά Κωνσταντίνου στο θρόνο, αφ’ ενός αναστάλθηκαν τα μεγαλεπήβολα σχέδια για την εκτέλεση μεγάλων έργων υποδομής και, αφ’ ετέρου, διακόπηκε η συμμαχική οικονομική ενίσχυση που είχε εξασφαλίσει ο Βενιζέλος.

ΠΑΝΩ: Ο Βενιζέλος (άκρη δεξιά) στο Συνέδριο της Ειρήνης, Παρίσι, 1919. ΔΕΞΙΆ: Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος. Με την επιστροφή του διακόπηκε η συμμαχική οικονομική ενίσχυση.

Η λίμνη Κερκίνη, η οποία σχηματίστηκε με τη δημιουργία φράγματος στον ποταμό Στρυμόνα, για το οποίο υπεγράφη η σύμβαση με τις εταιρείες Monks-Ulen.

Οι Σύμμαχοι, που ήταν οι κύριοι πιστωτές της Ελλάδας, αποφάσισαν να εκδηλώσουν τη δυσαρέσκειά τους για τις πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα καταφεύγοντας στη γνώριμη τακτική της επιβολής πιστωτικού εμπάργκο. Οι Σύμμαχοι, μέχρι το Νοέμβριο του 1920, είχαν καταβάλει μόνο το 1/3 του συνολικού ποσού που είχαν συμφωνήσει αρχικώς. Μετά την επιστροφή του Κωνσταντίνου, όχι μόνο διέκοψαν εντελώς την καταβολή του υπόλοιπου των πιστώσεων, αλλά και έδειξαν σαφώς την πρόθεσή τους να κάνουν χρήση της ευχέρειας, που τους έδινε η Συμφωνία των Παρισίων, να εμποδίσουν δηλαδή το ελληνικό κράτος να εκδώσει άλλο εξωτερικό δάνειο στη διεθνή κεφαλαιαγορά. Ο Βενιζέλος δεν επικρότησε τη στάση των Συμμάχων, παράβλεψε τις αντιθέσεις του με τη φιλοβασιλική κυβέρνηση και κατέβαλε επίμονες προσπάθειες να πείσει τους Άγγλους και τους Γάλλους ν’ αναγνωρίσουν

(κάτω βέβαια από ορισμένες προϋποθέσεις) το καθεστώς του Κωνσταντίνου και να συνδράμουν οικονομικώς την κυβέρνηση, αφού όφειλαν στην Ελλάδα τα υπόλοιπα χρήματα από τις πιστώσεις. Οι προσπάθειες του Βενιζέλου μπορεί ν’ απέτυχαν, αλλά έχουν ιστορική αξία διότι, σε αυτή την περίπτωση τουλάχιστον, αποτελούν ένδειξη πως πάνω από τις ιδεολογικές και κομματικές διαφορές που είχε με τους πολιτικούς αντιπάλους του έβαζε την υπεράσπιση των συμφερόντων του ελληνικού κράτους διεθνώς.

1922-1926 Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή το Σεπτέμβριο του 1922 και ώς το τέλος του 1924, το πρόβλημα της οικονομικής ενίσχυσης για την αποκατάσταση των προσφύγων αποτέλεσε το επίκεντρο του ενδιαφέροντος των κυβερνώντων. Η επαναστατική κυβέρνηση στράφηκε αμέσως στη διεθνή κεφαλαιαγορά και ζήτησε από την ΚτΕ να δώσει τη συγκατάθεσή της για την έκδοση ενός δανείου πραγματικού κεφαλαίου 10 εκατ. λιρών. Τον Βενιζέλο δεν τον ικανοποιούσε η τακτική αυτή και ισχυριζόταν ότι ήταν προτιμότερο για την Ελλάδα, αντί δανείου, να πετύχει την καταβολή των υπολοίπων πιστώσεων. Η αντίθεση του Βενιζέλου στη σύναψη προσφυγικού δανείου βασιζόταν στα έξης δεδομένα: Πρώτον, το υπόλοιπο ποσό των πιστώσεων ήταν 24 εκατ. λίρες, δηλαδή σημαντικώς μεγαλύτερο από το ύψος του δανείου, που προσπαθούσε να συνάψει η ελληνική κυβέρνηση στη διεθνή κεφαλαιαγορά. Δεύτερον, αν και ο χρόνος απόσβεσης των πιστώσεων ήταν βραχύς, οι όροι πληρωμής ήταν οπωσδήποτε καλύτεροι από τους όρους που θα μπορούσε η Ελλάδα να πετύχει τη στιγμή εκείνη στη διεθνή κεφαλαιαγορά. Επιπλέον, ο Βενιζέλος πίστευε πως οι Σύμμαχοι θα υπέκυπταν στην αξίωσή του διότι είχαν δεσμευθεί νομικώς και ηθικώς απέναντι στην Ελλάδα. Η επαναστατική κυβέρνηση, όμως, έδειξε αδράνεια στο ζήτημα των πιστώσεων. Έτσι, ενώ εκείνη περιόρισε τη δράση της στην εξεύρεση δανείου, ο Βενιζέλος, με δική του πρωτοβουλία, συνέχισε τις προσπάθειες που

➣ 45

history (all).ps Front - 12

T1 -

2012/01/10 9:18:20

Black CyanMagentaYellow

Ξένο κεφάλαιο και Βενιζέλος

είχε ξεκινήσει από το 1922 για την εξασφάλιση των καθυστερημένων πιστώσεων. Στην αρχή ο Βενιζέλος αισιοδοξούσε ότι τουλάχιστον η Βρετανία σύντομα θα έδινε τα υπόλοιπα χρήματα που χρωστούσε -δηλ. κάπου 5,5 εκατ. λίρες. Όμως γρήγορα διαψεύστηκαν οι ελπίδες του. Η βρετανική κυβέρνηση δεν ενέκρινε τους δύο βασικούς στόχους της επανάστασης: Την εκτεταμένη αναδιοργάνωση και τον ανεφοδιασμό του στρατού και του ναυτικού καθώς και τη μεταβολή του πολιτεύματος σε αβασίλευτη δημοκρατία. Τελικώς, τον Σεπτέμβριο του 1924, η ΚτΕ έδωσε την έγκρισή της για την έκδοση ενός δανείου πραγματικού κεφαλαίου 10 εκατ. λιρών, με όρους που θεωρήθηκαν γενικώς ευνοϊκοί. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ο Βενιζέλος δεν αντιτάχθηκε στην αξίωση της Κ.τ.Ε. να αναλάβει τη διαχείριση των χρημάτων ένας αυτόνομος οργανισμός καθώς πίστευε ότι αυτός ο οργανισμός -η επονομαζόμενη Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων- ήταν απαραίτητος και θα αποτελούσε εγγύηση ότι το δάνειο θα προοριζόταν αποκλειστικά για την αποκατάσταση των προσφύγων. Η έκδοση του πρώτου προσφυγικού δανείου υπό την αιγίδα της Κ.τ.Ε τον Δεκέμβριο του 1924 ήταν επιτυχής, καθώς η εγγραφή του κοινού ήταν πολλαπλάσια από την προσφορά των ομολογιών. Αν και οι καθεστωτικοί αγώνες μπήκαν στο περιθώριο, τα αγγλικά κεφάλαια δεν πλημμύρισαν την Ελλάδα παρά τις προσδοκίες του Βενιζέλου. Ήδη από τις αρχές του 1925 έγινε φανερό πως η χώρα βρισκόταν σε μια νέα φάση πολιτικής και οικονομικής αποσταθεροποίησης. Η βρετανική κυβέρνηση δυσαρεστήθηκε με τις εξελίξεις αυτές και ειδικότερα με την άνοδο στην εξουσία του Πάγκαλου, που ήταν γνωστός για τα επεκτατικά σχέδιά του εναντίον της Τουρκίας. Η δε εκκρεμότητα της μη τακτοποίησης των πολεμικών χρεών δημιούργησε σοβαρό πρόβλημα στο ελληνικό κράτος καθώς το φθινόπωρο του 1925 η κεφαλαιαγορά του Λονδίνου επέβαλε ένα νέο πιστοδοτικό εμπάργκο στο ελληνικό κράτος. Τελικά, τον Απρίλιο του 1927 υπογράφηκε οριστική συμφωνία με τη Βρετανία. Το πληρωτέο χρέος της Ελλάδας μειώθηκε στις 7 εκατ. λίρες - ποσό όχι σημαντικά μεγαλύτερο από αυτό που είχε αξιώσει ο Βενιζέλος, αλλά η Ελλάδα σε αντάλλαγ-

φθεί στον Μεσοπόλεμο: Μία για την εκτέλεση των αποξηραντικών έργων του Στρυμόνα με τις αμερικανικές εταιρείες Monks - Ulen και μία με τη βρετανική εταιρεία Henry Βοοt & Sons Ltd για τη μελέτη των αποξηραντικών έργων της Θεσσαλίας και της Ηπείρου. Ο Βενιζέλος, στην αρχή της τετραετίας, ισχυριζόταν πως ώς το 1933 θα τελείωναν τα έργα της οδοποιίας και τα δύο μεγάλα υδραυλικά έργα του Αξιού και του Στρυμόνα. Πίστευε ότι με την ολοκλήρωση των υδραυλικών έργων η Ελλάδα θα γινόταν αυτάρκης στα σιτηρά. Όμως, μέχρι το 1932, από τα 2 εκατομμύρια στρέμματα, που έπρεπε ν’ αποξηρανθούν συνολικώς, είχαν αποξηρανθεί λιγότερα από 100.000. Ο Βενιζέλος ωστόσο διατηρούσε την αισιοδοξία του και το 1932 υπολόγιζε πως, αν οι ξένοι πιστωτές προμήθευαν στην Ελλάδα άλλα 10 εκατομμύρια λίρες, θα ήταν δυνατό μέσα σε μια πενταετία να τελειώσουν τα έργα. Το ίδιο απογοητευτικός ήταν και ο απολογισμός της τετραετίας για την κατασκευή νέου οδικού δικτύου. Ενώ ο στόχος ήταν να κατασκευαστούν 4.000 χλμ, κανένας νέος δρόμος δεν είχε παραδοθεί μέχρι το 1932. Το βασικό ερώτημα λοιπόν είναι γιατί ο οραματιστής του 1919 δεν μπόρεσε να εκπληρώσει το φιλόδοξο πρόγραμμά του: Πολλοί ήταν οι παράγοντες που οδήγησαν σ’ αυτή την απογοητευτική έκβαση. Μερικοί ήταν «εξωγενείς», δηλαδή δεν μπορούσε να τους ελέγξει ο Βενιζέλος, ωστόσο αρκετοί δημιουργήθηκαν από τον ίδιο.

μα αναγκάστηκε να παραιτηθεί από την αξίωσή της για τις υπόλοιπες πιστώσεις.

Ο παράγοντας Βενιζέλος Οι αντιθέσεις του Βενιζέλου με τους ξένους επόπτες τον εμπόδισαν να υλοποιήσει το φιλόδοξο επενδυτικό πρόγραμμά του. Συγκεκριμένως, από την πρώτη στιγμή που

Το βασικό ερώτημα λοιπόν είναι γιατί ο οραματιστής του 1919 δεν μπόρεσε να εκπληρώσει το φιλόδοξο πρόγραμμά του

1927/8-1932 Οι πολιτικές περιπέτειες της χώρας μετά την επιστροφή του Κωνσταντίνου και ώς την άνοδο της οικουμενικής κυβέρνησης το 1927 αφ’ ενός είχαν εμποδίσει τη σταθεροποίηση της δημόσιας οικονομίας και αφ’ ετέρου είχαν δημιουργήσει στο εξωτερικό ένα γενικότερο κλίμα δυσπιστίας προς την Ελλάδα. Το 1927-1928 η Ελλάδα επιτέλους εκπλήρωσε τις επιθυμίες των ξένων προστατών της: Πέτυχε την πολιτική και οικονομική της σταθεροποίηση και έκανε σαφές ότι τα στρατιωτικά, επεκτατικά της όνειρα θα ανήκαν πλέον μόνο στο παρελθόν. ‘Όμως, παρά το νέο θετικό κλίμα, η χώρα δεν πλημμύρισε με ξένα κεφάλαια όπως πολλοί περίμεναν. Στην ιστοριογραφία της περιόδου είναι διάχυτη η εντύπωση ότι στην τετραετία της διακυβέρνησης του Βενιζέλου (1928-1932) σημειώθηκε μαζική εισροή κεφαλαίων και μεγάλη δραστηριότητα για τη δημιουργία νέου πλαισίου υποδομής. Τα στοιχεία, όμως, μας δείχνουν ότι η πραγματικότητα ήταν διαφορετική. Μετά τη σταθεροποίηση, το ελληνικό δημόσιο κατόρθωσε να συνάψει με μεγάλη δυσκολία 5 δάνεια συνολικού ύψους περίπου 10,5 εκατ. λιρών. Από αυτά τα χρήματα περίπου 8 εκατ. λίρες πήγαν στα έργα υποδομής. Το ποσό αυτό δεν ήταν αξιόλογο, αν αναλογιστούμε ότι ήταν ίσο περίπου με το ποσό του εξωτερικού δανεισμού για έργα υποδομής στη διετία 1925-26, όταν δηλαδή, όπως αναφέραμε, η Βρετανία είχε επιβάλει το πιστοδοτικό εμπάργκο στην κεφαλαιαγορά εναντίον της Ελλάδας. Η εκτέλεση των μεγάλων έργων υποδομής έχει συνδεθεί με το όνομα του Βενιζέλου. Όμως, στην πραγματικότητα, αν και συνέλαβε την αναγκαιότητά τους, ο ίδιος υπέγραψε στη διάρκεια της τετραετίας 1928-1932 μόνο δύο από τις εφτά μεγάλες συμβάσεις, που είχαν συνα-

που εκδόθηκαν με την εποπτεία της ΚτΕ. Τέταρτον, στη διάρκεια της δικτατορίας Πάγκαλου, είχαν υπογραφεί δύο συμβάσεις για έργα υποδομής (της Power and Traction Finance Co. και των Βελγικών Σιδηροδρόμων) καθώς και μία σύμβαση για παράταση αποκλειστικού προνομίου (Eastern Telegraph). Ο Βενιζέλος, όταν ανέβηκε στην εξουσία, αναγκάστηκε να εκτελέσει την υπόσχεση που είχε δώσει προεκλογικώς, να βελτιώσει δηλαδή τους όρους των συμβάσεων. Η διαδικασία αυτή δημιούργησε προστριβές, ειδικώς με την κυβέρνηση της Βρετανίας και επηρέασαν αρνητικώς τη διάθεση των ξένων κεφαλαιούχων να επενδύσουν χρήματα στην Ελλάδα.

