Địa lý 10 by lactrithuquan

BÈ gi∏o dÙc vµ Æµo tπo NGUYŸN V°N KH§I (ChÒ bi™n) TR¡N V°N CH¶•NG - Vü THU∞ D¶•NG V°N Lå HØNG - Vü V°N HIÕN

C§NG NGHå

N´ng, L©m, Ng≠ nghi÷p Tπo lÀp doanh nghi÷p

(T∏i b∂n l«n th¯ t∏m)

Nhµ xu†t b∂n gi∏o dÙc vi÷t nam

Ch˚u tr¸ch nhiÖm xuÊt b¶n : Chñ t˚ch Héi ®ång Thµnh viªn kiªm Tæng Gi¸m ®èc NGıT NG« TRÇN ¸I Phã Tæng Gi¸m ®èc kiªm Tæng biªn tËp GS.TS vò v¨n hïng Biªn tËp lÇn ®Çu : nguyÔn hång ¸nh - trÇn v¨n thﬂng Biªn tËp t¸i b¶n : nguyÔn hång ¸nh Biªn tËp mÜ thuËt : thóy h◊nh - bïi quang tuÊn ThiÕt kÕ s¸ch vµ tr˘nh bµy b˘a : thóy h◊nh Minh ho◊ : thóy h◊nh - tiÕn dòng Söa b¶n in : nguyÔn hång ¸nh ChÕ b¶n : C«ng ty cæ phÇn mÜ thuËt vµ truyÒn th«ng

B∂n quy“n thuÈc Nhµ xu†t b∂n Gi∏o dÙc Vi÷t Nam - BÈ Gi∏o dÙc vµ ßµo tπo

c«ng nghÖ 10 - N«ng, L©m, Ng∂ nghiÖp, T◊o lËp doanh nghiÖp M· sè : CH010T4 Sè ®¨ng k˙ KHXB : 01-2014/CXB/458-1062/GD. In ............. cuèn, khæ 17 x 24 cm. In t◊i ................... In xong vµ nép l∂u chiÓu th¸ng ... n¨m 2014.

Íi n„i Æ«u Cńg ngh÷ lµ mń khoa h‰c ¯ng dÙng, nghi™n c¯u vi÷c vÀn dÙng nhñg quy luÀt t˘ nhi™n vµ c∏c nguy™n l› khoa h‰c nhªm Æ∏p ¯ng c∏c nhu c«u vÀt ch†t vµ tinh th«n cÒa con ng≠Íi. Ti’p theo ch≠¨ng tr◊nh mń Cńg ngh÷ Î Trung h‰c c¨ sÎ, Cńg ngh÷ 10 sœ giÛp c∏c em lµm quen vÌi mÈt sË ¯ng dÙng cÒa Cńg ngh÷ sinh h‰c, ho∏ h‰c, kinh t’ h‰c... trong c∏c l‹nh v˘c s∂n xu†t nńg nghi÷p, l©m nghi÷p, ng≠ nghi÷p, b∂o qu∂n, ch’ bi’n s∂n ph»m sau thu hoπch vµ trong tπo lÀp doanh nghi÷p. Nhñg hi”u bi’t nµy sœ lµm c¨ sÎ Æ” c∏c em h‰c ti’p c∏c ngµnh, ngh“ sau nµy cÚng nh≠ ∏p dÙng vµo th˘c ti‘n cuÈc sËng cÒa b∂n th©n vµ cÈng ÆÂng. S∏ch Æ≠Óc bi™n soπn tr™n c¨ sÎ k’ thıa nhñg ≠u Æi”m cÒa s∏ch gi∏o khoa hi÷n hµnh vµ vÌi tinh th«n ÆÊi mÌi ph≠¨ng ph∏p h‰c tÀp theo h≠Ìng t›ch c˘c, chÒ ÆÈng vµ s∏ng tπo. C∏c bµi h‰c Æ≠Óc tr◊nh bµy theo c†u trÛc : mÙc ti™u ; cung c†p d˜ li÷u - thńg tin v“ Æi“u ki÷n, quy tr◊nh k‹ thuÀt... vµ gÓi ˝ v“ ph≠¨ng ph∏p xˆ l› thńg tin. Trong qu∏ tr◊nh h‰c tÀp, c∏c em c«n t›ch c˘c tham gia c∏c hoπt ÆÈng (do c∏c th«y, c´ gi∏o tÊ ch¯c) Æ” t˘ m◊nh kh∏m ph∏, chi’m l‹nh ki’n th¯c vµ vÀn dÙng nhñg ki’n th¯c Æ„, bi’n n„ thµnh hi”u bi’t c„ ›ch cÒa m◊nh. ChÛc c∏c em h‰c tÀp thµnh cńg ! C∏c t∏c gi∂

Ph«n

Nńg, L©m, Ng≠ nghi÷p 1. Nhñg ki’n th¯c phÊ thńg c¨ b∂n nh†t v“ giËng c©y trÂng, Æ†t trÂng, ph©n b„n vµ b∂o v÷ c©y trÂng nńg, l©m nghi÷p. 2. Nhñg ki’n th¯c phÊ thńg c¨ b∂n nh†t v“ giËng, th¯c ®n, v÷ sinh phflng b÷nh cho vÀt nuí vµ thu˚ s∂n. 3. MÙc Æ›ch, ˝ ngh‹a vµ nÈi dung cÒa cńg t∏c b∂o qu∂n, ch’ bi’n s∂n ph»m sau thu hoπch. 4. Ph≠¨ng ph∏p vµ k‹ n®ng th˘c hµnh mÈt sË quy tr◊nh k‹ thuÀt v“ nńg, l©m, ng≠ nghi÷p vµ b∂o qu∂n, ch’ bi’n mÈt sË s∂n ph»m cÒa trÂng tr‰t, ch®n nuí.

Bµi

1 Bµi mÎ Æ«u - Bi’t Æ≠Óc t«m quan tr‰ng cÒa s∂n xu†t n´ng, l©m, ng≠ nghi÷p trong

n“n kinh t’ quËc d©n. - Bi’t Æ≠Óc t◊nh h◊nh s∂n xu†t nńg, l©m, ng≠ nghi÷p n≠Ìc ta hi÷n nay vµ ph≠¨ng h≠Ìng, nhi÷m vÙ cÒa ngµnh trong thÍi gian tÌi. I - T«m quan tr‰ng cÒa s∂n xu†t nńg, l©m, ng≠ nghi÷p trong n“n kinh t’ quËc d©n N≠Ìc ta nªm Î vÔng nhi÷t ÆÌi. ßi“u ki÷n kh› hÀu vµ Æ†t Æai th›ch hÓp cho sinh tr≠Îng, ph∏t tri”n cÒa nhi“u loµi vÀt nuí, c©y trÂng. ô n≠Ìc ta, g«n hai ph«n ba d©n sË sËng bªng ngh“ nńg. Nh©n d©n ta c«n cÔ, ch®m chÿ. ß©y ch›nh lµ nhñg Æi“u ki÷n thuÀn lÓi cho s∂n xu†t nńg nghi÷p n≠Ìc nhµ. S∂n xu†t nńg , l©m, ng≠ nghi÷p c„ nhñg Æ„ng g„p Æ∏ng k” trong n“n kinh t’ quËc d©n. 1. S∂n xu†t nńg, l©m, ng≠ nghi÷p Æ„ng g„p mÈt ph«n khńg nh· vµo c¨ c†u tÊng s∂n ph»m trong n≠Ìc

H◊nh 1.1. Bi”u ÆÂ v“ c¨ c†u tÊng s∂n ph»m Î n≠Ìc ta

D˘a vµo bi”u ÆÂ em c„ nhÀn xät g◊ v“ Æ„ng g„p cÒa ngµnh n´ng, l©m, ng≠ nghi÷p trong c¨ c†u tÊng s∂n ph»m trong n≠Ìc ? 5

2. Ngµnh nńg, l©m, ng≠ nghi÷p s∂n xu†t vµ cung c†p l≠¨ng th˘c, th˘c ph»m cho ti™u dÔng trong n≠Ìc, cung c†p nguy™n li÷u cho ngµnh cńg nghi÷p ch’ bi’n Em h∑y n™u mÈt sË s∂n ph»m cÒa nńg, l©m, ng≠ nghi÷p Æ≠Óc sˆ dÙng lµm nguy™n li÷u cho cńg nghi÷p ch’ bi’n. 3. Ngµnh nńg, l©m, ng≠ nghi÷p c„ vai trfl quan tr‰ng trong s∂n xu†t hµng ho∏ xu†t kh»u B∂ng 1. Gi∏ trfi hµng ho∏ xu†t kh»u (tri÷u Æ´ la M‹) (NguÂn tÊng cÙc thËng k™ ) N®m

1995

2000

2004

Gi∏ trﬁ xu†t kh»u TÊng gi∏ trﬁ xu†t kh»u

5448,9

14482,0

20149,3

_ N´ng s∂n

1745,8

2563,3

2672,0

_ L©m s∂n

153,9

155,7

195,3

_ H∂i s∂n

621,4

1478,5

2199,6

2521,1

4197,5

5066,9

_ TÊng gi∏ trﬁ xu†t kh»u n´ng, l©m, ng≠ nghi÷p

C®n c¯ vµo sË li÷u trong b∂ng 1, em h∑y cho bi’t : S∂n ph»m cÒa nńg, l©m, ng≠ nghi÷p chi’m bao nhi™u % gi∏ trfi hµng ho∏ xu†t kh»u. 4. Hoπt ÆÈng nńg, l©m, ng≠ nghi÷p cfln chi’m tr™n 50% tÊng sË lao ÆÈng tham gia vµo c∏c ngµnh kinh t’

H◊nh 1.2. Bi”u ÆÂ v“ c¨ c†u l˘c l≠Óng lao ÆÈng x∑ hÈi Î n≠Ìc ta

II - T◊nh h◊nh s∂n xu†t nńg, l©m, ng≠ nghi÷p cÒa n≠Ìc ta hi÷n nay 1. Thµnh t˘u Trong nhñg n®m g«n Æ©y, ngµnh nńg, l©m, ng≠ nghi÷p n≠Ìc ta Æ∑ thu Æ≠Óc nhñg thµnh t˘u quan tr‰ng. a) Thµnh t˘u nÊi bÀt nh†t lµ s∂n xu†t l≠¨ng th˘c t®ng li™n tÙc Quan s∏t bi”u ÆÂ v“ s∂n l≠Óng l≠¨ng th˘c Î n≠Ìc ta (h.1.3) :

- Em h∑y so s∏nh tËc ÆÈ gia t®ng s∂n l≠Óng l≠¨ng th˘c giai Æoπn tı n®m 1995 Æ’n 2000 vÌi giai Æoπn tı 2000 Æ’n n®m 2004. - H∑y cho bi’t tËc ÆÈ gia t®ng s∂n l≠Óng l≠¨ng th˘c b◊nh qu©n trong giai Æoπn tı n®m 1995 Æ’n 2004. - S∂n l≠Óng l≠¨ng th˘c gia t®ng c„ ˝ ngh‹a nh≠ th’ nµo trong vi÷c b∂o Æ∂m an ninh l≠¨ng th˘c QuËc gia ?

