99 experimenten in de lokale democratie

experimenten IN DE LOKALE DEMOCRATIE

1

Democratic Challenge De Democratic Challenge is een ondersteuningstraject voor experimenten voor vernieuwing binnen de lokale representatieve, participatieve en maatschappelijke of alledaagse doe-democratie. De oproep van de Challenge in het voorjaar van 2015 leverde 99 experimenten op.

Die experimenten ondersteunen we een half jaar lang (vanaf het najaar van 2015) met expertise, exposure, toegang tot financiering en regelruimte. We helpen enkele experimenten zoeken naar een gemeentelijke partner (Experiment zoekt gemeente) en volgen de uitvoering van alle experimenten op de voet: wat leren zij ons over de vernieuwing van de lokale democratie? De Democratic Challenge is een initiatief van het ministerie van BZK en wordt uitgevoerd met verschillende partners.

Voor alle experimenten en activiteiten: www.democraticchallenge.nl.

2

INLEIDING

99 experimenten in de lokale democratie 99 experimenten in de lokale democratie.

Dat is waar de Democratic Challenge en dit magazine om draaien. ‘Want een zichzelf respecterende democratie doet aan regulier onderhoud’, zo stelden wij toen we de oproep deden in april dit jaar.

Democratie – het volk regeert – gaat over het organiseren van de macht, over zeggenschap en invloed in het publiek domein.

Nederland is een democratisch land. Maar veranderingen in de samenleving vragen om verandering van onze democratie. Hoe die verandering eruit moest komen te zien hebben we breed uitgezet. Dat leverde een grote variatie aan experimenten op.

Met dit magazine willen we de vernieuwing van de lokale democratie in de volle breedte laten zien. Die vernieuwing gaat over de rol van de raad en de werkwijzen van de gemeente. Maar ook over nieuwe digitale toepassingen, checks en balances en openheid, burgertoppen, burgerbegrotingen en burgerjournalistiek, maatschappelijke initiatieven en democratische vaardigheden. De vernieuwing vindt plaats in je gemeente, waterschap, wijk, buurt, op school of gewoon op straat. Ze komt vanuit gemeenten, burgercollectieven en ondernemers en gaat

over allerlei domeinen, van fysiek tot sociaal.

Aan de hand van twaalf thema’s passeren alle Challenge-experimenten de revue. Bij (bijna) alle thema’s vind je een reflectie van een expert of ervaringsdeskundige. Hoe kijkt een raadslid bijvoorbeeld naar de nieuwe werkwijze van de raad? Wat zegt de wetenschap over loting of wijkdemocratie?

Door de thema’s heen zijn nog allerlei andere overeenkomsten en verschillen te zien.

Een aantal van die rode draden vind je in het artikel op pagina 4, andere kun je zelf ontdekken. Daarnaast plaatsen verschillende onderzoekers de Challenge-experimenten in perspectief, historisch en internationaal.

De Democratic Challenge wil alle 99 experimenten een stapje verder brengen, om zo de vernieuwingsbeweging die gaande is een impuls te geven. Dat doen we onder andere met leertrajecten, publiciteit en het verbinden van projecten en gemeenten. Dat traject van ondersteuning gaat van start op het Challenge Festival op 5 oktober 2015.

Zo gaan we van challenge naar change.

Kernteam Democratic Challenge Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

Inhoud

Veelvormige vernieuwing en meervoudige democratie 4, Kritische burgers als democratische uitdaging 16, Vreemde plant op Hollandse bodem 40, Democratie-anders 78

Thema

Burgerbegroting 8, Burgerjournalistiek 11, Burgertoppen en loting 20, Cultuurverandering bij lokale overheden 23, Democratie en financiering van initiatief 29, Democratische vaardigheden en werkwijze 33, Design en democratie 44, Dorp- en wijkdemocratie 47, E-democratie 54, Initiatievenplatforms en netwerken 60, Rol van de raad 66, Andere innovaties 72

Columns

Joop Hofman 10, Nies Medema 13, Harmen Binnema/Ank Michels 22, Imrat Verhoeven/Tamara Metze/ Merlijn van Hulst 27, Eric Laken 32, Marije van den Berg 36, Marieke van Dijk 46, Pepijn van Houwelingen 50, Jeroen Maters 64, Hiske Land 69

Uitgelicht

WIJ Delfshaven 6, Open de Raad 14, Doe040 38, De Tweede Mening 52, Argu 58, Demos 70, De Stem van de Stad 76

3

ANALYSE

VE E LVO R M I G E VE R NI E UWI NG EN MEERVOUDIGE DEMOCRATIE Met maar liefst 99 aanmeldingen kunnen we stellen dat er massaal gehoor is gegeven aan de call om de lokale democratie te vernieuwen.

De oproep leverde een veelheid aan mooie, gevarieerde experimenten op.

Maar dat aantal roept ook de vraag op: wat is er eigenlijk aan de hand met onze lokale democratie?

Aan de andere kant leven we in een tijd waarin de samenleving steeds meer participeert. Steeds vaker nemen burger­ initiatieven zelf publieke taken op zich.

Zij oefenen invloed uit op hun omgeving en voorzieningen door deze zelf vorm te geven: democratie door te doen. Ook dat zien we terug in de experimenten in de Democratic Challenge. Zo zijn er meerdere burgertoppen die hun eigen agenda bepalen en uitvoeren en platforms en labs die initiatieven verbinden. Ook gemeenten experimenteren met hun rol in de omgang met initiatieven als ‘facilitator’ of als ‘bemiddelaar’.

Vernieuwing representatieve- en doe-democratie De diagnose lijkt tweeledig. Aan de ene kant zien indieners een kloof tussen lokale politiek en de burger. Slechts een beperkte groep mensen lijkt deel te nemen aan de lokale politiek. Dat roept de vraag op of de representatieve democratie wel zo representatief is als maar een beperkte groep betrokken is? Veel experimenten die deelnemen aan de challenge zoeken de oorzaak van (en oplossing voor) die kloof in transparantie en toegankelijkheid.

Initiatiefnemers van digitale middelen springen in dit gat door participatie in de beleids­vorming te vergemakkelijken en politiek via apps en websites transparant te maken. Experimenten met burgerjournalistiek geven nieuwe of ‘vergeten’ doelgroepen een stem en geven bewoners een rol in het controleren van het handelen van de gemeente.

Voor gemeenten is de vermeende kloof aanleiding voor organisatie­verandering en nieuwe vormen van participatie. Verschillende gemeenteraden experimenteren met nieuwe rollen en vergadervormen.

Botsing of aanvulling?

Beide perspectieven op de lokale democratie krijgen in de verschillende experimenten een impuls: de representatieve, vertegenwoordigende democratie en de participatieve of doedemocratie. Die twee perspectieven lijken elkaar soms te bijten. Want hoe representatief, inclusief en verantwoord zijn burgerinitiatieven? En moeten ze dat eigenlijk wel zijn, of zit dat het ‘doen’ in de weg? Die vraag lijkt veel gemeenten bezig te houden. Tegelijkertijd vragen bewoners en initiatiefnemers zich af hoe democratisch de lokale politiek eigenlijk is. Maar het mooie is: in onze experimenten zien we dat beide pers­pectieven juist goed samen kunnen gaan. Zo kan een initiatievennetwerk plaatsnemen in een gebiedscommissie (WIJ Delfshaven), kan een gelote burger­raad bestaan naast of als deel van de raad (Amersfoort en

4

Groningen), kunnen burgers en gemeente samen besluiten over initiatieven van bewoners (Z-battle Zeist) en kan een gemeente per casus een andere rol aannemen (matrixdemocratie).

de dialoog en zeggenschap wordt overgelaten aan bewoners. Ook zijn er ‘systeemveranderaars’ onder de experimenten, met plannen voor een totaal andere inrichting van de lokale democratie. Zij willen bijvoorbeeld politieke partijen opheffen en vervangen door politiek rondom thema’s, met dialoog in plaats van debat, of in een systeem waarbij bewoners punten mogen verdelen over beleidsterreinen en projecten om invulling te geven aan de besteding van hun belastinggeld.

Vernieuwing binnen, buiten en van het systeem Dat beide soorten democratische vernieuwing goed samengaan komt mogelijk doordat ze in veel gevallen aansluiten bij ons bestaande systeem van lokale democratie: de raad, politieke partijen, het college en het ambtelijk apparaat. Zij willen dit systeem op allerlei manieren vitaliseren en verbeteren. Veranderingen in het systeem betekenen vaak een samenwerking tussen burgers en gemeente of raad waarbij bewoners meer invloed krijgen op de besluitvorming en in een vroeger stadium worden betrokken.

Daarnaast zijn er experimenten waarbij besluitvorming of zeggenschap van de raad wordt overgedragen aan bewoners.

Dit zien we met name bij experimenten rondom financiën. Een aantal deelnemers (Burgerbegrotingen, Crowdfunding, Hollands Kroon, Democratisch Aanbesteden, Kiesbelasting) belegt de besluitvorming over een deel van de begroting direct bij bewoners.

Andere voorbeelden waarbij zeggenschap direct wordt overgedragen, zien we bij dorps- en wijkdemocratie. Zo wordt bij de ontwikkeling van wijkvisies in Veghel eigenaarschap van zowel het proces als de inhoud van de visies zoveel mogelijk neergelegd bij de wijk zelf, met de gemeente in de rol van gelijkwaardige partner. En Rotterdam gaat binnenkort een experiment aan waarin de gebiedscommissie de rol krijgt van gespreksleider,

Naar een democratische samenleving Deze democratische dromen klinken misschien vergaand, maar ze raken aan thema’s die we door de gehele breedte aan experimenten terugzien, zoals de behoefte aan dialoog en meer invloed voor bewoners. Dat zulke democratische waarden überhaupt niet gebonden zijn aan een bepaald politiek stelsel, zien we aan de experimenten over democratische vaardigheden, werkwijzen en omgangsvormen. Zo meldden zich een democratische school en diverse democratische spel- en gespreksvormen. Want hoe democratisch is uw gemeente eigenlijk? Uw wijk, dorp, school of initiatief?

De experimenten leren ons dat democratie gaat over inclusie, transparantie, dialoog en zeggenschap, meer invloed voor burgers en een grotere rol voor burgerinitiatieven. Ze laten zien dat je dat met een veelheid aan methoden en instrumenten kunt nastreven, van vergadermodellen tot apps. Bovenal laten ze zien dat meervoudige democratie meer is dan een goed functionerend representatief stelsel. Het gaat om democratische werkwijzen, om een democratische samenleving.

Wieke Blijleven

5

UITGELICHT

WIJ D ELFSHAVEN

6

WIJ Delfshaven is een netwerk van samenwerkende bewonersinitiatieven en zelforganisaties. Een (a-)politieke beweging die de macht van burgerkracht wil versterken en een stem wil geven. WIJ Delfshaven wil de ruimte die de gebiedscommissies in Rotterdam bieden, vooral benutten voor vormen van directe democratie: niet ideologisch maar dialogisch.

— Jelle van der Molen is medeoprichter van WIJ Delfshaven, adviseur zelforganisatie en woont in Spangen.

Wat maakt WIJ Delfshaven democratisch?

‘Rotterdam is een speciale stad met z’n gebiedscommissies. Dat geeft ons de mogelijkheid om apolitiek, maar wel democratisch mee te doen. “Politiek is te belangrijk om alleen aan politici over te laten” riepen we al. Als WIJ Delfs­ haven kunnen we ons heel goed richten op dingen die van waarde zijn voor de wijk waarin we wonen.

Daar draait het om. Door te zoeken naar samenwerking met betrokkenen en een platform te bieden voor maatschappelijke actie, zorgen we dat het democratisch is. Je weet nooit of iedereen meedoet. Maar je weet dat het abstracte verhaal van verkiezingen niet landt.

Wij gaan op zoek naar hoe we mensen wel kunnen bereiken, zoeken draagvlak en energie in de wijk zelf.

Delfshaven is een mooie wijk met een enorme initiatiefrijke dynamiek en een verscheidenheid aan bewoners. Via de gebiedscommissie kregen al ruim 300 buurtinitiatieven de ruimte om zelf iets moois voor de wijk te maken. WIJ Delfshaven is betrokken bij verschillende samenwerkingsverbanden. Zoals de ontwikkeling van wijkinvesteringsfonds WIJF waarin bewoners samen met

7

institutionele partijen als gemeente, woningbouwcorporatie Havensteder en Rabobank, beslissen welke investering het meeste waarde voor de wijk oplevert. Een andere goed gelukt project gaat over de aanbesteding van welzijn.

In de wijk Middelland was nog geen Huis van de Wijk (buurthuis), maar de wijk telde wel zeven buurthuiskamers. Die hebben we met elkaar verbonden en zo konden zij deelnemen aan een pilot waarin de buurthuiskamers samen het Huis van de Wijk vormen.’

Wat is jullie droom voor de democratie in Nederland?

‘Wij bezinnen ons op de vraag: hoe gaan we verder als WIJ Delfshaven? En hoe kunnen we ervoor zorgen dat in andere gebieden ook dit soort leuke, frisse, horizontale netwerken ontstaan die zich met hun eigen omgeving bezighouden? Vanaf het begin was het idee: zolang het leuk is, gaan we door. We merken dat de contacten die we vanuit de gebiedscommissie opdoen, zeer waardevol zijn. We zijn nu met een aantal volgende stappen bezig, bijvoorbeeld met directe democratie: bewoners online vaker dan eens in de vier jaar vragen wat zij willen met én kunnen doen voor de wijk.’

THEMA

BURGERBEGROTING BraziliĂŤ, Spanje, Duitsland en BelgiĂŤ zijn al een paar jaar bezig, voor Nederland is het helemaal nieuw: de burgerbegroting. Wat dat precies betekent, leren we straks in de leerkring Burgerbegroting die start vanuit de Democratic Challenge. Voor alle gemeenten die willen experimenteren met een burgerbegroting.

8

Breda Begroot

SJEK! de burgerbegroting app

BREDA Breda Begroot is ‘een ontdekkingsreis om inwoners invloed te geven op de begroting’. De initiatiefnemers starten na de zomer in twee wijken het Breda Begroot Lab. Daar willen ze een community ontwikkelen die bijdraagt aan de transparantie van begrotingen in de gemeente Breda. De initiatiefnemers nemen graag deel aan de leerkring van de Democratic Challenge en zijn geïnteresseerd in de effecten van onder andere imagineering.

DEN BOSCH ‘SJEK! de burgerbegroting app’ stelt iedereen in staat om zijn of haar ver­beter­ idee voor wijk, dorp of stad te lanceren.

Het idee kan vervolgens via likes en een Wikipedia-achtige ‘community’ verder worden aangescherpt, waarna de beste ideeën uiteindelijk daadwerkelijk in praktijk worden gebracht. Inwoners denken vóóraf mee en onderhandelen met de gemeente over welke projecten en initiatieven worden gerealiseerd. De burgers hebben invloed op hoe het publieke geld – óns geld – in ónze gemeente wordt verdeeld. Op welke manier heeft mijn gemeente, mijn buurt of mijn wijk daar het meeste profijt van?

Burgerbegroting Geffen

OSS Geffen (onderdeel van Oss) is na de zomer gestart met een burgerbegroting: de gemeente legt de begroting voor aan de inwoners en gaat met hen in gesprek.

De intentie is om de burgerbegroting in Geffen structureel te maken. De bewoners van Geffen staan aan het roer: zij bepalen op welke onderwerpen ze inzoomen en welke ze agenderen. Alles gebeurt transparant. Iedereen wordt uitgenodigd mee te denken, te delen, mee te leren of te kopiëren. Via de Democratic Challenge wil Geffen/Oss leren hoe je een begroting zo vertaalt dat een leek hem snapt zonder te verdwalen in een woud van cijfers en details. Daarnaast willen ze optimaal gebruikmaken van the wisdom of the crowd en leren hoe je omgaat met weerstanden in de ambtelijke organisatie. Geffen maakt graag gebruik van de denkkracht en ervaringen van andere gemeenten hierin.

9

COLUMN

JOOP HOFMAN —

Burgerbegroting De burgerbegroting als dé Democratic Challenge voor 2016? Het lijkt erop met maar liefst vier experimenten over burger­begroting. Als instrument om invloed op de begroting te krijgen in Breda, als versterking van lokale gemeenschapsontwikkeling in Oldebroek, of als een app (SJEK!) om meer en meer initiatieven op te roepen en met elkaar te vergelijken.

Tot slot zet Geffen (gemeente Oss) de burgerbegroting in om zeggenschap in het dorp te vergroten.

Daarmee levert de burgerbegroting ons een nieuwe speelveld. Maar welk spel spelen we eigenlijk? Frissen we de huidige lokale democratie op door burgers meer invloed te geven op de gemeentebegroting? Voert de lokale overheid beter de regie in de stad en kunnen wijken een beter passende dienstverlening organiseren? We zien: maatwerk plus vraaggericht plus out of the box plus agendasetting door burgers… Menig bestuurder loopt bij deze woorden het water in de mond.

Maar de ervaringen die Zuid-Amerika overigens als sinds 1989 kent, leren dat deze vormen van burgerbegroting toch nieuwe vormen van consumentisme opleveren. De overheid als de producent die de, boordevol met draagvlak geladen, agendapunten van burgers moet gaan uitvoeren. Hoe sympathiek ook, dan zal

een burgerbegroting zich in zijn eigen gelegitimeerde staart bijten.

Een burgerbegroting is pas een democratische uitdaging als het gaat om het versterken van gemeenschapsontwikkeling: inwoners die met elkaar de verbale strijd aan durven, verantwoordelijkheid durven nemen voor de wijk of stad, de begroting niet beschouwen als een zak geld waar ze vanuit eigen belang op kunnen stemmen.

Als inwoners zelf zaken gaan oppakken en uitvoeren, mede mogelijk gemaakt door gezamenlijke budgetkeuzes.

Deliberatie heet dat. Geen stemkastje, maar een proces waarin inwoners onderling belangen en verlangens delen. Waar ze zich in elkaar kunnen inleven. Waar ze durven kiezen voor hun dorp of stad.

Waar het winst is als het idee van de ander beter scoort dan het eigen idee. Waar bewoners alvast beginnen met doen!

Dat is ook lokale democratie, maar dan als gemeenschap, als wijk, als dorp, als stad. En niet als deelnemer in een wijk, dorp of stad van de lokale overheid.

In Breda, Geffen, Oldebroek en de SJEK!-app is het echt een democratic challenge om niet te veel te proberen om het systeem van onze bestaande lokale overheidsdemocratie te verbeteren.

Joop Hofman is directeur van Rode Wouw en auteur van diverse boeken over burgerbegrotingen, zoals ‘Nederland op weg naar de burgerbegroting’.

10

THEMA

BURGERJOURNALISTIEK De experimenten laten zien dat burgerjournalistiek meer is dan journalistiek die buiten de gevestigde media wordt gemaakt en gepubliceerd. Het gaat ook over burgers als kritische volgers van de formele democratie, als stem van de stad en informatiebron voor journalisten. Wat betekent het als burgers de lokale democratie kritisch bekijken en een controlerende rol innemen?

11

Stem van de Stad

AMSTERDAM EN DEN HAAG Stem van de Stad wil dat wijk- en burger­ persbureaus een groter deel van de bevolking vertegenwoordigen. Daarbij is een lokaal netwerk nodig: organisaties en instellingen die belang hebben bij een wijkpersbureau en het willen ondersteunen. Stem van de Stad wil schrijvende burgers laten trainen door professionals, zodat inwoners met verschillende opleidingsniveaus en moedertalen beter leren verwoorden wat er speelt in hun buurt en in hun leven.

Nieuwe onderzoeksjournalistiek

WEERT In dit project werkt een sterk burgernetwerk door middel van een digitaal vertelpunt aan lokale onderzoeksjournalistiek. De vraag ‘wat speelt er in onze regio?’ staat hierbij centraal. De resultaten van het project vormen de basis voor de ontwikkeling van nieuwe diensten en een duurzaam business model voor deze vorm van lokale burgerjournalistiek.

Citizen Research

APELDOORN Door regionaal ondernemerschap, het bundelen van krachten en tegelijkertijd ruimte voor eigenheid, wil Mediaroots in Apeldoorn een mediahuis met mondiale uitstraling financieren. Lokale ondernemers, (media)initiatieven en onderwijs met elkaar én met landelijke opererende partijen verbinden, met als beoogd resultaat: lokale media van hogere kwaliteit en de mogelijkheid om vanuit een lokale studio hoge kwaliteit te leveren.