ΠΑΝΩ: O Eλευθέριος Βενιζέλος στο Παρίσι. ΑΡΙΣΤΕΡΆ: Ανάγνωση προγραμματικών κυβερνητικών δηλώσεων στη Βουλή, 1928.

Εξωγενείς παράγοντες Πρώτον, δεν τον βοήθησαν οι διεθνείς συγκυρίες. Ήδη από το 1928 στην κεφαλαιαγορά της Νέας Υόρκης και από το 1929 στην κεφαλαιαγορά του Λονδίνου σημειώνεται πτώση στις εκδόσεις νέων εξωτερικών δανείων. Στα χρόνια της διεθνούς κρίσης η πτωτική αυτή τάση συνεχίστηκε με ραγδαίο ρυθμό (το 1932 η αξία εκδόσεων στην κεφαλαιαγορά του Λονδίνου ήταν το 20% της αξίας του 1928, στη δε Νέα Υόρκη ήταν αντίστοιχα 5,6%). Δεύτερον, με τη διεθνή κρίση και το χρεοστάσιο του Hoover (Αύγ. 1931), εξανεμίστηκαν τα σημαντικά οικονομικά οφέλη που είχε αποκομίσει ο Βενιζέλος το 1929 στη Χάγη. Είχε κατορθώσει τότε ν’ αυξήσει το μερίδιο που αναλογούσε στην Ελλάδα από τις ανατολικές επανορθώσεις από 12,7% σε 76,7% του συνόλου. Με το διακανονισμό αυτό η Ελλάδα δικαιούνταν ετησίως ποσά διπλάσια από αυτά που πλήρωνε για τα πολεμικά χρέη (600.000 λίρες net το χρόνο). Τρίτον, η ΔΟΕ δεν βοήθησε στην εισροή κεφαλαίων από την άποψη ότι αρνήθηκε να εγγυηθεί για την εξυπηρέτηση άλλων ξένων δανείων εκτός από εκείνα

ανέβηκε στην εξουσία, ήρθε επανειλημμένως σε προστριβές με τα όργανα του ξένου έλεγχου σε θέματα που αφορούσαν όχι μόνο τον ξένο δανεισμό, αλλά και την εσωτερική οικονομική πολιτική του ελληνικού κράτους. Ως πρωθυπουργός, ενώ δεν έπαυε ν’ αποδέχεται τη σκοπιμότητα της ύπαρξης της διεθνούς εποπτείας, επανειλημμένως ανταγωνίστηκε και αγνόησε τις θέσεις που πήραν οι ξένοι ειδικοί σε θέματα άσκησης της δημόσιας οικονομικής πολιτικής του τόπου. Συγκεκριμένα, η ΚτΕ θεώρησε ότι η αξίωση του Βενιζέλου το 1928 να δοθεί η υπεραξία των καλυμμάτων στο δημόσιο και όχι στην ΕΤΕ αποτελούσε παράβαση του Πρωτοκόλλου της Γενεύης του 1927. Επίσης η ΚτΕ έκρινε ότι η απαίτηση του Βενιζέλου να δοθούν όλες οι μετοχές της νεοσύστατης Τράπεζας της Ελλάδος στην ΕΤΕ παραβίαζε τις βασικές αρχές λειτουργίας μιας κεντρικής τράπεζας. Επίσης η ΚτΕ θεωρούσε απαράδεκτο το ότι μεγάλες αποφάσεις (όπως οι διαπραγματεύσεις για μεγάλα ξένα δάνεια) παίρνονταν χωρίς τη γνώμη της Τράπεζας της Ελλάδος. Επιπλέον, ο Βενιζέλος ήρθε σε αντίθεση με τη ΔΟΕ λόγω της τακτικής της αφ’ ενός να διατηρεί μεγάλες καταθέσεις στο Ο Γουίνστον εξωτερικό και Τσώρτσιλ, υπουργός αφ’ ετέρου να Οικονομικών της στερεί από το Βρετανίας το 1927.

➣ 47

history (all).ps Back - 12

T1 -

2012/01/10 9:18:20

Black CyanMagentaYellow

Ξένο κεφάλαιο και Βενιζέλος

κράτος για μεγάλα χρονικά διαστήματα τα πλεονάσματα από τα έσοδα των υπεγγύων προσόδων. Ο Βενιζέλος διέπραξε και το βασικό σφάλμα τακτικής που διέπραξαν και οι προκάτοχοί του. Έκανε γνωστό μόλις ανέβηκε στην εξουσία ότι η κυβέρνησή του ήθελε να δανειστεί από το εξωτερικό συνολικώς 20 εκατ. λίρες για έργα υποδομής. Αυτό είχε αμέσως αρνητικές επιπτώσεις στην πιστοληπτική ικανότητα της ελληνικής κυβέρνησης. Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω ήταν να συνάψει ο Βενιζέλος το 1928 με μεγάλη δυσκολία εξωτερικό δάνειο. Το πρώτο αυτό δάνειο, που εκδόθηκε για παραγωγικά έργα τον Δεκέμβριο του 1928, δεν βρήκε ανταπόκριση στο κοινό και το 75% των ομολογιών έμεινε στα χέρια της Ηambrοs που είχε αναλάβει την έκδοσή του. Μετά την αποτυχία αυτού του δανείου ο Βενιζέλος προσπάθησε να αποδεσμευτεί από την κηδεμονία του αγγλικού κεφαλαίου. Όμως, οι προσπάθειές του να συνάψει το 1929 μεγάλο δάνειο στην αμερικανική κεφαλαιαγορά (54 εκατ. δολάρια) και να τραβήξει το 1931 κεφάλαια από τη Γαλλία απέτυχαν ολοσχερώς. Κλείνοντας, δεν μπορούμε να μην σχολιάσουμε και τη στάση του Βενιζέλου απέναντι στη διεθνή κρίση. ‘Όταν η Αγγλία εγκατέλειψε τη χρυσή βάση τον Σεπτέμβριο του 1931, αντί ν’ ακολουθήσει η Ελλάδα το παράδειγμά της, για 7 μήνες διατήρησε τη μετατρεψιμότητα της δραχμής σε συνάλλαγμα. Το αποτέλεσμα ήταν να σημειωθεί σημαντική πτώση του αποθέματος. Οι ξένοι τεχνοκράτες προσπάθησαν ματαίως να πείσουν τον Βενιζέλο και το τραπεζικό κατεστημένο της χώρας ότι ήταν λάθος η στρατηγική αυτή. Όταν τελικώς τον Απρίλιο του 1932 εγκαταλείφτηκε ο κανόνας του συναλλάγματος χρυσού (κι επανήλθε η αναγκαστική κυκλοφορία), η εξωτερική αξία της δραχμής είχε μειωθεί αισθητώς (είχε υποστεί 60% υποτίμηση). Η πολιτική εμμονής στον χρυσό κανόνα οφειλόταν στη σταθερή πεποίθηση του Βενιζέλου ότι με τον τρόπο αυτό σίγουρα θα εξασφάλιζε η

Ελλάδα οικονομική αρωγή από τους ξένους προστάτες της. Δυστυχώς, η προσδοκία του αυτή δεν εκπληρώθηκε και έτσι αναγκάστηκε, τον Μάιο του 1932, να θεσπίσει την πρόταση που είχε κάνει ο Μάξιμος να ανασταλεί η εξυπηρέτηση του εξωτερικού χρέους σαν λύση σωτηρίας. Με την πράξη του αυτή ο Βενιζέλος αναγκάστηκε να προδώσει τον εαυτό του. Πάγια τοποθέτησή του ώς τότε ήταν η αρχή ότι η Ελλάδα έπρεπε να είναι συνεπής στις διεθνείς υποχρεώσεις της. Καθώς έκλεισε το 1932, ο Βενιζέλος θα κάνει στροφή στη θεώρησή του. Θα υποστηρίξει την άποψη ότι ήταν μεγάλο σφάλμα που μετά τον Νοέμβριο του 1920 οι διάδοχες ελληνικές κυβερνήσεις δεν είχαν κηρύξει πτώχευση ακολουθώντας το παράδειγμα της Βουλγαρίας. Ισχυριζόταν πως αν η Ελλάδα είχε κηρύξει πτώχευση το 1921 και για 9 περίπου χρόνια, με την οικονομία των 3,5 εκατ. λιρών που θα είχε κάνει τον χρόνο, το ελληνικό κράτος θα είχε εξοικονομήσει συνολικά περίπου 31 εκατ. λίρες. Δηλαδή, δεν θα είχε αναγκαστεί να καταφύγει στον εξωτερικό δανεισμό ούτε για την προσφυγική αποκατάσταση, ούτε και για τα μεγάλα έργα. Σημασία έχει ότι όλη αυτή την επιχειρηματολογία την διετύπωσε ex post…

Μια ανταλλαγή χωρίς ΑΝΤΆΛΛΑΓΜΑ Ο επίλογος της Μικρασιατικής Καταστροφής

Περιορισμένες επιλογές

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Χένρι Μόργκενταου, Πρόεδρος της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων και ο Απόστολος Δοξιάδης.

Εν κατακλείδι, από μακροσκοπική οπτική, οι σχέσεις Βενιζέλου και ξένου κεφαλαίου αναδεικνύουν την ιστορικώς περιορισμένη ελευθερία επιλογών που στην πραγματικότητα διέθεταν οι ηγέτες της χώρας μας -ακόμα και μεγάλοι οραματιστές όπως ο Βενιζέλος- δεδομένου του μικρού μεγέθους, της ανεπαρκούς εσωτερικής αποταμίευσης και της διαρθρωτικής εξάρτησης της χώρας από την διεθνή οικονομία. Όταν η διεθνής κεφαλαιαγορά συρρικνώθηκε σημαντικά από το 1929, η ικανότητα προσέλκυσης κεφαλαίων στην Ελλάδα μειώθηκε, άσχετα από πολιτικές θέσεις και αντιθέσεις.

Το κείμενο αυτό βασίζεται στο άρθρο: Πεπελάση - Μίνογλου, I. (1988) «O Βενιζέλος και το Ξένο Κεφάλαιο (1918-1932)», Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (επιμ.), Συμπόσιο για τον Ελευθέριο Βενιζέλο, Πρακτικά. Γνώση, Αθήνα: 145-168, στο οποίο και παραπέμπουμε για την βιβλιογραφία και αρχειακές πηγές.

Η Ιωάννα Πεπελάση είναι επίκουρος καθηγήτρια στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Στις 30 Ιανουαρίου συμπληρώνονται 89 χρόνια από την υπογραφή της σύμβασης ανταλλαγής πληθυσμών ανάμεσα στην Τουρκία και την Ελλάδα, σαν αποτέλεσμα της Μικρασιατικής Καταστροφής. Ο Ιάκωβος Μιχαηλίδης καταγράφει πώς χάθηκε μια πατρίδα

ΤΙΣ 30 Ιανουαρίου 1923 στη Λωζάννη της Ελβετίας η ελληνική και η τουρκική αντιπροσωπεία υπέγραψαν τη σύμβαση υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ τους. Βασικό κριτήριο της εν λόγω συμβάσεως υπήρξε η θρησκεία, αφού σε αυτήν υπάγονταν οι Έλληνες ορθόδοξοι κάτοικοι της Τουρκίας και οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της Ελλάδας. Από την ανταλλαγή εξαιρέθηκαν οι Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης και οι Έλληνες ορθόδοξοι της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου. Σύμφωνα με τους όρους της σύμβασης, οι ανταλλάξιμοι έχαναν την ιθαγένεια του κράτους, από το οποίο αναχωρούσαν και αποκτούσαν αυτόματα εκείνη του κράτους υποδοχής. Προβλεπόταν επίσης πως διατηρούσαν το δικαίωμα να συναποκομίσουν μαζί τους

την κινητή περιουσία τους και να αποζημιωθούν από το κράτος, στο οποίο μετανάστευαν, με ακίνητη περιουσία ίσης αξίας με εκείνη, την οποία άφηναν. Η σύμβαση της υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσμών υπήρξε αποτέλεσμα της Διεθνούς Συνδιασκέψεως της Λωζάννης, η οποία είχε αρχίσει τις εργασίες της στις 13/20 Νοεμβρίου 1922 και είχε ως αντικείμενό της τη διευθέτηση των ελληνοτουρκικών διαφορών, που είχαν επιταθεί μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, αλλά και γενικότερων εκκρεμών ζητημάτων στο χώρο της Εγγύς Ανατολής. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η τουρκική αντιπροσωπεία μιλούσε από καταφανή θέση ισχύος έναντι της ελληνικής. Οι εκπρόσωποι του Μουσταφά Κεμάλ στόχευαν στην πλήρη εξαφάνιση της μακραίωνης ελληνικής παρουσίας στα εδάφη της νέας Τουρκίας και στον εκμουσουλμανισμό της. Το πέτυχαν

