History issue 9 by mediastack

Αρχικώς ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2012

Τα νομίσματα διευκολύνουν τις οικονομικές συναλλαγές, διευκρινίζουν την κοινωνική σύμβαση της ανταλλάξιμης αξίας και, επιπλέον, προσφέρουν μερικές από τις περισσότερο σαφείς ιστορικές αφηγήσεις: Κορώνες και γράμματα, όπως λέει και το παιχνίδι με τα κέρματα. Στα διάφορα νομίσματα, κέρματα και χάρτινα, διαλέγουμε να παρουσιάζουμε ιστορικές απεικονίσεις επειδή η Iστορία είναι εθνική, όπως και εκείνα. Τις διαλέγουμε, όμως, και επειδή η Iστορία είναι από μόνη της ένα νόμισμα, ένα τεκμήριο αξίας. Ουσιαστικώς, κάθε οικονομική συναλλαγή περιέχει μία «ιστορική» συναλλαγή, μία διαπραγμάτευση μνήμης. Με τις εικαστικές τους επισημάνσεις, τα νομίσματα προσφέρουν μία απόδειξη

ότι η Iστορία πέτυχε τους στόχους της, ότι διασφάλισε τη δυνατότητα της συναλλαγής. Η ιστορική αξία, λοιπόν, ανταλλάσσεται συγχρόνως με την οικονομική επειδή η κοινωνική συνείδηση υποστηρίζει ότι η μία επιτρέπει την άλλη. Η ιστορική καταγραφή, λοιπόν, δεν είναι μία απλή ακαδημαϊκή μελέτη, μία επιστημονική εμμονή. Είναι το βασικό επιχείρημα της προόδου. Ένα από τα αφιερώματα αυτού του τεύχους περιγράφει πώς οι ελληνικές κυβερνήσεις χρησιμοποιούσαν την εισαγωγή διαφορετικών νομισμάτων για να διαχειριστούν τα προβλήματα της εθνικής οικονομίας. Διαφορετικές παραστάσεις, διαφορετικές κορώνες και διαφορετικά γράμματα εναλλάσσονταν στα ελληνικά νομίσματα. Κάθε νόμισμα, όμως, παρέμενε φορέας και σύμβολο Ιστορίας. Ασφαλώς, η Ιστορία δεν εξαργυρώνεται. Συγχρόνως, όμως, η Ιστορία είναι, ίσως, ο μόνος τρόπος αξιολόγησης των όρων μιας συναλλαγής, δηλαδή μιας ανάγκης ή μιας επιθυμίας και του αντιτίμου της.

Αλέξανδρος Μόρντουντακ

history (all).ps Front - 1

T1 -

2012/02/07 18:45:00

Black CyanMagentaYellow

Περιεχόµενα ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2012

ΘΕΜΑΤΑ ΕΚΔΟΤΗΣ: ΙΩΑΝΝΗΣ Ν. ΦΙΛΙΠΠΑΚΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ Δ. ΜΟΥΛΙΝΟΣ Περιοδική Έκδοση Κυκλοφορεί κάθε μήνα με την εφημερίδα

12 Τι µαθαίνει από την Ιστορία η διεθνής πολιτική;

«δημοκρατία» ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΥΝΤΑΞΗΣ Αλέξανδρος Μόρντουντακ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Παναγιώτης Λιάκος ART DIRECTOR Κλεάνθη Καρεκλά

16 Οι προβληµατικές ισοτιµίες της ελληνικής οικονοµίας

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Γιάννης Νάκος Αλεξάνδρα Χυδηριώτη ΔΙΟΡΘΩΣΗ Ντίνα Πετροπούλου

Σε τι νόμισμα πληρώνονται τα λάθη; ΣΕΛ. 16

Κυκλοφορεί κάθε µήνα µε την εφηµερίδα «δηµοκρατία»

Η ελληνική μαθηματική πρόοδος ΣΕΛ. 24

Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή

ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ Κατερίνα Μπότρος ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ Τερέζα Ευγενίδου

24 Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή

ΠΡΟΒΟΛΗ Τατιάνα Κώτσου

Τεύχος 9 Φεβρουάριος 2012

Η ζωή και το έργο του

ΔΙΑΝΟΜΗ & ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ Απόστολος Αντωνόπουλος

Η ιστορία της

ΠΑΡΑΓΩΓΗ Γιώργος Φιλιππάκης

Ιστορική μνήμη και μαθήματα ΣΕΛ. 12

δραχµής

ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ: ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ Α.Ε. Ερατοσθένους 1 Τ.Κ. 116 35 Τηλ. Κέντρο: 2130170400, Fax: 2130170401

32 Πολεµικές σχέσεις

και των οικονομικών κρίσεων

Τσώρτσιλ Το µ και Στάλιν

ΟΠοιος καταναλωτισµός Σ στη Γερµανία

Αναγκαστικές φιλίες ΣΕΛ. 32

BBC History is published by DEMOCRATIC PRESS under licence from Immediate Media Company Bristol Limited. Copyright © Immediate Media Company Bristol Limited. All rights reserved. Reproduction in whole or part prohibited without permission. The BBC logo is a trade mark of the British Broadcasting Corporation and is used under licence. © British Broadcasting Corporation 1996.

ΟΧ Η γενοκτονία στην Ιστορία

37 Το όχι και τόσο Ηνωµένο Βασίλειο

Από πότε περιόριζε η Γερμανία τις αγορές; ΣΕΛ. 42

ΚΑΘΕ ΜΗΝΑ 42 Οι απαγορεύσεις στη γερµανική αγορά του 18ου αιώνα

Ορόσημα

Ιστορία και επικαιρότητα 6

Η Ιστορία συνεχίζεται

52 Βιβλία Προτάσεις για την ιστορική βιβλιοθήκη σας

∆ιάφορα 8

Μαθήματα Ελλάδας

10 Η επέλαση του ενός 48 Eν τη γενέσει

46 Ιστορικοί πόθοι

history (all).ps Back - 1

T1 -

2012/02/07 18:45:00

Black CyanMagentaYellow

50 Η Ιστορία στα σημεία 64 Γελάει καλύτερα

Ορόσημα

Συνέβη τον Φεβρουάριο

Φεβρουαρίου 1887  Γεννιέται το Χόλιγουν από τα 500 στρέμματα ιδιοκτησίας του Χάρβεϊ Γουίλκοξ, τα οποία τεμαχίζει και πουλά.

Φεβρουαρίου 1982 Με απόφαση του ελληνικού υπουργείου Παιδείας καταργούνται οι μαθητικές ποδιές.

Φεβρουαρίου 1898 Ο βασιλιάς Γεώργιος Α’ επιζεί απόπειρας δολοφονίας εναντίον του στην περιοχή του Αναλάτου, όπου ανεγείρεται εκκλησία για να γιορτάσει την επιβίωσή του. Είναι ο Άγιος Σώστης στη λεωφόρο Συγγρού.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1950 Πεθαίνει ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, ένας από τους σημαντικότερους μαθηματικούς παγκοσμίως.

Φεβρουαρίου 1828 Συγκροτείται ο πρώτος τακτικός ελληνικός στρατός με πρόνοια του Ιωάννη Καποδίστρια.

Φεβρουαρίου 1692 Στο Σάλεμ της Μασαχουσέτης κάποιος γιατρός αποφαίνεται ότι ο σατανάς έχει κυριεύσει τρεις νεαρές κοπέλες και θέτει τις βάσεις για το κυνήγι μαγισσών του Σάλεμ.

Φεβρουαρίου 1857  Πεθαίνει ο εθνικός ποιητής της Ελλάδας, Διονύσιος Σολωμός.

Φεβρουαρίου 1936  Ο Αδόλφος Χίτλερ ανακοινώνει ότι είναι έτοιμο το «λαϊκό αυτοκίνητο», ο γνωστός Σκαραβαίος.

Φεβρουαρίου 1947 Η Συνθήκη των Παρισίων ενσωματώνει τα Δωδεκάνησα στην Ελλάδα.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1959 Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και ο Αντνάν Μεντερές, αποφασίζουν συμφωνία για την ανεξαρτησία της Κύπρου.

Φεβρουαρίου 1959 Μετά από την ανατροπή του Μπατίστα, ο Φιντέλ Κάστρο αναλαμβάνει την προεδρία της Κούβας.

Φεβρουαρίου 1932  Ο Αδόλφος Χίτλερ αποκτά τη γερμανική υπηκοότητα.

Φεβρουαρίου 1802 Γεννιέται ο συγγραφέας των «Αθλίων», Βίκτωρ Ουγκώ.

Φεβρουαρίου 1677 Πεθαίνει ο φιλόσοφος Μπαρούχ Σπινόζα.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1848 Ξεκινά στη Γαλλία η Φεβρουαριανή Επανάσταση, η οποία κατάργησε τη βασιλεία.

Φεβρουαρίου 1943 Πεθαίνει ο Κωστής Παλαμάς.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1986 Δολοφονείται ο πρωθυπουργός της Σουηδίας, Ούλοφ Πάλμε.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1945  Ξεκινά η Συνδιάσκεψη της Γιάλτας, όπου οι Ρούζβελτ, Στάλιν και Τσώρτσιλ διαπραγματεύονται το μέλλον του μεταπολεμικού κόσμου.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1945 Περίπου 135.000 άνθρωποι σκοτώνονται στο συμμαχικό βομβαρδισμό της Δρέσδης.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1952 Η ελληνική Βουλή επικυρώνει τη συμφωνία ένταξης της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1455  Ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος χρησιμοποιεί την εφεύρεσή του για να τυπώσει το πρώτο βιβλίο, τη Βίβλο.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1971 Προσσεληνώνεται με το διαστημόπλοιο «Απόλλων 14» η τελευταία επανδρωμένη αμερικανική αποστολή προς το φεγγάρι.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1809 Γεννιέται ο Κάρολος Δαρβίνος, ο οποίος διατύπωσε τη θεωρίας της εξέλιξης των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1598 Ο Μπόρις Γκοντούνοφ γίνεται τσάρος της Ρωσίας.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1952 Το ραδιόφωνο του Παρισιού ανακοινώνει απόφαση του Συνδέσμου Σουηδών Λογοτεχνών να προτείνει το Νίκο Καζαντζάκη για Νομπέλ Λογοτεχνίας.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1945 Στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Αμερικανοί ξεκινούν την επίθεση στην Ιβοζίμα.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1827 Ο Ιωάννης Καποδίστριας εκλέγεται κυβερνήτης της Ελλάδας.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1946 Ο Χουάν Περόν εκλέγεται πρόεδρος της Αργεντινής.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1900 Γεννιέται το πρώτο βραβείο Νομπέλ της Ελλάδας, ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης.

history (all).ps Front - 2

T1 -

2012/02/07 18:45:00

Black CyanMagentaYellow

Ιστορία και επικαιρότητα

συνεχίζεται...

Η Ιστορία συνεχίζεται... Ο Γιώργος Τραπεζιώτης εντοπίζει την ιστορική καταγωγή της επικαιρότητας

Πετρέλαιο αργό, ακίνητο

δύνου αναφορικώς µε τις πρόΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ∆ύση διψά για πετρέ- σφατες στρατιωτικές ασκήσεις, λαιο και πλέον µοιά- που πραγµατοποίησε στα Στενά του Ορµούζ, τη θαλάσσια ζει ικανή να κάνει τα πάντα περιοχή, µέσω της οποίας διαγια να αποκτήσει πρόσβαση στα υπερπολύτιµα κοιτάσµατα κινείται ο µαύρος χρυσός προς τις διεθνείς αγορές. µαύρου χρυσού της Μέσης Όπως µετέδωσαν όµως τα Ανατολής. Και για να το πετύχει, µπορεί να κηρύξει «ακόµη διεθνή µέσα ενηµέρωσης, η και πόλεµο» λένε οι αναλυτές, Τεχεράνη δεν... ίδρωσε ιδιµόνο που στην περίπτωση του αιτέρως από το ευρωπαϊκό Ιράν τα πράγµατα είναι αρκετά πιο περίπλοκα Η Ευρωπαϊκή Ένωση απ’ ό,τι ήταν, για παράδειγµα, στην περίπτωση πραγµατοποίησε του Ιράκ. στρατιωτικές ασκήσεις Ταυτοχρόνως, και στα Στενά του Ορµούζ σύµφωνα µε την ∆ιεθνή Υπηρεσία Ατοµικής εµπάργκο, το οποίο µάλιστα Ενέργειας (ΙΑΕΑ), η Τεχεράσχεδιάστηκε να εφαρµοστεί νη τα τελευταία χρόνια εργάαπό την 1η Ιουλίου. Απαντώζεται πυρετωδώς επάνω στο ντας στις απειλές των Ευρωσχέδιο ανάπτυξης του πυρηπαίων, κορυφαίος Ιρανός νικού της προγράµµατος, γεπολιτικός δήλωνε µάλιστα χαγονός που κάνει τη (δυτική) ρακτηριστικώς, ανήµερα της διεθνή κοινότητα να ανησυευρωπαϊκής απόφασης, πως χεί καθώς τα ιρανικά πυρηνικά παραδοσιακώς θεωρούνται η χώρα του «πρέπει πρώτη να σταµατήσει τις εξαγωγές του πιο... επικίνδυνα από τα αντίστοιχα αµερικανικά ή ευρωπα- µαύρου χρυσού πριν από την 1η Ιουλίου ώστε οι Ευρωπαίϊκά όπλα µαζικής καταστροφής. Επισήµως λοιπόν, πρέπει οι να αντιµετωπίσουν σοβανα µπει άµεσα φρένο στα ύπο- ρό πρόβληµα». Και θα αντιµετωπίσουν, προβλέπουν ξένοι πτα ιρανικά σχέδια, τα οποία, αν λάβουν σάρκα και οστά, ου- αναλυτές! Αρκεί, βέβαια, να σιαστικώς αποµακρύνουν από σκεφθεί κανείς πως ήδη η Γητη σφαίρα επιρροής της ∆ύσης ραιά Ήπειρος τελεί υπό οικοτα πετρελαϊκά κοιτάσµατα της νοµική ύφεση και οι εξελίξεις, τουλάχιστον για το εγγύς χώρας. µέλλον, προβλέπονται, αν µη Και για να µην συµβεί κάτι τι άλλο, δυσοίωνες. Κάτι αντίτέτοιο, µόλις πρόσφατα η Ευστοιχο βιώνουν και οι ΗΠΑ, ρωπαϊκή Ένωση αποφάσισε να υποβάλλει το Ιράν στο µαρ- οι οποίες όµως παραδοσιακώς στηρίζουν την πολιτιτύριο της... σταγόνας προκειµένου να το συµµορφώσει πυ- κή τους και στην γεωγραφική ασφάλεια, που (ως ένα βαθρηνικώς, αλλά και για να του µό) µπορεί να τους προσφέρει κρούσει τον κώδωνα του κιν-

Ο επικεφαλής της ΙΑΕΑ, Γιούκιο Αμάνο.

η «αγκαλιά» των δύο ωκεανών που την κρατούν µακριά από τις εστίες της έντασης. Σε µια εποχή, όµως, κατά την οποία τα πάντα κρέµονται από µία λεπτή κλωστή τόσο σε οικονοµικό όσο και σε στρατιωτικό επίπεδο κανείς δεν µπορεί να προβλέψει µε ασφάλεια την έκβαση της διελκυστίνδας ανάµεσα σε Ιράν και ∆ύση. Μπορεί, ωστόσο, ευκόλως να εντοπίσει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά

που, όπως έχει δείξει η Ιστορία, µπορούν να συνθέσουν ακόµη µία σοβαρή πετρελαϊκή κρίση καθώς οι ειδικοί εκτιµούν πως στο ενδεχόµενο επιβολής εµπάργκο στα ιρανικά αποθέµατα µαύρου χρυσού, οι τιµές του πετρελαίου πιθανόν να φτάσουν ακόµη και τα 250 δολάρια το βαρέλι.

Ο ΟΠΕΚ Ουσιαστικώς οι πετρελαϊκές κρίσεις γεννήθηκαν τον Σε-

πτέµβριο του 1960, την περίοδο δηλαδή, κατά την οποία γεννήθηκε στη Βαγδάτη ο Οργανισµός Πετρελαιοπαραγωγών Κρατών (ΟΠΕΚ). Ένας οργανισµός, µέλη του οποίου έγιναν οι πέντε χώρες µε την µεγαλύτερη παραγωγή µαύρου χρυσού (Ιράν, Ιράκ, Σαουδική Αραβία, Κουβέιτ, Βενεζουέλα) στοχεύοντας στη διασφάλιση των εσόδων τους από τις πετρελαϊκές εταιρείες, που µέχρι τότε θησαύριζαν εκµεταλλευόµενες τον ορυκτό πλούτο τους. Το Ιράν αντέδρασε στο ευρωπαϊκό εμπάργκο με απειλές για αποκλεισμό των Στενών του Ορμούζ. Μόλις επτά χρόνια αργότερα όµως, το πετρέλαιο αποριότητες του οργανισµού ήταν ση των Αράβων κατά του Ισρατέλεσε ισχυρότατο µοχλό πίγενικώς χαµηλού προφίλ, δε- ήλ. Μία επίθεση µε σοβαρές εσης στα χέρια των χωρών δοµένου ότι ο ΟΠΕΚ έθετε αρνητικές συνέπειες καθώς οι - µελών του ΟΠΕΚ. Συγκετους στόχους του, καθιέρωΆραβες κατά τη διάρκεια του κριµένως, το 1967, µετά τον νε τη Γραµµατεία του, η οποία πολέµου πραγµατοποίησαν Πόλεµο των Έξι Ηµερών, ο µετακινήθηκε από τη Γενεύη εµπάργκο, το οποίο διατάραΟΠΕΚ κηρύσσει εµπάργκο κατά της ∆ύσης και συγκεκρι- στη Βιέννη το 1965, υιοθετού- ξε τη ροή του αργού πετρεσε τα εγκεκριµένα ψηφίσµαλαίου προκαλώντας τεράστιο µένα στις χώρες που στήριτα και συµµετείχε ξαν το Ισραήλ κατά τη διάρκεια του πολέµου. Η απόφαση στις διαπραγµατεύ- Μετά τον Πόλεµο των Έξι σεις µε τις επιχειρήόµως αυτή δεν τηρείται από Ηµερών, ο ΟΠΕΚ κηρύσσει σεις. Επιπλέον, τα το σάχη της Περσίας και τον µέλη αυξήθηκαν σε βασιλιά της Λιβύης, η οποία εµπάργκο κατά της ∆ύσης 10 κατά τη διάρκεια από το 1961 έχει γίνει το έκτο της δεκαετίας. µέλος του ΟΠΕΚ. Παρόλα πλήγµα στην αγορά. Η τιµή αυτά όµως, η αρχική απόφατου αργού πετρελαίου τότε ση για επιβολή εµπάργκο από Οι επόμενες κρίσεις Ο ΟΠΕΚ ανήλθε για τα καλά από τα 2,5 φτάνει στα 12 δολάτον ΟΠΕΚ δεν εφαρµόστηστη διεθνή σκηνή κατά τη διρια το βαρέλι, µία αύξηση της κε ποτέ. Τέσάρκεια της τάξης του 300%, ενώ οι επισερα χρόνια δεκαετίας πτώσεις του εµπάργκο είναι αργότερα, το του 1970 κα- µεγαλύτερες σε Ευρώπη και 1971, έρχεθώς οι χώΙαπωνία, οι οποίες εξαρτώνται ται η ουσιαρες-µέλη του, κατά 75% και 80% αντίστοιχα στική αντίπου είχαν αυ- από τον αραβικό µαύρο χρυδραση των ξηθεί σε δέκα, σό. Η εξάρτηση των ΗΠΑ τότε πετρελαιοπήραν τον δεν ξεπερνούσε το 10%, αλλά, παραγωγών έλεγχο των προκειµένου να βοηθήσει την χωρών µε τη Συµφωνία Το έμβλημα του ΟΠΕΚ. εσωτερικών βιοµηΕυρώπη και την Ιαπωνία, δίτης Τεχεράνης, στην χανιών πετρελαίου νει το παράδειγµα της ενεροποία ο ΟΠΕΚ κατόρθωσε να αναπροσαρµόσει όλα τους και απόκτησαν τον έλεγ- γειακής εγκράτειας και καλεί χο στην τιµολόγηση του ακαόλες τις χώρες της ∆ύσης να τα συµβόλαια µε τις πετρελατέργαστου πετρελαίου στις κάνουν το ίδιο. Η Ευρωπαϊκή ϊκές επιχειρήσεις (εξασφαπαγκόσµιες αγορές. Παρόλα Ένωση προσπάθησε να αναλίζοντας έτσι µια ουσιαστιλάβει πρωτοβουλίες για την κή άνοδο τιµών), ενώ µετά τον αυτά, η επόµενη πετρελαϊκή κρίση δεν γινόταν να αποφευ- διαχείριση της κρίσης, αλλά πόλεµο του Γιοµ Κιπούρ το απέτυχε στην υιοθέτηση ενι1973 κατάφεραν σχεδόν να τις χθεί. Συνέβη το 1973 προς το τετραπλασιάσουν. Οι δραστη- 1974 κι οφειλόταν στην επίθε- αίας πολιτικής. Οι χώρες της

ΕΕ συµφώνησαν στην υιοθέτηση του «New Strategy» (1974), το οποίο προέβλεπε τη µείωση των εισαγωγών πετρελαίου, την αξιοποίηση των εγχώριων δυνατοτήτων παραγωγής ενέργειας (κυρίως πυρηνικής), τον εξορθολογισµό της χρήσης ενέργειας, τις επενδύσεις σε προγράµµατα έρευνας και ανάπτυξης στον τοµέα της ενέργειας καθώς στην προώθηση (αν και σε περιορισµένο βαθµό) της χρήσης ανανεώσιµων πηγών ενέργειας. Το ξέσπασµα της Ιρανικής Επανάστασης το 1979, αλλά και η εισβολή της τότε ΕΣΣ∆ στο Αφγανιστάν συντέλεσαν στη δηµιουργία της δεύτερης πετρελαϊκής κρίσης της δεκαετίας. Εξαιτίας της, η τιµή του αργού πετρελαίου έφτασε την εποχή εκείνη στα 35 - 40 δολάρια το βαρέλι, µε αποτέλεσµα η δηµιουργηθείσα ύφεση στην οικονοµική δραστηριότητα σε όλο τον κόσµο να επηρεάσει σε µεγάλο βαθµό και την Ευρώπη. 7

history (all).ps Back - 2

T1 -

2012/02/07 18:45:01

Black CyanMagentaYellow

Μαθήματα Ελλάδας

Ο διαχρονικός, παγκόσμιος ελληνισμός των ιδεών του Κρίστιαν Γουάιλντμπεργκ Κάθε μήνα, ελληνιστές ακαδημαϊκοί του εξωτερικού διαλέγουν να παρουσιάσουν ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της ελληνικής Ιστορίας

Ο δρ. Κρίστιαν Γουάιλντμπεργκ είναι καθηγητής Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Princeton, όπου διευθύνει το Πρόγραμμα Ελληνικών Σπουδών.

ν πριν από έναν αιώνα επισκεπτόσασταν κάποιο συνηθισμένο πανεπιστήμιο και ρωτούσατε τους ελληνιστές καθηγητές του για τη στόχευση των ερευνών τους, είναι πιθανό να σας μιλούσαν, με εμπεριστατωμένο ενθουσιασμό, για τον εσωτερικό ρυθμό της ρητορείας του Δημοσθένη, για τη χειρόγραφη παράδοση των πινδαρικών ωδών ή την ιστορική καταγραφή της θλιβερής παρακμής της αθηναϊκής αριστοκρατίας στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου από τον Θουκυδίδη. Φορώντας τα εμπριμέ παπιγιόν τους (γυναικεία ρούχα δεν περιδιάβαιναν τους διαδρόμους της ακαδημίας του 20ού αιώνα), οι συνομιλητές σας θα ύψωναν την εδραιωμένη σημαία του «ουμανισμού»: Ένα υπερήφανο έμβλημα της σπουδής της κλασικής Αθήνας, της λογοτεχνίας της, της ιστορίας και της τέχνης της. Και μετά, εκείνος ο μπερδεμένος 20ός αιώνας έδειξε στην αυτοανακυρηγμένη αριστοκρατία της ευρωπαϊκής διανόησης ότι η ουμανιστική παιδεία δεν προσφέρει ανοσία στη βαρβαρότητα. Οι κλασικές σπουδές, λοιπόν, υποτονίστηκαν στα σχολικά προγράμματα και ο τομέας συρρικνώθηκε για κάποιες δεκαετίες, πριν επανακάμψει με απαράμιλλη ένταση και ζωντάνια στη δεκαετία του 1990. Σήμερα θα

ήταν δύσκολο να βρείτε έναν ελληνιστή της παλιάς σχολής, πολύ περισσότερο ένα συντηρητικό ελληνιστή. Οι κλασικές και ιδιαιτέρως οι ελληνιστικές σπουδές υιοθέτησαν καινούριες μεθοδολογίες από τις κοινωνικές επιστήμες. Ενστερνίστηκαν πρωτοποριακές τεχνολογίες, διεύρυναν τους ορίζοντές τους και διέτρεξαν διαφορετικά επιστημονικά πεδία με έναν τρόπο, τον οποίο δεν ακολούθησε άλλος τομέας των ανθρωπιστικών σπουδών. Πώς έγινε αυτό; Από τη μια, η περιέργεια νέων γενεών φοιτητών, την οποία ερέθιζαν ευφυείς προσαρμογές αρχαίων μύθων και αρχαίας ιστορίας σε νουβέλες, θεατρικές και κινηματογραφικές παραγωγές, οδηγούσε τους νέους στα ακαδημαϊκά αμφιθέατρα. Έπειτα, ήταν και η πολιτιστική επανάσταση της αποδοχής γυναικών στη διδασκαλία και έρευνα, η οποία προσέφερε μία πνοή καθαρού αέρα, ένα πνεύμα υγιούς συναγωνισμού και μία ανανεωμένη αίσθηση αβρότητας στον τομέα. Και τέλος, ήταν και η τεχνολογία. Το πρώτο cd, το οποίο δεν περιείχε μουσική ήταν μία ψηφιακή βιβλιοθήκη 1500 χρόνων αρχαιοελληνικής λογοτεχνίας, από την «Ιλιάδα» του Ομήρου ώς την «Απόκρυφη Ιστορία» του Προκόπιου και πέρα από εκείνη. Οι κλασικές σπουδές δεν

κοίταξαν πίσω και το διαδίκτυο είναι πλέον γεμάτο με ψηφιοποιημένες εικόνες, εκδόσεις κειμένων, μεταφράσεις, προσαρμογές, ερμηνείες και παρερμηνείες, όλες τους συνήγοροι του ευρέως εννοούμενου ελληνισμού. Οι περισσότερο προηγμένοι τεχνολογικώς μελετητές των κλασικών επιδίδονται και πάλι στη συγκριτική ανάλυση πρωτότυπων χειρογράφων, ενώ κάποιοι φοιτητές ανακαλύπτουν ξανά τον ενθουσιασμό της εκμάθησης της αρχαιοελληνικής ως ζώσας γλώσσας. Αν ο ελληνισμός ανθεί σήμερα σε ένα απαράμιλλο κλίμα διανοητικής πολυμέρειας και διερεύνησης, οφείλεται και στο γεγονός ότι έχει επιπλέον απελευθερωθεί από την περιοριστική εμμονή με την κλασική Αθήνα. Αντί να είναι η σπουδή ενός συγκεκριμένου πολιτισμού σε μία συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, ο ελληνισμός είναι τώρα περισσότερο η συνεχής εξερεύνηση μιας ολόκληρης περιοχής, με την Ελλάδα δικαίως στο κέντρο της. Είναι, επίσης, η διερεύνηση μίας πολύ μεγαλύτερης, εκτενούς περιόδου, η οποία διατρέχει τις τρεις χιλιετίες, από τη Μινωική Κρήτη μέχρι την πτώση της Κωνσταντινούπολης. Ειδικώς, οι ελληνιστές, οι οποίοι επικεντρώνονται στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, έλκονται όλο

και περισσότερο από μία σύνδεση με άλλους πολιτισμούς καθώς καταλαβαίνουν πόσο στενώς συνδεδεμένο ήταν εκείνο το τμήμα της Ανατολικής Μεσογείου όχι μόνο με τη Ρωμαϊκή Δύση, αλλά επίσης με το Βορρά, την Ανατολή και το Νότο. Τότε, όπως και τώρα, ό,τι συνέβη στην ελληνική επικράτεια είχε συνέπειες παντού. Και έτσι, σε

χει ιστορική περίοδος του δυτικού πολιτισμού, η οποία δεν κοίταζε, με συνεχώς διαφορετικούς τρόπους, προς την Ελλάδα προκειμένου να κατανοήσει τις ρίζες της και να προσδιορίσει την ταυτότητα και το χαρακτήρα της. Όσο εντυπωσιακές και απαραίτητες και αν είναι παρόμοιες εξερευνήσεις των διαφόρων «ελληνισμών», φαίνονται διαρκώς να εμποτίζονται με μια γλυκόπικρη νοσταλγία. Κατά βάθος, κάθε ελληνιστής νοσταλγεί την πρότερη Ελλάδα: Έναν κόσμο, ο οποίος μπορεί να μην ήταν καλύτερος, αλλά ήταν πολύ λιγότερο βεβαρημένος από το αυξανόμενο καταπιεστικό βάρος της Ιστορίας. Πώς, λοιπόν, επιβαρυνθήκαμε τόσο; Επί παραδείγματι, εκείνο, που με κρατά ξύπνιο τις νύχτες, είναι το γιατί ασπαζόμαστε ευχαρίστως ιδέες, τις οποίες οι αρχαίοι Έλληνες διανοούμενοι θα έβρισκαν απολύτως αδικαιολόγητες: Την πεσιμιστική άποψη πως οι άνθρωποι, στις περισσότερες περιπτώσεις, είναι από φύση κακοί. Για τους Έλληνες, η αναγνώριση του κακού δεν ήταν απλώς η κατάδειξή του. Είχαν να πουν ιστορίες, τραγικές ιστορίες, και να ξετυλίξουν πολύπλοκες αλληλουχίες αιτιότητας. Ίσως ακόμη και να συμβουλευτούν μαντεία. Έχει διαφορά αν νομίζουμε ότι η ανθρώπινη φύση είναι εγ-

Ό,τι συνέβη στην ελληνική επικράτεια είχε συνέπειες παντού αντίθεση με όποια άλλη επιστήμη, η σπουδή της ελληνικής ιστορίας, τέχνης και λογοτεχνίας κατευθύνει με συνέπεια την προσοχή μας στην περιφέρεια, χρονολογικώς και γεωγραφικώς, και μας αναγκάζει να συνδυάζουμε επιστημονικές προσεγγίσεις. Οι μεγαλύτερες περιπέτειες είναι πνευματικές, και οι αρχαίοι Έλληνες μάς άφησαν μια ανεξάντλητη προμήθεια δύσκολων ερωτήσεων και μεγάλων ιδεών προς συλλογισμό. Μπορεί κάποιος να περάσει μια ζωή εξερευνώντας τους κλασικούς συγγραφείς και μια ζωή επιπλέον μελετώντας την επίδρασή τους στους αιώνες, στην πρώιμη αρχαιότητα, στο Βυζάντιο, στο Μεσαίωνα, στην Αναγέννηση και στη νεωτερικότητα. Δεν υπάρ-

Η Ακαδημία, ο χώρος των ιδεών, οπότε και του ελληνισμού.

Ο Διόνυσος όπως τον ζωγράφισε ο Καραβάτζιο.

γενώς κακή; Θα έλεγα πως έχει. Μεγάλη… Σκεφτείτε τη διαδεδομένη σύγχρονη αντίληψη ότι οι άνθρωποι έχουν ελεύθερη και αυτόνομη βούληση. Είναι αδύνατο να βρεθεί στοχαστής της αρχαιότητας, ο οποίος να την κατανοεί. Ανακαλύψαμε, στην ιστορική εξέλιξη, κάποια σημαντική ανθρώπινη δυνατότητα, την οποία αγνοούσαν οι Έλληνες, ή κοροϊδεύουμε τους εαυτούς μας; Είναι και αυτή μία σημαντική ερώτηση για την κατανόηση της ανθρώπινης φύσης. Και μετά υπάρχουν τα εντυπωσιακά σύμβολα της αρχαιοελληνικής θρησκείας, χλωμά και απομακρυσμένα πια, αλλά παραδόξως γνωστά, ιδίως η τρομακτικώς ελκυστική εικόνα του Διονύσου. Όπως γνωρίζουμε πια, ο Διόνυσος είναι μάλλον το αρχαιότερο θρησκευτικό σύμβολο. Τι συμβολίζει, όμως; Κάτω από το πέπλο των δευτερευόντων συσχετισμών του θεού με το κρασί, το σεξ και τη μανία, φαίνεται να ενσωματώνει μία σαφή διαμαρτυρία εναντίον της προσαρμογής του ανθρώπου σε πολιτισμένο πλάσμα. Ο Νίτσε υποστήριζε κάποτε ότι δεν θα καταλάβουμε τους αρχαίους Έλληνες αν δεν καταλάβουμε το Διόνυσο. Θα μπορούσε να έχει πει: Αν δεν καταλάβουμε το Διόνυσο, δεν θα καταλάβουμε τους εαυτούς μας.

history (all).ps Front - 3

T1 -

2012/02/07 18:45:01

Black CyanMagentaYellow

Η επέλαση του ενός

ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΕΛΙΣΣΑΡΙΟΥ

Πώς επεκτάθηκαν τα σύνορα

Ο Ιωάννης Βελισσαρίου. Δεξιά: Η διάβαση της Κρέσνας από τον ελληνικό στρατό.