H◊nh 1.3. Bi”u ÆÂ s∂n l≠Óng l≠¨ng th˘c Î n≠Ìc ta (tri÷u t†n)

b) Thµnh t˘u th¯ hai cÒa ngµnh nńg, l©m, ng≠ nghi÷p lµ b≠Ìc Æ«u Æ∑ h◊nh thµnh mÈt sË ngµnh s∂n xu†t hµng ho∏ vÌi c∏c vÔng s∂n xu†t tÀp trung, Æ∏p ¯ng nhu c«u ti™u dÔng trong n≠Ìc vµ xu†t kh»u c) MÈt sË s∂n ph»m cÒa ngµnh nńg, l©m, ng≠ nghi÷p Æ∑ Æ≠Óc xu†t kh»u ra thfi tr≠Íng quËc t’ Em h∑y n™u mÈt sË s∂n ph»m nńg, l©m, ng≠ nghi÷p cÒa n≠Ìc ta Æ∑ xu†t kh»u ra thfi tr≠Íng th’ giÌi. 2. Hπn ch’ - N®ng su†t vµ ch†t l≠Óng s∂n ph»m cfln th†p. - H÷ thËng giËng c©y trÂng, vÀt nuí ; c¨ sÎ b∂o qu∂n, ch’ bi’n nńg, l©m, thu˚ s∂n cfln lπc hÀu vµ ch≠a Æ∏p ¯ng Æ≠Óc y™u c«u cÒa n“n s∂n xu†t hµng ho∏ ch†t l≠Óng cao. 7

III - Ph≠¨ng h≠Ìng, nhi÷m vÙ ph∏t tri”n nńg, l©m, ng≠ nghi÷p Î n≠Ìc ta Trong thÍi gian tÌi, ngµnh nńg, l©m, ng≠ nghi÷p n≠Ìc ta c«n th˘c hi÷n tËt c∏c nhi÷m vÙ ch›nh sau Æ©y : 1. T®ng c≠Íng s∂n xu†t l≠¨ng th˘c Æ” Æ∂m b∂o an ninh l≠¨ng th˘c QuËc gia. 2. ß«u t≠ ph∏t tri”n ch®n nuí Æ” Æ≠a ngµnh nµy thµnh ngµnh s∂n xu†t ch›nh. 3. X©y d˘ng mÈt n“n nńg nghi÷p t®ng tr≠Îng nhanh vµ b“n vñg theo h≠Ìng nńg nghi÷p sinh th∏i - mÈt n“n nńg nghi÷p s∂n xu†t ÆÒ l≠¨ng th˘c, th˘c ph»m Æ∏p ¯ng y™u c«u ti™u dÔng trong n≠Ìc vµ xu†t kh»u, nh≠ng khńg g©y ´ nhi‘m vµ suy tho∏i mí tr≠Íng. 4. Ép dÙng khoa h‰c cńg ngh÷ vµo l‹nh v˘c ch‰n, tπo giËng vÀt nuí, c©y trÂng Æ” n©ng cao n®ng su†t vµ ch†t l≠Óng s∂n ph»m. 5. ß≠a ti’n bÈ khoa h‰c k‹ thuÀt vµo kh©u b∂o qu∂n, ch’ bi’n sau thu hoπch Æ” gi∂m bÌt hao hÙt s∂n ph»m vµ n©ng cao ch†t l≠Óng nńg, l©m, thu˚ s∂n. C©u h·i 1. Em h∑y n™u vai trfl cÒa ngµnh nńg, l©m, ng≠ nghi÷p trong n“n kinh t’ quËc d©n. 2. N™u nhñg thµnh t˘u vµ hπn ch’ cÒa ngµnh nńg, l©m, ng≠ nghi÷p cÒa n≠Ìc ta hi÷n nay. Cho v› dÙ minh hoπ. 3. N™u nhñg nhi÷m vÙ ch›nh cÒa s∂n xu†t nńg, l©m, ng≠ nghi÷p n≠Ìc ta trong thÍi gian tÌi. Thńg tin bÊ sung TÊng s∂n ph»m trong n≠Ìc (th≠Íng g‰i lµ GDP) lµ chÿ ti™u tÊng hÓp ph∂n ∏nh k’t qu∂ cuËi cÔng cÒa c∏c hoπt ÆÈng s∂n xu†t kinh doanh cÒa QuËc gia trong kho∂ng thÍi gian nh†t Æfinh (th≠Íng lµ mÈt n®m).

Ch≠¨ng 1 TrÂng tr‰t, l©m nghi÷p Æπi c≠¨ng

Bµi

2 Kh∂o nghi÷m giËng c©y trÂng - Bi’t Æ≠Óc mÙc Æ›ch, ˝ ngh‹a cÒa c´ng t∏c kh∂o nghi÷m giËng c©y trÂng. - Bi’t Æ≠Óc nÈi dung cÒa c∏c th› nghi÷m so s∏nh giËng, ki”m tra k‹ thuÀt, s∂n xu†t qu∂ng c∏o trong h÷ thËng kh∂o nghi÷m giËng c©y trÂng.

I - MÙc Æ›ch, ˝ ngh‹a cÒa cńg t∏c kh∂o nghi÷m giËng c©y trÂng 1. M‰i t›nh trπng vµ Æ∆c Æi”m cÒa giËng c©y trÂng th≠Íng chÿ bi”u hi÷n ra trong nhñg Æi“u ki÷n ngoπi c∂nh nh†t Æfinh. V◊ vÀy, kh∂o nghi÷m giËng c©y trÂng tπi c∏c vÔng sinh th∏i kh∏c nhau nhªm Æ∏nh gi∏ kh∏ch quan, ch›nh x∏c vµ cńg nhÀn kfip thÍi giËng c©y trÂng mÌi phÔ hÓp vÌi tıng vÔng vµ h÷ thËng lu©n canh lµ vi÷c lµm c«n thi’t. 2. ß” sˆ dÙng ÆÛng vµ khai th∏c tËi Æa hi÷u qu∂ cÒa giËng mÌi, nh†t thi’t ph∂i næm vñg Æ∆c t›nh vµ y™u c«u k‹ thuÀt cÒa giËng mÌi. Kh∂o nghi÷m giËng c©y trÂng cung c†p cho chÛng ta nhñg thńg tin chÒ y’u v“ y™u c«u k‹ thuÀt canh t∏c vµ h≠Ìng sˆ dÙng nhñg giËng mÌi Æ≠Óc cńg nhÀn. Nh≠ vÀy, mÈt giËng c©y trÂng mÌi ch‰n tπo ho∆c mÌi nhÀp nÈi, nh†t thi’t ph∂i qua kh©u kh∂o nghi÷m. N’u Æ≠a giËng mÌi vµo s∂n xu†t khńg qua kh∂o nghi÷m, k’t qu∂ sœ nh≠ th’ nµo ? II - c∏c loπi th› nghi÷m kh∂o nghi÷m giËng c©y trÂng ß” c„ th” kh∂o nghi÷m giËng c©y trÂng, ng≠Íi ta ti’n hµnh c∏c th› nghi÷m sau Æ©y : 9

1. Th› nghi÷m so s∏nh giËng GiËng mÌi ch‰n tπo ho∆c nhÀp nÈi Æ≠Óc so s∏nh vÌi giËng nµo ? So s∏nh v“ c∏c chÿ ti™u g◊ ? GiËng mÌi ch‰n tπo ho∆c nhÀp nÈi Æ≠Óc so s∏nh vÌi c∏c giËng phÊ bi’n rÈng r∑i trong s∂n xu†t Æπi trµ. C¨ quan ch‰n tπo giËng bË tr› th› nghi÷m so s∏nh toµn di÷n v“ c∏c chÿ ti™u : sinh tr≠Îng, ph∏t tri”n, n®ng su†t, ch†t l≠Óng nńg s∂n vµ t›nh chËng chfiu vÌi Æi“u ki÷n ngoπi c∂nh khńg thuÀn lÓi. N’u giËng mÌi v≠Ót trÈi so vÌi giËng phÊ bi’n trong s∂n xu†t Æπi trµ v“ c∏c chÿ ti™u tr™n th◊ Æ≠Óc ch‰n vµ gî Æ’n Trung t©m Kh∂o nghi÷m giËng QuËc gia Æ” kh∂o nghi÷m trong mπng l≠Ìi kh∂o nghi÷m giËng tr™n toµn quËc.

H◊nh 2.1. RuÈng lÛa th› nghi÷m so s∏nh giËng

2. Th› nghi÷m ki”m tra k‹ thuÀt MÙc Æ›ch cÒa th› nghi÷m ki”m tra k‹ thuÀt lµ g◊ ? Th› nghi÷m ki”m tra k‹ thuÀt Æ≠Óc ti’n hµnh Î phπm vi nµo ? - Th› nghi÷m ki”m tra k‹ thuÀt Æ≠Óc ti’n hµnh nhªm ki”m tra nh˜ng Æ“ xu†t cÒa c¨ quan ch‰n tπo giËng v“ quy tr◊nh k‹ thuÀt gieo trÂng. - Th› nghi÷m ki”m tra k‹ thuÀt Æ≠Óc ti’n hµnh trong mπng l≠Ìi kh∂o nghi÷m giËng QuËc gia nhªm x∏c Æﬁnh thÍi vÙ, mÀt ÆÈ gieo trÂng, ch’ ÆÈ ph©n b„n cÒa giËng... Tr™n c¨ sÎ k’t qu∂ cÒa th› nghi÷m ki”m tra k‹ thuÀt, ng≠Íi ta x©y d˘ng quy tr◊nh k‹ thuÀt gieo trÂng Æ” mÎ rÈng s∂n xu†t ra Æπi trµ. 10

H◊nh 2.2. RuÈng lÛa th› nghi÷m ki”m tra ch’ ÆÈ ph©n b„n

Sau khi Æ∑ kh∂o nghi÷m, n’u giËng nµo Æ∏p ¯ng Æ≠Óc y™u c«u sœ Æ≠Óc c†p gi†y ch¯ng nhÀn giËng QuËc gia vµ Æ≠Óc phäp phÊ bi’n trong s∂n xu†t. 3. Th› nghi÷m s∂n xu†t qu∂ng c∏o Th› nghi÷m s∂n xu†t qu∂ng c∏o nhªm mÙc Æ›ch g◊ ? ß” tuy™n truy“n Æ≠a giËng mÌi vµo s∂n xu†t Æπi trµ, c«n bË tr› th› nghi÷m s∂n xu†t qu∂ng c∏o. Th› nghi÷m s∂n xu†t qu∂ng c∏o Æ≠Óc tri”n khai tr™n di÷n t›ch rÈng lÌn. Trong thÍi gian th› nghi÷m, c«n tÊ ch¯c hÈi nghﬁ Æ«u bÍ Æ” kh∂o s∏t, Æ∏nh gi∏ k’t qu∂. ßÂng thÍi c«n phÊ bi’n qu∂ng c∏o tr™n c∏c ph≠¨ng ti÷n th´ng tin Æπi chÛng Æ” m‰i ng≠Íi Æ“u bi’t v“ giËng mÌi.

