Puur Natuur Zomer 2016

2

3

COLOFON

Puur natuur valt elk kwartaal op de mat van 719.000 leden van Natuur­ monumenten.

Vragen over uw lidmaatschap?

Stel ze aan onze Ledenservice via: (035)655 99 11 of nm.nl/vragen Opzeggen van uw lidmaatschap Telefonisch via onze Ledenservice: (035) 655 99 11 of online: nm.nl/opzeggen Puur Natuur Reacties: puurnatuur@ natuurmonumenten.nl ISSN:2213_218X Beeld redactieleden ­Jurgen Huiskes Art direction & vormgeving Maters & Hermsen ­Vormgeving Prepress Mark Boon Productiebegeleiding Graphic Reclame Druk, papier, biofolie RotoSmeets drukt Puur Natuur op 100% FSC gerecycled en volgens EU-Ecolabel geproduceerd papier. Indien nodig wordt Puur Natuur v­­ erpakt in biofolie. Werp deze w ­ ikkel in de gft-container, voor minimale ­milieu­­belasting.

Verzending PostNL vervoert Puur ­Natuur en ­compenseert de volledige CO2 -­uitstoot hiervan.

­Natuurmonumenten heeft de ANBI-status en voert het CBF-­keurmerk van het Centraal Bureau ­Fondsenwerving.

grote ratelaar

Stefan Claessens beeldredacteur en plaatjesmaker

zoem mmm m e zo

BEELD: ISTOCK

naam aan het rammelen van de zaden in de zaaddozen. Een paar jaar ­geleden konden we de ratelaars nog op één hand tellen, maar ­inmiddels begint het een prachtige gele bloemenzee te worden, Floor Woortman afgewisseld door paarse orchiboswachter deeën. Schitterend, daar kan ik zo landgoed blij van worden! En dat allemaal ­Haarzuilens op fietsafstand van Utrecht.”

(Ut.)

Marianne Nouwens hoofdredacteur en knopen doorhakker

Natuurmonumenten is een van de goede doelen die structureel gesteund worden door de loterij.

BEELD: NATUURMONUMENTEN - GEURT BESSELINK

“Iedere ochtend baan ik mij op de fiets een weg door de drukke ochtendspits in Utrecht. Overal ­mensen, fietsers, auto’s, huizen, ­stoplichten. Na veertig minuten kom ik aan op landgoed Haar­zuilens. Een oase van rust. Het voelt altijd meteen alsof ik weer kan a­ demen.

Waar ik heel trots op ben, is dat je zo dicht bij de grote stad ook van ‘echte’ natuur kunt genieten, zoals deze prachtige grote ratelaar. Hij dankt zijn

redactie

LID VOOR HET LEVEN Zet uw lidmaat­ schap nu om voor het leven. Makkelijk en fiscaal aftrekbaar! U regelt het op nm.nl/lidvoorhetleven

NALATEN AAN DE NATUUR Geef de natuur door aan nieuwe generaties door Natuurmonumenten op te nemen in uw testament. nm.nl/nalaten

Frans Bosscher eindredacteur en vraagbaak

Codyn Woerde redactie assistent en regelaar

Marietta Nollen bladmanager en spil

Tim van den Broek ecoloog en wandelende encyclopedie

Op de cover…

Hoe zomers is het zoemen van een bij of hommel?

Daar, in de zon en tussen de bloemen. En omdat mensen van bloemen houden, hoor je ze ook in de stad. Je moet wel echt je oren spitsen. Zeker als het verder lawaaiig is door auto’s, trams, vliegtuigen, stemmen en muziek. De mooiste natuurgeluiden ­raken daardoor overstemd. Deze Puur Natuur gaat op zoek en nodigt je uit mee te luisteren naar ruisend riet, het tikken van regen, kabbelend water en zoe­ mende insecten. De musici en geluidspecialisten, die verderop aan het woord komen, maakten een ­muzieklijst (p. 4) met natuur in de hoofdrol.

We wensen je een luisterrijke zomer toe.

WORD VRIJWILLIGER Dankzij onze enthousias­ te en onmisbare vrijwilli­ gers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekerscentra open.

Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers

GRATIS DONATIEBOX Geen cadeau maar liever een natuurgift op uw feest?

Vraag nu gratis de Natuur­ monumenten donatiebox aan via nm.nl/donatiebox of T (035) 655 9911

facebook.com/ natuurmonumenten twitter.com/ natuurmonument pinterest.com/ natuurmonumenten

22

4

5

Zomers getjirp

nummer ZOMER 2016

natuur & muziek

EROP UIT!

24 Natuur, daar

Het hoogelaand (Ede Staal) Moldau (Bedrich Smetana, p 26) Earth song (Michael Jackson) Vijfde Symfonie (Ludwig von Beethoven, p 24)

6 verhalen

Sunny days (Sabrina Starke, p 25) One fine morning (Bill Callahan) De zwaan van Tuonela (Jean Sibelius, p 28)

10 Zomergedicht 12 Vragen aan

Mijn vlakke land (Jacques Brel)

On hearing the first cuckoo in spring (Frederick Delius, p 24)

River

Lea (Adèle) Methamorphosis (Philip Glass door Lavinia Meijer, p 29) Spiegel im Spiegel (Arvo Pärt, p 28) Rivers and streams (Lubomyr Melnyk) On land (Brian Eno) Hvarf-Heim (Sigur Rós) Le carnaval des animaux (Camille Saint-Saëns) Ongeveer (Eefje de Visser) Seperator (Radiohead) Graceland (Paul Simon) The big sky (Kate Bush) Matthäus Passion (Johann Sebastian Bach)

The birds (Elbow) The last living rose (PJ Harvey)

Aan de kust (Bløf) Hello stranger (Lavinia Meijer, p 29)

Magpie (The Unthanks)

It’s the sun (The Polyphonic Spree) Sun song (The Common Linnets) Triumphans (Antonio Vivaldi, p 24)

Juditha

40

zit muziek in

Another world (Antony and the Johnsons) Canto Ostinato (Simeon ten Holt, p 26)

48

urg

b 30 Zonnig Lim

14

Den Bosch in de bloemen gezet

ZACHTE KLANKEN

8

Frans 18 Wie kust de pad?

20 Column Dorian van ­Rijsselberghe 21 Aanwinst ­Haringvliet 34 De hulpboeren van de Modderkolk 36 Groene routes door ­Amsterdam

37 De stadstuin van

Jan (en alleman) 38 Naar de over-

kant. Dat is pas vakantie.

42 Wat krioelt er onder de tegel van OERRR? 44 Puur Buissink 45 Webwinkelen 46 Marker Wadden boven water 53 Speciale ­aanbiedingen voor leden 54 Dagje Rotterdamse musea 55 Tot ziens ­kolibrievlinder 56 Extra geven om de natuur

6

7

Verborgen klanken Echt stil, doodstil, is het nergens.

Vooral niet in de stad. Door al het lawaai is daar weinig ruimte voor de zachte klanken van de natuur, zoals ­kabbelend water, zoemende bijen of ruisend riet. Maar wie zijn oren spitst, hoort toch veel moois. De natuur is dichterbij dan we denken.

BEELD: HOLLANDSE HOOGTE

E

en fabrikant van gehoortoestellen liet onderzoek doen naar de geluiden die we het liefst horen. Van de ondervraagden gaf 71 procent aan vooral van natuurgeluiden te houden. Van het gekwetter en gefluit van vogels (74 procent), een kabbelende beek (40 procent) en de branding van de zee (34 procent). Overigens kwam het meeste irritante geluid ook uit de natuur, het gezoem van een mug (54 procent). Neemt niet weg dat natuurgeluid, net als muziek dat kan, iets bij ons teweeg brengt. Wat dat precies is, laat zich lastig omschrijven en is voor iedereen persoonlijk.

Schrijver/journalist Henk van Straten had deze ervaring: “Laatst had ik het weer. Dit keer zat ik in de tuin. Ik zat daar alleen (… ), zakte weg, liet los.

Toen hoorde en zag ik een hommel. De hommel landde op een blaadje van de klimop en vertrok weer. Het geluid dat hij maakte was niet alleen zijn geluid. Het was ook mijn geluid, en misschien wel het geluid van alle dingen. Het ontstond omdat ik het hoorde, omdat hij het maakte, omdat hij het was, omdat ik het was. En tegelijk was het allemaal niet van ons. Zijn geluid niet van hem, mijn perceptie en gevoel niet van mij. Intiem, dat was het ook. Alsof we een geheim deelden. Het verlichtte alles. (…) Het geheim van het leven zit erin, zowel het mysterie als de vanzelfsprekendheid ervan.”

8

9

Ook geluidsman en ‘landschapsfonograaf’ Olivier Nijs, die al ruim twintig jaar lang natuurgeluiden in hun puurste vorm registreert, kan het mysterie niet zo een-twee-drie ontrafelen. “Ken je dat geluid van de wind in een dennenbos? Dat klinkt zo anders als wind in een loofbomenbos.

Vooral in de hoge toppen van de grove dennen speelt de wind als een bal tussen de kruinen.

Prachtig, vooral als de wind vlagerig is, en komt en gaat als een branding. De Japanners hebben daar een term voor: matsukase. Om het te horen, moet je het ervaren.”

Maar hoe ervaren we die natuurgeluiden het beste? Met je ogen dicht, en dan luisteren? Zo eenvoudig is het niet, aldus Olivier: “We associëren de natuur met rust. Horen we het geluid van kabbelend water of wuivend riet, dan zien we daar, ook met onze ogen dicht, een beekje en de waterkant bij. Onze zintuigen vullen elkaar aan. Maar we registeren lang niet alles. We filteren beelden en geluiden tot draaglijke proporties en maken zo een eigen werkelijkheid. Daar heeft de evolutie voor gezorgd. Zaken waar we niets aan hebben om te overleven, nemen we niet waar.

Trage bewegingen, bijvoorbeeld. We kunnen een bloem niet zien groeien. We missen ook veel geluiden. Daarom denken we stilte te ervaren als we in de natuur zijn. Die stilte heeft met leegte te maken, met de afwezigheid van prikkels. Maar het bos is niet stil. Doe maar eens een blinddoek voor. Je hoort dan veel meer, ook het geluid van de snelweg in de verte of de andere bezoekers. In een woonwijk is het vaak stiller.”

Olivier is gefascineerd door het geluid van de stilte, oftewel de waarnemingen die we missen waardoor we stilte ervaren. Zo maakte hij opnames in zijn tuin door een jaar lang ieder kwartier één seconde het geluid van de omgeving te registreren. Dat leverde een database van fragmenten op, die je op basis van keuzes kunt beluisteren. In de 365 seconden die hij om 6 uur ’s ochtends verzamelde, hoor je de wereld wakker worden, de lente beginnen en soms het blaffen van de hond van de buren.

Olivier: “Ik abstraheer deze geluiden tot atmosferen, die veranderen onder invloed van tijd, regen, wind, windrichting, jaargetijden en de aanwezigheid van mensen en dieren.”

Het verhaal van de regen Maar voor de beste atmosferen verlaat Olivier de stad en zijn Tilburgse geluidsstudio en trekt hij met zijn opnameapparatuur de natuur in. Naar de Oisterwijkse Bossen en Vennen (NB), bijvoorbeeld. Daar legt hij ongrijpbare geluiden als wind en regen vast. “Het geluid van een regenbui is driedimensionaal. Je hoort tegelijkertijd het vallen van druppels, het geritsel van bladeren, het

stromen van water, het zuchten van wind – soms hard, dan weer zacht.” Een verzameling van zijn regens kwam terecht op de cd Rain, vanwege het herkenbare, rustgevende geruis een hit in de spirituele branche. De cd is opgebouwd uit vier atmosferen, verschillende buien op verschillende momenten. Soms, als de regen even tot rust komt, hoor je even een vogel, die aarzelend begint te zingen. Olivier: “De stukken zijn als losse verhalen – ik noem dat akoestische cinema – waar je door associatie zelf de beelden bij bedenkt.”

Die verhalen maakt hij ook bij filmbeelden. Zo verzorgde Olivier het geluid in natuurfilms als ‘De levende rivier’ en het drieluik ‘De terugkeer van…’. Olivier daarover: “Veel mensen beschouwen het geluid in natuurfilms als behang.

Het valt pas op als het niet goed is. Ik gebruik natuurlijk mijn eigen natuurgeluiden, maar vooral fragmentarisch.

In de documentaires is 95 procent van het geluid geconstrueerd. Dat wil zeggen dat ik de sferen in mijn studio maak. In werkelijkheid hoor je geen narcissen open gaan, paddenstoelen groeien of een ijsvogel in slow motion het water in plonsen. Dus aan mij de taak om die geluiden in de perceptie van de toeschouwer geloofwaardig na te bootsen. Die geluiden zijn foley – niet echt. Ik maak ze door bijvoorbeeld een boterhamzakje fijn te knijpen, leren handschoenen te wringen, in een bak water te plenzen of stengels selderij te breken.”

Matsukase Dat Olivier met ritselende zakjes en schurende lente-­ uitjes de natuur tot leven kan wekken, heeft hij te danken aan vele uren luisteren – in het bos, op de hei, in zijn tuin, op het water, aan zee. Wat is na al die luisteruren zijn favoriete geluid? Hij denkt even na: “Ik houd van wolken van geluid. Of het nu de regen, een zwerm muggen, het tikken van de dennenappels op een warme dag, de miezersneeuw op de verdorde bladeren van een ­haagbeuk, de vleugelslagen van een zwerm vogels of de matsukase is – de wind in de grove dennen. Als je hoort hoe rijk die geluiden zijn, kun je nog meer van de natuur genieten.”