Κάθε μήνα, ο Φαήλος Μ. Κρανιδιώτης παρουσιάζει ιστορίες ατομικού ηρωισμού και προσωπικού παραδείγματος

ΤΑΓΜΑΤΑΡΧΗΣ Ιωάννης Βελισσαρίου γεννήθηκε στις 26 Νοεµβρίου 1861 στο Πλοέστι. Η απώτερη καταγωγή του ήταν από την Κύµη της Εύβοιας. Η πορεία του στον ελληνικό στρατό δεν ήταν η συνήθης, αφού µεταξύ 1894 και 1897 υπηρέτησε ως αστυνόµος, εναλλαγή καθηκόντων που γινόταν τότε για τα στελέχη του στρατού. Άλλωστε και ο φοβερός διοικητής της αστυνοµίας, ο Μπαϊρακτάρης, ο τρόµος για τα κουτσαβάκια του Ψυρρή, ήταν αξιωµατικός του σΣτρατού και µάλιστα µε διακρίσεις στο πεδίο της µάχης. Μετά την αποφοίτησή του από το Γυµνάσιο, στις 11 Μαρτίου 1881, κατατάχθηκε στο στρατό για να υπηρετήσει τη θητεία του. Στην διάρκειά της έγινε δεκανέας. Η στρατιωτική ζωή ταίριαζε στον ήρωά µας, ο οποίος παρέµεινε στο στράτευµα και το 1884 τον βρίσκει στον βαθµό του επιλοχία. Επιθυµώντας την ανέλιξή του, έδωσε εξετάσεις και πέτυχε στην Στρατιωτική Σχολή Υπαξιωµατικών. Αποφοίτησε τον Οκτώβριο του 1887 µε τον βαθµό του ανθυπολοχαγού πεζικού. Όταν ξεκίνησε ο πόλεµος του 1897, ο Βελισσαρίου, έχοντας επιστρέψει στο στρατό, πολέµησε ως διµοιρίτης

του 4ου Λόχου του ΙΙΙ/5 Τάγµατος Πεζικού, που ανήκε στην 2η Ταξιαρχία. Είναι γνωστή η τραγική πορεία του πολέµου αυτού, που οδήγησε σε κατάρρευση του µετώπου. Τα τότε σύνορα της «µικράς και εντίµου Ελλάδος» βρίσκονταν στην Μελούνα. Όταν ο πανικός από την προέλαση των Τούρκων προκάλεσε την σύµπτυξη των ελληνικών δυνάµεων, µε ορισµένες µονάδες σε κατάσταση διάλυσης, ο Βελισσαρίου έδειξε για πρώτη φορά το «µέταλλο», από το οποίο ήταν φτιαγµένος. Ακόµη κι όταν όλες οι άλλες µονάδες είχαν υποχωρήσει, παρέµεινε στη θέση του και υπερασπίστηκε µε γενναιότητα την οµώνυµη διάβαση της Μελούνας. Στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεµο και ειδικότερα στη νίκη του Μπιζανίου, που οδήγησε στην απελευθέρωση των Ιωαννίνων και της Ηπείρου, ο ρόλος του Βελισσαρίου ήταν καθοριστικός µε την απαράµιλλη ανδρεία του και το πνεύµα πρωτοβουλίας που τον διέκρινε. Ήταν κατεξοχήν αξιωµατικός της πρώτης γραµµής. Στη γραµµή εφόδου ξεδιπλώνονταν όλες του οι πολεµικές αρετές και ενέπνεε τεράστιο κουράγιο και δύναµη στους άνδρες του στις πιο δύσκολες ώρες, οδηγώντας πάντα πρώτος την έφοδο, προκινδυνεύοντας. Η έναρξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέµου τον βρήκε στην ΙΙ Μεραρχία, διοικητή τάγµατος του 4ου Συντάγµατος Πεζικού. Στη µάχη του Σαραντάπορου οι επιδόσεις του ήταν λαµπρές, αλλά στο Μπιζάνι ήταν απαράµιλλες. Οι επιχειρήσεις από τον ∆εκέµβριο του 1912 ώς τις πρώτες µέρες του Ιανουαρίου 1913 δεν είχαν ευοδωθεί για τα ελληνικά όπλα. Ο ταγµατάρχης, πλέον, Βελισσαρίου πολεµώντας µε το 1ο Σύνταγµα Ευζώνων είχε και τον πρώτο του τραυµατισµό στο πεδίο της µάχης. Μια σφαίρα στο πόδι τον οδήγησε σε σύντοµη νοσηλεία, κατά την οποία ανυποµονούσε να επιστρέψει στους άνδρες του και στη µάχη. Με τις επιχειρήσεις τελµατωµένες το Γενικό Στρατη-

γείο ξεκίνησε µια νέα προσπάθεια στις 16 Φεβρουαρίου, µε στόχο την υπερκέραση των οχυρών του Μπιζανίου. Η κύρια προσπάθεια του στρατού µας θα γινόταν δυτικά των τουρκικών οχυρών, ενώ για την υποβοήθηση της θα εξαπολυόταν κατά µέτωπο, στο κέντρο της εχθρικής θέσης και από την ανατολική πλευρά, ισχυρό µπαράζ του πυροβολικού µας. Το Β΄ Τµήµα Στρατιάς, προκειµένου να εκπληρώσει την αποστολή του αποφασίστηκε να κινηθεί σε τρεις φάλαγγες. Η 2η φάλαγγα, όπου ανήκε το Σύνταγµα του Βελισσαρίου, µε αφετηρία τα στενά της Μανολιάσας, ανέλαβε να προελάσει προς το ύψωµα Άγιος Νικόλαος και στη συνέχεια προς το χωριό Πεδινή. Ο Βελισσαρίου, πάντα στην πρώτη γραµµή, πρώτος των πρώτων, ενεθάρρυνε τους ευζώνους του, που έδιναν υπεράνθρωπο αγώνα έναντι των Τούρκων βουτηγµένοι στη λάσπη και κάτω από δριµύ ψύχος. Με τελικό κριτή των επεισοδίων του αγώνα πάντοτε την ξιφολόγχη, ο Βελισσαρίου κατάφερε να διεισδύσει ανάµεσα στο Μπιζάνι, την Καστρίτσα και το Χιντζηρέλο, τουρκικά οχυρά που αντιστέκονταν ακόµη. Στην θυελλώδη προέλασή τους και µε αλλεπάλληλα άλµατα κι εφόδους, οι εύζωνες του 1ου Συντάγµατος πήραν στα χέρια τους τον Άγιο Ιωάννη. Άξιος συµµέτοχος στην νίκη και ο Ιατρίδης µε το τάγµα του. Πλήθος Τούρκων αιχµαλώτων και εχθρικού υλικού έπεσαν στα χέρια των Ελλήνων µαχητών. Ο Βελισσαρίου κι ο Ιατρίδης οργάνωσαν αµυντικά την τοποθεσία κι απέκοψαν την τηλεγραφική και τηλεφωνική επικοινωνία του Μπιζανίου µε τα Ιωάννινα. Η αµυντική γραµµή των Τούρκων κλονίστηκε συθέµελα και το ηθικό τους καταρρακώθηκε. Υποχωρούντες Τούρκοι, αγνοώντας την κατάληψη του χωριού από τους ευζώνους του Βελισσαρίου και του Ιατρίδη, προσπαθώντας να υποχωρήσουν έπεφταν πάνω στις οργανωµένες θέσεις των νικητών και συλλαµβάνονταν αιχµάλωτοι. Συνολικά πιάστηκαν 972 Τούρκοι (37 αξιωµατικοί και 935 στρατιώτες). Την ίδια νύχτα και µέχρι το πρωΐ, ο Βελισσαρίου και ο Ιατρίδης, έχοντας ήδη ασφαλίσει την κατοχή κι υπεράσπιση του Αγίου Ιωάννη, έστειλαν προφυλακές προς τα Ιωάννινα. Αφού διέσπασαν την αµυντική γραµµή του εχθρού προωθούνταν προς την πρωτεύουσα της Ηπείρου, όπου ο ελληνικός πληθυσµός µε αγωνία κι ελπίδα άκουγε τον αχό της µάχης. Η δικαίωση του αγώνα του Βελισσαρίου ήρθε αργά το βράδυ της 20ής Φεβρουαρίου. Οι εύζωνες σκοποί των προφυλακών οδήγησαν κοντά του µια αντιπροσωπεία που αποτελούνταν από δυο Τούρκους αξιωµατικούς, τον υπολοχαγό Ρεούφ, τον ανθυπολοχαγό Ταλαάτ και τον επίσκοπο ∆ωδώνης. Έφερναν επιστολή του Εσσάτ Πασά και των προξένων των ξένων δυνάµεων στα Ιωάννινα για την παράδοση της πόλης στον ελληνικό στρατό, που ακολούθησε σκορπώντας ξέφρενη χαρά και περηφάνεια σε όλο το έθνος. Στον Β΄ Βαλκανικό Πόλεµο ο Βελισσαρίου διακρίθηκε και πάλι διοικώντας το 1ο Σύνταγµα Ευζώνων στη µάχη Κιλκίς – Λαχανά. Τότε κέρδισε, πρώτος αυτός, πριν από το Νικόλαο Πλαστήρα, το προσωνύµιο «Μαύρος Καβαλάρης» γιατί εντελώς παράτολµα, για να εµψυχώσει τους

άνδρες του, συνήθιζε να τους οδηγεί πάνω σε ένα µαύρο άλογο, εκτιθέµενος έτσι στα πυρά του εχθρού. Ο Βελισσαρίου πέρασε στην αθανασία στις 12 Ιουλίου 1913, στην µάχη της Κρέσνας, στο ύψωµα 1378. Η VI Μεραρχία, στην οποία ανήκαν και οι εύζωνες της µονάδας του Βελισσαρίου, έπρεπε να κινηθεί προς το Ουράνοβο για να ενεργήσει κυκλωτική κίνηση κατά των βουλγαρικών δυνάµεων. Στο ύψωµα 1378 οι Στη µάχη Βούλγαροι αντιστέκονταν λυσσαλέα στις του Σαραντάπορου µετωπικές επιθέσεις που έκαναν οι εύζωνες. Την επίθεση οδηγούσε το 9ο Τάγµα οι επιδόσεις του Ευζώνων του Βελισσαρίου. Οι απώλειήταν λαµπρές, ες από τα σφοδρά πυρά του εχθρού είχαν αλλά στο Μπιζάνι προκαλέσει µεγάλες απώλειες στους Έλµαχητές, οι οποίοι, ελλείψει πυροήταν απαράµιλλες ληνες µαχικών, χρησιµοποιούσαν ακόµη και πέτρες (!!) κατά των Βούλγαρων. Στην κορυφαία στιγµή της µάχης, γεµάτος από πολεµικό µένος και θέλοντας πάση θυσία να καταλάβει το ύψωµα, ο Βελισσαρίου σηκώθηκε όρθιος και κραυγάζοντας προς τους ευζώνους του «Όποιος θέλει τη νίκη ή αλλιώς τον θάνατο ας µε ακολουθήσει» ξεχύθηκε πρώτος µπροστά οδηγώντας την έφοδο σαν απλός διµοιρίτης µε το περίστροφο στο χέρι. Οι εύζωνες του, βλέποντας τον διοικητή τους να τρέχει στο ανοιχτό πεδίο κατά των Βούλγαρων, αναθάρρησαν κι όρµησαν πίσω του µε την πολεµική τους κραυγή προτείνοντας στον εχθρό τις ξιφολόγχες τους. Τα σφοδρά πυρά των βουλγαρικών πολυβόλων προκάλεσαν µεγάλες απώλειες στο Τάγµα. Βαριά τραυµατισµένος σε αυτή την επική έφοδο έπεσε κι ο Βελισσαρίου. Ξεψύχησε στο χειρουργείο εκστρατείας, όπου τον µετέφεραν συντεντριµµένοι οι εύζωνές του. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος έστειλε στη χήρα του ήρωα τηλεγράφηµα, στο οποίο έγραφε: «Χαιρετίζω τον Ήρωα των Ηρώων». Η θυσία του δεν πήγε χαµένη. Μετά από σφοδρό αγώνα, την νύχτα της 14ης Ιουλίου οι Βούλγαροι υποχώρησαν από τις θέσεις τους και στις 18 Ιουλίου 1913 η νικηµένη Βουλγαρία υπέγραψε ανακωχή µε την Ελλάδα. Ο ταγµατάρχης Ιωάννης Βελισσαρίου, δίκαια θεωρείται από τους µεγαλύτερους ήρωες του έθνους Η παράδοση των Ιωαννίνων. µας. Πολέµησε σε τρεις πολέµους µε τρόπο που έδειχνε Κάτω: Ευζωνες πως είχε την κατά τον Λεωνίδα του Αναξανδρίδα ύψιστη μετά τη μάχη ανδρική αρετή: Περιφρονούσε το θάνατο. Κι όπως κι εκείτων Ιωαννίνων. νος, τον συνάντησε στις δικές του Θερµοπύλες.

history (all).ps Back - 3

T1 -

2012/02/07 18:45:01

Black CyanMagentaYellow

Διεθνής Μνήμη

Γενοκτονία Τι μας διδάσκει η Ιστορία; Στις 27 Ιανουαρίου τιμήθηκε παγκοσμίως η Διεθνής Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Ολοκαυτώματος, ενώ, λίγο πριν, η γαλλική απόφαση για την ποινικοποίηση της άρνησης της γενοκτονίας των Αρμενίων αναθεώρησε τις γαλλοτουρκικές σχέσεις. Η συζήτηση για την έννοια της γενοκτονίας θέτει δύσκολες ερωτήσεις στις κυβερνήσεις και τον ΟΗΕ ως προς τα διδάγματα του παρελθόντος. Ο Ντόναλντ Μπλόξχαμ αναρωτιέται αν η δύναμη των λαών θα μπορούσε να ωθήσει τους ηγέτες του κόσμου να καταπολεμήσουν τις θηριωδίες

Ο Ντόναλντ Μπλόξχαμ είναι καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου και αντεπιστέλλων μέλος του Μουσείου Μνήμης του Ολοκαυτώματος στην Ουάσιγκτον.

Ο πόλεμος αποτελεί μία ειδικώς ευνοϊκή κατάσταση για γενοκτονία καθώς η σύρραξη εμβαθύνει τα αισθήματα αλληλεγγύης αλλά και ξενοφοβίας εντός μίας ομάδας κι έτσι η βία στα πεδία των μαχών μπορεί να επεκταθεί και στο κοινωνικό πεδίο. Η αίσθηση απειλής για την ίδια την ύπαρξη μιας χώρας μπορεί επίσης να πυροδοτήσει επιθέσεις εναντίον ομάδων που θεωρούνται πως αποτελούν τμήμα αυτής της απειλής. Ακόμη και το ναζιστικό καθεστώς, παρά την εκστρατεία διώξεων των Εβραίων που ξεκίνησε από το 1933, δεν ξεκίνησε τη γενοκτονία σε βάρος τους παρά μόνο όταν ξεκίνησε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Η πρόσκτηση νέων εδαφών μπορεί επίσης να αυξήσει το ενδεχόμενο να γίνει μια γενοκτονία. Παραδείγματος χάριν, οι ιθαγενείς πληθυσμοί της Αμερικής και της Αυστραλασίας εκδιώχθηκαν κι εξοντώθηκαν ή εξαλείφθηκε ο τρόπος ζωής τους από τους Ευρωπαίους αποίκους που εγκαταστάθηκαν στα εδάφη τους. Σε πολλές ευρωπαϊκές αποικίες οι μεθοριακές κοινότητες αποίκων, με τη συγκατάθεση των κυβερνήσεών τους, επιδόθηκαν σε μαζικές δολοφονίες των ιθαγενών. Το παράδειγμά τους αποδεικνύει πως δεν είναι μόνο τα «ολοκληρωτικά» καθεστώτα εκείνα που διαπράττουν γενοκτονίες. Οι πιο εκτεταμένες σε κλίμακα δολοφονίες στην Ιστορία έχουν διαπραχθεί από τη ναζιστική Γερμανία, την ΕΣΣΔ επί Στάλιν και στην Κίνα του Μάο, αλλά λίγα πολιτικά συστήματα έχουν αποδειχθεί άτρωτα απέναντι στην καταστροφή άλλων ομάδων.

Νεοσύλλεκτοι Χούτου στο Κιγκάλι εκπαιδεύονται με ξύλινα τυφέκια για τον εμφύλιο πόλεμο στη Ρουάντα, Ιούλιος 1994.

SIPA PRESS–REX FEATURES

γενοκτονία είναι κάτι τόσο παλιό όσο η καταγεγραμμένη ιστορία του κόσμου, όπως αναφέρει ο Πολωνοεβραίος δικαστικός Ράφαελ Λέμκιν που επινόησε τον όρο κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Λέμκιν δεν ασχολήθηκε αποκλειστικώς με την εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης από τους Ναζί και στον ορισμό της έννοιας που έκανε, περιέλαβε κι άλλες ανάλογες ιστορικές περιπτώσεις. Όπως την καταστροφή της Καρχηδόνας από τους Ρωμαίους το 146 π.Χ., τις Σταυροφορίες εναντίον των αιρετικών «Καθαρών» της Νότιας Γαλλίας στο Μεσαίωνα και τους πολέμους του Τζένγκις Χαν. Το γεγονός ότι υπάρχουν σχετικώς περισσότερες περιπτώσεις γενοκτονιών στη σύγχρονη εποχή δείχνει πως έχουμε διδαχθεί λίγα πράγματα από την Ιστορία και τις διάφορες κρίσεις που προμήνυαν τέτοιες καταστροφές. Κατά τη διάρκεια επαναστάσεων, ενώ οι κρατικές και κοινωνικές δομές αναμορφώνονται, οι ομάδες που θεωρούνται ως εμπόδιο στα μεταρρυθμιστικά προγράμματα υπόκεινται σε διωγμούς, κάτι που έγινε μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση στις αρχές του 20ού αιώνα. Οι απειλές στην εδαφική ακεραιότητα ενός κράτους από τοπικιστικές, αποσχιστικές τάσεις μπορούν επίσης να προκαλέσουν τη διάπραξη γενοκτονίας, όπως δείχνουν οι πράξεις της πακιστανικής κυβέρνησης στη Βεγγάλη (σημερινό Μπανγκλαντές) το 1971.

Τα κράτη κάνουν πως δεν βλέπουν Κατά τη δεκαετία του 1990 διαπράχθηκαν φρικτά εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας στη Ρουάντα και το Κόσοβο

κι όμως, παρά την επέμβαση των ΗΠΑ και της Βρετανίας στη δεύτερη περίπτωση, ήταν ξεκάθαρο πως ορισμένες χώρες δεν επιθυμούσαν να μάθουν από την Ιστορία. Το 2000 η καναδική κυβέρνηση δημιούργησε μία Διεθνή Επιτροπή για τις Επεμβάσεις και την Κρατική Κυριαρχία με σκοπό να εξετάζει τις περιπτώσεις, κατά τις οποίες η διεθνής κοινότητα θα πρέπει να επεμβαίνει στις εσωτερικές υποθέσεις κρατών όπου άμαχοι πληθυσμοί δέχονται επίθεση. Η επιτροπή διαπίστωσε πως η εξήγηση για την έλλειψη δράσης σε τέτοιες περιπτώσεις δεν ήταν η έλλειψη πληροφόρησης για τις παραβιάσεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, αλλά τα προβλήματα της μετατροπής των πληροφοριών αυτών σε πολιτική και σε αποφασιστικότητα για την επέμβαση της διεθνούς κοινότητας στα δρώμενα. Ο στρατηγός Ρόμιο Νταλαίρ, ο Καναδός διοικητής της ειρηνευτικής αποστολής του ΟΗΕ στη Ρουάντα έδωσε έμφαση στον καθοριστικό παράγοντα της αποφασιστικότητας, όταν τον Ιανουάριο του 1994 από την περιοχή της κρίσης ενημέρωσε τους ανωτέρους του στο Τμήμα Ειρηνευτικών Επιχειρήσεων του ΟΗΕ για την επικείμενη σφαγή των Τούτσι –η Ρουάντα ήταν εθνολογικώς διαιρεμένη μεταξύ των Τούτσι και των Χούτου, οι εξτρεμιστές των οποίων στρέφονταν εναντίον των πρώτων. Ζητώντας καθοδήγηση, ο στρατηγός ολοκλή-

ρωσε την επιστολή του με τη φράση «peux ce que veux» («όπου υπάρχει βούληση, υπάρχει τρόπος»). Ο στρατηγός θα παρακολουθούσε αμέτοχος τη γενοκτονία να διαπράττεται, «δεμένος» ο ίδιος και οι στρατιώτες του από τους όρους της εντολής της ανθρωπιστικής αποστολής που είχαν αναλάβει. Η φράση του για τη γενοκτονία στη Ρουάντα θα αντανακλούσε εκείνη του ιστορικού Τζέιμς Γκόου για την αποτυχία της διεθνούς κοινότητας ως προς την αιματηρή διάλυση της πρώην Γιουγκοσλαβίας: Ένας «θρίαμβος της έλλειψης θελήσεως». Από τη στιγμή που ο Νταλαίρ είχε από πρώτο χέρι πληροφόρηση για τη συγκέντρωση όπλων από τους εξτρεμιστές Χούτου, που βρίσκονταν στον κρατικό μηχανισμό της Ρουάντα με σκοπό τη διάπραξη γενοκτονίας, μπορεί να ειΟ Κόφι Ανάν πωθεί πως κάθε συζήτηση για τα διπαρατήσε για δάγματα της Ιστορίας ήταν άσχετη με το Νταρφούρ πως το τι πραγματικά έγινε εκεί τότε. Εκείνο που υπογραμμίζει τελικώς η Ιστο«δεν μάθαμε τίποτα ρία είναι η παντελής αποτυχία της διεθνούς κοινότητας να εμποδίσει τη για τη Ρουάντα» διάπραξη μιας μαζικής ωμότητας σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις με ελάχιστες εξαιρέσεις. Η Ιστορία διδάσκει πως, παρά την αυξανόμενη διεθνή ανησυχία για τη γενοκτονία και παρόμοιες υποθέσεις που σημειώνονται από τα τέλη του 20ού αιώνα, λιγότεΟ ορισμός της ρα πράγματα έχουν αλλάξει απ’ όσα θα εύχονταν οι συγγραφείς Γενοκτονίας της Σύμβασης του ΟΗΕ για τη Σύμφωνα με τη Σύμβαση του ΟΗΕ για Γενοκτονία και της Διακήρυξης την Αποτροπή και Τιμωρία της Γενοκτοτου ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δινίας (1948), η γενοκτονία περιλαμβάκαιώματα του 1948. Ενώ όμως ο νει «καθεμία από τις ακόλουθες πράξεις, Νταλαίρ είχε δίκιο για την πεπου διαπράχθηκαν με σκοπό την καταρίπτωση της Ρουάντα, σε άλλες στροφή, μερική ή ολική, μίας εθνικής, γενοκτονίες η απουσία παρέμεθνολογικής, φυλετικής ή θρησκευτικής βασης της διεθνούς κοινότηομάδας: Δολοφονία μελών της, πρόκληση σωματικών ή πνευματικών βλαβών τας οφείλεται τόσο στην έλλεισε μέλη της, εσκεμμένη επιβολή επί της ψη αποφασιστικότητας όσο και ομάδας συνθηκών ζωής υπολογισμένων στην παρουσία συγκεκριμένων να προκαλέσουν την ολική ή μερική κασυμφερόντων. ταστροφή της, επιβολή μέτρων με σκοπό την αποτροπή της φυσικής αναπαραγωγής της ομάδας, βίαιη μεταφορά παιδιών της ομάδας σε άλλη ομάδα». Η σύμβαση του ΟΗΕ θεωρητικώς μεταβιβάζει στη διεθνή κοινότητα μία ειδική ηθική ευθύνη να δρα όταν μία κατάσταση δείχνει να πρέπει να αξιολογηθεί ως γενοκτονία. Συμφώνως προς αυτό το σκεπτικό, η χρήση της έννοιας «γενοκτονία» έχει αποκτήσει πολιτική διάσταση, όπως δείχνει η κατάσταση στο Νταρφούρ. Κατά τη γενοκτονία του 1994 στη Ρουάντα, η αμερικανική και η βρετανική κυβέρνηση, στο πλαίσιο της πολιτικής τους να μην εμπλακούν σε επέμβαση, αρχικώς αρνήθηκαν να αποδώσουν τον όρο στην κατάσταση παρά την αφθονία αποδεικτικών στοιχείων.

Η κρίση στο Νταρφούρ Ο Κόφι Ανάν, ο τότε γγ του ΟΗΕ, έκανε την εξής παρατήρηση ως προς το Νταρφούρ: «Δεν μάθαμε τίποτα από τη Ρουάντα». Στην περιοχή του Νταρφούρ στο Δυτικό Σουδάν, η κυβέρνηση των Ισλαμιστών στην πρωτεύουσα Χαρτούμ παρείχε υποστήριξη σε ένοπλες μουσουλμανικές πολιτοφυλακές για να επιτεθούν σε συγκεκριμένες φυλές, ειδικώς τους Φερ, Μαζαλίτ και Ζαγκάβα, με αποτέλεσμα να πεθάνουν τουλάχιστον 200.000 άνθρωποι

➣ 13

history (all).ps Front - 4

T1 -

2012/02/07 18:45:02

Black CyanMagentaYellow

∆ιεθνής Μνήµη

Τι µπορεί να κάνει τη διαφορά: Η δύναµη του λαού Επιτροπής Σωτηρίας από τη ΝαζιστιΠαρά το γεγονός ότι τα κράτη έχουν κή Τρομοκρατία. θέσει ως προτεραιότητα το συμφέΟι δημοσιογράφοι έχουν με τη ρον τους και οι διακρατικές οργασειρά τους ρίξει φως σε λιγότερο νώσεις έχουν ως τροχοπέδη την προβεβλημένες θηριωδίες. Το Παεσωτερική διαφωνία, ορισμένες προρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάσωπικότητες και ομάδες βρίσκονται των, η Διεθνής Αμνηστία, η Ομάδα στην πρωτοπορία του αγώνα για την Διεθνών Κρίσεων και στη Βρετααποτροπή των γενοκτονιών. Κατά νία η οργάνωση AEGIS έχουν το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η ανεδώσει αγώνα για να αναληξάρτητη Βρετανίδα βουλευτής φθεί δράση εναντίον όσων Έλεανορ Ράθμποουν έδωσε διαπράττουν μαζικές παμάχη για να πείσει τη βρετανιραβιάσεις των ανθρωπίνων κή κυβέρνηση να διαθέσει πόδικαιωμάτων. Μία ποικιλία ρους για τη διάσωση των Εβραίανθρωπιστικών και φιλανων. Η βοήθεια της Ράθμποουν θρωπικών οργανώσεων στους πρόσφυγες είχε ως προσφέρει βοήθεια αποτέλεσμα το 1943 τη στα θύματα. δημιουργία της Εθνικής Η Έλεανορ Ράθμποουν βοήθησε τους Εβραίους.

Τρόφιμοι του στρατοπέδου συγκέντρωσης Τουόλ Σενγκ στην Καμπότζη, όπου οι Ερυθροί Χμερ σκότωσαν 17.000 ανθρώπους κατά τη δεκαετία του 1970.

Ο στόχος της ήταν η αποκατάσταση της σταθερότητας, που θα βοηθούσε τη διανοµή ανθρωπιστικής βοήθειας. Ωστόσο, η ξαφνική συνειδητοποίηση της πολυπλοκότητας της κατάστασης στη Σοµαλία από µέρους των Αµερικανών µαζί µε το θάνατο ενός σχετικά µικρού αριθµού στρατιωτών τους ανάγκασε την Ουάσιγκτον να αποσύρει τα στρατεύµατά της. Ο «παράγοντας Μογκαντίσου» στοίχειωσε τη στάση των ΗΠΑ καθ’ όλη τη διάρκεια της γενοκτονίας της Ρουάντα και των εµφυλίων πολέµων της διάλυσης της πρώην Γιουγκοσλαβίας και εξηγεί γιατί στη δεύτερη περίπτωση, στη Βοσνία και το Κόσοβο, οι Αµερικανοί έκαναν χρήση αεροπορικής κυρίως δύναµης (µε ελαχιστοποιηµένο τον κίνδυνο για τους πιλότους) εναντίον των σερβικών δυνάµεων. Η άρνηση χρήσης χερσαίων δυνάµεων σήµαινε πως το 1999 αρχικώς δεν υπήρχε τίποτα που οι υπό την ηγεσία των ΗΠΑ και της Βρετανίας νατοϊκές δυνάµεις θα µπορούσαν να πράξουν για να σταµατήσουν την εθνοκάθαρση στο Κόσοβο. Μεταξύ του 1996 και του 2002, στο Κονγκό σηµειώθηκε η πιο αιµατηρή σύρραξη που έχει συµβεί οπουδήποτε στον κόσµο από την εποχή του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου. Η κατάσταση σε αυτό το µεγάλο κράτος ήταν πιο πιθανό να αγνοηθεί απ’ όσους υπερθεµάτιζαν για επεµβάσεις σε άλλες χώρες. Αν και διαπράχθηκαν µαζικά εγκλήµατα κατά της ανθρωπότητας, δεν υπήρξε ξεκάθαρη υπόθεση γενοκτονίας, για την οποία θα σηµειωνόταν αφύπνιση της διεθνούς κοινότητας. Τα περισσότερα εµπλεκόµενα στην υπόθεση µέρη, συµπεριλαµβανοµένης της Ουγκάντας και της µετά τη γενοκτονία κυβέρνησης της Ρουάντα, είχαν εγκληµατικές ευθύνες κι έτσι δεν υπήρχε «εύκολος» διαχωρισµός µεταξύ θυτών και θυµάτων. Η κατάσταση περιπλεκόταν ακόµη περισσότερο από την παρουσία πολυεθνικών που εκµεταλλεύονταν τον ορυκτό πλούτο του Κονγκό. Υπάρχει σαφώς αντίθεση ανάµεσα στην αποφασιστική και δαπανηρή χρήση έµψυχων και άψυχων µέσων από τη ∆ύση στον «πόλεµο εναντίον της τροµοκρατίας» και της σιωπη-

CORBIS

Εκατομμύρια ιθαγενών πέθαναν εξαιτίας της προσπάθειας των Ευρωπαίων να αποκτήσουν γη.

HULTON-DEUTSCH–CORBIS/LIBRARY OF CONGRESS, WASHINGTON/GARO–PHANIE–REX FEATURES

και να εκτοπιστούν περισσότεροι από δύο εκατοµµύρια. Η σύρραξη ξεκίνησε σε µεγάλη κλίµακα στις αρχές του 2003 και τα αίτιά της εντοπίζονται στην οικονοµική και πολιτική υπανάπτυξη της περιοχής. Υπό την ηγεσία του Κόφι Ανάν το 2005, ο ΟΗΕ έθεσε έξι κριτήρια για τη διεθνή επέµβαση, τη διεθνή «Ευθύνη Προστασίας» (R2P) αµάχων πληθυσµών όπου αυτή η ευθύνη έχει εγκαταλειφθεί από τις κρατικές αρχές. Τα κριτήρια είναι: ∆ίκαιη αρχή, δίκαιος σκοπός (διαρκούς ισχύος ή µεγάλης κλίµακας θηριωδίες), ορθή πρόθεση (από µέρους εκείνων που επεµβαίνουν), τελευταία λύση (αφού έχει προηγουµένως ασκηθεί πίεση µε διπλωµατικά και οικονοµικά µέσα), αναλογία µέσων και ευοίωνες προοπτικές (υλοποίησης της εντολής επέµβασης). Το πρόβληµα είναι πως ενδέχεται σε µία υπόθεση να ισχύουν όλα αυτά τα κριτήρια, αλλά εντούτοις να µην γίνει επέµβαση: Αν και ο ΟΗΕ έχει προσφέρει ανθρωπιστική βοήθεια σε θύµατα εγκληµάτων κατά της ανθρωπότητας, έχει επιδείξει απροθυµία να δράσει εναντίον των θυτών. Τα εν δυνάµει κέρδη και το αίµα που χύνεται µπορούν να καθορίσουν αν κάποιο συγκεκριµένο κράτος θα συµµετέχει στις δυνάµεις επέµβασης του ΟΗΕ και όχι απλώς στις ειρηνευτικές αποστολές του. Το «σύνδροµο του CNN», δηλαδή της οπτικής έκθεσης στα βάσανα των άλλων ανθρώπων, µπορεί να προκαλέσει την ανάληψη δράσης, αλλά η ιδέα της θυσίας των πολιτών ενός κράτους για να σωθούν οι πολίτες κάποιου άλλου µπορεί να αποτρέψει τους πολιτικούς από την ανάληψη δράσης. Η προσπάθεια των ΗΠΑ να θεµελιώσει τα επιχειρήµατά της για την ηγεµονία της στη µεταψυχροπολεµική νέα τάξη πραγµάτων µε µία επέµβαση στη Σοµαλία το 1993-4 βασίστηκε στην υπόθεση πως πολύ λίγο -ίσως και καθόλου- αµερικανικό αίµα θα χυνόταν σε αυτή. Η επέµβαση έγινε µετά την αποσύνθεση του σοµαλικού κράτους και την έκρηξη εµφυλίου πολέµου και λιµού στη χώρα το 1992.

ρής αντίδρασής της για τη Ρουάντα, το Κονγκό και –για ελαφρώς διαφορετικούς λόγους- για το Νταρφούρ. Στην πραγµατικότητα, υπάρχει η τάση να σηµειώνονται ανθρωπιστικές επεµβάσεις µόνο όταν εξυπηρετούνται τα υλικά συµφέροντα εκείνων που τις πραγµατοποιούν. Η ανθρωπιστική ρητορεία έχει ανέκαθεν παραποιηθεί και χρησιµοποιηθεί µε σκοπό την εξυπηρέτηση σκοπιµοτήτων εσωτερικής ή εξωτερικής πολιτικής, όπως καταδεικνύει η ιστορία των Βαλκανίων και της οθωµανικής αυτοκρατορίας. Στη δεκαετία του 1820, η Βρετανία υποστήριξε την Ελλάδα στον αιµατηρό εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα της εναντίον του «οθωµανικού ζυγού» µόνο όταν αυτό της προκαλούσε λιγότερα προβλήµατα απ’ ό,τι η προσπάθειά της να υποστηρίζει τους Οθωµανούς µε σκοπό να διατηρηθεί η, συµφέρουσα για εκείνη, ισχύουσα ισορροπία δυνάµεων στην περιοχή. Σήµερα, ο συνεχιζόµενος ρόλος των µεγάλων δυνάµεων ως προς τη στήριξη βίαιων καθεστώτων ή ακόµη και στη δηµιουργία τους µέσω συµφεροντολογικών επεµβάσεων, έχει υπονοµεύσει τη διαδικασία ανθρωπιστικών επεµβάσεων. Η ιστορία επεµβάσεων της CIA στη Χιλή και τη Γουατεµάλα κατά τον Ψυχρό Πόλεµο, η οποία συνέβαλλε στην εγκαθίδρυση ενός αυταρχικού δεξιού καθεστώτος και τη δηµιουργία παραστρατιωτικών, δολοφονικών σωµάτων αντιστοίχως, δείχνει πως η ∆ύση αποτελεί τµήµα ενός γενικότερου προβληµατισµού για τις γενοκτονίες, ίσης σηµασίας µε τους ίδιους τους θύτες µιας γενοκτονίας. Τα συµφέροντα των πέντε χωρών - µονίµων µελών του Συµβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ (Ρωσία, ΗΠΑ, Γαλλία, Βρετανία και Κίνα) ευθέως περιορίζουν τις δυνατότητες του ΟΗΕ. Η κάθε µία εξ αυτών κατέχει τη νοµική ισχύ του δικαιώµατος αρνησικυρίας (βέτο) για κάθε προτεινόµενη στρατιωτική δράση εναντίον ενός κυρίαρχου κράτους και καθεµία έχει καλές, προστατευτικές σχέσεις µε καθεστώτα που διαπράττουν µαζικά εγκλήµατα εναντίον της ανθρωπότητας, π.χ. η Κίνα µε τους Ερυθρούς Χµερ ή η Βρετανία µε την οικονοµική

βοήθειά της προς το Σαντάµ Χουσεΐν στον πόλεµο κατά του Ιράν ακόµη και σε µία φάση, κατά την οποία δηµοσιοποιούνταν οι ωµότητες του Ιρακινού δικτάτορα σε βάρος των Κούρδων. Την ίδια στιγµή που η κυβέρνηση Κλίντον εκφραζόταν υπέρ της επέµβασης στο Κόσοβο, υποβάθµιζε τις µαζικές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωµάτων στην Αγκόλα χάριν των αµερικανικών δικαιωµάτων εκµετάλλευσης του ορυκτού πλούτου της. Η νατοϊκή Η κυβέρνηση Κλίντον επέµβαση στο Κόσοβο υπό την υποβάθµισε τις µαζικές των ΗΠΑ παραβιάσεις των ανθρωπίνων ηγεσία και της Βρετανίας ήταν εσφαλδικαιωµάτων στην Αγκόλα µένη, αλλά υπεχάριν των αµερικανικών ρασπίσιµη. Παρά δικαιωµάτων εκµετάλλευσης την εναντίωση της Ρωσίας, η επέµβατου ορυκτού πλούτου της ση απέκτησε νοµιµότητα από το εύρος της υποστήριξης που έτυχε από τη διεθνή κοινότητα, όπως δείχνει το αποτέλεσµα της ψηφοφορίας 12:3 σε βάρος µίας ρωσικής πρότασης καταδίκης των νατοϊκών βοµβαρδισµών. ∆υστυχώς, η δράση στο Κόσοβο µοιάζει να είναι περισσότερο η εξαίρεση παρά ο κανόνας κι αυτό οφείλεται τουλάχιστον εν µέρει στη ζηµιά, που προξένησε στην ευαίσθητη ιδέα της αποδεκτής επέµβασης σε κυρίαρχο κράτος η εισβολή του 2003 στο Ιράκ.