σε μεγάλο βαθμό, αφού η συμφωνία της 30ής Ιανουαρίου ήρθε να επισφραγίσει την ελληνική κατάρρευση στην περιοχή. Από την πλευρά της, η ελληνική αντιπροσωπεία έδειχνε φανερά αμήχανη να προασπίσει τα συμφέροντα του ελληνισμού της Ιωνίας, της Ανατολικής Θράκης, του Πόντου και της Καππαδοκίας. Η ελληνοτουρκική σύμβαση ανταλλαγής πληθυσμών ακολούθησε την υπογραφή παρόμοιας σύμβασης με τη Βουλγαρία, η οποία υπογράφηκε στο προάστιο Νεϊγύ της γαλλικής πρωτεύουσας το φθινόπωρο του 1919. Ωστόσο, η σύμβαση του Νεϊγύ ήταν εθελοντική και αφορούσε στην αμοιβαία μετανάστευση των «φυλετικών, θρησκευτικών ή γλωσσικών» μειονοτήτων ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Βουλγαρία. Πάντως, και οι δύο συμβάσεις ανταποκρίνονταν στο πνεύμα της εποχής περί «εθνικής, φυλετικής και γλωσσικής ομοιογένειας» των εθνικών κρατών. Και οι δύο ανταλλαγές πληθυσμών πραγματοποιήθηκαν στη δεκαετία του 1920 υπό την εποπτεία της Κοινωνίας των Εθνών, η οποία συνέστησε δύο μικτές επιτροπές ελληνοβουλγαρικής και ελληνο-

➣ 49

history (all).ps Front - 13

T1 -

2012/01/10 9:18:21

Black CyanMagentaYellow

Η ανταλλαγή πληθυσμών του 1923

τουρκικής μετανάστευσης προκειμένου να επιβλέψουν τη διαδικασία της μετακίνησης των πληθυσμών. Περίπου 56 χιλιάδες Βούλγαροι που ζούσαν στην Ελλάδα έναντι 30 χιλιάδων Ελλήνων της Βουλγαρίας και 190 χιλιάδες Χριστιανοί από την Τουρκία έναντι 350 χιλιάδων Μουσουλμάνων της Ελλάδας επωφελήθηκαν των διατάξεων και μετανάστευσαν εκποιώντας παράλληλα τις περιουσίες τους. Εκατοντάδες υπάλληλοι της ΚτΕ, συνεπικουρούμενοι από ντόπιους αξιωματούχους, διηύθυναν για μια ολόκληρη δεκαετία ένα δαιδαλώδη μηχανισμό μετανάστευσης. Το έργο τους ήταν αναμφιβόλως κολοσσιαίο και εξαιρετικώς δύσκολο, στέφθηκε όμως με επιτυχία και «χρεώθηκε» στη θετική συνεισφορά της ΚτΕ. Η ανταλλαγή των ελληνοτουρκικών πληθυσμών επικρίθηκε σφοδρώς ως απάνθρωπη τόσο την εποχή της υπογραφής της όσο και μετέπειτα. Ο υποχρεωτικός και μόνιμος εκπατρισμός εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων χαρακτηρίστηκε πράξη «βάρβαρη», που δεν υπάκουε σε κανέναν ηθικό κώδικα δικαίου. Οι Βαλαάδες της Δυτικής Μακεδονίας και οι Τουρκοκρητικοί υπήρξαν ορισμένες μόνο περιπτώσεις ανταλλαξίμων που πλήρωσαν, χωρίς να το επιθυμούν, το λογαριασμό των διπλωματικών διεργασιών και των πολιτικών επιδιώξεων. Η αποζημίωση των ανταλλαξίμων εξελίχθηκε συντόμως σε ανυπέρβλητο πρόβλημα για τις ελληνικές αρχές. Ο λόγος ήταν πως η συντριπτική πλειοψηφία των Ελ-

λήνων προσφύγων από την Τουρκία, περισσότεροι από 1 εκατομμύριο, είχαν μεταναστεύσει υπό δραματικές συνθήκες πολύ πριν από την σύμβαση ανταλλαγής έχοντας ουσιαστικά χάσει το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας τους, η αξία της οποίας ήταν σχεδόν αδύνατο να εκτιμηθεί. Αντίθετα, οι Μουσουλμάνοι της Ελλάδας αποχώρησαν, σχεδόν στο σύνολό τους, υπό φυσιολογικές συνθήκες εκμεταλλευόμενοι στο έπακρο τα δικαιώματά τους, που πήγαζαν από το κείμενο της σύμβασης ανταλλαγής. Σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1920 τα παραπάνω δεδομένα τροφοδοτούσαν δικαιολογημένως τις αντιδράσεις των προσφύγων στην Ελλάδα, οι οποίοι αξίωναν δίκαιη μεταχείριση και πλήρη αποζημίωση. Έτσι, όταν τον Ιούνιο του 1930 η τότε κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου υπέγραψε στην Άγκυρα οικονομικό σύμφωνο, με το οποίο προβλεπόταν συμψηφισμός των εγκαταλελειμμένων ανταλλαξίμων περιουσιών, ο προσφυγικός κόσμος εξαγριώθηκε και διέκοψε τους παραδοσιακούς δεσμούς που τον συνέδεαν με το κόμμα των Φιλελευθέρων. Ήταν ο «επίλογος εις το εθνικόν δράμα του Ελληνισμού», κατά την έκφραση πολιτικού της περιόδου. Αλλά η μετανάστευση και η αποζημίωση των ανταλλαξίμων υπήρξε η μία μόνο πλευρά του νομίσματος. Την ίδια εποχή η τραγωδία στη Μικρασία έφερε την Ελλάδα αντιμέτωπη με τη μεγαλύτερη πρόκληση στη νεότερη ιστορία της. Δεν ήταν μόνο το όνειδος της καταστροφής ούτε και η απαγκίστρω-

ΠΑΝΩ: Εκκαθαριστική δήλωση περιουσίας για την ανταλλαγή πληθυσμών. ΑΡΙΣΤΕΡΆ: Πρόσφυγες κατέφυγαν και στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά.

ση από τις προαιώνιες ελληνικές εστίες. Ανέκυπτε κυρίως το ζήτημα της άμεσης περίθαλψης και της παραγωγικής εγκατάστασης ενάμισι εκατομμυρίου περίπου προσφύγων, πολλοί από τους οποίους είχαν χάσει όλα τους τα υπάρχοντα. Η ελληνική κυβέρνηση αδυνατούσε να αντιμετωπίσει μόνη της μια τόσο περίπλοκη κατάσταση. Για το λόγο αυτό προσέφυγε στην Κοινωνία των Εθνών αιτούμενη τη διεθνή βοήθεια. Ως αποτέλεσμα της ελληνικής προσφυγής, ιδρύθηκε, το Νοέμβριο του 1923, η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ) με πρώτο της πρόεδρο τον Αμερικανό Henry Morgentau, πρώην πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη. Η ΕΑΠ προικοδοτήθηκε με το συνολικό ποσό των 12.300.000 λιρών Αγγλίας, που χο-

ρηγήθηκε ως δάνειο στην Ελλάδα από ξένους τραπεζιτικούς κύκλους για την αντιμετώπιση του προσφυγικού προβλήματος. Της μεταβιβάστηκαν επίσης από τα υπουργεία Γεωργίας και Πρόνοιας όλες οι δικαιοδοσίες, που είχαν σχέση με την αποκατάσταση των προσφύγων. Παραλλήλως, το ελληνικό κράτος ανέλαβε την υποχρέωση να εκχωρήσει στην επιτροπή, με πλήρεις τίτλους κυριότητας, εκτάσεις γης που άγγιζαν τα 5.000.000 στρέμματα. Το έργο της ΕΑΠ ήταν εξαρχής εξαιρετικώς δύσκολο. Αφενός έπρεπε να βρεθούν τα κατάλληλα μέρη ώστε να εγκατασταθούν οι αγρότες πρόσφυγες και να τους δοθεί επίσης κλήρος καθώς και ο κατάλληλος εξοπλισμός για να καλλιεργήσουν τη γη. Αφετέρου, οι αστοί πρόσφυγες έπρεπε να εγκατασταθούν γύρω από πόλεις και να βρουν δουλειά. Η αστική αποκατάσταση, όμως, αποδεικνυόταν αφαντάστως δύσκολη στην πράξη καθώς οι αστοί αποτελούσαν το 42% των προσφύγων, ενώ στην Ελλάδα ο αστικός πληθυσμός δεν ξεπερνούσε το 23%. Κι όλα τα παραπάνω έπρεπε να διευθετηθούν κατεπειγόντως, αφού στα στρατόπεδα υποδοχής πολλοί πρόσφυγες πέθαιναν καθώς τους έλειπαν τα στοιχειώδη, ενώ ο εξανθηματικός τύφος θέριζε. Παρά τις δυσκολίες όμως, το προσωπικό της ΕΑΠ προσπάθησε, από την πρώτη κιόλας στιγμή, να διαχειριστεί την κατάσταση. Κατανέμοντας τη δουλειά σε πέντε ανεξάρτητες Διευθύνσεις Εποικι-

Καταφύγιο προσφύγων έξω από το Θησείο.

σμού και με προσωπικό που άγγιξε κάποια στιγμή τα 2.000 άτομα, η ΕΑΠ εξελίχθηκε ταχέως σε έναν παντοδύναμο μηχανισμό. Συντόμως, τα πρώτα αποτελέσματα ήταν γεγονός. Η αγροτική εγκατάσταση των προσφύγων προχώρησε σημαντικώς και τη διετία 1925-1926 το μεγαλύτερο μέρος του αρχικού στόχου της παραγωγικής εγκατάστασης 145.000 αγροτικών προσφυγικών οικογενειών είχε επιτευχθεί. Τα χρή-

των Βαλκανίων» στις 26 Ιανουαρίου 1927. Αντίθετα, η αστική αποκατάσταση βρισκόταν στα τέλη της δεκαετίας του 1930 ακόμη σε εξέλιξη. Αν και ο αρχικός σχεδιασμός προέβλεπε την αποκατάσταση 125.000 αστικών προσφυγικών οικογενειών, το 1930 υπήρχαν ακόμη περίπου 30.000 οικογένειες, που εξακολουθούσαν να ζουν σε καταυλισμούς. «Χιλιάδες προσφυγικών οικογενειών ενδιαιτώνται εις τρώγλας, εις καλύβας, παράγκας και οπάς της γης ή εις στενόχωρα και ακατάλληλα οικήματα» παρατηρούσε με θλίψη η «Εφημερίς των Βαλκανίων» στις 22 Ιανουαρίου 1928. Το ζήτημα της αστικής αποκατάστασης των προσφύγων παρέμεινε τελικώς ανοικτό για πολλές δεκαετίες ρίχνοντας μια μόνιμη σκιά στην πορεία του προσφυγικού ζητήματος στην Ελλάδα. Δεν έλειψαν, όμως, και οι κατηγορίες εναντίον των υπευθύνων για την προσφυγική εγκατάσταση. Στις εφημερίδες της εποχής έκαναν συχνώς την εμφάνισή τους άρθρα που αποκαλούσαν την προσφυγική υπόθεση επικερδή «επιχείρηση» και κατηγορούσαν την ΕΑΠ για ατασθαλίες, χαρακτηρίζοντάς την ως «κράτος εν κράτει». Ταυτοχρόνως ζητούσαν τη σύσταση κοινοβουλευτικής επιτροπής για τη διερεύνηση των καταγγελιών. Το ελληνικό κοινοβούλιο σε έξι διαδοχικές συνεδριάσεις του το Μάιο του 1925, αλλά και σποραδικώς σε διάφορες άλλες χρονικές περιόδους, ασχολήθηκε εκτεταμένως με

Η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων προσφύγων είχαν μεταναστεύσει υπό δραματικές συνθήκες έχοντας χάσει το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας τους ματα του δανείου είχαν υλοποιήσει το σκοπό, για τον οποίο είχαν διατεθεί. «Το άψυχον του δανείου, οι πρόσφυγες το ενεψύχωσαν με την ζωτικότητά των, την οποίαν έκρυβαν εις τας φλέβας των ως πολύτιμον θησαυρόν… και κατόρθωσαν οι άνθρωποι αυτοί να μεταβάλλουν την ελληνικήν ύπαιθρον εις μίαν τελεσιουργίαν που γεννά θαυμασμόν και σκορπά την αισιοδοξίαν διά το μέλλον ολοκλήρου της χώρας» έγραφε η «Εφημερίς

ΠΑΝΩ: Γελοιογραφία της εποχής δείχνει την Ελλάδα και την Τουρκία να διαφωνούν για την ανταλλαγή. ΑΡΙΣΤΕΡΆ: Πρόσφυγες από την Καισάρεια και την Κιλικία αποβιβάζονται στην Κέρκυρα.

➣

history (all).ps Back - 13

T1 -

2012/01/10 9:18:22

Black CyanMagentaYellow

Η ανταλλαγή πληθυσμών του 1923

ΠΑΝΩ: Εκτοπισμός Χριστιανών στο εσωτερικό της Τουρκίας. ΚΑΤΩ: Συσσίτιο για ορφανά προσφυγόπουλα.