H◊nh 2.3. HÈi nghﬁ Æ«u bÍ khu s∂n xu†t giËng lÛa mÌi (Ånh cÒa Vi÷n Di truy“n N´ng nghi÷p)

C©u h·i 1. Tπi sao ph∂i kh∂o nghi÷m giËng c©y trÂng tr≠Ìc khi Æ≠a vµo s∂n xu†t Æπi trµ ? 2. Th› nghi÷m so s∏nh giËng nhªm mÙc Æ›ch g◊ ? 3. V◊ sao ph∂i ti’n hµnh th› nghi÷m ki”m tra k‹ thuÀt giËng c©y trÂng mÌi ? 4. Th› nghi÷m s∂n xu†t qu∂ng c∏o nhªm mÙc Æ›ch g◊ ?

Bµi

3 S∂n xu†t giËng c©y trÂng - Bi’t Æ≠Óc mÙc Æ›ch cÒa c´ng t∏c s∂n xu†t giËng c©y trÂng. - Bi’t Æ≠Óc quy tr◊nh s∂n xu†t giËng c©y trÂng.

I - MÙc Æ›ch cÒa c´ng t∏c s∂n xu†t giËng c©y trÂng 1. Duy tr◊, cÒng cË ÆÈ thu«n chÒng, s¯c sËng vµ t›nh trπng Æi”n h◊nh cÒa giËng. 2. Tπo ra sË l≠Óng giËng c«n thi’t Æ” cung c†p cho s∂n xu†t Æπi trµ. 3. ß≠a giËng tËt phÊ bi’n nhanh vµo s∂n xu†t. II - H÷ thËng s∂n xu†t giËng c©y trÂng H÷ thËng s∂n xu†t giËng c©y trÂng bæt Æ«u tı khi nhÀn hπt giËng do c∏c c¨ sÎ ch‰n tπo giËng nhµ n≠Ìc cung c†p Æ’n khi nh©n Æ≠Óc sË l≠Óng lÌn hπt giËng phÙc vÙ cho s∂n xu†t Æπi trµ. H÷ thËng s∂n xu†t giËng c„ th” t„m tæt nh≠ s¨ ÆÂ (h.3.1). H÷ thËng s∂n xu†t giËng gÂm 3 giai Æoπn : Giai Æoπn 1. S∂n xu†t hπt giËng si™u nguy™n chÒng - Hπt giËng si™u nguy™n chÒng lµ hπt giËng c„ ch†t l≠Óng vµ ÆÈ thu«n khi’t r†t cao. - Giai Æoπn nµy c„ nhi÷m vÙ duy tr◊, phÙc tr∏ng vµ s∂n xu†t hπt giËng si™u nguy™n chÒng. Giai Æoπn 1 Æ≠Óc th˘c H◊nh 3.1. H÷ thËng s∂n xu†t giËng c©y hi÷n Î c∏c x› nghi÷p, c∏c trung t©m s∂n trÂng xu†t giËng chuy™n tr∏ch. Giai Æoπn 2. S∂n xu†t hπt giËng nguy™n chÒng tı si™u nguy™n chÒng - Hπt giËng nguy™n chÒng lµ hπt giËng ch†t l≠Óng cao Æ≠Óc nh©n ra tı hπt giËng si™u nguy™n chÒng. - Giai Æoπn nµy Æ≠Óc ti’n hµnh Î c∏c c´ng ti ho∆c c∏c trung t©m giËng c©y trÂng. 12

Giai Æoπn 3. S∂n xu†t hπt giËng x∏c nhÀn - Hπt giËng x∏c nhÀn Æ≠Óc nh©n ra tı hπt giËng nguy™n chÒng Æ” cung c†p cho nńg d©n s∂n xu†t Æπi trµ. - S∂n xu†t hπt giËng x∏c nhÀn Æ≠Óc th˘c hi÷n Î c∏c c¨ sÎ nh©n giËng li™n k’t giã c∏c cńg ti, trung t©m vµ c¨ sÎ s∂n xu†t. Tπi sao hπt giËng si™u nguy™n chÒng, nguy™n chÒng c«n Æ≠Óc s∂n xu†t tπi c∏c c¨ sÎ s∂n xu†t giËng chuy™n nghi÷p ? III - Quy tr◊nh s∂n xu†t giËng c©y trÂng 1. S∂n xu†t giËng c©y trÂng nńg nghi÷p Quy tr◊nh s∂n xu†t giËng c©y trÂng nńg nghi÷p Æ≠Óc x©y d˘ng d˘a vµo c∏c ph≠¨ng th¯c sinh s∂n cÒa c©y trÂng. a) S∂n xu†t giËng Î c©y trÂng t˘ thÙ ph†n - ßËi vÌi giËng c©y trÂng do t∏c gi∂ cung c†p giËng ho∆c c„ hπt giËng si™u nguy™n chÒng th◊ quy tr◊nh s∂n xu†t hπt giËng theo s¨ ÆÂ duy tr◊. N®m th¯ nh†t. Gieo hπt t∏c gi∂ (hπt SNC), ch‰n c©y ≠u tÛ.

N®m th¯ hai. Hπt cÒa c©y ≠u tÛ gieo thµnh tıng dflng. Ch‰n c∏c dflng ÆÛng giËng, thu hoπch hÁn hÓp hπt. Nhñg hπt Æ„ lµ hπt si™u nguy™n chÒng.

N®m th¯ ba. Nh©n giËng nguy™n chÒng tı giËng si™u nguy™n chÒng.

N®m th¯ t≠. S∂n xu†t hπt giËng x∏c nhÀn tı giËng nguy™n chÒng. H◊nh 3.2. S∂n xu†t hπt giËng theo s¨ ÆÂ duy tr◊ Î c©y t˘ thÙ ph†n

- C∏c giËng nhÀp nÈi, c∏c giËng bfi tho∏i ho∏ (khńg cfln giËng si™u nguy™n chÒng) s∂n xu†t hπt giËng theo s¨ ÆÂ phÙc tr∏ng. N®m th¯ nh†t. Gieo hπt cÒa vÀt li÷u khÎi Æ«u (c«n phÙc tr∏ng) ch‰n c©y ≠u tÛ. N®m th¯ hai. ß∏nh gi∏ dflng l«n 1. Gieo hπt c©y ≠u tÛ thµnh dflng, ch‰n hπt cÒa 4 Æ’n 5 dflng tËt nh†t Æ” gieo Î n®m th¯ ba. N®m th¯ ba. ß∏nh gi∏ dflng l«n 2. Hπt cÒa dflng tËt nh†t chia lµm hai Æ” nh©n s¨ bÈ vµ so s∏nh giËng. Hπt thu Æ≠Óc lµ hπt si™u nguy™n chÒng Æ∑ phÙc tr∏ng.

N®m th¯ t≠. Nh©n hπt giËng nguy™n chÒng tı hπt si™u nguy™n chÒng. N®m th¯ n®m. S∂n xu†t hπt giËng x∏c nhÀn tı hπt giËng nguy™n chÒng. H◊nh 3.3. S∂n xu†t giËng theo s¨ ÆÂ phÙc tr∏ng Î c©y t˘ thÙ ph†n

D˘a vµo s¨ ÆÂ trong h◊nh 3.2, 3.3, em h∑y cho bi’t quy tr◊nh s∂n xu†t giËng theo s¨ ÆÂ duy tr◊ vµ phÙc tr∏ng c„ g◊ giËng vµ kh∏c nhau ?

H◊nh 3.4. RuÈng lÛa giËng c†p nguy™n chÒng

H◊nh 3.5. RuÈng lÛa giËng c†p x∏c nhÀn

(Ånh cÒa C´ng ti GiËng c©y trÂng mi“n Nam)

Bµi

4 S∂n xu†t giËng c©y trÂng (ti’p theo)

b) S∂n xu†t giËng Î c©y trÂng thÙ ph†n chäo ßËi vÌi c©y trÂng thÙ ph†n chäo (ng´ vµ mÈt sË c©y trÂng kh∏c), quy tr◊nh s∂n xu†t giËng Æ≠Óc ti’n hµnh nh≠ sau : VÙ th¯ nh†t : L˘a ch‰n ruÈng s∂n xu†t giËng Î khu c∏ch li vµ chia thµnh 500 ´. Gieo hπt cÒa ›t nh†t 3000 c©y giËng si™u nguy™n chÒng vµo c∏c ´. MÁi ´ ch‰n mÈt c©y ÆÛng giËng, thu l†y hπt vµ gieo thµnh mÈt hµng Î vÙ ti’p theo trong khu c∏ch li. VÙ th¯ hai : ß∏nh gi∏ th’ h÷ ch‰n l‰c - Loπi b· t†t c∂ c∏c hµng khńg Æπt y™u c«u vµ nhñg c©y x†u tr™n hµng c©y Æπt y™u c«u tr≠Ìc khi tung ph†n. Thu hπt cÒa c∏c c©y cfln lπi, trÈn l…n vÌi nhau, ta c„ l´ hπt si™u nguy™n chÒng. VÙ th¯ ba : Nh©n hπt giËng si™u nguy™n chÒng Î khu c∏ch li. Loπi b· c∏c c©y khńg Æπt y™u c«u tr≠Ìc khi tung ph†n. Thu hπt cÒa c∏c c©y cfln lπi, ta Æ≠Óc l´ hπt nguy™n chÒng. V Ù th¯ t≠ : Nh©n hπt giËng nguy™n chÒng Î khu c∏ch li. Loπi b· c©y x†u tr≠Ìc khi tung ph†n. Hπt cÒa c∏c c©y cfln lπi lµ hπt x∏c nhÀn.

H◊nh 4.1. S∂n xu†t giËng Î c©y trÂng thÙ ph†n chäo

c) S∂n xu†t giËng Î c©y trÂng nh©n giËng v´ t›nh Quy tr◊nh s∂n xu†t giËng c©y trÂng nh©n giËng v´ t›nh Æ≠Óc th˘c hi÷n qua 3 giai Æoπn : - Ch‰n l‰c duy tr◊ th’ h÷ v´ t›nh Æπt ti™u chu»n c†p si™u nguy™n chÒng (ch‰n l‰c h÷ cÒ Î c©y l†y cÒ ; h÷ v´ t›nh ≠u tÛ Î c©y nh©n hom, th©n ng«m ; ch‰n c©y mã ≠u tÛ Î c©y ghäp vµ cµnh gi©m). - TÊ ch¯c s∂n xu†t cÒ giËng ho∆c vÀt li÷u giËng c†p nguy™n chÒng tı giËng si™u nguy™n chÒng. - S∂n xu†t cÒ giËng ho∆c vÀt li÷u giËng Æπt ti™u chu»n th≠¨ng ph»m tı giËng nguy™n chÒng. 2. S∂n xu†t giËng c©y rıng C©y rıng c„ ÆÍi sËng dµi ngµy. Tı lÛc gieo trÂng Æ’n khi thu hoπch hπt th≠Íng ph∂i m†t tı 10 Æ’n 15 n®m, nhanh nh†t cÚng ph∂i m†t tı 5 Æ’n 7 n®m. V◊ vÀy, c´ng t∏c s∂n xu†t giËng c©y rıng c„ nhi“u kh„ kh®n vµ ph¯c tπp.