Δημόσια καταδίκη Η διεθνής κοινή γνώµη όπως και άλλα κράτη στο Συµβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ εκδηλώθηκαν δηµοσίως εναντίον των δικαιολογιών των ΗΠΑ και της Βρετανίας για την «αποδεκτή επέµβαση» στο Ιράκ. Πολλοί άνθρωποι κατέβηκαν σε διαδηλώσεις σε ολόκληρη την Ευρώπη υποψιασµένοι για τις πραγµατικές προθέσεις της εισβολής στο Ιράκ. Η Ιστορία δείχνει τη διεθνή ανησυχία για τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωµάτων να είναι πλέον αυξηµένη και η κοινή γνώµη κάθε χώρας έχει συµβάλλει σε αυτό. Τα στοιχεία που προκύπτουν από την υπόθεση του Κοσόβου δείχνει πως όταν οι απλοί πολίτες είναι ευαισθητοποιηµένοι απέναντι σε προσφυγικές κρίσεις, θα αντιδράσουν µε συµπάθεια που υπερβαίνει τους υπολογισµούς βάσει των εθνικών συµφερόντων τους. Ωστόσο, το κοινό µπορεί να παραµείνει ανενηµέρωτο ή στρεβλώς ενηµερωµένο όπως και ο νόµος µπορεί να παραποιηθεί ή να παρακαµφθεί από εκείνους µε τη βούληση και την επιρροή να το πράξουν. Επί του παρόντος, η διεθνής ρητορεία για ανθρώπινα δικαιώµατα υπερβαίνει κατά πολύ τη δέσµευση για υποστήριξη των θυµάτων γενοκτονιών, ενώ η διαπλοκή της ∆ύσης µε καθεστώτα που παραβιάζουν τα ανθρώπινα δικαιώµατα υπονοµεύει κάθε ισχυρισµό της για µία παγκόσµια ηγεµονία βάσει αρχών. Η άλλη πλευρά αυτής της εκτίµησης είναι ότι «εµείς στη ∆ύση» είµαστε στην προνοµιακή θέση να είµαστε ικανοί να ασκούµε πίεση αν επιλέξουµε να ενηµερωθούµε και να δράσουµε. 15

history (all).ps Back - 4

T1 -

2012/02/07 18:45:02

Black CyanMagentaYellow

Κρίσεις και νομίσματα

Με κάθε ΝΟΜΙΣΜΑ

Οι διαφορετικές µονάδες µέτρησης των ελληνικών οικονοµικών δυσκολιών Στις 8 Φεβρουαρίου συμπληρώθηκαν 179 χρόνια από την αντικατάσταση του φοίνικα από τη δραχμή. Η Σοφία Λαζαρέτου χρησιμοποιεί την επέτειο για να καταγράψει την παράλληλη ιστορική πρόοδο της ελληνικής οικονομίας και των νομισμάτων της, αλλά και για να αναζητήσει τη σχέση ανάμεσα στις νομισματικές εναλλαγές και τις οικονομικές κρίσεις.

Ο Ευθύμιος Κεχαγιάς.

Ι ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΕΣ οικογένειες είναι ίδιες και απαράλλακτες. Όµως, κάθε δυστυχισµένη οικογένεια τη βαραίνει η δική της, η ιδιαίτερη δυστυχία». Η πρώτη αυτή φράση της Άννας Καρένινα του Τολστόι ανοίγει την αυλαία για ένα ταξίδι στη νοµισµατική ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Το ταξίδι αυτό δεν είναι καθόλου χρήσιµο εάν ως σκοπό του έχει απλώς και µόνο την αφήγηση των γεγονότων. Αντιθέτως, πρέπει να επιχειρήσει την καταγραφή των αιτίων και των αφορµών, να κρίνει συµπεριφορές και να εξηγήσει λάθη και παραλείψεις. Η Ιστορία συνήθως δεν επιβραβεύει γι’ αυτά που έγιναν αφού θα γίνονταν έτσι κι αλλιώς. Κρίνει αυστηρώς και κατακρίνει γι’ αυτά που δεν έγιναν ενώ θα µπορούσαν να είχαν γίνει. Στον καιρό της άνθησης και της γενικής ευφορίας, όλες οι οικονοµίες φαίνονται το ίδιο. Το κοινωνικό κράτος των πλούσιων οικονοµιών είναι αξιέπαινο και οι ρυθµοί ανάπτυξης των λιγότερο αναπτυγµένων ζηλευτοί. Η περίοδος της άνθησης, όµως, δεν διαρκεί για πάντα. Συντόµως, θα διακοπεί από µια περίοδο στασιµότητας, ύφεσης, παρακµής, ακόµη και κατάρρευσης. Η κρίση χτυπά κάθε οικονοµία διαφορετικώς, αναλόγως µε τις ιδιαιτερότητες,

τις ιδιοσυγκρασίες και τις παθογένειές της. Κάθε οικονοµία βιώνει διαφορετικώς τη δική της, την ιδιαίτερη πτώση. Οι αδυναµίες, ξεχασµένες στα χρόνια της ευηµερίας, παρουσιάζονται τώρα στο σύνολό τους βαραίνοντας ακόµη περισσότερο την πτώση. Καµία κρίση όµως δεν είναι «πρωτόγνωρη», «µοναδική», «αναπόφευκτη» ή «ξαφνική», όπως συνήθως την παρουσιάζουν οι πολιτικοί ή οι ασκούντες την οικονοµική πολιτική, που πρέπει τώρα να τη διαχειριστούν. Η αλήθεια είναι πολύ διαφορετική. Πρώτον, δεν βρισκόµαστε πρώτη φορά ενώπιον ενός επεισοδίου κρίσης. Έχουµε και στο παρελθόν βρεθεί στην ίδια θέση. Και δεύτερον, τα σπέρµατά της είναι κρυµµένα στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε οικονοµίας και τα πρώτα συµπτώµατά της έχουν αρχίσει να διαφαίνονται ήδη από τα χρόνια της ευφορίας. Κεντρικό στοιχείο της τοιχογραφίας της ελληνικής οικονοµίας του 19ου και 20ού αιώνα είναι το νόµισµα. Στους δυο αιώνες της ζωής του νεότερου ελληνικού κράτους, το νήµα της εξέλιξης του εγχώριου νοµισµατικού συστήµατος ήταν άρρηκτα συνυφασµένο µε το νήµα της εξέλιξης της αξίας του εθνικού νοµίσµατος. Οι δυνάµεις που ξετυλίγουν το νήµα αυτό ήταν αφενός οι εγχώριες δηµοσιονοµικές διαταραχές που οφείλονταν είτε στην εµφάνιση απρόβλεπτων και επειγόντων γεγονότων, όπως οι πόλεµοι

ή οι χρηματοοικονομικές αναστατώσεις, είτε στην εγγενή αδυναμία επίτευξης και διατήρησης υγιών δημοσιονομικών μεγεθών, και αφετέρου η σχέση του νομίσματος με το διεθνές νομισματικό καθεστώς. Τρεις είναι οι διαπιστώσεις από την προσεκτική ανάγνωση της πορείας του ελληνικού νομισματικού συστήματος και του τρόπου αντίδρασης των νομισματικών και δημοσιονομικών αρχών: Πρώτον, οι κυβερνήσεις της νεότερης Ελλάδας χρησιμοποίησαν σε μεγάλο βαθμό τη νομισματική χρηματοδότηση των διαρκών δημοσιονομικών ελλειμμάτων τους. Δεύτερον, για τη μείωση του κόστους δανεισμού τους και την ευκολότερη πρόσβασή τους στις διεθνείς χρηματαγορές κατέβαλλαν πολλές φορές προσπάθειες να παρακολουθήσουν τις παγκόσμιες νομισματικές εξελίξεις και να εντάξουν τη χώρα στο διεθνώς αποδεκτό νομισματικό σύστημα. Η επιθυμία τους αυτή ήταν κάτι περισσότερο από φιλοπατρία. Υπαγορευόταν από την ανάγκη εξεύρεσης φτηνών και άφθονων δανειακών κεφαλαίων. Τρίτο, η παραμονή της χώρας σε μια ζώνη νομισματικής σταθερότητας κατέληγε συχνώς, όμως, σε αποτυχία αφού δεν είχε προηγηθεί η επίπονη εκείνη διαδικασία της μεταρρύθμισης της οικονομικής διάρθρωσης με την ανάπτυξη ενός ισχυρού θεσμικού πλαισίου, που θα διασφάλιζε την

Η πρώτη αργυρή δραχμή, η οποία κόπηκε το 1832 (αλλά φέρει ψευδή ημερομηνία) και χρυσό εκατόδραχμο του 1876.

εύρυθμη λειτουργία των δημοσιονομικών και νομισματικών αρχών, ικανή και αναγκαία προϋπόθεση για την εμπέδωση της αξιοπιστίας της χώρας και του νομίσματός της. Το νόμισμα αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους κοινωνικούς και οικονομικούς θεσμούς. Διευκολύνει τις συναλλαγές, ενισχύει την οικονομική δραστηριότητα, τις αποταμιεύσεις και τις επενδύσεις και συνεισφέρει στην οικονομική και κοινωνική ευημερία. Ένα ισχυρό και σταθερό νό-

Κάθε οικονομία βιώνει διαφορετικώς τη δική της, την ιδιαίτερη πτώση

Χαρτονόμισμα αξίας 5 φοινίκων.

μισμα συνήθως συμβαδίζει με μια ισχυρή και σταθερή οικονομία. Αλλά και μια ισχυρή και σταθερή οικονομία διευκολύνει τη νομισματική σταθερότητα, που με τη σειρά της συμβάλλει στην ομαλή λειτουργία των αγορών και προάγει την οικονομική ανάπτυξη. Με το βλέμμα στραμμένο στη νομισματική ιστορία της Ελλάδας διαπιστώνουμε ότι όποτε η οικο-

νομία λειτουργούσε ομαλώς και αποτελεσματικώς, η νομισματική σταθερότητα εξασφαλιζόταν. Κάθε φορά όμως που υπήρχαν οικονομικές αναταραχές ή αναστατώσεις εξαιτίας είτε διαταραχών στο παγκόσμιο νομισματικό σύστημα, είτε της εγχώριας νομισματικής αστάθειας, η συνεπαγόμενη νομισματική αποσταθεροποίηση δημιουργούσε οικονομική αστάθεια με κύρια χαρακτηριστικά τη συναλλαγματική αβεβαιότητα, τον υψηλό πληθωρισμό, την πτώχευση του κράτους, τη συρρίκνωση του εθνικού προϊόντος, την ανεργία και τη μετανάστευση.

Στα χρόνια του κανόνα χρυσού «Ποιο νόμισμα διευκολύνει περισσότερον τας συναλλαγάς προς την Ευρώπην, η άγνωστος δραχμή ή το κοινόν της Ευρώπης νόμισμα, το φράγκον;» (Ευθύμιος Κεχαγιάς, υπουργός Οικονομικών, αγόρευση στη Βουλή στη συζήτηση για την υιοθέτηση του διμεταλλισμού, 30 Οκτωβρίου 1882). Το 1827, όταν ο Ιωάννης Καποδίστριας επελέγη πρώτος κυβερ-

➣ 17

history (all).ps Front - 5

T1 -

2012/02/07 18:45:02

Black CyanMagentaYellow

Κρίσεις και νοµίσµατα

νήτης της νεοσύστατης Ελληνικής Πολιτείας, οι εγχώριες χρηµατοοικονοµικές συναλλαγές, αν και ήταν εξαιρετικώς περιορισµένες σε µια κατεξοχήν εγχρήµατη οικονοµία, διεξάγονταν κυρίως µε τουρκικά νοµίσµατα καθώς και µε ξένα νοµίσµατα, όπως το ισπανικό δίστηλο, νόµισµα που ήταν ευρύτατα αποδεκτό στις εµπορικές συναλλαγές. Το πρώτο ελληνικό νόµισµα κυκλοφόρησε το 1829. Ήταν ο αργυρός φοίνικας µε χάλκινες υποδιαιρέσεις. Η ονοµασία του εξάλλου ήταν εντόνως συµβολική: Παρέπεµπε στην προσπάθεια γέννησης ενός έθνους-κράτους µέσα από στάχτες. Με την κυκλοφορία του φοίνικα υιοθετήθηκε ο µονοµεταλλικός κανόνας του αργύρου. Άλλωστε, κοινή πρακτική την εποχή αυτή ήταν η υιοθέτηση µεταλλικού (µονοµεταλλικού ή διµεταλλικού) νοµισµατικού καθεστώτος. Στα καθεστώτα αυτά, νοµίσµατα από πολύτιµο µέταλλο (άργυρο ή χρυσό) επιτελούσαν τις τρεις βασικές λειτουργίες του χρήµατος: Μέσο πληρωµών, µονάδα µέτρησης αξιών και µέσο αποθεµατοποίησης πλούτου. Τα πολύτιµα µέταλλα µπορούν να υποδιαιρούνται χωρίς να αλλοιώνονται, να ενσωµατώνουν µεγάλες αξίες σε µικρό όγκο και βάρος και, συνεπώς, να µεταφέρονται µε σχετικώς µικρό

κόστος κι αν συνδυαστούν µεταξύ τους µπορούν να εξυπηρετούν συναλλαγές τόσο µικρής όσο και µεγάλης αξίας. Είναι επίσης ανθεκτικά στο χρόνο, κάτι που είναι ιδιαιτέρως χρήσιµο για τη λειτουργία του χρήµατος ως µέσου αποθεµατοποίησης πλούτου. Ωστόσο, ο οικονοµικός µαρασµός, τα ανύπαρκτα δηµόσια έσοδα, οι µεγάλες δηµόσιες δαπάνες, αναγκαίες για τη σύνταξη του νέου κράτους και προπαντός η αδυναµία εξεύρεσης δανειακών πόρων εξαιτίας της διεθνούς αποµόνωσης της χώρας από το 1826, µετά τη µονοµερή απόφαση της Εθνοσυνέλευσης να µην εξυπηρετήσει τα ξένα δάνεια των ετών 1824-25, κατέδειξαν την αδυναµία υποστήριξης του µονοµεταλλισµού, µε τελικό αποτέλεσµα την εγκατάλειψη του κανόνα αργύρου τον Ιούνιο του 1831 και την έκδοση ακάλυπτου χαρτονοµίσµατος για τη χρηµατοδότηση των δαπανών του κράτους. Η πολιτειακή αλλαγή µε τη δολοφονία του Καποδίστρια το 1831 και την έλευση του Όθωνα το Μάιο του 1832 προσδιόρισε και την αλλαγή στο εγχώριο νοµισµατικό σύστηµα. Με το διάταγµα της 8ης Φεβρουαρίου 1833, Περί Ρυθµίσεως του Νοµισµατικού Συστήµατος, εισάγεται ο διεθνής

Από τα πρώτα χαρτονομίσματα δραχμικής αξίας, 1841. ΑΡΙΣΤΕΡΑ: Ο πρώτος διοικητήτς της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας, Γεώργιος Σταύρου.

Η έλευση του Όθωνα προσδιόρισε και την αλλαγή στο εγχώριο νοµισµατικό σύστηµα Το 1929, όταν ξέσπασε το κραχ της αμερικανικής οικονομίας, η δραχμή αποκτούσε το δολάριο ως επίσημη συναλλαγματική βάση.

κανόνας του διµεταλλισµού µε αναλογία τιµής των δύο µετάλλων 1:15,5 και η δραχµή ως η νέα νοµισµατική µονάδα. Αν και η ονοµασία της παραπέµπει στο πρώτο ελληνικό νόµισµα, που ήταν ευρέως αποδεκτό στις διεθνείς συναλλαγές της αρχαϊκής εποχής, γρήγορα έγινε αντιληπτό ότι δεν θα µπορούσε να αποτελέσει ένα ισχυρό και σταθερό νόµισµα παρά τη συνοµολόγηση του µεγάλου εξωτερικού δανείου του 1832 που χρηµατοδότησε την εισαγωγή του. Η ένδεια του ελληνικού δηµοσίου κατέστησε αδύνατη τη συ-

νέχιση κοπής νοµισµάτων από πολύτιµο µέταλλο. Οι προϋπολογισµοί του Όθωνα, κυρίως µετά τη µεγάλη περικοπή των δαπανών από το 1838, µολονότι έκλειναν σχεδόν ισοσκελισµένοι, ήταν ελάχιστα αναπτυξιακοί µε αποτέλεσµα τα πενιχρά δηµόσια έσοδα να κατευθύνονται αποκλειστικώς στην πληρωµή των δαπανών εξυπηρέτησης του ξένου δανείου. Χρυσά νοµίσµατα κόπηκαν ελάχιστα, αργυρά περισσότερα, ενώ χάλκινα κόβονταν κάθε χρόνο σε πολύ µεγάλη ποσότητα, αναγκαία για τη διενέργεια των συναλλα-

γών λόγω απουσίας της ασηµένιας δραχµής. Εξαιτίας της περιορισµένης ποσότητας των κυκλοφορούντων ελληνικών δραχµών επετράπη και η παράλληλη κυκλοφορία ξένων νοµισµάτων (29 αργυρά και 16 χρυσά), κατεξοχήν κίβδηλων µε αποτέλεσµα τη διαφυγή των ελληνικών χρυσών και αργυρών νοµισµάτων. Ο γνωστός νόµος του Gresham είχε πλήρη εφαρµογή στην περίπτωση της δραχµής. Η ελληνική χρηµαταγορά γρήγορα πληµµύρισε µε νοθευµένα ξένα νοµίσµατα, των οποίων η ονοµαστική αξία ήταν µεγαλύτερη από την εσωτερική τους αξία. Όπως χαρακτηριστικώς έγραψε ο Ε. Κεχαγιάς το 1875, η δραχµή… «κατέστη νόµισµα ιδανικόν», που χρησίµευε ως «µέσον λογιστικής ανα-

γωγής των ξένων νοµισµάτων και των πραγµάτων αξίας». Στις 22 Ιανουαρίου 1842 ξεκινά τις εργασίες της η Εθνική Τράπεζα ως ίδρυµα «γενικής τραπεζικής εξυπηρέτησης». Με την ίδρυσή της, εισήχθη στη χώρα ένας πολύ χρήσιµος θεσµός, της τραπεζικής πίστης, αναγκαίος για την καταπολέµηση της «τοκογλυφικής πλεονεξίας και τυραννίας του εµπορίου» και την ενίσχυση της εγχώριας οικονοµικής δραστηριότητας. Παράλληλα µε τις εµπορικές της εργασίες είχε και το αποκλειστικό προνόµιο της «έκδοσης τραπεζικών γραµµατίων εις τον φέροντα», τα οποία έπρεπε να είναι εξαργυρώσιµα σε µεταλλικά νοµίσµατα ή πολύτιµο µέταλλο. Τα τραπεζογραµµάτια ήταν οι γραπτές αποδείξεις που έδινε η τράπεζα στους καταθέτες νοµισµάτων από πολύτιµο µέταλλο. Οι αποδείξεις αυτές συχνώς χρησιµοποιούνταν στις οικονοµικές συναλλαγές αντί για τα ίδια τα πολύτιµα µέταλλα ή τα µεταλλικά νοµίσµατα. Τα τραπεζογραµµάτια αποτέλεσαν την πρώτη µορφή χαρτονοµίσµατος. Στις τράπεζες, που δέχονταν καταθέσεις σε πολύτιµο µέταλλο και έδιναν τραπεζογραµµάτια, εκχωρήθηκε από τις κυβερνήσεις το αποκλειστικό προΤραπεζογραμμάτιο του 1841.

➣ 19

history (all).ps Back - 5

T1 -

2012/02/07 18:45:02

Black CyanMagentaYellow

Κρίσεις και νοµίσµατα

Χαρτονόμισμα αξίας 100 φοινίκων.

νόµιο έκδοσης χαρτονοµίσµατος, το οποίο θεωρούνταν νόµιµο χρήµα ως αντάλλαγµα των δανείων που αφειδώς παρείχαν σε αυτές. Σε µια φτωχή και καθυστερηµένη οικονοµία, όπως ήταν η ελληνική του 19ου αιώνα που βασιζόταν κυρίως στον αντιπραγµατισµό, η εµπέδωση της εµπιστοσύνης στο τραπεζογραµµάτιο και η εκτεταµένη χρήση του στις συναλλαγές υπήρξε διαδικασία εξαιρετικώς αργή. Από την άλλη, η δυνατότητα µετατρεψιµότητας του τραπεζογραµµατίου και η ικανότητα παραµονής της χώρας στο διεθνές νοµισµατικό σύστηµα περιοριζόταν σηµαντικώς από την έλλειψη πολιτικής βούλησης αλλά και πρακτικής αδυναµίας εισαγωγής θεσµών που θα επέτρεπαν τη συνετή δηµοσιονοµική διαχείριση και την αποφυγή του κινδύνου νοµισµατικής αποσταθεροποίησης. Αξίζει να σηµειωθεί ότι στα χρόνια του κανόνα χρυσού και της πρώτης παγκοσµιοποίησης, η χώρα ανεπιτυχώς προσπάθησε να αποτελέσει αξιόπιστο µέλος του διεθνούς νοµισµατικού συστήµατος. Το πέτυχε µόλις το 1885 (για οχτώ µόλις µήνες) και αργότερα το 1910, µόλις τέσσερα χρόνια πριν την κατάρρευσή του. Αν και το 1867 υπέγραψε τη συµφωνία της Λατινικής Νοµισµα-

τικής Ένωσης αποδεχόµενη την αρχή του διµεταλλισµού και την ταύτιση της χρυσής δραχµής µε το χρυσό γαλλικό φράγκο στην ισοτιµία 1:1, δεχόµενη µε αυτόν τον τρόπο να συµµετάσχει σε ένα κοινό νόµισµα, όπως ήταν το γαλλικό φράγκο, ουδέποτε επέτυχε τη συνεπή εφαρµογή του. Η µετέπειτα µονιµότερη επιβολή της αναγκαστικής «ακάλυπτης» νοµισµατικής κυκλοφορίας ενόψει πολεµικών γεγονότων, αλλά και εξαιτίας της αδυναµίας εφαρµογής εκ µέρους των κυβερνήσεων µιας ρεαλιστικής αναµόρφωσης των δηµόσιων οικονοµιών, επέβαλλαν την αναβολή επ’ αόριστον της εφαρµογής του νέου νοµισµατικού συστήµατος. Τα πλεονεκτήµατα από τη συµµετοχή της στο κοινό νόµισµα ήταν πολλά. Πρώτον, η Ελλάδα µε την ένταξή της σε µια λέσχη αστικών ώριµων οικονοµιών ενίσχυε τη θέση της στον ευρωπαϊκό χάρτη της πολιτικής διπλωµατίας. ∆εύτερον, επέλυε το νοµισµατικό της πρόβληµα αφού δεν θα αντιµετώπιζε πλέ-

Ποιος, όμως, θέλει να είναι απλώς εκατομμυριούχος; Χαρτονομίσματα του 1944. ΔΕΞΙΑ: «Πού πρέπει να οδηγήσετε τους ξένους εμπειρογνώμονας» συμβούλευε τον υπουργό Οικονομικών ο Τύπος και σε προηγούμενη οικονομική κρίση.

ον σπανιότητα χρήµατος εξαιτίας της έλλειψης της δραχµής αφού, µε την παράλληλη κυκλοφορία του κοινού νοµίσµατος στην εγχώρια χρηµαταγορά, οι συναλλαγές θα διεξάγονταν και σε γαλλικά φράγκα. Τρίτο, η σύνδεση της ασθενούς δραχµής µε το γαλλικό φράγκο σε µια σταθερή αναλογία επέλυε το πρόβληµα της υποτίµησης της δραχµής και µείωνε τις συναλλαγµατικές διακυµάνσεις που ήταν τόσο επιζήµιες για το εξωτερικό εµπόριο. Τέταρτο, ήταν εφικτή πλέον η αποκατάσταση της πιστοληπτικής επι-

T1 -

Η εµπέδωση εµπιστοσύνης στο τραπεζογραµµάτιο υπήρξε αργή

ση που χρηµατοδοτήθηκε τόσο µε αύξηση της κυκλοφορίας πληθωριστικού χρήµατος όσο και µε τη συσσώρευση δηµόσιου χρέους. Τρίτο, η χώρα ήταν επιρρεπής σε µια κρίση χρέους κάθε φορά που η εγχώρια οικονοµία κατέρρεε συνεπεία της κατάρρευσης της φούσκας του δανεισµού. Τούτο συνέβαινε γιατί η χώρα στερούνταν εκείνων των δηµοσιονοµικών και νοµισµατικών θεσµών, που θεωρούνται απαραίτητοι για την εύρυθµη λειτουργία της οικονοµίας σε µια ζώνη κοινού νοµίσµατος. Ειδικοτέρως, η δηµοσιονοµική διακυβέρνηση ήταν παντελώς αναποτελεσµατική εξαιτίας τόσο των εγγενών διαρθρωτικών αδυναµιών όσο και των συχνών διαταραχών στο σκέλος των δηµόσιων δαπανών εξαιτίας των συνεχών πολεµικών ανα-

στατώσεων. Αναλυτικότερα, όσο αφορά στο σκέλος των εσόδων, αυτά βασίζονταν αποκλειστικώς και µόνο στην έµµεση φορολογία και τα τελωνειακά έσοδα. Περαιτέρω, η φορολογική πολιτική αντί να αντισταθµίσει τις κυκλικές διαταραχές, τις ενίσχυε µε αποτέλεσµα οι κυβερνήσεις να µην είναι σε θέση να αντλήσουν έσοδα για την αποπληρωµή του χρέους τους. Από την άλλη πλευρά, η νοµισµατική πολιτική ήταν επεκτατική, διευκολύνοντας τη δηµοσιονοµική χαλάρωση. Τέταρτο, η χώρα υπέφερε από τη µη δυνατότητα σύναψης εξωτερικού δανείου στο δικό της νόµισµα. Η έκδοση οµολογιακών δανείων κατά κανόνα περιείχε «ρήτρες χρυσού ή ξένου συναλλάγµατος σε χρυσή βάση» εξασφα-

Τι πήγε στραβά; Πρώτον, η πρώτη άνοδος της εγχώριας οικονοµίας χρονολογείται µετά τα µέσα του 19ου αιώνα και κυρίως το τελευταίο τέταρτο. Η αναπτυξιακή διαδικασία χρηµατοδοτήθηκε σε µεγάλο βαθµό µε εξωτερικό δανεισµό. ∆εύτερον, οι εισροές ιδιωτικών κεφαλαίων προελκύσθηκαν από τις υψηλές αποδόσεις της γης και των άλλων ανεκµετάλλευτων φυσικών πόρων και τροφοδότησαν µια περίοδο ταχείας ανόδου δηµόσιου και ιδιωτικού δανεισµού (βλ. ∆ιάγραµµα 1). Ο υψηλός δανεισµός συνοδεύτηκε από δηµοσιονοµική επέκτα-

Αργυρός φοίνικας του 1828.

history (all).ps Front - 6

φάνειας της χώρας, που θα µείωνε το κόστος δανεισµού ελαφρύνοντας το κόστος χρηµατοδότησης της αναπτυξιακής διαδικασίας. Και τούτο γιατί η είσοδος της χώρας σε µια λέσχη κρατών νοµισµατικής σταθερότητας θα µετέδιδε στους πιστωτές το µήνυµα της αξιόπιστης υπόσχεσης της κυβέρνησης να διαφυλάξει τη συναλλαγµατική σταθερότητα. Εποµένως, δεν ήταν δυνατή ούτε η νοµισµατοποίηση του χρέους εάν αυτό ήταν εκφρασµένο σε εγχώριο νόµισµα, ούτε και η µονοµερής κήρυξη παύσης πληρωµών εάν αυτό ήταν εκφρασµένο σε πολύτιµο µέταλλο ή συνάλλαγµα χρυσής βάσης. Και στις δύο περιπτώσεις ο κίνδυνος της χώρας µειωνόταν και εποµένως και το επιτόκιο δανεισµού της από τις ξένες χρηµαταγορές.

2012/02/07 18:45:03

Black CyanMagentaYellow

➣

Κρίσεις και νοµίσµατα

λίζοντας στο ακέραιο τα δικαιώματα των πιστωτών. Τούτο σήμαινε ότι σε περίπτωση υποτίμησης του εθνικού νομίσματος, το βάρος του χρέους αυξάνεται περαιτέρω καθιστώντας πιο πιθανή την περίπτωση πτώχευσης με τελικό αποτέλεσμα την ύψωση των επασφαλίστρων κινδύνου και των επιτοκίων δανεισμού. Πέμπτο, η χώρα είχε την εμπειρία της ξαφνικής αναστολής εισροής ξένου κεφαλαίου, φαινόμενο κοινό στη νομισματική ιστορία των αναδυόμενων οικονομιών. Κάθε φορά που οι χρηματοοικονομικές συνθήκες στις πιστώτριες χώρες μεταβάλλονταν, όπως η αύξηση του βασικού επιτοκίου της Τράπεζας της Αγγλίας στις αρχές της δεκαετίας του 1890, τερματίζοντας απότομα μια περίοδο υψηλής ρευστότητας, αλλά και «δυσάρεστες ειδήσεις» όπως η επικείμενη πτώχευση της Πορτογαλίας και της Αργεντινής το 1890-91, η πτώχευση της Barings στο Λονδίνο και η

Το νομισματοκοπείο Αθηνών, 1837.

κρίση του δολαρίου στις ΗΠΑ τον ίδιο χρόνο, έκαναν πιο δύσκολη και περισσότερο ακριβή την παροχή νέων δανείων στις αναδυόμενες οικονομίες με συνέπεια τη δίδυμη κρίση δημόσιου χρέους και ελλείμματος στο εξωτερικό ισοζύγιο πληρωμών. Αυτή ακριβώς ήταν η περίπτωση της Ελλάδος τόσο κατά την πτώχευση του 1893 όσο και εκείνης του 1932. Έκτο, ο χρηματοοικονομικός τομέας ήταν καθυστερημένος: Ο βαθμός τραπεζικής διαμεσολάβησης, αν και μακροχρόνια αυξητικός, ήταν εξαιρετικά χαμηλός και ευμετάβλητος. Η επομένη της πτώχευσης του 1893 συνοδεύτηκε από υψηλό πληθωρισμό, ταχεία υποτίμηση της δραχμής και ύφεση. Η ισοτιμία δραχμής/ γαλλικού φράγκου σχεδόν διπλασιάστηκε, ενώ η απώλεια προϊόντος ήταν κατά μέσο όρο στην περίοδο 1890-97 3.4 ποσοστιαίες μονάδες ετησίως. Το Φεβρουάριο του 1898 η κυβέρνηση αναγκά-

στηκε να αποδεχτεί βάσει νόμου την παρουσία διεθνούς οικονομικού ελέγχου και την παραχώρηση του δικαιώματος ελέγχου των δημόσιων οικονομικών της χώρας. Με την επίβλεψη των ξένων πιστωτών εκκινεί τη χρονιά αυτή μια δεκαετής περίοδος σταθεροποίησης της ελληνικής οικονομίας με κύριες συνιστώσες τη δημοσιονομική προσαρμογή και τη νομισματική πειθαρχία. Αν και η χώρα ανταμείφθηκε εντέλει με την είσοδό της στον κανόνα χρυσού, το κόστος της προσαρμογής σε όρους προϊόντος και ανεργίας ήταν υψηλό.

Στα χρόνια του μεσοπολέμου Η μεγάλη διεθνής κρίση του 1929 κατέδειξε για άλλη μια φορά τη μειονεξία της ελληνικής οικονομίας. Την εποχή της κρίσης η χώρα ήταν μέλος, από το 1928, του διεθνούς νομισματικού συστήματος μετά την επιτυχή εφαρμογή ενός

διετούς σταθεροποιητικού προγράµµατος. Η πτώση όµως του εθνικού εισοδήµατος λόγω της πτώσης των τιµών διεθνώς και η συνακόλουθη υποχώρηση των δηµόσιων εσόδων καθώς και η ταχεία υποτίµηση του νοµίσµατος έπληξαν την ικανότητα του κράτους να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις αποπληρωµής του εξωτερικού δηµόσιου χρέους. Η πολιτική των «µεγάλων αποσβέσεων» του εξωτερικού χρέους, που είχε ακολουθήσει η κυβέρνηση, κατέστησε ιδιαιτέρως επισφαλείς τόσο τη δηµοσιονοµική ισορροπία όσο και την ισορροπία του εξωτερικού τοµέα. Τα δίδυµα ελλείµµατα υποχρέωσαν τη χώρα να εγκαταλείψει το καθεστώς των σταθερών ισοτιµιών και να αναστείλει µονοµερώς την εξυπηρέτηση του εξωτερικού χρέους. Η πτώχευση του 1932 έβλαψε το αξιόχρεο της χώρας και εκτόξευσε στο 40% την απόδοση των οµολογιακών δανεί-

ων. Παρά την προσπάθεια µερικού συµβιβασµού το 1932 και ξανά πάλι το 1935, οι αποδόσεις παρέµειναν

Η εγγενής µειονεξία της ελληνικής οικονοµίας εµπόδισε τη χώρα να αποτελέσει αξιόπιστο µέλος του διεθνούς νοµισµατικού συστήµατος ιδιαίτερα υψηλές (ποτέ δεν κατήλθαν του 15%) σε όλα τα χρόνια µετά την πτώχευση έως την έναρξη του πολέµου.

Αντί επιλόγου Η εγγενής µειονεξία της ελληνικής οικονοµίας, όπως αυτή αποτυπώνεται στη ροπή προς τη δηµοσιονοµική χαλάρωση και τον υπερβολικό εξωτερικό δανεισµό, εµπόδισαν τη χώρα στο παρελ-

Σπύρος Μαρκεζίνης: Η υποτίμηση σαν λύση.