τις κατηγορίες που διατυπώνονταν εναντίον της ΕΑΠ. Σε μια από αυτές, ο βουλευτής Ν. Κωνσταντόπουλος, με μια φορτισμένη ομιλία του, απαίτησε από τον Έλληνα πρωθυπουργό «όπως βροντοφωνήση προς την Επιτροπήν Αποκαταστάσεως έν μεγαλόστομον Άλτ». Όμως και οι ίδιοι οι πρόσφυγες διαμαρτύρονταν για τις ενέργειες της ΕΑΠ κάνοντας λόγο για απάτες σε βάρος τους με τη συμμετοχή ενίοτε και προέδρων των προσφυγικών συνοικισμών. Πολλά σπίτια κατέρρεαν αμέσως, οι πρόσφυγες χρεώνονταν με αμάξια που δεν τα έπαιρναν ποτέ και με ζώα που ψοφούσαν γρήγορα. Για τον προϊστάμενο του Εποικιστικού Γραφείου Κοζάνης, μάλιστα, πλήθος ήταν οι καταγγελίες πως συμπεριφερόταν σκαιοτάτως στους πρόσφυγες, ενώ απουσίαζε τουλάχιστον είκοσι ημέρες το μήνα από την εργασία του, με αποτέλεσμα τα 2/3 των χωραφιών της περιοχής να παραμένουν χέρσα. Σύμφωνα επίσης με τον Μακεδόνα βουλευτή Ν. Κουμπαρούσο, στις Νέες Χώρες η ΕΑΠ είχε υποκαταστήσει το κράτος, ενώ οι υπάλληλοί της, που αμείβονταν με παχυλούς μισθούς, αρνούνταν να λογοδοτήσουν στις ελληνικές αρχές θεωρώντας πως υπάγονται απευθείας στην ΚτΕ. Στις κατηγο-

Μία μικρή κοινωνία προσφύγων διαφορετικών ηλικιών φτάνει στην Ελλάδα.

δράσης της, δεν μπορεί κανείς να μην παραδεχθεί πως πραγματοποίησε ένα κολοσσιαίο έργο σε συνθήκες κάθε άλλο παρά ευνοϊκές. Σε ελάχιστες περιπτώσεις παρεξέκλινε από τον αρχικό σχεδιασμό της, ενώ η όλη δραστηριότητά της κινήθηκε σε επαγγελματικά πρότυπα. Ακόμη και οι καταγγελίες εναντίον στελεχών της μπορούν να γίνουν κατανοητές, αν αναλογιστεί κανείς πως η ΕΑΠ αποτέλεσε για τη δεκαετία του 1920 ένα είδος υπερυπουργείου, που διαχειρίστηκε τεράστια οικονομικά κονδύλια και ένα άνευ προηγουμένου ανθρωπιστικό δράμα. Η ΕΑΠ συνέδεσε την πορεία της με την αναγέννηση της κατεστραμμένης Ελλάδας και την αναζωογόνηση των νέων επαρχιών της. Το Μάιο του 1929 ο τότε αντιπρόεδρός της, John Campbell, περιέγραψε σε έκθεσή του το έργο που είχε συντελεστεί: «Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι όταν επισκέπτεται κανείς τους προσφυγικούς συνοικισμούς των πόλεων της Μακεδονίας και της Θράκης, έχει την εντύπωση ότι η Ελλάδα πήδησε με ένα βήμα από τον 17ο στον 20ό αιώνα… Η όψη της χώρας άλλαξε βαθειά. Παντού βλέπει κανείς τη χαρά στα πρόσωπα των προσφύγων… τα δείγματα προόδου είναι φανερά παντού. Νέες οι-

κοδομές που χτίστηκαν από τους ίδιους τους πρόσφυγες, αύξηση των κτηνών, καλλιέργεια σιτηρών ανώτερης ποιότητας, χρήση σύγχρονων μεθόδων καλλιέργειας. Εξαιρετικά σχολεία και εκκλησίες χτίστηκαν και χτίζονται… Είμαι βέβαιος ότι οι πρόσφυγες θα γίνουν παράγοντες προόδου στην Ελλάδα». Η διεκπεραίωση της προσφυγικής αποκατάστασης στην Ελλάδα

Πολλά σπίτια κατέρρεαν αμέσως, οι πρόσφυγες χρεώνονταν με αμάξια που δεν τα έπαιρναν ποτέ και με ζώα που ψοφούσαν γρήγορα

ρίες εναντίον του διεθνούς οργανισμού ήρθαν να προστεθούν και εκείνες για υποδαύλιση των συγκρούσεων ανάμεσα σε πρόσφυγες και γηγενείς, αφού η ΕΑΠ δεν είχε κατορθώσει να λύσει το ζήτημα της διανομής των γαιών με δίκαιο τρόπο. Διατυπώνονταν επίσης υπαινιγμοί για εξυπηρέτηση των πολιτικών συμφερόντων των αντιβενιζελικών. «Τα 9/10 των εργολάβων των προμηθειών του εποικισμού είναι ως άτομα αντιβενιζελικοί», καυτηρίαζε ο αρθρογράφος της «Εφημερίδος των Βαλκανίων» (13 Αυγούστου 1925).

Οι κατηγορίες αυτές προκάλεσαν αναταραχή στον προσφυγικό κόσμο, συγκλήθηκε μάλιστα και έκτακτο παμπροσφυγικό συνέδριο το καλοκαίρι του 1925, το οποίο ζήτησε την αυστηρή τιμωρία των υπευθύνων. Η εφημερίδα της Θεσσαλονίκης «Φως» ξεκίνησε εκστρατεία για τη διαλεύκανση των σκανδάλων, δημοσιεύοντας στην πρώτη σελίδα της και μέσα σε πλαίσιο τα εξής: «Πρόσφυγες, προσέλθετε όλοι. Όσοι εκ των προσφύγων ηναγκάσθησαν να δώσωσιν εις τρίτους χρήματα διά να αποκτήσωσι στέγην, παρακαλούνται χάριν του

γενικωτέρου προσφυγικού συμφέροντος να προσέλθωσι προς τον κ. Εισαγγελέα να καταγγείλωσι τους λαβόντας». (6 Δεκεμβρίου, 1924). Τον Αύγουστο του 1925 ξέσπασε τελικά ανοιχτή διαμάχη ανάμεσα στο ελληνικό κράτος και την ΕΑΠ. Η κυβέρνηση, έχοντας επηρεαστεί από τις καταγγελίες της κοινής γνώμης κατά της επιτροπής, οδήγησε στη στρατιωτική δικαιοσύνη τον διευθυντή του Εποικισμού και τους αρχιμηχανικούς με την κατηγορία της κατάχρησης. Όταν, όμως, η ΕΑΠ προέβαλε το Πρωτόκολλο του 1923, σύμφωνα με το οποίο καμιά ελληνική αρχή δεν μπορούσε να ελέγξει τις συμβάσεις που υπέγραφαν οι λειτουργοί της, η κυβέρνηση απαίτησε την παραίτηση των δύο Ελλήνων μελών της ΕΑΠ. Η διαμάχη διευθετήθηκε τελικώς μετά από συνάντηση που είχε ο υπουργός των Εξωτερικών Ρέντης με τον πρόεδρο της ΕΑΠ C.P.Howland, προκάλεσε όμως προσωρινή αναστολή του εποικιστικού έργου. Μέσα σε αυτό το κλίμα η ΕΑΠ, χωρίς να έχει ολοκληρώσει το έργο της, μεταβίβασε στη διάρκεια του 1930 τις αρμοδιότητές της στην κυβέρνηση Βενιζέλου και διαλύθηκε. Αξιολογώντας την προσφορά της στη διάρκεια των επτά ετών της

Υπαίθρια λειτουργία για τους πρόσφυγες.

Οι στεγαστικές ανάγκες των προσφύγων οδήγησαν στην κατασκευή συνοικισμών, από τους οποίους πολλοί παρέμειναν για δεκατετίες.

υπήρξε σίγουρα μια από τις πρωτοβουλίες που προέβαλαν με κολακευτικά σχόλια το έργο της ΚτΕ. Οι υπάλληλοι του διεθνούς οργανισμού μπορούσαν ασφαλώς να καυχώνται για την επιτυχία του έργου τους. Τελικώς το αποκαλούμενο «ελληνικό θαύμα» αποδείχθηκε από τις ελάχιστες «μαγικές» κινήσεις της ΚτΕ στις δυόμισι περίπου δεκαετίες της δράσης της. Ο Ιάκωβος Μιχαηλίδης είναι επίκουρος καθηγητής στον τομέα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, Λαογραφίας και Kοινωνικής Ανθρωπολογίας του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Βιβλία

E Ιφιγένεια Αναστασιάδου, Ο Βενιζέλος και το Ελληνοτουρκικό Σύμφωνο Φιλίας του 1930, Αθήνα 1982 E Σταύρος Χ. Γιωλτζόγλου, Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις (1922-1930). Από την αντιπαλότητα στην συνδιαλλαγή, Θεσσαλονίκη 2011 E Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Οι πρόσφυγες στη Μακεδονία. Από την τραγωδία, στην εποποιία, Αθήνα 2009 E St. P. Ladas, The Exchange of Minorities. Bulgaria, Greece and Turkey, New York 1932 E D. Pentzopoulos, The Balkan Exchange of Minorities and its Impact upon Greece, Paris, Mouton and Co, The Hague, 1962

history (all).ps Front - 14

T1 -

2012/01/10 9:18:23

Black CyanMagentaYellow

Εν τη γενέσει

Η ΆΛΛΗ «ΕΘΕΛΟΥΣΊΑ ΈΞΟΔΟΣ»

στηριοποίησης, που έχουν ως κίνητρα την ατομική ή οικογενειακή ανέλιξη. Στην περίοδο της μεταπολίτευσης ώς τις αρχές της δεκαετίας του 1980, η καθοριστική παρουσία των πολιτικών κομμάτων και των πολιτικών οργανώσεων καθυστερεί την ανάπτυξη του εθελοντισμού με το σύγχρονο πρόσωπό του. Η μαζική συμμετοχή σε πολιτικές οργανώσεις αποσκοπεί συχνώς στην προώθηση των πελατειακών σχέσεων, αλλά σταδιακώς η συμμετοχή και το ενδιαφέρον μειώνονται γιατί γίνεται συνειδητό ότι η πολιτική συμμετοχή δεν καλύπτει πια τις αυστηρώς προσωπικές ανάγκες των ατόμων και οι πολιτικές πρακτικές οδηγούν στην αποξένωση και στην αποχή από την ενεργό συμμετοχή. Η ουσία των εννοιών «ενεργός πολίτης» και «κοινωνική συμμετοχή» ουσιαστικώς εισάγεται στην Ελλάδα στα μέσα της δεκαετίας του 1980. Η ραγδαία αύξηση του οργανωμένου εθελοντισμού στο σύνολο των δυτικών κοινωνιών είναι πραγματικώς ένα φαινόμενο των τελευταίων 40 χρόνων, που ενισχύεται από την ανεπάρκεια των δημόσιων δομών επέμβασης σε συνδυασμό με την νεοεμφανισθείσα αντίληψη των ατόμων για αυτοοργάνωση, αυτο-βοήθεια και αυτό-διαχείριση, που δίνει νέο περιεχόμενο στην αντίληψη της «ιδιότητας του πολίτη».

Έλληνες εθελοντές στη Γκάνα

του Γεράσιμου Κουβαρά

Κάθε μήνα, καταξιωμένοι Έλληνες αναδεικνύουν ειδήσεις, οι οποίες ξεφεύγουν από τα πρωτοσέλιδα και ετοιμάζονται να γράψουν Ιστορία

ΤΙΣ ΑΡΧΈΣ Νοεμβρίου 60 Έλληνες εθελοντές -ανάδοχοι παιδιών της ActionAid– ταξίδεψαν μέχρι τη Γκάνα για να βάλουν τα θεμέλια σε τρεις νέες τάξεις στο μοναδικό σχολείο της περιοχής Kyekyewere (Τσέτσερε) και να δείξουν εμπράκτως την αλληλεγγύη τους στην τοπική κοινότητα. Η ενέργεια αυτή αποτελεί μέρος μιας οργανωμένης και συλλογικής δράσης του αυτοτελούς κοινωνικού χώρου, που ονομάζουμε Κοινωνία των Πολιτών και εντάσσεται μέσα σε ένα σύνολο δράσεων με απώτερο σκοπό την εξάλειψη της φτώχειας και των αιτιών που την προκαλούν και τη δημιουργία ενός δικαιότερου κόσμου. Εντάσσεται, ταυτοχρόνως, ιστορικώς σε μια κρίσιμη στιγμή της εξέλιξης μιας από τις νεώτερες μορφές εθελοντισμού, που με τον ευρύτερο ορισμό του τον ονομάζουμε «διεθνή». Ο εθελοντισμός έχει τις ρίζες του στις φιλανθρωπικές πράξεις, που καταγράφονται ήδη από τα αρχαία χρόνια. Οι φιλανθρωπικές δραστηριότητες του Χαρκούφ της Αιγύπτου αναφέρονται στον τάφο του, που χρονολογείται τον 23ο π.Χ. αιώνα. Η πρώτη θεσμοθέτηση σχετικών πράξεων γίνεται στη Μεσοποταμία το 1760 π.Χ. από το βασιλιά της Βαβυλωνίας Χαμουραμπί, ο οποίος με σχετικό νόμο εξασφα-

λίζει την προστασία των ορφανών, των χηρών γυναικών και των φτωχών. Ο θεσμός της χορηγίας εμφανίζεται πρώτη φορά στην Αρχαία Ελλάδα, ενώ η κοινωνική πρόνοια το Μεσαίωνα εισάγεται με τη μορφή φιλανθρωπίας από την πλευρά της εξουσίας και ιδιαίτερα της Εκκλησίας. Χαρακτηριστικώς, στην περίοδο του Βυζαντίου η αυτοκράτειρα Θεοδώρα ίδρυσε ένα κέντρο αποκατάστασης για πρώην πόρνες. Στο σύγχρονο, πάντως, ελληνικό κράτος, ο εθελοντισμός εμφανίζεται με τη μορφή ιδιωτικής φιλανθρωπικής δραστηριότητας στα μέσα του 19ου αιώνα. Η πρώτη αυτή μορφή εθελοντισμού, που τη συναντάμε σε συγκεκριμένους χώρους και ομάδες ατόμων ακόμη και σήμερα, έχει τα χαρακτηριστικά της παροχής βοήθειας προς τους πιο αδύναμους, έχει το χαρακτήρα μιας συμπτωματολογικής προσέγγισης των οδυνηρών κοινωνικών προβλημάτων και αντιθέσεων και καθόλου προληπτικό χαρακτήρα, άρσης δηλαδή των αιτιών που οδηγούν σε αυτά.