H◊nh 4.2. V≠Ín nh©n giËng c©y l©m nghi÷p

Quy tr◊nh s∂n xu†t giËng c©y rıng c„ th” t„m tæt nh≠ sau : - Ch‰n nhñg c©y trÈi, kh∂o nghi÷m vµ ch‰n l†y c∏c c©y Æπt ti™u chu»n Æ” x©y d˘ng rıng giËng ho∆c v≠Ín giËng. - L†y hπt giËng tı rıng giËng ho∆c v≠Ín giËng s∂n xu†t c©y con Æ” cung c†p cho s∂n xu†t. GiËng c©y rıng c„ th” nh©n ra bªng hπt ho∆c bªng cńg ngh÷ nuí c†y m´ vµ gi©m hom. 16

C©u h·i 1. MÙc Æ›ch cÒa c´ng t∏c s∂n xu†t giËng c©y trÂng lµ g◊ ? 2. H÷ thËng s∂n xu†t giËng c©y trÂng gÂm c∏c giai Æoπn nµo ? 3. Tr◊nh bµy quy tr◊nh s∂n xu†t giËng Î c©y trÂng t˘ thÙ ph†n theo s¨ ÆÂ duy tr◊. 4. Tr◊nh bµy quy tr◊nh s∂n xu†t giËng Î c©y trÂng t˘ thÙ ph†n theo s¨ ÆÂ phÙc tr∏ng. 5. So s∏nh s˘ giËng vµ kh∏c nhau trong quy tr◊nh s∂n xu†t giËng Î ba nh„m c©y trÂng c„ ph≠¨ng th¯c sinh s∂n kh∏c nhau. 6. N™u Æ∆c Æi”m cÒa c´ng t∏c s∂n xu†t giËng c©y rıng.

Bµi

5 Th˘c hµnh : X∏c Æfinh s¯c sËng cÒa hπt - X∏c Æfinh Æ≠Óc s¯c sËng cÒa hπt mÈt sË c©y trÂng nńg nghi÷p. - Th˘c hi÷n ÆÛng quy tr◊nh, b∂o Æ∂m an toµn lao ÆÈng vµ v÷ sinh mí tr≠Íng.

I - Chu»n bfi - Hπt giËng (lÛa, ng´, ÆÀu ÆÁ...) : tı 100 Æ’n 200 hπt. - HÈp petri : 1. - Panh (kãp) : 1. - Lam k›nh : 1. - Dao cæt hπt : 1. - Gi†y th†m : tı 4 Æ’n 5 tÍ. - ThuËc thˆ : 1 l‰. ThuËc thˆ do gi∏o vi™n chu»n bfi theo c∏ch sau Æ©y : + C©n 1 gam indicago cacmanh (carmin), hoµ tan trong 10ml cÂn 96o, th™m 90ml n≠Ìc c†t, thu Æ≠Óc dung dfich A. + L†y 2ml H2SO4 Æ∆c (d = 1,84), hoµ tan trong 98ml n≠Ìc c†t, thu Æ≠Óc dung dfich B. + L†y 20ml dung dfich B ÆÊ vµo dung dfich A, thu Æ≠Óc thuËc thˆ. 17

II - Quy tr◊nh th˘c hµnh B≠Ìc 1. L†y mÈt m…u kho∂ng 50 hπt giËng, dÔng gi†y th†m lau sπch, sau Æ„ x’p vµo hÈp petri. B≠Ìc 2. ßÊ thuËc thˆ vµo hÈp petri sao cho thuËc thˆ ngÀp hπt. Ng©m hπt tı 10 Æ’n 15 phÛt. B≠Ìc 3. Sau khi ng©m, l†y hπt ra, dÔng gi†y th†m lau sπch thuËc thˆ Î v· hπt. B≠Ìc 4. DÔng panh kãp ch∆t hπt, sau Æ„ Æ∆t l™n t†m k›nh, dÔng dao cæt Æ´i hπt vµ quan s∏t nÈi nhÚ.

B≠Ìc 2

B≠Ìc 1

B≠Ìc 4

- N’u nÈi nhÚ bfi nhuÈm mµu lµ hπt ch’t. - N’u nÈi nhÚ khńg bfi nhuÈm mµu lµ hπt sËng. B≠Ìc 5. T›nh tÿ l÷ hπt sËng B x 100% Tÿ l÷ hπt sËng : A% = C Trong Æ„ B : SË hπt sËng. C : TÊng sË hπt th› nghi÷m (thˆ). K’t qu∂ th› nghi÷m Æ≠Óc ghi theo m…u b∂ng sau : TÊng sË hπt th› nghi÷m

SË hπt bﬁ nhuÈm mµu (Hπt ch’t)

SË hπt kh´ng bﬁ nhuÈm mµu (Hπt sËng)

Tÿ l÷ hπt sËng (%)

III - ß∏nh gi∏ k’t qu∂ - H‰c sinh t˘ Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ th˘c hµnh theo m…u b∂ng sau : K’t qu∂

Ng≠Íi Æ∏nh gi∏

Chÿ ti™u Æ∏nh gi∏ TËt

ßπt

Kh´ng Æπt

Th˘c hi÷n quy tr◊nh Tÿ l÷ hπt sËng (%)

- Gi∏o vi™n d˘a vµo k’t qu∂ th˘c hµnh cÒa h‰c sinh Æ” Æ∏nh gi∏ v“ th˘c hi÷n quy tr◊nh vµ k’t qu∂ x∏c Æﬁnh tÿ l÷ hπt sËng.

Bµi

6 `ng dÙng cńg ngh÷ nuí c†y m´ t’ bµo trong nh©n giËng c©y trÂng nńg, l©m nghi÷p - Bi’t Æ≠Óc th’ nµo lµ nuí c†y m´ t’ bµo, c¨ sÎ khoa h‰c cÒa ph≠¨ng ph∏p nµy. - Bi’t Æ≠Óc quy tr◊nh cńg ngh÷ nh©n giËng bªng nuí c†y m´ t’ bµo.

I - Kh∏i ni÷m v“ ph≠¨ng ph∏p nuí c†y m´ t’ bµo T’ bµo, m´ th˘c vÀt lµ mÈt ph«n cÒa c¨ th” nh≠ng chÛng v…n c„ t›nh ÆÈc lÀp. N’u nuí c†y m´ t’ bµo trong mí tr≠Íng th›ch hÓp vµ cung c†p ÆÒ ch†t dinh d≠Ïng g«n giËng nh≠ trong c¨ th” sËng th◊ m´ t’ bµo c„ th” sËng. Qua nhi“u l«n ph©n bµo li™n ti’p, bi÷t ho∏ thµnh m´ vµ c¨ quan, m´ t’ bµo c„ th” ph∏t tri”n thµnh c©y hoµn chÿnh. II - C¨ sÎ khoa h‰c cÒa ph≠¨ng ph∏p nuí c†y m´ t’ bµo T’ bµo th˘c vÀt c„ t›nh toµn n®ng. B†t c¯ t’ bµo nµo ho∆c m´ nµo thuÈc c¨ quan nh≠ r‘, th©n, l∏ Æ“u ch¯a h÷ gen quy Æfinh ki”u gen cÒa loµi Æ„. ChÛng Æ“u c„ kh∂ n®ng sinh s∂n v´ t›nh Æ” tπo thµnh c©y hoµn chÿnh n’u Æ≠Óc nuí c†y trong mí tr≠Íng th›ch hÓp. T›nh toµn n®ng cÒa t’ bµo lµ c¨ 19

sÎ khoa h‰c cÒa ph≠¨ng ph∏p nuí c†y m´ t’ bµo. C¨ th” th˘c vÀt lµ mÈt th” thËng nh†t bao gÂm nhi“u c¨ quan c„ ch¯c n®ng kh∏c nhau, Æ≠Óc h◊nh thµnh tı nhi“u t’ bµo kh∏c nhau. T†t c∂ c∏c t’ bµo nµy Æ“u c„ chung nguÂn gËc lµ t’ bµo hÓp tˆ. ô giai Æoπn Æ«u, t’ bµo hÓp tˆ ph©n chia thµnh c∏c t’ bµo phí sinh ch≠a mang ch¯c n®ng chuy™n bi÷t. Sau Æ„ t’ bµo phí sinh ti’p tÙc bi’n ÆÊi thµnh c∏c t’ bµo chuy™n ho∏ Æ∆c hi÷u cho c∏c m´, c∏c c¨ quan kh∏c nhau. S˘ chuy”n ho∏ c∏c t’ bµo phí sinh thµnh c∏c t’ bµo chuy™n ho∏ Æ∂m nhÀn ch¯c n®ng kh∏c nhau g‰i lµ s˘ ph©n ho∏ t’ bµo. T’ bµo Æ∑ ph©n ho∏ thµnh c∏c t’ bµo chuy™n bi÷t c„ ch¯c n®ng kh∏c nhau khńg m†t Æi kh∂ n®ng bi’n ÆÊi cÒa m◊nh. ô Æi“u ki÷n th›ch hÓp chÛng lπi c„ th” trÎ v“ dπng phí sinh vµ ph©n chia mπnh mœ. Qu∏ tr◊nh nµy Æ≠Óc g‰i lµ ph∂n ph©n ho∏ t’ bµo. K‹ thuÀt nuí c†y m´ t’ bµo lµ k‹ thuÀt Æi“u khi”n s˘ ph∏t sinh h◊nh th∏i cÒa t’ bµo th˘c vÀt mÈt c∏ch Æfinh h≠Ìng d˘a vµo s˘ ph©n ho∏, ph∂n ph©n ho∏ tr™n c¨ sÎ t›nh toµn n®ng cÒa t’ bµo th˘c vÀt khi Æ≠Óc nuí c†y t∏ch rÍi trong Æi“u ki÷n nh©n tπo, v´ trÔng. III - Quy tr◊nh cńg ngh÷ nh©n giËng bªng nuí c†y m´ t’ bµo 1. ≥ ngh‹a Nh©n giËng c©y trÂng bªng nuí c†y m´ t’ bµo : - C„ th” nh©n giËng c©y trÂng Î quy m´ cńg nghi÷p k” c∂ tr™n c∏c ÆËi t≠Óng kh„ nh©n giËng bªng ph≠¨ng ph∏p thńg th≠Íng. - C„ h÷ sË nh©n giËng cao. - Cho ra c∏c s∂n ph»m ÆÂng nh†t v“ m∆t di truy“n. - N’u nguy™n li÷u nuí c†y sπch b÷nh th◊ s∂n ph»m nh©n giËng sœ hoµn toµn sπch b÷nh. 2. Quy tr◊nh cńg ngh÷ nh©n giËng bªng nuí c†y m´ t’ bµo Quy tr◊nh cńg ngh÷ nh©n giËng bªng nuí c†y m´ t’ bµo Æ≠Óc ti’n hµnh theo c∏c b≠Ìc sau : a) Ch‰n vÀt li÷u nuí c†y VÀt li÷u nuí c†y th≠Íng lµ t’ bµo cÒa m´ ph©n sinh (lµ m´ ch≠a ph©n ho∏ trong c∏c Æÿnh sinh tr≠Îng cÒa r‘, th©n, l∏). VÀt li÷u nuí c†y khńg bfi nhi‘m b÷nh (Æ∆c bi÷t lµ nhi‘m vi rÛt) Æ≠Óc trÂng trong buÂng c∏ch li Æ” tr∏nh hoµn toµn c∏c nguÂn l©y b÷nh. b) Khˆ trÔng Ph©n cæt Æÿnh sinh tr≠Îng cÒa vÀt li÷u nuí c†y thµnh c∏c ph«n tˆ nh·. M…u sau khi cæt Æ≠Óc t»y râ bªng n≠Ìc sπch vµ khˆ trÔng. 20