θόν να αποτελέσει αξιόπιστο µέλος του διεθνούς νοµισµατικού συστήµατος και να απολαύσει τα οφέλη που απορρέουν από τη µακρόχρονη παραµονή της σε αυτό. Την αποτυχία και την έξοδο ακολουθούσε κάθε φορά νέα προσπάθεια επίπονης και µακρόχρονης σταθεροποίησης της οικονοµίας µε σκοπό την εκ νέου παρακολούθηση των διεθνών νοµισµατικών εξελίξεων. « Η Ιστορία αν και δεν επαναλαµβάνεται ως έχει, εντούτοις τα ιστορικά γεγονότα προσοµοιάζουν» (Mark Twain, 1940) τόσο ώστε να εµφανίζονται ως ένα κοινό πρότυπο εξέλιξης. Η Ιστορία έχει δείξει ότι, αν και οι χρηµατοοικονοµικές κρίσεις συνοδεύονται πάντοτε από απώλεια προϊόντος, περίοδοι ανάκαµψης και άνθησης έπονται αυτών. Αν και είναι δύσκολη η αποτροπή της επανάληψης ενός επεισοδίου κρίσης, η προσπάθεια ωστόσο των οικονοµικών αρχών πρέπει να επικεντρωθεί στην ανάπτυξη των κατάλληλων εκείνων πολιτικών και µέσων που θα βοηθήσουν στην πρόληψή του. Η Σοφία Λαγαρέτου είναι οικονομολόγος στη Διεύθυνση Οικονομικών Μελετών της Τραπέζης της Ελλάδος.

history (all).ps Back - 6

T1 -

2012/02/07 18:45:03

Black CyanMagentaYellow

Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή

Η µαθηµατική ακρίβεια της επιτυχίας Στις 2 Φεβρουαρίου συμπληρώθηκαν 62 χρόνια από το θάνατο του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή. Με αφορμή την επέτειο, ο Ευάγγελος Σπανδάγος καταγράφει τους σημαντικούς σταθμούς στη ζωή και τη σταδιοδρομία του σπουδαίου Έλληνα μαθηματικού

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Στεφάνου Καραθεοδωρή, ένας από τους κορυφαίους µαθηµατικούς και θεωρητικούς φυσικούς του 20ού αιώνα, γεννήθηκε στο Βερολίνο στις 13 Σεπτεµβρίου 1873. Πατέρας του ήταν ο Στέφανος Κ. Καραθεοδωρή και µητέρα του η ∆έσποινα Καραθεοδωρή, το γένος Πετροκοκκίνου από τη Χίο. Το 1875 ο πατέρας του τοποθετήθηκε από την οθωµανική διοίκηση πρεσβευτής της στις Βρυξέλες. Έτσι, η οικογένεια του Κωνσταντίνου εγκαταστάθηκε στην πρωτεύουσα του Βελγίου. Ο Καραθεοδωρή µεγάλωσε σ’ ένα αριστοκρατικό και πνευµατικό περιβάλλον. Το σπίτι του πατέρα του ήταν ένα είδος κέντρου διερχοµένων, πολιτικών, διπλωµατών, επιστηµόνων και καλλιτεχνών. Το 1879 ο Κ. Καραθεοδωρή χάνει τη µητέρα του και την ανατροφή του ίδιου και της κατά δύο χρόνια µεγαλύτερης αδελφής του Ιουλίας, αναλαµβάνει η γιαγιά του Ευθαλία Πετροκοκκίνου. Ο ίδιος γράφει σε ένα αυτοβιογραφικό µη ολοκληρωµένο σηµείωµά του: « Ανατραφήκαµε εγώ και η αδελφή µου από τη γιαγιά µου που διηύθηνε το σπίτι µε τη χαρακτηριστική σχολαστικότητα των γυναικών της Χίου. Γερµανικά έµαθα από µια Γερµανίδα παιδαγωγό, ενώ τα ελληνικά όπως και τα γαλλικά ήταν µητρικές µου γλώσσες. Ιταλικά έµαθα το 1891. Σε ηλικία 40 ετών έµαθα αρχαία ελληνικά και λατινικά». Σε ό,τι αφορά τις πρωτοβάθµιες και δευτεροβάθµιες σπουδές του γράφει:

«Το χειµώνα του 1881 µ’ έστειλαν στο ιδιωτικό σχολείο Βάντερστοκ. Εκεί έµεινα δύο χρόνια. Τα σχολικά έτη 1883 - 1884 και 1884 - 1885 τα πέρασα για λόγους υγείας στη γαλλική και την ιταλική Ριβιέρα. Ένα χρόνο µετά φοίτησα σ’ ένα γυµνάσιο των Βρυξελών. Εκεί φάνηκε και η µεγάλη αγάπη µου για τα µαθηµατικά. Το φθινόπωρο του 1886 µ’ έστειλαν στο γυµνάσιο Athénée Royal d’ Ixelles, όπου έµεινα µέχρι την αποφοίτησή µου, το 1891. Στις δύο τελευταίες τάξεις του σχολείου αυτού είχα ένα πολύ καλό καθηγητή στα µαθηµατικά που λεγόταν Angenot. Τον καθηγητή µου αυτό τον ευχαρίστησα πολύ διότι, όταν έλαβα µέρος το 1890 και το 1891 στους µαθηµατικούς διαγωνισµούς Concours géneraux, που διεξάγονταν

Το σπίτι του Καραθεοδωρή στις Βρυξέλλες. Αριστερά: Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, κατά την αποφοίτησή του από τη στρατιωτική σχολή Βελγίου, με τον πατέρα του.

Το σπίτι του πατέρα του ήταν ένα είδος κέντρου διερχοµένων, πολιτικών, διπλωµατών, επιστηµόνων και καλλιτεχνών Σε ηλικία 18 ετών και μετά από επιτυχείς εισαγωγικές εξετάσεις γράφτηκε, τον Οκτώβριο του 1891, στη Στρατιωτική Σχολή του Βελγίου, στο τμήμα μηχανικών, ως «αλλοδαπός μαθητής». Στη σχολή αυτή απέκτησε πολλές γνώσεις που επηρέασαν τη μετέπειτα σταδιοδρομία του. Η σχολή λειτουργούσε με πρότυπο την École Polytechnique του Παρισιού, για το λόγο αυτό η φυσικομαθηματική μόρφωση που έδινε ήταν αρκετά καλή. Το φθινόπωρο του

µεταξύ των µαθητών των δύο τελευταίων τάξεων όλων των γυµνασίων του Βελγίου, πήρα και τις δύο φορές το πρώτο βραβείο. Τη δεύτερη µάλιστα φορά δεν δόθηκε κανένα άλλο βραβείο εκτός από το δικό µου διότι τέθηκε προς λύση και ένα πολύ δύσκολο πρόβληµα που µόνο εγώ το έλυσα». Μία λύση του προβλήµατος αυτού δηµοσίευσε δύο χρόνια αργότερα ο καθηγητής H. Mansion στο περιοδικό «Μάθηση» του Βελγίου.

Ο Ευάγγελος Σπανδάγος είναι μαθηματικός και συγγραφέας. Το βιβλίο του «Η ζωή και το έργο του Κ. Καραθεοδωρή» (Αίθρα) έχει βραβευτεί από την Ακαδημία Αθηνών.

1895 αποφοιτά με το βαθμό του ανθυπολοχαγού του Μηχανικού. Βαθμό που διατηρεί μόνο για μια ημέρα εφόσον ήταν αλλοδαπός. Στην πραγματικότητα, ήταν πλέον ένας πτυχιούχος πολιτικός μηχανικός. Τον Ιούλιο του 1895 ο Καραθεοδωρή αποδέχεται την πρόσκληση του θείου του, Αλέξανδρου Στεφάνου Καραθεοδωρή, που ήταν γενικός διοικητής της Κρήτης και τον επισκέπτεται στα Χανιά. Εκεί είχε την ευκαιρία να γνωρίσει τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Η γνωριμία αυτή έθεσε τις βάσεις για μια μακροχρόνια φιλία. Τον ίδιο χρόνο επισκέπτεται στη Μυτιλήνη το μηχανικό ξάδελφό του Ιάκωβο Αριστάρχη, που είχε αναλάβει έργα οδοποιίας. Εκεί βοήθησε τον Ιάκωβο στο σχεδιασμό των δρόμων της γειτονικής Σάμου. Το 1897, κατά τη διάρκεια του ελληνοτουρκικού πολέμου, ο Καραθεοδωρή βρίσκεται στην Αθήνα. Το χειμώνα του 1897-1898 πηγαίνει στο Λονδίνο. Το καλοκαίρι του 1898 βρίσκεται στο Παρίσι και το φθινόπωρο του 1898 φθάνει στην Αίγυπτο διότι προσελήφθη από τη βρετανική εταιρεία, που κατασκεύαζε τα φράγματα του Ασουάν και του Ασιούτ, ως βοηθός μηχανικός.

➣ 25

history (all).ps Front - 7

T1 -

2012/02/07 18:45:03

Black CyanMagentaYellow

Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή

Στην Αίγυπτο παρέμεινε δύο χρόνια. Τις ελεύθερες ώρες του εκεί τις αφιέρωνε στη μελέτη των μαθηματικών. Διάβαζε με μεγάλη προσήλωση τα έργα των μαθηματικών Ζορντάν και Σάλμον-Φίντλερ, «Cours d’ Analyse» και «Analytic Geometry» αντίστοιχα. Την εποχή εκείνη έγραψε και την πρώτη εργασία του. Έγραψε στα ελληνικά μια μελέτη για την Αίγυπτο με τίτλο «Η Αίγυπτος», η οποία εκδόθηκε από το Σύλλογο προς Διάδοση Ωφελίμων Βιβλίων, που διηύθυνε ο Δημήτριος Βικέλας. Παράλληλα, έκανε και διάφορες μελέτες σχετικά με την κατασκευή των πυραμίδων. Ο Γερμανός καθηγητής μαθηματικών Erhard Schmidt στο βιογραφικό σημείωμά του, που περιέχεται στα «Άπαντα» του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, γράφει για την απόφαση του Καραθεοδωρή: «Στην Αίγυπτο το μαθηματικό δαιμόνιο που είχε μέσα του επιτακτικά αξίωσε και επέβαλε τα δικαιώματά του. Εγκατέλειψε τη σταδιοδρομία του πολιτικού μηχανικού, που του υποσχόταν πολλά και, καταπλήσσοντας το περιβάλλον του, ήρθε, το 1900, στη Γερμανία για να αφιερωθεί στα μαθηματικά. Από τη μεγάλη ικανοποίηση, την οποία βρήκε εμβαθύνοντας στους νέους σκοπούς της δουλειάς του, έφτασε στην εμπειρία που προκαλεί την ευτυχία, ότι η απόφασή του ήταν ορθή».

Στο γραφείο του, στο πανεπιστήμιο της Βιέννης.

Απόσπασμα επιστολής του Άινσταϊν προς τον Καραθεοδώρη

Ταλαντεύτηκε για λίγο καιρό σχετικά με την επιλογή του τόπου των σπουδών του, αλλά τελικά επέλεξε το Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Έτσι, τον Σεπτέμβριο του 1900, σε ηλικία 27 ετών, γράφτηκε στο μαθηματικό τμήμα του περίφημου αυτού πανεπιστημίου. Είχε τη μεγάλη τύχη να παρακολουθήσει μαθήματα από τέσσερις μεγάλους μαθηματικούς, τον Χέρμαν Σβαρτς, τον Φέρντιναντ Φρομπένιους, τον Ε. Ζερμέλο και τον Λάζαρους Φουκς. Με υπόδειξη του Schmidt γράφτηκε το 1902 στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν. Στο πανεπιστήμιο αυτό είχε πάλι τη μεγάλη τύχη να έχει ως καθηγητές τους, επίσης μεγάλους της μαθηματικής επιστήμης, Φέλιξ Κλάιν, Ντέιβιντ Χίλμπερτ και Χέρμαν Μινκόφσκι. Ο Καραθεοδωρή γράφει για το Γκέτινγκεν: « Ήρθα σ’ επαφή με πολλές διασημότητες από το χώρο των μαθηματικών. Το πνεύμα που επικρατούσε εκεί επέτρεπε την ελεύθερη ανταλλαγή επιστημονικών ιδεών και απόψεων». Τον Ιούλιο του 1904 παρουσίασε τη διατριβή του στο συμβούλιο των καθηγητών του μαθηματικού τμήματος. Η παρουσίαση έγινε μετά από θερμή εισήγηση του Μινκόφσκι και έγινε ομόφωνα αποδεκτή με βαθμό άριστα. Το 1908 έγινε τακτικός καθηγητής στο Πολυτεχνείο του Ανοβέρου. Δύο χρόνια αργότερα γίνεται τακτικός καθηγητής στο Πολυτεχνείο του Μπρεσλάου, όπου οργανώνει το εκεί μαθηματικό τμήμα και αργότερα όλες τις σχολές του.

Τον Αύγουστο του 1914 ξέσπασε ο 1ος Παγκόσµιος Πόλεµος. Μεγάλος ενθουσιασµός συγκλόνισε τότε τη Γερµανία. Ο Καραθεοδωρή δεν µπόρεσε να συµµεριστεί τον ενθουσιασµό της πλειοψηφίας των Γερµανών διανοουµένων. Η εισβολή των γερµανικών στρατευµάτων στο Βέλγιο προκάλεσε την αντίδρασή του, που εκδηλώθηκε µε την προσχώρησή του στο «ιδεολογικό µέτωπο της Γερµανίας του Γκαίτε». Το 1917 ο Felix Klein, ο ∆ίας των µαθηµατικών όπως τον αποκαλούσαν οι σύγχρονοί του µαθηµατικοί, τον υπέδειξε ως διάδοχό του στην Α’ έδρα της µαθηµατικής επιστήµης του Πανεπιστηµίου του Γκέτινγκεν (που προπολεµικά θεωρείτο η Μέκκα της µαθηµατικής επιστήµης). Στο Γκέντιγκεν ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή παρέµεινε µέχρι και το

1918. Το 1918 µετακαλείται στο Πανεπιστήµιο του Βερολίνου όπου δίδαξε µέχρι το 1920. Το Σεπτέµβριο του 1919 ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, που βρισκόταν στο Παρίσι για τη ∆ιάσκεψη της Ειρήνης, κάλεσε από το Βερολίνο τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή. Ο Καραθεοδωρή πήγε στο Παρίσι και ανέπτυξε προφορικά στο Βενιζέλο τις σκέψεις του για την ίδρυση ενός δεύτερου πανεπιστηµίου στην Ελλάδα. Στις 20 Οκτωβρίου 1919 ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή υπέβαλε στον Ελ. Βενιζέλο σχετικό γραπτό υπόµνηµα. Μετά από λίγους µήνες από την υποβολή του υποµνήµατος, η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε η έδρα του δεύτερου πανεπιστηµίου να είναι η Σµύρνη, την οποία είχε απελευθερώσει ο ελληνικός στρατός στις 2 Μαΐου 1919. Τον Ιούλιο του 1920 η τότε κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου υπέβαλλε την παράκληση στον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή να αποδεχθεί τη θέση του τακτικού καθηγητή στο Πανεπιστήµιο Αθηνών και παράλληλα να οργανώσει το Πανεπιστήµιο της Σµύρνης. Ο Καραθεοδωρή, από φιλοπατρία και µόνο, αποδέχεται την πρόταση του Βενιζέλου, εγκαταλείποντας µια λαµπρή καριέρα, που του εξασφάλισε η θέση του ως καθηγητή του Πανεπιστηµίου του Βερολίνου. Ο Καραθεοδωρή συνέταξε στη Γερµανία το σχέδιο λειτουργίας του υπό ίδρυση πανεπιστηµίου κατά το πρότυπο των αγγλοσαξονικών, που περιλάµβα-

H κυβέρνηση του Βενιζέλου υπέβαλλε παράκληση στον Καραθεοδωρή να οργανώσει το Πανεπιστήµιο της Σµύρνης ναν θεωρητικές και εφαρµοσµένες επιστήµες. Φρόντισε παράλληλα για την προµήθεια κατάλληλων οργάνων για τα διάφορα εργαστήρια και βιβλίων για τη δηµιουργία µιας µεγάλης βιβλιοθήκης, που θα ήταν µοναδική σ’ όλη την Ανατολή. Ως λεκτικό έµβληµα του πανεπιστηµίου επιλέγει το «Φως εξ Ανατολών» διότι πίστευε ότι το Πανεπιστήµιο της Σµύρνης θα σκόρπιζε το υπέρλαµπρο της επιστήµης φως. Στις 10 Σεπτεµβρίου του 1920 φτάνει οικογενειακώς στη Σµύρνη. Ο Νικόλαος Κριτικός ιστορεί µε τη σειρά του: «Ο Καραθεοδωρή, ευρίσκει εις τον Ύπατον Αρµοστήν της Ελλάδος εν Σµύρνη, Αριστείδη Στεργιάδη, έναν ένθερµο υποστηρικτή και ένα πρόθυµο χορηγό των απαραιτήτων χρηµατικών µέσων». Στις 14 ∆εκεµβρίου 1999 η κόρη του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, ∆έσποινα Ροδοπούλου – Καραθεοδωρή, σε µια συνάντησή µας, παρουσία και της εκδότριας ∆έσποινας Τραυλού, µου διηγήθηκε τις µνήµες της από τη Σµύρνη: «Τον

➣ 27

history (all).ps Back - 7

T1 -

2012/02/07 18:45:04

Black CyanMagentaYellow

Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή

Οκτώβριο του 1920 η οικογένειά μας, ο πατέρας μου, η μητέρα μου, ο αδελφός μου κι εγώ, φτάσαμε στη Σμύρνη. Εγκατασταθήκαμε σ’ ένα ωραίο τριώροφο σπίτι στην κεντρική προκυμαία. Ο πατέρας στη Σμύρνη εργαζόταν πυρετωδώς. Έλειπε όλη την ημέρα, ενώ πολλά βράδια της εβδομάδας δεχόταν στο σπίτι διαφόρους κυρίους, με τους οποίους συζητούσε για το πανεπιστήμιο. Παράλληλα όμως, ησχολείτο και με την επιστήμη του. Στη Σμύρνη ολοκλήρωσε, το 1921, μια θαυμάσια, απ’ ό,τι άκουσα, εργασία του στα μαθηματικά. Λίγες ημέρες πριν από την καταστροφή, μας έβαλε σ’ ένα καΐκι που πήγαινε στη Σάμο. Ο πατέρας παρέμεινε για να σώσει ό,τι ήταν δυνατόν από τα κινητά πράγματα του πανεπιστημίου, όργανα, μηχανήματα εργαστηρίων, βιβλία και έγγραφα. Όπως έμαθα αργότερα, έφυγε μόλις οι άτακτοι Τούρκοι μαχητές είχαν μπει στα ανατολικά προάστια της Σμύρνης». Ο τότε πρόξενος της Αμερικής στη Σμύρνη George Horton είχε γράψει ένα βιβλίο με τίτλο «All about Turkey», που μεταφράστηκε με τίτλο «Αναφορικά με την Τουρκία» και τον πρόλογο έγραψε ο Γιάννης Καψής. Σ’ αυτό ο Horton γράφει: «Ένας από τους τελευταίους Έλληνες που είδα στους δρόμους της Σμύρνης πριν από την είσοδο των Τούρκων ήταν ο καθηγητής Καραθεοδωρή, πρύτανης του καταδικασμένου εν τη γενέσει του πανεπιστημίου. Όταν αναχώρησε ο Καραθεοδωρή από τη Σμύρνη, ήταν σαν να έφευγε από τη Μικρά Ασία η ενσάρκωση της ελληνικής ευφυΐας, της τέχνης και του πολιτισμού». Στις 2 Σεπτεμβρίου του 1922 επαναδιορίζεται ο Καραθεοδωρή τακτικός καθηγητής της «Ανωτέρας

Καραθεοδωρή και Αϊνστάιν Ο Καραθεοδωρή είχε μια στενή επιστημονική συνεργασία με τον Albert Einstein. Μεταξύ των δύο ανδρών υπήρχε μεγάλη αλληλοεκτίμηση. Δεν είχαν όμως ποτέ αναπτύξει την οικειότητα που φέρνει τους ανθρώπους κοντά. Πάντα μιλούσαν μεταξύ τους στον πληθυντικό και ο ένας αποκαλούσε τον άλλο «κύριε συνάδελφε» ή «αγαπητέ κύριε ...». Η γνωριμία τους ανάγεται στα τέλη του 1913, όταν ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή ήταν καθηγητής στο Πολυτεχνείο του Μπρεσλάου κι ο Einstein καθηγητής στο ερευνητικό ινστιτούτο Wilhelm Kaiser (Βίλχελμ Κάιζερ) του Βερολίνου και μέλος της πρωσικής Ακαδημίας των Επιστημών. Κατά μια εκδοχή, τους γνώρισε ο Max Planck. Φυσικά ο ένας γνώριζε τον άλλο από τις δημοσιεύσεις τους στο Mathematische Annalen και στο Annalen der Physik αντίστοιχα. Το 1924 ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή και ο Albert Einstein μαζί με τους David Hilbert και Otto Blumenthal αναλαμβάνουν την έκδοση του περιοδικού «Mathematische Annalen». (Το περίφημο αυτό μαθηματικό περιοδικό ιδρύθηκε το 1868. Το 1876 ανέλαβε την έκδοσή του ο Felix

Klein). Η συνεργασία της ομάδας αυτής διακόπηκε το 1933, όταν ο A. Einstein κατέφυγε στις ΗΠΑ. Πολλές φήμες κυκλοφορούν σχετικά με τους δύο αυτούς κορυφαίους επιστήμονες. Σύμφωνα με την πιο ακραία, ο Einstein ιδιοποιήθηκε τη θεωρία της σχετικότητας, τόσο της γενικής όσο και της ειδικής, από τον Καραθεοδωρή. Μια άλλη φήμη (κι αυτή ακραία) θέλει μια προχωρημένη εργασία του Καραθεοδωρή σχετικά με το χωρόχρονο να έχει εξαφανιστεί από τα ράφια όλων των βιβλιοθηκών. Σύμφωνα, τέλος, με τις πλέον επιεικείς φήμες, η συμβολή του Καραθεοδωρή στην ολοκλήρωση τόσο της ειδικής όσο και της γενικής θεωρίας της σχετικότητας ήταν κάτι περισσότερο από σημαντική. Όταν ο Einstein τελείωσε το 1916 τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας και τη δημοσίευσε τον ίδιο χρόνο στο περιοδικό «Annalen der Physik», ορισμένοι ψιθύριζαν ότι η βοήθεια του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή ήταν πολύ μεγάλη στην επεξεργασία των μαθηματικών σχέσεων της θεωρίας. Φυσικά κανένα αποδεικτικό στοιχείο δεν υπάρχει που να επιβεβαιώνει τους ισχυρισμούς αυτούς. Απεναντίας η Δέσποινα Ρο-

Φωτογραφία του Αϊνστάιν, με ιδιόχειρη αφιέρωση στον Καραθεοδωρή.

δοπούλου – Καραθεοδωρή, σε μια σχετική συζήτηση που είχε ο υπογράφων μαζί της στις 16/ 1/ 2000, παρουσία και της μαθηματικού Ρούλας Σπανδάγου, είναι απόλυτη στο θέμα αυτό: «Ο πατέρας μου», είπε η Καραθεοδωρή, «είχε μια «επιστημονική φιλία» με τον Einstein που διήρκεσε μέχρι το θάνατό του. Αν συνέβαινε κάτι τέτοιο δεν θα υπήρχε λόγος διατηρήσεως της φιλίας αυτής». Πράγματι, ο Καραθεοδωρή και ο Einstein είχαν μια συχνή, θα λέγαμε, αλληλογραφία μέχρι το

1933,όταν ο δεύτερος κατέφυγε στις ΗΠΑ. Το 1936, όταν ο Καραθεοδωρή επισκέφθηκε την Αμερική, οι δύο άνδρες συναντήθηκαν με κάθε μυστικότητα (λόγω της επικρατούσας καταστάσεως στη Γερμανία) στο Πρίνστον. Από το 1937 έως και το 1946 φαίνεται ότι δεν υπήρχε καμία γραπτή επικοινωνία μεταξύ τους κι αυτό οφείλεται στην εμπόλεμη κατάσταση. Ένας άλλος σοβαρός ισχυρισμός, που ανατρέπει και τις περί κλοπής φήμες, προκύπτει από το λήμμα «χωρόχρονος», που περιέχεται στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια του Δρανδάκη. Το λήμμα αυτό, που έγραψε ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή τον Οκτώβριο του 1932, αναφέρεται επανειλημμένα στον Einstein και στις θεωρίες του, οι οποίες διατυπώθηκαν το 1916, δηλαδή 16 χρόνια πριν τη συγγραφή του λήμματος. Είναι γεγονός πάντως ότι ο Einstein ζήτησε πολλές φορές τη μαθηματική συνδρομή του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή και ότι ο τελευταίος δεν του την αρνήθηκε. Η φήμη τέλος ότι ο Einstein υπήρξε μαθητής του Καραθεοδωρή χαρακτηρίζεται, λίαν επιεικώς, ως γελοία. Το πατρικό του Καραθεοδωρή στην Κωνσταντινούπολη.

Μαθηματικής Αναλύσεως» στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1923 διετέλεσε και καθηγητής της Μηχανικής στο ΕΜΠ. Το 1924 του είχε προταθεί και θέση καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Berkeley των ΗΠΑ. Θέση, την οποία αρνήθηκε διότι δεν ήθελε να «αμερικανοποιηθούν τα παιδιά του» όπως είπε. Η αντισυναδελφική, απέναντί του, στάση ορισμένων καθηγητών του Πανεπιστημίου Αθηνών τον ανάγκασε να εγκαταλείψει την Ελλάδα το 1924 και να δεχθεί τη θέση τακτικού καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου, που του είχε προσφερθεί τον Ιούλιο του 1924. Στο Μόναχο συνέχισε το ερευνητικό του έργο μ’ ένα πλήθος εργασιών στα μαθηματικά και τη φυσική. Οι εργασίες του στη φυσική συνετέλεσαν ώστε οι μεγάλοι Γερμανοί φυσικοί Μαξ Πλανκ, Μαξ Μπορ και Άλμπερτ Αϊνστάιν να δείξουν μεγάλο ενδιαφέρον για τις εργασίες του Καραθεοδωρή στην θερμοδυναμική και την ειδική σχετικότητα, γεγονός που τον επέβαλε ως μια ξεχωριστή επιστημονική προσωπικότητα στον κύκλο των φυσικών. Τον Αύγουστο του 1927 το Πανεπιστήμιο του Harvard και η Αμερικανική Μαθηματική Εταιρεία (ΑΜS) προσκαλούν τον Καραθεοδωρή στις ΗΠΑ.

Στην είσοδο του πανεπιστημίου της Σμύρνης. Δεξιά: Φωτογραφία του εθνομάρτυρα Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσοστόμου με ιδιόχειρη αφιέρωσή του προς τον Καραθεοδωρή.

Το καθιστικό της κατοικίας του στις Βρυξέλες.

Το µεν πανεπιστήµιο για να διδάξει ως επισκέπτης καθηγητής, η δε Μαθηµατική Εταιρεία για να δώσει διαλέξεις σε 20 περίπου πανεπιστήµια. Έφθασε στις ΗΠΑ µαζί µε τη γυναίκα του µε το υπερωκεάνιο «Aquitania» στις 25 Ιανουαρίου 1928. ∆ίδαξε στο Πανεπιστήµιο Harvard επί ένα εξάµηνο. Κατόπιν επισκέφθηκε το Λος Άντζελες, την Ουάσινγκτον, τη Νέα Ορλεάνη, το Σαν Αντώνιο, τη Νέα Υόρκη, τον Άγιο Φραγκίσκο και άλλες µικρότερες πόλεις των ΗΠΑ δίνοντας διαλέξεις στα εκεί πανεπιστήµια. Όπου πήγαινε οι πανεπιστηµιακές κοινότητες τον υποδέχονταν µε µεγάλο ενθουσιασµό. Οι προσκλήσεις για δεξιώσεις, γεύµατα, θεατρικές παραστάσεις, εκδροµές, οµιλίες κ.λπ. ήταν αµέτρητες. Τον Ιούλιο του 1928 έκανε µερικές παραδόσεις και στο Πανεπιστήµιο του Berkeley (στον Αγ. Φραγκίσκο). Στις πανεπιστηµιακές παραδόσεις του στις ΗΠΑ είχε πάντα ένα πυκνό ακροατήριο από πολύ αξιόλογους φοιτητές. Παρά την πικρία του, ο Καραθεοδωρή δεν έπαψε να προσφέρει τη βοήθειά του στην Ελλάδα κάθε φορά που τη ζητούσε. Έτσι, όταν το 1930 η τότε ελληνική κυβέρνηση τον παρακάλεσε να βελτιώσει τους όρους λειτουργίας του Πανεπιστηµίου Αθηνών

➣ 29

history (all).ps Front - 8

T1 -

2012/02/07 18:45:04

Black CyanMagentaYellow

Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή

και του νεοσύστατου τότε Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ο Καραθεοδωρή δέχτηκε την πρόσκληση, ήρθε πάλι στην Αθήνα και παρέμεινε περίπου δύο χρόνια (διατηρώντας παράλληλα τη θέση του στο Μόναχο). Λίγους μήνες μετά την άφιξή του στην Αθήνα υποβάλλει στην ελληνική κυβέρνηση μελέτη με τίτλο «Περί της αναδιοργανώσεως του Πανεπιστημίου Αθηνών». Η μελέτη αυτή αποτέλεσε τη βάση του γνωστού νόμου 5343 του 1932, βάσει του οποίου λειτούργησαν τα ελληνικά πανεπιστήμια μέχρι το 1982. Η κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου τον διορίζει

κυβερνητικό επίτροπο στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Θεσσαλονίκης. Ο διορισμός αυτός δίνει στον Καραθεοδωρή το βαθμό του πρυτάνεως και το δικαίωμα να συμμετέχει στις συνεδριάσεις όλων των συμβουλίων των πανεπιστημίων. Το 1932, επί κυβερνήσεως Αλεξάνδρου Παπαναστασίου που διαδέχθηκε την κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου, απολύθηκε τελείως αδικαιολόγητα από τη θέση του κυβερνητικού επιτρόπου και επέστρεψε στη Γερμανία. Τον Οκτώβριο του 1936 επισκέφθηκε για δεύτερη φορά τις ΗΠΑ προσκεκλημένος από πέντε πανε-

Από αριστερά: Ν. Κριτικός, Ντ. Χίλμπερτ και Κ. Καραθεοδωρή.

πιστήµια της χώρας, όπου έδωσε πλήθος µαθηµατικών διαλέξεων. Όπως µου διηγήθηκε στις 15/12/1999 η αείµνηστη θυγατέρα του ∆έσποινα Ροδοπούλου – Καραθεοδωρή, από το 1929 έως και το 1932 ο πατέρας της, σε συνεργασία µε τον Αϊνστάιν, φυγάδευσε πολλούς επιστήµονες εβραϊκής καταγωγής εξασφαλίζοντάς τους προσκλήσεις για εργασία σε πανεπιστήµια των ΗΠΑ. Η διαίσθηση που διέθεταν οι µεγάλοι αυτοί επιστήµονες συνετέλεσε ώστε να προβλέψουν τη δυσάρεστη εξέλιξη των πραγµάτων µε την άνοδο του ναζισµού. Το 1933 ο A. Einstein κατέφυγε µε τη σειρά του στις ΗΠΑ. Το επιστηµονικό έργο του Καραθεοδωρή τον έταξε µεταξύ των µεγάλων σύγχρονων µαθηµατικών, προκάλεσε δε τη µεγάλη και επίσηµη εκτίµηση της διεθνούς επιστηµονικής κοινότητας. Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή έγινε µέλος των Ακαδηµιών Επιστηµών Βερολίνου (1919), Γκέτινγκεν (1920), Μονάχου (1925), Μπολόνια (1926), Αθηνών (1927), Παπικής (1928) και Ρώµης (1929). Παράλληλα ήταν µέλος πολλών επιστηµονικών εταιρειών, από τις οποίες δεσπόζουσα θέση είχε (για την εποχή που αναφερόµαστε) η εταιρεία Λιγκέων της Ρώµης (dei Lincei di Roma). Κατά τη διάρκεια του πολέµου (1939-1944) ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή εργάστηκε σκληρά κι αυτό οφείλεται, εκτός από τη µεγάλη δηµιουργική ωριµότητά του, και στο γεγονός ότι ήθελε µε την εργασία του να τραβήξει τη σκέψη του από τις απάνθρωπες στερήσεις και τους περιορισµούς και από τα τραγικά γεγονότα που έβλεπε ή µάθαινε. Έγραψε περίπου 17 εργασίες, από τις οποίες δηµοσίευσε τις 10. Ασχολήθηκε παράλληλα µε εκδόσεις ή επανεκδόσεις βιβλίων του. Πολυάριθµα είναι ακόµα τα σύντοµα άρθρα που δηµοσίευσε και οι πολυάριθµες οι διαλέξεις που έδωσε κατά την περίοδο αυτή. Ο Καραθεοδωρή και η οικογένειά του, η γυναίκα του Ευφροσύνη και ο γιος του Στέφανος, κατόρθωσαν να επιβιώσουν του µεγάλου πολέµου. Η θυγατέρα του ∆έσποινα βρισκόταν από το 1938 στην Τανγκανίκα της Αφρικής παντρεµένη µε το βιοµήχανο και ιδιοκτήτη φυτειών Θεόδωρο Σκούταρη. Την άνοιξη του 1947 ήρθε η βαριά ασθένεια (ίσως καρκίνος του ήπατος) που τον έστειλε για πολλούς µήνες στο νοσοκοµείο. Λίγο πριν τα Χριστούγεν-

να του 1949 έδωσε στο Πανεπιστήµιο του Μονάχου την τελευταία διάλεξη της ζωής του. Πέθανε στις 2 Φεβρουαρίου του 1950 σε ηλικία 77 ετών. Ο πρύτανης του Πανεπιστηµίου του Μονάχου ανήγγειλε στον οµόλογό του στο Πανεπιστήµιο Αθηνών ότι το «πνεύµα του διασήµου Έλληνος µαθηµατικού Κων/νου Καραθεοδωρή επέταξεν εις τους αιθέρας». Ο Καραθεοδωρή τάφηκε στο νεκροταφείο του Μονάχου δίπλα στην αγαπηµένη του Ευφροσύνη. Ο καθηγητής Erhard Schmidt είπε µεταξύ άλλων πάνω από το φέρετρο του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή: «Ο µαθηµατικός κόσµος έχασε έναν από τους εξοχότατους διαµορφωτές του. Ο κύκλος δράσεως της γερµανικής επιστήµης έχασε µία από τις πιο τιµηµένες προσωπικότητες. Οι Έλληνες έχασαν ένα συνεχιστή του έργου των ενδόξων µαθηµατικών προγόνων τους κι εγώ, αν µου επιτρέπεται να µιλήσω για τον εαυτό µου, τον καλύτερο φίλο µου». Το επιστηµονικό έργο του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή ήταν τεράστιο. Στα άπαντά του, που αποτελούνται από πέντε τόµους µε 3.500 σελίδες τα οποία εξέδωσε η Ακαδηµία Επιστηµών του Μονάχου το 1954, περιλαµβάνονται 165 πρωτότυπες φυσικο-

Σε συνεργασία µε τον Αϊνστάιν, φυγάδευσε πολλούς επιστήµονες εβραϊκής καταγωγής µαθηµατικές εργασίες. Υπήρχαν ακόµα και 10 αδηµοσίευτες εργασίες. Είχε συγγράψει δε 7 βιβλία, από τα οποία τα 6 ήταν µαθηµατικού περιεχοµένου και το 1 αναφερόταν στη γεωµετρική οπτική. Τα βιβλία αυτά είχαν εκδοθεί στη γερµανική και την αγγλική γλώσσα. Η διεθνής µαθηµατική κοινότητα δεν λησµόνησε ποτέ τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή. Αµέσως µετά το θάνατό του, αλλά και αρκετά χρόνια µετά, έγιναν και γίνονται ανά τον κόσµο διάφορες εκδηλώσεις αφιερωµένες στη ζωή και το έργο του. Η συνεδρία της 23ης Φεβρουαρίου 1950 της Ακαδηµίας Αθηνών µε θέµα «Αγγελία θανάτου του τακτικού µέλους της Ακαδηµίας Αθηνών, Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή» έκλεισε ως εξής: «Ό,τι παρήλθε, πέρασε και δεν ξαναγυρίζει. Μ’ αν είχε λάµψη δυνατή, και πάλι θα φωτίζει». 31

history (all).ps Back - 8

T1 -

2012/02/07 18:45:04

Black CyanMagentaYellow

Με την ευκαιρία της επετείου της Συνδιάσκεψης της Γιάλτας, στις 4 Φεβρουαρίου, ο ιστορικός Λόρενς Ρις αποκαλύπτει πώς η βρετανική συμμαχία με τη Σοβιετική Ένωση κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο είχε τραγικές επιπτώσεις για την Πολωνία

ΤΑΝ ΔΙΔΑΧΤΗΚΑ στο σχολείο την ιστορία του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου – κατά τη δεκαετία του 1970 – έµαθα για έναν ευγενή αγώνα, µια απολύτως ηθική σταυροφορία, µε την οποία οι Σύµµαχοι νίκησαν τα κακά του ναζισµού. Και ακόµα, στη συνείδηση του κοινού επικρατεί ένα είδος χολιγουντιανής εκδοχής του πολέµου. Αυτή η διαµάχη υπήρχε αρχικώς για τη ∆ουνκέρκη, τη Μάχη της Βρετανίας και τη D-Day. Στην κουλτούρα του κόσµου – τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τους Βρετανούς και τους Αµερικανούς, παραµένει ένας από τους λίγους «καλούς» πολέµους. Ήταν όµως; Ήταν, από την πλευρά των δυτικών Συµµάχων, ένας απολύτως ηθικός πόλεµος; Ένας τρόπος για να εξετάσει κανείς αυτό το ερώτηµα είναι να αναλογιστεί τι συνέβη στην Πολωνία, τη χώρα που η Βρετανία πήγε στον πόλεµο για να προστατεύσει. Το 1945, ο Ουίνστον Τσώρτσιλ είπε ότι: «Η Πολωνία ήταν η δοκιµαστική περίπτωση ανάµεσα σε εµάς και τους Ρώσους, µε την έννοια που φέρουν όροι όπως δηµοκρατία, εθνική κυριαρχία, ανεξαρτησία, αντιπροσωπευτική κυβέρνηση, ελεύθερες και απρόσκοπτες εκλογές». Τι συνέβη, λοιπόν, σ’ αυτή τη «δοκιµαστική περίπτωση»; Φυσικά, η εισβολή των Ναζί στην Πολωνία την 1η Σεπτεµβρίου 1939 ήταν η αιτία που ώθησε τη Βρετανία να κηρύξει πόλεµο στις 3 Σεπτεµβρίου 1939. Όµως, ελάχιστοι συνειδητοποιούν ότι στην πραγµατικότητα εκείνον

Φιλίες

Ο Τσώρτσιλ με τον Στάλιν στο Κρεμλίνο τον Αύγουστο του 1942. Παρά τη φήμη που ήθελε τον Στάλιν αιμοδιψή, το ταξίδι εκείνο έληξε με τον Τσώρτσιλ να λέει ότι ο Σοβιετικός ηγέτης είναι ένας «σπουδαίος άνθρωπος».