Overheden laten veel onderzoeken uitvoeren door dure onderzoeksbureaus en experts. Daardoor lopen kosten hoog op en wordt de kracht van de burger niet benut. Er zit veel kennis, energie en kracht bij burgers. De grote uitdagingen in het betrekken van kennis en kunde van burgers en bedrijven liggen op het gebied van schaalgrootte en bereikbaarheid. Journalisten en media kunnen een uitstekende rol vervullen door in opdracht van overheden ‘vragende’ artikelen te schrijven en hun kennis en ervaring te delen via vertelpunten.

De Staat van Tilburg

Nimma Politics

Mediaroots

TILBURG De Staat van Tilburg is een online journalistiek platform om inwoners van Tilburg in staat te stellen beter en effectiever te participeren in de lokale gemeenschap.

Om deze journalistieke taak goed te vervullen zijn er journalisten nodig en vooral kennis: over wat er speelt in buurten en bij organisaties in de stad, over mensen met interessante ideeën en initiatieven, en vakkennis over tal van thema’s. De Staat van Tilburg richt zich niet primair op actuele nieuwsvoorziening, zoals de reguliere regionale media doen, maar op het verbeteren van het functioneren van de lokale democratie.

NIJMEGEN Een jongerenredactie met een maandelijkse talkshow van 15 minuten op de lokale zender N1 van Nijmegen. Een programma met interviews met politici en bekende en minder bekende jongeren en straat­ interviews. Een programma over jongeren in de lokale politiek met lokale vraagstukken. Burgerschapsvorming begint bij betrokkenheid en kennis. Dat genereert Nimma Politics door het gebruik van snelle en nieuwe media, zodat meer jongeren kennis opdoen en worden betrokken bij de besluitvormingsprocessen.

12

COLUMN

NIES MEDEMA —

Tellen alle stemmen?

In Het Parool verscheen eind 2014 een artikel over Bos en Lommer, Amsterdam.

Het ging over problemen en hoe moeilijk het is om burgers te betrekken bij hun wijk. In dezelfde tijd waren er drie buurtpersbureaus actief die verhalen schreven over actieve vrijwilligers en betrokken professionals. De Parool-journalist was een hoog­opgeleide, Nederlandse man van middelbare leeftijd, de reporters van de buurtpersbureaus waren tussen de 11 en 71 jaar oud, van divers opleidingsniveau en herkomst. Ze zagen dezelfde buurt, maar berichtten er anders over.

In besluitvorming proberen veel lokale en landelijke overheden de stem van de bevolking mee te nemen. Ze doen dat steeds vaker heel actief door burgers op te zoeken.

Op inspraakbijeenkomsten laten sommige mensen regelmatig hun stem horen.

Anderen wachten niet en kloppen zelf aan bij de overheid met hun voorstellen. Terwijl weer een andere groep mensen geen idee heeft waar, wanneer en hoe ze dat moeten doen. In sommige wijken van Amsterdam is deze laatste groep in de meerderheid.

Daar doen professionals en betrokken buurt­genoten er van alles aan om hen te ‘activeren’ en zo hun wensen kenbaar te maken bij het lokale bestuur.

Probleem blijft dat mensen die beleid maken en zij die ermee te maken hebben elkaar moeilijk verstaan. Soms zit dat in de taal: de moedertaal van wijkbewoners is niet altijd Nederlands. Vaker nog is het probleem het verschil in opleidingsniveau, leefwereld en denkkader: ambtelijk Nederlands

is voor veel Nederlanders moeilijk te begrijpen. Een oplossing is dat buurt­bewoners zelf leren schrijven over hun buurt.

In oktober 2012 startte ik op verzoek van een buurtbewoner een mediatraining voor jongeren uit Bos en Lommer. Ik leerde hen hun eigen nieuws te maken en te laten zien wie en wat belangrijk is in hun leefwereld.

Deze jongeren kijken hierdoor anders naar de plek waar ze wonen. Ze leren vragen stellen aan de mensen die over hun wijk beslissingen nemen en dat ze daarop antwoord krijgen. Ze interviewen de mensen van schulddienstverlening en de buurvrouw die een muziekavond organiseert.

Ze maken hun eigen sociale kaart en leren meedenken over hun buurt. En ze leren dat zij kunnen meepraten en denken.

Een buurtpersbureau is voor de lokale overheid een goede manier om buurt­ bewoners te informeren of te raadplegen.

Dat maakt buurtmedia tot een belangrijk democratisch middel. Buurtreporters zijn de ogen en oren van de samenleving op microniveau. De gemeente kan daar horen en zien wat er leeft en er met hun beleid op inspelen. Nu wordt beleid vaak gemaakt door hoger opgeleide beleidsmakers met de kritische inbreng van hogeropgeleide burgers. Dat is een minderheid; 60 procent van de Nederlanders heeft een opleiding op (v)mbo-niveau. Zowel voor de journalistiek als voor de overheid is het waardevol om ook die andere stemmen te horen. Dan tellen alle stemmen.

Nies Medema is journalist en oprichter van verschillende buurtpersbureaus in Amsterdam en Den Haag.

13

UITGELICHT

OPEN DE RAAD Raadsleden moeten informatie toegankelijk houden, stelt Open de Raad. Het experiment gaat voor een systeem waarin alle activiteiten uit de gemeenteraadsvergadering en van alle gemeenteraadsleden (moties, amendementen, etcetera) worden bijgehouden.

Als de verkiezingstijd is aangebroken, kunnen burgers hun raadsleden controleren en alle raadsbewegingen volgen.

—

Bram Talman, burgercorrespondent en volger van de gemeenteraad in Gouda, is initiatiefnemer van Open de Raad.

Wat maakt Open de Raad democratisch?

‘In de huidige situatie zie je niet wat politici doen. Het stemgedrag in de raad, wie stemt wat, wie stuurt welke motie? Open de Raad wil democratie toegankelijk maken, de burger een kijkje in de keuken geven van de lokale politiek. In de gemeentewet is niet vast-

14

gelegd op welke wijze genotuleerd moet worden in raadsvergaderingen. Heel vaak is die informatie over bijvoorbeeld het stem­ gedrag van raadsleden niet te vinden. Ons doel is openheid te geven door het politieke dossier te koppelen aan de persoon.

Het zal de afstand tussen de burger en de lokale politiek verkleinen. Met name mensen die betrokken zijn bij one-issue-onderwerpen – komt er een school in mijn achtertuin? Hoe staat het met de nieuwbouw van het zwembad? – gaan dit

gebruiken. Als vervanger ook van de uitstervende lokale media. Door de openheid en de controle­ mogelijkheden is het democratisch, de raad kan niets meer verbergen.’

Levert controle meer betrokkenheid van burgers op?

‘Betrokkenheid krijg je door de afstand tussen inwoner en lokale politiek te verkleinen. De rijksoverheid is druk bezig door middel van open data allerlei gegevens te ontsluiten. Een goede zaak, maar landelijke politiek is

voor veel mensen een vervan-mijn-bed-show. Lokale overheden blijven achter.

Dat komt mede doordat het Rijk standaarden gebruikt en gemeenten en provincies allemaal een eigen systeem hebben.

De uitdaging is om de lokale politiek open te breken en inzichtelijk te maken waardoor dit interessant wordt voor iedereen. Misschien kunnen we op die manier zelfs de betrokkenheid bij de landelijke politiek verbeteren en zo bijdragen aan de democratie’

15

Wat is jullie droom voor de democratie in Nederland?

‘Een open source platform. Op de Dragons’ Den tijdens het Challenge Festival zoeken we exposure en een gemeente die met ons experiment aan de slag wil.

In onze droom ontsluiten we alle raadsinformatie voor burgers en hebben we een open democratie.’

HISTORIE

Kritische burgers als democratische uitdaging 16

De creativiteit van de experimenten in de Democratic Challenge toont de toenemende vitaliteit van de huidige lokale democratie.

Bestuurders en bewoners pakken de handschoen op, toegejuicht door het landelijk bestuur. Een breuk met het verleden, waar lokale initiatieven vooral met wantrouwen werden bekeken.

‘De samenleving neemt de regie!’, zo schrijven de initiatiefnemers van Oldebroek voor Mekaar online, een van de deelnemers aan de Democratic Challenge. Dat is een rode draad in de projecten die zich op 5 oktober 2015 presenteren. Of het nu gaat om buurtraden, crowdfunding of democratisch onderwijs, wat ze gemeen hebben is dat ze uitgaan van de ´zelfkracht´ van burgers. Ze pakken daarmee de handschoen op van een overheid die in de voorbije jaren duidelijk maakt dat de samenleving zelf de democratie moet dragen en voor veel voorzieningen moet zorgen. Die boodschap van een ´participatiesamenleving´ blijkt niet aan dovemansoren gericht, gezien de vele deelnemers, die waarschijnlijk nog maar een fractie vertegenwoordigen van wat er in Nederland in de lokale democratie gebeurt.

Dat is in zeker opzicht een breuk met het verleden toen de landelijke overheid lokale democratie enigszins wantrouwend bekeek. Nederland is sinds 1798 een centralistische eenheidsstaat. De neiging bestond altijd om het primaat bij de landelijke politiek te leggen, al zei Thorbecke dat burgerschap begint bij activiteit in de gemeente. De lokale overheid is wel al minstens sinds de Tweede Wereldoorlog met burgerparticipatie bezig. Toen Rotterdam in 1945 de kracht en steun van alle burgers hard nodig had voor de wederopbouw, richtte de gemeente de ´wijkraden´ in, waarin zij een aantal praktische zaken zelf konden regelen en ideeën konden inbrengen, maar beslissingsbevoegdheid hadden ze niet. De opvolgers daarvan waren de deelgemeenten. Nu die recentelijk zijn afgeschaft treffen we in de Democratic Challenge een heruitvinding van de wijkraad aan in WIJ Delfshaven.

17

Harmonie en strijd

De overheid vond wijkraden nuttig als die constructief bezig waren en harmonisch met de gemeente samenwerkten. Ze zaten niet erg te wachten op echte tegenmacht vanuit de wijkraden. Dat is een overeenkomst met de projecten van nu. Vele daarvan gaan uit van een harmonieuze samenwerking met de gemeente, die er soms ook subsidie voor geeft.

Het is natuurlijk prachtig als er een harmonieuze samenwerking ontstaat tussen gemeente en ‘zelfkracht’, maar het is tegelijkertijd belangrijk om kritisch te blijven op de belangen van bewoners en op die van de gemeente en plaatselijke politiek. Die zijn niet per definitie identiek. Als de vele experimenten uit de Democratic Challenge werkelijk onderdeel zijn van lokale democratie, betekent dat ook dat er soms strijd ontstaat tussen wat ze willen bereiken – bijvoorbeeld een basisinkomen voor iedereen – en wat ambtenaren of partijen in de raad wenselijk vinden.

Bij naïviteit op dat gebied is niemand gebaat.

Sociale actie van burgers

Een van de democratische uitdagingen is om participatie van burgers te vergroten. Het gaat evenwel niet alleen over vergroting van leefbaarheid. Interessant zijn de initiatieven voor Open Source Democratie en de Burgerbegroting in Geffen. Deze initiatieven worden ingestoken vanuit transparantie en participatie, bijvoorbeeld in het opstellen van de begroting. Een perspectief dat echter relatief weinig voorkomt is dat van controle op de macht. Het is belangrijk dat lokale bewonerscollectieven bijvoorbeeld begrotingen en declaraties controleren en raadsvergaderingen kritisch volgen, zeker nu de lokale pers in Nederland er slechter voorstaat dan pakweg veertig jaar geleden. Sociale bewegingen in voorgaande decennia waren hiermee misschien wel erg gepreoccupeerd, maar een kritische dimensie mag ook nu zeker niet ontbreken.

Wat dat betreft is het inspirerend om terug te blikken naar de vele actiecomités die Nederland in de jaren zestig en zeventig rijk was, van kritische wijkraden tot wereldwinkels. ‘De stad in eigen hand’ was het uitgangspunt van bewegingen als de kabouters in Amsterdam. Burgers vonden telkens nieuwe manieren en technieken uit om vorm te geven aan sociale actie. De vele vormen in de Democratic Challenge doen denken aan die creativiteit, toen actiecomités gebruikmaakten van happenings, muurkranten en pamfletten. Aan die vormen van engagement in de jaren zestig tot tachtig voegen de initiatieven van nu boeiende vormen toe, zoals de buurtapp en vormen van e-participatie als het online platform Argu in Utrecht en Civocracy in Amsterdam.

18

Burgerparticipatie is urgenter

Die nieuwe vormen passen bij de ontwikkeling naar wijken waarin vaak minder vanzelfsprekende sociale cohesie is. Mensen moeten elkaar echt leren kennen, dat is geen vanzelfsprekendheid meer in de huidige 24-uurs economie. Als het lukt ontdekken mensen vaak de meerwaarde van vrijwilligerswerk en van politieke activiteit. De participatie hierin is wel vluchtiger, omdat mensen minder tijd hebben en kunnen kiezen uit veel dingen om te doen in hun vrije tijd. Sommige initiatieven spelen op die trends in, zoals ‘Naar een nieuwe participatiepraktijk’ in Bergen, Limburg. Zij schrijven dat meer mensen bereid zijn zich in te zetten als er concrete, kortdurende input van ze wordt gevraagd.

Verschil is ook dat we in een tijd leven waarin de landelijke politiek met een enorme decentralisatie bezig is. Waar in de jaren zeventig veel werd gepraat over decentralisatie, is dat nu in uitvoering. Gemeenten worden in de toekomst alleen maar belangrijker op het gebied van zorg, welzijn en onderwijs en de lokale democratie dus ook. Samen met burgers willen ze daaraan vormgeven, maar de realiteit is ook dat ze het met minder geld moeten doen en dus een beroep doen op de samenleving.

De zelfwerkzaamheid in crowdfunding en andere vormen van burgerparticipatie heeft ook die achtergrond. Daardoor kunnen we stellen dat er bij burgerinitiatieven misschien meer op het spel staat dan voorheen: Het gaat echt om zaken die anders helemaal niet meer geregeld worden, vormen van welzijn die anders verdwijnen.

Werkelijk delen van macht

De Democratic Challenge kan bovendien gezien worden in het licht van zorgen over de kwaliteit van de democratie, waar sinds de eeuwwisseling veel over wordt gepraat. Maar misschien is zij juist een teken van een toenemende vitaliteit van die democratie, getuige de creativiteit in talloze plaatsen. Cruciaal is wel dat het gemeenten ernst is met inspraak en participatie, dat zij de zelfwerkzaamheid van burgers niet alleen willen aanboren om op te vangen wat zij zelf niet meer doen. Ze moeten accepteren dat het om het werkelijk delen van macht gaat. Democratie is ten slotte niet alleen het gezamenlijk aanboren van ´burgerkracht´, maar ook speaking truth to power: het kritisch volgen van de macht.

Wim de Jong, RU Nijmegen en VU Amsterdam

19

THEMA 3

BURGERTOPPEN EN LOTING De Democratic Challenge gaat over het leren door te experimenteren. De G1000 initiatieven en Burgertoppen zijn hiermee al mee begonnen. Na Amersfoort volgden meerdere steden en er staan nog meer burgertoppen gepland. De formule is bekend: 100 gesprekstafels voor 10 personen, met de vrijheid van de dialoog. De formule gaat uit van de kracht van burgers. Vraagstukken gaan over loting, het betrekken van de gemeente en het werken met vrijwilligers. Deze experimenten zoeken de ideale opzet.

20

G250 Buurttop de Pijp

AMSTERDAM De G250 Buurttop De Pijp wil een platform dat bewoners en ondernemers via co-creatie de kans geeft initiatieven te ontplooien voor de Pijp. Alle partijen dragen bij vanuit hun eigen rol en taak en verantwoordelijkheden. Vanaf het begin werken deze partijen samen, op zoek naar een nieuwe vorm van lokale democratie.

Politici en ambtenaren zijn vanaf het begin betrokken en actief deelnemer tijdens de Buurttop.

G1000

NIJMEGEN Ook de oudste stad van Nederland is toe aan democratische vernieuwing. Elke stad die tot nu toe een G1000 organiseerde, geeft zijn eigen draai eraan. Zo ook Nijmegen. Een ‘Raad van Advies’ moet verschillende groepen uit de samenleving enthousiasmeren om mee te doen.

De nadruk van hun benadering ligt op persoonlijk contact. Een tweede doel is om het zonder gemeentelijke steun te financieren. ‘Onafhankelijk en verbindend’ is het motto van de G1000 Nijmegen.

Gelote burgerraad

AMERSFOORT Al jaren zijn vier inwoners samen met andere Amersfoortse burgers actief betrokken bij initiatieven gericht op het versterken van de democratie. Het laatste jaar spitst zich dat toe op een experiment met een gelote burgerraad met als basis het model van Bouricius en geïnspireerd door het boek van David van Reybrouck ‘Tegen verkiezingen’. Gelote burgerraad Amersfoort wil met het experiment bijdragen aan de bewustwording van inwoners, raadsleden, ambtenaren en collegeleden dat er meerdere manieren zijn om de democratie te organiseren. Het experiment omvat alle fases van initiatief tot besluitvorming en controle, en vormt een transparant en evenwichtig systeem waarbij kennis, expertise, ervaring en belangenbehartiging op een nieuwe manier een plek krijgen.

Coöperatieve vertegenwoordiging

GRONINGEN Een experiment dat voor een deel is over komen waaien vanuit Engeland, maar dankzij de G1000 Groningen een groep inwoners heeft gemobiliseerd. Een coöperatieve gemeenteraad met een vertegenwoordiging van lokale politici en inwoners die beschikken over gelijkwaardige invloed en zeggenschap. Een lotingsysteem zal zorgen voor een roulerende groep vertegenwoordigers van de inwoners.

G1000 Schiedam

SCHIEDAM De trekkers van de G1000 in Schiedam zoeken naar mogelijkheden om zoveel mogelijk inbreng uit de samenleving te benutten. Zo willen ze graag mensen in de bijstand betrekken bij de organisatie van de burgertop. Een breed sociaal gedragen evenement zorgt ervoor dat de kracht van de dag langer kan worden vastgehouden. Uitkeringsgerechtigden kunnen hierin een belangrijke rol spelen.

21

COLUMN

HARMEN BINNEMA / ANK MICHELS —

Loting is geen wondermiddel Geïnspireerd door de ervaringen in België en Van Reybroucks boek Tegen Verkiezingen, zijn op verschillende plekken in Nederland G1000’s georganiseerd. Eén van de uitgangspunten is dat deelnemers worden geselecteerd door middel van loting. In navolging van de klassieke Atheense democratie is het idee dat iedere burger tot meedenken en meeregeren in staat is. Misschien zou loting zelfs beter en democratischer zijn dan verkiezingen. Van loting wordt verwacht dat het helpt anderen dan de usual suspects aan tafel te krijgen, zoals meestal gebeurt bij inspraakavonden of andere vormen van burgerparticipatie. Loting zou bijdragen aan een betere afspiegeling van de bevolking en een grotere diversiteit aan ideeën.

Maar werkt dat in de praktijk ook zo?

Ons onderzoek naar de G1000’s in Amersfoort, Kruiskamp en Groningen laat zien dat van die hoge verwachtingen van loting weinig is terechtgekomen.

Het grote probleem is dat veel inwoners weliswaar zijn ingeloot, maar uiteindelijk besluiten niet mee te doen. Vele duizenden uitnodigingsbrieven leveren enkele honderden deelnemers op. Degenen die wel komen lijken veel op de genoemde usual suspects: ze zijn hoog opgeleid, autochtoon, wat ouder, actief betrokken bij hun buurt en hebben vertrouwen in de politiek; vrijwel iedereen gaat stemmen

bij verkiezingen. Met andere woorden: jongeren, allochtonen en burgers die politiek cynisch zijn, laten de G1000 links liggen. De redenen zijn uiteenlopend: het is nogal wat een hele zaterdag vrij te maken, de vorm (taal, woorden, gesprek) spreekt niet aan of men voelt zich niet betrokken bij politiek en bestuur.

Het soort ideeën dat een G1000 oplevert, is het logische gevolg van de geringe diversiteit van de deelnemers. Nogal wat ideeën liggen dicht tegen de beleidsagenda van de gemeente aan. Het gaat vaak over dezelfde thema’s: sociale cohesie, duurzaamheid en culturele voorzieningen.

Binnen de weinig diverse groep lijkt snel een consensus te ontstaan over wat belangrijk is voor de stad. Onderwerpen die ook hoog op de maatschappelijke agenda staan, vooral bij de groepen die slecht vertegenwoordigd zijn op een G1000, zoals werkgelegenheid, integratie of veiligheid, halen niet of nauwelijks de top-10.