c) Tπo chÂi trong mí tr≠Íng nh©n tπo M…u Æ≠Óc nuí c†y trong mí tr≠Íng dinh d≠Ïng nh©n tπo Æ” tπo chÂi, t¯c lµ t∏i tπo c©y tı c∏c Æÿnh sinh tr≠Îng. Mí tr≠Íng dinh d≠Ïng nh©n tπo th≠Íng dÔng trong nuí c†y m´ lµ mí tr≠Íng MS (Murashige vµ Skoog). d) Tπo r‘ Khi chÂi Æ∑ Æπt ti™u chu»n v“ k›ch th≠Ìc (chi“u cao) th◊ t∏ch (cæt) chÂi vµ c†y chuy”n sang mí tr≠Íng tπo r‘. Trong mí tr≠Íng tπo r‘ c„ bÊ sung ch†t k›ch th›ch sinh tr≠Îng (αNAA, IBA). e) C†y c©y vµo mí tr≠Íng th›ch ¯ng Sau khi chÂi c©y Æ∑ ra r‘, c†y c©y vµo mí tr≠Íng th›ch ¯ng Æ” c©y th›ch nghi d«n vÌi Æi“u ki÷n t˘ nhi™n. f) TrÂng c©y trong v≠Ín ≠¨m Sau khi c©y ph∏t tri”n b◊nh th≠Íng vµ Æπt ti™u chu»n c©y giËng, chuy”n c©y ra v≠Ín ≠¨m. Ch‰n vÀt li÷u nuí c†y

Khˆ trÔng

Tπo chÂi

Tπo r‘

C†y c©y vµo m´i tr≠Íng th›ch ¯ng

TrÂng c©y trong v≠Ín ≠¨m

H◊nh 6. Quy tr◊nh c´ng ngh÷ nh©n giËng bªng nu´i c†y m´ t’ bµo

`ng dÙng nuí c†y m´ ng≠Íi ta Æ∑ nh©n nhanh Æ≠Óc nhi“u giËng c©y l≠¨ng th˘c, th˘c ph»m (c∏c giËng lÛa chfiu m∆n, kh∏ng Æπo ń ; khoai t©y, sÛpl¨, m®ng t©y...), giËng c©y cńg nghi÷p (m›a, cµ ph™), giËng c©y hoa (hoa lan, c»m ch≠Ìng, ÆÂng ti“n, lili), c©y ®n qu∂ (chuËi, d¯a, d©u t©y), c©y l©m nghi÷p (bπch Æµn, keo lai, thńg, tÔng, tr«m h≠¨ng...). C©u h·i 1. N™u c¨ sÎ khoa h‰c cÒa ph≠¨ng ph∏p nuí c†y m´ t’ bµo. 2. Tr◊nh bµy quy tr◊nh cńg ngh÷ nh©n giËng c©y trÂng bªng nuí c†y m´ t’ bµo. 21

Bµi

7 MÈt sË t›nh ch†t cÒa Æ†t trÂng - Bi’t Æ≠Óc keo Æ†t lµ g◊. - Th’ nµo lµ kh∂ n®ng h†p phÙ cÒa Æ†t. Th’ nµo lµ ph∂n ¯ng cÒa dung dﬁch Æ†t vµ ÆÈ ph◊ nhi™u cÒa Æ†t.

I - Keo Æ†t vµ kh∂ n®ng h†p phÙ cÒa Æ†t 1. Keo Æ†t a) Kh∏i ni÷m v“ keo Æ†t Keo Æ†t lµ nhñg ph«n tˆ c„ k›ch th≠Ìc kho∂ng d≠Ìi 1 m, khńg hoµ tan trong n≠Ìc mµ Î trπng th∏i huy“n phÔ (trπng th∏i l¨ lˆng trong n≠Ìc). b) C†u tπo keo Æ†t MÁi mÈt hπt keo c„ mÈt nh©n. LÌp ph©n tˆ nªm ph›a ngoµi cÒa nh©n ph©n li thµnh c∏c ion vµ tπo ra lÌp ion quy’t Æfinh Æi÷n. N’u lÌp nµy mang Æi÷n ©m th◊ keo mang Æi÷n ©m. N’u lÌp nµy mang Æi÷n d≠¨ng th◊ keo mang Æi÷n d≠¨ng. Ph›a ngoµi lÌp ion quy’t Æfinh Æi÷n lµ lÌp ion bÔ (gÂm 2 lÌp : lÌp ion b†t ÆÈng vµ lÌp ion khu’ch t∏n) mang Æi÷n tr∏i d†u vÌi lÌp ion quy’t Æfinh Æi÷n (h.7).

b) H◊nh 7. S¨ ÆÂ c†u tπo cÒa keo Æ†t a) Keo ©m ; b) Keo d≠¨ng

Keo Æ†t c„ kh∂ n®ng trao ÆÊi ion Î lÌp ion khu’ch t∏n vÌi c∏c ion cÒa dung dﬁch Æ†t. ß©y ch›nh lµ c¨ sÎ cÒa s˘ trao ÆÊi dinh d≠Ïng gi˜a Æ†t vµ c©y trÂng. 22

2. Kh∂ n®ng h†p phÙ cÒa Æ†t Kh∂ n®ng gi˜ lπi c∏c ch†t dinh d≠Ïng, c∏c ph«n tˆ nh· nh≠ hπt limon, hπt sät... ; hπn ch’ s˘ râ trí chÛng d≠Ìi t∏c ÆÈng cÒa n≠Ìc m≠a, n≠Ìc t≠Ìi g‰i lµ kh∂ n®ng h†p phÙ cÒa Æ†t. II - Ph∂n ¯ng cÒa dung dfich Æ†t Ph∂n ¯ng cÒa dung dfich Æ†t chÿ t›nh chua, ki“m ho∆c trung t›nh cÒa Æ†t. Ph∂n ¯ng dung dfich Æ†t do nÂng ÆÈ H+ vµ OH- quy’t Æfinh. N’u [H+] > [OH-] Æ†t c„ ph∂n ¯ng chua, [H+] = [OH-] Æ†t c„ ph∂n ¯ng trung t›nh vµ [H+] < [OH-] Æ†t c„ ph∂n ¯ng ki“m. 1. Ph∂n ¯ng chua cÒa Æ†t C®n c¯ vµo trπng th∏i cÒa H+ vµ Al3+ Î trong Æ†t, ÆÈ chua cÒa Æ†t Æ≠Óc chia lµm 2 loπi. a) ßÈ chua hoπt t›nh lµ ÆÈ chua do H+ trong dung dfich Æ†t g©y n™n. ßÈ chua hoπt t›nh Æ≠Óc bi”u thfi bªng pH H2O . Trfi sË pH cÒa Æ†t th≠Íng dao ÆÈng tı 3 Æ’n 9. ß†t l©m nghi÷p ph«n lÌn lµ chua vµ r†t chua, trfi sË pH th≠Íng nh· h¨n 6,5. ß†t nńg nghi÷p, trı Æ†t phÔ sa trung t›nh ›t chua (ÆÂng bªng sńg HÂng, sńg Cû Long), Æ†t m∆n ki“m, c∏c loπi Æ†t cfln lπi Æ“u chua. ß∆c bi÷t Æ†t phÃn hoπt ÆÈng r†t chua, trfi sË pH th≠Íng nh· h¨n 4. b) ßÈ chua ti“m tµng lµ ÆÈ chua do H+ vµ Al3+ tr™n b“ m∆t keo Æ†t g©y n™n. 2. Ph∂n ¯ng ki“m cÒa Æ†t MÈt sË loπi Æ†t c„ ch¯a c∏c muËi ki“m Na2CO3, CaCO3... Khi c∏c muËi nµy thu˚ ph©n tπo thµnh NaOH vµ Ca(OH)2 lµm cho Æ†t ho∏ ki“m. Ph∂n ¯ng cÒa dung dfich Æ†t r†t c„ ˝ ngh‹a trong s∂n xu†t nńg, l©m nghi÷p. D˘a vµo ph∂n ¯ng cÒa Æ†t ng≠Íi ta bË tr› c©y trÂng cho phÔ hÓp, b„n ph©n, b„n ví Æ” c∂i tπo ÆÈ ph◊ nhi™u cÒa Æ†t. Em h∑y n™u mÈt sË v› dÙ c„ ˝ ngh‹a th˘c t’ cÒa ph∂n ¯ng dung dfich Æ†t. III - ßÈ ph◊ nhi™u cÒa Æ†t 1. Kh∏i ni÷m ßÈ ph◊ nhi™u cÒa Æ†t lµ kh∂ n®ng cÒa Æ†t cung c†p ÆÂng thÍi vµ khńg ngıng n≠Ìc, ch†t dinh d≠Ïng, khńg ch¯a c∏c ch†t ÆÈc hπi cho c©y, b∂o Æ∂m cho c©y Æπt n®ng su†t cao. 23

Tı kh∏i ni÷m tr™n em h∑y cho bi’t nhñg y’u tË nµo quy’t Æfinh ÆÈ ph◊ nhi™u cÒa Æ†t ? MuËn lµm t®ng ÆÈ ph◊ nhi™u cÒa Æ†t, ph∂i ∏p dÙng c∏c bi÷n ph∏p k‹ thuÀt nµo ? 2. Ph©n loπi Tu˙ theo nguÂn gËc h◊nh thµnh, ÆÈ ph◊ nhi™u cÒa Æ†t chia lµm hai loπi : - ßÈ ph◊ nhi™u t˘ nhi™n lµ ÆÈ ph◊ nhi™u Æ≠Óc h◊nh thµnh d≠Ìi th∂m th˘c vÀt t˘ nhi™n, trong qu∏ tr◊nh h◊nh thµnh khńg c„ s˘ t∏c ÆÈng cÒa con ng≠Íi. - ßÈ ph◊ nhi™u nh©n tπo lµ ÆÈ ph◊ nhi™u Æ≠Óc h◊nh thµnh do k’t qu∂ hoπt ÆÈng s∂n xu†t cÒa con ng≠Íi. Nh≠ vÀy, hoπt ÆÈng s∂n xu†t cÒa con ng≠Íi cÚng c„ vai trfl nh†t Æfinh trong s˘ h◊nh thµnh ÆÈ ph◊ nhi™u cÒa Æ†t. Em h∑y n™u mÈt sË v› dÙ v“ ∂nh h≠Îng t›ch c˘c cÒa hoπt ÆÈng s∂n xu†t Æ’n s˘ h◊nh thµnh ÆÈ ph◊ nhi™u cÒa Æ†t. ßÈ ph◊ nhi™u cÒa Æ†t chÿ lµ kh∂ n®ng Æ†t c„ th” cho n®ng su†t c©y trÂng cao. Trong s∂n xu†t nńg, l©m nghi÷p, Æ” thu Æ≠Óc n®ng su†t c©y trÂng cao, ngoµi ÆÈ ph◊ nhi™u cÒa Æ†t c«n ph∂i c„ c∏c Æi“u ki÷n : giËng tËt, thÍi ti’t thuÀn lÓi vµ Æ∆c bi÷t ph∂i b∂o Æ∂m ch’ ÆÈ ch®m s„c tËt, hÓp l›. C©u h·i 1. Th’ nµo lµ keo Æ†t ? N™u c†u tπo cÒa keo Æ†t. 2. Th’ nµo lµ kh∂ n®ng h†p phÙ cÒa Æ†t ? 3. Th’ nµo lµ ph∂n ¯ng cÒa dung dfich Æ†t ? N™u mÈt sË v› dÙ c„ ˝ ngh‹a th˘c t’ cÒa ph∂n ¯ng dung dfich Æ†t. 4. Th’ nµo lµ ÆÈ ph◊ nhi™u cÒa Æ†t ? N™u mÈt sË bi÷n ph∏p k‹ thuÀt lµm t®ng ÆÈ ph◊ nhi™u cÒa Æ†t.