Η καλαμωτή τάξη των παιδιών του Τσέτσερε, την οποία αντικαθιστούν οι εθελοντές.

Οι Έλληνες «ενεργοί πολίτες» Στις αρχές του 20ού αιώνα, με την ανάδυση του εργατικού κινήματος, συναντούμε τη δράση των αλληλοβοηθητικών σωματείων, που εισάγουν την έννοια της πρόληψης με τη μορφή αναγνώρισης συγκεκριμένων κοινωνικών «δικαιωμάτων». Η νέα μορφή εθελοντισμού αναπτύσσεται με πολύ αργούς ρυθμούς κάτω από μια κρατούσα αντίληψη ότι το κράτος θα πρέπει να παρεμβαίνει σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής με ρόλο ρυθμιστικό. Η πελατειακή σχέση κράτους – πολιτών οικοδομεί μορφές εθελοντικής δρα-

Ο Γεράσιμος Κουβαράς είναι γενικός διευθυντής της Action Aid για την Ελλάδα.

νεργασίας του υπουργείου Εξωτερικών. Η είσοδος εξαιρετικώς μεγάλου αριθμού μεταναστών στην Ελλάδα σε συνδυασμό με την αυξανόμενη καταπάτηση βασικών δικαιωμάτων τους, κινητοποιεί μερίδα της Κοινωνίας των Πολιτών να δραστηριοποιηθεί για την προστασία τους. Την ίδια στιγμή, το παγκόσμιο κίνημα κατά της φτώχειας, της ανισότητας και της αδικίας αποκτά σημαντική δύναμη με αντιπροσώπευση και στην Ελλάδα. Η δεκαετία που διανύουμε φαίνεται να χαρακτηρίζεται από την παγκόσμια βαθιά οικονομική και κοινωνική κρίση, που στην Ελλάδα βιώνουμε εντόνως, και δεν είναι άλλη από την κρίση ολόκληρου του παγκόσμιου συστήματος. Ο σημερινός και μελλοντικός ρόλος της Κοινωνίας των Πολιτών γίνεται ολοένα και πιο πολιτικός και ο διεθνής ακτιβισμός, που βλέπει πια τον κόσμο σαν μια ολότητα, έχει,ταυτοχρόνως με τα παραπάνω, να αντιπαρατεθεί με την αρχόμενη τάση εσωστρέφειας και τοπικιστικής διάθεσης του ίδιου του εθελοντικού κινήματος.

Oι πολιτικές πρακτικές οδηγούν στην αποξένωση και στην αποχή από την ενεργό συμμετοχή

«Πολίτες του κόσμου»

Ευρωπαϊκή Κοινότητα και Ολυμπιακοί αγώνες Η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα αποτελεί σταθμό στην εξέλιξη του εθελοντισμού στη χώρα μας και φέρνει μια πραγματικότητα, που ενισχύει ποσοτικώς και ποιοτικώς την αναπτυσσόμενη εθελοντική δραστηριότητα. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά αυτής της εξέλιξης είναι η ραγδαία αύξηση των εθελοντικών – μη κυβερνητικών οργανώσεων, η αναμόρφωση των σχέσεων μεταξύ κράτους και εθελοντικού τομέα, η επέκταση του ρόλου των ΜΚΟ ως κοινωνικών εταίρων σε νέες περιοχές κοινωνικής δραστηριοποίησης, η έμφαση στον εκπαιδευτικό ρόλο ως μέρος των στρατηγικών που αναπτύσσουν οι εθελοντικές οργανώσεις, η ανάπτυξη δικτύων μεταξύ των οργανώσεων και η αύξηση των διεθνών συνεργασιών. Η πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα είναι ιδιαίτερα σημαντική για την εξέλιξη του εθελοντισμού και της Κοινωνίας των Πολιτών στην Ελλάδα: Η Αθήνα φιλοξενεί τους Ολυμπιακούς Αγώνες και αυτό φέρνει πολύ πιο ψηλά στη δημόσια ατζέντα τη λέξη «εθελοντισμός» βγάζοντάς την από το περιθώριο του δημόσιου βίου. Απόπειρες θεσμοθέτησης του εθελοντισμού και των εθελοντικών οργανώσεων αποτυγχάνουν, με σημαντική εξαίρεση τη δημιουργία του μητρώου των ανθρωπιστικών και αναπτυξιακών οργανώσεων της Υπηρεσίας Διεθνούς Αναπτυξιακής Συ-

Εργασίες για την κατασκευή των αιθουσών.

Ο Νορβηγός συγγραφέας και περιβαλλοντολόγος Erik Dammann λέει ότι «με τον ίδιο τρόπο που σήμερα θεωρούμε ότι το εμπόριο σκλάβων και η αποικιοκρατία ήταν απάνθρωποι και ακατανοήτως κτηνώδεις τρόποι απόκτησης πλούτου, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι μελλοντικές γενιές θα θεωρούν εξίσου ακατανόητα και απάνθρωπα το δικό μας σύστημα παγκόσμιου εμπορίου και τρόπου διανομής του παγκόσμιων πόρων». Γι’ αυτό το λόγο, το ταξίδι των 60 εθελοντών, ακτιβιστών και ακτιβιστριών της ActionAid στη Γκάνα έχει πολύ μεγαλύτερη ιστορική και πολιτική σημασία από αυτή που φαίνεται σε πρώτη ανάγνωση. Γιατί οι εθελοντές δεν έχτισαν απλώς μια γέφυρα αλληλεγγύης με μια κοινότητα ανθρώπων σε ένα άλλο σημείο του πλανήτη, έκαναν με την πράξη τους μια προβολή στο χρόνο της μελλοντικής γενιάς των ανθρώπων που οραματιζόμαστε, μια γενιάς, που θα έχει μια και μοναδική ιθαγένεια, αυτή του «πολίτη του κόσμου».

Η πρώτη θεσμοθέτηση σχετικών πράξεων γίνεται στη Μεσοποταμία το 1760 π.Χ.

history (all).ps Back - 14

T1 -

2012/01/10 9:18:24

Black CyanMagentaYellow

Διάκονοι

Ο θρησκευτικός «φάρος» της Αλεξάνδρειας Κάθε μήνα, παρουσιάζουμε το έργο του Χριστιανισμού στις απομακρυσμένες εκκλησίες του

Ο ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΊΟ Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής, η δευτερόθρονος Εκκλησία της καθ’ ημάς ορθοδόξου Ανατολής, έχει μια ιστορική πορεία δύο χιλιάδων ετών στην Αίγυπτο και στην Αφρική. Ιδρυτής και πρώτος επίσκοπος της αλεξανδρινής Εκκλησίας θεωρείται, κατά την εκκλησιαστική παράδοση, ο Απόστολος και Ευαγγελιστής Μάρκος. Ο Άγιος Μάρκος εγκαθίσταται στην Αλεξάνδρεια περί το 43 μ.Χ, έτος το οποίο θεωρείται έτος ίδρυσης της Εκκλησίας της Αλεξανδρείας. Κατά τη διάρκεια των πρώτων αιώνων της χριστιανικής εποχής, το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας διαδραμάτισε καθοριστικό, σπουδαίο και ουσιαστικό ρόλο στην αποκρυστάλλωση των αρχών της χριστιανικής διδασκαλίας, αλλά και στην εξάπλωση του χριστιανισμού σε παγκόσμιο επίπεδο. Προς την κατεύθυνση αυτή, καθοριστική θεωρείται η λειτουργία της περίφημης Κατηχητικής Σχολής, που ανέδειξε άνδρες μεγάλου πνευματικού διαμετρήματος, όπως ο Πάνταινος, ο Κλήμης και ο Ωριγένης. Παράλληλα, η εμφάνιση, η ανάπτυξη και η συστηματοποίηση του μοναχισμού, είτε στην αναχωρητική είτε στην κοινοβιακή του μορφή, συνέβαλε μέσω της άσκησης και του παραδείγματος στην εδραίωση της χριστιανικής πίστης, αλλά και στην οριστική διαμόρφωση του μοναχισμού παγκοσμίως. Κατά τη διάρκεια της αραβικής κατάκτησης (641– 1250) και κατά την περίοδο των Μαμελούκων (1250– 1517) το Πατριαρχείο τέθηκε σε δοκιμασία αφενός μεν λόγω πληθυσμιακής συρρίκνωσης του ορθοδόξου ποιμνίου, αφετέρου δε λόγω ένδειας υλικών πόρων. Το Πατριαρχείο άρχισε σταδιακώς να ανακάμπτει μετά την οθωμανική κατάκτηση (1517), επιδεικνύοντας ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ποιμαντική φροντίδα και την υλική ενίσχυση του διάσπαρτου ορθόδοξου ποιμνίου εντός της Αφρικής, αλλά και αναπτύσσοντας κατά καιρούς έντονη διπλωματική δραστηριότητα με στόχο τη διεθνή προστασία του πατριαρχικού θρόνου. Οι ευνοϊκές συνθήκες, που δημιουργήθηκαν από τον Μοχάμετ Άλι (1805–1952) και τους διαδόχους του, η εγκατάσταση πλήθους ορθοδόξων χριστιανών και η οργάνωση δυναμικών κοινοτήτων στην Αίγυπτο και από εκεί σε όλα τα σημεία της Βόρειας και Ανατολικής

Αφρικής έθεσαν το Πατριαρχείο σε τροχιά αναγέννησης και αναδιοργάνωσης. Σε πρώτη φάση, το Πατριαρχείο αναστήλωσε, στο μεγαλύτερο ποσοστό, την προ της αραβικής κατάκτησης γεωγραφική του δικαιοδοσία διά της αναβίωσης του αρχαίου συνοδικού συστήματος. Εν συνεχεία, έκανε άνοιγμα σε ολόκληρη την Αφρική, απευθυνόμενο στον κάθε Αφρικανό πέρα από σύνορα, φυλές και χρώματα, αλλά και με σεβασμό στα ήθη, στα έθιμα και στις παραδόσεις των γηγενών κατοίκων. Η μακρά ιστορική πορεία του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας αντανακλάται στη φήμη του προκαθημένου του: «Μακαριώτατος Πάπας και Πατριάρχης της μεγάλης πόλεως Αλεξανδρείας, Λιβύης, Πενταπόλεως, Αιθιοπίας, πάσης γης Αιγύπτου και πάσης Αφρικής, Πατήρ Πατέρων, Ποιμήν Ποιμένων, Αρχιερεύς Αρχιερέων, τρίτος και δέκατος των Αποστόλων και Κριτής της Οικουμένης». Την 9η Οκτωβρίου 2004 Πάπας και Πατριάρχης Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής εξελέγη παμψηφεί από την Ιεραρχία του Πατριαρχικού Θρόνου ο κ.κ.Θεόδωρος Β΄.

Kαθοριστική θεωρείται η λειτουργία της περίφημης Κατηχητικής Σχολής, που ανέδειξε άνδρες μεγάλου πνευματικού διαμετρήματος

Επίσκεψη στην Ουγκάντα.

ΑΡΙΣΤΕΡΆ: Η Θρονική Εορτή του Πατριαρχείου. ΠΑΝΩ: Από επίσκεψη του Μακαριωτάτου Πάπα και Πατριάρχου κ.κ. Θεοδώρου Β’ στην πατερική σχολή στην Κένυα.