Loting blijkt dus geen wondermiddel.

Alleen veel energie en tijd om specifieke groepen te benaderen, en eventueel een beloning, kan helpen om meer ‘verschillende’ mensen over de streep te trekken om mee te doen. Bovendien is het verstandig naar de talige vorm van een G1000 te kijken, omdat ook die een belemmering voor deelname lijkt te zijn.

Harmen Binnema is universitair docent en programmacoördinator van de masteropleiding Bestuur en Beleid voor professionals aan de Universiteit Utrecht; Ank Michels is universitair docent Bestuurs- en Organisatiewetenschap (Universiteit Utrecht). Burgerparticipatie en (lokale)democratie zijn belangrijke thema’s in haar onderzoek.

22

THEMA

CULTUURVERANDERING BIJ LOKALE OVERHEDEN De dagelijkse manier van werken van de gemeentelijke organisatie moet veranderen. Verschillende experimenten beogen op nieuwe, meer democratische manieren, gebruik te maken van de kennis en kunde van bewoners. Hoe zorg je dat de input van bewoners in balans is? Beloon je inwoners als ze meedenken en doen, of is het onderdeel van burgerschap? Waar is co-creatie nodig?

23

Verbindende kaders

BRONCKHORST Bronckhorst wil de kracht van de samenleving ruimte geven en versterken. Dat doet de gemeente door inzet van gebiedsambtenaren. Zij gaan zonder inhoudelijke opdracht de gebieden in en het gesprek aan met inwoners, organisaties, ondernemers. Ze gaan op zoek naar zelfkracht en ondersteunen die. In Verbindende Kaders zoekt de gemeenteraad naar manieren hoe zij haar rol op een verbindende manier kan invullen.

Innovatietafel en Agendacommissie Sociaal Domein

BODEGRAVEN-REEUWIJK EN NIEUWKOOP Voor de Innovatietafel en de Agendacommissie zoeken de gemeenten Bodegraven-Reeuwijk en Nieuwkoop burgers, maatschappelijke organisaties en bedrijven die de participatiegedachte ondersteunen. De gedachte is dat veel projecten voor democratische vernieuwing blijven steken in analyse. Met beide initiatieven moet er innoverende energie vrijkomen binnen bestaande politiekbestuurlijke systemen. De hulp van de challenge zet de organisatie graag in om zo in contact te komen met (voormalig) bestuurders van gemeenten en maatschappelijke organisaties die ervaring hebben op dit vlak.

Cliëntakkoord

ZWOLLE Groen Links Zwolle wil de positie van cliënt en mantelzorger in de driehoek met gemeente en zorgaanbieder versterken door de cliënt zelf te laten aangeven hoe dat het beste kan. In 2013 maakte de partij een aanzet tot een sociaal cliëntenakkoord. De volgende stap is een initiatiefvoorstel voor de raad maken en achterhalen waar de versterking van de

positie van de cliënt het beste vorm kan krijgen: goede cliëntondersteuning en steun bij het keukentafelgesprek, maar ook een duidelijke rol van de cliënt bij het bepalen van de kwaliteit van de zorg en de beste manier om te innoveren.

Naar een nieuwe participatiepraktijk

BERGEN, LIMBURG Bergen (Limburg) wil naar een nieuwe manier van inwoner- en cliëntparticipatie in het sociaal domein. Een vorm die praktisch werkt, veel mensen bereikt en direct input geeft voor beleid. En vooral reactie geeft op de manier waarop de gemeente beleid uitvoert.

Van een formele participatiestructuur naar een informele participatiepraktijk.

Informele vormen van participatie blijken effectiever omdat je ermee meer verschillende (groepen) mensen met meer ervaringskennis bereikt. Voor concrete, kortdurende input zijn meer mensen bereid zich in te zetten. Dit past in de huidige, snel veranderende maatschappij.

Bergen wil verschillende vormen, gericht op diverse doelgroepen, op verschillende momenten kunnen inzetten.

Betrokkenheid Jeugdzorgbeleid

BRABANT NOORDOOST Het zorgsysteem ondergaat grote veranderingen. Gemeenten kopen nu de zorg in, soms samen met omliggende gemeenten. Zeggenschap dreigt hierdoor te verwateren. De gemeente Den Bosch wil dit voorkomen door ouders te betrekken bij het proces van zorginkoop. Dit zorgt niet alleen voor een beter betrokken burger, maar versterkt ook de regionale samenwerking. Regionale burgerbetrokkenheid is het doel.

24

Heel Apeldoorn doet

APELDOORN In Apeldoorn gebeurt veel op het gebied van de doe-democratie. Een inventarisatie eerder dit jaar liet zien dat er ruim 200 initiatieven in en om Apeldoorn zijn. Deze grote bundeling aan activiteit en creativiteit wil de gemeente Apeldoorn in beeld brengen. De betrokkenheid en energie die de mensen hebben getoond is van grote waarde en moet gewaardeerd worden. Deze taak wil de gemeente graag op zich nemen. Het past binnen de nieuwe faciliterende en verbindende taken van de gemeente.

Matrix Democratie

LANDERD De gemeente Landerd onderzocht de toekomstige behoeften van bewoners en de gemeentelijke opgaven die daarbij horen. Het blijkt dat bewoners meer willen meepraten en beslissen. Daarnaast zien ze de besluitvorming graag op een passend schaalniveau. Wie er besluiten neemt en op welke manier, kan per thema verschillen. Om deze aanpak te gaan uitvoeren zoekt Landerd een geschikt model voor hun ‘Matrix Democratie’. Per project of beleidsthema bepalen zij het juiste niveau van inspraak, het juiste moment en de juiste personen. Niet: altijd iets voorleggen aan bijvoorbeeld een dorpsraad.

Wel: afhankelijk van het vraagstuk zoeken naar participanten en geschikte beslissers.

Dit kan per project, per thema of geografische ligging worden bepaald en per onderwerp anders zijn.

Stadsgesprekken

UTRECHT De gemeente Utrecht startte vorig jaar met Stadsgesprekken om de kennis uit de stad beter te gebruiken in ingewikkelde vraagstukken. Het vraagstuk bepaalt de vorm van het gesprek en de deel-

25

nemers; er is geen vast format. Uit een tussenstand (voorjaar 2015) blijkt dat de Stadsgesprekken veel ideeën opleveren om vraagstukken verder te brengen. Daarnaast leveren de gesprekken positieve energie op en versterking van netwerken in de stad. Via de challenge wil Stadsgesprekken de volgende stap zetten: meer bewoners erbij betrekken en ervoor zorgen dat de Stadsgesprekken gedragen worden door bewoners in plaats van de gemeente.

De Groene Motor

AMERSFOORT Amersfoort schrijft samen met inwoners aan een gezamenlijke Groenvisie 2030 voor Amersfoort en omgeving. De visie wordt de komende 15 jaar leidend als het gaat om klimaatbestendigheid, ecologie, recreatief groen en water. Vernieuwend is dat de gemeente en inwoners niet alleen ‘in dialoog’ zijn en blijven, maar ook de uitvoering voor een deel samen gaan vormgeven. De Groene Motor vormt het orgaan waarin die permanente samenwerking tussen stad en stadsbestuur vorm kan krijgen.

Z-battle

ZEIST Een Democratic Challenge op lokaal niveau. De gemeente Zeist gaat op zoek naar ideeën onder de inwoners om lokale democratie te bevorderen. De beste drie zullen ook daadwerkelijk worden uitgevoerd. Democratische vernieuwing ziet Zeist als een belangrijke moderne ontwikkeling en verdient genoeg aandacht.

Leertraject Samenwerking initiatiefnemers en gemeente UTRECHT Het doel van het project is om met betrokken initiatiefnemers en ambtenaren, en wellicht ook raadsleden, te leren ‘on the job’, over de samenwerking: door dilemma’s en obstakels te adresseren, te reflecteren op de samenwerking en in overleg bij te sturen. Van een aantal casussen van concrete samenwerking gaat Utrecht dit proces een aantal maanden volgen en vastleggen om te gebruiken in andere situaties en breder in en buiten de gemeentelijke organisatie te delen. Ze werken daarin samen met kennis­instituten als het Onderzoeksnetwerk Sociaal Domein Utrecht en de USBO.

Eten, drinken en meer

NIEUWEGEIN Bureaucratie is een vaak genoemde tegenstander van democratische vernieuwing. Het opstarten van een nieuw concept kan dan ook problemen opleveren. Ook Nieuwegein worstelt met de bestaande regels. Hoe creëer je als bewoner regelruimte en hoe regel je daar financiering voor? Een initiatief in de beginfase.

Extra zuurstof voor de democratie

UDEN De ondersteuning van het gemeente­ bestuur voor de doe-democratie is goed, maar in haar stimulerende rol om inwoners bij de besluitvorming te betrekken valt nog veel te winnen. De raad van Uden staat hiervoor open en denkt na over die rol, over vormen van inspraak en een ander vergadersysteem. Vanuit de inwoner gezien is steun voor burgerinitiatieven groot, maar de actieve deelname nog beperkt. Beiden zijn op zoek naar draagkracht en zichtbaarheid en hebben in deze dezelfde opdracht, ieder van

uit hun eigen rol. Verbindingsofficieren moeten zorgen voor een nieuwe impuls voor de lokale democratie van Uden door de politiek en burger opnieuw samen te brengen. Groepsbelangen moeten door een nieuwe vergaderformule overstegen kunnen worden.

Nieuwe Werkwijze Participatie

AMERSFOORT Amersfoort kent vele initiatieven die opborrelen uit de samenleving. De participerende burger laat van zich horen en het beleid gericht op participatie is hierdoor toe aan verandering. Het idee is om een nieuwe werkwijze te creëren voor participerende burgers en het gemeentehuis.

Een werkwijze die wordt vormgegeven door ambtenaren, (oud)raadsleden en burgers. Een aanpak die verdere samenwerking tussen stad en stadhuis verder moet aanwakkeren.

De dijk is van ons allemaal

TIEL Het Waterschap heeft een veiligheids­ opdracht, die vanuit bewoners kan worden ingevuld. Het waterschap wil nadrukkelijk bewoners betrekken, Niet alleen bij de veiligheidstaak, maar ook in interventies voor leefbaarheid. Want er zijn meer ontwikkelingen dan een hogere dijk. Denk aan huizen bouwen als dijk, de dijk als toeristische trekpleister, de dijk als moestuin en de dijk als culturele voorziening die ook nog ‘toevallig’ het water tegenhoudt. Zowel ideeontwikkeling, aanbesteding, onderhoud en beheer wil het waterschap vanuit omgeving en bewoners starten om vervolgens te bekijken hoe de inwoners zelf regie en uitvoering kunnen organiseren. Uiteraard zonder dat dat ten koste gaat van de primaire taak van het waterschap: veilige dijken en goed waterbeheer.

26

COLUMN

IMRAT VERHOEVEN / TAMARA METZE / MERLIJN VAN HULST —

Durf te investeren in democratisch professionalisme Het gonst in Nederland van de activiteiten die burgers ondernemen om hun buurt beter te maken: burgers die samen pleinen opknappen, huiswerkbegeleidingsklassen opzetten in achterstands­ wijken, of die het beheer van een polder op zich nemen. Deze en duizenden andere voorbeelden duiden we als ‘energieke samenleving’, ‘burgerinitiatieven’, ‘bewonersinitiatieven’, ‘social innovation’ en ‘doe-democratie’. Dit is niet ongemerkt aan overheden voorbij gegaan.

Naar schatting houdt maar liefst 75 procent van de gemeenten in Nederland zich bezig met het faciliteren en stimuleren van zulke activiteiten. Tegelijkertijd denkt 56 procent van de ondervraagde ambtenaren dat politici en beleidsmakers grote moeite hebben met het loslaten van de controle; 49 procent denkt hetzelfde over ambtenaren die zich met de uitvoering bezighouden (onderzoek BZK 2013).

Gemeenten onderkennen dus dat je niet eenvoudigweg taken kunt afstoten aan de samenleving, maar er ook iets tegenover moet stellen. Het gaat niet om loslaten maar om anders aanpakken. Wij denken dat er voor de overheid naast het faciliteren en stimuleren van burgerinitiatieven

27

ook een nieuwe invulling nodig is van de aloude rol van bewaker van democratische verhoudingen.

Als we kijken naar de Democratic Challenge vallen een paar experimenten op die in die richting gaan. Zoals het Leertraject ‘Samenwerking initiatiefnemers en gemeente’ waarin de gemeente Utrecht on the job wil leren van de samenwerking tussen initiatiefnemers en ambtenaren.

Andere voorbeelden zijn ‘Verbindende Kaders’ waarbij de gemeente Bronkhorst gebiedsambtenaren inzet om initiatieven van bewoners te ondersteunen, en het ‘Maatschappelijk Initiatieven Fonds’ in Den Bosch dat initiatieven in het sociale domein ondersteunt. Alle drie voorbeelden van experimenten waarin gemeenten investeren in burgerinitiatieven in tijden van bezuinigingen en waarbij de rol van bewaker van democratische verhoudingen onvermijdelijk naar voren zal komen.

De komende jaren zijn burgers meer op elkaar aangewezen voor zorg, welzijn en leefbaarheid. Dat geldt zowel voor actieve burgers en initiatiefnemers onderling, als voor burgers die niet mee



kunnen of willen doen aan die initiatieven. Juist omdat burgers, door te doen, vormgeven aan doe-democratie in hun buurt, dorp of stad, moeten gemeenten er aan bijdragen dat verhoudingen tussen burgers democratisch blijven of worden.

Het is belangrijk dat burgers elkaar een stem geven, niet uitsluiten en verantwoording aan elkaar afleggen, kortom dat ze publieke belangen in het oog houden.

Tegelijkertijd vergt stimuleren en faciliteren van burgerinitiatieven een veel bescheidener opstelling van ambtenaren, waardoor ook democratisering van relaties tussen ambtenaren en burgers nodig is. De overheid heeft dus een meervoudige democratische uitdaging op haar bord.

Kortom, er is behoefte aan ‘democratisch professionalisme’ dat de verhoudingen tussen burgers onderling en tussen burgers en ambtenaren democratiseert. Dit professionalisme past goed binnen het perspectief van overheidsparticipatie: een overheid die zich bescheidener opstelt en vooral het initiatief van burgers probeert te ondersteunen. Door te investeren in democratisch professionalisme kunnen gemeenten een belangrijke invulling geven aan overheidsparticipatie. Wij komen hier graag met geïnteresseerde gemeenten over in gesprek.

Het professionalisme van ambtenaren moet herijkt worden, zodat zij burgers met elkaar verbinden, meer inclusieve participatie bevorderen, debat over initiatieven stimuleren, ongelijke verhoudingen tegengaan, goed luisteren en zich inleven, en zich en passent bezinnen op hun eigen communicatiestijl. Zodat zowel burgers als ambtenaren worden getraind in democratische vaardigheden.

Imrat Verhoeven, docent bestuur en beleid (politicologie, UvA) promoveerde in 2009 op zijn proefschrift ‘Burgers tegen beleid’. Tamara Metze en Merlijn van Hulst zijn als universitair hoofddocent verbonden aan de Tilburgse School voor Politiek en Bestuur.

28

THEMA

DEMOCRATIE EN FINANCIERING VAN INITIATIEF Mede onder druk van bezuinigingen zoeken gemeenten naar nieuwe manieren om maatschappelijk initiatief te ondersteunen. Ook financieel; denk aan initiatievenfondsen, crowdfunding, maatschappelijk aanbesteden of nieuwe geldsystemen.

29

Het Lukt Ons!

WEST-FRIESLAND Crowdfunding. Het Lukt Ons! West-Friesland (Medemblik, Enkhuizen, Stede Broec, Drechterland, Hoorn, Koggenland, Opmeer) roept inwoners op met ideeën te komen die West-Friesland bruisender maken. Dat kan van alles zijn: een speelplek voor de kinderen uit de buurt, extra attributen voor de sportvereniging, een wekelijkse leesclub voor alleenstaande ouderen. Via crowdfunding wil het initiatief dat ideeën bekend worden en verder komen. Bij het crowdfunden maakt Het Lukt Ons! gebruik van bestaande netwerken.

Gemeenten leren dat burgers heel goed zelf kunnen beoordelen of een project maatschappelijk nut heeft. Gemeenten leren ook dat de maatschappij veel sterker wordt als organisaties voor een groot deel zelf financiering regelen en als inwoners inspraak hebben op waar subsidie aan toegekend wordt.

Innovatiefonds Leefbaarheid en MKB

WYCHEN De raad van Wychen stelde 400.000 euro beschikbaar voor innovatieve ideeën van burgers en het MKB. Voor de leefbaarheid zijn de criteria van toekenning samen met burgers opgesteld. Daarna is de subsidieverordening ondersteunend gemaakt aan de criteria en het idee van het fonds, in plaats van andersom. Een burgeradviesgroep heeft de ideeën beoordeeld.

WIJF | Wijkinvesteringsfonds ROTTERDAM Het Wijkinvesteringsfonds (WIJF) is een nieuwe manier van zeggenschap over wat er in je wijk gebeurt en waar het geld naar toe gaat. Het WIJF brengt partijen op lokale schaal bij elkaar, zorgt voor betrokkenheid bij de wijk en biedt een platform voor sociaal ondernemers

en onder­nemingen. Het burgerinitiatief hoopt via de Democratic Challenge in contact te komen met experts op het gebied van game-development, democratische besluitvormingsprincipes met meerdere ongelijksoortige entiteiten en coaching/capacity building van sociale ondernemers.

Inwonersgebonden budget

HOLLANDS KROON De gemeente Hollands Kroon zoekt slimme manieren manier waarop inwoners zelf beschikbare budgets kunnen inzetten.

Het lijkt op buurtbeheerbudgets, maar dit gaat over de individuele inwoners zelf.

Het sluit aan op een Hollands Kroonproces van eigen verantwoordelijkheid: minder regels, een accommodatiebeleid naar overdracht van eigendom en beheer, een sociaal domein met de zelfsturende burger, een organisatie met zelfsturende teams.

Maatschappelijk Initiatieven Fonds

DEN BOSCH In Den Bosch groeien en bloeien maatschappelijke initiatieven die bijdragen aan de sociale kwaliteit in de samenleving.

Om deze maatschappelijke initiatieven te ondersteunen heeft de gemeente voor 2015 en 2016 een subsidieregeling in het leven geroepen: het Maatschappelijk Initiatieven Fonds (MIF). Een fonds voor ondersteuning van maatschappelijke initiatieven in het sociaal domein. Een financieel instrument waarmee het mogelijk wordt om snel in te spelen op maatschappelijke initiatieven van inwoners die als het doel hebben de sociale kwaliteit van de stad te verbeteren.

Het Participatiebedrijf

Het bloeit in Nederland van lokale initiatieven die verschillende hoeken van de sa-

30

menleving aansnijden. Van zorgprojecten tot ecologische oplossingen. Verschillen tussen de initiatieven zijn aantoonbaar, maar er zijn ook overeenkomsten. Veel initiatieven kampen met problemen rondom financiering. Het Participatiebedrijf wil maatschappelijke aanbestedingen voor de gemeente, woningbouwcorporaties en publieke organisaties uitschrijven en begeleiden, zodat bewoners invloed hebben in de aanbestedingen in hun buurt, wijk of stad. Van begin tot eind zijn bewoners de baas over de aanbesteding en over de vraag door wie en hoe er in hun wijk wordt gewerkt.

Buurttender

AMSTERDAM E.V.A. De Buurttender is een nieuwe werkvorm om de buurt meer zeggenschap te geven.

Tijdens dit proces wordt de buurt in staat gesteld een buurtaanbesteding te doen.

31

Het brengt de wensen van de buurt in kaart en helpt de buurtbewoners om die wensen om te zetten in een concreet project. Het project wordt vervolgens uitgevoerd door een partij die door de buurt zelf kiest. De gemeente speelt vooral een faciliterende rol. De Buurttender heeft al in twee buurten gewerkt; de tender zoekt nu nieuwe buurten die zelf willen bepalen en aanbesteden.

COLUMN

ERIC LAKEN —

Financiële en maatschappelijke waarde Maatschappelijke initiatieven gaan voor financiering op zoek naar meerdere partijen. De experimenten van de Democratic Challenge laten zien dat daarbij meerdere vormen mogelijk zijn, van lokale fondsen of crowdfunding tot een bewonersbudget. De veelzijdigheid van de initiatieven leidt tot verschillende financieringsvormen. Het kenmerkt het maatschappelijke aspect: met betrokken partijen als overheid, bedrijfsleven of burger, samen maatschappelijke en financiële waarden voor de samenleving realiseren. Meebeslissen, behoefte van de samenleving en draagvlak zijn gemeenschappelijke kenmerken van die financieringsvormen.