Bµi

8 Th˘c hµnh : X∏c Æfinh ÆÈ chua cÒa Æ†t - X∏c Æfinh Æ≠Óc pH cÒa Æ†t bªng thi’t bfi thńg th≠Íng. - Th˘c hi÷n ÆÛng quy tr◊nh, b∂o Æ∂m an toµn lao ÆÈng vµ v÷ sinh mí tr≠Íng.

I - chu»n bfi - M…u Æ†t kh´ Æ∑ nghi“n nh· (tı 2 Æ’n 3 m…u). - M∏y Æo pH. - ßÂng hÂ b†m gi©y (ÆÂng hÂ Æeo tay). - Dung dfich KCl 1N vµ n≠Ìc c†t. - B◊nh tam gi∏c (b◊nh h◊nh n„n) dung t›ch 100ml : 2. - ˇng Æong dung t›ch 50ml : 2. - C©n k‹ thuÀt. II - Quy tr◊nh th˘c hµnh B≠Ìc 1. C©n hai m…u Æ†t, mÁi m…u 20g, ÆÊ mÁi m…u vµo mÈt b◊nh tam gi∏c dung t›ch 100ml. B≠Ìc 2. DÔng Ëng Æong, Æong 50ml dung dfich KCl 1N ÆÊ vµo b◊nh tam gi∏c th¯ nh†t vµ 50ml n≠Ìc c†t vµo b◊nh tam gi∏c th¯ hai.

B≠Ìc 1

B≠Ìc 2

B≠Ìc 3. DÔng tay læc 15 phÛt. B≠Ìc 4. X∏c Æfinh pH cÒa Æ†t. DÔng m∏y Æo pH Æ” Æo. Vfi tr› b«u Æi÷n c˘c Î giã dung dfich huy“n phÔ. ß‰c k’t qu∂ tr™n m∏y khi sË Æ∑ hi÷n Ên Æfinh trong 30 gi©y, ghi k’t qu∂ vµo b∂ng.

B≠Ìc 3

B≠Ìc 4

K’t qu∂ th› nghi÷m ghi theo m…u b∂ng sau : Trﬁ sË pH M…u Æ†t pHH O 2

pHKCI

M…u 1 M…u 2 M…u 3

III - ß∏nh gi∏ k’t qu∂ - H‰c sinh t˘ Æ∏nh gi∏ theo m…u b∂ng sau : K’t qu∂ Ng≠Íi Æ∏nh gi∏

Chÿ ti™u Æ∏nh gi∏ TËt

ßπt

Kh´ng Æπt

Th˘c hi÷n quy tr◊nh

- Gi∏o vi™n Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ th˘c hµnh cÒa h‰c sinh (th˘c hi÷n quy tr◊nh, k’t qu∂ x∏c Æﬁnh pH).

Bµi

9 Bi÷n ph∏p c∂i tπo vµ sˆ dÙng Æ†t x∏m bπc mµu, Æ†t x„i mfln mπnh tr¨ s·i Æ∏ - Bi’t Æ≠Óc s˘ h◊nh thµnh, t›nh ch†t ch›nh cÒa Æ†t x∏m bπc mµu, bi÷n ph∏p c∂i tπo vµ h≠Ìng sˆ dÙng loπi Æ†t nµy. - Bi’t Æ≠Óc nguy™n nh©n g©y x„i mfln, t›nh ch†t cÒa Æ†t x„i mfln mπnh, bi÷n ph∏p c∂i tπo vµ h≠Ìng sˆ dÙng loπi Æ†t nµy.

ß†t Vi÷t Nam Æ≠Óc h◊nh thµnh trong Æi“u ki÷n nhi÷t ÆÌi n„ng »m n™n ch†t h˜u c¨ vµ mÔn trong Æ†t r†t d‘ bfi kho∏ng ho∏, c∏c ch†t dinh d≠Ïng trong Æ†t d‘ hoµ tan vµ bfi n≠Ìc m≠a râ trí. Kho∂ng 70% di÷n t›ch Æ†t t˘ nhi™n ph©n bË Î vÔng ÆÂi nÛi n™n Æ†t chfiu ∂nh h≠Îng mπnh cÒa qu∏ tr◊nh x„i mfln. ß†t bfi tho∏i ho∏ mπnh. Di÷n t›ch Æ†t x†u nhi“u h¨n Æ†t tËt. Trong sË c∏c loπi Æ†t x†u c«n c∂i tπo, ph∂i k” Æ’n Æ†t x∏m bπc mµu, Æ†t x„i mfln mπnh tr¨ s·i Æ∏, Æ†t m∆n, Æ†t phÃn. I - C∂i tπo vµ sˆ dÙng Æ†t x∏m bπc mµu 1. Nguy™n nh©n h◊nh thµnh - ß†t x∏m bπc mµu Æ≠Óc h◊nh thµnh Î vÔng gi∏p ranh giã ÆÂng bªng vµ trung du mi“n nÛi, Î Æfia h◊nh dËc tho∂i n™n qu∏ tr◊nh râ trí c∏c hπt sät, keo vµ ch†t dinh d≠Ïng di‘n ra mπnh mœ. - Loπi Æ†t nµy Æ∑ Æ≠Óc dÔng Æ” trÂng lÛa l©u ÆÍi vÌi tÀp qu∏n canh t∏c lπc hÀu n™n Æ†t bfi tho∏i ho∏ nghi™m tr‰ng. ô n≠Ìc ta, Æ†t x∏m bπc mµu ph©n bË rÈng r∑i Î c∏c vÔng trung du Bæc BÈ, ßńg Nam BÈ vµ T©y Nguy™n.

H◊nh 9.1. ß†t x∏m bπc mµu

2. T›nh ch†t cÒa Æ†t x∏m bπc mµu - ß†t x∏m bπc mµu c„ t«ng Æ†t m∆t m·ng. LÌp Æ†t m∆t c„ thµnh ph«n c¨ giÌi nhã : tÿ l÷ c∏t lÌn, l≠Óng sät, keo ›t. ß†t th≠Íng bfi kh´ hπn. - ß†t chua ho∆c r†t chua. ß†t nghÃo ch†t dinh d≠Ïng, nghÃo mÔn. - SË l≠Óng vi sinh vÀt trong Æ†t ›t. Hoπt ÆÈng cÒa vi sinh vÀt Æ†t y’u. 3. Bi÷n ph∏p c∂i tπo vµ h≠Ìng sˆ dÙng a) Bi÷n ph∏p c∂i tπo T†t c∂ c∏c bi÷n ph∏p c∂i tπo nhªm c∂i thi÷n c∏c t›nh ch†t vÀt l›, ho∏ h‰c vµ sinh h‰c cÒa Æ†t. C„ nhi“u bi÷n ph∏p c∂i tπo Æ†t x∏m bπc mµu. D≠Ìi Æ©y lµ mÈt sË bi÷n ph∏p c∂i tπo ch›nh : - X©y d˘ng bÍ vÔng, bÍ thâ vµ h÷ thËng m≠¨ng m∏ng, b∂o Æ∂m t≠Ìi, ti™u hÓp l›. - Cµy s©u d«n k’t hÓp b„n t®ng ph©n h˜u c¨ vµ b„n ph©n ho∏ h‰c (N, P, K) hÓp l›. - B„n ví c∂i tπo Æ†t. - Lu©n canh c©y trÂng : Lu©n canh c©y h‰ ßÀu, c©y l≠¨ng th˘c vµ c©y ph©n xanh. Em h∑y cho bi’t t∏c dÙng cÒa tıng bi÷n ph∏p tr™n lµ g◊ ? b) Sˆ dÙng Æ†t x∏m bπc mµu Do Æ≠Óc h◊nh thµnh Î Æfia h◊nh dËc tho∂i, d‘ tho∏t n≠Ìc, thµnh ph«n c¨ giÌi nhã, d‘ cµy bıa, n™n Æ†t x∏m bπc mµu th›ch hÓp vÌi nhi“u loπi c©y trÂng cπn. Em h∑y k” t™n mÈt sË loπi c©y trÂng Æ≠Óc trÂng tr™n Æ†t x∏m bπc mµu. II - c∂i tπo vµ sˆ dÙng Æ†t x„i mfln mπnh tr¨ s·i Æ∏ 1. Nguy™n nh©n g©y x„i mfln Æ†t - X„i mfln Æ†t lµ qu∏ tr◊nh ph∏ hu˚ lÌp Æ†t m∆t vµ t«ng Æ†t d≠Ìi do t∏c ÆÈng cÒa n≠Ìc m≠a, n≠Ìc t≠Ìi, tuy’t tan ho∆c gi„. - Nguy™n nh©n ch›nh g©y x„i mfln Æ†t lµ l≠Óng m≠a lÌn vµ Æfia h◊nh dËc : + N≠Ìc m≠a rï vµo Æ†t ph∏ vÏ k’t c†u Æ†t. M≠a cµng lÌn l≠Óng Æ†t bfi bµo mfln, râ trí cµng nhi“u. + ßfia h◊nh ∂nh h≠Îng Æ’n x„i mfln, râ trí Æ†t thńg qua ÆÈ dËc vµ chi“u dµi dËc. ßÈ dËc cµng lÌn, dËc cµng dµi tËc ÆÈ dflng ch∂y cµng mπnh, tËc ÆÈ x„i mfln cµng lÌn. Do bfi râ trí bµo mfln mπnh n™n t«ng mÔn r†t m·ng, c„ tr≠Íng hÓp m†t hºn, tr™n b“ m∆t cfln tr¨ s·i Æ∏. 28

Tı c∏c nguy™n nh©n tr™n em h∑y cho bi’t : X „i mfln Æ†t th≠Íng x∂y ra Î Æ©u (vÔng nµo) ? ß†t nńg nghi÷p vµ Æ†t l©m nghi÷p, Æ†t nµo chfiu t∏c ÆÈng cÒa qu∏ tr◊nh x„i mfln mπnh h¨n ? Tπi sao ? H◊nh 9.2. ß†t bfi x„i mfln

2. T›nh ch†t cÒa Æ†t x„i mfln mπnh tr¨ s·i Æ∏ - H◊nh th∏i ph…u di÷n khńg hoµn chÿnh, c„ tr≠Íng hÓp m†t hºn t«ng mÔn. - Sät vµ limon bfi cuËn trí Æi, trong Æ†t, c∏t, s·i chi’m ≠u th’. - ß†t chua ho∆c r†t chua, nghÃo mÔn vµ ch†t dinh d≠Ïng. - SË l≠Óng vi sinh vÀt Æ†t ›t, hoπt ÆÈng cÒa vi sinh vÀt Æ†t y’u. 3. Bi÷n ph∏p c∂i tπo vµ h≠Ìng sˆ dÙng Bi÷n ph∏p ch›nh (chÒ y’u) nhªm hπn ch’ x„i mfln vµ c∂i tπo Æ†t lµ : a) Bi÷n ph∏p cńg tr◊nh - Lµm ruÈng bÀc thang : RuÈng bÀc thang lµ nhñg d∂i Æ†t nªm ngang s≠Ín dËc. C∏c d∂i Æ†t nµy dÔng Æ” canh t∏c vµ Æ≠Óc b∂o v÷ bªng c∏c bÍ Æ†t ho∆c Æ∏.