CD Rain met daarop 6 regenbuien in 4 atmosferen; normale prijs € 14,99.

Lezers van Puur Natuur ontvangen 10% korting. Bestellen via klankbank.com o.v.v. actiecode: ‘puur2016’

van wat je ziet, ruikt en hoort. Omdat we nogal visueel zijn ingesteld, horen we vaak alleen de ‘grote’ geluiden – het zingen van vogels, het kwaken van eenden en kikkers, het kabbelen van water. Voor andere geluiden moeten we iets beter ons best doen. Met geluidsman Olivier Nijs stelden we een lijst samen van natuurgeluiden die het ontdekken waard zijn. Ook leuk met de kinderen.

Loofbomen en dennenbomen hebben ieder een eigen akoestiek.

Hoe klinken de ‘wolken van geluid’ tussen de verschillende boomsoor­ ten als het waait of regent?

Maak eens op een aantal momenten op de dag, van vroeg in de ochtend tot laat in de avond, op steeds dezelfde plek een geluids­ opname van enkele seconden (bijvoorbeeld met je mobiele tele­ foon). Luister alles achter elkaar af.

Welke momenten zijn het stilst, welke het luidst?

Hoe stil is het natuurgebied waar je vaak bent? Wat is het verste geluid dat je kunt horen en hoe ver ben jij daarvan verwijderd? (Een snelweg, een vliegtuig of een loeiende koe?)

Vang het geluid van een bij of hommel op het moment dat hij een bloemkelk in en weer uit vliegt.

Vang het geluid van een vleugelslag.

Lokaliseer het geluid van een kloppende specht. In welke boom zit hij? En hoe anders klinkt de vol­ gende boom waarin hij klopt?

Hoe verschilt het geluid van water? Vergelijk het gekabbel van water in een sloot, een beek, een plas en de branding.

Hoe klinkt een graspol? Je oren kunnen, net als verrekijkers met beelden, geluiden dichtbij halen. Als je door je knieën gaat en je oor let­ terlijk te luister legt, hoor je ineens heel andere dingen.

Hoe klinkt de droogte? Als het gras verdord is en knispert onder je voeten.

Luister naar de wind. Welke geluiden neemt die mee? (Als het windstil is, hoor je de geluiden van dichtbij beter.

BEELD: ISTOCK

Zelfluisterlijst Genieten van de natuur is een combinatie

10

11

Hennep in de zomerregen Zacht vallen de eerste druppels op het blad het siddert even, buigt zoetjes voor de vloed.

Dan trekt zijn geur de akker over, sterk en zoet, en wiegen zeilt de warrelwind op pad.

De avond is een droom, de vlinders vonden zat.

De druppels worden dartel en tot draad gevoed, Die een blije bron, een liedje wellen doet.

Dit is zomerregen, dansend op ’t harrelblad.

Ruik de regengeur, hier hebben wij gelegen, Vlak bij de hennep, vlak bij het geel gewas, en de gouden wagen reed op ’t hemelglas. ‘k Heb je nodig, ‘k heb je zo lief gekregen, want ik ben bruusk en ruw, als ’t hoge hennepgras, maar jij bent zacht als zomerregen, zomerregen.

BEELD: BOB LUIJKS

Jan Kooistra (1959) vertaling Jabik Veenbaas oorspronkelijke titel: Himpen yn de simmerreen uit: Jij bent zacht als zomerregen, uitg. Bert Bakker, 2001

Of je nou in de stad woont of in het buitengebied, in de zomer ben je veel buiten. En dan kom je soms dingen tegen waarvan je denkt: hè, hoe zit dat? Over wonderlijke zaken in de zomerse natuur.

De trillingen die ­hommels veroorzaken door hun vleugels heel snel te ­bewegen, klinkt ons als een brommend gezoem in de oren. Het heeft ver­ schillende functies. Ze waarschuwen er hun natuurlijke vijanden, vogels, mee dat ze geen gemakkelijke prooi zijn.

En dat werkt. Er zijn zelfs vogels die op de vlucht slaan, waarna hommels hun nest kraken. Met de trillingen schudden

3

2

Waarom zoemen hommels?

­ ommels ook pollen van h de meeldraden van een bloem. Die pollen vallen op het behaarde lichaam van de hommel – hij heeft er drie miljoen, net zoveel als een eekhoorn.

Met 16 van de 22 hom­ melsoorten die in ons land voorkomen gaat het ­overigens niet goed. Dat heeft te maken met het ingrijpend veranderde landschap, waardoor veel leefgebieden voor hom­ mels verdwenen zijn of

veel kleiner zijn gewor­ den, zoals bloemrijke akkers en heidevelden.

Ook bestrijdingsmidde­ len die de landbouw inzet, zijn schadelijk. De achter­ uitgang van hommels en andere bestuivers (bijen en vlinders) is wereldwijd een groot probleem aan het worden. Driekwart van de ­voedselgewassen en negentig procent van de wilde planten in de wereld zijn afhankelijk van ­bestuiving.

Klopt het dat spreeuwen andere vogels imiteren?

Zingen stadsvogels inderdaad harder?

Ja. Ze moeten wel. Met zijn gezang houdt een vogel contact met zijn partner en andere vogels op afstand. Om de ­geluiden van de stad te overstemmen, ­zingen stadsvogels een stuk harder dan hun soort­ genoten buiten de stad, zo ontdekten onderzoekers van de Leidse universiteit.

En dat niet alleen. De geluiden in de stad, zoals van het verkeer, hebben veel lage tonen. Om daar bovenuit te komen, zingen vogels ook hogere tonen. Dat bemoeilijkt de partnerkeuze, want vogelvrouw­ tjes vallen op mannen met lage stemmen. Het zijn net mensen.

1

2 3 4 Als je denkt dat je een buizerd, mus, wulp, kauw of merel hoort, kan het zomaar zijn dat het een spreeuw (1) is. Spreeuwen zijn de meesters van de ­imitatie en zetten je totaal op het verkeerde been. En ze imiteren niet alleen van vogels. Een paar jaar g ­ eleden bracht een spreeuw op het station in Rotterdam menig treinreiziger in verwarring, omdat hij heel goed het sissende geluid van openslaande treindeuren nabootste. Ook andere vogels zijn heel bedreven in imitaties: bosrietzanger (2), spotvogel (3), merel, blauwborst (4), gekraagde roodstaart en vele anderen. Waarom ze het doen is lang niet altijd duidelijk. Een verklaring zou kunnen zijn dat ze concurrenten en vijanden uit de buurt willen houden.

4

Moet je mestkevers omdraaien als ze op hun rug liggen te spartelen?

Een vraag van Wies van Konijnenburg uit Ermelo.

Het spartelen is een feno­ meen dat aan het eind van de zomer voorkomt.

De kevers zijn dan ont­ zettend druk geweest met het graven van tun­ nels (soms wel een halve meter diep) met heel veel kamertjes. In elk kamer­ tje leggen ze een ei en een balletje mest, meestal van paarden of koeien. Dat mestballetje is de voed­

selvoorraad voor de larve als die uit het ei komt. Als alles voor het nageslacht in gereedheid is gebracht, zijn de mestkevers total loss. Alle energie is eruit, ze kunnen niet meer op hun poten staan en rollen op hun rug. Hun gespar­ tel doet vermoeden dat er nog wel wat leven in zit. Maar als je ze weer op hun poten zet, vallen ze meestal meteen weer op hun rug.

6

Hoe diep zijn gaatjes die een mier graaft?

5

Waarom hebben konijnen een wit staartje?

Door hun vachtkleur vallen konijnen nauwelijks op. Maar als ze weg rennen, kun je ze heel goed volgen dankzij hun witte staartje. Dat kan toch niet de bedoeling zijn, mailde Rop uit Uden. Inderdaad is dat witte staartje een risico als er roofdieren in de buurt zijn. Daar staat tegenover dat dat witte staartje voor soortgenoten juist heel handig is als er gevaar dreigt. Ze weten dan precies waar ze naartoe moeten rennen. Reeën hebben om die reden een wit achterwerk, spiegel geheten. Bij de bok­ ken heeft die de vorm van een nier, bij de geiten lijkt het op een hartje. Als er onraad is wordt de spiegel groter om andere reeën te waarschuwen. En het kalf weet dan: ik moet nu heel dicht ­achter ma aan lopen.

De achtjarige Liselot Nagel mailde me deze vraag. Als je op een zomerse dag naar de grond kijkt, zie je ze inderdaad overal, in het gras en tussen de stenen: kleine gaatjes met zandwalletjes eromheen. Het zijn gangetjes die leiden naar een mierennest. De meeste nesten zitten niet zo diep, zo’n 20 centimeter. Maar ook diepten van 50 tot 75 centimeter komen voor.

Die nesten bestaan uit heel veel holtes met allemaal gangetjes ertussen.

Een wereld op zich.

Ook een vraag aan Frans?

Stuur die naar natuurvraag@ natuurmonumenten.nl. Frans geeft altijd antwoord! En de leukste vragen neemt hij mee in Puur Natuur.

TEKST: FRANS BOSSCHER | BEELD: MICHIEL SCHAAP, MARK SCHUURMAN, RAN SCHOLS - BUITEN-BEELD, DICK VAN EGMOND- NATUURMONUMENTEN, ISTOCK

Zomerweetjes

1

13

14

15

BEELD: JAMES VAN LEUVEN - KINA, YVES ADAMS - VILDA, MARTIN VAN LOKVEN, PAUL COOLS - NATUURMONUMENTEN

A STAD TUSSEN BLOEMEN EN VLINDERS

Den Bosch, je zult er maar wonen

Twintig jaar is er aan gewerkt door boswachters, boeren en bestuurders. Nu nadert dat werk z’n voltooiing. Nog even en de Bosschenaren krijgen een immense achtertuin, waar het barst van de velden vol bloemen, vogels en vlinders.

TEKST: Frans Bosscher

ls je in de zomer Den Bosch uitloopt, kom je al snel in een ­fantastische bloemenzee terecht.

En die zee wordt de komende jaren nog groter. De natuur krijgt aan de zuid- en westkant van de stad een enorme boost. Plekken, waar tot voor kort maïs, maïs en maïs werd verbouwd, worden natte velden vol grote ratelaar, grote pimpernel, blauwe knoop, echte koekoeksbloem, moerasspirea, riet-, brede en gevlekte orchis en alle andere planten die zich thuis voelen in drassig land.

De bloemen geven het landschap geur en kleur.

En daar komen insecten en vlinders op af. Die zijn op hun beurt weer voedsel voor talloze vogels.

Boswachter Jan Quick, die de transformatie van landbouwgebied naar natuur begeleidt, heeft het gekwinkeleer van de veldleeuwerik en de baltsroep van de kievit al gehoord. Volgens hem is het wachten op het getrompetter van kraanvogels op doorreis, het gekwetter van de gele kwikstaart, de tsjilpende rietgors en de raspende krex-krex van de myste­rieuze kwartelkoning. Vooral dat laatste zou geweldig zijn.

Moerasdraak Tijdens de Tachtigjarige Oorlog had ‘s-Hertogenbosch een bijnaam: moerasdraak (het bekende drakenbeeld tegenover het station, refereert hieraan). De stad was in die tijd haast onneembaar vanwege haar ligging tussen de moerasgebieden rondom waterlopen als de Dommel en de Aa. Nu de natuur aan de zuid- en westkant van Den Bosch kan herstellen, zal dit landschap weer tevoorschijn komen. Eeuwenlang kon je daar maar één keer per jaar, in de zomer, hooi van het land halen; de wintervoorraad voor het vee. De rest van het jaar gebeurde er niks, want het gebied was ongeschikt om er vee te laten grazen of om er graan te verbouwen. Maar voor

planten, insecten en vogels was het een paradijs.

Blauwgrasland wordt dit type grasland genoemd, vanwege de blauwe zegge, een grasachtige plant met blauwgroene bladeren, die houdt van natte voeten en een blauwe waas over het land legt. Honderd jaar geleden telde ons land nog circa 30.000 hectare. Nu nog maar zo’n 30 hectare. Prachtig dus dat er nu bij Den Bosch in één keer m ­ instens 100 hectare blauwgrasland in oude staat wordt teruggebracht.

De zuidrand van Den Bosch is nog één van de schaarse plekken waar het überhaupt mogelijk is om blauwgrasland van enige omvang te herstellen.

Want wat er ook is geprobeerd, het lukte nooit om het grondwater in dit gebied onder controle te krijgen. Regenwater dat in het zuidelijk deel van Brabant wegzakte in de bodem, komt juist hier weer na honderden jaren bovengronds. En tientallen kilometers aan brede sloten ten spijt, het water bleef maar omhoog komen. Dat betekende dat, ondanks de landbouw, langs de slootranden veel bijzondere planten stand hebben gehouden, inclusief heel ­zeldzame en kwetsbare kranswieren.

Waterberging Het schone, kalkrijke water dat zo rijkelijk opwelt uit de grond is de sleutel voor het herstel. Zo kun je in de polder die tegen Den Bosch aanligt, Honderd Morgen geheten (een morgen is de oppervlakte land die een boer vroeger in een ochtend kon ploegen), al zien wat dat herstelwerk oplevert. Het iets verderop gelegen Vlijmens Ven ging helemaal op z’n kop.