Zij geven sturing aan de keuze in inzet van middelen, afgestemd op dat wat leeft bij burgers in de wijk. Daarbij helpt het bij het peilen en creëren van draagvlak.

Deelnemers in lokale fondsen bepalen samen de maatschappelijke doelstellingen van het fonds. Die doelen bepalen waar financiering naartoe gaat, maar kan ook stimuleren om initiatieven te starten.

Genereert het fonds bijdragen? Dan is dat een signaal dat het thema burgers en andere partijen aanspreekt. Bij crowdfunding is heel duidelijk dat een initiatief draagvlak heeft als de samenleving veel geld inzamelt. Het kan ook een manier

zijn om juist draagvlak te creëren. Een gemeente die werkt met een bewonersbudget geeft burgers de mogelijkheid zelf te beslissen over de bestemming van een gemeentelijk budget in de wijk. Het kan burgerinitiatieven op gang brengen en de behoefte van burgers boven tafel krijgen.

Een initiatief kan sturing geven aan de inzet van gelden, al naar gelang de samenleving behoefte heeft aan het initiatief.

Deze manier van werken met budgetten geeft groepen van burgers en andere belanghebbenden de mogelijkheid om invloed uit te oefenen op de inzet van middelen voor de samenleving. Behalve financiering kan het initiatief zich ook richten op andersoortige bijdragen van betrokken burgers en instanties. Iemand kan zijn kennis en ervaring delen, zich verbinden aan netwetwerken, promotie en communicatie verzorgen of faciliteiten ter beschikking stellen. De financieringsvorm van experimenten biedt geïnteresseerden de mogelijkheid te investeren in initiatieven, een investering die financiële én maatschappelijk waarde oplevert.

Dat maakt dat het inzichtelijk maken van maatschappelijke waarde een belangrijke opgave bij het investeren in burgerinitiatieven.

Eric Laken van de Raad voor financiële verhoudingen (Rfv) schreef ‘Tussen betalen en bepalen; publieke bekostiging van maatschappelijk initiatief’.

32

THEMA

DEMOCRATISCHE VAARDIGHEDEN EN WERKWIJZE Democratie is meer dan alleen een vorm van de rechtsstaat.

Democratie gaat ook over democratische waarden in de samenleving. Hoe belangrijk is burgerschapsvorming en hoe draagt dit bij aan een sterkere democratie? Hoe kunnen we beter luisteren naar elkaar en hoe dichten we de kloof tussen burger en overheid? Een aantal experimenten houdt zich met dit soort vraagstukken bezig.

33

DOE040

EINDHOVEN Kinderen leven in een democratie dus ook hun stem telt. Daarom zijn de initiatiefnemers van DOE040 een democratische school begonnen in Eindhoven. Het doel van de school is kinderen te leren hun stem te gebruiken en verantwoordelijkheid te nemen voor hun eigen scholing en ontwikkeling, maar ook voor elkaar. De school wordt bestuurd door al haar deelnemers, dus ook de leerlingen besturen mee. Op basis van argumenten kunnen zowel staf als leerlingen hun doelen bereiken. Momenteel is DOE040 op zoek naar een vaste plek om hun school onder te brengen. Daarvoor zoeken ze financiële ondersteuning en creatieve denkers.

Publieke beraadkamers

Vier initiatiefnemers dromen van publieke beraadkamers die in 2020 onderdeel zijn van de lokale democratie. Iedere gemeente voert dan op regelmatige basis denkgesprekken met burgers, ambtenaren, ondernemers, bestuurders en politici die persoonlijk betrokken zijn bij het onderwerp dat ter tafel ligt. De inzichten zijn leidraad voor handelen en geven voeding en richting aan het college van BenW, de gemeenteraad, burgers en (maatschappelijke) organisaties.

Civic Education

AMSTERDAM Leerplatform Civic Education wil kennis, kunde en ervaringen verzamelen over de zoektocht naar participatieve democratische cultuur in het bestaande representatieve systeem. Meer mensen die weten hoe zeggenschap en zelfbestuur werkt en wat er mogelijk is binnen een participatieve democratische cultuur, betekent dat er meer krachten vrijkomen in de maatschappij. Het initiatief doet participatief actieonderzoek in een bijzondere vorm:

participatief theater waarbij de deelnemers gezamenlijk een ‘leerstuk’ maken rondom een prangende vraag, zoals: ‘Hoe kan een buurtinitiatief het heft in handen nemen en het groenbeheer overnemen van gemeentelijke diensten?’

Listen Up?!

Met een Democratic Game van een dagdeel gaan studenten samen actief aan de slag met democratie op de plek waar ze dagelijks zijn: hun eigen school. In de game trainen ze democratische vaardigheden als luisteren, gezamenlijke besluitvorming en omgaan met verschil. De studenten worden inhoudelijk uitgedaagd om in samenwerking met hun medestudenten te definiëren welk onderdeel van de opleiding ze willen verbeteren en welke praktische voorstellen ze hiervoor hebben.

Demos: wie is de beste burger

NIJMEGEN Politiek en besluitvorming is leuk. Dat bewijst dit spel, ontwikkeld door de politiek filosofische afdeling van de Radboud Universiteit. In een twee uur durend spel wordt er gevarieerd met verschillende kiesstelsels en systemen waardoor de spelers verschillende democratische ervaringen ondergaan. Coalities moeten worden aangegaan en concessies gemaakt. De bedenkers van het spel zien dit graag in het onderwijs belanden, zodat burgers al vroeg gaan nadenken over verschillende vormen van democratie en besluitvorming.

We kunnen elkaar nog meer vertellen

EDE Doel van het project is het versterken van de lokale democratie. Het gebruik van een heldere en gemeenschappelijke manier van spreken over de wederzijd-

34

Supermoeder Tour

se afhankelijkheid tussen inwoners en gemeente heeft een positief effect op een effectieve samenwerking tussen deze twee. Op basis van deze taal worden gemeentelijke dienstverlening en begrippen als ‘eigen kracht’ en ‘zelf- en samenredzaamheid’ concreter gemaakt.

AMSTERDAM De culturele diversiteit onder moeders in Amsterdam is groot. Veel uiteenlopende persoonlijke geschiedenissen zijn hier verzameld op een klein stukje grondgebied.

Door diversiteit en het drukke bestaan als moeder zijn deze moeders niet voldoende betrokken bij besluitvormingsprocessen en gaan ervaringen verloren.

De Super­moeder Tour wil deze moeders een duidelijkere stem geven. Kinderen van de Weekend Academie gaan moeders interviewen om hun geschiedenis en kijk op de buurt in beeld vast te leggen.

De buurt is gezamenlijk eigendom van een uiteenlopende groep mensen. De diversiteit in verhalen verbindt deze mensen en creëert een hechtere buurt. Een buurt met meer begrip en verbondenheid.

Good Governance Monitor

Dit initiatief is gericht op de invoer van een nieuwe vorm van politiek en het beheersen van conflicten. Rondom kwesties worden alle belanghebbenden op een vernieuwende wijze bij het besluitvormingsproces betrokken, zodat stakeholders nieuwe inzichten over elkaar vergaren. Door middel van een ‘integriteitscheck’ en ‘effectmeeting’ is deze aanpak geen zwaar verlies voor de minderheid. Een systeem gebaseerd op een gezamenlijke besluit en eerlijke compensatie voor schade.

35

COLUMN

MARIJE VAN DEN BERG —

Ondertussen op het democratische trapveldje Wat fijn, even onder elkaar. We doen het best aardig, toch, jij en ik en de buurman?

We gooien geen blikjes op straat. We betalen belasting. We doen vergeten fietslampjes uit in de fietsenstalling. We zitten in de MR van school, helpen bij de scouting en we doen mee aan de schoonmaakactie in onze buurt. We zorgen. Voor elkaars kinderen, voor een mooi park. We zijn lekker bezig daar, op ons trapveldje van de alledaagse democratie.

Wij netwerkende burgers organiseren ons razendsnel en we laten ons al lang niet meer te veel gelegen liggen aan klassieke instituties. Vakbonden, woningcorporaties, toezichthoudende instanties, politieke partijen, omroepen, de gemeenteraad: we benutten de instituties als ze ons helpen ons leven goed te leven. En zo niet? Dan zoeken we wel een andere vorm. Panna!

De vraag is alleen: wanneer het in die netwerkende lokale gemeenschap democratisch ingewikkeld wordt, en gaat over of iets al dan niet in het algemeen belang is, hoe organiseren we dan een goed democratisch proces om daar achter te komen? Gek genoeg weten we dat niet precies. We spelen in die alledaagse democratie een spel met oude, waarde-

volle spelregels. Maar wat die regels nou precies zijn? Veel blijft er impliciet. We pingelen wat, en als het mis gaat, vragen we de overheid — soms een bestuurder, soms de politiek maar ook steeds vaker de rechter — om het weer van ons over te nemen en voor ons te bepalen wat dat is: het algemeen belang.

De plek waar wij burgerschap opnieuw uitvinden, is nauwelijks op die democratische trapveldjes. Ons burgerschap beleggen wij in de Kamer, de Staten en de Raadszaal. De sportschool van de democratie.

En pfoei, wat zijn die politici daar sterk geworden. Geen wonder dat ze ons, burgers, democratisch gezien, niet meer zien staan. Wij daar buiten. Met onze sneue kipfiletjes. We missen democratische kracht.

En ondertussen gaat het niet overal even goed. Er zijn grote democratische tekorten in de samenleving. Mensen die niet meedoen, niet meepraten, geld dat vreemd stroomt, belangen die niet meegewogen worden, macht zonder tegenmacht, vreemde argumentaties, informatie die niet gedeeld wordt, gebrek aan legitimiteit. We willen het anders, beter. Maar dat het ons dan gaat om het

36

nastreven van democratische waarden als inclusie, transparantie, proportionaliteit, vrijheid van meningsuiting, deliberatie, invloed en burgermacht? We voelen aan ons water dat het ‘zoiets’ moet zijn, maar we missen de woorden — en we missen dus trefzekere sturing erop. Trefzekere burgerinvloed op ons democratische systeem.

Veel nieuwe, glimmende instrumenten in de democratische sportschool.

Burgers verlengen het abonnement op die sportschool, elke vier jaar.

Maar komen er nooit.

Veel van de democratische vernieuwing, ook in de Democratic Challenge, gaat over de overheid. Nieuwe, glimmende instrumenten in de democratische sportschool. Veel burgers verlengen het abonnement op die sportschool, elke vier jaar. Maar komen er nooit.

En nu vragen ‘zij van de overheid en de politiek’ aan ons: loop je met ons even een marathon. De marathon van meedenken over begrotingen, over grote verantwoordelijkheden, right to challenge, het zelf organiseren. Ongetraind als we zijn, gaan we democratische blessures oplopen.

is om burger te zijn. Burger in de zin van: bouwer aan ons eigen democratische systeem. Een passend systeem om de belangentegenstellingen in onze samenleving te verduren en zo af en toe te overbruggen. Jij, ik en de buurman, wij mensen kunnen dat. Nu wij burgers nog.

Want we hebben nog geen soepel draaiend democratisch alternatief voor de klassieke instituties die ons niet meer passen. Dat is niet per se erg, zo lang we maar voor ogen hebben wat we nodig hebben op onze trapveldjes. En wat het

Marije van den Berg onderzoekt én maakt nieuwe verbindingen tussen overheid, markt en gemeenschap in de netwerkdemocratie.

37

UITGELICHT

DOE04 0

DOE040 staat voor Democratisch Onderwijs Eindhoven. De initiatiefnemers begonnen een democratische school waar leerlingen meebesturen. De kinderen leren hun stem te gebruiken en verantwoordelijkheid te nemen voor hun eigen scholing en ontwikkeling en voor elkaar. Het belangrijkste uitgangspunt van de democratische school is gelijkwaardigheid. Iedere maandagmiddag is de schoolkring waarin alle deelnemers onderwerpen en moties kunnen indienen. Je komt alleen naar de vergadering als je interesse hebt in de onderwerpen of er belang bij hebt. —

38

Jacqueline de Theije is initiatiefnemer en schoolleider van de democratische school DOE040.

Al sinds zij kind was, verwondert ze zich over het onderwijs: over het nut van wat je moet leren en het enorme verschil per leerkracht.

Doe040 gebruikt alleen de kern van het onderwijs zoals OCW voorschrijft. Voor het overige heeft deze particuliere school de ruimte om in vrijheid te handelen, iedere leerling volgt zijn eigen leerontwikkeltraject.

Wat maakt de school nou zo democratisch?

‘Onze belangrijkste voorwaarde is: we gaan uit van gelijkwaardigheid.

Iedereen heeft een stem, of je nu lesgeeft, begeleider bent of leerling. Of je gebruikmaakt van je stem, is aan jou. We hebben geen mensen in dienst; alle docenten en begeleiders zijn educatieve ondernemers die hiermee zelf verantwoordelijk zijn voor hun arbeid. Ze zijn idealistisch, want ze verdienen bij ons een symbolisch bedrag per maand. Zo kunnen we de school, die helaas geen bekostigde school kan zijn omdat we het uitgebreide inspectiekader van OCW niet volgen, laagdrempelig en goedkoop houden.

De meeste docenten en begeleiders doen dit werk naast een andere baan of opdrachten.’

Wat houdt het experimenteren bij jullie in? Waarin heeft de challenge een rol?

‘Bij OCW loopt een experimentaanvraag. We vinden: dit onderwijs is populair, ouders geven aan dat zij dit graag willen. Maar ze betalen belasting voor de “gewone” school en moeten hier extra betalen omdat het in deze vorm onder particulier onderwijs valt. Wij willen dit gewoon bekostigd hebben; we zijn toch goedgekeurd door de inspectie? Het geld dat dan beschikbaar komt, willen we gedeeltelijk steken in langlopend onderzoek naar het effect van democratisch onderwijs op kinderen en de samenleving.’

Wat kunnen anderen van jullie leren?

‘Veel scholen en organisaties komen bij ons kijken. Ze willen met name leren over het stuk leiderschap dat hieraan te pas komt. We denken vanuit mogelijkheden: dit is het kader en van daaruit bouwen we zelf verder.

Op andere scholen hoor ik vaak over angst voor de onderwijsinspectie. Wij zeggen: leiderschap is hier

39

vooral een kwestie van lef hebben! Uiteindelijk wil het kind iets van je: leren en begeleid worden in zijn ontwikkeling. De wethouder van onderwijs, hier op bezoek, was verbaasd dat onze structuur zo goed werkt. Dat kunnen anderen van ons leren, denk ik. Laat een structuur organisch ontstaan zoals hier, dan heb je een veel prettigere sfeer. We lossen dingen met elkaar op.’

Wat is je droom voor de democratie in Nederland?

‘Ik zou willen dat Nederland in plaats van een democratie een sociocratie zou worden, waarin je werkt met door iedereen gedragen besluiten. Dan vraag je een volledig commitment van iedereen in het land in plaats van “de meeste stemmen gelden”.

Het sociocratisch proces in onze school leert ons dichter bij elkaar te komen.

We bedenken oplossingen samen, en dragen die besluiten dan ook samen. Ik denk dat elke organisatie daarbij gebaat is.’

INTERNATIONAAL

Vreemde plant op Hollandse bodem

40

Buitenlandse ervaringen met wijkdemocratie en inschakeling van belangengroepen bij lokale besluitvorming zijn inspiratiebron voor de Nederlandse lokale democratie. Ook de lijst deelnemende experimenten aan de Democratic Challenge weerspiegelt onze traditie van over de heg kijken, stelt onderzoeker Stefan Couperus.

Het is niet moeilijk je iets voor te stellen bij de wenselijkheid of zelfs noodzaak van lokale democratie. De gedachte dat mensen enige vorm van zeggenschap willen over hun (leef)gemeenschap is algemeen aanvaard. Des te moeilijker is het om lokale democratie vorm te geven.

Ook al bestaan er in het grootste deel van de wereld grondwettelijk verankerde gekozen lichamen in steden, stadsdelen, dorpen, gehuchten en regio’s, daarmee is burgerinspraak lang niet altijd gegarandeerd.

Sinds de grote revoluties van de late achttiende eeuw, de Amerikaanse, de Franse en de HaĂŻtiaanse, en ook na de grote grondwetsherzieningen van de negentiende eeuw in Europa, keert een aantal cruciale vragen terug over de organisatie van lokale democratie. Wie behoort er tot de politieke gemeenschap (demos) en wie niet? Wanneer is vertegenwoordigende democratie (gemeenteraad) te prefereren boven directe democratie (referendum) en andersom? Welke politieke ambten en instituties zijn nodig op lokaal niveau? Hoe kan lokale democratie ook daadwerkelijk lokale belangen centraal stellen? Wat is de eigenheid van lokale democratie? En hoe verhoudt de lokale democratie zich tot de nationale democratie?

De antwoorden op deze vragen verschillen van tijd tot tijd, van context tot context. De manier waarop naar een antwoord wordt gezocht, laat daarentegen een grote constante zien. Al sinds de beroemde verwijzingen van de Franse politieke denker Tocqueville naar burgerorganisatie in de VS aan het begin van de negentiende eeuw, worden voorbeelden van lokale democratie elders gebruikt om dichter bij de kern van lokale democratie te komen: het duurzaam organiseren van burgerzeggenschap binnen de eigen gemeenschap.

41

Onbehagen over zeggenschap

In Nederland bestendigde Thorbecke in de Gemeentewet van 1851 in grote lijnen de structuur van de lokale democratie. Het verschil tussen stad en platteland werd bestuurlijk gezien opgeheven, elke gemeente kende een gekozen raad als hoogste politiek lichaam. Uiteraard was hiermee de kous niet af. De politieke gemeenschap beperkte zich anno 1851 tot een bemiddelde elite; het zou tot diep in de twintigste eeuw duren totdat de lokale demos zich uitbreidde met, allereerst, volwassen mannen, volwassen vrouwen en veel later ook met niet-Nederlanders woonachtig in een Nederlandse gemeente. Maar ook daarmee was het pleit allerminst beslecht.

Op verschillende momenten in de twintigste eeuw werd opspelend onbehagen over lokale zeggenschap en inspraak in Nederland aangegrepen om te experimenteren met alternatieve vormen van lokale democratie. Een bekend voorbeeld is het referendum in Naarden in 1912.

Lokale agitatie tegen het besluit om de kermis af te schaffen resulteerde uiteindelijk in een referendum dat glansrijk werd gewonnen door de Naardense kermisgangers. Hoewel het gemeentebestuur gedwongen leek tot een referendum door de dreiging van sociale opstand, werd het referendum al decennia aangehaald door juristen, journalisten en politici met directe verwijzing naar buitenlandse praktijken, vooral in de Zwitserse kantons en gemeenten.

Short ballots

Ook de VS werd in de decennia voor de Tweede Wereldoorlog geroemd als het beloofde land van lokale democratie. Verschillende Amerikaanse modellen van lokale democratie, direct en vertegenwoordigend, zijn terug te vinden in discussies over het aanpassen van het Nederlandse lokaal bestuur. Een belangrijk voorbeeld was het terugdringen van de afstand tussen bestuurders en burgers via ‘short ballots’: het direct kiezen van politiek bestuurders door de bevolking inclusief eventuele afzettingsprocedures bij gebleken ongeschiktheid. Aanleiding was de opkomst van lokale partijpolitiek aan het begin van de twintigste eeuw, volgens velen een wezensvreemd element in de lokale democratie; de gemeenteraad was immers geen plaats voor ideologische twisten.

Levensmiddelenraad

Beschouwingen over de lokale democratie hadden niet alleen betrekking op de geijkte politiek-bestuurlijke instituties. In het kielzog van grote debatten over de relatie tussen overheid en samenleving in de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw, werd in verschillende delen van Europe nagedacht over nieuwe inspraakorganen, ook op lokaal niveau. Immers, als de (lokale) overheid zich steeds meer mengde in allerlei maatschappelijke domeinen (economie, cultuur, infrastructuur, zorg), was inspraak van belanghebbenden dan geheel in lijn met het

42

democratisch bestel? Vooral op sociaaleconomisch terrein organiseerden Nederlandse gemeenten vanaf de jaren dertig – en in toenemende mate na de oorlog – inspraak op concrete beleidsonderwerpen, zoals de lokale detailhandel en middenstand. Op basis van talrijke buitenlandse precedenten in Engeland, Frankrijk en België installeerden gemeenten contactcommissies met fabrikanten, boeren, winkeliers, consumentenen huisvrouwenorganisaties. Het grootste experiment werd gedaan in Amsterdam, waar een ‘levensmiddelenraad’ (1932), bestaande uit alle economische belangengroepen uit de stad, inspraak mocht hebben in de regulering van de lokale economie.