BETTMANN–CORBIS/IMPERIAL WAR MUSEUM

πολέµου

Ρίψη χειροβομβίδων από πολωνικά στρατεύματα στη μάχη του Κασίνο τον Μάιο του 1944.

του 1940. Από τη στιγµή που οι Ναζί εισέβαλαν στη Σοβιετική Ένωση τον Ιούνιο του 1941, ολόκληρη η ατµόσφαιρα ξαφνικά άλλαξε. Ο Τσώρτσιλ, τις παραµονές της εισβολής, έκανε την περίφηµη παρατήρηση ότι «αν ο Χίτλερ εισέβαλε στην Κόλαση, θα έκανα τουλάχιστον µια ευνοϊκή αναφορά στον ∆ιάβολο». Και αυτό απεδείχθη, καθώς από τη στιγµή που οι Γερµανοί άρχισαν να πολεµούν τον Κόκκινο Στρατό, η Σοβιετική Ένωση έγινε σύµµαχος τόσο των Βρετανών όσο και των Πολωνών. Εκατοντάδες χιλιάδες Πολωνοί βρέθηκαν ξαφνικώς ελεύθεροι από την αιχµαλωσία των Σοβιετικών και µε εντολή να πολεµήσουν κατά των Γερµανών, είτε δίπλα στους Σοβιετικούς – τον πρότερο εχθρό τους – είτε µε τους Βρετανούς. Οι περισσότεροι, όπως ήταν αναµενόµενο, δεν ήθελαν να υπηρετήσουν µε τους Σοβιετικούς έτσι, υπό την καθοδήγηση του στρατηγού Οι Βρετανοί αποτραβήχτηκαν, καθώς και Άντερς, έφυγαν από τη Σοβιετική Ένωση και οι Σοβιετικοί απέλασαν βίαιως µέσω του Ιράκ και της Παλαιστίνης, ενώθηκαν µε τον βρετανικό στρατό. εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους Ήταν στην Ιταλία, στο Μόντε Κασίνο την από την Ανατολική Πολωνία άνοιξη του 1944, όταν η φήµη των στρατιωτών τον Σεπτέµβριο συνέβησαν δύο εισβολές στην Πολωνία: του πολωνικού ∆εύτερου Σώµατος άρχισε να εξαπλώνεται. Το βουνό, µε ένα µοναστήρι του 6ου αιώνα στην υψηΤων Γερµανών την 1η Σεπτεµβρίου και των Σοβιετικών στις 17. Ο Στάλιν είχε συµφωνήσει µε τους Ναζί την κατά- λότερη κορυφή του, αποτελούσε καθοριστικό τµήµα της τµηση της Πολωνίας, µε τους Σοβιετικούς να παίρνουν το γερµανικής αµυντικής γραµµής νοτίως της Ρώµης -Γραµµή Γκούσταβ- και οι Πολωνοί είχαν διαταγή να αναλάανατολικό µισό της χώρας. Όµως, η Βρετανία δεν κήρυξε βουν ηγετικό ρόλο σ’ αυτό που θα ήταν το τελικό χτύτον πόλεµο στους Σοβιετικούς επειδή, µέσω συµφώνου, πηµα στην οροσειρά γύρω από το Κασίνο. «Το Μόντε οι Βρετανοί είχαν υποσχεθεί να προστατεύουν την ΠοΚασίνο είναι γνωστό ως µια πολύ δύσκολη µάχη», λέει λωνία από τη γερµανική επιθετικότητα. Έτσι, οι Βρετανοί αποτραβήχτηκαν όταν οι Σοβιετικοί ο Βισλάβ Βόλβοβιτς, ένας από τους Πολωνούς αξιωµατικούς που έλαβαν µέρος στο χτύπηµα. – σε µια κτηνώδη απόπειρα να καταστείλουν οποιαδή«[Οι Πολωνοί] ήταν γενναίοι στρατιώτες» λέει ο Γιόποτε αντίσταση – απέλασαν βιαίως εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους από την Ανατολική Πολωνία. Βασανιστήρια, ζεφ Κλάιν, ένας από τους κορυφαίους Γερµανούς αλεξιφυλακίσεις και απαλλοτριώσεις περιουσιακών στοιχείων πτωτιστές που αµύνθηκε στα ερείπια του µοναστηριού. ήταν κοινός τόπος. Και, χωρίς ίχνος ηθικής, ο Στάλιν υπέ- «Ήταν οι πιο γενναίοι από όλους, στην πραγµατικότητα. γραψε το έγγραφο που οδήγησε στη δολοφονία τουλάχι- Όµως, ήταν περισσότερο µια εσωτερική δύναµη που έφτανε σχεδόν στο επίπεδο του φανατισµού... Αντίκριζαν τον στον 20.000 σηµαντικών Πολωνών πολιτών την άνοιξη

➣

history (all).ps Front - 9

T1 -

2012/02/07 18:45:04

Black CyanMagentaYellow

Η σφαίρα επιρροής του Στάλιν Πώς η Σοβιετική Ένωση κυριάρχησε στην Ανατολική Ευρώπη στις δεκαετίες που ακολούθησαν την αρχή του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου Ο χάρτης δείχνει τις χώρες της Ευρώπης αμέσως μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου

Υπόμνημα Γερμανικά σύνορα 1937

ΦΙΝΛΑΝΔΙΑ

Η σοβιετική επέκταση από το 1939 Τμήμα της Πολωνίας από το 1945

Ελσίνκι ■

■

ΝΟΡΒΗΓΙΑ

Στοκχόλμη ■

■ Ταλίν

Σύμφωνο της Βαρσοβίας

αυτά σε κάποιο Τα πολωνικά στρατεύματα, όπως του 1940, βρετανικό στρατόπεδο τον Ιούλιο . τους ος θάρρ το για αν ζοντ φημί

Σοβιετικά σύνορα 1945 Εθνικά σύνορα 1945

2012/02/07 18:45:05

ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ

ΛΕΤΟΝΙΑ ■ Ρίγα

Κοπεγχάγη■ ■

Βίλνιους ■

Συμφωνία: Χειραψία των Στάλιν (αριστ.) και Ρίμπεντροπ στη Μόσχα, το 1939.

■ Μινσκ

Black CyanMagentaYellow

ΛΕΥΚΟΡΩΣΙΑ ΟΛΛΑΝΔΙΑ

Βερολίνο ■

Βαρσοβία ■

ΒΕΛΓΙΟ

ΠΟΛΩΝΙΑ

■ Κίεβο

Πράγα ΟΥΚΡΑΝΙΑ ΓΑΛΛΙΑ

ΤΣΕΧΟΣΛΟΒΑΚΙΑ

ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Βιέννη ΕΛΒΕΤΙΑ

Η μοίρα των τριών κρατών της Βαλτικής – Λιθουανία, Λετονία και Εσθονία – συζητήθηκε από τον Στάλιν κατά τις συναντήσεις του με τον υπουργό Εξωτερικών των ναζί, Ρίμπεντροπ, το 1939. Οι Ναζί συμφώνησαν ότι τα κράτη της Βαλτικής εμπίπτουν στην σοβιετική «σφαίρα επιρροής» και ως αποτέλεσμα ο Στάλιν επέμενε αρχικά, το φθινόπωρο του 1939, να έχουν τη βάση τους σε κάθε μία από τις τρεις χώρες δεκάδες χιλιάδες μέλη του Κόκκινου Στρατού. Το 1940, οι Σοβιετικοί ενσωμάτωσαν τα κράτη της Βαλτικής βιαίως. Οι τρεις χώρες ανήκαν στη Σοβιετική Ένωση μέχρι το 1991, οπότε και ξανακέρδισαν την ελευθερία τους.

ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ Καλίνινγκραντ

T1 -

ΕΣΘΟΝΙΑ

ΣΟΥΗΔΙΑ ΔΑΝΙΑ

HULTON-DEUTSCH COLLECTION–CORBIS/HULTON ARCHIVE–GETTY IMAGES/ BETTMANN–CORBIS/ AKG IMAGES

Πολωνοί πιλότοι θάνατο, αλλά βηµάτιζαν µπροστά παρόλα αυτά, κάτι που ρα, θα βρίσκεστε έξω από το παιχνίδι για πάντα», είπε ο από κανείς άλλος δεν έκανε... Αυτό ήταν κάτι το καταστροφιΤσώρτσιλ στον Πολωνό πρωθυπουργό. «Οι Ρώσοι θα σα- πετούν αεροπορική βάση κό – η τάξη και η αίσθηση του καθήκοντος που είχαν οι ρώσουν τη χώρα σας και ο λαός σας θα διαλυθεί. Βρίσκε- στη Βρετανία γιορτάζοντας την Πολωνοί. Η σκέψη ότι: “Πρέπει να αντέξουµε. Πρέπει να στε στα πρόθυρα του αφανισµού». Και σε µια µετέπειτα δείξουµε στις συµµαχικές δυνάµεις ότι αξίζουµε που ανή- συνάντηση µε τους Πολωνούς, πρόσθεσε ότι νόµιζε πως επιτυχία τους στην αερομαχία πάνω από κουµε σ’ αυτές. Πρέπει να κάνουµε την επανάσταση...” την πολωνική αντιπροσωπεία αποτελούσαν «σκληροί την Αγγλία στις 16 Συχνώς δεν µπορούσαµε να το πιστέψουµε». άνθρωποι που θέλουν να καταστρέψουν την Ευρώπη» Αυγούστου 1940. Τελικώς, ενόψει της συµµαχικής επίθεσης, οι Γερκαι ότι αν οι Πολωνοί «θέλετε να κατακτήσετε τη Ρωσία, µανοί στρατιώτες στο Μόντε Κασίνο διατάχθηκαν να θα σας αφήσουµε να το κάνετε. Νιώθω σαν να βρίσκοµαι οπισθοχωρήσουν και όσοι ήταν πολύ άρρωστοι ή τραυσε άσυλο φρενοβλαβών». µατισµένοι για να εκκενώσουν την περιοχή, εντέλει παΚι όµως, η αποκλεισµένη πολωνική κυβέρνηση αρνήραδόθηκαν στους Πολωνούς το πρωί της 18 Μαΐου 1944. θηκε να κάνει αυτό που ήθελε ο Τσώρτσιλ – και ο ΡούζΉταν µια µεγάλη νίκη. Αλλά µια νίκη που κερδήθηκε µε βελτ. Όµως οι απόψεις τους αγνοήθηκαν από τη διάσκετεράστιο κόστος. Αρκετές χιλιάδες Πολωνών σκοτώθηψη των Τριών Μεγάλων στη Γιάλτα, τον Φεβρουάριο του καν ή τραυµατίστηκαν Οι αρκετές χιλιάδες Πολωνοί που σκοτώθηκαν ή στη µάχη. Καθώς πολεµούσαν και πέθαιναν τραυµατίστηκαν στην Ιταλία, άντεξαν επειδή πίστευαν στην Ιταλία, αυτοί οι Ποότι πολεµούσαν για την απελευθέρωση της πατρίδας τους λωνοί άντεχαν από την πεποίθηση ότι πολεµούσαν για να ελευθερωθεί η πατρί1945, όπου οι δυτικοί Σύµµαχοι συµφώνησαν ότι η Ποδα τους – και εφόσον οι περισσότεροι στρατιώτες του πο- λωνία θα έπρεπε να «µετακινηθεί» δυτικά ώστε να διευλωνικού ∆εύτερου Σώµατος προέρχονταν από την Ανακολύνει τις απαιτήσεις του Στάλιν. τολική Πολωνία, ήλπιζαν και προσεύχονταν ότι στο ∆εν ήταν καν σαν να είχε λειτουργήσει τέλος του πολέµου η χώρα τους θα ελευθερωνόταν ανέπραγµατικά το τέχνασµα για τη νοµιµοποίηπαφη, εντός των συνόρων που υπήρχαν. Στην πραγµαση της απαίτησης του Στάλιν στην Ανατολιτικότητα, ο Τσώρτσιλ είχε ήδη συµφωνήσει ότι ο Στάλιν κή Πολωνία. Μέχρι το τέλος του πολέµου, ο θα κρατούσε την Ανατολική Πολωνία µετά τον πόλεµο Κόκκινος Στρατός είχε καταλάβει ολόκλη– ακριβώς τα εδάφη που είχε κερδίσει αρχικώς, ως µέρος ρη τη νεοϊδρυθείσα Πολωνία και ο Στάλιν της συµφωνίας του µε τους Ναζί – εφόσον ο Τσώρτσιλ πί- είχε εγκαταστήσει µια κυβέρνηση – µαριοστευε ότι δεν θα µπορούσε ποτέ να υπάρξει ειρήνη στην νέτα. Οι Σοβιετικοί δεν κράτησαν ποτέ την Ανατολική Ευρώπη αν αρνούνταν στον Στάλιν την ασφά- υπόσχεσή τους για ελεύθερες εκλογές στην λεια των συνόρων που τόσο ήθελε. Πολωνία και η χώρα µετατράπηκε σε κράτος αστυνόµευσης. Για τον στρατηγό Άντερς, Ένα λεκτικό χτύπημα του Τσώρτσιλ ο οποίος πριν φύγει από τη Σοβιετική ΈνωΟ Τσώρτσιλ ήθελε να αντισταθµίσει τις απώλειες των ση µε τα πολωνικά του στρατεύµατα είχε Πολωνών µε εδάφη στη Γερµανία. Έτσι, η Πολωνία θα υποφέρει στα χέρια της σοβιετικής µυστικής «µεταφερόταν» τουλάχιστον εκατό µίλια προς τα δυτικά αστυνοµίας, αυτό δεν ήταν τίποτα λιγότερο και οι ζωές εκατοµµυρίων ανθρώπων θα άλλαζαν ριζικώς από καταστροφή – και µια καταστροφή, για Στρατιώτης των Σοβιετικών – όµως ο Στάλιν θα ήταν ικανοποιηµένος. την οποία είχε προειδοποιήσει τον Τσώρμε πόλο μέτρησης στην Σε µια ασυνήθιστη σειρά συναντήσεων στη Μόσχα, τσιλ ότι θα συνέβαινε αν εµπιστευόταν τον οριοθετική γραμμή ανάμεσα στα υπό γερμανική και τον Οκτώβριο του 1944, ο Τσώρτσιλ απείλησε την πολωΣτάλιν. σοβιετική κατοχή τμήματα νική κυβέρνηση µε αποκλεισµό στην περίπτωση που δεν Στα επακόλουθα του πολέµου και από τη της Πολωνίας (Σεπτέμβριος δεχόταν την προσφορά του. «Αν δεν δεχτείτε τα σύνοστιγµή που η βρετανική κυβέρνηση είχε 1939).

history (all).ps Back - 9

Όσλο

Οι χώρες της Βαλτικής: Τις «κατάπιε» ο Στάλιν

ΑΥΣΤΡΙΑ

■ Βουδαπέστη

ΟΥΓΓΑΡΙΑ ΡΟΥΜΑΝΙΑ

ΙΤΑΛΙΑ Βελιγράδι

Πολωνία: ∆ιαιρεµένη παρά τη θέλησή της Όχι μόνο τα σύνορα της Πολωνίας μετακινήθηκαν εκατοντάδες χιλιόμετρα δυτικά στο τέλος του πολέμου –χωρίς τη συγκατάθεση του λαού της,– αλλά ένα μεγάλο τμήμα της ΑΑνατολικής Πολωνίας παραχωρήθηκε στον Στάλιν. Επιπλέον, η Σοβιετική Ένωση έλεγχε την κυβέρνηση της «νέας Πολωνίας» μετά τον πόλεμο μέχρι την αρχή της κατάρρευσης του σοβιετικού κράτους. Οι διαδηλώσεις που ήταν εμπνευσμένες από το συνδικάτο «Αλληλεγγύη» τη δεκαετία του 1980, βοήθησαν να ανοίξει ο δρόμος για την κατάρρευση του κομμουνιστικού Ανατολικού Μπλοκ. Όμως, ακόμη και σήμερα, τα σύνορα της Πολωνίας είναι εκείνα που καθόρισαν Βρετανοί, Αμερικανοί και Σοβιετικοί στη Γιάλτα. Η χώρα, που κάποτε ήταν η Ανατολική Πολωνία το 1939, σήμερα αποτελεί τμήμα της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας.

ΜΟΛΔΑΒΙΑ ■ Κίσινεφ

Βουκουρέστι ■

ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ Σόφια ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ Τίρανα ■ ΑΛΒΑΝΙΑ

Τσεχοσλοβακία: Απελευθέρωση, κατάρρευση και επανάσταση «Απελευθερώθηκε» από τον Κόκκινο Στρατό, ενώ έγινε ένα απολύτως κομμουνιστικό κράτος και «δορυφόρος» της Σοβιετικής Ένωσης το 1948. Στις αρχές του 1968, υπό την ηγεσία του Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ, οι Σοβιετικοί και οι σύμμαχοί τους από το Σύμφωνο της Βαρσοβίας εισέβαλαν στη χώρα τον Αύγουστο και επανέφεραν μια σκληρή κομμουνιστική γραμμή. Το 1989, η κομμουνιστική ηγεσία κατέρρευσε μέσω της λεγόμενης Βελούδινης Επανάστασης. Το 1992 η χώρα διαιρέθηκε στα δύο –τη Δημοκρατία της Τσεχίας και τη Σλοβακία.

Ουγγαρία: Η επανάσταση του 1956 και η γρήγορη καταστολή της Υπό ισχυρή σοβιετική επιρροή, η Ουγγαρία αυτοανακηρύχθηκε κουμμουνιστική δημοκρατία το 1948. Τον Οκτώβριο του 1956 έλαβε χώρα μια εξέγερση εναντίον της κομμουνιστικής πολιτικής, η οποία καταστάλθηκε μετά από δύο εβδομάδες από τους Σοβιετικούς. Το 1989, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ διαβεβαίωσε τους Ούγγρους ότι δεν θα είχε καμία ανάμειξη στις υποθέσεις τους και η χώρα στράφηκε γρήγορα στη δημοκρατία, με ελεύθερες εκλογές που έγιναν το 1990.

Ρουµανία: Χαµένα εδάφη που δεν έχουν ανακτηθεί Ως αποτέλεσμα του Συμφώνου Μολότοφ – Ρίμπεντροπ, η Ρουμανία αναγκάστηκε να παραχωρήσει τα εδάφη της Μπεσαράμπια και της Βόρειας Μπουκόβινα στη Σοβιετική Ένωση. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ανακηρύχθηκε το 1947 η ίδρυση της κομμουνιστικής δημοκρατίας της Ρουμανίας. Ο Νικολάι Τσαουσέσκου έγινε αρχηγός του κράτους το 1967 και παύθηκε το 1989. Η Ρουμανία δεν ανέκτησε ποτέ τα εδάφη που έχασε από τη Σοβιετική Ένωση.

Από καλοί γείτονες, ορκισµένοι εχθροί

∆ιπλή ατζέντα Γιατί η Βρετανία διαχώρισε τη σοβιετική από τη γερµανική εισβολή στην Πολωνία

Τανκ του Κόκκινου Στρατού κινείται προς τα δυτικά κατά την εισβολή της Σοβιετικής Ένωσης στην Πολωνία το 1939.

της βρετανικής κυβέρνησης είχε διευκρινιστεί. Ενώ δεν θα παραδεχόταν την ύπαρξη του πρωτοκόλλου, ένα σχόλιο στο Κοινοβούλιο ξεκαθάριζε ότι οι Πολωνοί είχαν «καταλάβει» ότι «η συμφωνία θα κάλυπτε μόνο την περίπτωση γερμανικής επιθετικότητας». Από την αρχή, λοιπόν, η σοβιετική επιθετικότητα αντιμετωπιζόταν με διαφορετικό τρόπο από τη γερμανική. Σε αμιγώς πολιτικό επίπεδο, η κήρυξη πολέμου σε μία δεύτερη απολυταρχική δύναμη δεν ήταν συμφέρουσα για τη Βρετανία. Οι Βρετανοί είχαν δείξει ότι δεν μπορούσαν να υπερασπι-

πλέον αναγνωρίσει επισήµως το υπό σοβιετική υποστήριξη καθεστώς της Βαρσοβίας, οι αρκετές εκτοντάδες χιλιάδες Πολωνοί που είχαν πολεµήσει στις βρετανικές δυνάµεις έγιναν κάτι σαν ντροπή. Για προφανείς λόγους, αυτοί οι Πολωνοί δεν υποστήριζαν τους νέους κυβερνήτες της πατρίδας τους, όπου κυριαρχούσαν οι κοµµουνιστές. Όµως, προκειµένου Οι Βρετανοί δεν ζήτησαν να µην αναστατώσουν καν από τους Πολωνούς τις µαριονέτες του Στάλιν στην Πολωστρατιώτες να συµµετάσχουν νία, οι Βρετανοί δεν ζήτησαν καν από τους στη νικητήρια παρέλαση Πολωνούς στρατιώτες να λάβουν µέρος στη νικητήρια παρέλαση που έγινε στο Λονδίνο το καλοκαίρι του 1946. Λιγότεροι από 15.000 άνθρωποι στο πολωνικό ∆εύτερο Σώµα που είχαν πολεµήσει υπό τις οδηγίες του στρατηγού Άντερς αποφάσισαν να γυρίσουν στην Πολωνία στο τέλος του πολέµου. Για τη συντριπτική πλειοψηφία, όπως το έθεσε ο Άντερς, δεν φαινόταν «τίποτα µπροστά, εκτός από µια ζωή περιπλάνησης στην εξορία». Ο Ζµπίγκνιεφ Βόλακ ήταν ένας από τους στρατιώτες στο στρατό του Άντερς που ήρθε αντιµέτωπος µε την επιλογή να επιστρέψει στην πατρίδα. Τότε, ένα περιστατικό καθόρισε την απόφασή του. «Ήµουν έξω και περπατούσα, φορώντας στολή, σε κάποιο δρόµο του Τσέστερ µε την Αγγλίδα φίλη µου. Και πέρασε ένα αυτοκίνητο, µια Morris Minor, από την οποία βγήκε ένας κύριος που φορούσε ένα καλοραµµένο τουίντ σακάκι. Με πλησίασε και µου είπε “Υπολοχαγέ, µπορώ να σου κάνω µια ερώ-

στούν την Πολωνία απέναντι σε έναν κατακτητή, πολύ λιγότερο απέναντι σε δύο. Η Πολωνία ήταν πολύ μακριά για να την υπερασπιστεί η Βρετανία. Και οι Βρετανοί θεωρούσαν το Χίτλερ μεγαλύτερη απειλή από τον Στάλιν για την ευρωπαϊκή ειρήνη. Οι συμφωνίες δείχνουν ότι για τη Βρετανία υπήρχαν από την αρχή κάποιες απαραίτητες ισορροπίες, οι οποίες έπρεπε να επιτευχθούν ανάμεσα σε έναν «ηθικό» πόλεμο και τη θέσπιση μίας εξωτερικής πολιτικής με γνώμονα το ευθύ, παραδοσιακό, εθνικό συμφέρον.

τηση;” Του είπα “Ναι”. Άγγιξε το πολωνικό έµβληµά µου και είπε “Πόσο καιρό ακόµα θα θέλετε εσείς οι Πολωνοί να τρώτε αγγλικό ψωµί; ∆εν ακούσατε ότι ο πόλεµος έχει τελειώσει;” Και η πρώτη µου παρόρµηση ήταν να του πω “Θα έκανες αυτή την ερώτηση στους Πολωνούς που ήρθαν το 1940 για να βοηθήσουν στη Μάχη της Βρετανίας;” Αυτό ήταν µάθηµα για µένα – οι φίλοι σου δεν σε θέλουν όταν έχεις προβλήµατα και δεν υπάρχουν φιλίες ανάµεσα σε εθνικότητες... Οι Βρετανοί είχαν εξαντληθεί µε τον πόλεµο. Ένας µέσος Άγγλος στο Τσέσαϊρ δεν µπορούσε να καταλάβει... Θα µας έλεγε να πάµε στον διάβολο». Αυτή η συνάντηση µε τον οδηγό της Morris Minor ήταν καταλυτική για τον Ζµπίγκνιεφ Βόλακ και την απόφασή του να εγκαταλείψει τη Βρετανία. Και έτσι επέστρεψε στην Πολωνία µε τη στολή του βρετανικού στρατού και απορροφήθηκε αµέσως από τη µυστική αστυνοµία. Τον ανάγκασαν να γράψει µια λίστα µε τα πιο σηµαντικά γεγονότα και ηµεροµηνίες της ζωής του – ξανά και ξανά, ώστε ο ανακριτής να µπορεί να εντοπίσει οποιεσδήποτε ασάφειες. «Και µου είπαν ευθέως, “Κανείς δεν σε θέλει εδώ στην Πολωνία. ∆εν χρειαζόµαστε τέτοιους ανθρώπους”». Όταν τον άφησαν, του είχαν περάσει την πεποίθηση ότι ήταν καταδικασµένος να κάνει «απλές δουλειές, ξεχνώντας οποιαδήποτε σκέψη για σπουδές». Χρόνια αργότερα, έχοντας κάνει ταπεινές δουλειές, ο Ζµπίγκνιεφ κατάφερε να πάει στο πανεπιστήµιο. Όµως, ποτέ δεν ένιωσε ελεύθερος στην κοµµουνιστική Πολωνία: «Αυτή η αίσθηση της περιθωριοποίησης και της παρακολούθησης παρέµεινε για ολόκληρη τη ζωή µου».

Καθώς η συζήτηση για την ανεξαρτησία της Σκοτίας ανανεώνεται, ο Μαρκ Μόρις εξετάζει πώς ο βασιλιάς Εδουάρδος Α’, αυτός ο ισχυρός στρατιωτικός μονάρχης, έστρεψε τους Σκοτσέζους εναντίον των Άγγλων στα τέλη του 13ου αιώνα

ALAMY IMAGES-BRIDGEMAN ART LIBRARY

Εξωτερικών.

εισέβαλαν στην Πολωνία από την Ανατολή και κατέλαβαν τη μισή χώρα, οι Βρετανοί δεν κήρυξαν πόλεμο στη Σοβιετική Ένωση. Το βρετανικό κοινό δεν γνώριζε τότε ότι ίσχυε ένας «μυστικός» όρος της αγγλοπολωνικής συνθήκης, ο οποίος περιόριζε τις βρετανικές υποχρεώσεις παρέμβασης στην περίπτωση γερμανικής εισβολής. Μετά τη σοβιετική εισβολή στην Πολωνία υπήρχε διαμάχη στο Foreign Office σχετικώς με τη γνωστοποίηση αυτής της «διευκρίνησης». Ο σερ Αλεξάντερ Κάντογκαν, όμως, ο μόνιμος γραμματέας του υπουργείου, σχολίασε σε εμπιστευτικό γράμμα ότι «αποφασίσαμε ότι θα ήταν ασύμφορο να κάνουμε οποιαδήποτε δήλωση παραδοχής της ύπαρξης ενός μυστικού πρωτοκόλλου καθώς αυτό θα προκαλούσε περιέργεια σχετικώς με την ύπαρξη παρομοίων κρυφών πρωτοκόλλων σε άλλες συνθήκες». Μέχρι να συγγράψει ο Κάντογκαν την επιστολή του, η γραμμή

BETTMANN–CORBIS/HULTON ARCHIVE–GETTY IMAGES

ΟΙ ΒΡΕΤΑΝΟΙ πρόσφεραν στους Πολωνούς μία σειρά από διαβεβαιώσεις στη διάρκεια του 1939, οι οποίες κορυφώθηκαν τον Αύγουστο του 1939 με την αγγλοπολωνική Συνθήκη Αμοιβαίας Υποστήριξης. Με αυτή, οι Βρετανοί υπόσχονταν να βοηθήσουν τους Πολωνούς, αν τους επιτιθόταν κάποια άλλη ευρωπαϊκή δύναμη. Ως αποτέλεσμα, όταν οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Πολωνία την 1η Σεπτεμβρίου 1939, οι Βρετανοί κήρυξαν πόλεμο δύο ημέρες αργότερα. Τότε όμως συνέβη κάτι παράξενο, ή μάλλον δεν συνέβη. Στις 17 Σεπτεμβρίου, όταν 600.000 στρατιώτες του Κόκκινου Ο ψυχρός σερ Αλεξάντερ ΣτραΚάντογκαν του υπουργείου τού

Μέχρι το 1290 η Σκοτία ακολουθούσε το στυλ της Αγγλίας, γι’ αυτό και το κάστρο Κερλάβεροκ κοντά στο Ντάφρις δίνει μια αίσθηση Αγγλίας.

➣ 37

history (all).ps Front - 10

T1 -

2012/02/07 18:45:05

Black CyanMagentaYellow

Ελεωνόρα της Καστίλλης: Μισητή στη ζωή, λατρεµένη στο θάνατο

καίρι του 1289, το σχέδιό του πλησίαζε στην πραγµατοποίηση. Ο Σικελός βασιλιάς ήταν ελεύθερος, η ειρήνη φαινόταν στον ορίζοντα και, στο τέλος του χρόνου, ο πάπας είχε προτείνει ένα οικονοµικό πακέτο για τη σταυροφορία, που θα απαιτούσε µόνο µια µικροσκοπική εξοµάλυνση των βραχυχρόνιων διακυµάνσεων. Τον Ιανουάριο του 1290, όταν σχηµατίστηκε ένα κοινοβούλιο στο Γουεστµίνστερ, το πρώτο µετά από σχεδόν τέσσερα χρόνια, ο Εδουάρδος δέχθηκε µε χαρά µια αντιπροσωπεία από τον Μογγόλο Ιλ - χαν της Περσίας, που του αποκάλυψε ότι ήταν έτοιµος να συµµαχήσει µε τον Άγγλο βασιλιά και του υποσχέθηκε να τον συναντήσει µετά από ένα χρόνο έξω από τα τείχη της ∆αµασκού. Πραγµατικά, το 1290 έδειχνε ότι θα ήταν ένα annus mirabilis µε περισσότερους από έναν τρόπους. Ένα άλλο θέµα συζήτησης σε εκείνο το κοινοβούλιο θα ήταν η κατάσταση στη Σκοτία. Σχεδόν τέσσερα χρόνια πριν, παραµονές της αναχώρησης του Εδουάρδου για την ευρωπαϊκή ήπειρο, το βασίλειο του Βορρά είχε υποστεί µια τροµερή τραγωδία. Ο βασιλιάς Αλέξανδρος, 44 ετών, δραστήριος και επιτυχηµένος, είχε βγει για ιππασία εν µέσω καταιγίδας και κατρακύλησε από ένα βράχο. Το µέγεθος της καταστροφής πολλαπλασιάστηκε από το γεγονός ότι και τα τρία παιδιά του από τον πρώτο του γάµο είχαν πεθάνει πριν από εκείνον και η εγκυµοσύνη της δεύτερης βασίλισσας τελείωσε µετά τον θάνατό του, µε τη γέννηση ενός θνησιγενούς παιδιού.