Perceel na perceel is afgegraven om van de zwaar bemeste bovenlaag af te komen. Zo’n 750.000 kuub grond is er afgehaald, dat met 25.000 vrachtwagenritten werd afgevoerd.

Al dat graafwerk is het slotstuk van twintig jaar overleg tussen overheden, waterschappen, landbouw- en natuurorganisaties. Ze maakten plannen, stemden belangen af, kochten grond aan, maakten

Acht blauwtjes

Het pimpernelblauw­ tje lijkt veel op de zeven andere blauw­ tjes die in ons land voorkomen: boom­ blauwtje, icarusblauwtje, heideblauwtje, bruin blauwtje, gentiaanblauw­ tje, veenbesblauwtje, klaverblauwtje en donker pimpernelblauwtje.

Maasblauwtje

Het pimpernelblauwtje is niet alleen afhankelijk van één plant (grote pim­ pernel), maar ook van één mierensoort. Dat maakt hem erg bijzonder én kwetsbaar. Honderd jaar geleden kwam het pim­ pernelblauwtje vrij veel voor langs de beken en rivieren in Limburg en ­Brabant. Daar heeft hij z’n bijnaam maasblauwtje aan te danken.

De spanwijdte van de (grote) voorvleugels van het pimpernelblauwtje is 34 tot 38 millimeter. De bovenkant van de vleugels is helder donkerblauw.

Het vrouwtje is wat lichter blauw dan het mannetje.

16

17

De levenscyclus van het pimpernelblauwtje

1

Tegelwijsheid De basis is dus weer op orde en het is nu aan de planten en dieren om er wat moois van te maken. Omdat het tientallen jaren kan duren voordat de planten er hun weg vinden, is besloten om ze wat te helpen. En dat is het terrein van boswachter Jan Quik. De boerenzoon, geboren en getogen in het gebied, zoekt met grote gedrevenheid voortdurend naar manieren om het blauwgrasland te laten floreren. Uit kleine stukken blauwgrasland in de Moerputten, een natuurgebied dat grenst aan het ­Vlijmens Ven, haalt hij hooi inclusief de plantenzaden.

Dat strooit hij uit in de percelen die nu afgegraven zijn.

Met bouwers van landbouwmachines heeft boswachter Jan een apparaat ontworpen dat jonge wilgen en berken effectief verwijdert. Ook haalt Jan met een speciale, zelfgemaakte riek ‘tegels’ grond van een vierkante meter uit de Moerputten. Deze plakken brengt hij naar de afgegraven percelen van het Vlijmens Ven en Honderd Morgen. Zo transplanteert hij het bodemleven van het blauwgrasland.

De uitbreiding van het grasland helpt ook het zeldzame pimpernelblauwtje. Dit vlindertje staat symbool voor

de nieuwe natuur bij Den Bosch, want de Moerputten is de enige plek in Nederland waar het pimpernelblauwtje nog voorkomt. Met de transplantatie van de tegels grond krijgt het pimpernel­blauwtje nu ook de ruimte in Honderd Morgen en Vlijmens Ven. Maar alleen de ruimte is niet genoeg. Ook moerassteekmieren zijn cruciaal in de ingewikkelde cyclus van ei naar vlinder (zie illustratie).

Maar Jan verwacht dat hij met de transplantatie ook deze mieren in het nieuwe gebied kan uitzetten.

Zo plaveit Jan met zijn boerennuchterheid en liefde voor de natuur een nieuwe toekomst voor het pimpernelblauwtje. Met het vogelrijke Rijskampen, dat ertussenin ligt, de aangrenzende Moerputten en de Bossche Broek ontstaat zo één groot, aaneengesloten natuurgebied om u tegen te zeggen. En dat zo dicht bij de stad. Den Bosch, je zult er maar wonen.

De vlinders vliegen tussen begin juli en half augustus in een generatie. Ze voeden zich met nectar van de grote pimpernel.

1

Het vrouwtje zet in juli en augustus haar eitjes af op jonge bloemknoppen van de grote pimper­nel. De rupsjes eten, nadat ze uit het eitje zijn gekomen, van de ­bloemen.

2

Na drie tot vier weken, begin september, laten ze zich uit de plant vallen en hopen te worden meegenomen door moerassteek­ mieren. Om de aandacht van de mieren te trekken, maken ze roffel­ geluidjes. De mieren leven in een klein gebied, ze komen niet verder dan twee meter van het nest.

Sterke achteruitgang Door het verdwijnen van geschikte leef­ gebieden, kwamen er in 1970 geen pimper­ nelblauwtjes meer in ons land voor. Twin­ tig jaar later zijn in de Moer­putten bij Den Bosch een kleine hon­ derd vlinders uit Polen uitgezet. Hun aantal is toegenomen tot onge­ veer vierhonderd, maar het blijft een uiterst

kwetsbare populatie.

Het pimpernel­blauwtje komt nog in grote delen van Europa voor, maar de aantallen gaan al jaren sterk achteruit als gevolg van de intensi­ verende landbouw. De lidstaten van de Euro­ pese Unie hebben zich verplicht speciale gebie­ den te creëren voor de vlinder.

3

Als de mieren een rups hebben gevon­ den, melken ze één tot twee uur een honingachtige

ILLUSTRATIE: ALEKSANDAR POPOVIĆ

inrichtingsschetsen en vonden financiering. Dat op deze schaal natuur hersteld kan worden, heeft ook te maken ons te beschermen tegen hoogwater. In de winter van 1995 was Den Bosch, zoals zoveel plekken in ons land, nog eens met de neus op de feiten gedrukt: de stad houdt het niet droog als de Maas extreem veel water moet afvoeren. Om te voorkomen dat de straten blank kwamen te staan, was een waterberging nodig. In een deel van het gebied kon dat heel goed met herstel van de natuur ­worden gecombineerd. ‘Natte natuur, droge voeten’ is dan ook het motto van de werkzaamheden.

Vlijmens Ven (Natuurmonumenten)

Honderd Morgen (Natuurmonumenten) Rijskampen (Natuurmonumenten)

Nieuwe paden Vanaf de noordkant van het Vlijmens Ven komt een nieuwe wandelpad (groen), dat aan­ sluit op het bestaande netwerk van wandelpaden. Ook komen er uitkijkplatforms (blauw). ­Liever fietsen? Neem dan de rode route.

5

3 4

4

De hele winter verblijft de rups in het mierennest en leeft van hun larven. In ruil daarvoor lik­ ken de mieren van de suikers die de rups uitstoot via een ‘honing­ klier’. Per nest leeft vaak maar één rups. Die eet ongeveer 250 ­mierenlarven.

5

In juni verpopt de rups. Na ongeveer vier weken, in juli, komt de vlinder tevoorschijn. Dat gebeurt vroeg in de ochtend, als de mieren nog rusten. Er kunnen honderden vlinders per hectare uit­ komen. Dan hebben ze gemiddeld twee dagen om te paren en eitjes af te zetten, en begint de cyclus opnieuw.

Blues in the Marshes

2

Moerputten (Staatsbosbeheer)

stof die de rups afscheidt. Vervol­ gens pakken ze de rups tussen met kaken en nemen hem mee naar het mierennest onder de grond.

Blauwtjes in het moeras. Dat is de naam van het project bij Den Bosch om bloemrijke gras­ landen te herstellen. Deelnemers zijn Natuurmonumenten, Staatsbos­beheer, De Vlinderstichting, Waterschap Aa en Maas en de gemeente Heus­ den. De kosten voor herstel van de natuur bedragen 3,5 miljoen euro.

De Europese Unie en de provincie Noord-Brabant zijn de belangrijkste financiers van het project.

18

19

Padgast BEELD: BART SIEBELINK

De rugstreeppad is een luide gast. In de voortplantingstijd, van april tot in augustus, kun je hem op een kilometer afstand horen. Het r­ atelende geluid dat hij maakt, wordt wel vergele­ ken met een ­geigerteller, zo’n apparaat waarmee je straling meet. Net als de meeste amfi­ bieën houdt de rugstreeppad van de nacht. Maar in tegenstel­ ling tot andere a­ mfibieën kan hij niet z­ wemmen. Hij houdt zich op in de buurt van ondiep

water. Daar, waar ze met haar poten bij de grond kan, zet het vrouwtje haar eiersnoeren af.

En omdat ondiepe watertjes vaker opdrogen, ontwikkelen de padden­visjes zich razend­ snel van eitje tot pad – in circa drie weken. De rugstreeppad heeft een gele streep op zijn rug, komt in vrijwel heel Neder­ land voor en leeft vooral van insecten. Wie hem in zijn prach­ tige groene ogen kijkt, wil hem kussen.

20

BEELD: JUSTIN NAN

Ik heb het grote geluk gehad dat ik op Texel ben opgegroeid. Het heeft me een vrij mens gemaakt. Mijn sport brengt me op vele mooie plekken van de wereld, maar de natuur en het licht op Texel zijn uniek. Vooral de wilde Noordzee heeft altijd een grote aantrekkingskracht op me gehad. Spelen en soms vechten met de golven en de wind… Geweldig. Een rondje Texel surfen is ook een groot avontuur. En dan gaat het ook weleens mis. Ik belandde ooit op De Hors, een enorme zandvlakte aan de zuidkant van het eiland, en kon met geen mogelijkheid meer wegkomen. Dankzij militairen die daar aan het oefenen waren, ben ik weer thuisgekomen.

Mijn sport is heel erg verbonden met de natuur. Ik ben altijd in de natuur bezig. Als ik bij Texel ga golfsurfen, komen er zeehonden kijken. Gezellig! Voor de kust van C ­ alifornia, waar ik woon en train, zijn er weleens haaien. Van die grote jongens. Ze komen gelukkig niet dichtbij. ­Dolfijnen zie ik ook vaak. Dat is zó genieten.

Omdat ik altijd in de natuur ben, zie ik niet alleen hoe mooi het is, maar ook de kwetsbaarheid. Alle rotzooi die we achterlaten in het water, blijft jaren en jaren rondzwerven. Dat maak ik nu ook weer mee bij de Olympische Spelen in Rio. Ik kijk er enorm naar uit. Maar de baai waarin we onze wedstrijden moeten varen, is ongelooflijk smerig.

Ik maak me daar kwaad over, heb aan de bel getrokken in de media en bij het NOC*NSF, maar voor de Spelen wordt het niet meer opgelost.

110 jaar terug

Nu telt nog maar één ding: straks in augustus nog een keer Olympisch goud winnen. De voorbereiding was goed: ik heb in de baai van Rio het pre-olympisch ­toernooi gewonnen en was tweede op het WK in Eilat.

Dus kom maar op met die Spelen!

Neemt allemaal niet weg dat de vervuiling van de ­oceanen een mega-issue is. Dat we veel plastic gebruiken, is niet het probleem. Dat we het achteloos weggooien wel. We moeten onze rommel opruimen en hergebruiken. Het kan. Waarom doen we het niet? We zijn als mensheid niet in staat om de baai bij Rio schoon te maken, laat staan dat we de plastic soep uit al onze oceanen kunnen halen.

Hoe geven we de aarde dan door?

Vorig jaar is ons dochtertje Lise geboren. Dat heeft me er nog bewuster van gemaakt dat wij volwassenen onze omgeving moeten redden. Of onze kinderen van Moeder Aarde kunnen genieten, hangt af van wat wij nu doen.

Dorian van Rijsselberghe

Wereldkampioen (2011) en Olympisch kampioen (2012) windsurfen, ambassadeur Plastic Soup Foundation lifeofdorian.com

Hoe kwam het Naardermeer in 1906 in handen van de natuurliefhebbers? Verrassende nieuwe feiten hierover lees je in het boekje Van vuilnisbelt tot natuurmonument. Jac. P. Thijsse en het Naardermeer van Marga Coesèl.

De Heimans en Thijsse Stichting en Natuurmonumenten verzorgden de uitgave en daarom krijgen leden en donateurs korting.

Prijs € 9,50/ € 7,50 voor leden.

Te koop in bezoekerscentra en via nm.nl/winkel

Aanwinst langs het Haringvliet

E

erder dit jaar maakten velen van jullie geld over om het leefgebied van de kraanvogel in het Fochte­ loërveen te verbeteren. Er is inmiddels hard gewerkt aan het dempen van de laatste grote afwatering, waardoor water langer in het gebied wordt vast­ gehouden. Maar we zijn nog niet klaar.

In overleg met de omwonenden gaan we een aangrenzend landbouwgebied omvormen tot waterplassen, riet­ velden, kleinschalige graslanden en akkers. De akkers zijn van belang voor overwinterende ganzen én de kraan­

vogels.

Dit nieuwe natuurgebied beschermt beide: landbouw en omwo­ nenden houden de voeten langer droog, terwijl het hoog­ veen natter blijft. Hartelijk dank voor jullie support, mede namens de acht kraanvogelparen (weer twee paar meer dan vorig jaar) die dit voorjaar in het F ­ ochteloërveen broedden. nm.nl/fochteloerveen

Net achter de Haringvliet­sluizen is ruim zeventig hectare landbouwgrond aangekocht. Dit wordt een plek voor vogels en vissen.