Na de Tweede Wereldoorlog werd dit soort experimenten verder uitgebreid tot de lokale ‘polders’ die in de jaren zeventig en tachtig overal in Nederland ontstonden, onder het mom van functionele en territoriale decentralisatie. Voorbeelden hiervan zijn de cultuurraden (functioneel) en deelgemeenten (territoriaal). De gemeenteraad was slechts één plek waar uitdrukking werd gegeven aan lokale democratie. Opnieuw golden buitenlandse ervaringen met wijkdemocratie en de inschakeling van belangengroepen bij lokale besluitvorming als inspiratiebron

Over de heg kijken

Ook de indrukwekkende lijst voorstellen van de Democratic Challenge geeft rekenschap van deze traditie van over de heg kijken. Of het nu een overdracht (transfer) van een reeds bestaande praktijk is (de Londense Cooperative Councils naar Groningen, de Antwerpse burgerbegroting naar Nederlandse gemeenten), een initiatief dat wortelt in een transnationaal netwerk (Civocracy en Wij’dewereld) of een verwijzing naar democratisch burgerschap in Frankrijk en Engeland in de achttiende en negentiende eeuw (Publieke Beraadkamers), veel voorstellen laten zien dat lokale democratie in wezen ook transnationaal en historisch is geworteld. Dat neemt uiteraard niet weg dat ieder alternatief zich altijd ook naar de eigen omstandigheden zal moeten aanpassen. Een vreemde plant wortelt niet altijd in Hollandse bodem.

Tocqueville

Stefan Couperus, historicus aan de Rijksuniversiteit Groningen, doet onderzoek naar processen van verstedelijking en democratisering in Europa

43

THEMA

DESIGN EN DEMOCRATIE Wat kan design betekenen voor de lokale democratie?

Kun je via de principes van design de lokale democratie vormgeven? En hoe kan het proces van ontwerpen en de resulterende objecten een democratisch gesprek op gang brengen? Wat is de rol van research by design? Deze experimenten verbinden democratie met design.

44

Testbeeld

Reparatieve Democratie

EINDHOVEN Een prikkelende, interactieve, toolkit voor de publieke ruimte, als instrument voor productie, reproductie en vernieuwing van de directe samen- en leefomgeving.

Om de potentie van de blokkendoos als publiek instrument verder te ontdekken, door te ontwikkelen en deelbaar te maken. Het spel dat hieromheen ontstaat zal aanleiding zijn tot gesprek, discussie en observatie, een actief onderzoek naar de rol die concrete objecten kunnen vervullen binnen democratische processen. Een real-life proefopstelling laat het sociaal experiment in de praktijk zien met tweeledig resultaat: inzicht (door het monitoren van de interventie) en concreet effect van het experiment zelf.

EINDHOVEN In Eindhoven start een ontwerptraject gericht op de ‘Reparatieve Democratie’: samentrekking van representatieve en participatieve democratie die staat voor een zichzelf reparerende democratie.

Het experiment is een zoektocht naar de manier waarop de nieuwe verhoudingen tussen bewoners en publiek bestuur kunnen worden vormgegeven. De titel is eveneens een knipoog: de democratie dient zich vanuit zichzelf te repareren; we zijn er immers allemaal onderdeel van.

Democracy by design

DEN HAAG Democratie is meer dan wetten en politiek. We geven het dagelijks vorm met kleding, speeches, rapporten, media, openbare ruimten en gebouwen. Democracy by Design in en voor Den Haag levert de principes en ontwerpen om bewust vorm te geven aan democratie; van stembiljetten, kiesstelsels, medialandschappen tot entrees van publieke gebouwen en online services. Wij denken dat design als concrete, scheppende discipline een verschil kan maken; dat het concept Democracy by Design een internationale beweging kan voeden die zich op een praktische manier toelegt op het bewust ingrijpen in democratische systemen. Ons project leidt tot concrete producten, diensten en ruimtes en start een debat over vorm, gebruik en democratische waarden. Zo kan een plein, een stoel, een raadzaal of een app meer of minder democratisch worden.

45

COLUMN

MARIEKE VAN DIJK —

Overheid heeft design nodig Wie bij design alleen denkt aan de tafels van schroothout, dure lampen of hippe theeserviezen, heeft het mis. Wat als we designtechnieken inzetten om maatschappelijke kwesties en problemen aan te pakken? Zoiets abstracts als ‘lokale democratische vernieuwing’, wat gebeurd er dan? Ontwerpers richtten zich van oudsher op het verbeteren van uiterlijk en functionaliteit van producten. Sinds kort zetten ontwerpers designtools in bij de aanpak van maatschappelijke problemen.

Met de veranderingen door een terug­ tredende overheid, de zelfredzame samenleving en burgerparticipatie, krijgt een gemiddelde ambtenaar steeds meer voor zijn kiezen. Helaas ontbreekt het vaak aan het juiste gereedschap. Hoe betrek je de burger op de juiste manier bij de besluitvorming? Op welke wijze geef je de burger de ruimte om echt zelf aan de slag te gaan met een probleem?

Echt samenwerken met de burger is een lastige opgave.

Het bedrijfsleven omarmde als eerste het concept design thinking; inmiddels volgen ook overheden en non-profitorganisaties.

Design thinking wordt ook wel ‘denken in oplossingen’ genoemd. Het begint met een oplossing, dan met het analyseren van een probleem in al zijn diepte. Design thinking is een creatief proces gebaseerd op de opbouw van ideeën. Er zijn geen oordelen in het vroege proces en buiten de box denken wordt aangemoedigd.

Als een stijl van denken is design thinking algemeen beschouwd als het vermogen om empathie te combineren voor de context van een probleem, creativiteit bij het genereren van inzichten en oplossingen, rationaliteit te analyseren en ‘fit’ oplossingen voor de context.

Inmiddels laat de designstad Eindhoven een designer meedenken over het gemeentebestuur. Een strategisch design consultant mag de boel flink gaan opschudden en zijn onconventionele kijk en verbeelding geven op taken van de gemeente. Dit is een mooie ontwikkeling.

Bij deze nieuwe samenwerkingsvormen geldt ‘leren door te doen’. Gewoon beginnen, testen, leren en opschalen!en verbeelding kan geven op taken van de gemeente. Dit is een mooie ontwikkeling.

Bij al deze nieuwe samenwerkingsvormen geldt ‘leren door te doen’. Gewoon beginnen, testen, leren en opschalen!

Marieke van Dijk, Strategic Design Lead, DesignThinkers Group, oprichter DienstDaan, ontwerpdienst voor lokale overheid.

46

THEMA

DORP- EN WIJKDEMOCRATIE Hoe democratisch is uw dorp of wijk? Die vraag speelt mede door de schaalvergroting en fusies in veel gemeenten. Dorpsraden, stadsdeelcommissies, buurtkracht en wijkvisies komen op. Dat doen we al jaren, zegt u? Maar we zien nu experimenten die denken over dorpsdemocratie en buurtbesteden: over het ‘doordecentraliseren’ van democratische zeggenschap naar wijken en dorpen.

47

Opstellen wijkvisies

VEGHEL In Veghel zijn de wijkraden van VeghelZuid en Kern-West nadrukkelijk betrokken bij de ontwikkeling van wijkvisies van hun eigen wijk. Het eigenaarschap van niet alleen het proces, maar ook de inhoud ligt primair bij de inwoners van de wijken. Met als doel om het mede-eigenaarschap van inwoners van deze wijken te vergroten en te faciliteren. De gemeente en de woningcorporatie AREA zijn daarbij ondersteunend.

Dialogen op de Meent

ROTTERDAM Dit experiment grijpt terug op besluitvormingsrituelen bij stammen. Daar maken de ‘stamoudsten’ beslissingen maar heeft elk stamlid (lees: bewoner) het recht op inspraak. Dialogen op de Meent wil loskomen van de bestaande bestuurlijke inrichtingsstructuren. Deze ontmoetingsen conversatieplaats op buurt- of wijkniveau is voor iedereen toegankelijk die met anderen in gesprek wil over issues die in de wijk spelen.

Democratische vernieuwing in 10 Friese dorpen

FRIESLAND Dit experiment gaat over initiatieven die de leefbaarheid op het Friese platteland versterken. Met het creëren van voorbeelden willen de Friese dorpen een doorkijk geven naar een bredere ontwikkeling, zodat een grotere groep geïnteresseerden in beweging komt. Veel dorpen worstelen met de cultuur die rondom democratie is gevormd, maar weten niet goed hoe het anders zou kunnen. Veilige experimenten moeten burgers inspireren om zelf initiatieven te ontwikkelen.

Omgevingsvisie buitengebied

WINTERSWIJK Het ontwikkelen van een omgevingsvisie wordt waarschijnlijk niet verplicht. Desondanks komt de gemeente Winterswijk met een plan om de omgevingsvisie op democratische wijze op te stellen. De bestaande structuur van buurtschappen in de gemeente wordt ingezet om overleg over de omgevingsvisie voor het buitengebied op lokaal niveau vorm te geven.

Bewoners moeten hierbij betrokken worden, maar hoe mobiliseer je deze?

Buurtkiep

DEN BOSCH Buurtkiep is een digitaal platform: een online dorps- en marktplein om de buurten Muntel, Vliert en Orthenpoort in Den Bosch met elkaar te verbinden. De wijken hebben de wil en potentie om zo veel mogelijk zelf te regelen, maar samenwerking met de gemeente is nodig om deze ruimte te creëren. Verbinden is het toverwoord, maar hoe verbind je ook de nietparticiperende burger? Dit is een vraag die bij meer lokale initiatieven naar voren komt. Ook hier is verbinding cruciaal.

Placemaking

DORDRECHT Placemaking is een wijze van gebiedsontwikkeling die niet uitgaat van een ruimtelijk ontwerp of plan, maar de gebruikers van een plek centraal stelt.

Samen met belanghebbenden wordt gezocht naar een optimaal ontwerp, waarin het gebruik en de gebruikswaarde van de plek centraal staat. Het doel is een omgeving te creëren die het welzijn, het geluk en de gezondheid van gebruikers verbetert. Een plek waar de gebruiker zich thuis voelt. De verwachting is dat de plek hierdoor niet langer als gemeentelijk,

48

maar als maatschappelijk eigendom wordt ervaren. Hierdoor zal de betrokkenheid van belanghebbenden bij de instandhouding van de plek toenemen. Om het maatschappelijk eigendom te bevorderen is het niet alleen belangrijk de belanghebbenden tijdig te betrekken, maar hen ook nadrukkelijk te betrekken bij de besluitvorming.

zonder de regeldruk te verhogen.

Gebiedsplannen kunnen op deze manier op een grotere schaal met bewoners worden ontwikkeld. Zo ontwikkel je een co-creatie systeem waar alle deelnemers, inclusief stadsdeel, onderdeel uitmaken van het besluitvormingsproces.

Eigenwijks

NIEUWEGEIN Via een wijkaanpak die de wensen en dromen van inwoners voor de wijk centraal stelt en helpt bij het realiseren daarvan, wil de gemeente Nieuwegein komen tot netwerken van betrokken inwoners. Het doel is dat inwoners op basis van thema’s gaan meepraten en beslissen over wat er in hun wijk moet gebeuren. Wijkbewoners kunnen met een plan van aanpak komen, waarin zij aangeven wat ze zelf kunnen oppakken en waar de gemeente nodig is.

Buurtbesteden verbinden met gebiedsplannen

AMSTERDAM De afgelopen jaren is er in Amsterdam stadsdeel Oost een groot netwerk ontstaan van initiatieven en organisaties.

Dankzij co-creatie en buurtbudgetten is de lokale activiteit in een versnelling gekomen. Deze versnelling willen ze in Amsterdam graag doorzetten door deze bottom-up een officiĂŤle status te geven

49

COLUMN

PEPIJN VAN HOUWELINGEN —

Primaat van de polis Ignatieff, hoogleraar politicologie in Harvard, beschrijft in ‘Fire and Ashes’ zijn politieke ervaring als (kortstondig) leider van de ‘Liberal Party’ in zijn geboorteland Canada. Een van zijn belangrijkste lessen: alle politiek is lokaal. Zeker in zo’n groot land als Canada maar ook in ons land.

Het Sociaal en Cultureel Planbureau vraagt al decennia aan Nederlanders of ze zich samen met anderen de afgelopen twee jaar hebben ingezet voor een zaak van (inter)nationaal of lokaal belang. Sinds de tweede helft van de jaren tachtig zetten Nederlanders zich vaker in voor zaken die van belang zijn in hun buurt, wijk of gemeente, terwijl de collectieve inzet voor zaken van (inter)nationaal belang juist is teruggelopen. Al met al zijn Nederlanders tegenwoordig bijna drie keer sneller geneigd zich voor lokale aangelegenheden in te spannen.

Vandaar dat het geen verrassing mag zijn dat de Democratic Challenge zich vrijwel uitsluitend richt op het lokale niveau. Het overgrote deel van de 99 experimenten vindt op het niveau van de gemeente plaats (67 experimenten). Daarnaast zijn ook de wijk (9) en de buurt (7) populair.

Deelgemeente, dorp, gebied, waterschap en school worden ook genoemd. Nergens vinden we de kwalificatie wereld of Europa en de aanduiding landelijk wordt maar

één keer gegeven: met een vraagteken welteverstaan.

En dat is logisch. Burgerbegrotingen vinden we in Nederland op buurt, wijk en misschien gemeenteniveau, maar regionale, provinciale of landelijke experimenten met burgerbegrotingen zullen we in deze gids niet aantreffen. De experimenten met nieuwe vergader- en besluitvormen en burgertoppen (G250, G1000) vonden in ons land plaats in Lelystad, Coevorden en Nijmegen maar niet in Twente, Overijssel of Nederland als geheel.

Burgerjournalistiek, een ander thema van de challenge, richt zich bijna altijd op lokale aangelegenheden, of is er wellicht toch een burgerjournalist op het Binnenhof te vinden?

Maar dat is nog niet alles. Nederlanders komen niet alleen sneller in actie voor zaken die spelen op lokaal niveau, er zijn ook aanwijzingen dat een kleinschalig bestuursniveau – lees: een kleine gemeente – een positieve uitwerking heeft op de landelijke politieke participatie en betrokkenheid van inwoners.

Niet alleen de opkomst bij gemeenteraadsverkiezingen, ook de opkomst bij landelijke verkiezingen is groter in kleinere gemeenten. Dit verband is niet beperkt tot ons land. Een recente metastudie laat zien dat lokale politieke participatie van

50

inwoners in het algemeen toeneemt naarmate de omvang van een gemeente kleiner is. Nederlanders gaan bovendien niet alleen vaker stemmen in kleine gemeenten, ze waarderen de politiek ook meer naarmate die dichter bij hen staat: meest tevreden is men over de gemeente, dan de ‘politiek in Den Haag’ en hekkensluiter is de Europese Unie.

Toch is kleinschaligheid alleen niet voldoende voor een betrokken burgerij.

Waarom is anders de opkomst bij landelijke verkiezingen altijd aanzienlijk hoger dan die bij gemeenteraadsverkiezingen?

Blijkbaar spelen ook andere factoren een rol. In vergelijking met het nationale politieke nieuws volgen Nederlanders het lokale politieke nieuws aanzienlijk minder, zeker in vergelijking met andere Europese landen. Waarom hebben Nederlanders weinig belangstelling voor de lokale politiek? Deze vraag is lastig te beantwoorden. Vermoedelijk speelt mee dat Nederlandse gemeenten, in vergelijking met het buitenland, relatief weinig autonomie hebben, in ieder geval wat hun inkomsten betreft die vrijwel geheel van het rijk komen. ‘De belangrijke beslissingen worden toch elders genomen, dus waarom zou ik mij in de gemeentepolitiek gaan interesseren?’

Hoe dan ook, kleinschaligheid en lokale autonomie lijken dé systeemvoorwaarden te zijn voor (politieke) participatie en

betrokkenheid. De decentralisaties in het sociale domein beogen de lokale autonomie van gemeenten te vergroten.

Ook wordt er gesproken over meer lokale belastinginkomsten voor gemeenten.

In hoeverre dit nu en in de toekomst daadwerkelijk de lokale autonomie van gemeenten vergroot is nog onduidelijk, maar voor politieke participatie en betrok­ ken­heid lijken dit goede ontwikkelingen te zijn.

Maar dat is zeker niet voor alle ontwikkelingen het geval. Eén zo’n ontwikkeling is de enorme schaalvergroting van Nederlandse gemeenten de afgelopen decennia. Het aantal gemeenten in ons land is gedaald van 1015 in 1950 naar 393 nu en de door het rijk gewenste ondergrens voor het aantal inwoners van een gemeente is de afgelopen decennia geleidelijk opgekrikt van 2.000, 5.000, 10.000 en 20.000 naar 40.000 inwoners.

En dat is de paradox. Het ministerie van Binnenlandse Zaken dat zich zo inzet voor het vergroten van de burgerparticipatie in ons land is tegelijkertijd hoofdverantwoordelijk voor een herindelingsoperatie die de gemiddelde omvang van een Nederlandse gemeente de afgelopen decennia drastisch heeft vergroot. En dat is niet zo goed voor de burgerparticipatie. Misschien is het verstandig als de afdelingen ‘burgerparticipatie’ en ‘herindelingen’ binnen het ministerie eens een kop koffie met elkaar gaan drinken?

Pepijn van Houwelingen onderzoekt voor het SCP sociale cohesie, informele groepen en burgerparticipatie en promoveerde op sociaal kapitaal in Japan.

51

UITGELICHT

DE TWEEDE MENING Een gemeente neemt beslissingen. Maar burgers moeten de mogelijkheid krijgen om bij een groep medeburgers in beroep te gaan tegen die beslissingen of uitspraken. Je stelt een burgerpanel samen, dat zich gaat buigen over bepaalde kwesties. Omdat bewoners en gemeenten een dilemma van verschillende gezichtspunten benaderen, is er ruimte

52

voor begrip van elkaars standpunten en nieuwe inzichten. — Hein Albeda werkt als zelfstandig adviseur en blogt regelmatig over (lokale) democratie op halbeda.blogspot.nl.

Hein is initiatiefnemer van De Tweede Mening.

Met De Tweede Mening nogmaals naar kwesties kijken.

Maken we het zo niet ingewikkeld? ’Nee, ik vind het eerder raar dat het blijkbaar bijzonder is. In het bedrijfsleven gebeurt het al, zoals bij FBTO. Heb je een schade en ben je het niet eens met de uitspraak van de verzekeraar, dan kun je de zaak voorleggen aan onderling.nl, een panel van gewone mensen dat zich in de zaak verdiept en kijkt of ze de redenering van FBTO deelt. Is 60 procent van hen het met de klager eens, dan keert de verzekeraar alsnog uit. Voor de overheid is zo’n tweede mening iets nieuws; kennelijk vinden overheidsinstanties het moeilijk om het vertrouwen te geven aan een grote groep burgers.

Terwijl zo’n verzekeraar als FBTO juist min of meer gedwongen is iets te doen in de concurrentiestrijd.

Zij zetten het burgerpanel in, juist om het vertrouwen van de klant te herwinnen.

Wij stellen dat ook de overheid het vertrouwen van de burger moet herwinnen. “Het ligt genuanceerder” hoor je vaak. Hoe dan? Door met een groep mensen kwesties van een

andere kant te bekijken, krijg je nieuwe inzichten.

Je ziet dat als mensen zich erin verdiepen er genuanceerde meningen volgen en de overheid daarbij alleen maar gebaat is.’

Wat maakt De Tweede Mening democratisch?

‘Het idee gaat uit van een panel bestaande uit een doorsnee van mensen.

Door loting krijgt de gemeente een groep burgers bij elkaar voor zo’n forum: de burgerjury. Je moet dan wel afspreken dat er een minimum aantal burgers meekijkt, bijvoorbeeld honderd. Als gemeente doe je niet anders dan bewoners laten meekijken en beoordelen hoe je het doet.’

Over welke onderwerpen laat je de burgerjury oordelen?