ου, Το κάστρο του Εδιμβούργ που κυριεύτηκε από τον Εδουάρδο το 1296.

Ένας γάμος των στεμμάτων Εντούτοις , από αυτή την τραγωδία προέκυψε µια χρυσή ευκαιρία επειδή ο Αλέξανδρος δεν πέθανε εντελώς χωρίς απογόνους. Πέντε χρόνια νωρίτερα, η αείµνηστη κόρη του είχε παντρευτεί το βασιλιά της Νορβηγίας και κατά το σύντοµο χρονικό διάστηµα που ήταν µαζί το νεαρό ζευγάρι είχε αποκτήσει µια κόρη. Αυτό το κορίτσι, που ήταν µόλις τριών ετών όταν ο παππούς του πέθανε

προώρως, πήρε το όνοµα Μαργαρίτα, από τη µητέρα του. Όµως, οι µεταγενέστεροι θα την γνώριζαν ως η «Κόρη της Νορβηγίας». Ήταν η τελευταία ευκαιρία για την επιβίωση της εγκαθιδρυµένης βασιλικής σειράς της Σκοτίας, αλλά και η ελπίδα για κάτι ακόµη πιο σπουδαίο. Αν αυτό το νέο κορίτσι, που ήταν κληρονόµος του θρόνου της Σκοτίας, παντρευόταν ένα γιο από το βασίλειο της Αγγλίας; Ο Εδουάρδος Α’ ήταν στην οικογένειά του σχεδόν εξίσου άτυχος µε τον Αλέξανδρο Γ’: Εκείνος και η σύζυγός του, Ελεωνόρα της Καστίλλης, είχαν αποκτήσει τουλάχιστον 15, πιθανόν 16 παιδιά, όµως το 1290 ζούσαν έξι από αυτά και µόνο το ένα ήταν αγόρι. Παρόλα αυτά, αυτό που χρειαζόταν ήταν απλώς ένα αγόρι. Αν ο 6χρονος Εδουάρδος του Κέρναρφον παντρευόταν το κορίτσι, θα γινόταν βασιλιάς της Σκοτίας µε δικαίωµα της συζύγου του. Τα παιδιά που θα αποκτούσαν µια ηµέρα θα κληρονοµούσαν δύο βασίλεια. Ίσως, εν καιρώ, το βασιλικό ζεύγος να ήθελε να τα κυβερνήσει ως ένα ενωµένο βασίλειο. Με λίγα λόγια, αυτό που υπήρχε το 1290 σαν πλάνο, δεν ήταν τίποτα άλλο από ένα γάµο των στεµµάτων, πάνω από τρεις αιώνες πριν από την ένωση του 1603. Κάτι τέτοιο στο σύγχρονο αναγνώστη µπορεί να φαίνεται γελοίο. Οι γραφές µάς δείχνουν ότι ανάµεσα στην Αγγλία και τη Σκοτία υπήρχε έχθρα κατά το µεγαλύτερο τµήµα της ιστορίας τους και τείνει να πιστεύει κανείς ότι έτσι ήταν πάντα. «Πορευθείτε αµέσως στην Αγγλία», λέει ο Γουίλιαµ Γουάλας του Μελ Γκίµπσον στους Άγγλους αντιπάλους του στην αστεία επική ταινία του «Braveheart», «σταµατώντας σε κάθε σπίτι, από το οποίο περνάτε και ζητώντας συγχώρεση για εκατό χρόνια ληστειών, βιασµών και φόνων». Όµως, από τις πολλές ανοησίες της ταινίας, αυτή είναι η µεγαλύτερη. Όχι µόνο δεν υπήρξε καµία ένοπλη διαµάχη ανάµεσα στα δύο βασίλεια για 80 χρόνια πριν το 1296, αλλά κατά τη διάρκεια

Για εκείνα τα 80 χρόνια και πολλές δεκαετίες πριν, Άγγλοι και Σκοτσέζοι ζούσαν αλληλέγγυοι

AKG IMAGES-ALAMY IMAGES

Σκοτία. Τέλη Σεπτεµβρίου Η Κόρη της Νορβηγίας πεθαίνει στο Όρκνεϊ. 28 Νοεµβρίου Η βασίλισσα του Εδουάρδου, Ελεωνόρα της Καστίλλης, πεθαίνει στο Χάρμπι του Νότιγχαμσαϊρ. 17 ∆εκεµβρίου Η Ελεωνόρα κηδεύεται στο Αββαείο του Γουεστμίνστερ και ο Εδουάρδος αποσύρεται στο Άσριτζ σε πένθος.

Σκίτσο των αρχών του 14ου αιώνα, με έναν άνδρα που υψώνει το ρόπαλό του εναντίον τριών Εβραίων.

BRITISH LIBRARY-ALAMY IMAGES

ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ του 1290 ο Εδουάρδος Α’ ήταν 50 ετών και βρισκόταν στο αποκορύφωµα της εξουσίας του. Ήταν ήδη βασιλιάς της Αγγλίας για τουλάχιστον 17 χρόνια, όµως ο θρύλος γύρω από το όνοµά του ήταν πολύ πιο παλιός. Μερικές δεκαετίες νωρίτερα, είχε νικήσει και σκοτώσει τον διαβόητο θείο του, Σιµόν ντε Μονφόρ, στη µάχη του Έβεσαµ. Νωρίτερα, λίγο µετά τα 30 του, είχε ταξιδέψει στους Αγίους Τόπους, συµµετέχοντας σε σταυροφορία, περιπέτεια, κατά την οποία γλίτωσε από θαύµα το θάνατο, Χρονοδιάγραµµα καταφέρνοντας να επιζήσει από επίΣυνέβη το 1290 θεση µαχαιροβγάλτη. Πάνω απ’ όλα, το µέληµά του ήταν η κατάκτηση της Ιανουάριος Σε κοινοβούλιο στο Ουαλίας. Κατά την πρώτη δεκαετία Γουεστμίνστερ, Πέρσες αντιπρόσωποι καταφθάνουν για να συζητης διακυβέρνησής του, ο Εδουάρτήσουν σχέδια για μια νέα σταυροδος είχε τερµατίσει αποφασιστικώς φορία. την ανεξαρτησία της Ουαλίας µε µια 14 Μαρτίου Οι άρχοντες της Σκοεντυπωσιακή επίδειξη στρατιωτικής τίας συγκεντρώνονται στο Μπέρισχύος, που εκφράζεται ακόµη και γκαμ και δίνουν τη συγκατάθεσή σήµερα στο Κόνγουι, το Χάρλεχ και τους για το γάμο του Εδουάρδου το Κέρναρφον, τα τρία πιο φηµισµέτου Κέρναρφον και της Κόρης της να από τα πολλά κάστρα του στην Νορβηγίας. Ουαλία. 17 Απριλίου Ο Εδουάρδος εξαΠλέον, στις αρχές του 1290 ο σφαλίζει ότι σε περίπτωση θανάτου Εδουάρδος βρισκόταν κοντά στην του Εδουάρδου του Κέρναρφον, ο πραγµατοποίηση ενός ακόµα µεγαθρόνος της Αγγλίας θα περάσει στη μεγαλύτερη κόρη του. λύτερου στόχου. Από την κατάκτηση της Ουαλίας, η επιτακτική φιλοδο30 Απριλίου Ο γάμος της κόρης του Εδουάρδου, Ιωάννας της ξία του ήταν να ηγηθεί µιας σταυΆκρας, με τον Γιλβέρτο ντε Κλερ, ροφορίας και να ανακτήσει την Ιεκόμη του Γκλούσεστερ. ρουσαλήµ. Ήταν ένα σχέδιο που τον 11 Μαΐου Η σορός του πατέρα του απασχολούσε για χρόνια, εν µέρει Εδουάρδου, Ερρίκου Γ’, μεταφέρελόγω της παρατεταµένης διαπραγται σε νέο τάφο στο Αββαείο του µάτευσης µε την παπική εκκλησία Γουεστμίνστερ. για το ζήτηµα της χρηµατοδότησης, 9 Ιουλίου Ο γάμος της κόρης του αλλά κυρίως επειδή οι άλλοι βασιΕδουάρδου, Μαργαρίτας, με τον Ιωλείς της Ευρώπης είχαν εµπλακεί σε άννη, δούκα του Μπρέιμπαντ. έναν αδελφοκτόνο πόλεµο. Από το 18 Ιουλίου Ο Εδουάρδος διατάσ1286, ο Εδουάρδος είχε περάσει πεσει την απέλαση των Εβραίων από ρισσότερα από τρία χρόνια έξω από το βασίλειό του, εισπράττοντας σε την Αγγλία, γυρνώντας τα Πυρηαντάλλαγμα τη μεγαλύτερη αύξηση φορολογίας που έγινε στη Βρεταναία, προσπαθώντας για τη σύναψη νία κατά το Μεσαίωνα. ειρήνης ανάµεσα στη Γαλλία και την 28 Αυγούστου Η είδηση ότι η Κόρη Αραγονία και την απελευθέρωση της Νορβηγίας βρίσκεται καθ’ οδόν του ξάδερφού του, του αιχµάλωτου για τη Σκοτία, προτρέπει τον Εδουβασιλιά της Σικελίας. Όταν επέστρεάρδο να κάνει διακανονισμό με τη ψε στην πατρίδα, το καλο-

ΣΕ ΑΝΤΙΘΕΣΗ με το θρύλο, η Ελεωνόρα της Καστίλλης δεν ήταν δημοφιλής βασίλισσα. «Ισπανίδα από τη γέννησή της», έγραψε ένας χρονικογράφος στη νεκρολογία της, «απέκτησε πολλά καλά τσιφλίκια». Αυτό αποτελούσε αναφορά στη συνήθεια της Ελεωνόρας να αρπάζει ιδιοκτησίες (για παράδειγμα το Κάστρο του Λιντς στο Κεντ) από γαιοκτήμονες που αντιμετώπιζαν οικονομικές δυσκολίες, συχνά επειδή δεν μπορούσαν να ξεπληρώσουν τα χρέη τους στους Εβαρίους δανειστές τους. Σε μια αντισημιτική εποχή, αυτή η αρπακτικότητα και η σύνδεσή της με τους Εβραίους πιστωτές, την έκαναν διαβόητη. «Υπάρχει δημόσια κατακραυγή και κουτσομπολιό γι’ αυτό το θέμα σε κάθε μέρος της Αγγλίας» έγραψε ο Αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπουρι σε κάποιον από τους κληρικούς της βασίλισσας λίγο πριν το θάνατό της. Το μνημείο της Εντούτοις, για πολλούς αιώνες βασίλισσας Ελεωνόρας στο Γκέντινγκτον. η αντιδημοτικότητά της ανάμεσα στους συγχρόνους της ήταν κρυμμένη από τον βαθμό της αντίδρασης του Εδουάρδου στον θάνατό της. Ο βασιλιάς όχι μόνο έφτιαξε τρεις διαφορετικούς τάφους σε Λίνκολν, Μπλακφράιαρς και Γουέστμινστερ, για τα σπλάχνα, την καρδιά και το σώμα της, αλλά επιπλέον παρήγγειλε την κατασκευή δώδεκα μνημείων για να σηματοδοτήσουν τα μέρη, από τα οποία πέρασε η σορός της κατά το τελευταίο της ταξίδι στο Λονδίνο. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι τρία από αυτά τα μνημεία έχουν διασωθεί, στο Χάρντινγκστοουν και το Γκέντινγκτον στο Νορθάμπτονσάιρ και στο Γουόλτχαμ στο Έσεξ. (Εκείνο στο Τσάρινγκ Κρος είναι σύγχρονο αντίγραφο, ενώ η άποψη ότι το «Τσάρινγκ» προέρχεται από το «Chère Reine»*, είναι σύγχρονος μύθος). Οι ιστορικοί τέχνης δικαίως προβάλλουν τη μίξη μορφών από τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική, που προαναγγέλουν την άφιξη του αγγλικού στυλ. Όμως, κάποιοι προχώρησαν περισσότερο και διατείνονται ότι το πρωταρχικό κίνητρο του Εδουάρδου για τη δημιουργία τους ήταν να αυξηθεί το γόητρο του στέμματος. Πρώτα απ’ όλα, τα μνημεία αποτελούν προϊόν του μεγάλου πένθους ενός συζύγου. Σε επιστολή του στον ηγούμενο του Κλινί στη Γαλλία τον Ιανουάριο 1291, ο βασιλιάς ζήτησε προσευχές για τη σύζυγό του, «την οποία στη ζωή αγαπήσαμε στοργικώς και στον θάνατο δεν μπορούμε να πάψουμε να αγαπάμε». *[ Σ.τ.μ. δηλαδή «αγαπημένη βασίλισσα»]. Το ομοίωμα της Ελεωνόρας της Καστίλλης στο Αββαείο του Γουεστμίνστερ.

αυτών των 80 ετών και για πολλές δεκαετίες νωρίτερα, οι Άγγλοι και οι Σκοτσέζοι ζούσαν αλληλέγγυοι. Αυτό συνέβαινε κυρίως επειδή από τον 12ο αιώνα οι Σκοτσέζοι ήταν απασχοληµένοι µε την προσέγγισή τους στην Αγγλία. Οι Σκοτσέζοι, έχοντας ως παράδειγµα τους

➣ 39

history (all).ps Back - 10

T1 -

2012/02/07 18:45:06

Black CyanMagentaYellow

Μινιατούρα του 14ου αιώνα, που απεικονίζει τον Τζον Μπάλιολ να γονατίζει μπροστά στον Εδουάρδο Α’.

αιώνα, που δείχνει την πρώτη εκστρατεία του Εδουάρδου Α’ στη Σκοτία.

έλεγχαν, θα έπρεπε να ανήκει σε εκείνον και µόνο και οι Σκοτσέζοι ήταν ανένδοτοι στην άρνησή τους να δεχθούν την απαίτησή του αυτή. Εποµένως, για ένα διάστηµα ο υπό σχεδιασµό γάµος καθυστέρησε και ο Εδουάρδος προχώρησε σε άλλες βαρυσήµαντες υποθέσεις. Τον Απρίλιο έκανε το σηµαντικό βήµα να διασφαλίσει τη µελλοντική σταθερότητα της Αγγλίας, διαβιβάζοντας τη διαδοχή του αγγλικού θρόνου στις κόρες του σε περίπτωση που εκείνος και ο συνονόµατος γιος του πέθαιναν χωρίς διαδόχους. Στο τέλος του µήνα, µία από αυτές της κόρες, η Ιωάννα, έγινε η πρώτη κόρη του βασιλιά που παντρεύτηκε, παίρνοντας για σύζυγο τον κόµη του Γκλούσεστερ. Μετά από µερικές εβδοµάδες, ο Εδουάρδος ζήτησε να µεταφερθεί η σορός του πατέρα του, Ερρίκου Γ’, σε νέο τάφο στο Αββαείο του Γουεστµίνστερ, τον οποίο αργότερα στόλισε µε το επιχρυσωµένο, ορειχάλκινο οµοίωµα, που µπορεί να δει κανείς και σήµερα. Αργότερα, στις 9 Ιουλίου, πραγµατοποιήθηκε άλλη τελετή στο αββαείο, όταν µια άλλη κόρη του βασιλιά, η Μαργαρίτα, παντρεύτηκε µε µεγάλη λαµπρότητα το δούκα του Μπρέιµπαντ. Τέλος, στις 18 Ιουλίου ο Εδουάρδος έκανε µία από τις πιο διαβόητες πράξεις ολόκληρης της καριέρας του, όταν, σε αντάλλαγµα για µια γενναιόδωρη παραχώρηση στη φορολογία και προς µεγάλη ευχαρίστηση των άλλων υπηκόων του, ζήτησε την απέλαση όλων των Εβραίων από την Αγγλία. Μέχρι να τους επιτραπεί να επιστρέψουν, πέρασαν περισσότεροι από τρεις αιώνες. Καθώς το καλοκαίρι πλησίαζε προς το τέλος του, υπήρξε µια καινοτοµία στις διαπραγµατεύσεις µε τους Σκοτσέζους, αν και όχι επειδή η άλλη πλευρά δεν είχε εγκαταλείψει τις προηγούµενες, αντίθετες θέσεις της. Αυτό που φαίνεται ότι συνέβη, είναι το γεγονός ότι περίπου στα τέλη Αυγούστου ο Εδουάρδος έµαθε ότι η κόρη είχε φύγει από τη Νορβηγία και βρισκόταν καθ’ οδόν για τη Σκοτία και πως αυτή η πληροφορία τον υποχρέωνε να παραµείνει. Το κρίσιµο ζήτηµα για τα κάστρα απεφεύ-

Τι θα είχε συμβεί

ALAMY IMAGES-BRIDGEMAN ART LIBRARY

Αν το κορίτσι είχε ζήσει, η Αγγλία και η Σκοτία θα µπορούσαν να είναι ενωµένες ειρηνικώς για πολλές γενιές Γκραβούρα του 18ου δύο εθνών. Σε πολλά σηµεία κατάφερναν να συµφωνήσουν, όµως, όταν η συζήτηση έφτανε στον έλεγχο των βασιλικών κάστρων της Σκοτίας, υπήρχε αδιέξοδο. Ο Εδουάρδος ήταν αποφασισµένος ότι το δικαίωµα να ορίσει εκείνους που θα τα

χθη και οι Σκοτσέζοι απεσταλµένοι ικανοποιήθηκαν µε τη δήλωση ότι οι φύλακές τους θα ορίζονταν «από κοινού από τους Σκοτσέζους και τον Άγγλο βασιλιά». Σε αντάλλαγµα, έλαβαν µια σαφή δήλωση για τη διαφύλαξη της ανεξαρτησίας της χώρας τους. Στην πιο έντονη φράση της συµφωνίας, ο Εδουάρδος υποσχέθηκε ότι η Σκοτία θα παρέµενε «ελεύθερη ως ήταν και χωρίς υποταγή στο βασίλειο της Αγγλίας». Με τον τρίτο βασιλικό γάµο εκείνη τη χρονιά να µοιάζει ότι απέχει µόλις µερικές εβδοµάδες, ο Εδουάρδος έστειλε τις δικές του αποστολές στη Σκοτία, φέροντας κοσµήµατα για να καλωσορίσουν την κόρη κατά την άφιξή της. Την ίδια στιγµή, προετοιµαζόταν για την ολοκλήρωση των σχεδίων του για τις σταυροφορίες. Μέχρι εκείνο το στάδιο είχε λάβει µια τελική προσφορά από τον Πάπα, την οποία ήταν έτοιµος να δεχθεί, ενώ ένα µικρό κοινοβούλιο από άρχοντες ήταν έτοιµο να κληθεί στο δάσος του Σέργουντ τον Οκτώβριο για να υπάρχει µαρτυρία της έγκρισής της. Εν τω µεταξύ, ο Εδουάρδος µετέβη στο Ντέρµπισαϊρ και το Πικ Ντίστρικτ για κυνήγι. Τότε, ο τροχός της τύχης γύρισε και τα σχέδια του βασιλιά κατέρρευσαν. Όταν έφτασε στο Σέργουντ στα µέσα Οκτωβρίου, κυκλοφόρησε η είδηση για το θάνατο της Κόρης της Νορβηγίας. Πιθανόν είχε δηλητηριαστεί ακούσια, τρώγοντας σάπιο φαγητό κατά τη διάρκεια του ταξιδιού της. Μετά από δύο εβδοµάδες, ήρθε και το επόµενο χτύπηµα. Η Ελεωνόρα της Καστίλλης, που είχε ταλαιπωρηθεί από πυρετό ελονοσίας ενώ βρισκόταν στην ευρωπαϊκή ήπειρο τον προηγούµενο χρόνο, ξαφνικά αρρώστησε βαριά. Παρά τις απεγνωσµένες προσπάθειες να τη σώσουν, η βασίλισσα πέθανε στα τέλη Νοεµβρίου. Ο Εδουάρδος µετέφερε τη σορό της από το Λίνκολν στο Λονδίνο σε µια αργή, πένθιµη ποµπή (σε κάθε στάση του θλιβερού ταξιδιού αργότερα θα τοποθετούσε από ένα µνηµείο) και την έθαψε στο Αββαείο του Γουεστµίνστερ στις 17 ∆εκεµβρίου. Στη συνέχεια, ο βασιλιάς αποσύρθηκε σε ένα µοναστήρι στο Άσριτζ του Χερτφορντσάιρ για να περάσει τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά σε βαθιά θλίψη.

BRITISH LIBRARY-BRIDGEMAN ART LIBRARY

βασιλείς τους, είχαν υιοθετήσει κοινωνικά, οικονοµικά και ηθικά πρότυπα που ήταν φυσιολογικά για την περιοχή νοτίως των συνόρων τους. Την ίδια στιγµή, Άγγλοι (έµποροι, εργάτες και µοναχοί) άρχισαν να µεταναστεύουν στη Σκοτία κατά χιλιάδες, βοηθώντας στην ίδρυση νέων πόλεων ή στην εγκαθίδρυση νέων θρησκευτικών κοινοτήτων, οι οποίες διατηρούσαν τους δεσµούς τους µε την Αγγλία. Στο µεταξύ, Σκοτσέζοι αριστοκράτες έχτιζαν κάστρα (όπως το Κερλάβεροκ κοντά στο Ντάµφρις) κατά το παράδειγµα των Άγγλων και έκαναν γάµους µε τους Άγγλους οµολόγους τους. Και αυτό ήταν γεγονός και για τις αντίστοιχες βασιλικές οικογένειες. Η θεία του Εδουάρδου Α’, Ιωάννα (θάν. 1238), είχε παντρευτεί τον Αλέξανδρο Β’ (θάν. 1249) και η αδερφή του, Μαργαρίτα (θάν. 1275), ήταν η πρώτη σύζυγος του Αλέξανδρου Γ’. Ως εκ τούτου, τίποτα δεν θα ήταν πιο φυσιολογικό από έναν ακόµη βασιλικό γάµο Αγγλίας – Σκοτίας το 1290. Το Μάρτιο της ίδιας χρονιάς, οι άρχοντες της Σκοτίας συγκεντρώθηκαν στα σύνορα του Μπέργκαµ και οµοφώνως συµφώνησαν ότι ο γάµος πρέπει να προχωρήσει. Η µοναδική δυσκολία βρισκόταν στο να αποφασίσουν πώς η νέα σχέση θα λειτουργούσε στην πράξη. Οι Σκοτσέζοι ήθελαν έναν ισχυρό προστάτη για τη βασίλισσά τους που ήταν ακόµα βρέφος και ο Εδουάρδος Α’ ήταν σίγουρα κάτι τέτοιο. Όµως, φοβόντουσαν ότι ίσως κατάφερνε να αποδειχθεί πολύ πιο ισχυρός και να προέβαλε απαιτήσεις που θα έθεταν σε κίνδυνο την ανεξαρτησία της Σκοτίας. Έτσι, την άνοιξη του 1290, γίνονταν πολλές συζητήσεις ανάµεσα στους αντιπροσώπους των

Ο θάνατος της Ελεωνόρας ήταν πιο καταστροφικός για τον Εδουάρδο σε προσωπικό επίπεδο, όµως ο θάνατος της κόρης ήταν εκείνος που άλλαξε το ρου της ιστορίας και µάλιστα µε αιµατηρές συνέπειες. Αν το κορίτσι είχε ζήσει, η ένωση των στεµµάτων θα είχε λάβει χώρα το φθινόπωρο του 1290 και η Αγγλία και η Σκοτία θα ήταν ειρηνικώς ενωµένες για τις επόµενες γενιές. Ο βασιλιάς ίσως είχε πάει σε σταυροφορία για δεύτερη φορά µε τους Σκοτσέζους να πολεµούν στο πλευρό του, όπως υπολόγιζε και κατά την πρώτη του εκστρατεία. Επίσης θα υπήρχε ένα ευρύ πεδίο για συνεργασία Αγγλίας – Σκοτίας. Μαζί, Άγγλοι και Σκοτσέζοι, υπό την καθοδήγηση ενός µονάρχη και των αριστοκρατών του που είχαν παντρευτεί µεταξύ τους, ίσως είχαν στραφεί στην καθυπόταξη των λαών που κατοικούσαν στα βόρεια και δυτικά σύνορα των βρετανικών νησιών (τους «άγριους Σκοτσέζους» των Χάιλαντς και των Νησιών, και τους «άγριους Ιρλανδούς») καταλήγοντας σε ένα βασίλειο

που θα ήταν πρόωρα ενωµένο. Όµως, τίποτα από αυτά δεν επρόκειτο να συµβεί. Ο θάνατος της κόρης δεν επέτρεψε στους Σκοτσέζους να συµφωνήσουν για το ποιος θα έπρεπε να φορέσει το στέµµα της χώρας και ο βασιλιάς της Αγγλίας κλήθηκε να πάει και να «διαιτητεύσει» ανάµεσα στους δύο πιο προφανείς υποψηφίους. Όµως, όταν ο Εδουάρδος βγήκε µετά το πένθος του από το Άσριτζ, θα ανακοίνωνε ένα καταστροφικό σχέδιο Β’ «για τη µείωση των αρµοδιοτήτων του βασιλιά και του βασιλείου των Σκοτσέζων υπό την ηγεµονία του». Προς Πίνακας του βασιλιά Εδουάρδου Α’ απογοήτευση των Σκοτσέζων, ο από τον 14ο αιώνα. Εδουάρδος ανέβηκε βόρεια επιµένοντας ότι ήταν δικαιωµατικώς ο ηγεµόνας της Σκοτίας. Μετά από µια σειρά πράξεων εκφοβισµού και εξαναγκασµού, έπεισε τους δύο κύριους διεκδικητές του θρόνου και ένα πλήθος άλλων, λιγότερο αξιόπιστων, αντιπάλων, να αποδεχθούν την κυριαρχία του. Αργότερα εξανάγκασε τον Τζον Μπάλιολ να προβεί σε µια σαφή πράξη υποταγής, να ακυρώσει την ανεξαρτησία που είχε δοθεί το 1290 και να ταξιδέψει στο Γουεστµίνστερ όποτε το απαιτούσε ο βασιλιάς της Αγγλίας. Με αυτό τον τρόπο, ο Εδουάρδος Α’ µετέτρεψε τους Σκοτσέζους, οι οποίοι ήταν φίλοι και σύµµαχοι των Άγγλων, στους πιο πικρούς εχθρούς τους. Όταν, το 1924 ξέσπασε απρόσµενα πόλεµος ανάµεσα στην Αγγλία και τη Γαλλία, η Σκοτία για πρώτη φορά συµµάχησε µε τη δεύτερη. Έτσι, η τάση για σύγκλιση στα βρετανικά νησιά διακόπηκε και υπήρξε αντιστροφή. Ο Εδουάρδος πέρασε τα τελευταία δέκα χρόνια της ζωής του σφυροκοπώντας τους Σκοτσέζους και καταστρέφοντας τη χώρα τους µε φωτιές και σφαγές σε µια προσπάθεια να τους πείσει να δεχθούν την εξουσία του. Κάνοντας κάτι τέτοιο, παγίωσε την εχθρική σχέση ανάµεσα στις δύο χώρες, που εξακολούθησε να υφίσταται και µετά το τέλος του Μεσαίωνα και που, σε ορισµένα σηµεία, υπάρχει ακόµη και σήµερα. Κάποια στιγµή, οι Σκοτσέζοι είχαν προσπαθήσει να γίνουν σαν τα ξαδέρφια τους, που ζούσαν νοτίως των συνόρων. Κατά τα χρόνια πριν το 1290, πολλοί από αυτούς έδιναν µε χαρά στους γιους τους το όνοµα Εδουάρδος. Αυτό Ο Μαρκ Μόρις στο µέλλον δεν θα το έκαναν. «Όσο παραµένουν ζωνταείναι ιστορικός και παραγωγός νοί εκατό από εµάς», είχαν γράψει σε φηµισµένη επιραδιοφώνου. στολή τους προς τον Πάπα το 1320, «δεν θα υποκύψουµε Μελέτησε και ποτέ και υπό κανέναν όρο στην κυριαρχία των Άγγλων». δίδαξε Ιστορία Ήταν µια εκ βαθέων αλλαγή, την οποία είχε προκαλέσει στα Πανεπιστήμια ο θάνατος ενός 7χρονου κοριτσιού και ο τροµερά λανθαΛονδίνου και σµένος υπολογισµός του Εδουάρδου Α’. Οξφόρδης.

Ο Εδουάρδος τερµάτισε αποφασιστικώς την εξουσία της Ουαλίας µε µια φοβερή επίδειξη στρατιωτικής υπεροχής

history (all).ps Front - 11

T1 -

2012/02/07 18:45:06

Black CyanMagentaYellow

Προσέχετε τι αγοράζετε

Η Γερμανία επιβάλλει στις οικονομίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης διάφορους περιορισμούς, οι οποίοι μερικές φορές φαίνονται παράλογοι. Στη Γερμανία, όμως, οι ιδιαίτεροι καταναλωτικοί περιορισμοί έχουν την ιστορία τους. Η Σήλα Όγκιλβυ, ο Μάρκους Κέπκερ και η Τζανίν Μαίγκραθ εξηγούν πώς αυτοί οι κανόνες ενείχαν σοβαρές οικονομικές επιπτώσεις

Αγορά του 18ου αιώνα στη Γερμανία, όπου αυστηροί νόμοι καθόριζαν ποια αγαθά μπορούσε να αγοράσει κάθε κοινωνική τάξη.

Οι καταναλωτές σε αυτό το πανηγύρι του 1830 στη Λειψία μπορούσαν να αγοράσουν ό,τι επιθυμούσαν, αλλά λίγες δεκαετίες νωρίτερα οι νόμοι θα περιόριζαν τις επιλογές τους.

BRIDGEMAN

ALAMY

Μ 42

Ε ΤΑ ΣΗΜΕΡΙΝΑ δεδοµένα η Μαγκνταλένα Σαίτλιν δεν έκανε κάτι κακό. Για ένα γερµανικό χωριό του 1708 όµως, η συµπεριφορά της ήταν εξοργιστική. Η 34χρονη σύζυγος υφαντουργού συνήθιζε να φορά ένα «υπερβολικά µεγάλο περιαυχένιο, ανάρµοστο µε την κοινωνική της θέση», γεγονός που αποτελούσε κατάφωρη παραβίαση των κυβερνητικών, ενδυµατολογικών κανονισµών. Οι τοπικοί υπεύθυνοι για την επιβολή των νόµων περί ένδυσης είχαν ήδη προειδοποιήσει δύο φορές τη Μαγκνταλένα. Έτσι, ο πά-

στορας του χωριού µετά τη λειτουργία της Κυριακής έκανε κήρυγµα εναντίον της ενδυµατολογικής επιτήδευσης στοχοποιώντας ειδικώς το µαντήλι της Μαγκνταλένα. Τελικώς, οι λογοκριτές κάλεσαν τη Μαγκνταλένα και της ζήτησαν να απολογηθεί ενώπιον του τοπικού εκκλησιαστικού δικαστηρίου. Όταν αυτή διαµαρτυρήθηκε εναντίον της απαγόρευσης του αγαπηµένου της µαντηλιού υποστηρίζοντας ότι επρόκειτο για δώρο και πως άλλοι συγχωριανοί της φορούσαν παρόµοια, η υποµονή των λογοκριτών εξαντλήθηκε: Της είπαν να σταµατήσει µια και καλή να το φορά και της επέβαλαν πρόστιµο 11 κρόιτσερ –περίπου 4 ηµεροµίσθια για ένα το-

πικό υφαντουργό. Οι οικονοµολόγοι εξακολουθούν µεν να µην γνωρίζουν τι ακριβώς προκαλεί την οικονοµική ανάπτυξη, αλλά ξέρουν ότι της βιοµηχανικής επανάστασης προηγήθηκε µία σωρεία δοµικών αλλαγών. Μία ιδέα, που κερδίζει έδαφος ως προς τις αλλαγές αυτές, είναι αυτό που είναι περισσότερο γνωστό ως η «καταναλωτική επανάσταση». Μεταξύ του 1650 και του 1800, σε ορισµένες ευρωπαϊκές χώρες οι άνθρωποι άρχισαν να αγοράζουν φθηνά προϊόντα µόδας, έτοιµα προς κατανάλωση τρόφιµα και εξωτικά αγαθά, όπως τσάι, καφές και σοκολάτα. Η ιδέα πως κάποιος µπορεί να αγοράσει φθηνά και ελκυστικά

➣

history (all).ps Back - 11

T1 -

2012/02/07 18:45:06

Black CyanMagentaYellow

Καταναλωτικοί νόµοι

προϊόντα στην αγορά αντί να τα παράξει με κόπο στο σπίτι του για προσωπική κατανάλωση με το πνεύμα της οικιακής αυτάρκειας ενέπνευσε πολλούς ανθρώπους να μετατρέψουν τμήμα του χρόνου, που διέθεταν για διασκέδαση και παραγωγή

Οι παραδοσιακές κοινωνίες έχουν συχνώς άγραφους κανόνες ως προς το τι επιτρέπεται στους ανθρώπους (και ειδικώς στις γυναίκες) να φορούν. Ορισμένες όμως πηγαίνουν πιο μακριά και θεσμοθετούν νόμους για αυτά τα ζητήματα. Τα γερμανικά

Οι επικεφαλής των συντεχνιών πίεζαν για τη θεσμοθέτηση νόμων

Υπάρχουν πολλά στοιχεία που δείχνουν πως αυτό ακριβώς συνέβη στην Ολλανδία και την Αγγλία περίπου ένα αιώνα πριν ξεκινήσει η εκβιομηχάνιση σε εργοστασιακή κλίμακα στη δεκαετία του 1780. Ωστόσο, η Ολλανδία και η Αγγλία αποτελούσαν τα «οικονομικά θαύματα» της εποχής τους. Η «επανάσταση της κατανάλωσης» και η «επανάσταση της εργατικότητας» ήταν αυτές που οδήγησαν στην οικονομική ανάπτυξη σε άλλους τομείς; Για να απαντηθεί το ερώτημα, πρέπει να δούμε άλλες οικονομίες, που αναπτύχθηκαν με επιτυχία αλλά ακολούθησαν διαφορετικούς δρόμους προς την ανάπτυξη. Η Γερμανία ειδικώς είναι ένα καλό πεδίο δοκιμών αυτών των θεωριών επειδή αναπτύχθηκε πιο αργά σε σύγκριση με την Αγγλία και την Ολλανδία πριν από το 1800, αλλά με μεγαλύτερη ταχύτητα μετέπειτα. Διαθέτει επίσης ένα εξαιρετικά πλούσιο αρχειακό υλικό, το οποίο καταγράφει τις καταναλωτικές συνήθειες των ανθρώπων και πώς αυτές διέπονταν από κανονισμούς.

Οι Γερμανοί χωρικοί –εδώ σε πίνακα του 18ου αιώνα- μπορούσαν να υποστούν βαριά πρόστιμα αν φορούσαν λαμπρό ρουχισμό.

Οι ανώτερης κοινωνικής προέλευσης πολίτες, όπως αυτοί από το τέλος του 16ου αιώνα, υποστήριζαν τους ενδυματο λογικούς νόμους που κρατούσαν στη θέση τους τις χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις.