Al jaren is Natuurmonumenten bezig de rivier van het Haringvliet te herstellen. Met overgangen tussen zoet en zout water en wisselende waterniveaus door eb en vloed.

Vorig jaar kwam alles in een stroom­ versnelling toen de ­Nationale Postcode Loterij 13,5 miljoen euro beschikbaar stelde uit het Droom­ fonds voor een gezamenlijk plan van natuur­organisaties. Een impuls voor de natuur, maar ook voor de regio­ nale economie, want er komen ook recreatie voorzieningen.

In 2018 gaan de sluizen, die nu een harde barrière zijn, een eindje open.

Door de kier kunnen trekvissen weer pendelen tussen Noordzee en Haring­vliet, wordt het getij wat sterker en de natuur dynamischer. haringvliet.nu

Dakboswachters maken Amsterdam groener

I

n de stad heeft de natuur het niet gemakkelijk. De verstening zorgt voor wateroverlast en tempe­ ratuurschommelingen.

Daardoor hebben planten en dieren het moeilijk. Maar er is gelukkig een kentering gaande. Stedelingen wil­ len meer ruimte voor natuur in hun directe omgeving.

Een veelbelovende initiatief: groene daken.

In april stelde onze bos­ wachter Marcel Kwant vijf

Amsterdamse dakboswach­ ters aan. Deze vijf hebben zich aangesloten bij Rooftop Revolution, een non-profit organisatie die via crowd­ funding het aanleggen van groene daken makkelijker en toegankelijk maakt.

De dakboswachters namen zelf het initiatief om de grijze daken in hun buurt te vergroenen en start­ ten bij Rooftop Revolution een eigen project. Zo’n pro­ ject kan iedereen beginnen.

BEELD: ALICE WIELINGA

column

Meer ruimte voor kraanvogel

Het concrete eerste doel is in 2018 50.000 m2 groene daken (= 10 voetbalvelden) in Amsterdam realiseren.

Maar ook buiten Amsterdam mag iedereen zich aansluiten.

Natuurmonumenten helpt Rooftop Revolution met ken­ nis en bij het opzetten van het platform. Iedereen kan nu zelf aan de slag om in zijn/ haar stad een natuurgebied te maken. Sluit je aan! rooftoprevolution.nl

▯ ♂ 14-19 mm ▯ ♀ 20-27 mm ▯ meestal groen met witte

vlek in de vleugel; manne­ tjes vaak rood achterlijf ▯ niet bedreigd ▯ tjirpt met zijn poot langs zijn vleugels

Hoe tjirpt de sprinkhaan?

Tjirp tjirp tjirp!

De ene tjirp is de andere niet. Er is een enorme varia­ tie aan ‘zang’. Bij de ene soort is het niet veel meer dan wat getik. Bij andere zijn de patronen complexer.

Het zoemertje (links) produceert een geluid dat wat doet denken aan het gezoem van bromvliegen, ­terwijl dat van de grote groene sabelsprinkhaan (hierboven) op een harde ratel lijkt. Soms zijn de ­geluiden met het menselijke oor niet te horen.

Zelf luisteren: nm.nl/sprinkhaan

MMV ROY KLEUKERS, EIS KENNISCENTRUM INSECTEN EN ANDERE ONGEWERVELDEN

22

Zoemertje

Zuidelijk spitskopje

‘s Avonds langs de bosrand hoor je het overal: het getjirp van sprinkhanen. En luister eens goed? Ze maken niet allemaal hetzelfde geluid. De meeste van de vijftig soorten die in ons land leven (van de 26.000 wereldwijd), zingen hun eigen lied.

TEKST:Frans

S

Bosscher

ILLUSTRATIES: Inge van

prinkhanen en krekels vor­ men in de late avondzon een waar strijkorkest. Letterlijk, want de meeste soorten ma­ ken dat geluid door hun bei­ de voorvleugels tegen elkaar aan te strijken. Op de ene vleugel zit een rij tandjes waarmee ze over een verdikte ader (1) op de andere vleugel wrijven.

Andere soorten, waaronder het zoe­ mertje, hebben die tandjes aan de bin­ nenkant van hun achterdij zitten (2); zij wrijven met hun poten langs hun vleugels. (3) Het doel van al dat lawaai? Indruk ma­ ken. Net als het zingen van vogels dient het getjirp om vrouwtjes te lok­ ken of om rivalen op afstand te hou­ den. De sprinkhanen en krekels die we het meest horen, zijn mannetjes. Hoe warmer het is, hoe sneller de trillers.

De twee sprinkhanen, die hier gete­ kend zijn, behoren tot twee verschil­ lende groepen; de langsprieten (grote groene sabelsprinkhaan) en de kort­ sprieten (zoemertje). Beide groepen hebben een andere anatomie en ge­ drag. Het zoemertje wrijft met zijn

Krasser

Kustsprinkhaan

Noortwijk

Moerassprinkhaan

achterpoot langs zijn vleugel en heeft een gehoororgaan aan de zijkant van zijn eerste achterlijfsegment. De ­Sabelsprinkhaan wrijft zijn vleugels over elkaar en heeft het gehoor­orgaan in de scheen van zijn voorpoot (4).

Het zoemertje vind je vooral op de grote heidevelden van de Veluwe. De grote groene sabelsprinkhaan komt vrijwel overal voor, als er maar strui­ ken en ruigtes zijn. De meeste soor­ ten hebben een voorkeur voor droge leefgebieden. Vroeger waren ook ­akkers en weilanden belangrijke leef­ gebieden. Nu komen ze vooral voor in bermen, t­ uinen, bosjes en op dijken in het boerenland.

Zadelsprinkhaan

▯ ♂ 28-34 mm ▯ ♀ 27-38 mm ▯v rijwel geheel

groen ▯ niet bedreigd ▯ tjirpt door zijn ­vleugels te wrijven

2

4

3 1

Daar zit muziek in

De roep van een koekoek, een kolkende of juist kabbelende rivier, de kracht van de wind, de geborgenheid van een boom. Hoe de natuur zich ook manifesteert, ze is een onuitputtelijke bron van inspiratie voor componisten en liedjesschrijvers. Zes verhalen over natuur en muziek.

TEKST Mariëtta

Nollen en Frans Bosscher

BEELD Erik

Buis

Verbinding Hans Haffmans is Radio 4-presentator. Hij stelde twee muziekwandelingen in de natuur samen. Deze kun je via de routeapp van Natuurmonumenten downloaden.

“Ta-ta-ta-doom! Met een beetje fantasie hoor je een geelgors zingen als je de beginklanken van de vijfde symfonie van ­Beethoven hoort. Veel componisten ­haalden (en halen) hun inspiratie uit de natuur. De koekoek, het gekoer van duiven, meeuwen­geschreeuw en het opkomen van de zon. Luisterend komt de natuur bij je binnen. En helemaal als je er zelf ­midden in staat. Dat is het idee achter de muziekwandelingen die ik samenstelde voor Natuur­monumenten. Tijdens het wandelen is de natuur je ­concertzaal.

Vorig jaar ontwikkelden we de Sibelius-wandeling in de bossen en vennen bij O ­ isterwijk.

Dit sprookjesachtig decor doet denken aan Finland, waar

­Sibelius opgroeide. In de lente van dit jaar maakten we een route voor de M ­ ookerheide.

Onderweg hoor je onder andere On Hearing the First ­Cuckoo in Spring van Delius en een aria uit Juditha Triumphans van Vivaldi. En nog meer verrassende muziekstukken, ook voor muziekkenners.

Muziek is altijd een verhaal voor jezelf. Door dat te verbinden met natuur, maak je de associa­ tie nog sterker. Ik wandel veel door de polder. Met het geklapwiek van k ­ ieviten, ganzen en ooievaars om me heen, luister ik onderweg naar muziek. Toch is deze open vlakte niet mijn favoriete landschap. Ik houd meer van hei en bossen en vooral van de overgang tussen die twee.

Ik groeide op in Ede, aan de rand van de ­Ginkelse Heide.

De twee muziek­routes lopen door gelijksoortige gebieden.

Voor mij voelt het daar als thuiskomen.”

25

Evenwicht Soul & jazz zangeres Sabrina Starke over het belang van evenwicht en het overweldigende oerwoud van haar geboorteland Suriname.

“Is er veel duisternis, dan hebben we licht nodig. Muziek is mijn licht; mijn positieve bijdrage aan deze wereld.

Als iedereen zijn talent inzet, maken we samen het verschil. En dat is nodig, want alles staat op scherp door oorlog en de groeiende kloof tussen arm en rijk. Het enige wat wij daar als ­individuen tegenover kunnen zetten, is het delen van liefde en compassie voor elkaar. Alleen zo komt de wereld weer in evenwicht.

Dat evenwicht zoek ik ook in mezelf. Als zangeres moet ik kwetsbaar durven zijn.

Daar had ik moeite mee. Door bijvoorbeeld mee te doen aan het ­tv-programma Expeditie Robinson moest ik uit mijn comfortzone stappen. Als Rotterdamse overleven in een paradijselijke wildernis en als eenling in de dynamiek van een groep. Een leerzame ervaring.

In het oerwoud van Suriname, mijn geboorteland, ervaar ik de natuur als bron van inspiratie en het leven zelf.

Iedereen leeft buiten en het is daar heerlijk warm. Zelfs mijn twee kinderen vergeten de televisie. Terug in Nederland hebben ze geen idee wat ze buiten moeten doen. Ik woonde als kind in Dordrecht bij de Biesbosch. Ik neem mijn kinderen daar vaak mee naartoe. Binding met de natuur is belangrijk, want hun generatie staat voor een flinke uitdaging. De wereld wordt gebruikt als prullenbak, dus we moeten het evenwicht herstellen.

Gelukkig zijn er een mooie initiatieven die de wereld duurzamer en groener maken. Allemaal lichtjes die de duisternis laten verdwijnen.”

26

Openheid Erik Scherder is hoogleraar neuropsychologie en bewegingswetenschappen.

Hij ging viool spelen omdat je van muziek empathischer wordt. Hij vindt dat de natuur je bevrijdt van negatieve gedachten.

Stromen Floris Kortie, de 29-jarige sidekick in tv-programma Podium Witteman, is ook p ­ rogrammeur van het klassieke muziekfestival Wonderfeel. Dit vindt plaats m ­ idden in de zomer, in het m ­ idden van het land en midden in de natuur.

“De klassieke muziekwereld is in beweging. Er werd vaak nogal ingewikkeld over gedaan. Alsof het een heilige kunstvorm was, waar je alleen met handschoentjes aan mocht komen. Maar tegenwoordig is er veel meer mogelijk, zoals dit festival in de buitenlucht. Helemaal goed, want ­klassieke muziek is gewoon muziek waar je wel of niet van houdt. Ik werd er rond mijn achttiende door gegrepen.

Maar ik houd ook van de Franse chansons,

reggae en ska, om maar wat te noemen.

Sommige stukken zijn echt bedoeld voor de concertzaal. Andere passen juist mooi bij ritselende bladeren en het zingen van vogeltjes. Talloze componisten haalden hun inspiratie uit de natuur. Soms is dat heel duidelijk. Als je naar de ­Moldau van Smetana luistert, zie je die rivier Praag ­binnenstromen. Ook de meditatieve ­Canto Ostinato van de Nederlandse componist Simeon ten Holt past goed in de natuur. Dit soort werken neem ik mee naar Wonderfeel, waar ik Het Weeshuis van de Hits presenteer. Grote klassiekers die daar, op de mooiste plek van Nederland – het landgoed Schaep en Burgh van Natuur­ monumenten – natuurlijk nog beter zullen klinken.”

“Het effect van muziek op ons brein is veel onderzocht. Dat effect is bij natuur toch minder. Maar één studie toont aan dat de natuur zorgt voor afname van activiteit in een hersengebied dat belangrijk is voor negatieve aandacht voor jezelf. Dat gebied maakt dat je gaat malen, in jezelf gekeerd raakt. Wandelen in de natuur haalt je daar dus uit.

Een andere studie laat zien dat gebieden in het brein die gevoelig zijn voor negativiteit actief worden bij het kijken naar beelden van de stad. Kijk je naar natuurlijke landschappen, dan activeer je juist gebieden in je hoofd waarmee je plezier ervaart. Dat effect wordt nog sterker als je er geluiden uit de natuur aan toevoegt.

De vraag is nu: zie je dat ook terug bij muziek? Er is wel een overlap. Bij het ­luisteren naar droevige muziek, zoals de ­Matthäus Passion, zie je iets vergelijkbaars als bij het kijken naar beelden van de stad.

Maar hier speelt meer. We luisteren graag naar droevige muziek. Een v ­ erklaring daarvoor is dat je droevige muziek kunt voelen, zonder zelf droevig te zijn. Het beloningssysteem in ons brein reageert daar sterk op: wow, ik ben super-empathisch.

Het brein reageert dus niet exact hetzelfde, maar wel vergelijkbaar, op muziek en natuur. Beiden halen allerlei prikkels weg, waardoor je kunt mijmeren, wegdromen en nadenken. De beste modus om oplossingen te vinden voor vraagstukken ­waarmee je worstelt.

Dat zijn dus leuke inzichten over wat natuur met ons brein doet. Of ik nu meer naar buiten ga? Haha. Dat zouden ze thuis wel een goed idee vinden. Maar ik ben wel graag buiten, hoor. Ga ook altijd met de fiets. En dan rijd ik bij voorkeur door het park. Intuïtief zijn we er natuurlijk al lang van overtuigd dat natuur ons goed doet.”