‘Neem de huidige beslissingen die rondom de wet maatschappelijk ondersteuning worden genomen. Ons idee is om deze beslissingen – in een soort pilot – voor te leggen aan om te beginnen de eigen ambtenaren, gevolgd door een burgerpanel. Is de hulp die een gemeente wel of niet biedt redelijk?

Klopt het dat de gemeente

53

de traplift niet vergoedt, terwijl iemand die nodig heeft als hij in zijn eigen huis moet blijven wonen?

Laat een burgerjury in alle redelijkheid dit soort beslissingen beoordelen, stellen wij voor.’

Wat zou ideaal zijn?

‘We willen dat gemeenten zich mede-eigenaar gaan voelen van dit plan; dat zij hierbij aansluiten met hun vragen en mogelijkheden die er al zijn. Je krijgt echt een tweede mening als er bovenop de argumentatie van de gemeente iets tegenover komt van een doorsnee van burgers.

De challenge is: laat jouw argumentatie zien tegenover die van de gemeente.

Daag ze uit!’

THEMA

EDEMOCRATIE De democratie moet mee in het digitale tijdperk.

Dat stellen de experimenten met ideeĂŤn voor een digitale democratie. Ze ontwikkelen platforms om meningen en argumenten van partijen inzichtelijker te maken en te kanaliseren. Om efficiĂŤnter informatie te kunnen ophalen over wat er speelt bij bewoners en organisaties of binnen de overheid zelf. Hoe draagt E-democratie bij aan de lokale democratie?

54

Argu

UTRECHT Politiek is te veel marketing en te weinig inhoud, stelt Argu. Het bestaat te veel uit oneliners op verkiezingsposters en te weinig uit het vinden van oplossingen voor problemen. Discussies over grote onderwerpen, zoals besluiten die het bestuur van ons land moet maken, zijn belangrijk om op internet te voeren.

Op het Argu-politieke platform worden discussies op een nieuwe manier gestructureerd: ingedeeld op vraagstuk, idee en argumenten. Om sneller helder te krijgen wat het probleem is, welke oplossingen er bestaan, en wat de voor- en nadelen zijn per oplossing.

Argu zet de Democratic Challenge in om gebruikers te bereiken en op zoek te gaan naar interessante casussen. Argu zoekt gemeenten, provincies en rijksoverheden die e-participatiemiddelen willen inzetten.

BuurtApp

UTRECHT BuurtApp is een app die het mogelijk maakt voor buurtbewoners om elkaar te vinden, beter te leren kennen en makkelijker met elkaar te communiceren. Met de Democratic Challenge moet de BuurtApp geschikter worden voor communicatie tussen burgers en gemeentelijke overheden.

Daardoor zal in de toekomst de communicatie tussen buurtbewoners onderling, en buurtbewoners en de overheid soepeler verlopen.

Civocracy

een onderwerp worden geraakt, te verbinden, kunnen we samen problemen oplossen. Via de Democratic Challenge wil Civocracy bekender worden, zowel landelijk als bij gemeenten. Ze willen graag in contact komen met gemeenten die zoeken naar manieren om burgers te betrekken. Daarnaast zoekt Civocracy ook financiële ondersteuning voor verdere ontwikkeling van het platform.

Omgevingsalert

Omgevingsalert.nl is een online discussiepagina in het teken van één specifieke vergunningaanvraag. Burgers en bedrijven kunnen hier reageren op de vergunningaanvraag en suggesties doen, feitelijk een soort zienswijze 2.0. Deze commentaren zijn ook voor anderen zichtbaar en de gemeente en de aanvrager kunnen hier op reageren. Mensen worden uitgedaagd om aan te geven wat zij sterk aan het plan vinden of wat zij liever anders zouden zien. De gemeente krijgt hiermee vroegtijdig beeld van wat er leeft rondom een beoogde verandering en de aanvrager krijgt input om zijn plan te verrijken en veranderen om meer draagvlak te creëren en daarmee zijn kans op een succesvolle aanvraag te verhogen. Via de challenge zoekt Omgevingsalert gemeenten die een pilot van een half jaar willen doen. Daarnaast zoeken ze juridische ondersteuning en financiering om de pilot in minstens twee gemeenten uit te voeren.

Buurt leidt raad

Een digitaal systeem dat helpt om een duidelijk beeld te krijgen van wat bewoners op dat moment als belangrijk ervaren. Gemeenteambtenaren en bestuurders kunnen dit programma gebruiken om hun beleid en werk aan te passen aan actuele wensen, als alternatief voor trage en dure opiniepeilingen.

AMSTERDAM Civocracy ontwikkelt een online platform om burgers meer te betrekken bij politieke en sociale onderwerpen. Het platform maakt effectieve, constructieve discussie mogelijk en stimuleert actieve betrokkenheid van burgers. Door belanghebbende partijen die door

55

City4U

De burgers kunnen via dit platform digitaal problemen, verwachtingen en ideeën aanleveren voor de geselecteerde projecten van de gemeente. Het platform helpt om de input slim te classificeren door de burger een aantal relevante kenmerken te laten invullen. Door het tonen van eerdere inbreng, middels “likes” à la Facebook, wordt dubbele input voorkomen. Het idee is dat het online platform ook offline in groepsverband in te zetten is voor het verzamelen van input op inspraakavonden en bijvoorbeeld op scholen en/of verzorgingstehuizen.

Burgerdossier

Centraal staat de mogelijkheid om elke burger de mogelijkheid te bieden om een eigen dossier te beheren, waarbij informatie gedeeld kan worden met anderen. De burger beslist met wie hij welke gegevens uit zijn dossier wil delen. Dit zou de basis kunnen zijn voor een revolutie waarbij de burger weer zijn natuurlijke plek krijgt in elk denkbaar proces, namelijk die van centrale spil. Dit maakt fundamenteel andere inrichting van processen mogelijk in vrijwel alle denkbare interactie tussen een burger en zijn omgeving (met andere burgers, overheid, organisaties, bedrijven etc.). De implicaties hiervan reiken zeer ver. In volle glorie kan gesproken worden over een volstrekt nieuwe efficiëntere en effectievere manier van samenleven en samenwerken.

Beter Besluit

Duurzaam samenwerken van de overheid en burger vraagt om een structurele verandering: géén eenmalige projecten met burgerparticipatie maar standaard inwoners betrekken bij besluiten. Géén plannen ter inzage leggen op een gemeentehuis of informatieavonden met ‘koffie en cake’, maar proactief actuele besluiten

voorleggen via een online platform. Dit alles is gebundeld in de app ‘BeterBesluit’ (iOS en Android) die 24/7 betrokkenheid biedt en een structureel onderdeel uitmaakt van het besluitvormingsproces. BeterBesluit is een smartphone- en tablet-app waarmee realtime inzichtelijk is welke besluiten of (beleids)voornemens echt ‘leven’ in de lokale samenleving.

Besluiten die gedragen worden, kunnen eenvoudig worden onderscheiden van besluiten die omstreden zijn en nog geen draagvlak hebben.

Thinkin

Thinkin is in staat om op twee nieuwe en beklijvende manieren een bijdrage te leveren aan de lokale politiek: door e-debat en door een re-fair-rendum aan te bieden aan alle burgers, jong en oud. E-debat zorgt ervoor dat meer kennis van betrokken burgers beschikbaar komt voor de politiek, zowel wat betreft feiten als wat betreft voorkeuren. Maar E-debat zorgt er vooral voor dat iedereen die meedoet een gelijke invloed heeft op het eindresultaat. Een re-fair-rendum is alleen mogelijk via het proces van Thinkin en zorgt ervoor dat bij een referendum de meerderheid ook altijd in hun eigen formulering een opdracht kan toevoegen. Tegelijkertijd is er de afspraak dat de formulering die de verliezende minderheid meegeeft ook in het uit te voeren besluit een plaats zal krijgen. Het is in die zin heel erg Nederlands dat we als betrokkenen de kans krijgen om extra onderhandelruimte toe te voegen in het uitvoeringsproces.

Sturen wordt dus net iets makkelijker en tegelijkertijd democratischer. Het Thinkin proces, dat beschikbaar is in een beveiligde apparaat-onafhankelijke digitale omgeving, is er op gericht om iedereen plaatsonafhankelijk, en tijds-flexibeler toegang te geven tot het politiek proces.

56

Test je wijk: surveymonkey voor buurten

CitizenConnect

Er zijn tal van surveytools om kennis te nemen uit peilingen. Zoiets moet er ook komen op de schaal van de eigen buurt.

Goede vragenlijsten moeten op dit online足platform zorgen voor meer kennis, zodat gemeente en politici beter aansluiten bij de wensen van de buurt. Het project zoekt een gemeente waar ze hun platform kunnen ontwikkelen en testen.

Pinckly

BOXTEL Gemeente beschikken over enorm veel inen output van data op vele verschillende gebieden. Deze data is onoverzichtelijk en daardoor niet voor iedereen werkbaar.

Pinckly wil de data bundelen en overzichtelijk maken, zodat zowel gemeente, bestuurders als burgers goed ge誰nformeerd zijn en er meer dynamiek komt in besluitvormingsprocessen. Het biedt lokale overheden een nieuwe manier van omgang met de buitenwereld.

57

CitizenConnect is een online platform om de netwerkdemocratie mogelijk te maken.

Taaie vraagstukken horen niet opgelost te worden door ambtenaren, maar door actief meedenkende burgers. Participatie tussen burgers, bedrijfsleven en gemeenten moet om deze reden versterkt worden. Het platform werkt door de uitwisseling van narratieve ervaringen en inzichten van individuen. Hierdoor ontstaat een verbinding die de kans op verantwoorde en gedragen besluiten vergroot.

UITGELICHT

ARGU

58

Het online discussieplatform van Argu is voor iedereen die wil meedenken over het oplossen van problemen.

Het platform maakt discussies overzichtelijk door vraagstukken, voorstellen en argumenten centraal te stellen. Politieke partijen kunnen op de vraagstellen en voorstellen reageren en direct – online – hun mening uiten. Kiezers kunnen via de discussies op het platform beter onderbouwde beslissingen nemen over waar ze op willen stemmen. Daarnaast krijgt de gemeente de mogelijkheid direct in contact te komen met hun inwoners over het beleid. Argu structureert discussies, onderbouwt meningen en brengt politiek, burger en bestuur dichter bij elkaar.

— Joep Meindertsma is als een van de oprichters van Argu verantwoordelijk voor het initiële concept en het ontwerp van het platform.

Gefeliciteerd, met de uitverkiezing van Argu als Nederlandse inzending van de Open Government Partnership Awards. Wat betekent dit?

‘Dat we eind oktober als Nederlandse inzending meedingen naar de internationale OGP Award die gaat over het verbeteren van publieke dienstverlening door open overheid.

Het betekent niet alleen publiciteit, maar levert ons legitimiteit op, erkenning voor ons platform.’

Nog meer goed nieuws, want jullie vonden een gemeente voor een pilot met het Argu. co-platform?

‘Ja, de gemeente Houten gaat aftrappen. Via Utrecht.inc – voor startende ondernemers – mocht ik pitchen voor het college van burgemeester en wethouders van Houten.

Zij waren direct enthousiast over de meerwaarde van ons discussieplatform.

59

Houten wil burgers betrekken met online middelen, maar zoekt daarbij een meer genuanceerde discussie dan wat social media als Facebook en Twitter bieden.’

Wat maakt Argu.co democratisch?

‘Het maakt complexe discussies transparant en interactief. Iedereen kan meedoen; niet alleen verkozen volksvertegenwoordigers en ambtenaren. Houten wil de dialoog online voeren, over welk onderwerp dan ook. Ze zetten in op tweerichtingsverkeer: bewoners kunnen een discussie starten, net als gemeenten. Ze zijn hierin heel ondernemend, durven risico’s te nemen.

Dat noem ik democratisch lef hebben. Voor een gemeente is het toch een sprong in het diepe.’

THEMA

INITIATIEVENPLATFORMS EN NETWERKEN Met het groeiend aantal burgerinitiatieven zien we dat er behoefte is om initiatieven met elkaar te verbinden.

Een aantal experimenten is bezig met het oprichten van een dergelijk platform of het creĂŤren van een netwerk om kennis met elkaar te delen. Over hoe je een initiatief van de grond krijgt, over interactie en raakvlakken tussen initiatief en gemeente, en het democratische gehalte van een initiatief.

60

Kenniscloud

UDEN Ondanks Google is het soms lastig om de juiste informatie te vinden of met de juiste personen in contact te komen in je eigen regio. Coöperatie passiegroep Uden wil een kennisbank realiseren als oplossing voor dit probleem. De te ontwikkelen software biedt niet alleen de mogelijkheid om informatie digitaal en doorzoekbaar op te slaan. Het platform moet de lokale democratische vernieuwingsprocessen steunen. De Kenniscloud gaat ‘draaien’ in de Brabantse gemeenten Uden, Veghel, Sint-Oedenrode, Schijndel, Oss en Boekel, maar is ook te kopiëren naar andere gemeenten en woonkernen.

Firefly

gemeenschapsplatform dat verbindt en waar oplossingen gevonden worden. De samenleving neemt de regie. Daarmee sluit dit idee goed aan op de participatiedemocratie.

Stadslab

NIJMEGEN Stadslab Nijmegen is een netwerk en ondersteuningspunt voor Nijmegenaren die hun straat, wijk of stad willen verbeteren. Het platform helpt burgerinitiatieven verder in hun ontwikkeling en realisatie.

Ze vragen de Democratic Challenge om deskundigheid op het gebied van communicatie en het maken van een business model.

WIJ Delfshaven

EINDHOVEN Firefly is een netwerk van andere netwerken en netwerkers. Het netwerkverband wil een brug slaan tussen het midden- en kleinbedrijf en andere partijen, op allerlei gebied. Probleemstellingen vormen het uitgangspunt voor de Firefly-sessies waarin vertegenwoordigers van organisaties welkom zijn met hun vragen. Tijdens de netwerksessies gaan deelnemers samen op zoek naar antwoorden. Door actief te werken aan probleemstellingen leren de netwerkers elkaar beter en persoonlijker kennen en wordt het netwerk actiever en krijgt het meer diepgang doordat kennis van de leden extra waarde toevoegt.

ROTTERDAM WIJ Delfshaven ontstond als netwerk van bewonersinitiatieven en zelforganisaties in reactie op het verdwijnen van het deelgemeentebestel en de komst van gebiedscommissies. Het burgerinitiatief probeert mensen actief te betrekken bij lokale politieke besluitvorming. WIJ Delfshaven zoekt experts om hun business model te versterken. Ook zoeken zij vergelijkbare initiatieven om ervaringen te delen.

De Blauwe Wijk Economie

Oldebroek voor Mekaar online

OLDEBROEK De koersgroep ‘Oldebroek voor Mekaar’ en de gemeente Oldebroek willen een samenlevingsplatform ontwikkelen om burgerinitiatieven te ondersteunen die gericht zijn op het uitwisselen van ideeën en het discussiëren over actuele onderwerpen. Oldebroek voor Mekaar online is een

61

ARNHEM De bewoners van het Spijkerkwartier in Arnhem denken na over de behoeften van de generatie van nu die niet in de weg mogen staan van de behoeften van latere generaties. Er moet een netwerk komen dat op een transparante wijze handelt en communiceert. Gemeenschapsvorming, het vormen van gezamenlijke uitdagingen en wensen en het toewerken naar concrete projecten zijn de drie doelstellingen van dit door bewoners geïnitieerde project. De leef- en systeemwereld moeten verbonden worden.

Yooforce

Yooforce is een on- en offline collaborative community voor jongeren die zich graag bemoeien met hun eigen zaken en ideeën hebben over hoe sommige dingen in onze maatschappij anders, beter of slimmer kunnen. Op Yooforce kunnen ze laten horen wat hen bezighoudt. Ze wisselen ideeën uit en bedenken met elkaar oplossingen die misschien niemand nog heeft bedacht. Jongeren moeten meer uitgedaagd worden om mee te denken en zo oplossingen te bieden.

Area 055

APELDOORN Area 055 is een open innovatieplek waar burgers kunnen klussen, testen en experimenteren. Iedereen die iets kan toevoegen, mag toetreden. Tegelijkertijd is het een onderzoekslab, proeftuin en stadsschuur. Een plek waar je kan kennismaken met de nieuwste technieken, technologieën en ontwikkelingen op het vlak van duurzaamheid. Mensen met een achterstand tot de arbeidsmarkt zijn hier ook nadrukkelijk bij betrokken.

Leefwerf De Biesbosch

DRECHTSTEDEN Leefwerf De Biesbosch is een burgerinitiatief over wonen en werken aan boord van monumentaal varend erfgoed, gekoppeld aan duurzaamheid, opleidingen en zelfredzaamheid. Een concept om de dreigende leegloop van havens in Nederland tegen te gaan. Door de pilot van Leefwerf De Biesbosch blijft de haven het kloppend hart en is het varend erfgoed definitief veilig voor sloop of export. Hoe om te gaan met burgerinitiatieven in de ruimtelijke ordening? En hoe niet? Dat is wat Leefwerf De Biesbosch als casus kan inbrengen.

Wij’dewereld

NIJMEGEN Bepaalde wijken in Nijmegen hebben te maken met drie groepen wijkbewoners die voor een groot deel langs elkaar heen leven. Wij’dewereld wil op een bijzondere manier de gemeenschapsvorming een impuls geven. Deze organisatie wil verschillende activiteiten ontwikkelen die zich richten op zingeving, levensbeschouwing en geluk. Het versterken van de gemeenschap zal uitwerking hebben op de mate van betrokkenheid van bewoners waardoor zij loskomen van de overheid en zelf verantwoordelijkheid gaan nemen.

Stadslab Circulair Buiksloterham

AMSTERDAM Buiksloterham is een uniek gebied in Amsterdam. Een verzameling communities bouwt er in nauwe samenwerking met publieke en private instituties aan een circulaire wijk, maatschappij en economie.

Een digitaal platform moet de verbinding vormen tussen alle stakeholders en betrokkenen om samen te werken vanuit een gedeeld belang. Verbinden van belangen door verbinden van platforms en data.

62

63

COLUMN

JEROEN MATERS —

Bescherm de dromers Je bent een burger. Gewoon een van de 117.000 burgers in je stad. Je hebt het idee om een park aan te leggen. Een park over de vestingwallen rondom de historische binnenstad. Want: je hebt het een beetje gehad met al dat saaie steen en blik. Tijdens een paar vakanties zag je al hoe geweldig het is om een goed park in je stad te hebben. Hoe een stad of wijk opeens ‘the vibe’ krijgt als er een gaaf nieuw park wordt aangelegd.

Eerst fiets, wandel en schaats je eindeloze rondjes over die vestingwallen om te kijken wat mogelijk en wat nodig is.

Je maakt foto’s in elk jaargetijde. Eerste schetsen. Dan kom je erachter dat je helemaal geen parkontwerper bent.

Dus ga je eens praten met mensen die er méér verstand van hebben. Je gaat lezen, lezen, lezen. Over parkontwerp, over beplantingsleer, over de historie van de singels. Over de economische en ecologische voordelen van meer groen in de stad. Rapporten over wie er eigenlijk om de singels wonen en wat ze van hun woonomgeving vinden en wensen. Je leest en praat je suf.

Je gaat opnieuw naar de steden in binnen- en buitenland. Deze keer met een missie: hoe functioneert een geslaagd park? Je neemt stiekem je meetlint mee.

Bijvoorbeeld om de ideale breedte van een wandelpad te vinden. Zonder dat je partner het ziet: je bent immers met haar op vakántie! Je eerste vage gedachten over een park over de vestingwallen begint scherpere contouren te krijgen. Met een rare mix van schroom en enthousiasme en een stapeltje foto’s en schetsen onder de arm deel je die gedachten met mensen in je omgeving. Ze reageren razend enthousiast en vertellen het door – je plan snelt je vooruit. Totdat je op een gegeven moment tot je stomme verbazing wordt uitgenodigd door het College van B en W om je plan toe te lichten.

Vanaf dat moment begint de zaak te kantelen. Je plan valt in goede aarde en wordt in uitvoering genomen. Eerste budgetten worden in begrotingen opgenomen. Enthousiaste ambtenaren pakken je plan op en werken het uit. Dat gaat tot op zekere hoogte goed, maar je merkt dat ze nét niet de essentie van je plan te pakken hebben. Er ontstaan scheuren in het plaatje dat je de afgelopen maanden zo zorgvuldig in je hoofd construeerde.