H◊nh 9.3. RuÈng bÀc thang

- Th“m c©y ®n qu∂ : Th“m c©y ®n qu∂ lµ dπng kh´ng li™n tÙc cÒa ruÈng bÀc thang. Kho∂ng c∏ch gi˜a hai hµng c©y ®n qu∂ c«n trÂng c· ho∆c c©y h‰ ßÀu Æ” b∂o v÷ Æ†t. H◊nh 9.4. Th“m c©y ®n qu∂

b) Bi÷n ph∏p nńg h‰c Bi÷n ph∏p nńg h‰c bao gÂm : - Canh t∏c theo Æ≠Íng ÆÂng m¯c. - B„n ph©n h˜u c¨ k’t hÓp vÌi ph©n kho∏ng (N, P, K). - B„n ví c∂i tπo Æ†t. - Lu©n canh vµ xen canh gËi vÙ c©y trÂng. H◊nh 9.5. Canh t∏c nńg, l©m k’t hÓp - TrÂng c©y thµnh b®ng (d∂i). - Canh t∏c nńg, l©m k’t hÓp. - TrÂng c©y b∂o v÷ Æ†t. ß∆c bi÷t lµ trÂng vµ b∂o v÷ rıng Æ«u nguÂn. ßËi vÌi Æ†t x„i mfln mπnh tr¨ s·i Æ∏, bi÷n ph∏p quan tr‰ng hµng Æ«u lµ trÂng c©y phÒ xanh Æ†t. Em h∑y n™u t∏c dÙng cÒa tıng bi÷n ph∏p k” tr™n. C©u h·i 1. N™u nguy™n nh©n h◊nh thµnh Æ†t x∏m bπc mµu. 2. N™u nhñg t›nh ch†t ch›nh cÒa Æ†t x∏m bπc mµu. 3. ß” c∂i tπo Æ†t x∏m bπc mµu, ng≠Íi ta th≠Íng sˆ dÙng nhñg bi÷n ph∏p nµo ? N™u mÈt sË bi÷n ph∏p th≠Íng dÔng Æ” c∂i tπo Æ†t x∏m bπc mµu mµ em bi’t. 4. Th’ nµo lµ x„i mfln Æ†t ? 5. N™u nguy™n nh©n g©y x„i mfln Æ†t. 6. N™u nhñg bi÷n ph∏p ch›nh nhªm hπn ch’ x„i mfln vµ c∂i tπo Æ†t. Thńg tin bÊ sung 1. Kho∏ng ho∏ lµ qu∏ tr◊nh ph©n hu˚, chuy”n ho∏ ch†t h˜u c¨ thµnh c∏c thµnh ph«n kho∏ng Æ¨n gi∂n. 2. ß≠Íng ÆÂng m¯c lµ Æ≠Íng nËi c∏c Æi”m c„ cÔng ÆÈ cao so vÌi m˘c n≠Ìc bi”n.

Bµi

10 Bi÷n ph∏p c∂i tπo vµ sˆ dÙng Æ†t m∆n, Æ†t phÃn - Bi’t Æ≠Óc s˘ h◊nh thµnh, t›nh ch†t ch›nh cÒa Æ†t m∆n, Æ†t phÃn. - Bi’t Æ≠Óc bi÷n ph∏p c∂i tπo vµ sˆ dÙng Æ†t m∆n, Æ†t phÃn.

I - C∂i tπo vµ sˆ dÙng Æ†t m∆n 1. Nguy™n nh©n h◊nh thµnh - ß†t m∆n lµ loπi Æ†t c„ ch¯a nhi“u cation natri h†p phÙ tr™n b“ m∆t keo Æ†t vµ trong dung dfich Æ†t. - ß†t m∆n Æ≠Óc h◊nh thµnh do t∏c ÆÈng cÒa nhi“u y’u tË. ô n≠Ìc ta, Æ†t m∆n Æ≠Óc h◊nh thµnh do hai nguy™n nh©n ch›nh : + Do n≠Ìc bi”n trµn vµo. + Do ∂nh h≠Îng cÒa n≠Ìc ng«m. V“ mÔa kh´, muËi hoµ tan theo c∏c mao qu∂n d…n l™n lµm Æ†t nhi‘m m∆n. - ß†t m∆n Î n≠Ìc ta Æ≠Óc h◊nh thµnh Î vÔng ÆÂng bªng ven bi”n. 2. ß∆c Æi”m, t›nh ch†t cÒa Æ†t m∆n - ß†t m∆n c„ thµnh ph«n c¨ giÌi n∆ng. Tÿ l÷ sät tı 50% Æ’n 60%. ß†t ch∆t, th†m n≠Ìc käm. Khi bfi ≠Ìt, Æ†t dŒo, d›nh. Khi bfi kh´, Æ†t co lπi, n¯t nŒ, ræn chæc, kh„ lµm Æ†t. - ß†t ch¯a nhi“u muËi tan d≠Ìi dπng NaCl, Na2SO4 n™n ∏p su†t th»m th†u cÒa dung dfich Æ†t lÌn, lµm ∂nh h≠Îng Æ’n qu∏ tr◊nh hÛt n≠Ìc vµ ch†t dinh d≠Ïng cÒa c©y trÂng. - ß†t c„ ph∂n ¯ng trung t›nh ho∆c ki“m y’u. - Hoπt ÆÈng cÒa vi sinh vÀt Æ†t y’u. 31

0 15

160 cm

H◊nh 10.1. ß†t m∆n a) C∂nh quan chung ; b) M∆t cæt ph…u di÷n

3. Bi÷n ph∏p c∂i tπo vµ h≠Ìng sˆ dÙng a) Bi÷n ph∏p c∂i tπo ß” c∂i tπo Æ†t m∆n, ng≠Íi ta th≠Íng sˆ dÙng c∏c bi÷n ph∏p sau Æ©y : - Bi÷n ph∏p thu˚ lÓi : ßæp Æ™ ng®n n≠Ìc bi”n, x©y d˘ng h÷ thËng m≠¨ng m∏ng t≠Ìi, ti™u hÓp l›. Em h∑y cho bi’t mÙc Æ›ch cÒa bi÷n ph∏p thu˚ lÓi lµ g◊ ? - Bi÷n ph∏p b„n v´i : Khi b„n v´i vµo Æ†t, cation canxi sœ tham gia ph∂n ¯ng trao ÆÊi theo ph≠¨ng tr◊nh sau :

Tı ph≠¨ng tr◊nh trao ÆÊi cation, em h∑y cho bi’t b„n ví vµo Æ†t c„ t∏c dÙng g◊ ? + Sau khi b„n ví mÈt thÍi gian, ti’n hµnh th∏o n≠Ìc râ m∆n. + Sau khi Æ∑ râ m∆n, c«n b„n bÊ sung ch†t h˜u c¨ Æ” n©ng cao ÆÈ ph◊ nhi™u cho Æ†t. Theo em, bÊ sung ch†t h˜u c¨ cho Æ†t c„ th” th˘c hi÷n bªng c∏ch nµo ? - TrÂng c©y chfiu m∆n : TrÂng c©y chfiu m∆n Æ” gi∂m bÌt l≠Óng natri trong Æ†t, sau Æ„ sœ trÂng c∏c c©y trÂng kh∏c. Trong c∏c bi÷n ph∏p n™u tr™n, theo em, bi÷n ph∏p nµo lµ bi÷n ph∏p quan tr‰ng nh†t ? V◊ sao ? b) Sˆ dÙng Æ†t m∆n - ß†t m∆n sau khi c∂i tπo c„ th” sˆ dÙng trÂng lÛa, Æ∆c bi÷t lµ c∏c giËng lÛa Æ∆c s∂n. - ß†t m∆n th›ch hÓp cho trÂng c„i. - ß†t m∆n cfln Æ≠Óc sˆ dÙng Æ” mÎ rÈng di÷n t›ch nuí trÂng thu˚ s∂n. - VÔng Æ†t m∆n ngoµi Æ™ c«n trÂng rıng Æ” gi˜ Æ†t vµ b∂o v÷ mí tr≠Íng. II - C∂i tπo vµ sˆ dÙng Æ†t phÃn 1. Nguy™n nh©n h◊nh thµnh ß†t phÃn lµ loπi Æ†t Æ≠Óc h◊nh thµnh Î vÔng ÆÂng bªng ven bi”n c„ nhi“u x∏c sinh vÀt ch¯a l≠u hu˙nh. C∏c x∏c sinh vÀt nµy bfi ph©n hu˚ gi∂i ph„ng ra l≠u hu˙nh (S). Trong Æi“u ki÷n y’m kh›, l≠u hu˙nh sœ k’t hÓp vÌi sæt (Fe) trong phÔ sa Æ” tπo thµnh hÓp ch†t pyrit (FeS2). Trong Æi“u ki÷n tho∏t n≠Ìc, tho∏ng kh›, FeS2 bfi oxi ho∏ h◊nh thµnh ax›t sunphuric (H2SO4) lµm cho Æ†t chua tr«m tr‰ng. V◊ vÀy, t«ng ch¯a FeS2 cfln Æ≠Óc g‰i lµ t«ng sinh phÃn. 2. ß∆c Æi”m, t›nh ch†t cÒa Æ†t phÃn - ß†t phÃn c„ thµnh ph«n c¨ giÌi n∆ng. T«ng m∆t khi kh´ trÎ thµnh c¯ng, c„ nhi“u v’t n¯t nŒ. - ß†t r†t chua. Trfi sË pH th≠Íng nh· h¨n 4,0. Trong Æ†t c„ nhi“u ch†t ÆÈc hπi cho c©y trÂng (Al3+ ; Fe3+ ; CH4 ; H2S...). - ß†t c„ ÆÈ ph◊ nhi™u th†p. - Hoπt ÆÈng cÒa vi sinh vÀt Æ†t y’u. 33