29

Harmonie Norbert Kwint is boswachter in Flevoland. In zijn vrije tijd zingt hij als tenor in een koor. Tot voor kort stond er lichte muziek op het repertoire, nu klassiek.

“Met een vriend organiseer ik twee keer per jaar zangwandeldagen in een natuurgebied. Vanaf een mooie plek, bijvoorbeeld het huisje van Bartje in het Dwingelderveld, gaan we eerst een paar uur wandelen. En vervolgens zingen we liederen die over natuur gaan. Die zijn er heel veel. De verbinding tussen natuur en muziek is voor mij ook heel vanzelfsprekend. Je kunt aan beide emoties geven. Je kunt klinisch registreren dat een vogel zingt en dat de lucht blauw is. Je kunt er ook iets bij voelen. En wat je voelt, mag je zelf invullen. Zo is dat ook bij muziek. Je kunt een muzikant bewonderen om de technische beheersing van z’n instrument. Maar het wordt veel mooier als je het verbindt met een gevoel van harmonie.

De mooiste muziek in de natuur is voor mij de wind die je door de boomtoppen aan hoort komen. Het komt steeds dichterbij, het geluid zwelt aan. Fortissimo in de natuur. Heel veel componisten zijn door de natuur geïnspireerd.

Vooral in stukken van noordelijke componisten, zoals de Fin Jean Sibelius en Arvo Pärt uit Estland, hoor ik de natuur heel sterk terug komen. Het helpt wel als ik hun persoonlijke verhalen lees.

Dan wordt de natuur nog herkenbaarder. Pärt is wel mijn favoriet. In zijn muziek voel ik verstilling, ruimte, ontzag. Vooral zijn dissonanten zijn prachtig. Als ik in de natuur ben, ben ik ook alert op afwijkende geluiden en bewegingen. Daarin zit verrassing, spanning.

Een bruine vlek tussen de bomen kan zo maar een hert zijn. En hoe mooi is het als dat inderdaad het geval is.”

Puur De Nederlandse harpiste ­Lavinia ­Soo-Ji Meijer (1983) is wereld­ beroemd. Ze speelt klassiek en modern, componeert zelf en tast graag de grenzen af.

“Vóór een optreden trek ik me in gedachten terug in de natuur. Ik zie een bos of een woestijn – een plek waar vrijheid van ruimte en tijd is. Zo kan ik focussen. Een concert duurt twee keer drie kwartier. Dat is hard werken. Vanwege de concentratie, maar ook fysiek. Sommige collega’s hebben last van hun nek of gewrichten. Ik ren halve marathons om mijn conditie op peil te houden. Vreemd dat de harp een imago heeft als instrument voor juffertjes. Ik heb eelt op mijn vingers van de harde snaren.

Ik ben niet muzikaal opgevoed door

mijn adoptieouders. Mijn muzikaliteit komt eerder uit Korea, waar ik de eerste twee jaar van mijn leven woonde.

Mijn grootvader zong en mijn broer speelt doedelzak. Ik koos bewust voor de harp toen ik negen was. Mijn ouders lieten me eerst nog een jaartje nadenken, maar ik wist het zeker.

Toen ik als 11-jarige op het conservatorium les kreeg van Erika Waardenburg, ben ik er echt voor gegaan.

De harp heeft de meest pure klank – puurder dan de stem, vind ik. Het geluid komt direct uit je handen. In de woestijn van Utah, waar ik als 18-jarige rondreisde, voelde ik de oorsprong van het bestaan. Een oergevoel. Als ik terugdenk aan die verlatenheid en romantiek hoor ik de muziek van ­Philip Glass. In het najaar breng ik weer een cd uit met zijn werk.”

30

31

B

oswachter José Hermens woont alweer dik twintig jaar in Zuid-Limburg, maar nog altijd raakt ze er niet uitgekeken. “Dit landschap verveelt geen moment. Waar je ook loopt, er valt zoveel te ontdekken. De bosflora in de hellingbossen, de bloemenpracht op de kalkwanden, de meanderende Geul, het maakt wandelen hier tot een belevenis. En dat allemaal op korte afstand.”

In één dag een hele vakantie beleven; het overkwam ons in het Zuid-Limburgse Mergelland. Een dag die je doet duizelen. Wat een weldaad aan natuur, wat een weelde aan cultuurhistorie en wat een veelheid aan verhalen. Op stap met boswachter José Hermens.

TEKST:

Wilco Meijers

BEELD:

Benne Holwerda (Biltstede Makelaars)

BEELD: NICO VAN KAPPEL - BUITEN-BEELD

In het zonnetje over de heuvels

Boze geest Je waant je hier in een andere wereld. Dat blijkt meteen als we op pad gaan. We starten bij kasteel Oost, een okerkleurig, ietwat mysterieus landhuis van Limburgs mergel. In het bijbehorende ‘Koetshoes’ huist een kroegje waar onvervalst Limburgs de boventoon voert. De rest van Nederland lijkt nu heel ver weg.

Verderop glinstert de snelstromende Geul die aan een buitenlandse bergbeek doet denken. Het heeft flink geregend en dat heeft direct effect op deze regenrivier.

We volgen de beek tot we op drie beelden bij een oude mergelgroeve stuiten. Christus in het midden. Maria en Johannes flankeren hem. Ze zijn hier volgens de legende ooit neergezet om een boze geest te verjagen, waardoor het paard van de kasteelheer van Schaloen de rivier niet durfde over te steken. In het middelste voetstuk en in een boom naast het bruggetje ontdekken we nog twee beeldjes. Religieus erfgoed is hier alom aanwezig, zo blijkt ook langs de rest van de route.

We slaan af naar een monumentale beukenlaan, met rechts kasteel Schaloen en links kasteel Genhoes.

Twee parels in het landschap, met bijbehorende poort­ gebouwen, koetshuizen, hoeves en waterpartijen. Een heemtuin met oude watermolen maakt het idyllische plaatje compleet.

Na het beekdal wacht het heuvelland, met zijn hagen, graften (met struikgewas begroeide mini-­terrassen op

BEELD: MICHEL GEVEN, SJON HEIJENGA, RUBEN SMIT, JAN UILHOORN - BUITEN-BEELD, ERNST KREMERS, MARTIN VAN LOKVEN, MARTIN STEVENS - NATUURMONUMENTEN, BRASSERIE SCHALOEN, ISTOCK

32

1 De route start en eindigt bij Kasteel Oost, een ­imposant okergeel landhuis van mergel­steen. In het voormalige koetshuis zit een taverne. ­Buiten is een speeltuin.

een helling) en helling­ bossen. José wijst naar een kaalgekapt stukje aan de overkant waar bloemen op de kalkrijke grond de ruimte krijgen.

“Daar staat Kasteel Genhoes bekend om.

Vooral op de zonnige zuidhellingen komen planten voor die je elders in Nederland nauwelijks aantreft. Piet van Tienhoven, die lang voorzitter en penningmeester van Natuurmonumenten was, zag dat zestig jaar geleden al in. Dankzij zijn erfenis – hij overleed in 1953 – werd Genhoes de eerste aankoop van Natuurmonumenten in Zuid-Limburg. Die liefde voor de natuur k ­ oesteren we nog steeds. Op diverse plekken, zoals op de ­Däölkesberg, het Gerendal en de Berghofweide, hebben we kalkgrasland en bloemrijke akkers hersteld.”

Pootje baden Richting Stokhem dalen we in rap tempo. Beneden schittert de Geul weer. Een mini-strandje verleidt ons te gaan pootje baden. Even de kleiige wandelschoenen uit, een verademing. Na enkele campings en ijsverkopers gaan we opnieuw de hoogte in.

De Däölkesberg doemt op, de favoriete plek van José. “Een zonnige berg met mergelwand, bloemenpracht, vlinders en magnifieke uitzichten. En bovenop wacht nog een verrassing.” José houdt me in spanning, want de laatste klim via slingerend trappenwerk gaat gepaard met de hoognodige adempauzes. We hijsen ons omhoog totdat we De Kluis zien, een witgepleisterd eenmansklooster met aangebouwd kapelletje. Een magische plek waar jaarlijks de Sjaasbergergank (bedevaart) wordt gehouden op de vierde zondag van juni. Lang blijven we er niet. Beneden bij het eindpunt lonkt koud Limburgs bier. De laatste etappe verloopt verrassend snel.

2 De Geul is de snelst stromende rivier van ons land.

De oeverwanden bieden ideale nest­ gelegenheid voor ijsvogels. De wil­ gen bij het water zijn geliefd knaag­ voer voor bevers.

1

9

8

33

8 Kalksteenwand op de Däölkes­ berg waar veel ­prehistorische vond­ sten zijn gedaan. Iets verderop langs het pad ligt een kalkoven waar vroeger kunraderkalksteen werd ­verbrand tot ongebluste kalk, grondstof voor metsel­ mortel en landbouwkalk.

2 3 3 Het terras van de brasserie van ­Schaloen biedt fraai zicht op het imposante kasteel dat van Limburgs mer­ gel is opgetrokken. Het werd oorspronkelijk gebouwd in de 14e eeuw. De geschiedenis van ­kasteel Genhoes aan de ander kant gaat zelfs terug tot de 11e eeuw.

4 4 De velden voor en achter deze gedenkbank ­hebben een rijke akkerflora, met onder andere getande veldsla, groot spiegel­ klokje en klein wolfsmelk.

Unieke ­vakantiewoning

5 9 De Kluis, voorma­ lig eenmansklooster met kapel waar tus­ sen 1687 en 1930 achtereen zestien klui­ zenaars woonden.

Binnen bevindt zich een klein museum dat zomers elke dag is ­geopend van 11.00 tot 16.00 uur.

7

­ 7

Route downloaden

De route van de wandeltocht van bos­ wachter José (15 km) kun je downloaden in de route-app of met de qr-code. Je vindt de route ook op nm.nl/routejose Nog meer verrassende tochten vindt u in het boekje ‘Beleef de natuur’ van Natuurmonumenten

6 5 Holle weg die door karren­sporen en neerslag is uitgesleten. Aan beide zijdes zijn dassenpaadjes te zien.

Langs de Geul ­grazen Rode Geuzen, robuuste runderen van ARK Natuurontwikkeling die hier sinds vorig jaar de oeverlanden begrazen. Ze leven in familieverband en worden niet bijge­ voerd.

6 De Dodemansweg is met een stijgingspercentage van 18% een echte kuitenbijter voor fietsvolk. Rechts ligt de Berghofweide vol veldbloemen, hoogstamfruitbomen en poeltjes. Iets verderop wordt de weg geflankeerd door wijngaarden.

Voor wie wil overnachten in het wonderschone heuvelland van Zuid-Limburg, verhuren we unieke vakantiewoningen.

Leden krijgen een korting van 75 euro op de huurprijs.

Boek voor 30 september op buitenleven.nl en gebruik bij de boeking de actiecode: NMPN072016 (niet i.c.m. andere ­kortingen; verblijf in 2016/2017 ­mogelijk)

Kasteeltuin

Kasteeltuin ­Oud-Valkenburg heeft een rijk gevarieerde heemtuin en de ­watermolen.

Leden krijgen op vertoon van hun ledenpas een ­gratis tuingidsje. kasteeltuin­ oudvalkenburg.nl

34

35

De boeren van de Groote Modderkolk In Loenen op de Veluwe ligt Open Erf De Groote Modderkolk.

Iedereen is er welkom. Er is van alles te doen. En je loopt er geheid boswachter/boer Antoon Klomp tegen het lijf met zijn vaste club vrijwilligers.

Hulpboer Hans ­Giesselbach

toen Antoon hem vroeg. “Mijn vader was keuterboer, dus ik ben ermee opgegroeid.” Ook René Bartelink (67) en Hans Giesselbach (65) werden uitverkoren. René was voor zijn pensioen IT-manager bij een grote verzekeraar en Hans was servicemanager bij KPN. Maar beiden hadden ook hun roots in het boerenland.

De kudde waar zij nu samen voor zorgen bestaat uit circa honderd brandrode runderen en is uniek in Nederland. De Groote Modderkolk is de enige erkende fokker van dit ooit

bijna uitgestorven ras. De runderen staan in de winter op de potstal en in de zomer in de bloemrijke weilanden. Stieren en koeien door elkaar, in een natuurlijk evenwicht. De drie vrijwillige boeren stralen als ze het over hun werk op de boerderij hebben. Ze weten bijna alles en verwelkomen als gastheren de vele schoolklassen en bezoekers die langskomen.

“We werken hier zelfstandig”, vertelt Fred.

“Maar als er iets is, bellen we Antoon. En die komt dan meteen.”

Oogstfeest

Op de eerste zondag van ­augustus viert De Groote Modderkolk het jaarlijkse grote oogstfeest. Een supergezellige boerendag met een markt en allerlei leuke boeren­ activiteiten voor jong en oud. Kom ook!

Entree €2,50 (niet-leden: €3,50) Ook vrijwilliger worden en zorgen voor natuur en cultuurhistorie? Kijk dan op nm.nl/vrijwilligerswerk

TEKST: MARIËTTE NOLLEN | BEELD: LARS VAN DEN BRINK

A

ntoon is een echte man van de streek. Zijn familie boert al sinds 1900 op De Groote Modderkolk.