64

Je zoekt en vindt de veerkracht om de professionals mee te nemen in jouw denkwereld. Je zoekt collega-burgers erbij die kunnen helpen om je plan verder uit te werken. Je praat met omwonenden om nog meer draagvlak te creëren. Je praat met grond- en gebouwbezitters of ze mee willen doen. Je hebt eerste geldschieters nodig die de zaken financieren waarvan je weet dat ze nodig zijn, maar waar geen budget voor is. Je plan wordt een ‘Kaderbesluit’. Tien partijen met tien verschillende visies zullen er iets van gaan vinden.

Je wordt lobbyist. Fondsenwerver.

Manager van een team. Marketingman.

Actievoerder. Maar dat bén je helemaal niet: je was een burger die wat naïef maar vastberaden een idee uitwerkte, een droom. Dáár haalde je je energie uit.

Zonder dat je het in de gaten hebt loop je leeg in de wereld die ze ‘systeemwereld’ blijken te noemen. Totdat er godzijdank mensen en organisaties opstaan die je gaan helpen, die het van je overnemen.

Dat had je natuurlijk veel en veel eerder moeten bedenken. Je leert te accepteren dat de dingen niet helemaal gaan zoals je het liefst zou willen.

‘Tread softy, because you tread on my dreams’, dichtte Yeats. Dit is wat ik alle clubs toewens die zich bezig houden met het ondersteunen van burgerinitiatieven in Nederland: dat zij de dromers beschermen. Dat ze helpen om hun ideeën verder te brengen. Niet eens zozeer met extra creatieve denkkracht, maar vooral door de weg te plaveien in de systeemwereld.

Enerzijds door een continue dialoog aan te gaan met alle actoren. Om samen erachter te komen dat burgerinitiatieven niet ingewikkeld of bedreigend hoeven te zijn, maar dat ze enorme kansen bieden als je die energie van burgers werkelijk de ruimte geeft. En anderzijds door initiatiefnemers met raad, maar vooral ook met daad terzijde te staan bij alle concrete stappen die nodig zijn om van droom werkelijkheid te maken.

Jeroen Maters richtte samen met Gijsbert van Es in 2009 Stadslab Leiden op. In 2011 werd Stadslab Leiden uitgeroepen tot meest innovatieve vrijwilligersorganisatie van het jaar bij de Meer dan Handen Awards. Het grootste initiatief van Stadslab ontstond in 2012: het Singelpark. Een 6 kilometer lang park op de historische vestingwerken rondom de binnenstad. De gemeente Leiden omarmde het plan met een budget van 18 miljoen euro en werkt samen met stichting Vrienden van het Singelpark en talloze partners in de stad aan de realisatie.

65

THEMA

ROL VAN DE RAAD Welke rol speelt de gemeenteraad in de netwerksamenleving? Hoe verhoudt een raad zich tot bewoners die meer zeggenschap nemen en zelf publieke waarde creĂŤren?

Verschillende experimenten gaan over nieuwe werkvormen of vergadermodellen voor de raad en het transparant maken van het besluitvormingsproces. Sommige deelnemers gaan verder en willen experimenteren met het overdragen van beslissingsmacht van de raad naar collectieven van bewoners.

66

Buitenraad Lelystad

Nieuwe ronde, nieuwe kansen

LELYSTAD De gemeenteraad van Lelystad gaat maandelijks naar ‘buiten’, in gesprek met bewoners over zaken die leven in de stad.

De Buitenraad creëert zo ruimte voor openheid, dialoog en verbinding tussen de lokale politiek en de inwoners in een informele setting. De bijeenkomsten van de Buitenraad vinden buiten het stadhuis plaats en zijn gericht op interactie met de samenleving, instellingen en organisaties. De invulling wordt bepaald door de lange termijnagenda, de informatiebehoefte van de raad en vragen uit de samenleving, instellingen en organisaties.

Via de Democratic Challenge wil Lelystad de Buitenraad verder ontwikkelen, zodat de raad en daarmee de inwoners van Lelystad gebruik kunnen maken van de kennis en ervaring van BZK en van andere gemeenten.

COEVORDEN De gemeenteraad van Coevorden zoekt naar een eigentijdse invulling van de volksvertegenwoordigende rol van de gemeenteraad. Niet alleen met nieuwe regels en procedures, maar ook door verandering van cultuur, houding en gedrag van raadsleden. Gemeenteraadsvergaderingen moeten efficiënter verlopen zodat meer ruimte ontstaat voor politieke-inhoudelijke discussies. Bij sommige onderwerpen zou de positie van de inwoners uitgangspunt van besluitvorming moeten zijn. Dit jaar nog wil Coevorden twee pilots uitvoeren met de onderwerpen armoedebeleid en welstandsbeleid.

Bij deze thema’s wil men inwoners de mogelijkheid geven om mee te denken en onderwerpen op de agenda van de gemeenteraad te zetten.

Samenleving Voorop

Open de raad

LEUSDEN De economische recessie en de maatschappelijke ontwikkelingen vragen een fundamenteel andere kijk op de samenleving en op de rol van de lokale overheid.

De gemeente Leusden wil met het traject ‘Samenleving voorop’ zo goed mogelijk invulling geven aan deze opgave.

Leusden vindt het belangrijk de burger in dit proces te betrekken omdat er zo meer draagvlak is voor verandering en kennis en kunde in de samenleving benut wordt.

Via de Democratic Challenge zoekt Samenleving Voorop expertise en denkkracht van sparringpartners om samen een programma te ontwikkelen voor het domein Bestuur. Daarnaast heeft Leusden behoefte aan deskundige ondersteuning bij het zoeken naar financiering.

GOUDA Het indienen van een motie of het stemgedrag van de gemeenteraad wordt vastgelegd in papieren notulen of, bij gemeenten die naar een papierloze situatie streven, op video. Hierdoor is het moeilijker om een overzicht te krijgen van wat de prestaties van raadsleden zijn: doet ‘mijn’ raadslid wat hij of zij heeft beloofd? De oplossing: een systeem waarin alle activiteiten per individueel raadslid worden bijgehouden. Als de verkiezingstijd is aangebroken kunnen burgers hun raadsleden controleren. De initiatiefnemer Open de raad zoekt hulp bij het generen van draagvlak.

67

VoOot

Inzicht in besluitvormingsprocessen van gemeenteraadsleden, dat moet toch mogelijk zijn in onze tijd van internet en apps. VoOot wil de mogelijkheid bieden om op de hoogte te blijven van raadbeslissingen die jou interesseren: lokale politieke informatie op maat. Ook voor politici en politieke partij kan VoOot een middel zijn om bepaalde beslissingen meer toe te lichten. Voor de ontwikkeling van VoOot is een beter systeem van open-data nodig, ĂŠn een welwillende gemeente.

Tool optimalisatie vergaderschema’s

Steeds meer gemeentelijke taken worden uitgevoerd door verbonden partijen. Een verbonden partij is een organisatie waar de gemeente een bestuurlijk en financieel belang in heeft. Een belangrijke factor in de angst voor uitholling van democratische legitimiteit is de beperkte invloed die gemeenteraden ervaren op het beleid van verbonden partijen. Een van de manieren waarop de volksvertegenwoordigers wel invloed kunnen uitoefenen is door het geven van een zienswijze op de programmabegroting en de jaarrekening van de verbonden partij. In de praktijk zijn de deadlines voor het indienen van een zienswijze voor een gemeenteraad vaak ondoenlijk. In sommige gevallen komt dit door late aanlevering van de stukken door de verbonden partij, maar heel vaak komt het ook doordat de vergadercycli van gemeenteraden niet op elkaar aansluiten of niet goed aansluiten op de deadlines die de wet of de verbonden partij heeft opgesteld. Tot slot, worden de ontwerpbegrotingen van alle verbonden partijen waarin de gemeente een belang heeft in de altijd al zo drukke periode voor het zomerreces behandeld. Als volksvertegenwoordigers hun tijd efficiĂŤnter kunnen indelen om de ontwerpbegrotingen beter

te lezen, vergroot dit de democratische legitimiteit van het regionale bestuur in Nederland. Deze tool moet dit beter afstemmen mogelijk maken.

Experimenteren met vergadervormen gemeenteraad

AMERSFOORT Amersfoort heeft een naam op het gebied van burgerinitiatieven (bijvoorbeeld rond het Soesterkwartier, de Wagenwerkplaats) en lokale democratische bewegingen (zoals de G1000 en Het Nieuwe Samenwerken). Er gebeurt veel in de stad, al dan niet in samenwerking met het gemeentelijk bestuur. De volgende stap van de raad is om zelf ook te experimenteren met vergadervormen. Een aantal pilots zullen worden gestart die door zowel de raad als door bewoners kunnen worden aangedragen. Vaste deelnemer aan de pilots is de raad zelf; deelname van de andere partijen is afhankelijk van het type pilot.

68

COLUMN

HISKE LAND —

De raad en de stad Gemeenteraad Amersfoort: 39 burgers, van tien partijen, gekozen als volksvertegenwoordiger voor een periode van vier jaar. Want zo zit ons democratisch systeem in elkaar. Iedere dinsdagavond zitten we met elkaar om tafel: fel, bevlogen, relativerend, zoekend naar wegen en onderhandelen. We zijn deel van de coalitie of roeren ons vanuit de oppositie. En natuurlijk nemen we onze rollen serieus: wij stellen kaders, controleren het college en vertegenwoordigen ‘het volk’. We fietsen van hot naar her, vergaderen twee tot drie avonden per week, mailen ons suf, twitteren, doen erg ons best, en zijn vreselijk betrokken bij de stad.

In die stad gebeurt intussen van alles: burgerinitiatieven, inwoners die met voorstellen komen, manifesten opstellen en roepen dat zij de stad zijn. Inwoners die alternatieve vormen van democratie en burgerbetrokkenheid aandragen en uitvoeren. Het Nieuwe Samenwerken, de G1000, de wijk G100. En een gelote burgerraad, waarom niet? Wij, de raadsleden, verhouden ons ertoe: we melden ons aan, doen mee, gedragen ons netjes en stellen ons desgewenst op in de coulissen tot er iets van ons wordt verwacht.

Sommige partijen hebben bestuurlijke vernieuwing hoog in het vaandel. Sommige raadsleden zien, los van partijideologie of partijmores, de democratische uitdaging en gaan samen met inwoners en ambtena-

ren op zoek naar nieuwe vormen. Mensen zoals u en ik bijvoorbeeld, de believers.

Anderen in de raad zijn huiverig. ‘Aan ons beslisrecht mag niet worden getornd. Wij zijn democratisch gekozen om besluiten te nemen die de stad aangaan.’ Zij zijn van mening dat er aan de raadsstoelpoten wordt gezaagd, van boven – de regio – en van onder – de inwoners. Of ze denken dat hun kiezers niet horen tot de categorie ‘mondige burgers’ en dus een vertegenwoordiger nodig hebben die voor hen spreekt.

Niemand weet waartoe de huidige ontwikkelingen leiden. Ik heb in ieder geval geen idee hoe ons bestel er over tien jaar uitziet.

Kijken we dan terug op een periode waarin veel in beweging leek, maar uiteindelijk niets veranderde? Is het democratisch systeem, gebaseerd op politieke partijen, dan passé? Bestaat de gemeenteraad nog? En met welke taken? Alleen nog kaderstellend op procesniveau? Of als begeleidings­ commissie bij de gelote burgerraad?

Vooralsnog is dat koffiedik kijken. Intussen nemen we kleine stappen en proberen we te leren van iedere stap. De Amersfoortse raad gaat een jaar lang experimenteren met als doel meer ruimte voor inwoners, betere besluitvorming en meer mogelijkheden voor informeel contact tussen raad, college, ambtelijke organisatie en inwoners. Het voorstel is aangenomen door de gemeenteraad. Met 38 stemmen voor.

Hiske Land is raadslid voor GroenLinks in Amersfoort.

69

UITGELICHT

DEMOS, WIE IS DE BESTE BURGER?

70

Democratie’tje spelen en ontdekken dat politiek en besluitvorming leuk is.

Dat doe je met ‘Demos, wie is de beste burger?’, een politiek educatief spel ontwikkeld door de politiek filosofische afdeling van de Radboud Universiteit Nijmegen.

Via de challenge zoeken de makers (mbo-) scholen die het spel gaan gebruiken, zodat studenten en leerlingen maatschappijleer gaan nadenken over verschillende vormen van democratie en besluitvorming.

— Stefan Schevelier (docent filosofie) ontwikkelde in opdracht van de Radboud Universiteit het spel Demos wie is de beste burger?

Is democratie jouw onderwerp dat je deze opdracht van de Radboud kreeg?

‘Het zijn twee dingen: democratie interesseert mij inhoudelijk zeer; daarnaast hou ik van spelletjes. Dat is de reden dat Evert van der Zweerde mij benaderde voor het ontwikkelen van een spel. We richten ons op middelbare scholen en het mbo. Want er is een probleem in de burgerschapseducatie: hoger opgeleiden komen steeds meer te weten, anderen blijven achter. Om aansluiting te vinden bij deze doelgroep minder hoog opgeleiden, zochten we naar een aantrekkelijke vorm: een spel. Daarbij past het onderwerp goed bij de spelvorm: doordat je tijdens het spel verschillende vormen van democratie ervaart, ga je democratie zelf beter begrijpen.’

Wat is het uitgangspunt van het spel?

‘Bij het ontwikkelen leerde ik het begrip terug te brengen tot de kern: democratie is veranderlijk.

Elementen die hierbij een rol spelen, zijn: burgers die belangen hebben; er moet een beslissing worden genomen over iets; het besluit is democratisch als er consensus is. Omdat burgers van mening verschillen over wat nou

71

eigenlijk democratisch is, laten we de spelers (bestuurders en bewoners van het dorpje Bezighuizen) aan de slag gaan volgens die drie verschillende spelregels: als directe, representatieve of deliberatieve democratie. Al spelende leer je zo wat belangrijk is in de verschillende vormen; dat een burgemeester de macht heeft, en dat het uitmaakt of er gestemd wordt.’

Wat zoekt het spel bij de Democratic Challenge?

‘De experimenten die meedoen zijn interessant voor ons, we willen deze nieuwe vormen van democratische innovatie graag als input voor het spel gebruiken.

Daarnaast willen we via de challenge contact leggen met scholen, om ons spel te promoten. De Radboud Universiteit streeft ernaar dat “Demos, wie is de beste burger?” onderdeel wordt van de toolbox waarmee de ze de brug slaat tussen democratische theorie en praktijk.’

THEMA

ANDERE INNOVATIES Sommige experimenten laten zich niet indelen in een thema. Maar het levert een paar van de meest verrassende en innovatieve ideeĂŤn: voorstellen voor een nieuw democratisch systeem, datademocratie, maatschappelijk aandeelhouderschap, een gecrowdfunde lobbyist en kiesbelasting. Ook kiezen experimenten voor een nieuwe tegenmacht als de burgerrekenkamer en het burgerpanel, een gemeentelijke ombudsman en auditcommissie van niet-raadsleden. Andere experimenten willen jongeren meer betrekken bij lokale politiek.

72

Jeugdverbinder

NIJMEGEN Veel gemeenten worstelen met jongerenparticipatie. Soms hebben ze een jongerenraad. Vaak blijkt dat deze jongerenraad bestaat uit jongeren die politiek geëngageerd zijn, maar niet per definitie affiniteit hebben met de onderwerpen die ze bespreken. Er is behoefte aan een soort google translate. Dat wordt in Nijmegen de Jeugdverbinder. Met jongerennetwerk Jimmy’s als partner probeert Jeugdverbinder Nijmegen jongeren te betrekken in de lokale politiek. Via de Democratic Challenge zoeken ze iemand die onderzoek gaat doen naar de precieze impact van hun aanpak.

De Kleine Ambassade

SCHIEDAM, VLAARDINGEN EN MAASSLUIS Het organiseren van jongerencongressen rond een bepaald thema. Met de eerste editie willen we jongeren uit Schiedam, Vlaardingen en Maassluis betrekken bij het armoedevraagstuk van hun gemeente. Dit congres willen we samen met een groep jongeren organiseren, zodat het congres echt iets van de jongeren wordt en het goed aansluit bij de belevings­ wereld van deze doelgroep. Een jongerencongres is een hele andere manier om jongeren inspraak te geven. In plaats van dat ze mogen schieten op een beleids­ nota die al voor een groot deel is opgesteld, worden ze nu bij het beginpunt van het besluitvormingsproces betrokken. Op een gelijkwaardige manier gaan jongeren met elkaar, maar ook met ambtenaren, de politiek, bedrijven en andere organisaties in de stad, in gesprek over samenleven in de stad.

Burgerrekenkamer

LANGEDIJK De Burgerrekenkamer Langedijk is eind 2012 opgericht door een groep inwoners van de gemeente Langedijk (NoordHolland). Zij keken met zorg naar de financiële positie van hun dorp. Volgens de initiatiefnemers komt het project niet goed van de grond omdat de gemeenteraad niet meewerkt, adviezen niet opvolgt.

Via de Democratic Challenge hoopt de Burgerrekenkamer een officiële status te krijgen, zodat ze gevraagd en ongevraagd (en niet vrijblijvend) commentaar kunnen geven op financiële zaken.

De Rechte Tafel

REGIO SCHIPHOL Stichting De Rechte Tafel (DRT) wil de bestaanskwaliteit van de regio Schiphol stimuleren. DRT reageert op beleidsvoorstellen van overheden, instanties en het bedrijfsleven om bij te dragen aan een zo gunstig mogelijk leefklimaat in de regio Schiphol. Met behulp van de challenge wil De Rechte Tafel de kiezersdemocratie versterken, werken aan het instellen van een gemeentelijke ombudsman en de gemeentelijke auditcommissie inrichten met niet-raadsleden.

De Tweede Mening

Betrokkenheid van burgers en een geloof in deliberatie zijn de kernelementen van de Tweede Mening. Burgers moeten de mogelijkheid hebben om in beroep te gaan tegen beslissingen of uitspraken van de gemeente. Een burgerpanel, samengesteld door loting, mag zich dan gaan buigen over de kwestie. Bewoners en gemeenten kijken vanuit een ander oogpunt naar een dilemma, maar dankzij een proces van deliberatie ontstaat de mogelijkheid om meer inzicht te krijgen in elkaars standpunt. De Tweede Mening zoekt gemeenten voor een pilot.

73

Bewoners als bestuurders

ARNHEM Het idee: iedereen die stemrecht heeft krijgt per half jaar een bepaald aantal punten, dat is hun ‘budget’. Deze punten zijn gekoppeld aan je BSN-nummer.

Bewoners kunnen hun punten inzetten op gemeentelijk niveau, zoals onderwijs en infrastructuur. Of op straatniveau: het vervangen van een riolering of de herbestrating van een straat. Zo ontstaat er verantwoordelijkheidsgevoel en betrokkenheid. Kortom: de bewoner is bestuurder geworden, de gemeente een uitvoeringsorgaan.

Opheffen politieke partijen in gemeente

GOUDA Aftasten en speldenprikjes uitdelen is voor enkele deelnemers aan de challenge niet genoeg. Radicaal de sloophamer ertegen. In dit Goudse plan vervangen we politieke partijen door een burgerraad met wisselende samenstellingen, afhankelijk van de politieke agenda. Een gekozen burgemeester is vaste factor in deze constructie. Welke gemeente kan dienen als testcase?

Verantwoord Anders

TILBURG/BRABANT Loes van Zuijlen, sociaal makelaar en kandidaat (Brabant) Stadmaker duurzame en solidaire economie, zoekt draagvlak voor haar burgerinitiatief ‘In Brabant doen we het Verantwoord Anders’. Het initiatief wil een belangrijke bijdrage leveren aan sociale zekerheid in de breedste zin van het woord ten behoeve van alle burgers; als verbindende schakel om het herstel van de economische huishouding op sociaal, ecologisch en financieel gebied mogelijk te maken; als enige juiste bedding voor de invoering van een onvoorwaardelijk basisinkomen.

Antistigma campagne

AMSTERDAM Over psychische aandoeningen bestaan veel vooroordelen. Mensen met een psychische aandoening komen veelal negatief in het nieuws. Goede informatievoorziening, rolmodellen, en positief direct contact tussen mensen zonder en mét een ggz-achtergrond zijn kernelementen.

Psychische aandoeningen zijn niet altijd te voorkomen. Het blijkt dat 40 procent van alle burgers ermee te maken krijgt, maar niemand praat erover uit angst voor een stigma. Anita Hubner start een campagne om het belang van goede informatie over psychische aandoeningen aan te kaarten. Participeren in de samenleving is een recht, maar dat gaat helaas niet altijd op voor mensen met een psychische aandoening.