Με έδρα του την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, είναι επιφορτισμένος με το πολυεύθυνο έργο της ορθόδοξης διαποίμανσης ολόκληρης της αφρικανικής ηπείρου, η οποία αποτελεί ενιαία γεωγραφική εκκλησιαστική περιφέρεια, διαιρούμενη σε 22 μητροπόλεις και 5 επισκοπές. Η κανονική του δικαιοδοσία στην Αφρική αναγνωρίζεται από όλες τις αυτοκέφαλες ορθόδοξες και τις λοιπές χριστιανικές Εκκλησίες. Η πατριαρχική δραστηριότητα κινείται επί δύο βασικών αξόνων. Ο πρώτος συνέχεται με την αποστολική παράδοση της αλεξανδρινής Εκκλησίας και δεν είναι άλλος από την ακατάβλητη προσπάθεια διατήρησης και προβολής της παρακαταθήκης μιας ιστορικής πορείας δύο χιλιετιών. Προς αυτή την κατεύθυνση αναλαμβάνονται έργα ανακαίνισης και συντήρησης, με κορυφαία την εκ βάθρων ανακαίνιση της Θεοβάδιστης Ιεράς Πατριαρχικής Μονής του Αγίου Γεωργίου στο Κάιρο και την ανάδειξη των πνευματικών θησαυρών της ιστορικής Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης. Κατ’ αυτόν τον τρόπο διατηρείται άσβεστη στη μνήμη η παρουσία του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας στο διάβα των αιώνων αφενός μεν ως η κιβωτός της ελληνορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης, αφετέρου δε ως το σταθερό σημείο θρησκευτικού αυτοπροσδιορισμού και αυτογνωσίας για το ορθόδοξο ποίμνιο. Ο δεύτερος άξονας της πατριαρχικής δραστηριότητας συνέχεται με την ευθύνη της ανάπτυξης, του συντονισμού και της οργάνωσης ιεραποστολικής δράσης σε όλη την αφρικανική ήπειρο. Και αν η πρώτη προτεραιότητα είναι η οικοδόμηση των ψυχών των αφρικανών αδελφών, σε καμία περίπτωση δεν παραγνωρίζεται η ανάγκη ανάπτυξης φιλαν-

θρωπικής δραστηριότητας με στόχο την κάλυψη κοινωνικών, εκπαιδευτικών και υγειονομικών αναγκών. Προς τούτο, το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής μεριμνά για την λειτουργία εκπαιδευτικών ιδρυμάτων όλων των βαθμίδων, σχολών κατάρτισης σε πρακτικές τέχνες, ιατρείων και κλινικών, κέντρων υποστήριξης ασθενών AIDS και φορέων του HIV, ιδρυμάτων για απόρους, για άτομα με ειδικές ανάγκες και για άγαμες μητέρες, ορφανοτροφείων, γηροκομείων, συσσιτίων. Η πολυεπίπεδη αυτή δραστηριότητα έχει ως στα-

Το Πατριαρχείο άρχισε σταδιακώς να ανακάμπτει μετά την οθωμανική κατάκτηση (1517) θερό σημείο αναφοράς τον Αφρικανό άνθρωπο, ως προσωπική ύπαρξη, ως πλήρη και τέλεια εικόνα του Θεού. Τον Αφρικανό άνθρωπο διακονεί το Πατριαρχείο με αγάπη, εκφράζοντας με αυτόν τον τρόπο το θέλημα του Θεού και τον σκοπό της Εκκλησίας που δεν είναι άλλος από την σωτηρία. Με σεβασμό ατενίζει το ορθόδοξο παρελθόν στην Αίγυπτο και με αισιοδοξία το ορθόδοξο μέλλον στην Αφρική, με πρώτιστο μέλημα τα παιδιά της Αφρικής. Κι όπως είπε ο Μακαριώτατος: «Χαρά όλων εμάς που διακονούμε τον σκοπό αυτό είναι όταν βλέπουμε να στεγνώνουν τα δάκρυα στα πρόσωπα των παιδιών και στην θέση τους να προβάλλει η παιδική χαρά, τα γελαστά τους πρόσωπα, τότε ανοίγει ο δρόμος που όλοι μας θέλουμε να βαδίσουμε, ο δρόμος της σωτηρίας... Υπηρετώντας τα παιδιά, υπηρετούμε τον ίδιο το Χριστό και μαρτυρούμε την προφητική αποστολή της Εκκλησίας, την ελπίδα». 57

history (all).ps Front - 15

T1 -

2012/01/10 9:18:25

Black CyanMagentaYellow

Η Ιστορία στα σημεία

Ζηνοβία

Η ΘΡΥΛΙΚΉ βασίλισσα με το άγνωστο ΠΡΌΣΩΠΟ Κάθε μήνα, ο Ηλίας Μαμαλάκης αφηγείται την Ιστορία και τη φωτογραφίζει στα σημεία της

ΤΑ ΕΝΔΌΤΕΡΑ της Συρίας, μια μυθική πόλη ερειπωμένη εδώ και αιώνες περιμένει το ριψοκίνδυνο ταξιδιώτη να την ανακαλύψει από την αρχή. Το όνομά της, Παλμύρα. Από παιδί με μπέρδευε το όνομα αυτό. Το είχα ταυτίσει με παραλίες του Αιγαίου όπου φυσάει αλμυρός άνεμος. Το είχα ταυτίσει με λαϊκές ψαροταβέρνες όπου λαμποκοπούν λαμπιόνια πολύχρωμα παντού. Κι όμως, η Παλμύρα είναι κάτι παραπάνω από αυτά, είναι μια μυθική πόλη. Βρίσκεται περίπου 200 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Δαμασκού πάνω στο δρόμο για το Ιράκ. Ακόμα και σήμερα, λίγο έξω από τη μυθική πόλη, τα καραβάνια των φορτηγών κάνουν στάση πριν φύγουν για τα ενδότερα της Ανατολής. Μόνο 100 χιλιόμετρα απέχει από τον Ευφράτη ποταμό. Αν και έχει ανασκαφεί μόνο το 20% της επιφάνειάς της, τη δικαιώνουν αυτά τα λίγα ερείπια ως νύμφη της ερήμου. Πραγματικά, βρίσκεται στη μέση της ερήμου. Το παλιό αραμαϊκό της όνομα ήταν Tadmor, που σε μια ελεύθερη μετάφραση σημαίνει «η πόλη της Φοινίκης». Είναι γνωστή από τα βιβλικά χρόνια. Λένε μάλιστα ότι την έχτισε ο βασιλιάς Σολομών για να ξεκουράζονται κάτω από τους φοίνικες της όασης τα καραβάνια, που πήγαιναν ή έρχονταν από τη Μεσοποταμία. Σ’ αυτή τη σπουδαία πόλη λοιπόν, που ακόμα και σήμερα σε γοητεύει, βασίλεψε η περίφημη βασίλισσα Ζηνοβία.

σιαστικός βασιλιάς έγινε η Ζηνοβία. Οι μελετητές της Ιστορίας λένε ότι όλα τα είχε φτιάξει αυτή. Έντυσε το άστρο της σκορπίζοντας τη φήμη ότι κρατάει το σόι της από την Κλεοπάτρα της Αιγύπτου και αυτοονομάστηκε Αυγούστα. Δεν της άρεσε διόλου η υποτέλεια στους Ρωμαίους και Η Ρώμη δεν μπόρεσε ποτέ με τον πλούτο που είχε συγκεντρώσει από τις διελεύσεις των να συγχωρήσει την καραβανιών -μια και αυτά πλήαυθάδεια της Ζηνοβίας ρωναν φόρο- ανεξαρτητοποίησε το στρατό της από τους Ρωμαίους και τους κήρυξε πόλεμο περίπου λαχρινά, κρατούσε πιθανότατα από το 269 μ.Χ. Προσάρτησε σχεντόπιες φυλές, ήταν όμορφη και όχι μόνο, έξυπνη, θαρραλέα, σαγηνευτική και υπέρμετρα φιλόδοξη. Στοιχεία που, αν συγκεντρωθούν όλα μαζί σε έναν άνθρωπο, τον κάνουν ακαταμάχητο. Μιλούσε πάρα πολλές γλώσσες και συνεννοείτο κατευθείαν με τους υπηκόους της χωρίς μεταφραστή. Της άρεσε το γλέντι, της άρεσαν τα ξενύχτια, αλλά αγαπούσε πολύ την τέχνη όπως και αν εκδηλωνόταν. Τα ονόματα Ζηνοβία και Παλμύρα έχουν σχεδόν ταυτιστεί. Βασίλεψε λίγα χρόνια, 4 ή 5, από το 267 μέχρι το 272. Το πλήρες όνομά της ήταν Σεπτιμία Ζηνοβία. Ήταν γεννημένη στην Παλμύρα. Τα χρώματά της με-

ΑΡΙΣΤΕΡΆ: Πίνακας του Χέρμπερτ Σμαλτς, απεικονίζει τη «Βασίλισσα Ζηνοβία να ατενίζει για τελευταία φορά την Παλμύρα».

Η άνοδος της Ζηνοβίας Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά. Κάποια στιγμή παντρεύτηκε τον Οδαίναθο, ο οποίος ήταν κυβερνήτης της Παλμύρας και συνάμα υποτελής στη Ρώμη. Με ένα παράξενο τρόπο τόσο ο σύζυγος όσο και ο διάδοχός του από άλλη γυναίκα, ο Ηρωδιανός, έφυγαν από αυτή την άχαρη ζωή το 267 μ.X. Έτσι έμεινε ως διάδοχος του θρόνου ο αληθινός μικρός γιος της Ζηνοβίας, ο Ουαμπαλάτ και, μια και ήταν μικρό παιδί και ανήλικος, ου-

δόν όλη τη σημερινή Συρία, την Παλαιστίνη και μέρος της Αιγύπτου στα εδάφη της και, τέλος, ανακήρυξε την ανεξαρτησία της από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Όσο κράτησε αυτός ο πόλεμος, η Παλμύρα έζησε δόξες μεγάλες. Τα καραβάνια σταματούσαν στο τετράπυλο, κατέβαλαν το φόρο και κατόπιν πήγαιναν στην αγορά όπου, προτού συνεχίσουν το ταξίδι τους προς τη Δύση, αντάλλασαν εμπορεύματα μεταξύ τους οι έμποροι: Από κινέζικα μεταξωτά, πολύτιμους λίθους, μπαχαρικά, ακόμα και δούλους. Η διασκέδαση ήταν έντονη στην Παλμύρα, τα κρασιά από τις ακτές της Μικράς Ασίας πότιζαν τους γλεντοκόπους της εποχής. Δεν ξέχναγαν, όμως, ποτέ τη λατρεία του θεού. Ο τεράστιος ναός του Βάαλ, που ταυτίζεται με τον Δία, δεχόταν θυσίες μοσχαριών, που ήταν τόσα πολλά ώστε δεν θρέφανε μόνο την πόλη, αλλά και πολλές γειτονικές. Η Ρώμη δεν μπόρεσε ποτέ να συγχωρή-

Το τετράπυλο.

Τμήμα του αρχαίου θεάτρου.

σει την αυθάδεια της Ζηνοβίας, ούτε τη χλιδή που απολάμβαναν οι υπήκοοί της. Και ξεκίνησε εκστρατεία εναντίον της με επικεφαλής τον ίδιο τον αυτοκράτορα Αυρηλιανό. Η σύγκρουση έγινε κοντά στην Αντιόχεια, που σήμερα βρίσκεται στην Τουρκία. Ο Αυρηλιανός νίκησε κατά κράτος το στρατό της Ζηνοβίας και κατέβηκε και πολιόρκησε την Παλμύρα. Η Ζηνοβία θορυβήθηκε και τα έχασε, δεν περίμενε τέτοια ήττα και δεν υπήρχε περίπτωση να παραδοθεί στους Ρωμαίους. Μια νύχτα γλίστρησε από την πολιορκημένη πόλη μαζί με το γιο της και κατευθύνθηκε προς τη Μεσοποταμία. Εκεί

είχε φίλους. Την αιχμαλώτισαν όμως οι Ρωμαίοι λίγο πριν διαβεί τον Ευφράτη. Ο Αυρηλιανός απόλαυσε τη νίκη του. Κατά πάσα πιθανότητα όμως, κατακτήθηκε από την ομορφιά και το θάρρος της Ζηνοβίας. Κάναν μια σχέση αγάπης και μίσους και την πήρε μαζί του στη Ρώμη για να τη δείξει ως αιχμάλωτη στον θρίαμβό του. Μόνο που την έντυσε με τα καλύτερά της κοσμήματα και της φόρεσε χρυσές αλυσίδες. Τιμώντας έτσι το θάρρος της και τη θέση της ως βασίλισσα. Κανείς δεν ξέρει τη συνέχεια. Πολλοί λένε ότι την ελευθέρωσε, υπό περιορισμό βέβαια. Άλλοι πάλι λένε ότι την έκλεισε στην έπαυλή του στο Τίβολι και την έκανε παλλακίδα του. Ό,τι κι αν έγινε, είμαι σίγουρος ότι η Ζηνοβία δεν χάθηκε. Έχουν περάσει αιώνες από τότε και, πιστέψτε με, δεν έχει βρεθεί ούτε μια προσωπογραφία, ούτε ένα άγαλμά της. Ίσως κάτι να υπάρχει στο μέρος της Παλμύρας που δεν έχει ανασκαφεί ακόμα, αλλά για την ώρα τίποτε. Πολλοί ζωγράφοι του καιρού μας τη ζωγράφισαν από τη φαντασία τους. Πώς να ήταν άραγε η Ζηνοβία; Πάει καιρός που έμαθα την ιστορία της. Πάει καιρός από τότε που επισκέφθηκα την Παλμύρα και την γύρισα βήμα-βήμα. Το όνομα Ζηνοβία, το όνομα Παλμύρα εξακολουθούν να γοητεύουν τη φαντασία μου και να την κάνουν να καλπάζει στην καρδιά της ερήμου. 59

history (all).ps Back - 15

T1 -

2012/01/10 9:18:26

Black CyanMagentaYellow

Βιβλία

Καινούριες κυκλοφορίες

Kριτικές για την ιστορική βιβλιοθήκη σας

«Kαλή πατρίδα...»: Ελληνικές  κοινότητες πολιτικών

Φωτογραφία: Χρήστος Ζήνας

Βρετανική πολιτική και προπαγάνδα στον ελληνοϊταλικό πόλεμο του Ευάνθη Χατζηβασιλείου

Μαρίνα Πετράκη Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ

Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου είναι επίκουρος καθηγητής της Ιστορίας του Μεταπολεμικού Κόσμου στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών

ΠΆΡΧΕΙ ένα περίεργο φαινόμενο στην ελληνική ιστοριογραφία για τη δεκαετία του 1940. Η σχετική βιβλιογραφία είναι πραγματικώς κολοσσιαία. Συζητεί, όμως, σχεδόν αποκλειστικώς, τις εξελίξεις της περιόδου 1941-49, δηλαδή την Αντίσταση και τον Εμφύλιο Πόλεμο στις διάφορες φάσεις του. Η μείζων συμμετοχή της χώρας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο –και η μείζων συμβολή της– το 1940-41 έχει καλυφθεί από πολύ λιγότερα έργα. Πρόκειται για έργα ιδιαίτερα ποιοτικά (με βασικούς πρωτοπόρους τον Ιωάννη Κολιόπουλο και τον Ιωάννη Μουρέλο) αλλά που, αριθμητικώς, είναι ελάχιστα σε σύγκριση με την πλημμυρίδα των μελετών σχετικώς με τα μεταγενέστερα γεγονότα της ίδιας δεκαετίας. Παραμένει αξιοπρόσεκτο το γεγονός ότι η ελληνική ιστοριογραφία δεν έχει ιδιαιτέρως ενδιαφερθεί για τη συμμετοχή της χώρας ως εμπόλεμης δύναμης σε μια από τις κρισιμότερες φάσεις της μεγαλύτερης πολεμικής σύγκρουσης, που γνώρισε η ανθρωπότητα. Πρόκειται μάλλον για παγκόσμια πρωτοτυπία. Δεν γνωρίζω άλλη χώρα, μικρή ή μεγάλη, στην οποία (έχοντας τόσο σημαντική συμμετοχή στον πόλεμο) η βιβλιογραφία θα αγνοούσε το δεδομένο αυτό. Αντιθέτως, στις περιπτώσεις των εμπολέμων έχει αναπτυχθεί η σχετική μελέτη, όχι μόνον της «καθαυτό» στρατιωτικής ιστορίας, αλλά και στα επίπεδα της πολιτικής οργάνωσης, των αντιλήψεων του εμπόλεμου λαού, της προπαγάνδας, της

βίωσης του πολέμου από τους μαχητές και τα μετόπισθεν, του «εσωτερικού μετώπου» (Home Front). Για μία ακόμη φορά, είμαστε πίσω σε σύγκριση με τους «άλλους», σε ένα από τα αναπτυσσόμενα πεδία έρευνας. Ή, ίσως, δεν είναι και τόσο ανεξήγητο… Από τη δεκαετία του 1970, η συναφής βιβλιογραφία έχει η ίδια μετατραπεί σε ένα πεδίο ιδεολογικής μάχης: Η ελληνική Αριστερά επέλεξε τον χώρο αυτό για να συνεχίσει τον εμφύλιο πόλεμο με άλλα μέσα. Η οπτική της επικεντρώθηκε σε έναν «πόλεμο νομιμοποίησης», στον οποίο επιδίωξε να προβάλει το ΕΑΜ ως τη μόνη θεμιτή δύναμη αντίστασης στον Άξονα. Για τούτο όμως, έπρεπε με κάθε θυσία και με κάθε μέσο να υποβαθμιστεί η συμμετοχή των «άλλων», έστω και εάν τούτη αφορούσε την πολεμική προσπάθεια του 1940-41. Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, και οι αστικοί πολιτικοί χώροι επέδειξαν μια τε-

Είναι μια πράξη αντίστασης εναντίον τόσο της αδιαφορίας όσο και του σταυροφορισμού ράστια αδιαφορία για το πολεμικό παρελθόν της χώρας (και σε αυτό, βέβαια, δεν φταίει η Αριστερά…), ίσως και επειδή ο Εμφύλιος Πόλεμος, που ακολούθησε, τους έφερνε σε αμηχανία. Με αυτόν τον τρόπο, ήταν πολύ εύκολο να αγνοηθεί ο πόλεμος του 1940-41: οι μεν δεν ήθελαν να τον προβάλουν, οι δε αδιαφορούσαν. Ο ιστορικός, όμως, τουλάχιστον ο σοβαρός

στικές επιχειρήσεις και δολιοφθορές, «κρυκαι υπεύθυνος ιστορικός, δεν μπορεί να δεφή προπαγάνδα»). σμεύεται από παρόμοιες αγκυλώσεις. ΑνάμεΈτσι, η συγγραφέας βοηθά τον Έλλησα στα άκρα της ανιστορικής αδιαφορίας και να αναγνώστη να ξεφύγει από τις στερεοτυτου πολιτικού σταυροφορισμού, οφείλει να πικές απεικονίσεις των βρετανικών «μυστιπαραμείνει πιστός στις αρχές της επιστήμης κών υπηρεσιών» και του «παντοδύναμου του: να προσπαθήσει να περιγράψει, να καΒρετανού πράκτορα» για να μεταφέρει στην ταλάβει και να ερμηνεύσει αυτό που έγινε. ελληνική επιστήμη τις νέες μεθοδολογίΓι’ αυτό τον λόγο, το βιβλίο της Μαρίνας ες έρευνας της προπαγάνδας ως μοχλού της Πετράκη αποτελεί μια εξαιρετικώς σημαντική συμβολή στην ελληνική ιστοριογραφία. Και Παρουσιάζει εκτενώς τις βρετανικές είναι δύο τα σημεία, στα οποία καινοτομεί. Πρώ- πολιτικές στο επίπεδο της προπαγάνδας τον, είναι μια πράξη αντί- και των μυστικών επιχειρήσεων στασης εναντίον τόσο της στην περιοχή των Βαλκανίων αδιαφορίας όσο και του σταυροφορισμού. Εναντίβρετανικής πολιτικής. Η μελέτη συνοδεύεον, δηλαδή, δύο μεγάλων εχθρών της ιστοριται από εκτενή ανάλυση των ελληνοβρετακής επιστήμης – ο ένας την αναιρεί, ο άλλος νικών σχέσεων στο πεδίο της προπαγάνδας, την αλλοιώνει... Δεύτερον, το βιβλίο είναι από την παράθεση σημαντικών στοιχείων για ρηξικέλευθο επειδή «ανοίγει» για την ελλητην κυκλοφορία βρετανικών εντύπων στην νική ιστορική επιστήμη ένα αγνοημένο πεεμπόλεμη Ελλάδα, από έρευνα στη στάση δίο έρευνας: Τη σχέση μεταξύ πολέμου και της βρετανικής κοινής γνώμης, αλλά και πρόπροπαγάνδας. Η μελέτη της προπαγάνδας σθετου υλικού (όπως οι βρετανικές γελοιέχει γνωρίσει μεγάλη άνθιση στην διεθνή ογραφίες), στοιχεία τα επίσης αγνοούσαμε επιστήμη από τη δεκαετία του 1980. έως τώρα. Ωστόσο, και στο πεδίο αυτό στην Ελλάδα Η Πετράκη συνάπτει τη μελέτη της βρεέχουμε μείνει πίσω σε σύγκριση με τις διετανικής προπαγάνδας με την κατάσταση που θνείς τάσεις. Έχοντας εκπονήσει τη διατριβή αντιμετώπιζε το εμπόλεμο Λονδίνο εκείνη της υπό την επίβλεψη του πρόωρα χαμένου την εποχή και κυρίως με το γεγονός ότι βρεPhilip Taylor, ενός από τους πρωτοπόρους τανική προτεραιότητα ήταν η διατήρηση του στην έρευνα της προπαγάνδας, η Μαρίνα υψηλού ηθικού στο βρετανικό εσωτερικό μέΠετράκη έχει ήδη προσφέρει μια εξαίρετη τωπο κατά τη διάρκεια των ανηλεών γερμαμελέτη για την προπαγάνδα του καθεστώτος νικών βομβαρδισμών στη Μάχη της Αγγλίας. Μεταξά. Σε μια εποχή, κατά την οποία το ίδιο το Τώρα έρχεται, με το δεύτερο βιβλίο της, βρετανικό έθνος αντιμετώπιζε τον ύψινα συνάψει τη μελέτη της ελληνικής και της στο κίνδυνο –την εποχή, κατά τα λόγια του βρετανικής πολιτικής στα χρόνια 1939-41. Τσώρτσιλ, της «μεγαλύτερής του ώρας»– Το βιβλίο διακρίνεται για την πολυεπίπεήρθε η ελληνική νίκη στην Αλβανία, όπως δη ανάλυσή του. Συζητεί την ευρύτερη ποδείχνει η Πετράκη για να διατρανώσει την λιτική και στρατηγική κατάσταση στις αραποφασιστικότητα του βρετανικού λαού για χές του πολέμου και παρουσιάζει εκτενώς τις αντίσταση στο Χίτλερ. βρετανικές πολιτικές στο επίπεδο της προπαΜε το βιβλίο αυτό η ελληνική πολεμική γάνδας και των μυστικών επιχειρήσεων στην προσπάθεια του 1940-41 αποκτά μια πρόσθεπεριοχή των Βαλκανίων, θέτοντας το ζήτητη διάσταση και αναδεικνύεται μια ακόμη μα στο συνολικό πλαίσιο της οργάνωσης των συμβολή της στη μεγάλη σύγκρουση για την συναφών βρετανικών υπηρεσιών (υπουργείο ελευθερία. Πληροφοριών, BBC, προετοιμασία για μυ-

προσφύγων στην Ανατολική Ευρώπη Άννα Ενεπεκίδου, Γιώργος Σταθόπουλος, Πόπη Τζωρτζάτου, Χρ. Χρηστίδης Eπιμέλεια: Άννα Ενεπεκίδου, Γιώργος Σταθόπουλος, Πόπη Τζωρτζάτου, Χρήστος Χρηστίδης, Άννα Καραπάνου, Κατερίνα Ντίντα Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, 2011

Κωνσταντίνος Παλαιολόγος:  Ευχών του Θεού πιστός βασιλεύς και αυτοκράτωρ Ρωμαίων Δημήτρης Βασιλόπουλος Ευρασία, 2011

Κρήτη: Η νήσος της ευφορίας.  Ελευθερία, διακυβέρνηση, βιώσιμη ανάπτυξη Μάνος Γ. Παπάζογλου Παπαζήσης, 2011

Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος στη Μέση  Ανατολή: Από την Εδέμ στον Αρμαγεδδώνα Ρότζερ Φορντ Mετάφραση: Ελένη Χαλαζιά Ψυχογιός, 2011

Η αληθινή ιστορία της Σπάρτης  και της μάχης των Θερμοπυλών Ζαν Μαλί Mετάφραση: Βασιλική Κοκκίνου Α. Α. Λιβάνης, 2011

➣ 61

history (all).ps Front - 16

T1 -

2012/01/10 9:18:27

Black CyanMagentaYellow

Βιβλία

Καινούριες κυκλοφορίες

Από την κλεπτοκρατία στη χρεοκοπία

του Αλέξανδρου Μαλλιά

Ό Σταύρος Λυγερός Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ

Ο Αλέξανδρος Μαλλιάς είναι πρέσβης επί τιμή και ειδικός σύμβουλος του ΕΛΙΑΜΕΠ. Υπηρέτησε ως πρεσβευτής στην Αλβανία (1999-2000) και στην Ουάσιγκτον (2005-2009).

ΤΑΝ η «δημοκρατία» και το BBC History μου ζήτησαν να μιλήσω για το νέο βιβλίο του Σταύρου Λυγερού «Από την κλεπτοκρατία στη χρεοκοπία» σκέφτηκα, αρχικώς, ότι, πιθανόν, δεν είμαι ο πιο κατάλληλος. Γιατί πολλές από τις εμπειρίες από την επαγγελματική μου πορεία, επί μία εικοσαετία σχεδόν, στα Βαλκάνια επικεντρώνονται στα προβληματικά συστήματα γειτονικών χωρών και όχι στην εσωτερική πολιτική λειτουργία της πατρίδας μας. Ωστόσο, στη συνέχεια, διαβάζοντας σελίδα-σελίδα, διαπίστωσα ότι οι «βαλκανικές παραστάσεις» μου ίσως έχουν συνάφεια με το έργο του φίλου Σταύρου. Γιατί ο συγγραφέας περιγράφει ένα σύστημα που παραβιάζει βασικές αρχές των δυτικών δημοκρατιών, απομακρύνεται από τις αξίες και τις αρχές αυτού που έχουμε συνηθίσει να λέμε «Ευρώπη» και προσδίδει στη χώρα μας κάποια ιδιάζοντα «βαλκανικά χαρακτηριστικά», που ήλπιζα ότι θα έπρεπε να έχουμε ξεπεράσει. Οριστικώς! Κεντρική ιδέα του συγγραφέα είναι η διαπίστωση πως η σημερινή κρίση χρέους σηματοδοτεί την κατάρρευση ενός μοντέλου πλασματικής ανάπτυξης, το οποίο, όπως εξελίχθηκε, είχε ως χαρακτηριστικά του την κλεπτοκρατία, τη σπατάλη, τον ανορθολογισμό, τον παρασιτισμό, την αυθαιρεσία και την ατιμωρησία. Μαζί μ’ αυτό το μοντέλο καταρρέει και το ανομολόγητο κοινωνικό συμβόλαιο ανάμεσα στην άρχουσα τάξη και στα μικρομεσαία στρώματα, το οποίο αποτέλεσε το υπόβαθρο αυτού του μοντέλου. Η Ελλάδα, όπως τονίζει ο συγγραφέας, «έχει σήμερα μετατραπεί σε πειραματόζωο. Είναι η πρώτη χώρα-μέλος της ΕΕ, όπου εφαρμόζεται η θεραπεία-σοκ και επιχειρείται αποδόμηση του ευρωπαϊκού κοινωνικού κεκτημένου». Ως συνέπεια, όμως, αποδομείται και η εμπιστοσύνη μας στο ευρωπαϊκό σύστημα αξιών. Δυστυχώς. Όπως και ο Σταύρος Λυγερός, έτσι κι εγώ, ανήκουμε σε μια γενιά που, στην εποχή της Χούντας, εναπόθεσε τις ελπίδες και τα οράματά της στην Ενωμένη Ευρώπη. Στους ευρωπαϊ-