Πρωσικό διάταγμα του 1731 (σε τσάντα για αγορές), που απαγορεύει σε γυναίκες χαμηλότερων κοινωνικών τάξεων να φορούν μεταξωτά.

είδος προστατευτισμού έναντι του ανταγωνισμού των ξένων παραγωγών. Οι τοπικές κοινωνίες υποστήριζαν τους νόμους «δαπανών» με σκοπό να απαγορεύσουν τις ελευθεριάζουσες συμπεριφορές καθώς πίστευαν πως θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην αύξηση των γεννήσεων νόθων παιδιών που θα επιβάρυναν το σύστημα κοινωνικής πρόνοιας. Οι κληρικοί υποστήριζαν τους νόμους για να περιορίσουν την ενασχόληση με τα γήινα και την πολυτελή κοινωνικότητα. Οι δε γραφειοκράτες και στρατιωτικοί έβλεπαν με καλό μάτι τους νόμους «δαπανών» επειδή έκαναν τους απλούς πολίτες να ξοδεύουν λιγότερα για τους ίδιους και να αποδίδουν μεγαλύτερα φορολογικά έσοδα. Έτσι, ένα ολόκληρο σύμπλεγμα ισχυρών ομάδων πίεσης στην πρώιμη φάση των σύγχρονων γερμανικών τοπικών κοινωνιών ενδιαφέρονταν για τον έλεγχο γενικώς της κατανάλωσης ή τουλάχιστον για τον έλεγχο της κατανάλωσης άλλων πολιτών. Οι κύριοι στόχοι τους ήταν οι γυναίκες, οι νέοι και οι κατώτερες κοινωνικές τάξεις. Τα ευυπόληπτα μέλη της άρχουσας τάξης πίστευαν πως θα υπήρ-

BRIDGEMAN/DREAMSTIME

Οικονομικά θαύματα

κρατίδια θεσμοθέτησαν μεταξύ του 1244 και του 1816 τουλάχιστον 1350 νόμους ένδυσης για τους ανθρώπους και αυτοί αποτελούσαν ένα μόνο τμήμα του ευρύτερου κανονιστικού πλαισίου «δαπανών», που όριζαν τι μπορούσαν να φορούν, να τρώνε, να πίνουν και να κάνουν για τη διασκέδασή τους οι πολίτες. Αυτοί οι νόμοι ετύγχαναν ευρύτερης κοινωνικής υποστήριξης. Τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα υποστήριζαν τους νόμους αυτούς προκειμένου να αποτρέψουν τα μέλη των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων, που πολώνονταν προς τα πάνω από την αμφισβήτηση της προνομιακής θέσης τους στην κοινωνία. Αντιστοίχως, οι άνδρες υποστήριζαν τους νόμους επειδή τους βοηθούσαν να αντισταθούν στις απαιτήσεις των συζύγων και των θυγατέρων τους για νέες μόδες. Όπως χαρακτηριστικά το έθεσε ένας νομοθέτης το 1621: «Οι νόμοι μπορούν να κυριαρχούν επ’ αυτών αν και οι σύζυγοί τους δεν μπορούν». Με το ίδιο σκεπτικό, οι εργοδότες υποστήριζαν τους νόμους ένδυσης προκειμένου να αποτρέψουν τις απαιτήσεις των εργαζομένων τους για υψηλότερους μισθούς. Οι επικεφαλής των συντεχνιών πίεζαν για τη θεσμοθέτηση νόμων που θα υποχρέωναν τους απλούς πολίτες να φορούν υφαντά και γούνες εγχώριας παραγωγής, ένα

akg-images/bridgeman

αγαθών οικιακής αυτάρκειας, σε εργασία με στόχο την απόκτηση εισοδήματος από την παραγωγή και πώληση προϊόντων στην αγορά –μία παράλληλη «επανάσταση της εργατικότητας». Αυτή η διασύνδεση μεταξύ κατανάλωσης και «εργατικότητας» συνέβαλλε στην ανάπτυξη της οικονομίας μέσω του κινήτρου που δόθηκε στους ανθρώπους να εργάζονται περισσότερο, να αποκτούν νέες εργασιακές δεξιότητες και να κάνουν ευρεσιτεχνίες.

χαν αρνητικές κοινωνικές εξελίξεις αν θα επιτρεπόταν στους απλούς πολίτες να ντύνονται, να τρώνε, να πίνουν και να διασκεδάζουν όπως εκείνοι το επιθυµούσαν. Έτσι, οι λογοκριτές στο Εµπχάουζεν προσπάθησαν να αποτρέψουν τη Μαγκνταλένα Σαίτλιν, σύζυγο φτωχού υφαντουργού, από την απόλαυση πολυτελειών. Οι λογοκριτές του γειτονικού Βίλντµπεργκ έκαναν το ίδιο το 1684 συµβουλεύοντας την Άννα Ντοροτέα, σύζυγο του υφαντουργού Κάσπαρ Κουέντς, «να βγάλει το περιαυχένιο που φορά επειδή δεν επιτρέπεται να το φορά». Οι κοινοτικοί λογοκριτές επίσης στόχευσαν τους νέους, επιβάλλοντας το 1662 στον Χάννι Γιάκοµπ Άιτελ, το γιο ενός υφαντουργού, πρόστιµο ίσο µε το µισθό δύο εβδοµάδων «επειδή φορούσε πολύ φαρδιά παντελόνια, µόδα την οποία δεν δικαιούται να απολαµβάνει» και απειλώντας τον πως «αν ξαναβάλει τέτοια παντελόνια, εν ονόµατι της εξουσίας του πρίγκιπα θα κατασχεθούν». Ορισµένες φορές ακόµη και τα µέλη της άρχουσας τάξης χρησιµοποιούσαν τους νόµους περί ένδυσης για να καταδιώκει το ένα το άλλο. Ωστόσο, ενώ οι νόµοι «δαπανών», όπως κάθε άλλος νόµος, ποτέ δεν εφαρµόζονταν πλήρως, αυτό

Απεικόνιση του 18ου αιώνα (πάλι πάνω σε τσάντα για αγορές), που δείχνει μία κυρία να πίνει σοκολάτα, συνήθεια της καταναλωτικής επανάστασης.

που έκαναν ήταν να αυξάνουν το κόστος και το ρίσκο κατανάλωσης νέων αγαθών. Όπως είδαµε νωρίτερα, τα χωριά διόριζαν λογοκριτές προκειµένου να επιτηρούν «την υπερβολική επίδειξη ραπτικής δεξιοτεχνίας που έχει ξεφύγει από τα όρια». Τα τοπικά εκκλησιαστικά δικαστήρια επέβαλλαν πρόστιµα σε παραβάτες των ενδυµατολογικών νόµων και απειλούσαν να κατάσχουν τα απαγορευµένα ρούχα. Οι κληρικοί έκαναν κήρυγµα ή ανοιχτώς στοχοποιούσαν τους παραβάτες επισύροντας πάνω τους την κοινωνική κριτική. Όταν οι διδαχές, τα κηρύγµατα, οι δηµόσιες αποδοκιµασίες, οι δικαστικές κλήσεις, τα πρόστιµα και οι απειλές κατάσχεσης αποτύγχαναν, οι κοινωνίες κατέφευγαν σε πιο βαριές τιµωρίες, όπως η στέρηση κοινωνικής πρόνοιας. Παραδείγµατος χάριν, το 1687, όταν η 54χρονη Άννα Μαργκρέθα Τσάιχερ αιτήθηκε επιδόµατος πενίας, το εκκλησιαστικό δικαστήριο του Βίλντµπεργκ την απέρριψε επειδή «ο γιος και η κόρη αυτής της χήρας Τσάιχερ έχουν αφεθεί να γίνουν δηµόσια αντιληπτοί πως φορούν ρουχισµό πέραν του τι τους είναι επιτρεπτό».

Ενδυματολογικά πρόστιμα Θα µπορούσε όµως να υποστηριχθεί πως αυτά τα πρόστιµα απο-

δεικνύουν απλώς ότι οι ενδυµατολογικοί κανονισµοί ήταν αναποτελεσµατικοί. Όµως τα πρόστιµα, παρά το γεγονός ότι δεν απέτρεπαν εντελώς τους ανθρώπους να φέρουν απαγορευµένο ρουχισµό, αύξαναν το κόστος του. Άλλωστε, το εν λόγω αρχείο καταγράφει µόνο την κατανάλωση εκείνων που µπορούσαν να πληρώσουν το πρόστιµο συν την αξία των απαγορευµένων ενδυµάτων. Ακόµη και για έναν ενήλικο άνδρα, η µέση αξία του ενδυµατολογικού προστίµου αντιστοιχούσε σε δύο ηµεροµίσθια για ένα υφαντουργό –το πιο σηµαντικό επάγγελµα µιας τοπικής κοινότητας. Για µία γυναίκα, το βάρος ενός τέτοιου προστίµου ήταν ακόµη πιο µεγάλο –τέσσερα ηµεροµίσθια για µία ανεξάρτητη υφάντρια, έξι για µία οικιακή βοηθό. Αν και οι ενδυµατολογικοί νόµοι δεν µπορούσαν να εµποδίσουν τους ανθρώπους να καινοτοµήσουν, τα πρόστιµα που επέβαλλαν αύξαναν το κόστος και το ρίσκο της συµµετοχής τους σε µία καταναλωτική επανάσταση, ιδιαίτερα για τις γυναίκες, τους νέους και τους φτωχούς. Ενδεχοµένως δεν είναι σύµπτωση το γεγονός ότι στην Αγγλία και την Ολλανδία, τα οικονοµικά θαύµατα της προβιοµηχανικής Ευρώπης, οι ενδυµατολογικοί νόµοι περιέπεσαν σε αχρηστία γύρω στο 1600, µόλις πριν ξεκινήσει στις χώρες αυτές η καταναλωτική επανάσταση. Στη Γερµανία η καταναλωτική επανάσταση ξεκίνησε µεταξύ των απλών πολιτών πολύ αργότερα, κατά το τέλος του 18ου αιώνα, όταν οι νόµοι «δαπανών» τελικώς καταργήθηκαν. Τότε, ακόµη και οι σύζυγοι φτωχών υφαντών, όπως η Μαγκνταλένα Σαίτλιν, θα µπορούσαν να ξοδέψουν τα χρήµατά τους σε φανταχτερά ρούχα βελτιώνοντας την αισθητική τους και πιθανώς συµβάλλοντας στην οικονοµική ανάπτυξη της χώρας. Η Σήλα Όγκιλβυ είναι καθηγήτρια Οικονομικής Ιστορίας και οι Μάρκους Κέπκερ και Τζανίν Μαίγκραθ είναι ερευνητικοί καθηγητές Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ.

history (all).ps Front - 12

T1 -

2012/02/07 18:45:07

Black CyanMagentaYellow

και πάντα, πάντα µετά τη συνουσία. Θα ήταν λιγότερο πιθανό να ξεφύγουν οι σύζυγοι από τη συνήθεια όταν θα είχαν εξοικειωθεί µε τη γλύκα της γεννητικής υγιεινής. Και ωγή, αραγ αναπ την για λεξη «το γεµάτο πορτο«∆ιά τη από Συµβουλή του δρ. Γκρέιαµ ου είδους!», 1783. φόλι της Αφροδίτην αύξηση και βελτίωση του ανθρώπιν της και το ανδρικό πρότυπο αγάπης» θα ήταν πάντα ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ έτοιµα να υπακούσουν «στα καλέχρήσιµη συµβουλή, σµατα του Υµεναίου!» την οποία µπορούσε Ψηλός, εµφανίσιµος και πολύ να προσφέρει ο δρ. πειστικός, ο Τζέιµς Γκρέιαµ (1745Τζέιµς Γκρέιαµ 94) είδε τη φήµη του να εκτοξεύεστους σύγχρονούς του Άγγλους της ται σε ολόκληρη τη χώρα ακόµη και γεωργιανής εποχής ήταν να πλένουν πριν αρχίσει να παραδίδει µαθήµατα γεννητικά τους όργανα. τα στο θέµα της αναπαραγωγής. Τον Συνιστάτο πλύση πρωί και βράδυ Ιούλιο του 1780 άνοιξε στο Λονδίνο

…συγκεκριµένα µέρη, τα οποία το η νύχτα, επόµενο πρωί, µετά από µία κοπιώδ µασµένα, θα ξεκουράζονταν, πλαδαρά και κρε βατου όπως τα δύο µάτια ενός νεκρού πρό ιού, µε χαρ µοσ ς στην άδεια υγρή κύστη ενό νερού υ ένο ωµ συχνή και ακριβή χρήση παγ , ίρες σφα θα γίνονταν σαν δύο ατσάλινες µισού κιλού έκαστη

Απεικόνιση του Γκρέιαμ, του αυτόκλητου φιλόσοφου της ψυχής, το 1785.

Το Μέγα Ουράνιο Κρεβάτι: βοήθηµα γονιµότητας από τους ουρανούς Το πιο ερωτικό και περίτεχνο βοήθημα γονιμότητας στον κόσμο αποκαλύφθηκε στο κοινό την άνοιξη του 1781. Με διαστάσεις 4Χ3 μέτρα, το «ιατρικό, μαγνητικό, μουσικό, ηλεκτρικό κρεβάτι» είχε για ουρανό ένα τεράστιο θόλο με μουσικά κουτάκια, γιρλάντες από λουλούδια και ένα ζευγάρι ζωντανά τρυγόνια. Στην κορυφή του έστεκε ένα άγαλμα του Υμεναίου, θεού του γάμου, ο οποίος κρατούσε ψηλά έναν πυρσό που «σπινθήριζε ηλεκτρική φωτιά». Καθώς τα μηχανικά τμήματα έπαιζαν, ερεθιστικοί ανατολίτικοι ήχοι και «αιθέρια» αέρια ελευθερώνονταν από μία συσκευή μέσα στο θόλο.

Το εσωτερικό του ήταν επενδυμένο με καθρέπτες, οι οποίοι αντανακλούσαν δέσμες φωτός και «έπαιζαν» πάνω στα μαξιλάρια και τα σώματα των εραστών. Ένα επικλινές εσωτερικό πλαίσιο του κρεβατιού ωθούσε ευγενικά τον «κύριο» να «ακολουθήσει την κυρία του στην κατηφόρα» και να βοηθήσει τη σύλληψη. Εν τω μεταξύ, ένας κύκλος μαγνητών κάτω από τα στρώματα παρείχε μία «ερεθιστική κίνηση, η οποία δονείτο, εμψύχωνε και έλιωνε το μυελό των οστών». Η κινητικότητα του «ευτυχούς ζευγαριού» παρήγαγε περισσότερη μουσική. Αυλοί μουσικών οργάνων,

οι οποίοι στήριζαν το θόλο του κρεβατιού εξέπεμπαν «ουράνιους ήχους». Εκείνοι αυξάνονταν σε ένταση με την έφεση των ασθενών του Γκρέιαμ και ξεχύνονταν σε μεγαλειώδη, αναπαραγωγική κορύφωση. Η ηλεκτρική δημιουργία του Γκρέιαμ είχε για μόνωση 40 γυαλιστερούς πολύχρωμους κρυστάλλινους κίονες. Χαραγμένη σε σκούρο χρυσό, η αγαπημένη εντολή του γιατρού ήταν τοποθετημένη πάνω από ένα ρολόι στην κορυφή του κρεβατιού και φωτιζόταν με ηλεκτρισμό: «Να είστε καρπεροί, να πολλαπλασιάζεστε και να γεμίζετε τη Γη!»

Ο Γκρέιαµ ήταν αριστοτέχνης του θεάµατος

Μία γενιά υπερανθρώπων Αρχικώς, ο γιατρός πρόσφερε σεξουαλική διαφώτιση µε σχετική διακριτικότητα. Άτεκνα παντρεµένα ζευγάρια µπορούσαν να αγοράσουν αντίτυπα «συµβουλών προσωπικής ιατρικής». Στην αποµόνωση του υπνοδωµατίου τους µάθαιναν πώς να εµπλουτίσουν το αγγλικό έθνος µε µία γενιά υπερανθρώπων. Η ζωηρή πρόζα προωθούσε τη σεξουαλική έκσταση της γαµήλιας αρµονίας, της κοινής σύνθεσης µουσικής και της οικογενειακής προσευχής. Ο Γκρέιαµ συνιστούσε επίσης χορτοφαγία, καθαρό αέρα και σωµατική άσκηση. Ασφαλώς, περισσότερο σηµαντική ήταν η ενδελεχής υγιεινή των γεννητικών οργάνων. Αν όµως εκείνη δεν απέδιδε, υπήρχε πάντα το µαγνητικό-ηλεκτρικό κρεβάτι. Αν είναι για κάτι και τώρα γνωστός στην Αγγλία ο Τζέιµς Γκρέιαµ, είναι για εκείνο το εξαιρετικό έπιπλο (αριστερά). Η προσέλευση στο Αντέλφι του Γκρέιαµ ήταν πολύ επιτυχηµένη και έτσι εκείνος άνοιξε στο Πολ Μολ και δεύτερο γραφείο, το «Ναό του Καρπερού Υµένος». Εκεί παρουσίασε το

BRIDGEMAN ART LIBRARY

Με αφορμή την ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου, η Λύντια Σάιζον περιγράφει πώς η κακή φήμη του Τζέιμς Γκρέιαμ ως διάσημου σεξοθεραπευτή επισκίασε τις πραγματικά εμπνευσμένες ιδέες του

βιβλίο του «∆ιάλεξη για την αναπαραγωγή» και διοχέτευσε όσα γνώριζε σε µία ευρέως βελτιωµένη έκδοση του αστρικού κρεβατιού. Επρόκειτο για την υλοποίηση µιας φαντασίωσης, αλλά οικονοµικώς ήταν καταστροφή. Ακόµη και χρεώνοντας 50 λίρες τη βραδιά δεν θα µπορούσε να αποσβέσει το τεράστιο οικονοµικό κόστος. Παρά το γεγονός ότι εξασφάλισε στον Τζέιµς Γκρέιαµ µία θέση στις υποσηµειώσεις της Ιστορίας, το περιβόητο κρεβάτι του έχει επισκιάσει εδώ και καιρό άλλες, πολύ περισσότερο ενδιαφέρουσες πτυχές του έργου του, οι οποίες τον καθιστούν χαρακτηριστικό άνθρωπο του ∆ιαφωτισµού. Ο Γκρέιαµ ασπάστηκε όλες τις συ-

BRIDGEMAN ART LIBRARY/THE PRINT COLLECTOR-ALAMY

Ιστορικό σεξ & υγεία

το εξαιρετικό του ίδρυµα ηλεκτροµαγνητικής ιατρικής, το «Ναό της Υγείας», όπου προσέφερε υγιεινή, τέχνη κι επιστήµη σε ίσες δόσεις. Οι ευκατάστατοι επισκέπτες κατέφθαναν σε αριθµούς, οι οποίοι απαιτούσαν κανόνες κυκλοφορίας για τις άµαξές τους. « Τίποτα δεν θα µπορούσε να είναι περισσότερο εντυπωσιακό» παρατήρησε ένας επισκέπτης εκστασιασµένος από τις φαντασµαγορικές επιδείξεις του Γκρέιαµ. Ο γιατρός «υποσχόταν να τραβήξει την αστραπή από τα σύννεφα του ουρανού». Ηλεκτρικοί σπινθήρες ξεπηδούσαν µέσα από µία επάργυρη γυάλινη συσκευή πρωτόγνωρης µεγαλοπρέπειας. Ενόσω εξωτικά αρώµατα και απόµακρη µουσική τρύπωναν σε κάθε κηροφώτιστο δωµάτιο, τεράστιοι φλογισµένοι δράκοι, µεγάλες σφαίρες, επιχρωµατισµένες πρισµοειδείς κολώνες και ελικοειδείς κίονες καθρεφτίζονταν σε κάθε γυαλιστερή επιφάνεια. Τις διαλέξεις του Γκρέιαµ βοηθούσε µία ακολουθία ροδαλών γυναικών - θεών της υγείας, ανάµεσά τους και µία όµορφη ανώνυµη νεαρή, η µετέπειτα Έµµα Χάµιλτον, ερωµένη του ναυάρχου Νέλσονα.

ναρπαστικές, νέες εξελίξεις του 18ου αιώνα και τις αναδιαµόρφωσε προσδίδοντάς τους εντυπωσιακές αυθεντικές µορφές. Ο ηλεκτρισµός ήταν η περισσότερο εντυπωσιακή και ορατή από τις επιστηµονικές ανακαλύψεις της εποχής. Ο «αυτοκράτορας των κοµπογιαννιτών» -όπως τον «βάφτισε» ένα θεατρικό έργο- ήταν ένας από τους γιατρούς, οι οποίοι ήταν πεπεισµένοι για τις θεραπευτικές του ιδιότητες. Ο µαγνητισµός ήταν επίσης φηµισµένος ως µέθοδος θεραπείας και ο φιλόδοξος δρ. Γκρέιαµ δεν άργησε να επενδύσει και σε εκείνον. Ωστόσο, ο περισσότερο δηµοφιλής κλάδος της φυσικής φιλοσοφίας ήταν η πνευµατική χηµεία –η επιστήµη των αερίων. Ο Τζόζεφ Πρίσλεϋ είχε µόλις εντοπίσει το οξυγόνο και το υποξείδιο του αζώτου όταν ο Γκρέιαµ ξεκίνησε να τα χρησιµοποιεί στις θεραπείες του σε συνδυασµό µε τον αιθέρα. ∆ιαφήµιζε ιατρικές τεχνητές «ατµόσφαιρες» πολύ πριν τα σχετικά πειράµατα του χηµικού Χάµφρυ Ντέηβις. Έχοντας πάντα επίγνωση της επίδρασης της φαντασίας στη σωµατική υγεία, ο Γκρέιαµ ήταν πρωτοπόρος και στη µουσικοθεραπεία. Στους «Ναούς» του αντηχούσαν οι αλλόκοτοι ήχοι της γυάλινης αρµόνικα, την οποία εφηύρε ο Βενιαµίν Φραγκλίνος. Ο Γκρέιαµ ήταν αναλόγως εφευρετικός ως προς τη διακό-

σµηση εσωτερικών χώρων: νέες τεχνικές φωτισµού, θεατρικού σχεδιασµού, φώτιζαν µαγευτικά δείγµατα υαλουργίας µε εκπληκτικά αποτελέσµατα. Ο Γκρέιαµ ήταν αριστοτέχνης του θεάµατος σε µία εποχή, η οποία το λάτρευε. Κάτω από την αστραφτερή επιφάνειά τους, , οι ιδέες του ήταν πολιτικώς προοδευτικές. Χρησιµοποίησε τις διαλέξεις του και τη διαφήµιση για να καταδικάσει την πορνεία και να υπερασπιστεί το δικαίωµα των γυναικών στη µόρφωση. Καταδίκασε την αιµατοχυσία του Πολέµου της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ και πρόβλεψε ακόµη και τη γέννηση του κινήµατος εναντίον της δουλείας. Ο Γκρέιαµ φλέρταρε µε τη δηµοσιότητα και λάτρευε τα φώτα της. Χάρη στην ευφυή αυτοπροβολή του εκµεταλλεύτηκε στο έπακρο τον αναπτυσσόµενο δηµόσιο γραπτό λόγο. Αν όµως δοξάστηκε στις εφηµερίδες, καταστράφηκε και πάλι σε εκείνες. Καθώς η καλή κοινωνία τού άνοιγε τα πορτοφόλια της, οι σατιρικοί συγγραφείς τον στοχοποιούσαν. Συντόµως, ο γιατρός έγινε µια γραφική µορφή της εποχής του. Ο γιατρός συνήθιζε να υποστηρίζει ότι, όπως και η υγρή µύτη ενός σκύλου, «η ψυχρή, λαµπερή, πλήρης, υγρή, ευχάριστη σφριγηλότητα των γεννητικών οργάνων» ήταν δείκτης σωµατικής τελειότητας. Καθώς επαινούσε την κατάσταση των γεννητικών οργάνων ως βαρόµετρο φυσικής ευεξίας, έτσι και ο ίδιος εκπροσωπούσε την ηθική υγεία του αγγλικού έθνους. Στο πρόσωπο του «αυτοκράτορα των κοµπογιαννιτών», οι σατιρικοί, οι οποίοι συλλογίζονταν τις παθολογίες του κράτους, βρήκαν µία ελαστική εικόνα. Η φιγούρα του «εµπειριστή του ηλεκτρισµού» χρησιµοποιήθηκε για να αναλυθεί η µόδα, η πολυτέλεια, η κοινωνική αναρρίχηση και η ευπιστία του κοινού.

Ο πίνακας «Exhibition Stare- Case» (1800) του Τόμας Ρόουλαντσον, απεικονίζει πλήθη στη Βασιλική Ακαδημία στον Οίκο Σόμερσετ. Το άγαλμα της Αφροδίτης ενδέχεται να αποτελεί μνεία στην περισσότερο διάσημη από τις «Θεές της Υγείας» του Γκρέιαμ, την Έμμα Χάμιλτον.

Μεγάλα πολιτικά γεγονότα, καθώς και θεµατικές αναζητήσεις, όπως η πολυγαµία, απεικονίζονταν µε σηµείο αναφοράς τον Γκρέιαµ. Ήταν εµβληµατική φυσιογνωµία του 18ου αιώνα όσο και οι µεγάλοι επιστήµονες, συγγραφείς και φιλόσοφοί του. Ήταν µία περίοδος γεµάτη από µικρούς ανθρώπους, οι οποίοι προσπαθούσαν να γίνουν µεγάλοι σε έναν κόσµο όπου ανθούσε το εµπόριο. Ο αυτόκλητος φιλόσοφος της ψυχής θα µπορούσε να ήταν ένας εφευρετικός επιχειρηµατίας, αλλά τα οικονοµικά δεν ήταν το δυνατό σηµείο του. Ποτέ δεν απέκτησε την περιουσία, την οποία πίστευε τόσο πολύ πως δικαιούτο. Η Λύντια Σάισον είναι δημοσιογράφος, συγγραφέας και πρώην ραδιοφωνικός παραγωγός του BBC.

history (all).ps Back - 12

T1 -

2012/02/07 18:45:07

Black CyanMagentaYellow

Εν τη γενέσει

Ο ΕΡΝΤΟΓΑΝ, Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ Ο Ταγίπ Ερντογάν με τη σύζυγό του στις εκλογές του 2002.

Τα τουρκικά

µεγέθη

του Αφεντούλη Λαγκίδη

Κάθε μήνα, καταξιωμένοι Έλληνες αναδεικνύουν ειδήσεις, οι οποίες ξεφεύγουν από τα πρωτοσέλιδα και ετοιμάζονται να γράψουν Ιστορία

Ο Αφεντούλης Λαγκίδης είναι διεθνολόγος.

Ο 2012, του οποίου διανύουµε ήδη τον δεύτερο µήνα, αν µη τι άλλο υπόσχεται να µας κρατήσει σε εγρήγορση είτε µε εξελίξεις στο εσωτερικό της Ελλάδας, είτε µε εξελίξεις στον εξωτερικό της περίγυρο και δη τον άµεσο. Μια µατιά στην πολιτική και διπλωµατική ατζέντα των εξελίξεων στην Τουρκία, πείθει για του λόγου το αληθές. Τα πολιτικά δεδοµένα στην εκείθεν του Αιγαίου χώρα έχουν σίγουρα αλλάξει από τον Νοέµβριο της περασµένης χρονιάς, όταν και ανέκυψε σοβαρό απ’ ό, τι φαίνεται ζήτηµα µε την υγεία του Τούρκου πρωθυπουργού, του οποίου η πορεία εµφανιζόταν -µετά τη συντριπτική νίκη του 50% στις παρελθούσες εκλογές- προδιαγεγραµµένη. Με δεδοµένα 2011, έπετο «επόµενη στάση … προεδρία» για τον Ταγίπ Ερντογάν, απ’ όπου επέπρωτο να ελέγχει, αναβαπτισµένος στην λαϊκή εντολή (λόγω άµεσης εκλογής), τις πολιτικές εξελίξεις όντας η «φαιά εξουσία», ο νέος «εθνάρχης». Όλα αυτά τα δεδοµένα, τίθενται υπό αµφισβήτηση εφόσον επιβεβαιωθούν οι δυσοίωνες για την υγεία του Τούρκου πρωθυπουργού φήµες. Πέραν της σεναριολογίας για το ποιο πρόσωπο είναι

ικανό και έχει τις περισσότερες πιθανότητες να διαδεχθεί τον Ταγίπ Ερντογάν και η οποία αναµφισβήτητα θα µας απασχολήσει στο προσεχές µέλλον, υπάρχουν κάποιες υπόγειες, πλην όµως όχι αδιόρατες, τάσεις στο εσωτερικό της τουρκικής πολιτικής, κοινωνικής και οικονοµικής ζωής. Μια από αυτές, η πιο σηµαντική ίσως για την απόλυτη επί του παρόντος κυριαρχία Ερντογάν –και πέρα από την αναµφισβήτητα χαρισµατικότητά του- στο τουρκικό πολιτικό στερέωµα, είναι η διόγκωση, στο σύνολο σχεδόν των δεικτών της τουρκικής οικονοµίας, πράγµα που όχι µόνο εξασφαλίζει συνθήκες σχετικής ευηµερίας σε ευρύτερα στρώµατα της τουρκικής κοινωνίας, αλλά και απαξιώνει τις όποιες εναλλακτικές πολιτικές -άρα και πολιτικούς σχηµατισµούς. Στην πολιτική και στην περίπτωση µας στη ∆ιεθνή ειδικότερα, είναι πάντοτε χρήσιµοι οι αναστοχασµοί που προκύπτουν από µια µελέτη στο ιστορικό παρελθόν, πρόσφατο και απώτερο. Στην περίπτωση της Τουρκίας µια µατιά –σύντοµη- στην πρόσφατη ιστορία, θα µας αποκαλύψει πολλές ενδιαφέρουσες τοµές-ασυνέχειες, αλλά και εξίσου ενδιαφέρουσες συνέχειες. Μελετώντας την κατάσταση τριάντα χρόνια πριν, το 1982, ένα πρώτο συµπέρασµα στο οποίο θα καταλήγαµε, είναι ότι οι συνθήκες είναι σχεδόν απόλυτα αντιδιαµετρικές µε τις σηµερινές. Μόλις δυο χρόνια πριν (το 1980), το τουρκικό στράτευµα είχε αναλάβει εκ νέου «τις τύχες της χώρας» και, έχοντας «παραδώσει» την εξουσία σε κυ-

βέρνηση ανδρεικέλων, παρουσίαζε το «όραμά του» για τη νέα Τουρκία μέσω ενός νέου συντάγματος «προγραμματικού χαρακτήρα». Ένα σύνταγμα που, αν και εν ισχύ ακόμη και σήμερα, μετά από δυο αναθεωρήσεις (2011 και 2010) αποπνέει ένα διαφορετικό πνεύμα από αυτό, με το οποίο το είχαν διαποτίσει οι συντάκτες του, περισσότερο φιλελεύθερο, αν και σαφέστατα συντηρητικότερο από αυτό του 1961. Σε κάθε περίπτωση, αν και το σχέδιο του στρατεύματος για ένα απόλυτα ελεγχόμενο δικομματισμό εν Τουρκία υπήρξε θνησιγενές και οι εξελίξεις στη συνέχεια υπήρξαν ριζικά διαφορετικές, το 1982 συμβολίζει την στρατιωτική επικυριαρχία στο απόγειό της, σε μια τουρκική κοινωνία με μειωμένες κοινωνικές αντιστάσεις, στενά συνυφασμένη ακόμη με τις ατατουρκικές αρχές. Για δυο ακόμη δεκαετίες, μέχρι και το 2002, το τουρκικό στράτευμα και η ατατουρκική ελίτ κατά προέκταση θα φορτίσουν σε βαθμό κορεσμού το πολιτικό-κομματικό σύστημα και την κοινωνία ευρύτερα με τις διαρκείς και ποικιλόμορφες παρεμβάσεις τους, οι οποίες, στο πέρασμα του χρόνου, θα γίνονται ολοένα πιο άκομψες και –το κυριότερο- σε δυσαρμονία προς το ευρύτερο λαϊκό αίσθημα, έχοντας λάβει συντεχνιακό χαρακτήρα, μακράν εκείνου της προάσπισης της εθνικής ανεξαρτησίας. Είκοσι χρόνια μετά το Σύνταγμα του 1982, η Τουρκία βρέθηκε ενώπιον ενός διαφορετικού σκηνικού, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τις κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις. Το Νοέμβριο του 2002, το γνώριμο επί δεκαετίες στελεχιακό δυναμικό της τουρκικής πολιτικής αποχωρεί συλλήβδην από το προσκήνιο, σε μια διαδικασία που για μερικούς αναλυτές υπήρξε φυσική συνέπεια υπόγειων διεργασιών στο εσωτερικό της πολιτικής και της κοινωνίας. Θα ήταν χρήσιμο –και όχι μόνο δίκην ιστορικής αναδρομής- να υπενθυμίσουμε εν συντομία, με ποιο τρόπο το κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης του Ερντογάν κατόρθωσε στην εκλογική αναμέτρηση του 2002 να επισκιάσει και να εξαφανίσει εντέλει όλους τους πολιτικούς του αντιπάλους, δημιουργώντας στη θέση του ancient regime μια νέα καθεστηκυία τάξη, φαινομενικώς αδιαμφισβήτητη. Το συμβάν που εκκίνησε την αλυσιδωτή αντίδραση, που είχε ως αποτέλεσμα την κατάρρευση της τουρκικής οικονομίας, το 1999 και το 2000, ήταν μια υπό κανονικές συνθήκες ανώδυνη αναπομπή εκ μέρους του τότε προέδρου της Τουρκίας, Αχμέτ Νετζντέτ Σεζέρ, με νομοσχέδιο που πρότεινε η κυβέρνηση Ετζεβίτ. Η μίνι πολιτική κρίση μεταστοιχειώθηκε σε μείζονα κρίση στον τραπεζικό τομέα, που οδήγησε την τουρκική οικονομία σε μια ελεύθερη πτώση, που με τη σειρά της οδήγησε –συντελούσης και της προϊούσας διαφθοράς του πολιτικού κόσμου- σε πλήρη απαξίωση και εν

Είκοσι χρόνια μετά το Σύνταγμα του 1982, η Τουρκία βρέθηκε ενώπιον ενός διαφορετικού σκηνικού

τέλει εκμηδένιση του μέχρι τότε πολιτικού και κομματικού σκηνικού. Το πολιτικό Ισλάμ στην Τουρκία, χωρίς αμφιβολία καλώς οργανωμένο και αποφασισμένο να μην περιπέσει στα σφάλματα του παρελθόντος, υπερκάλυψε τον χώρο σε μια φύση που απεχθάνεται το κενό. Η συγκροτημένη και πολύ καλά επεξεργασμένη weltanschauung (κοσμοαντίληψη) του Α.Κ.Ρ. συνέβαλλε τα μέγιστα στην παγίωση του νέου «καθεστώτος», αλλά, όπως παγίως συμβαίνει στην Ιστορία, άλλαξε τάξη μεγέθους από γεγονότα μηπροβλέψιμα και με μεγάλο βαθμό τυχαιότητας. Στην Τουρκία του 2012, με την γιγάντωση των μεγεθών της οικονομίας που από πολλούς οικονομολόγους εκλαμβάνεται ως «υπερθέρμανση», το κλείσιμο ενός «κύκλου ανάπτυξης», που ως ικανή και αναγκαία συνθήκη έχει την πολιτική σταθερότητα- αποτέλεσμα της μονοκρατορίας του Α.Κ.Ρ., εμπεριέχει σε πολύ μεγάλο βαθμό τον χαρακτήρα του απρόβλεπτου και ανεξέλεγκτου. Μια –αδιανόητη με τα δεδομένα του σήμερα- ύφεση στα τουρκικά οικονομικά μεγέθη ως αποτέλεσμα κρίσης σταθερότητας στο πολιτικό σκηνικό μπορεί, σε μια αμφίδρομη σχέση με την πολιτική, να ανατρέψει εκ βάθρων την εικόνα του σκηνικού στη γειτονική χώρα, έτι περισσότερο σε μια ιδιαζόντως εύθραυστη διεθνή συγκυρία -πολιτική και οικονομική. Η κοινωνικοπολιτική παράταξη, της οποίας προμετωπίδα είναι το κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, δείχνει να διαθέτει ικανά ανακλαστικά για να αντιμετωπίσει και ενδεχόμενη κρίση που θα προκύψει από την αποχώρηση από το προσκήνιο του σημερινού πρωθυπουργού της Τουρκίας, προλειαίνοντας το έδαφος για μια ομαλή διαδικασία διαδοχής, και με την απαλοιφή του «παράγοντος στράτευμα», πλην όμως δεν κυβερνά in vitro. Όπως αναφέρθηκε και στην αρχή του κειμένου, το έτος που διανύουμε θα είναι μεστό εξελίξεων και πιθανότατα θα δώσει άλλη προοπτική στη δυναμική της κίνησης του τουρκικού …εκκρεμούς.