Open Source Democratie

Een open source democratie is een democratie die mensen zelf maken. Niet eens in de zoveel tijd op personen of partijen stemmen, maar steeds opnieuw, op zelfgemaakte plannen en oplossingen.

Niet als bij een referendum ja of nee tegen een voorgekookt besluit mogen zeggen, maar met alle betrokkenen vanaf het begin bezig zijn: een knelpunt benoemen, oorzaken benoemen, deeloplossingen benoemen, op deeloplossingen stemmen, oplossingen uitwerken, op uitwerkingen stemmen, enzovoorts. Een soort digitaal polderen op gestructureerde en democratische wijze, met daadwerkelijk de behoeftigen aan tafel in plaats van alleen de elite.

Data Democratie

HEERHUGOWAARD Heerhugowaard kan de komende tien jaar de omslag maken van ‘stenenstad’ naar ‘mensenstad’. Het experiment wil netwerken van bewoners empoweren

74

om hieraan te kunnen bijdragen. Een eerste stap is om samen met bewoners op zoek te gaan naar de tien sociaaleconomische en ecologische kerngegevens die aangeven hoe de ontwikkeling van Heerhugowaard ervoor staat. Deze tien getallen moeten begrijpelijk zijn voor alle bewoners, belangrijk genoeg zijn voor de gemeentelijke organisatie en netwerken van actieve burgers helpen bij meetbare, gerichte acties.

bestuur hoeven te breken om zaken te bereiken. Het is een specialistisch werkje, maar bewoners zouden deze truc kunnen overnemen door via online crowdfunding gezamenlijk een lobbyist in te huren. Door koppeling met www.petities.nl zou dit mogelijk moeten worden voor het hele land.

Maatschappelijke aandeelhouders

NIJMEGEN Hoe kunnen wij zorgen dat bewoners van Nijmegen meer te zeggen krijgen over besluiten van woningcoöperaties, onderwijsbesturen en zorginstellingen?

Dit is een vraag waar de gemeenteraad van Nijmegen zich mee bezighoudt.

Een antwoord is er nog niet, maar moet onder meer vorm krijgen tijdens een stadsconferentie. Samen beslissen over meebeslissen, dat is de volgende stap.

Kiesbelasting

HEERLEN Het platform Kiesbelasting in Heerlen wil meer transparantie in gemeentelijke budgetten en begroting. Het e-platform wil gemeentelijke uitgaven in kaart brengen. Daarnaast wil het bewoners de mogelijkheid geven hun gemeentelijke belastingen te controleren door zelf te kiezen waar zij hun belastinggeld aan besteden. In het plan mogen bewoners 10 procent van het totale bedrag vrij besteden aan een gemeentedomein naar keuze. Het initiatief wil inwoners er ook bewust van maken wat er gebeurt als er geen belasting wordt betaald. Met de kiesvrije 10 procent van de belasting kunnen bewoners via Het Vernieuwerslab stemmen op projecten en ideeën van burgers, marktpartijen of de lokale overheid.

Zodat burgers niet maar één keer in de vier jaar kiezen wat zij belangrijk vinden, maar gedurende het hele jaar.

De 10 procent ‘vrije ruimte’ maakt het mogelijk nieuwe innovaties, initiatieven en ideeën voor maatschappelijke vraagstukken te ontwikkelen en te financieren.

Crowdfunded Lobbyist

Organisaties werken samen met lobbyisten om regelruimte te scheppen en beleid aan te passen via de politieke weg.

Bedrijven huren lobbyisten in zodat zij niet zelf door de stevige muren van het

75

UITGELICHT

DE STEM VAN DE STAD

76

Wijk- en burgerpers­ bureaus in de stad zouden een groter deel van de bevolking moeten vertegenwoordigen dan zij nu doen, stelt De Stem van de Stad. Om hierin stappen te maken, bouwt het experiment aan de lokale netwerken in wijken in Den Haag en Amsterdam. Zodat gemeente, bewoners­ organisaties, ondernemers, buurt- en weekendscholen en andere organisaties die belang hebben bij het wijkpersbureau dit gaan ondersteunen.

— Journalist Nies Medema helpt met het opzetten en ondersteunen van burgerpersbureaus in verschillende wijken en buurten van Amsterdam.

Wat is er democratisch aan De Stem van de Stad?

‘Wat me net opviel toen ik keek naar de lijst met deelnemende experimenten, is dat het allemaal mensen zijn zoals jij en ik: wit, Nederlands en hoogopgeleid. Wij vertegenwoordigen maar een deel van de samenleving en juist wij kunnen het al: onze stem laten horen.

De huidige democratie is steeds meer een arena van vakmensen waar een groot deel van de stad niets van begrijpt. En dat stuk, daar gaat het mij om: we willen ook de mensen bereiken die niet gaan stemmen!

Daarom zijn we begonnen met het opzetten van de burgerpersbureaus en leiden we mensen op om mee te schrijven. We draaien volledig op de mensen zelf: samen bepalen we het nieuws. Voor vragen die leven zoeken we oplossingen.

En steeds met die vraag: vertegenwoordigen we iedereen in de buurt?’

Hoe helpt de challenge hierbij?

‘Allereerst het brede netwerk, dat is prettig en het versterkt ons. Het helpt ook om de andere projecten te zien en te weten dat je niet alleen in je eigen kleine buurtje bezig bent.

De eerste persbureaus die we hebben opgezet staan vooral in buurten met een imagoprobleem. Daar heeft

77

burgerjournalistiek een belangrijke functie: vanuit wijken waar al een beeld van is een ander geluid laten horen. Je kunt er iets naast zetten. Door experimenten zoals in de Democratic Challenge vergroten we onze netwerken en kunnen we zo meer contacten leggen voor burgerpersbureaus in andere steden.

We geven bekendheid aan ons project en hopen met andere persbureaus kennis en ervaringen te delen.’

Wat is jouw droom voor de democratie?

‘Die ben ik aan het verwezenlijken! En mijn doel is dat de buurtpersbureaus steeds vaker van zich laten horen, zodat bewoners zich gekend voelen. Dit project samen met hen doen, de jongeren en andere bewoners uit de buurten, leert me zo veel. Het kijken waar je elkaar vindt. De kennis die zij aan mij toevoegen.

Dat vind ik intrigerend. Ik droom nu verder over de duurzaamheid van het geheel. In 2016 willen we acht leer-werk-labs organiseren.

Daar werk ik aan, samen met buurtpersbureaus, vakjournalisten, welzijnsinstellingen, buurtcoördinatoren, lokale overheden en politici, buurtscholen en de Haagse Hogeschool en de Hogeschool van Amsterdam.’

VERNIEUWING

Democratieanders

Hoe burgers beter te betrekken? Hoe burgers beter op de hoogte te brengen? Hoe de overheden beter te laten controleren door burgerjournalistiek of burgerraden?

78

De democratische uitdagingen van het lokale bestuur liggen volgens het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties vooral in de versterking van de representatieve democratie. Experimenteren met een G1000 of directe toegang tot overheidsinformatie kunnen burgemeester en wethouders en de raad volgens het ministerie wel gebruiken.

Democratischer betekent dan: representatief, efficiënt, effectief, transparant, en vooruit ook: beter betrokken en geïnformeerde burgers met meer invloed. Deze waarden van democratie zien we terug bij inspraak, interactieve beleidsvorming, burgerbegrotingen en andere vormen van burgerparticipatie waarbij het gaat om het versterken van de legitimiteit van overheidsbeleid.

Volstaan deze democratische waarden wel? Is er niet ook anders over democratie na te denken, en zelfs mee te experimenteren? Wij denken van wel. Maar dan moeten we onze blik verleggen naar burgerinitiatieven die publieke problemen aanpakken, daarin ondersteund door een participerende overheid. Hierbij zijn de rollen omgekeerd: burgers staan aan het roer, de overheid doet met hen mee, in plaats van dat burgers met de overheid meedoen. Naast burgerparticipatie zien we dus overheidsparticipatie opkomen. De vraag die deze ontwikkeling oproept is: welke visie op democratie en welke democratische waarden passen hierbij? Te vaak leggen we burgerinitiatieven en overheidsparticipatie nog langs de meetlat van de representatieve of directe democratie.

Een snelle analyse

De Democratic Challenge omvat maar liefst 99 experimenten in democratische vernieuwing. Daar zitten veel interessante en vernieuwende voorstellen tussen, maar helaas zien we op het terrein van burgerinitiatieven en overheidsparticipatie niet veel gebeuren met slechts acht voorstellen. Vatten we innovatie iets ruimer op en tellen we ook de initiatieven mee van overheden die burgerinitiatieven stimuleren, dan komen we op zeventien experimenten.

Verreweg de meeste ideeën voor de Democratic Challenge passen binnen de kaders van BZK en laten zien dat bewoners, professionals, onder­nemers en gemeente toch vooral bezorgd, geïrriteerd of optimistisch zijn over verbeteringen van de representatieve democratie.

79

Die uitdaging wordt meestal ingevuld via instrumenten van de directe democratie, zoals een burgerbegroting of VoOot (een systeem dat het mogelijk maakt voor burgers om op de hoogte te blijven van stemmingen in de gemeenteraad en zelfs mee te stemmen). Opvallend veel voorstellen – twintig van de negenennegentig - bevatten ideeën voor verbeteringen via e-democratie. Zoals het voorstel voor Argu, een online systeem waarmee overheden inspraak kunnen organiseren. Of Yooforce, het platform dat jongeren uitdaagt een bijdrage te leveren aan de lokale democratie. Kortom, grotendeels projecten die participatie van burgers in overheidsbeleid benadrukken, overheids-centrisch zijn, en daarmee een deel van de democratische uitdaging laten liggen: democratische burgerinitiatieven.

Kritiek op burgerinitiatieven

Burgerinitiatieven ontvangen veel kritiek vanwege hun gebrek aan democratische waarden. Terecht waarschuwen academici en anderen voor mogelijke ongelijkheid in de voorziening van publieke diensten en producten: in gemeente X zijn voorzieningen die in gemeente Y ontbreken. Ook waarschuwen deskundigen voor een gebrek aan representatie: vooral blanke, hoogopgeleide en meer vermogende Nederlanders beginnen een buurttuin of leesgroep. Een ander kritiekpunt is het ontbreken van verantwoordingsstructuren bij dit type burgerinitiatieven, waardoor het ondoorzichtige koninkrijkjes binnen de buurt of gemeente oplevert. De initiatieven zijn overgeleverd aan de wet van de jungle.

Er liggen kortom grote uitdagingen op het gebied van democratisering: burgerinitiatieven zijn niet representatief, ze sluiten mensen uit, ze bevoordelen mondige burgers, ze leggen geen verantwoording af (ook niet over subsidies die ze mogelijk ontvangen) en ze leiden tot ongelijkheid. Ook uit het project ‘Samen leren over overheidsparticipatie’ – een gezamenlijk project van Universiteit Tilburg, gemeente Tilburg, burgerinitiatieven en ondernemers – blijkt dat dit vaak de zorgen of dilemma’s zijn bij deze thematiek.

Kind en badwater

De uitdaging is om radicaal anders over onze democratie na te denken.

Natuurlijk, we gooien het kind niet met het badwater weg. Burgerparticipatie op instigatie van de overheid en ook de representatieve democratie bieden vele voordelen voor collectieve besluitvorming.

Bovendien is een betere afstemming tussen burgerparticipatie en de representatieve democratie ook waardevol. De fundamentelere vraag is: is ons democratiebegrip nog wel toereikend? Zitten we niet vast in wat de Duitse socioloog Beck in 1992 al ‘zombie-instituties’ van de democratie noemde, instituties die ons beperken in onze waardering van de bijdrage aan de democratie van vernieuwende initiatieven?

Wat als we democratie nu eens als iets levends beschouwen? En niet als

80

de formele structuren en procedures die we kennen en die misschien transparanter, effectiever, meer egalitair, toegankelijker, representatiever moeten? Als we burgerinitiatieven en andere maatschappelijke innovaties beschouwen als een manier om zombie-instituties levend te houden? Deze pragmatistische democratieopvatting gaat er vanuit dat ‘publieken’ zich vormen rondom publieke problemen die de politiek niet oppikt. De democratische waarden vullen we dan anders in: representatie gaat hier veel meer over het vaststellen van belangen en waarden van alle groepen in een samenleving op een bepaald onderwerp. Ze zijn niet per se gekoppeld aan de sociaal economische status of gender.

Verantwoording afleggen gebeurt bij democratische maatschappelijke vernieuwing minder in cijfers en meer in verhalen die burgers en initiatieven elkaar vertellen en aan politici en bestuurders. Gelijkwaardigheid is geen dogma waarin iedereen evenveel moet krijgen, maar wederkerigheid en rechtvaardigheid zijn hier belangrijker: kan een groep het eens worden over een ongelijke verdeling van diensten of producten?

Ware democratische uitdaging

Dit is de levende democratie: mensen zijn betrokken bij hun buren, bij hun stad. Zij signaleren wat er nodig is en worden daarom actief. Maatschappelijke vernieuwing laat niet alleen zien waar kansen liggen, maar juist ook waar democratische tekorten zijn en waar de representatieve democratie wordt uitgedaagd om te vernieuwen en veranderen.

Burgerinitiatieven en andere uitingen van de energieke samenleving zijn niet alleen een welkome vorm van vernieuwing, maar bieden ook zicht op nieuwe praktijken en structuren die kansen voor bestaande besluitvorming bieden.

Als we door deze bril naar de Democratic Challenge kijken, zien we aardige voorbeelden: experimenteren met een andere rol voor overheden in Uden, innovatieruimten zoals Area055 in Apeldoorn, de democratische school in Eindhoven. Wat betekenen deze maatschappelijke innovaties eigenlijk voor noodzakelijke veranderingen in routines van professionals, overheden, burgers en ondernemers? Hoe kan de democratie écht anders, niet de structuren maar de invulling daarvan? Daar ligt de ware democratische uitdaging.

Tamara Metze is als universitair hoofddocent verbonden aan de Tilburgse School voor Politiek en Bestuur. Imrat Verhoeven, docent bestuur en beleid (politicologie, UvA) promoveerde in 2009 op zijn proefschrift ‘Burgers tegen beleid’.

81

EXPERIMENT ZOEKT GEMEENTE Een aantal initiatiefnemers is op zoek naar een plek om hun experiment uit te voeren. Ook hier gaat het om een diverse groep experimenten. Nieuwe werkwijzen voor gemeenteraden, app’s voor openbaar maken van data en websites die burgers op een nieuwe wijze betrekken bij besluitvorming zijn slechts enkele voorbeelden van wat deze groep te bieden heeft.

Voor deze experimenten bestaat het programma ‘Experiment zoekt Gemeente’. De Democratic Challenge gaat actief helpen bij het zoeken en koppelen van deze experimenten aan de juiste gemeente. Hierdoor kunnen experiment en gemeente elkaar verder helpen.

Is er in jouw gemeente ruimte voor vernieuwing en experiment? Deze experimenten zijn op zoek naar een (pilot)gemeente: Argu (2), Beter Besluit (70), Burgerdossier (69), BuurtApp (5), Citizienconnect (96), City4U (66), Civocracy (27), Crowdfunded Lobbyist (59), Forum Theater (50), GoGoMo (82), Kiesbelasting (57), OmgevingsForum (29), Open de raad (16), Participatiebedrijf (60), Pinckly (68), Publieke beraadkamers (33), Test je wijk (93), Thinkin (71) Optimalisatie vergaderschema’s voor gemeenschappelijke regelingen (84), De Tweede Mening (47), Yooforce (43) Meer weten? Al deze experimenten staan beschreven in dit boekje en uitgebreid op www.democraticchallenge.nl.

COLOFON 99 Experimenten in de lokale democratie is een uitgave van de Democratic Challenge, initiatief van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties CONCEPT/EINDREDACTIE Maters & Hermsen REDACTIE Team Democratic Challenge, Wieke Blijleven, Wouter Breedt Bruin, Roxana Chandali, Marieke van Dijk, Merel Heijke, Koos Steenbergen, Caroline Togni, Aimée van der Wolde, Jornt van Zuylen FOTOGRAFIE Hollandse Hoogte VORMGEVING Pankra | Robert Jan van Noort DRUK Puntgaaf Drukwerk

82

Alle experimenten Hieronder het overzicht van alle experimenten met projectnummer en de pagina waarop het experiment te vinden is in het boekje. De projectnummers zijn op volgorde van aanmelden; deze nummers komen terug op de website en op het Challenge Festival.

1. Buitenraad Lelystad p. 67 2. Argu p. 55 3. Verantwoord anders p. 74 4. Innovatiefonds leefbaarheid p. 30 5. BuurtApp p. 55 6. Verbindende kaders p. 24 7. Samenleving Voorop p.67 8. Vernieuwing Bodegraven-Reeuwijk p. 24 9. Het Lukt Ons! p. 30 10. G250 Amsterdam p. 21 11. Stem van de Stad p. 12 12. Bewoners als bestuurders p. 74 13. Kenniscloud p. 61 14. Firefly p. 61 15. DOE040 p. 34 16. Open de Raad p. 67 17. Opstellen wijkvisies p. 48 18. Dialogen op de Meent p. 48 19. Breda Begroot p. 9 20. Burgerrekenkamer Langedijk p. 73 21. Jeugdverbinder p. 73 22. Stadslab Nijmegen p. 61 23. WIJF p. 30 24. WIJ Delfshaven p. 61 25. Oldebroek voor Mekaar p. 61 26. Nieuwe Participatiepraktijk p. 24 27. Civocracy p. 55 28. Democratische vernieuwing p. 48 29. Omgevingsalert p. 55 30. Open Source Democratie p. 74 31. Burgerbegroting Geffen p. 9 32. De Rechte Tafel p. 73 33. Publieke beraadkamers p. 74 34. Inwonersgebonden budget p. 30 35. Nieuwe Ronde Nieuwe Kansen p. 67 36. Leefwerf De Biesbosch p. 62 37. Cliëntenakkoord p. 24 38. Omgevingsvisie buitengebied p. 48 39. G1000 Nijmegen p. 21 40. DeBlauweWijkEconomie p. 61 41. Opheffen politieke partijen p.

42. Buurtkiep p. 48 43. Yooforce p. 62 44. Betrokkenheid Jeugdzorgbeleid p. 24 45. Supermoedertour p. 35 46. VoOot p. 68 47. De Tweede Mening p. 73 48. Heel Apeldoorn doet p. 25 49. Gelote burgerraad p. 21 50. Civic Education p. 34

51. Area 055 p. 62 52. Antistigma Campagne p. 74 53. Mediaroots p. 12 54. Reperatieve democratie p. 45 55. Datademocratie p. 74 56. Matrix Democratie p. 25 57. Kiesbelasting p. 75 58. Buurt leidt raad p. 55 59. Crowfunded Lobbyist p. 75 60. Participatiebedrijf p. 30 61. Stadsgesprekken Utrecht p. 25 62. Nieuwe onderzoeksjournalistiek p. 12 63. Democracy by design p. 45 64. De Groene Motor p. 25 65. Z-Battle p. 25 66. City4U p. 56 67. G1000 Schiedam p. 21 68. Pinckly p. 57 69. Burgerdossier p. 56 70. BeterBesluit p. 56 71. Thinkin’ p. 56 72. De Kleine Ambassade p. 73 73. Placemaking Dordrecht p. 48 74. We kunnen elkaar nog meer vertellen p. 34 75. Samenwerking initiatiefnemers/gemeente p. 26 76. Coöperatieve vertegenwoordiging p. 21 77. Maatschappelijke aandeelhouders p. 75 78. SJEK! de burgerbegroting app p. 9 79. Eten, drinken en meer... p. 26 80. Extra zuurstof voor de democratie p. 26 81. De staat van Tilburg p. 26 82. Good Governance Monitor p. 35 83.Listen Up?! P. 34 84. Tool optimalisatie vergaderschema’s p. 68 85. Buurtbesteden verbinden p. 49 86. Experimenteren met vergadervormen p. 68 87. Maatschappelijk Initiatieven Fonds p. 30 88. Wij’de Wereld p. 62 89. Nieuwe Werkwijze Participatie p. 26 90. Citizen Research p. 12 91. Demos p. 34 92. Stadslab Circulair Buiksloterham p. 62 93. Test je Wijk p. 57 94. Nimma Politics p. 12 95. Testbeeld p. 45 96. CitizenConnect p. 57 97. Eigenwijks p. 49 98. De dijk is van ons allemaal p. 26 99. Buurttender p. 31

83

84