κούς θεσμούς. Δεν είναι τυχαίο ή συμπτωματικό που οι πρώτοι, δημόσιοι πυρήνες της αντιδικτατορικής δράσης ήταν η Ελληνοευρωπαϊκή Κίνηση Νέων (στις ηρωικές εποχές των οδών Γιάννη Σταθά και Ευέλπιδος Ρογκάκου) και η Εταιρεία Μελέτης Ελληνικών Προβλημάτων. Για τη δική μας γενιά, η ταύτιση με την Ευρώπη ήταν συνώνυμη της δίψας για δημοκρατία και ελευθερία. Σήμερα, η δική μας γενιά απαξιώνεται, θλίβεται και συνθλίβεται. Είναι απογοητευμένη. Γιατί μέσα από τη σημερινή δομική κρίση ανατρέπεται, εκ βάθρων και συνειδητά, το πρότυπο της Ευρώπης των αξιών, στις οποίες πιστεύαμε. Όχι, δεν είμαι ρομαντικός! Είμαι βαθύτατα ρεαλιστής. Γι’ αυτό πιστεύω, πράγματι, ότι η Ευρώπη δεν μπορεί να σταθεί στον παγκόσμιο ανταγωνισμό χωρίς το κοινό νόμισμα. Χωρίς βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και της παραγωγικότητας. Έχω, όμως, μια διαφορετική προσέγγιση. Δεν μπορεί η Ευρώπη να είναι ελκυστική για τους λαούς της, όταν στηρίζεται μόνο στην εναρμόνι-

Δεν μπορεί η Ευρώπη να είναι ελκυστική για τους λαούς της, όταν στηρίζεται μόνο στην εναρμόνιση της δημοσιονομικής πολιτικής και στο ευρώ ση της δημοσιονομικής πολιτικής και στο ευρώ. Για το λόγο αυτό, οι σημερινοί, κατ’ ευφημισμό, ηγέτες της θα πρέπει να επιστρέψουν στην Ευρώπη των αξιών και όχι μόνο στη συναλλακτική αξία του ευρώ ή των χρηματιστηριακών συναλλαγών. Η «δική μου Ευρώπη» απετέλεσε το όραμα για τους λαούς όλης της Ευρώπης. Αποτέλεσε το σημαντικότερο μηχανισμό για αλλαγή και για δημοκρατία. Η Ευρώπη δεν μπορεί να διακριθεί εγκαταλείποντας τον διαχρονικά ισχυρότερο, ενοποιητικό της ακρογωνιαίο λίθο, τις ΑΞΙΕΣ και τις ΑΡΧΕΣ της. Αντιθέτως, όπως τονίζει και ο Σταύρος Λυγερός, δεν μπορούμε να ελπίζουμε πολλά στην «έκβαση του πειράματος, από το οποίο θα κριθεί το μέλλον όχι μόνο των κοινω-

μα τυχερός που μπορώ να ζω έτσι. νιών της ευρωπαϊκής περιφέρειας, αλλά και των • Δεύτερον, βλέπω ταυτοχρόνως, όπως πιστεύω κοινωνιών του ευρωπαϊκού πυρήνα». ότι απορρέει και από το βιβλίο του Σταύρου ΛυΟ Σταύρος Λυγερός στο βιβλίο αυτό έχει πειγερού, ένα πολιτικό σύστημα ανίκανο –ακόμα στεί ότι η κρίση που μαστίζει την Ελλάδα είναι και τη στιγμή αυτή- να αντιληφθεί τι συμβαίπρωτογενώς πολιτική-κοινωνική και δευτερονει στην πραγματικότητα. Έχοντας εργαστεί και γενώς οικονομική. Είναι η εισβολή της μικρομεσυνεργαστεί από κοντά με τους επώνυμους εκσαίας θάλασσας στο προσκήνιο που επικαθόριπροσώπους του, μπορώ να πω ότι, πράγματι, δεν σε την κατεύθυνση του πολιτικού συστήματος. είναι όλοι ίδιοι. Έχουν όμως ένα κοινό σημείο: Και είναι το πολιτικό σύστημα που σταδιακώς Ζουν σε έναν ξεχωριστό κόσμο. Στον κόσμο διαμόρφωσε το μοντέλο πλασματικής ανάπτυτους. Συχνά απομονωμένοι. ξης, το οποίο, με τη σειρά του, οδήγησε την ελ• Τρίτον, πού θέλω να καταλήξω: Ότι εκείνοι κι ληνική οικονομία και κοινωνία στον γκρεμό. Θα ήθελα να κλείσω το σημείωμα με τρεις παρατηρήσεις, οι οποίες Μαζί με το μοντέλο πλασματικής βρίσκονται σε μήκος κύματος ανάανάπτυξης καταρρέει και το λογο του συγγραφέα: • Πρώτον, εργάζομαι συνεχώς από ανομολόγητο κοινωνικό συμβόλαιο το 1969, από τότε που ήμουν φοιανάμεσα στην άρχουσα τάξη τητής. Είχα ένσημα στο ΙΚΑ από το 1970. Από το 1975 μέχρι τη συκαι στα μικρομεσαία στρώματα νταξιοδότησή μου με το βαθμό του εμείς (οι υπόλοιποι) ζούσε σε μια κοινωνία δύο Πρέσβη της Ελλάδος επί τιμή (μην νομίζετε ότι διαφορετικών ταχυτήτων. Ναι, έχουν την πλήρη σημαίνει και τίποτε διότι όλοι -ικανοί και ανίκανομιμοποίηση όσο εκλέγονται. Αυτό είναι αλήνοι- γίνονται) εργάστηκα ως κρατικός λειτουρθεια και αποτελεί τη βάση του δημοκρατικού γός. Με αυταπάρνηση, πιστεύω, με δημιουρκοινοβουλευτικού συστήματος. Σε μια κοινωνία γικότητα και, συχνά, με πάθος. Στο υπουργείο μεταβλητών ευκαιριών όπου η οργή δεν έχει Εξωτερικών ουδέποτε υπηρέτησα σε διακοσμηακόμα περιβληθεί το χιτώνα της ειρηνικής επατικές θέσεις. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη τιμή από νάστασης, η εκλογική νομιμοποίηση δεν σημαίτο να υπηρετείς την πατρίδα σου. Ποτέ δεν θένει αυτομάτως και κοινωνική αποδοχή. λησα να ενταχθώ στο σύστημα ή σε ένα σύστηΝα γιατί το βιβλίο του Σταύρου Λυγερού είμα. Ουδέποτε διεκδίκησα τον τίτλο του αλάνναι πολύτιμο. Γιατί μας αναγκάζει να θαστου και, σίγουρα, δεν ήμουν. Εάν έγιναν σκεφτούμε έξω από τα σφάλματα, έσπευδα πάντοτε, συσυμβατικά περιθώρια νήθως γραπτώς, να τα αναγνωτης κατεστημένης σκέρίσω, αναλαμβάνοντας ταυψης και δράσης. τοχρόνως και την ευθύνη. Θέλω να αισιοδοξώ Η σύνταξή μου, σήμεότι με την ψήφο μας ρα, είναι κάτι παραπάστις εκλογές, όποτε γίνω από 2.000 ευρώ και νουν, θα μπορέσουμε θα περικοπεί εκ νέου. να αλλάξουμε μερικά Εφάπαξ, το οποίο έχω πράγματα. προκαταβάλει, δεν έχω Να το πρώτο βήμα πάρει. Έμαθα και θα για την ειρηνική επαεξακολουθώ να ζω με νάσταση μέσω δηαξιοπρέπεια. Ο τραπεμοκρατικών διαδικαζικός μου λογαριασμός στην Εθνική, ο ίδιος σιών. από το 1977 (μισθοδοσίας-σύνταξης), σπανίως έχει υπόλοιπο όσο πλησιάζει η 23η του μηνός. Βλέποντας τους γύρω μου, ακόμα και συγγενικά μου πρόσωπα, λέγω μέσα μου ότι είμαι ακό-

Οικονομική και κοινωνική  ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, 1600-1914 Σουράγια Φαρόκι, Μπρους ΜακΓκάουαν, Ντόναλντ Κουάτερτ, Σεβκέτ Παμούκ Eπιμέλεια: Ντόναλντ Κουάτερτ, Χαλίλ Ιναλτζίκ Mετάφραση: Μαρίνα Δημητριάδου Αλεξάνδρεια, 2011 Η πτώση της σοβιετικής  αυτοκρατορίας: Η επανάσταση του 1989 Βίκτορ Σεμπάστιεν, μετάφραση: Γιώργος Ίκαρος Μπαμπασάκης Ψυχογιός, 2011 Η απελευθέρωση της  Θεσσαλονίκης 19121913: Εικονογραφημένη εξιστόρηση Γιάννης Μέγας University Studio Press, 2011 Mare Nostrum Μια ιστορία  της Μεσογείου Τζον Τζούλιους Νόργουιτς, Mετάφραση: Κατερίνα Χαλμούκου Γκοβόστης, 2011 Η Ελλάς κατά τους βαλκανικούς  πολέμους (1912-1913) Σαράντος Ι. Καργάκος ΠερίΤεχνών, 2011

history (all).ps Back - 16

T1 -

2012/01/10 9:18:28

Black CyanMagentaYellow

ΓΕΛΆΕΙ καλύτερα...

Οι μεγάλες εθνικοποιήσεις Κάθε μήνα, ο Γιουτζίν Μπερν παρουσιάζει την ανέκδοτη ιστορία και τα ιστορικά ανέκδοτα

Η ιστορία

Η αλήθεια

ΜΊΑ ΗΜΈΡΑ, προς το τέλος της δεκαετίας του 1940, ο Βρετανός πρωθυπουργός, Κλέμεντ Άτλι, και ο προκάτοχός του, Γουίνστον Τσώρτσιλ, βρέθηκαν συγχρόνως στα ανδρικά ουρητήρια του βρετανικού κοινοβουλίου. Ο Τσώρτσιλ αμέσως απομακρύνθηκε προς το περισσότερο απομακρυσμένο από τον Άτλι ουρητήριο. « Τι τρέχει; Αισθάνεσαι μαχητικός, Γουίνστον;» ρώτησε ο Άτλι. « Όχι» απάντησε ο Τσώρτσιλ: «Φοβισμένος. Όποτε βλέπεις κάτι μεγάλο, θες να το εθνικοποιήσεις».

ΤΑ ΕΥΦΥΟΛΟΓΉΜΑΤΑ και οι απαξιωτικές απαντήσεις του Τσώρτσιλ είναι άπειρα («Γουίνστον, είσαι μεθυσμένος», «Και εσείς, κυρία μου, άσχημη. Εγώ το πρωί θα είμαι ξεμέθυστος»), οπότε αυτή μπορεί, ίσα που μπορεί, να είναι αληθινή ιστορία. Ο σοσιαλιστής Άτλι είχε νικήσει το συντηρητικό Τσώρτσιλ στις εκλογές του 1945 και η κυβέρνησή του οργάνωσε το κράτος πρόνοιας, για το οποίο εθνικοποίησε διάφορες βασικές βιομηχανίες. Οι εθνικοποιήσεις έχουν πλέον φύγει από την πολιτική μόδα, αλλά το 1945 θεωρούνταν από πολλούς στα αριστερά, αλλά και από κάποιους στα δεξιά, σαν επέκταση των πολεμικών οικονομικών ελέγχων, οι οποίοι παρουσιάζονταν ως απαραίτητοι για να «κερδίσουμε την ειρήνη». Λέγεται ότι ο Τσώρτσιλ είχε αποκαλέσει τον Άτλι «ένα μετριόφρονα ανθρωπάκο με πολλά, για τα οποία είχε δικαίωμα να είναι μετριόφρων», αλλά αυτό δεν ακούγεται αληθινό. Είχαν συνεργαστεί με καλό τρόπο στο πολεμικό υπουργικό συμβούλιο και υπάρχουν πολλές ενδείξεις πως ο Τσώρτσιλ σεβόταν τον Άτλι, του οποίου ο χαρακτήρας ήταν περισσότερο δυνατός και ανθεκτικός από ό, τι έδειχνε η συμπεριφορά του. Στο ημερολόγιό του, ο δημοσιογράφος Άλιστερ Κάμπελ, ο οποίος ήταν διευθυντής επικοινωνίας του Τόνι Μπλερ, υποστηρίζει ότι το 1997 σε κάποια Σύνοδο του ΝΑΤΟ διάφοροι πολιτικοί ηγέτες ανακουφίζονταν σε μία σειρά ουρητηρίων, όταν ο Μπιλ Κλίντον σχολίασε: «Δεν είναι αυτή η καλύτερη φωτογραφία που δεν τραβήχτηκε ποτέ;» Τότε, με εκείνη την ευκαιρία, ο Τόνι Μπλερ μοιράστηκε το ανέκδοτο με τον Τσώρτσιλ και τον Άτλι.

Ο Κλέμεντ Άτλι και ο Γουίνστον Τσώρτσιλ.

history (all).ps Front - 17

T1 -

2012/01/10 9:18:29

Black CyanMagentaYellow