Το κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης δείχνει να διαθέτει ικανά ανακλαστικά

Κεμάλ Ατατούρκ: Η άλλη άκρη του εκκρεμούς;

history (all).ps Front - 13

T1 -

2012/02/07 18:45:07

Black CyanMagentaYellow

Η Ιστορία στα σημεία

Τα πλούτη του σµαραγδένιου νησιού Κάθε μήνα, ο Ηλίας Μαμαλάκης αφηγείται την Ιστορία και τη φωτογραφίζει στα σημεία της

ΣΑΜΟΣ είναι ένα ζηλευτό νησί µε άπειρες οµορφιές και περίπλοκη ιστορία: Σπάνια προνόµια από τους Τούρκους, επαναστατικά κινήµατα, πλούσια εµπορική ζωή, ανάπτυξη της βιοµηχανίας. Σκεφτείτε ότι υπήρξε µέχρι και αυτόνοµη πολιτεία από το 1834 ώς το 1912 µε ηγεµόνα που διόριζε µεν ο σουλτάνος, αλλά έπρεπε να είναι οµόθρησκος, οµόδοξος και οµοεθνής των Σαµίων. Το 1774 η Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή ευνόησε την ανάπτυξη της ναυτιλίας και του εµπορίου στο νησί και έτσι διαµορφώθηκε µια νέα κοινωνική τάξη από πλούσιους έµπορους και εφοπλιστές, οι οποίοι έγιναν δέκτες της δη-

µοκρατικής ιδέας που ερχόταν από τη ∆ύση. Στις αρχές του 19ου αιώνα συσπειρώθηκαν γύρω από το κόµµα των Καρµανιόλων, ενώ τη συντηρητική τάξη εκπροσωπούσαν οι καλικάτζαροι. Οι δύο παρατάξεις συγκρούονταν συχνά. Ένας από τους αρχηγούς του κόµµατος των Καρµανιόλων ήταν ο Γεώργιος Παπλωµατάς, που ηγήθηκε του επαναστατικού κινήµατος του 1821 ενάντια στους Τούρκους µε το ψευδώνυµο Λυκούργος Λογοθέτης. Όταν η Ελλάδα συγκροτήθηκε σε κράτος αργότερα µε το πρωτόκολλο του Λονδίνου του 1830 άφησε τη Σάµο έξω από το ελληνικό κράτος και έτσι το 1834, µετά από πολλές συγκρούσεις µε τους Τούρκους, συγκροτήθηκε η ηγεµονία της Σάµου, ένα ηµιαυτόνοµο πριγκιπάτο, υποτελές στην Υψηλή Πύλη υπό την εγγύηση των µεγάλων δυνάµεων. Αυτή η περίοδος κράτησε από το 1834 µέχρι το 1912.

∆εκαοκτώ ηγεµόνες - πρίγκιπες ηγήθηκαν της Σάµου. Οι περισσότεροι εκδιώχθηκαν από τον λαό µε µικρά, επαναστατικά κινήµατα. Το Νοέµβριο του 1912 ο Θεµιστοκλής Σοφούλης, αρχηγός του Ενωτικού

Η Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή ευνόησε τη ναυτιλία και το εµπορίο στο νησί Κινήµατος, κήρυξε την ένωση της Σάµου µε το ελληνικό κράτος. Το Μάρτιο του 1913 ο ελληνικός στρατός οριστικοποίησε την ένωση του νησιού µε την Ελλάδα. Πέρα από τη ναυτιλία, τρεις ήταν οι µεγάλες δραστηριότητες που έκαναν πλούσια τη Σάµο: Το γλυκό, µοσχάτο κρασί ανεπανάληπτης ποιότητας, διάσηµο στα πέρατα του κόσµου και αγαπητό σε όλους τους οινόφιλους και επίσης τα τσιγάρα της, µιας και υπήρξαν καπνοβιοµηχανίες που

εξήγαν τα περίφημα σαμιώτικα τσιγάρα, που στην ακριβή τους ποιότητα είχαν χρυσό επιστόμιο. Και τέλος, τα δέρματα αφού η Σάμος έφτασε στο σημείο να παράγει τα καλύτερα καστόρια, περιζήτητα σε όλες τις αγορές της Ευρώπης, αλλά και χιλιάδες μέτρα από νάπες, που προορίζονταν για τα άρβυλα του τουρκικού στρατού. Από όλα αυτά τα προϊόντα σήμερα ζει μόνο το κρασί. Τα δέρματα, όμως, άφησαν χρήμα και δόξα στο νησί με κέντρο το Καρλόβασι. Και όταν λέμε Καρλόβασι εννοούμε τρεις οικισμούς, το παλαιό Καρλόβασι, που είναι σκαρφαλωμένο στο βουνό με μια μικρή πλατεία και ταπεινά σπιτάκια γύρω-γύρω που προφανώς κατοικούσαν οι εργάτες της βιομηχανίας δέρματος και κάτω στην παραλία το Κάτω ή Νέο Καρλόβασι, όπου αναπτύχθηκε το εμπόριο και η βιομηχανία της περιοχής. Ανάμεσά τους η συνοικία Καλύβια, που εξελίχθηκε στο Μεσαίο Καρλόβασι. Η κύρια βιομηχανία που άνθησε στο Καρλόβασι ήταν η βυρσοδεψία: 55 βιομηχανικές μονάδες που απασχολούσαν 2000 εργαζόμενους. Στο λιμάνι καράβια φορτώνανε και ξεφορτώνανε δέρματα, τσουβάλια με χημικά. Η ζωή ήταν έντονη και το χρήμα έτρεχε άφθονο. Όταν πριν από χρόνια εξερεύνησα το Καρλόβασι εντυπωσιάστηκα απ’ ό,τι είχε μείνει από την παλιά βιομηχανική πόλη. Στη σειρά τα βυρσοδεψία το ένα δίπλα στο άλλο. Ερειπωμένα και άδεια με ανοιχτές πόρτες. Μπήκα μέσα σε πολλά από αυτά.

Παρ’ όλη την ησυχία μαρτυρούσαν τη δόξα μιας άλλης εποχής. Εργάτες με μουτζουρωμένα χέρια πότιζαν τα δέρματα στα χημικά, τα ξύναν, τα μαλάκωναν, τα στέγνωναν και στη συνέχεια φεύγαν για να γίνουν παπούτσια σε όλη την Ευρώπη, αλλά και στην Ανατολή. Σήμερα αυτά τα κτήρια κατά πλειοψηφία ανήκουν στο πανεπιστήμιο, που θεωρητικά κάποια μέρα θα τα αξιοποιήσει, ενώ θα έπρεπε ήδη να έχουν παραχωρη-

Η κύρια βιομηχανία που άνθησε στο Καρλόβασι ήταν η βυρσοδεψία θεί στους φοιτητές και στο δήμο και παντού να γίνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις. Τα ηλεκτρικά και οι πίνακες των εργοστασίων δεν έχουν πια ρεύμα. Δημιουργούν όμως με τον τρόπο τους μια εικαστική εικόνα που μοιάζει με ζωγραφικό πίνακα.

Η άνθηση αυτή του εμπορίου έκανε το Καρλόβασι μια από τις ωραιότερες πόλεις του Ανατολικού Αιγαίου. Πλούσια και τιμημένη σαν τη μάνα Σμύρνη. Μέχρι και τραμ είχε που το σέρναν άλογα και μετέφερε τους ανθρώπους από γειτονιά σε γειτονιά. Ήταν λογικό όλη αυτή η κοσμοσυρροή αρσενικών εργατών να δημιουργήσει στη μικρή πόλη μια μεγάλη εστία διασκέδασης. Ταβέρνες, μικρά θέατρα, καφέ σαντάν, μπαρ μιας άλλης εποχής. Σκεφτείτε ότι 2000 εργάτες που δούλευαν στα βυρσοδεψία κάθε Σάββατο, πληρώνονταν σε χρυσές λίρες και ορμούσαν να τις φάνε στα καφέ σαντάν της πόλης. Γαλλίδες, Ιταλίδες, Σμυρνιές και Πολίτισσες σαντέζες (τραγουδίστριες) τους περίμεναν στα μαγαζιά έχοντας βάλει στον πάγο σαμπάνιες, ουίσκια και κονιάκ για να τους διασκεδάσουν. Μουσικάντηδες με κουρδισμένα βιολιά σκορπούσαν τη μουσική τους παντού. Τη Δευτέρα πάλι όλοι στη δουλειά… Τα σημερινά εγκαταλελειμμένα βυρσοδεψία στο Καρλόβασι δεν θυμίζουν σε τίποτα τη δόξα μιας άλλης εποχής. Έχει η Ελλάδα μας τέτοια μικρά μυστικά παντού σκορπισμένα σε πόλεις και χωριά. Κι αν ο δρόμος σάς φέρει στο Καρλόβασι μην αρκεστείτε στη δροσερή θάλασσα και τα νόστιμα φαγητά, αλλά σεργιανίστε από το Πάνω Καρλόβασι μέχρι τα βυρσοδεψία της παραλίας και αν είστε αλλοπαρμένοι ίσως ακούσετε τα γέλια των εργατών και τη μουσική από τα βιολιά. Για τον Πυθαγόρα θα τα πούμε μια άλλη φορά. 51

history (all).ps Back - 13

T1 -

2012/02/07 18:45:08

Black CyanMagentaYellow

Βιβλία

Καινούργιες κυκλοφορίες

Kριτικές για την ιστορική βιβλιοθήκη σας

Καραμανλής 19071998: Μία πολιτική  βιογραφία

Φωτογραφία: Χρήστος Ζήνας

Κων. Σβολόπουλος Ίκαρος 2012

Τραύµα και µνήµη

Οι τουρκο ελληνικές σχέσεις  και το Κυπριακό Μελέκ Φιράτ Μετάφραση: Μπερίν Μυισλί Επιμέλεια: Αλέξης Ηρακλείδης Ι.Σιδέρης, 2012

του Κώστα Γ. Παπαγεωργίου

Βενετία Αποστολίδου Εκδόσεις ΠΟΛΙΣ

Ο Κώστας Γ. Παπαγεωργίου είναι ποιητής και κριτικός λογοτεχνίας.

Ο βυζαντινός κόσμος:  Η βυζαντινή αυτοκρατορία

τη της (για την οποία τιµήθηκε µε το ΚρατιΕ ΤΗΝ ευκαιρία της διάκρισής κό Βραβείο ∆οκιµίου 2011), η συγγραφεύς της µε το Κρατικό Βραβείο ∆οκιεπιχειρεί µία, οµολογουµένως, εξονυχιστιµίου-Κριτικής, η στήλη εστιάζει κή επισκόπηση της λογοτεχνικής παραγωστο βιβλίο της Βενετίας Αποστολίδου. γής των πολιτικών προσφύγων· της εκδοΗ λογοτεχνία και η ιστορία στη µεταποτικής, αναγνωστικής και συγγραφικής τους λεµική Αριστερά, ο συσχετισµός Ιστορίας δραστηριότητας, δίνοντας έµφαση στον τρόκαι λογοτεχνίας, πολιτισµού και πο µε τον οποίο «µιλούν» για την Αντίσταπολιτικής, είναι ένα ζήτηµα που ση, τον Εµφύλιο, τη ζωή τους στην υπεροκέντρισε και στο παρελθόν το φιρία, στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισµού λολογικό, ερευνητικό και λογοκαι τον επαναπατρισµό και, παράλληλα, τεχνικό ενδιαφέρον της Βενετίας εξετάζοντας την πεζογραφία -παλαιότερη Αποστολίδου. Απόδειξη η µελέκαι σύγχρονη- που αναφέρεται σ’ αυτούς, µε τη της λογοτεχνία και Ιστορία στη την, όπως αποδεικνύεται, επιτυχώς πραγΜεταπολεµική Αριστερά». µατοποιηµένη πρόθεση να συµβάλει στην Η παρέµβαση του ∆ηµήτρη Χαπληρέστερη γνώση και κατανόηση της µετζή 1947-1981 (εκδόσεις Πόλις, ταπολεµικής µας πεζογραφίας και ιστοριο2003), όπου επιχειρούσε, εκτός των γραφίας. άλλων, να παρακολουθήσει «την Επαναπροσεγγίζει, λοιπόν, την πεζογραπορεία του ανανεωτικού αριστερού φία που έγραψαν οι πολιτικοί πρόσφυγες κριτικού λόγου και να διερευνήσει από τη λήξη του Εµφυλίου Πολέµου (1949) τη γενεαλογία, την ποικιλία και την εµβέλειά του, ξεκινώντας από τον µεσοπόλεµο, αλλά επικεΗ συγγραφεύς επιχειρεί ντρώνοντας, κυρίως, στα πεδία της προδικτατορικής Αριστεράς, µία εξονυχιστική επισκόπηση της πολιτικής εξορίας στην Ανα- της λογοτεχνικής παραγωγής τολική Ευρώπη και της µεταπολίτευσης», καθώς και να επι- των πολιτικών προσφύγων σηµάνει τον ρόλο, τη συµβολή ώς τις µέρες µας -δίνοντας έµφαση στον τρότου ∆ηµήτρη Χατζή «στον διµέτωπο αγώνα πο, µε τον οποίο µιλούν για την Αντίσταση, που µοιραζόταν µε τους άλλους αριστερούς τον Εµφύλιο, την προσφυγιά και τον επαδιανοούµενους της γενιάς του: Από τη µια να ναπατρισµό-, αλλά και την πεζογραφία που, απελευθερωθούν από τις παλαιές εξαρτήσεις µε ποικίλους τρόπους, αναφέρεται σ’ αυκαι το δόγµα και από την άλλη να βρουν µια τούς. νέα µορφή υπευθυνότητας, συλλογικότητας Έτσι εχόντων των πραγµάτων, στο πρώκαι δηµιουργικής αποδέσµευσης σε κοινούς το κεφάλαιο της περί ης ο λόγος µελέτης σκοπούς». εξετάζονται τα λογοτεχνικά αναγνώσµαΣτην παρούσα σηµαντικότατη µελέ-

με να κάνουμε με μια λογοτεχνία αυστητα και η λογοτεχνική παραγωγή των πορών ιδεολογικών προδιαγραφών, η θεματολιτικών προσφύγων, των λογοτεχνών της λογία της οποίας αναφέρεται, κυρίως, στην υπερορίας, στο έργο των οποίων διασταυΑντίσταση, τον Εμφύλιο, τις φυλακές και τις ρώνεται, κάποτε δραματικώς, «η ελληνιεξορίες των επιζησάντων στην Ελλάδα κομκή εμπειρία του Εμφυλίου με την ευρωπαϊμουνιστών. κή εμπειρία του “υπαρκτού σοσιαλισμού”», Στο δεύτερο κεφάλαιο, με δεδομένα, αφού υποτίθεται ότι ζουν και δημιουργούν πλέον, τα όρια του ερευνητικού πεδίου, με σε χώρες με καθεστώτα ανταποκρινόμενα στα οράματα, για τα Έχουμε να κάνουμε με μια λογοτεχνία οποία αγωνίστηκαν. Η συγγραφεύς, ανα- αυστηρών ιδεολογικών προδιαγραφών γνωρίζοντας την ιδιαιτεδιευρημένες τις ιστορικές, θεματικές, ιδερότητα των συνθηκών της διαβίωσης και της ολογικές, αλλά και συναισθηματικές συλογοτεχνικής τους δραστηριότητας (τον πενιστώσες, το ενδιαφέρον της συγγραφέως ριορισμένο αναγνωστικό και ευρύτερα νοστρέφεται από τα αντικειμενικώς μετρήσιμα ούμενο πνευματικό τους ορίζοντα, την έλδεδομένα στα τραυματικά ενδότερα. Εκεί λειψη επαρκούς πληροφόρησης σχετικώς όπου, με το πέρασμα του χρόνου, δημιουρμε τα λογοτεχνικά ρεύματα και τα συναφή γείται, ολοένα και επιτακτικότερα, η ανάδρώμενα στην υπόλοιπη Ευρώπη, την αίγκη των προσφύγων να «διαπραγματευτούν σθηση αποκοπής από την πατρίδα, τον φόβο τις συνέπειες των τραυματικών τους εμπειτης παρέκκλισης από την κομματική γραμριών και να συμφιλιωθούν με το παρελθόν μή, τη σύγκρουση της ανάγκης για επιβετους», χωρίς, ωστόσο, να μπορούν, τουλάβαίωση της εθνικής ταυτότητας με την προχιστον προσώρας, να υπερβούν τα όρια που γραμματικά επιβαλλόμενη εφαρμογή των τους θέτει η κοινότητα, ως προς το τι, από αρχών μαρξισμού-λενινισμού και τον επίόσα θυμούνται, «δικαιούνται» να εκθέσουν σης επιβαλλόμενο προσανατολισμό προς και πώς. μια συγκεκριμένη θεματολογία και ιδεολοΊσως γιατί βρισκόμαστε ακόμα στο πρώγική τοποθέτηση) εξετάζει το έργο τους παιμο στάδιο, κατά το οποίο καλλιεργείται η ρακάμπτοντας, διακριτικώς, τα ακραιφνώς λογοτεχνία του τραύματος, με την ενδιάθεαισθητικά κριτήρια, αναζητώντας και εντοτη ή την άνωθεν επιβαλλόμενη πρόθεσηπίζοντας σ’ αυτό διαφοροποιήσεις, αντιφάμέριμνα της διαμόρφωσης μιας συλλογικής σεις, αλλά και επιτεύγματα. αφήγησης και μιας, ως ένα σημείο παραΠράγμα μάλλον ευνόητο, αφού έχου-

(641-1204) Μπ. Κασό, Μ.Ε. Κονγκουρντό, Μπ. Φλουσίν, Μ. Καπλάν, Ζ.Μ. Μαρτίν, Μπ. ΜαρτίνΙσάρ, Σ. Μόρισον, Ζ.Μ. Σπιζέρ Επιμέλεια πρωτοτύπου: Ζαν Κλοντ Σενέ Μετάφραση: Αναστασία Καραστάθη Επιμέλεια ελληνικής έκδοσης: Γιασμίνα Μωυσείδου, Αργύρης Παπασυριόπουλος, Άννα Μαραγκάκη Πόλις, 2012 Η γένεση της δημοκρατίας  και η σημερινή κρίση: Μελέτες για τον Κορνήλιο Καστοριάδη Κ. Αλατζόγλου-Θέμελη, Γ. Δαρεμάς, Α. Κιουπκιολής, Ν.Κ. Κυριαζής, Α. Μουζακίτης, Γ.Ν. Οικονόμου, Θ. Πολλάτος, Σ. Ροζάνης, Β. Ρωμανός, Θ. Τάσης, Δ. Τσακίρη Επιμέλεια: Γ.Ν. Οικονόμου Ευρασία, 2011 Ο γάμος εν Κρήτη: Ήθη και έθιμα  Κρητών Παύλος Γ. Βλαστός Δρόμων, 2011

➣ 53

history (all).ps Front - 14

T1 -

2012/02/07 18:45:08

Black CyanMagentaYellow

Βιβλία

Καινούργιες κυκλοφορίες

ψυχισμό του πρόσφυγα, ακόμα και μετά τον πλανημένης, συλλογικής μνήμης, προκειεπαναπατρισμό του. μένου να προβληθεί μια θετική εικόνα για Η συγγραφεύς δεν παραλείπει σ’ αυτό το τους ίδιους και να ενοχοποιηθεί ο αντίπασημείο να αναφερθεί στο γεγονός ότι οι λολος. Ακόμα δεν έχει εμφανιστεί, τουλάχιγοτέχνες που βρίσκονται στο επίκεντρο της στον σε πρώτο επίπεδο, η τάση αμφισβήμελέτης της αποφεύγουν συστηματικώς να τησης και κριτικής των αποφάσεων της μιλήσουν για τις εμπειρίες τους στην εξορία, κομματικής ηγεσίας και, πολύ περισσότερο -μολονότι το δικό τους τραύμα γίνεται ολοένα και οδυνηρότερο-, αδυνατούν να Αδυνατούν να αναγνωρίσουν αναγνωρίσουν και το τραύμα του άλλου, προφανώς εξαιτίας των πολιτικών περι- και το τραύμα του άλλου ορισμών που υφίστανται στην υπερορία. αποδίδοντας αυτήν τη στάση τους στην κομΑυτό θα συμβεί αρκετά χρόνια αργότερα, το ματική τους αφοσίωση, στην ευγνωμοσύνη 1964, με το διήγημα «Ανυπεράσπιστοι» του που έτρεφαν προς τους τόπους που τους φιΔημήτρη Χατζή, που δημοσιεύεται στο πελοξένησαν καθώς και στην απόφασή τους ριοδικό Επιθεώρηση Τέχνης. να μην εκφράσουν ανεπιφύλακτα την αποΣτο τρίτο κεφάλαιο («Ανάμεσα στο όραγοήτευσή τους∙ απογοήτευση που αισθάνμα και τη διάψευση: Οι πολιτικοί πρόσφυθηκαν, ζώντας σε χώρες όπου εφαρμοζόταν γες γράφουν για την υπερορία και τον επαστην πράξη το όραμα, εν ονόματι του οποίναπατρισμό») εξετάζονται έργα γραμμένα ου θυσίασαν τη νεότητά τους, κάποιοι και τη από συγγραφείς πρόσφυγες, που μιλούν για ζωή τους. τη ζωή τους στην υπερορία και τον επαναΤο γεγονός, μάλιστα, ότι τα έργα που εξεπατρισμό, ο οποίος, όπως επισημαίνει η Βετάζει (9 μυθιστορήματα και 8 διηγήματα) νετία Αποστολίδου, δεν διαφοροποιείται είναι γραμμένα την πεντηκονταετίας 1959από την προσφυγιά, αφού ο επαναπατριζό2009, της παρέχει τη δυνατότητα να επισημενος δεν αποβάλλει την ιδιότητα και τον

μα ως διττό τραύμα∙ κινούμενη από τη βεμάνει όχι μόνο τα νέα θεματικά δεδομένα, βαιότητα ότι «η αφηγηματική επεξεργασία αλλά και τον εμπλουτισμό των αφηγηματιτου τραύματος δεν ολοκληρώνεται χωρίς κών τρόπων που μετέρχονται οι επαναπατην αναγνώριση του τραύματος του άλλου τρισθέντες συγγραφείς, μετουσιώνοντας την και χωρίς την υπέρβαση του λόγου της θυπροσφυγική τους εμπειρία σε διαφορετικών ματοποίησης, του λόγου, δηλαδή, που αποειδών έργα. δίδει, αμέσως ή εμμέσως, ευθύνες στον Στο τέταρτο κεφάλαιο η συγγραφεύς Άλλο». εξετάζει την «εικόνα των πολιτικών προΗ Βενετία Αποστολίδου παρακολουθεί, σφύγων στη μεταγενέστερη πεζογραφία», εκ του σύνεγγυς, τη διαμόρφωση των συνπροσεγγίζοντας μυθιστορήματα, οι ήρωες θηκών, κάτω από τις οποίες δημιουργήθητων οποίων είναι πολιτικοί πρόσφυγες και κε ένα σημαντικό τμήμα της μεταπολεμικής καταλήγοντας σε δύο, κυρίως, πολύ ενδιαμας πεζογραφίας, κινούμενη από τη βεβαιφέρουσες επισημάνσεις: Ότι η εικόνα των ότητα ότι η συνειδητοποίηση των πολλαπολιτικών προσφύγων στα έργα των νεόπλών, στην πλειονότητά τους τραυματικών, τερων πεζογράφων δεν διαφέρει πολύ από συνεπειών του Εμφυλίου, όπως αυτές εγτην εικόνα που «έδωσαν» οι ίδιοι οι πολιγράφονται στο πεδίο της αφήγησης, αποτετικοί πρόσφυγες για τους εαυτούς τους. Κι λεί μία από τις βασικότερες προϋποθέσεις αυτό επειδή και στη μια και στην άλλη πεγια μια ουσιαστική κατανόηση τόσο της μερίπτωση κυριαρχούν τα συναισθήματα της ταπολεμικής μας πεζογραφίας όσο και πολαπογοήτευσης, των ηθικών διλημμάτων, λών φαινομένων της πολιτισμικής μας ζωής της σπαταλημένης ζωής, της ματαίωσης εν γένει. και των πολλαπλών αδιεξόδων. Η διαφορά Στο επίπονο αυτό ερευνητικό της εγέγκειται στο γεγονός ότι από τα μυθιστορήχείρημα, ωστόσο, επιδόθηκε υποκινούμεματα των νεότερων, απουσιάζει, για ευνόνη και από μια άλλη, όχι και τόσο προφανή ητους λόγους, η συναισθηματική εμπλοκή∙ παρατηρείται σ’ αυτά μια αποστασιοποίηση, με κυρίαρχο ένα κλίμα μετριοπάθειας Κυριαρχούν τα συναισθήματα και συμφιλίωσης. της απογοήτευσης, Στο πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο εξετάζεται, συνδυαστικώς, το έργο διαφο- της σπαταλημένης ζωής, ρετικών λογοτεχνικών κοινοτήτων: αφετης ματαίωσης νός των πολιτικών προσφύγων και αφετέρου αυτών που επέζησαν στην Ελλάδα, από πρώτη άποψη, πρόθεση, να αποδώσει με την καίρια επισήμανση-προειδοποίηση δικαιοσύνη σε μια λογοτεχνία που ελάχιότι «οι πολιτικοί πρόσφυγες αποτελούν μια στα προσέχτηκε στην Ελλάδα, θεωρούμενη κοινότητα μνήμης και μάλιστα οργανωμένη περιορισμένου θεματικού και λογοτεχνικού από νωρίς», ενώ «οι άνθρωποι που επέζηενδιαφέροντος, ακόμα και από τους κόλσαν της εμφύλιας λαίλαπας και παρέμειναν πους της Αριστεράς. Στην πρόθεσή της αυτή [στην Ελλάδα] είναι διχασμένοι σε νικηερεύνησε και μελέτησε εξονυχιστικώς όλη τές και ηττημένους, άρα συγκροτούν οπωστην πεζογραφία των πολιτικών προσφύγων, δήποτε δύο μνημονικές κοινότητες», και το αλλά κι εκείνη των επιζησάντων στην Ελσυνακόλουθο ερώτημα: Πώς αναπαρίσταται λάδα, αριστερών και συντηρητικών πεζοτο τραύμα του Εμφυλίου από τους συγγραγράφων, παλαιότερων και νεότερων, που η φείς στην Ελλάδα και σε ποιο βαθμό η ανααφήγησή τους σχετίζεται, άμεσα ή έμμεσα, παράσταση έχει τις ίδιες δεσπόζουσες με με τη περιπετειώδη ζωή των πρώτων. εκείνη των πολιτικών προσφύγων; Με αξιοσημείωτο, εν προκειμένω, το γεΚύριο μέλημα της συγγραφέως, στην γονός ότι, κινούμενη με εντυπωσιακή άνεπροκειμένη περίπτωση, είναι η ουσιαστική ση σε μιαν εξηκονταετή έκταση, έχοντας και συστηματική προσέγγιση και εξέταση απεμπολήσει το ύφος της ειδήμονος, κατάτου ζητήματος που, από την αρχή κιόλας φερε να προσδώσει στον λόγο της τη θέρμη της μελέτης της, φαινόταν να διαδραματίμιας ιστορικά δομημένης αφήγησης, κρατώζει καθοριστικό και καθοδηγητικό ρόλο: ντας έτσι αμείωτο το φιλολογικό, το ιστοριΑπό πότε και σε πιο βαθμό η λογοτεχνία κό αλλά και το λογοτεχνικό ενδιαφέρον του που γράφεται στην Ελλάδα με θέμα τον αναγνώστη. Εμφύλιο αναγνωρίζει το εμφυλιακό τραύ-

Αποταμίευση και διαχείριση χρήματος  στην ελληνική ιστορία Κ. Μεϊδάνη, Σ. Ψωμά, Β. Τσανκόφσκι, Ν. Γιαννακόπουλος, Γ. Μέριανος, Γ. Στόγιας, Ε. Ραγιά, Μ. Ματθαίου, Α. ΠαπαδίαΛάλα, Ι. Μαντούβαλος, Σ. Πετμεζάς, Α. Μανδυλαρά, Μ. Ψαλιδόπουλος, Κ. Κωστής, Σ. Σπανοδήμου, Α. Συρμαλόγλου, Κ. Μπουραζέλης Μετάφραση: Κατερίνα Μεϊδάνη Επιμέλεια: Κ. Μπουραζέλης, Κ. Μεϊδάνη, Σ. Ανεζίρη, Τ. Μανιάτη-Κοκκίνη, Γ. Παπαγεωργίου, Ε. Χατζηβασιλείου Λιβάνης/ Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο, 2011 Ο εξωτερικός δανεισμός στη  γένεση και εξέλιξη του νέου ελληνικού κράτους, 18242009 Τάσος Μ. Ηλιαδάκης Μπατσιούλας, 2011 Η ευεργετική προσφορά του  Αιγυπτιώτη ελληνισμού: Αιγυπτιώτες εθνικοί ευεργέτες Σπυρίδων Θ. Καμαλάκης Αγγελάκη, 2011 Κωνσταντινου πολίτες,  Αιγυπτιώτες, Μικρασιάτες και Πόντιοι στην Ελλάδα (ιδίως κατά το Β' ήμισυ του 20ού αιώνα) Πριν και μετά την άφιξη: Ταυτότηταένταξη Ιωάννης Χρ. Ιακωβίδης Σιδέρης, 2011 Στην Αλβανία Σταυρός και  Ανάσταση Αρχιεπίσκοπος Τιράνων, Δυρραχίου και πάσης Αλβανίας, Αναστάσιος Λιβάνης, 2011

history (all).ps Back - 14

T1 -

2012/02/07 18:45:08

Black CyanMagentaYellow

ΓΕΛΑΕΙ καλύτερα...

Ο Πρόεδρος και ο κόκορας Κάθε μήνα, ο Γιουτζίν Μπερν παρουσιάζει την ανέκδοτη ιστορία και τα ιστορικά ανέκδοτα

Η ιστορία

Η αλήθεια

ΤΟ «ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ Κούλιτζ» είναι ένας όρος που χρησιµοποιούν ΑΥΤΟ το ανέκδοτο είναι µάλλον µύθος ή ανακριβές. Η οι βιολόγοι και οι ψυχολόγοι για να περιγράψουν µία συµπεριφοΓκρέις Κούλιτζ ήταν µία δηµοφιλής πρώτη κυρία, µία ζωηρά, η οποία είναι συνηθισµένη στα περισσότερα θηλαστικά. Η σερή, κοινωνική προσωπικότητα, ενώ ο σύζυγός της ήταν ιδιξουαλική δραστηριότητα τόσο των αρσενικών όσο και των θηλυκών αιτέρως σοβαρός και ολιγόλογος. αυξάνεται όταν συναντήσουν έναν καινούργιο και δεκτικό σύντροΟ ίδιος είχε σε κάποιο βαθµό καλλιεργήσει την εικόνα φο. Ο όρος οφείλεται, κατά ιδιαιτέρως απρόσµενο τρόπο, στον του: Είχε πει κάποτε ότι «οι Αµερικανοί θέλουν ένα σοβαροΚάλβιν Κούλιτζ (1872-1933), 30ό πρόεδρο των Ηνωµένων Ποφανή ηλίθιο για πρόεδρο και λέω να τους κάνω το χατίρι». Όταν λιτειών (1923-1929), και στη σύζυγό του, Γκρέις (1879-1957). Ο η Αµερικανίδα λογοτέχνης µύθος λέει ότι ο πρόεδρος Κούλιτζ και η πρώτη κυρία επισκέΝτόροθι Πάρκερ, η οποία πτονταν ένα κρατικό, πειραµατικό ορνιθοτροφείο. Αµφότεήταν γνωστή για το καυστιροι ξεναγούνταν ιδιαιτέρως. Καθώς περνούσε από το κοτέτσι, η Γκρέις Κούλιτζ ρώτησε κάποιον από το προσωπικό πόσες κό της χιούµορ, πληροφοφορές ηµερησίως ζευγάρωνε ο κόκορας µε τις κότες. ρήθηκε ότι ο Κούλιτζ είχε « ∆εκάδες φορές» της απάντησαν. πεθάνει, ρώτησε «πώς το κα« Σας παρακαλώ να το πείτε στον πρόεδρο όταν περάσει τάλαβαν;». και εκείνος από εδώ» είπε. Ο Κούλιτζ, όµως, δεν ήταν Ο πρόεδρος πέρασε από το ίδιο σηµείο και ο εργάτης µεχαζός. Μια φορά, είχε κατατέφερε το µήνυµα της πρώτης κυρίας. τροπώσει την Πάρκερ, όταν « Πείτε µου», σχολίασε ο πρόεδρος, «κάθε φορά µε την εκείνη κάθισε δίπλα του σε ίδια κότα ζευγαρώνει ο κόκορας;» κάποιο δείπνο και του είπε ότι « Όχι, κάθε φορά µε διαφορετική» του απάντησε ο ερείχε βάλει στοίχηµα πως θα γάτης. κατάφερνε να της πει περισ« Σας παρακαλώ να το πείτε στην κυρία Κούλιτζ» είπε O πρόεδρος σότερες από δύο λέξεις. Η απάο πρόεδρος. ντησή του ήταν: «Το χάσατε». Κάλβιν Κούλιτζ με τη σύζυγό του Γκρέις. 56

history (all).ps Front - 15

T1 -

2012/02/07 18:45:08

Black CyanMagentaYellow