Toen Natuurmonumenten het bedrijf in 2001 overnam, kwam Antoon als boer/boswachter in dienst. Hij is er iedere dag. “Boer ben je niet van negen tot vijf”, ­vertelt hij. “Dat ben je 24/7.”

Het huis waar Antoon woonde, maakte plaats voor een aantal nieuwe gebouwen: onder andere het beheerkantoor van Natuurmonumenten en een zorgboerderij waar tien mensen met een verstandelijke beperking wonen.

Zij helpen met nog tien dagbewoners onder andere op de boerderij. Antoon bestierde het werk daar lange tijd alleen, maar besloot anderhalf jaar geleden hulp te vragen van een aantal vaste vrijwilligers op De Groote ­Modderkolk.

Ex-bankier Fred Willems (58) was al enige jaren vrijwillige boswachter bij Natuur­ monumenten maar aarzelde geen moment

36

37

Waar wandel of fiets jij het liefst in Amsterdam?

Of juist een mooi groen doorsteekje.

Amsterdam is geen onderdeel van een regio, maar heeft als enige stad een eigen districtscommissie. Omdat Natuurmonumenten 111 jaar geleden door Amsterdammers als Jac. P. T ­ hijsse werd opgericht. En omdat die sterke band met de natuur is ­gebleven.

Wij van de districtscommissie van Natuurmonumenten in Amsterdam vragen ons dat af. Omdat we graag de beste routes met elkaar willen delen.

En ook in kaart brengen waar je onderweg een bottleneck tegenkomt.

Kennismaken Ben je lid van Natuurmonumenten en woon je in Amsterdam? Dan maken we graag kennis. Mail ons of meld je aan voor de nieuwsbrief via ­dcamsterdam@natuurmonumenten.nl

TEKST: MARIËTTE NOLLEN | BEELD: LARS VAN DEN BRINK

Die potplantjes op je kleine balkon zijn ook natuur, vindt tuinman Jan Graafland. Hij kweekt de bloemen en planten voor de biologische verzorgingsproducten van onze partner Weleda. Hieronder vertelt hij hoe je het beste uit je planten naar boven haalt. En ja, dat begint bij een goede basis: de grond en de pot. TEKST: Marietta Nollen ILLUSTRATIE: Annemarie Gorissen

Over de districtscommissies. Iedere provincie én Amsterdam heeft een districtscommissie (DC). De DC’s vertegenwoordigen de leden van Natuurmonumenten in hun regio. Ze organiseren excursies, vergaderingen, discussieavonden en klankbordsessies over de natuur in de buurt. Meer weten over wat er bij jou in de DC te doen is? Kijk dan op nm.nl/districtscommissies

KALENDER DC Amsterdam 21 sep ledenbijeenkomst Doe mee!

DC Flevoland zoekt een nieuw DC lid

Meer info: nm.nl/districtscommissies

Flutgrond

Rem de groei

Diepgang

Klimaat

“Als plantjes het niet doen, ontbreekt het hen meestal aan genoeg licht of goede grond. Potgrond is een mengsel van turf en compost.

Ik voeg daar zelf klei, zand en kalk aan toe, want potgrond alleen laat planten te hard groeien. Daardoor raken ze uit balans, wat ze gevoelig maakt voor luizen en andere parasieten. Sommige pot­ grond is echt flutgrond; dat is helemaal doodgestoomd om het te ‘ontsmetten’ van bij­ voorbeeld zaden. Neem je biologische potgrond, dan kunnen er onkruidjes op­ komen. Lekker laten staan.

Ik laat me graag verrassen door wat er gaat bloeien.

Een leeuwenbekje, teunis­ bloem, sint janskruid of zelfs brandnetel. Die inheemse planten zijn weer goed voor de bijen.”

“Je moet een plant remmen in zijn groei. Niet door hem te weinig water te geven, maar door hem een ‘zware’ bodem te geven. Dus voeg onderin je pot wat klei of kleikorrels met extra com­ post toe. Zo geef je de bodem meer substantie.

Met wat stenen of scherven creëer je obstakels waardoor de wortels harder moeten werken. Dat geeft je plant kracht en stabiliteit. Neem de bonsai. Die blijft klein, juist omdat zijn wortelgroei wordt geremd. Uit een kas­ tanje in een pot kan ook een soort bonsai groeien. Een leuk experiment. Toen ik een keer een mini-iep uit een pot bevrijdde, duurde het wel vijf jaar voor hij wilde doorgroeien. Tot die tijd waande hij zich een ­bonsai.”

“Een plant wil naar de hemel groeien. Onder de grond is het precies andersom – daar wil hij de diepte in.

Als ­wortels ongestoord hun gang kunnen gaan, ­reiken ze wel tien meter diep. Dat geldt niet alleen voor bomen, maar ook voor gewone planten. Een deel van die diepgang is voor het blote oog onzichtbaar, want vanuit de haarvaten van de wortels zoekt een schimmel­netwerk verder naar voedsel in de bodem.

Geef je plant daarom l­ iever een hoge, smalle pot dan een brede, platte schaal.

De diepte geeft de w ­ ortels meer ruimte. Bijkomend voordeel is dat die smalle potten ook minder snel warm worden.“

“Klei, scherven en ­stenen onder in je pot helpen de grond ook koel te ­houden.

Want de potten op je ­terras worden snel te warm en dat is ook niet goed voor de wortels. Kies ook voor een terracotta pot, want die ademt. Zet een groepje potten lekker dicht bijeen, zodat ze ook elkaar koel ­houden.”

Win één van de vijf ‘Weleda Skin Retreat’ behandelingen bij de puur natuurlijke schoonheidssalon middenin de tuin van Jan. Beantwoord de volgende vraag: in welke plaats ligt de Weleda tuin van tuinman Jan? Stuur het antwoord voor 15 juli a.s. op naar weleda@ natuurmonumenten.nl o.v.v. naam en adres.

38

39

BEELD: FRANS LEMMENS LUCHTFOTOGRAFIE / HOLLANDSE HOOGTE

Boten en pontjes

De mooiste plekken van Nederland liggen soms net iets ­verder weg. En de echte pareltjes liggen aan de andere kant van het water‌

1

1. Schiermonnikoog Dagelijks met de veerboot van Wagenborg vanaf Lauwersoog

2 45 3

7 6

8

2. Texel Dagelijks vanaf Den Helder.

En vanaf het eiland varen we met onze boswachter naar wad en zandplaat 3. Staringkoepel Alleen met voetveer bereikbaar. Deze historische

theekoepel aan de Berkel, nabij landgoed Velhorst 4. Laarzenpad Vanaf Bezoekerscentrum De Wieden kom je vier trekpontjes tegen 5. Watertaxi De Ecowaterliner brengt je van en naar St. Jansklooster, Blokzijl en Giethoorn, dwars door Nationaal Park Weerribben-Wieden

6. Tiengemeten In tien minuten vanaf ZuidBeijerland door het Vuile Gat naar het eiland 7. Geitenkamp Een kinderparadijsje op een eilandje in de Nieuwkoopse Plassen 8. Maas De leukste pontjes over de Maas: tussen Grevenbricht en Rotem, en tussen Ohe en Laak en Ophoven

41

AGENDA

De Posbankloop, nu nog mooier

Hardlopen 26 JUN Vechtloop, Weesp (NH) afstanden: 2,5/ 5/ 10/ 15/ 21 km info: vechtloop.nl

De Posbankloop was al het mooiste loopevenement in de natuur, maar is dit jaar nog mooier. Met de aangepaste route loop je van start tot finish door de natuur. Natuurmonumenten is het goede doel van de Posbankloop, zodat je met je deelname de natuur in het gebied een extra steuntje in de rug geeft.

Bekijk het nieuwe parcours en doe mee aan de 4 of 10 Engelse mijl (6,4 of 16 km). Of kom de lopers van de Posbankloop op 25 september aanmoedigen, ieder jaar weer een gezellig en sportief e ­ venement in het schitterende decor van ­Nationaal Park Veluwezoom!

Info en inschrijving: posbankloop.nl

BEELD: KOOS DANSEN

Spectaculair MTB-event in Montferland Avontuurlijke MTB’ers opgelet: in het eerste weekend van oktober vindt een uniek twee­ daags MTB-event plaats in Montferland (Gld.). Met zaterdag een cool kijkje in

de keuken van het Euro­ pese hoofdkantoor van Specialized en een zin­ derende MTB-tocht in het donker, de Speciali­ zed Nightride. En zondag de uitdagende Pedaleur

toertocht door het schit­ terende heuvelachtige landschap van Montfer­ land. Met je deelname steun je de natuur van het Bergherbos!

Info: nm.nl/mtb-event

DANK DEELNEMERS ZEVENHEUVELENLOOP!

Geef elkaar de ruimte We hebben het allemaal wel eens mee­ gemaakt. Loop je rustig te wandelen, komt er ineens een groep MTB’ers aan die je aan de kant belt en roept. Of uit het niets word je besprongen door een loslo­ pende hond. Als MTB’er kan het zo maar gebeuren dat wandelaars op je route het vertikken om aan de kant te gaan.

Nee, wandelen en sporten in de natuur is niet altijd even feestelijk. We gaan met zovelen zo vaak op pad dat we elkaar af en toe in de weg zitten. Zelfs als er aparte routes zijn voor wandelaars, toerfietsers, MTB’ers en ruiters.

Dat is natuurlijk niet de bedoeling.

Daarom hebben de natuurorganisaties en de bonden van de mtb’ers (NFTU), ruiters (KNHS) en hardlopers (KNAU) de Buitencode – een gedragscode voor sporters in de natuur – opgesteld.

Met de code willen de organisaties men­ sen stimuleren om elkaar aan te spreken op onwenselijk gedrag. Elkaar de ruimte geven en de natuur, waarvan we zo genieten, beschermen. Dan kunnen conflicten vermeden worden, aldus de organisaties.

Info: nm.nl/buitencode

Nieuwe MTBroute in de Duinen De mountainbike-route door Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen (NB) geldt als één van de mooiste in ons land.

Naast het bestaande parcours van 26 km met veel singletracks, korte klimmetjes en losse zandige delen is er nu ook een nieuwe route van 14 km bijgekomen.

Deze route, die wat makkelijker is, is gemaakt in samenwerking met de enthou­ siaste inzet van MTB’ers uit de omgeving.

Zij helpen met aanleg en onderhoud van de route, zijn nauw betrokken bij het oplossen van knelpunten en wisselen op Facebook informatie uit met de 1.800 MTB’ers, die regelmatig in de Duinen fietsen.

Info: nm.nl/mtb

Trainen in de Nijmeegse natuur In natuurgebied Heumensoord, aan de rand van Nijmegen, hebben hardlopers uit de omgeving en bos­ wachters van Natuurmonumenten twee routes uitgezet. Je kunt er nu 5 of 10 km hardlopen door bossen, over heidevelden en langs weilan­ den. Om de 500 meter staat er een

routepaaltje, zodat je precies weet hoever je gelopen hebt. De aan­ leg van de routes is te danken aan de deelnemers van de Stevensloop, de Marikenloop en de Zeven­ heuvelenloop, drie Nijmeegse hardloopevents. Bij hun aanmelding konden ze een donatie doen aan Natuurmonumenten.

De eerste loop die nu weer op de agenda staat is de Zevenheuvelen­ loop op 19 en 20 november.

Info en inschrijving: zevenheuvelenloop.nl

3 JUL Kardingerun (bij Groningen) afstanden: 5/ 8/ 16 km info: kardingerun.nl 20 AUG Nunspeetse Heideloop, Nunspeet (Gld) afstanden: 5/ 10/ 15 km info: nunspeetseheideloop.nl 10 SEP Survivalrun, Bakkeveen afstanden: 4/ 6/ 8,5 km info: survivalrunbakkeveen.nl

Met de hond aan de lijn 18 SEP Doggymarathon Oisterwijkse Bossen en Vennen (NB) afstanden: 4 en 8 km info: doggymarathon.nl/ boswachterteamnatuurmonumenten

Mountainbiken 3 JUL Sallands Mooiste MTB, Haarle (Ov.) afstanden: 25/ 45/ 60/ 80 km info: sallandsmooiste.nl 21 AUG ATB-Leyetocht, Helvoirt (NB) afstanden: 25/ 39/ 50/ 75/ 100/ 150 km info: leyetocht.nl

42

Doe je mee verstoppertje? We zitten overal, maar als je niet echt kijkt, dan zie je ons niet. Dus til eens een keer voorzichtig een tegel

uit de tuin of straat, dan moet je ons eens zien rennen. Onder stenen en potten is het drukte van jewelste. We zijn met wormen, spinnetjes, mieren, torren, duizendpoten en soms een mol.

En om je heen zitten nog veel meer beestjes. In de struiken, op de bloemen en tussen het gras. Kun jij ons vinden? Zoek ons dan! (Dat gaat trouwens nog beter met je loep van OERRR.)

Voo r een ₏ 15 pe r jaa aant r a nooi t zo l opdrac krijgt je leuk k ht- e . n sp ind of k Wat e le elka krijg arte inkind v 5 E n. ­Bu je no ie e iten r keer p g me 5 G n super s e pele leuk ratis er: n wa r jaar w n a e uitje a s no s me r de ING lkomstp g a t onz k W k e i t l e bo swa de Buite 5 Je eig chte n rs va Dagen en pas v an n OE 5 RRR Korting OERRR op a llerle i

BEELD: JURGEN HUISKES

43

44

45

Buissink drogen ze van uit. Eigenlijk zijn het waterdiertjes, kreeftjes die op land proberen te leven. Dat lukt ze ­aardig. Onder hun schilden hebben ze altijd wat vocht bij zich.

Ook naaktslakken vluchten voor de droogte en de zonneschijn. Door de meest onwaarschijnlijke kiertjes glippen ze het huis binnen en verstoppen zich in het gootsteenkastje. Of als die er is, in de kruipkelder. Soms woont er ook een huiskrekel die dag in dag uit tjirpt.

Om gek van te worden.

Er kunnen ook beestjes zitten waar je maar liever niet aan wilt denken zoals stofmijten, tapijtkevers, doodskloppertjes, wandluizen en nog veel meer. Of muizen, maar die zijn best aaibaar. Er is een speciale, fotogenieke soort die zich helemaal aangepast heeft aan het mensenleven: de huismuis. Kan lastig zijn als hij stiekem komt snoepen van ons lekkers en hier en daar een poepje laat vallen.

Vroeger had ieder huis zomergasten, nestelend onder de dakpannen: huismussen. Maar de moderne, strakke bouw is niet huismusvriendelijk. Daar wel wat aan te doen met een zogeheten mussenvide, aan te brengen onder de dakpannen.

De geheimzinnigste van alle zomergasten is de dwergvleermuis. Denk niet te gauw: die heb ik niet in huis.

Met opgevouwen vleugeltjes past het diertje in een lucifersdoosje en heeft aan het kleinste kiertje genoeg om ergens een slaapplekje te v ­ inden. ‘s Zomers kunnen er zelfs tientallen vrouwtjesvleermuizen tussen de spouwmuren huizen. Daar brengen ze hun jonkies ter wereld. ‘s Nachts vliegen ze uit om op jacht te gaan. En bijna niemand die het merkt.

Stad in / stad uit TRAVELIN AARHUS Lekkere lage water­ dichte wandelschoen voor ieder seizoen.

Aanbieding!

€ 159,95

€ 99

Wandel- en fiets­ kaarten van Falk.

Nu extra voordelig.

TRAVELIN LIVERPOOL

€ 6,99

€5

Sportieve ­suède schoen. Voor op ­kantoor en buiten.

Aanbieding!

€ 139,95

€ 89

OP STAP

25 wandelingen voor het hele gezin. € 14,95

A’DAM ­WILDLIFE

Frans Buissink

Fantastische DVD over de rijke natuur in de hoofdstad. € 12,95

natuurschilder en -journalist fransbuissink.nl

BEELD: ISTOCK

WEGWIJZERS

Deze aanbiedingen gelden tot 31 juli, op=op.

En exclusief € 1,95 verzendkosten tot € 50,00

BEELD: JURGEN HUISKES

Je bent nooit alleen thuis. Ook als iedereen het huis uit is. Is dat een geruststellende gedachte of krijg je er de kriebels van? Achter de bloempot op de vensterbank, die al een tijdje niet van zijn plaats is geweest, woont een huisspin, een joekel van zes centimeter, gemeten van poot tot poot, die in een zelf geweven tentje loert op voorbijgangers. Achter het schilderijtje houdt Culex pipiens zich verborgen en wacht het moment af waarop ze toe kan happen. Als je even verdiept bent in je smartphone en stilzit, boort deze steekmug met haar snuit naar je bloed.

Onder de radiator ligt een merkwaardig rommeltje. Witte vlekjes op de vloer en grijze propjes. Het is het afvalhoopje van de trilspin die daar haar slordige vangwebje heeft. Ze grijpt geregeld pissebedden die langs de plinten banjeren en zuigt ze uit. En ze laat witte poepjes vallen.

Die pissebedden komen graag naar binnen, want ‘s zomers is het buiten te warm en te zonnig. Daar

Bestel direct online: nm.nl/winkel Met uw aankoop steunt u de natuur.

Meer voor het Naardermeer

€ 710.000

hebben jullie met elkaar in de collectebussen van onze ruim 10.400 collectanten gedaan.

Fantastisch. Iedereen ontzettend bedankt! nm.nl/collecte

3

ottertunnels komen er onder wegen bij de Nieuwkoopse Plassen.

Dat verkleint de kans dat ze worden doodgereden. Sinds 2014 zijn er weer otters in dit natuurgebied.

Drie zijn er al omgekomen in het verkeer. nm.nl/otters-in-denieuwkoopse-plassen

100

schoolreisjes gingen al naar Speelnatuur Tiengemeten. Bouwen, ravotten, zwemmen en vies worden. Word jij de Smeerpoets van 2016? Kom dan ook. nm.nl/speelnatuur

Europese erfgoedprijs voor Fort Kijkuit

N

atuurmonumenten heeft de belang­ rijkste Europese prijs voor cultureel erfgoed – Europa Nostra Prijs – gekre­ gen voor de restauratie van Fort Kijkuit bij Kortenhoef (NH). Het fort (ca.1844 ) was onderdeel van de Nieuwe Hollandse Water­ linie. Fort Kijkuit, omgeven door natuur, is een schoolvoorbeeld van succesvol hergebruik van Europa’s militaire erfgoed. Zo herbergt het fort nu een modern, duurzaam kantoor

voor boswachters, expositieruimte en uitkijk­ platform. De restauratie werd onder leiding van bouwkundige Tony de Haan van Natuur­ monumenten uitgevoerd.

Directeur Marc van den Tweel: “We wilden Fort Kijkuit zichtbaar maken voor het publiek en voor de toekomst behouden. Daar zijn we in geslaagd! De prijs is een mooie erkenning voor ons werk als erfgoedbeheerder.” nm.nl/over-fort-kijkuit

47

Het is een wonder dat het Naardermeer, onder de rook van Amsterdam, nog bestaat als natuurgebied. De gemeente Amsterdam wees de plek in november 1904 aan als vuilnisbelt. Gelukkig was daar Jac. P. Thijsse.

Met een aantal natuurvrienden richtte hij de Vereniging tot behoud van Natuurmonumenten op en met de hulp van velen kochten ze in 1906 het Naardermeer.

Het is nu 110 jaar later en de wereld ziet er heel anders uit. Maar sommige dingen veranderen niet. Het Naardermeer ligt er nog steeds, en dat dankzij de steun van velen. Zo ontving boswachter Gradus Lemmen vorig jaar €25.000 als Kanjer van Goud. Een geweldige extra bijdrage naast de jaarlijkse steun van alle deelnemers van de Nationale Postcode Loterij.

Ook daarom ligt het Naardermeer er nog steeds bij als een oase van rust naast snelwegen, spoorlijnen, hoogspanningskabels en uitdijende steden.

Alles wat je wil weten over Natuurbegraven natuurgebied. Bij de natuur­ begraafplaatsen staat de natuur steeds voorop.

Veel leden hebben vragen over natuurbegraven. Over de inkomsten, bijvoorbeeld. Het geld dat we verdienen, gaat weer naar de natuur, naar het beheren van onze bestaande natuurgebieden en waar mogelijk het ontwikkelen van nieuwe natuur. Op onze site gaan we hier uitgebreider op in. En ook op veel andere vra­ gen die je kunt hebben. Wil je meer weten, kijk dan op: nm.nl/natuurbegraven

Marker Wadden boven water Op woensdag 11 mei veranderde de kaart van Nederland.

Toen kwam het eerste eiland van de Marker Wadden boven water. Met zand, klei en slib werd het fundament daarvoor gelegd. Straks ligt er een hele eilandengroep voor mens en natuur. De Marken Wadden moet het slibprobleem in het Markermeer oplossen. Dit ontstond na de afsluiting door de Houtribdijk, tussen Lelystad en Enkhuizen. De ­eilanden zorgen voor een gezond evenwicht waar dieren en ­planten zich thuis voelen. En wij, mensen, krijgen er een fijn recreatie­gebied bij. nm.nl/markerwadden

BEELD: WILLEM KOLVOORT

B

egraven worden mid­ den in de natuur, op een mooie plek waar het rus­ tig is en vogels fluiten. Een plek waar een overledene opgaat in de natuur en niet – zoals gewoonlijk – na het verlopen van een grafrecht wordt op­ gegraven. Voor veel mensen is dat een wens. Daarom gaat ­Natuurmonumenten samen met haar partner Natuur­ begraven Nederland de komende jaren tien tot vijftien natuurgebieden inrichten als natuurbegraafplaats.

Deze plekken worden net zo goed beheerd als een

48

49

Wat gaan we vandaag doen?

De avonden zijn lang en warm. In de zomer komt de natuur tot rust. En wij gaan wandelend, fietsend varend en speurend genieten.

Summertime, and the living is easy! De zomer is van de zon, de grote vakantie en het heerlijke buiten. Puur Natuur brengt je vast in zomerse sferen. Deze en alle andere uitjes vind je op nm.nl/agenda of kun je opvragen via 035-6559955

▯ 22, 29 jul + 5, 12 aug Fietsen met de boswachter over het Dwingelderveld (Dr.) ▯ 22 jul + 19 aug Speuren naar reeën in Buurserzand (Ov.)

▯ 15 jun + 2 jul Wandelen met de boswachter over Oudemirdummerklif (Fr.)

▯ 22 jul Eli Heimans-dag op de Volmolen in het Geuldal, incl. lunch (Li.)

▯ 5 jul Reeën kijken in het Eerder Achterbroek (Ov.)

▯ 27 jul Groot kampvuur en kookavontuur, ’s avonds op het strand van Schiermonnikoog (Fr.)

▯ 7, 21 jul + 4 aug Vaartocht over het Zwarte Meer bij Kraggenburg (Fl.) ▯ 9 jul + 19 aug Op zoek naar het ree in de Kampina (NB) ▯ 15 jul + 19 aug + 9 sep Varen met de boswachter over de Nieuwkoopse Plassen (ZH)

BEELD: iSTOCK

▯ 16 jul Ontdek de nachtzwaluw in Nationaal Park De Sallandse Heuvelrug (Ov.)

Paarse heideveld en zijn het summum van de zom er.

De bloei b egint vaak al in juli. Mis het niet! W hebben ee e n paar pra ch ti ge heidewan delingen voor je uit gekozen.

Ga naar: n m.nl/ heideroute s

▯ 30 jul + 5 aug Avondwandeling reeënbronst in Leusveld (Gld) + 3 aug op Landgoed Mentink; 5 aug Landgoed Oldenaller; 6 aug Land­ goed Hackfort ▯ 13 aug E-bike fietstocht Leuvenumse Beek (Gld)

▯ 15, 21, 29 aug + 3, 13 sep Op survival door het Verdronken Land van Zuid-Beveland (Zld) ▯ 18 aug Heide, heuvels en hagedissen op de Mookerheide (Li.) ▯ 21 aug De kracht van de opruimers in de natuur (Gld) ▯ 27 aug Avondwandeling met nachtdieren op Tiengemeten (ZH) ▯ 29 aug Struinen door de Vreugderijkerwaard (Ov.) ▯ 2 t/m 11 sep Natuurtheatervoorstelling Kudde met Hans Dagelet, incl.schapenwandeling over Dwingelderveld (Dr.) ▯ 18 sep Wandel mee met de Leeuwenloop door De Onlanden (Gr)

Open Monumenten­dagen Op 10 en 11 september 2016 zijn de landelijke Open Monu­ mentendagen. Dan kun je bij Natuurmonumenten circa 15 bij­ zondere gebouwen bekijken, die anders niet toegankelijk zijn. En ze liggen op prachtige plekken in de natuur.

Kom dus ook! Het thema dit jaar is: iconen en symbolen. Tij­ dens je bezoek verwijzen we daarom speciaal naar beelden en tekens, zowel binnen als buiten. De monumenten hebben vaak zelf ook iconische waarde in het landschap.

Deze monumenten openen de deuren: ▯ Het huisje op de Benderse berg (Dr.) ▯ De bunkers op Schiermonnikoog (Gr.) ▯ Schaep en Burgh en Fort Waver in de Gooi en Vechtstreek (NH) ▯ Het atelier van Roland Holst op de Oude Buisse Heide (NB) ▯ Het Waterloopbos bij Marknesse (Fl.) ▯ De water­ toren van St. Jansklooster (Ov.) ▯ Slot Haamstede bij Burgh Haamstede (ZL) ▯ Boerderij Ackerdijk in ­Middendelftlandnazomerfeest (ZH) ▯ Fort Ellewoutsdijk (ZL) ▯ Rondje landgoed bij kasteel Hackfort (GLD) Meer informatie via: nm.nl/open­monumenten­dagen

22 t/m 24 juli op de buitenplaats Schaep en Burgh. Ook leuk buiten spelen voor kinderen (tot 18 jaar gratis toegang). wonderfeel.nl

50

51

.

Onze

zomertips

van de boswachters Natuur ontmoet cultuur. Of andersom? Into Nature is een kunstexpedi­ tie langs de Drentse Aa en de landgoederen. Drentse Kunstinstellingen stellen op 17 bijzondere locaties unieke werken ten toon.

Kunstenaars lieten zich inspi­ reren door de historie en de natuur. Taturo Atzu heeft een kunstwerk ontworpen op landgoed Vennebroek en Krijn de Koning op landgoed De Braak. Als lid krijg je 20 procent korting op een passe-partout (zie pagina 53, Ledenvoordeel, infor­ matie op intonature.net).

Er gaat niets boven de Wadden. Maar net onder Harlingen ligt het Hegewier­ sterfjild (Fr.) Daar kun je de mooiste wad- en weidevo­ gels spotten, zoals wulpen, ­grutto’s en tureluurs.

De grootste waterval van Nederland vind je bij Loenen (Gld), naast een

ideale picknickplek in de boomgaard.

Landgoed Haarzuilens (Ut.) wordt steeds leuker!

Waterpad `t Natte Laand en de gezellige nieuwe Hoeve Wielrevelt mag je niet missen deze zomer.

We gaan op wandel­ expeditie (2,5km) in Eerder Achterbroek (Ov.) Met onderweg leuke natuuropdrachten en – wat wil je nog meer? – een ijsje op de ijsboerderij.

Op de lome zondagen in juli en augustus kun je meevaren over De Wieden (Ov.). De hele familie is welkom.

Help de boswachter!

In de Zwaakse Weel (Zld) gaan we 23 en 27 aug vlinders inventariseren.

Niet saai, want je krijgt ook een rondleiding door de Vlindertuin van Berkenhofs Tropical Zoo. Klauter omhoog in de gerestaureerde Hompesche Molen (Li.). Iedere 2e en

4e zondag van de maand is de molenaar er ook. De brasserie heeft een heerlijk terras met uitzicht over de Molenplas en de kinderen zijn zoet (en worden ook best vies) in de Speelnatuur van OERRR.

Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen (NB) is de parel van het zuiden. Vanaf restaurants De Rustende Jager en De Drie Linden kun je een speurtocht doen (te koop in de restaurants).

Op een landgoed waan je je in een andere eeuw, zoals op Hackfort, Voorstonden of Beekhuizen. In Gelderland barst het van de lommerrijke plekken: Bekkendelle bij Winterswijk, de sprengen bij Laag Soeren en de Hierdense Beek.

Verkoeling Op zomerse dagen vind je verkoeling bij het water.

Vaar mee met de boswachter op het Naardermeer, de Ankeveense Plassen en Botshol (NH).

De bezoekerscentra van Natuurmonumenten zijn niet alleen super­ gezellig en een bezienswaardigheid. Je vindt er ook informatie en leerzame exposities.

En het zijn de perfecte startpunten van allerlei activiteiten en routes: nm.nl/bezoekerscentra

spelen Ga mee op ­Watersafari met OERRR ga mee varen en ontdek van alles op het water 6, 13, 20, 27 jul+3, 10, 17, 24, 31 aug Nieuwkoopse Plassen (ZH) 18, 22,29 jun, 6, 13, 20, 27 jul en 3, 10, 17,24 aug, 7, 21 sep Naardermeer (NH) 10, 21,29 jul + 19, 26 aug Ga mee op Watersafari in ‘s-Graveland (NH) div.data jul+aug Wiedenwaterdagen Bezoekerscentrum De Wieden

Buiten spelen, zwemmen als een vis in het wilde water, sprook- en spooktochten door het bos, lekker nog langer opblijven, slapen in een tent onder de sterren…. Dat is zomer! Dat is pas OERRR!! OERRR.nl/zomer

En verder: 21, 23, 28, 30 juni + 2 jul Met de bos­ wachter mee naar de meeuwenkolonie op Schiermonnikoog (Fr.) Div. data in jul + aug Droogvaltoch­ ten met waddenkotter Texel (NH) 14, 21, 28 jul + 4, 11, 18, 25 aug Sporen van wild zoeken in het Dwingelderveld (Dr.) 30 jul + 17 aug Bushcraftmiddag bij Bezoekerscentrum Brunssummerheide (Li.)

27 jul Strand­ excursie, Ouddorp (NH)

en ­vlinders, Slot ­Haamstede (Zld)

3 aug Boswach­ terdag in Oisterwijkse Bossen en Vennen (NB)

20,27 jul+3, 10, 17, 24 aug Bzzz speurtocht, ­zoeken naar de kleine beestjes, Sallandse Heuvelrug (Ov.)

5 aug De draakjes van de ­Brunssummerheide 6 aug Overnach­ ten in de natuur in de Oisterwijkse Bossen en Vennen, sporen van dieren zoeken, eigen ontbijt maken (NB)

10 aug OERRR Natuurdag Schiermonnikoog. ­Spelen en survival

7 aug Op zoek naar ­bloemen

Speelnatuur van OERRR Ga deze zomer op avontuur. Speuren, spieden en ontdekken.

Hutten bouwen, water oppompen, dammetjes bou­ wen in een beek en dwalen in een doolhof van wilgen.

Maar ook spelen met zand, kikkers besluipen, kleine beestjes ontdekken of op omgevallen bomen klaute­ ren. Kinderen spelen in en

Natuurfilmwedstrijd van OERRR

OERRR organiseert samen met Wildlife Filmfestival Rotterdam een superleuke natuurfilmwedstrijd voor kinderen in heel Nederland (van 9 – 12 jaar). Doe je ook mee? Kijk op oerrr.nl/ filmwedstrijd

met de natuur. Ver­ zinnen hun eigen spel, kunnen fantaseren, zijn creatief, bouwen en bewe­ gen. Dat kan allemaal bij de verschillende speelnatuur­ plekken van OERRR. Waar?

Kijk op OERRR.nl/ speelnatuur

LEZERSAANBIEDING

Fietsen in de natuur, heerlijk wandelen of genieten van een goed boek op uw eigen terras.

Met de natuur als achtertuin komt u helemaal tot rust.

VOOR LEDEN

Voordeel

Laura laat haar zomer niet los

Wie lid is van Natuurmonumenten ontvangt een ledenpas.

Daarmee kun je korting krijgen in onze webwinkel en als je uitstapjes boekt die we zelf organiseren. Maar we regelden ook korting op andere activiteiten. Veel plezier! Alle aanbiedingen zijn terug te vinden op nm.nl/ledenvoordeel

KLIMBOS NEDERLAND

10% korting

Geldig van: 1 jul t/m 30 okt 2016

Interesse?

Ga voor meer informatie, prijzen en reserveren naar www.landal.nl/NAT56L of bel 0900-8842 (€ 1,- per gesprek).

€ 3,50 korting

tot

* , 0 5 € a korting extr

Geldig van: 20 jun t/m 27 nov 2016

20% korting

De beschikbaarheid van accommodaties tegen deze korting is beperkt en kan per park, aantal, type en/of aankomstdatum verschillen. Deze aanbieding heeft uitsluitend betrekking op de huurprijs en geldt niet op bijgeboekte extra’s. De minimale huurprijs bedraagt € 99,-. Voor het reserveren van meerdere accommodaties, neemt u contact op met ons Contact Center. Alleen van toepassing op nieuwe reserveringen, op een geselecteerd aantal parken van Landal GreenParks. Niet geldig in combinatie met andere acties, kortingen, spaarprogramma’s en all-in-arrangementen. Prijswijzigingen, druk- en zetfouten voorbehouden.

16-00516 Adv Natuurmonumenten.indd 1

20-04-16 09:18

Geldig van: 20 juni t/m 31 juli 2016

Vooraf: Online reserveren vereist

Hét tuininspiratie­­park van Nederland.

200 modeltuinen met de ­nieuwste ­stijlen en trends.

Verder zijn er inspi­ rerende workshops.

Altijd een gezellig dagje uit! Info: appeltern.nl

Aantal personen: Maximaal 4

INTO NATURE ART EXPEDITION

Per boeking doneert Landal GreenParks € 5,- aan Natuurmonumenten voor behoud van de natuur.

Durf jij het aan?

Kijk dan niet langer de kat uit de boom.

Want klimmen in Klimbos is écht top.

Diverse locaties in het land.

Reserveer je klimtocht nu via: klimbos.nl/nm

Aantal personen: Maximaal 4

DE TUINEN VAN APPELTERN

Ontdek de natuur, rust en ruimte op een van de ruim 75 parken van Landal GreenParks. Leden van Natuurmonumenten kunnen extra genieten van ons speciale aanbod: reserveer nu en ontvang tot € 50,- extra korting*, geldig op uw verblijf tot 31 december 2016.

53

Voorwaarden: Zie nm.nl/appeltern

2 juli t/m 18 sep­tember: Drentse kunstinstellingen organiseren unieke kunstroute met 17 ­binnen- en buiten­ locaties in het decor van de Drentse Aa en de landgoederen.

Info, routes en tickets: intonature.net

Voorwaarden: t/m 17 jaar gratis

Online kortingscode: NA#2016

GREENJOY SLOEPVERHUUR

10% korting

Geldig van: 18 jun t/m 30 nov 2016

In een fluistersloep genieten van de natuur of historische grachten? Huur een elektrische sloep in Utrecht, Haarlem, Loosdrecht of Leeuwarden. Vaar­ bewijs is niet nodig.

Reserveer je vaar­ tocht op: greenjoy.nl

Korting geldig: Per online reservering

WOLFSWINKEL

10% korting

Online kortingscode: ENJOY2016

Onze boswachters gebruiken het profes­ sionele gereedschap van Wolfswinkel al jaren. Daarom biedt Wolfswinkel de tuin­ liefhebbers onder onze leden nu korting op het uitgebreide assortiment. Info: wolfswinkel.nl

Voorwaarden: Registreer je op wolfswinkel.nl als lid van Natuurmonumenten Houd je lidnummer van Natuurmonumenten bij de hand. Niet i.c.m. andere acties.

NEDERLANDS FOTOMUSEUM

€ 3,50 korting

Al sinds 1873 trekken Nederlandse natuur­ liefhebbers met hun camera de natuur in.

Bezoek de tentoon­ stelling Jacht met de Camera en beleef de natuur van toen dank­ zij deze pioniers van de natuurfotografie. Info: nm.nl/fotomuseum

Geldig van: 18 jun t/m 4 sep 2016

54

55

Fotomuseum Jac.P. Thijsse nam zijn ­leerlingen mee naar ­buiten en maakte een reeks p ­ laatjesalbums voor ­Verkade. Zo deelde hij zijn liefde voor de natuur. De eerste ­natuurfotografen met hun foto’s deden precies hetzelfde. De ten­ toonstelling Jacht met de Camera (t/m 4 sept.) is een prachtig overzicht van de geschiedenis van de natuur­ fotografie in ons land.

Zelf mooie natuurfoto’s maken? Ga dan met onze boswachters op excursie: nm.nl/jachtmetdecamera

kolibrievlinder “Hé, zie ik daar een… Nee. Ja toch, het is een kolibrievlinder! Je moet snel kijken, want deze vlinder zit geen seconde stil. Net als het gelijknamige vogeltje kan de kolibrievlinder stilhangen voor een bloem, terwijl hij razendsnel met zijn vleugels slaat. Prachtig om te zien! De kolibrievlinder is een trekvlinder die helemaal vanuit Zuid-Europa naar Nederland vliegt. Ruim 2.000 kilometer legt hij af. Op landgoed Haarzuilens

Het Fotomuseum in ­Rotterdam heeft voor leden een speciale aan­ bieding, zie pagina 53.

Natuur in Rotterdamse musea Natuurhistorisch museum Aan de noordrand van ­Rotterdam beschermen onze boswachters de natuur samen met boeren en vrij­ willigers. De tentoonstelling Rotterdams Platteland in het Natuurhistorisch Museum (t/m 30 okt) laat zien wat zij daar allemaal tegenkomen. Bijvoorbeeld paaiende vissen, broe­ dende grutto’s, bloemrijke

­ eilanden en wuivend w riet. Koppel een bezoek aan het museum aan een fiets­ tocht met onze boswachter of een ecoloog van het museum.

Kijk op nm.nl/rotterdams­ platteland Zelf het Rotterdamse ­platteland ontdekken?

Via nm.nl/fietsen-­ zuidholland

Leden van Natuur­ monumenten krijgen 25% korting op de expositie in het Natuurhistorisch museum. De korting geldt voor één volwassene, op vertoon van je ledenpas.

BEELD: DEAN PEACE

Rotterdam staat een zomer lang in het teken van de natuur. Het Nederlands Fotomuseum toont de ontwikkeling van de natuurfotografie. In het Natuurhistorisch Museum is een expositie over de natuur in de polders aan de noordkant van de stad. BEELD: Nederlands fotomuseum

doen we er alles aan om het hem naar de zin te maken. Met onze vrijwilligers hebben we vlinderstruiken geplant en duizenden bloembollen gepoot. Ook voor mensen is dat een heerlijke plek. Om even op adem te komen, of gewoon om te genieten van alle geuren en kleuren. En Floor Woortman natuurlijk van de kolibrievlinder!” boswachter landgoed Haarzuilens (Ut.)

Bijna iedereen heeft wel een stukje natuur dat hem of haar na aan het hart ligt. Natuurmonumenten wil zulke plekken behouden. Daar kunt u ook aan bijdragen. Bijvoorbeeld door een extra gift aan de natuur op NL 69 INGB 0000 0099 33 of door Natuurmonumenten op te nemen in uw testament. Meer weten?

Ga naar: nm.nl/doe-een-gift Of neem contact op met onze adviseur Bijzondere Giften, Ellen van Gerven: e.vangerven@natuurmonumenten.nl / 06 – 83 23 22 69

Heel veel dank voor uw steun aan onze natuur!