0 10

130 cm

H◊nh 10.2. ß†t phÃn a) C∂nh quan chung ; b) M∆t cæt ph…u di÷n

3. Bi÷n ph∏p c∂i tπo vµ h≠Ìng sˆ dÙng a) Bi÷n ph∏p c∂i tπo ß” c∂i tπo Æ†t phÃn, ng≠Íi ta th≠Íng dÔng c∏c bi÷n ph∏p sau Æ©y : - Bi÷n ph∏p thu˚ lÓi : X©y d˘ng h÷ thËng k™nh t≠Ìi, ti™u n≠Ìc Æ” thau chua, râ m∆n, xÊ phÃn (râ phÃn) vµ hπ th†p mπch n≠Ìc ng«m. - B„n ví khˆ chua vµ lµm gi∂m ÆÈc hπi cÒa nh´m t˘ do (Al3+). Khi b„n ví vµo Æ†t sœ x∂y ra c∏c ph∂n ¯ng sau :

- B„n ph©n h˜u c¨, Æπm, l©n vµ ph©n vi l≠Óng Æ” n©ng cao ÆÈ ph◊ nhi™u cÒa Æ†t. - Cµy s©u, phï ∂i : Cµy s©u, phï ∂i Æ” cho qu∏ tr◊nh chua ho∏ di‘n ra mπnh, sau Æ„ nhÍ n≠Ìc m≠a, n≠Ìc t≠Ìi Æ” râ phÃn. - L™n li’p (luËng) : LÀt Ûp Æ†t thµnh luËng cao. Lµm nh≠ vÀy lÌp Æ†t phÃn Î d≠Ìi Æ≠Óc lÀt l™n ph›a tr™n, gËc rπ, c· dπi bfi Ûp xuËng tπo thµnh lÌp Æ÷m h˜u c¨, hai b™n li’p c„ hai r∑nh ti™u phÃn. Khi t≠Ìi n≠Ìc ng‰t vµo li’p, ch†t phÃn Æ≠Óc hoµ tan vµ trí xuËng r∑nh ti™u.

a b

H◊nh 10.3. Li’p a) LÌp Æ†t phÃn ; b) LÌp Æ÷m h˜u c¨

b) Sˆ dÙng Æ†t phÃn - Hi÷n nay Æ†t phÃn Æ≠Óc sˆ dÙng Æ” trÂng lÛa. ß” trÂng Æ≠Óc lÛa, Î ßÂng bªng sńg Cû Long nh©n d©n Æ∑ sˆ dÙng phËi hÓp c∏c bi÷n ph∏p sau : cµy nńg, bıa sÙc, gi˜ n≠Ìc li™n tÙc, thay n≠Ìc th≠Íng xuy™n. - TrÂng c©y chfiu phÃn. Em h∑y cho bi’t t∏c dÙng cÒa tıng bi÷n ph∏p tr™n. C©u h·i 1. N™u t›nh ch†t ch›nh cÒa Æ†t m∆n vµ c∏c bi÷n ph∏p c∂i tπo. 2. N™u t›nh ch†t ch›nh cÒa Æ†t phÃn vµ c∏c bi÷n ph∏p c∂i tπo. 3. N™u bi÷n ph∏p th≠Íng dÔng Æ” c∂i tπo Æ†t m∆n, Æ†t phÃn Î Æfia ph≠¨ng em (n’u c„).

Bµi

11 Th˘c hµnh : Quan s∏t ph…u di÷n Æ†t - Bi’t c∏ch quan s∏t ph…u di÷n Æ†t. - Ph©n bi÷t Æ≠Óc c∏c t«ng Æ†t. - Th˘c hi÷n ÆÛng quy tr◊nh, Æ∂m b∂o an toµn lao ÆÈng vµ v÷ sinh m´i tr≠Íng.

I - chu»n bﬁ - CuËc, xŒng, g«u mÛc n≠Ìc. - Th≠Ìc, dao. - Gi†y, bÛt ch◊. II - Quy tr◊nh th˘c hµnh B≠Ìc 1. Chu»n bﬁ b“ m∆t quan s∏t Theo bÀc thang b≠Ìc xuËng Æ∏y ph…u di÷n. DÔng xŒng ho∆c cuËc xän mÈt Æ≠Íng thºng tı lÌp Æ†t m∆t xuËng Æ’n Æ∏y Æ” tπo ra b“ m∆t quan s∏t.

H◊nh 11.1. L∏t cæt ph…u di÷n Æ†t

B≠Ìc 2. X ∏c Æfinh t«ng C®n c¯ vµo mµu sæc, thµnh ph«n c¨ giÌi ho∆c ÆÈ ch∆t, chia ph…u di÷n Æ†t thµnh tıng t«ng. DÔng th≠Ìc Æo ÆÈ s©u t«ng Æ†t vµ ghi vµo vÎ. - ßËi vÌi Æ†t h◊nh thµnh tπi chÁ, ph…u di÷n Æ†t gÂm c∏c t«ng : Ao : T«ng th∂m mÙc A : T«ng râ trí B : T«ng t›ch tÙ s∂n ph»m râ trí C : T«ng m…u ch†t D : T«ng Æ∏ mã 36

H◊nh 11.2. Ph…u di÷n Æ†t h◊nh thµnh tπi chÁ

- ßËi vÌi Æ†t trÂng lÛa n≠Ìc, ph…u di÷n Æ†t gÂm c∏c t«ng : Ac : T«ng canh t∏c P : T«ng Æ’ cµy B : T«ng t›ch tÙ G : T«ng g¨ l©y

H◊nh 11.3. Ph…u di÷n Æ†t trÂng lÛa n≠Ìc

B≠Ìc 3. Quan s∏t ph…u di÷n Æ†t Quan s∏t s˘ ph©n ho∏ c∏c t«ng Æ†t. Ghi k’t qu∂ quan s∏t vµo vÎ theo m…u b∂ng sau :

III - ß∏nh gi∏ k’t qu∂ - D˘a vµo k’t qu∂ quan s∏t, h‰c sinh t˘ Æ∏nh gi∏ bµi th˘c hµnh theo m…u b∂ng :

- Gi∏o vi™n Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ th˘c hµnh cÒa h‰c sinh v“ : + Th˘c hi÷n quy tr◊nh. + K’t qu∂ th˘c hµnh. Th´ng tin bÊ sung Ph…u di÷n Æ†t lµ m∆t phºng cæt thºng g„c vÌi m∆t Æ†t tı tr™n xuËng d≠Ìi.

Bµi

12 ß∆c Æi”m, t›nh ch†t, k‹ thuÀt sˆ dÙng mÈt sË loπi ph©n b„n th´ng th≠Íng Bi’t Æ≠Óc Æ∆c Æi”m, t›nh ch†t vµ k‹ thuÀt sˆ dÙng mÈt sË loπi ph©n b„n th≠Íng dÔng trong n´ng, l©m nghi÷p.

I - MÈt sË loπi ph©n b„n th≠Íng dÔng trong nńg, l©m nghi÷p C®n c¯ vµo nguÂn gËc, ph©n b„n sˆ dÙng trong nńg, l©m nghi÷p Æ≠Óc chia lµm 3 loπi : ph©n ho∏ h‰c, ph©n h˜u c¨ vµ ph©n vi sinh vÀt. 1. Ph©n ho∏ h‰c lµ loπi ph©n b„n Æ≠Óc s∂n xu†t theo quy tr◊nh cńg nghi÷p. Trong qu∏ tr◊nh s∂n xu†t c„ sˆ dÙng mÈt sË nguy™n li÷u t˘ nhi™n ho∆c tÊng hÓp. Tu˙ thuÈc vµo nguy™n tË dinh d≠Ïng c„ ch¯a trong ph©n b„n, ph©n ho∏ h‰c c„ th” lµ ph©n Æπm, l©n, kali, canxi, l≠u hu˙nh, bo... Ph©n ho∏ h‰c c„ th” lµ ph©n Æ¨n (ch¯a 1 nguy™n tË dinh d≠Ïng), ph©n Æa nguy™n tË (ch¯a 2 ho∆c nhi“u nguy™n tË dinh d≠Ïng). H◊nh 12. Ph©n hÁn hÓp NPK

Em h∑y k” t™n mÈt sË loπi ph©n ho∏ h‰c mµ em bi’t. 2. Ph©n h˜u c¨ T†t c∂ c∏c ch†t h˜u c¨ vÔi vµo Æ†t Æ” duy tr◊ vµ n©ng cao ÆÈ ph◊ nhi™u cÒa Æ†t, b∂o Æ∂m cho c©y trÂng c„ n®ng su†t cao, ch†t l≠Óng tËt Æ≠Óc g‰i lµ ph©n h˜u c¨. Em h∑y k” t™n mÈt sË loπi ph©n h˜u c¨ th≠Íng dÔng Î Æfia ph≠¨ng em. 3. Ph©n vi sinh vÀt lµ loπi ph©n b„n c„ ch¯a c∏c loµi vi sinh vÀt cË Æfinh Æπm, chuy”n ho∏ l©n ho∆c vi sinh vÀt ph©n gi∂i ch†t h˜u c¨... II - ß∆c Æi”m, t›nh ch†t cÒa mÈt sË loπi ph©n b„n th≠Íng dÔng trong nńg, l©m nghi÷p 1. ß∆c Æi”m cÒa ph©n ho∏ h‰c - Ph©n ho∏ h‰c ch¯a ›t nguy™n tË dinh d≠Ïng, nh≠ng tÿ l÷ ch†t dinh d≠Ïng cao. - Ph«n lÌn ph©n ho∏ h‰c d‘ hoµ tan (trı ph©n l©n) n™n c©y d‘ h†p thÙ vµ cho hi÷u qu∂ nhanh. - B„n nhi“u ph©n ho∏ h‰c, b„n li™n tÙc nhi“u n®m, Æ∆c bi÷t lµ ph©n Æπm vµ ph©n kali d‘ lµm cho Æ†t ho∏ chua. 2. ß∆c Æi”m cÒa ph©n h˜u c¨ - Ph©n h˜u c¨ c„ ch¯a nhi“u nguy™n tË dinh d≠Ïng tı Æa l≠Óng, trung l≠Óng vµ vi l≠Óng. - Ph©n h˜u c¨ c„ thµnh ph«n vµ tÿ l÷ ch†t dinh d≠Ïng khńg Ên Æfinh. - Nhñg ch†t dinh d≠Ïng trong ph©n h˜u c¨ c©y khńg sˆ dÙng Æ≠Óc ngay mµ ph∂i qua qu∏ tr◊nh kho∏ng ho∏ c©y mÌi sˆ dÙng Æ≠Óc. V◊ vÀy, ph©n h˜u c¨ lµ loπi ph©n b„n c„ hi÷u qu∂ chÀm. - B„n ph©n h˜u c¨ li™n tÙc nhi“u n®m khńg lµm hπi Æ†t. 3. ß∆c Æi”m cÒa ph©n vi sinh vÀt - Ph©n vi sinh vÀt lµ loπi ph©n b„n c„ ch¯a vi sinh vÀt sËng. Kh∂ n®ng sËng vµ thÍi gian tÂn tπi cÒa vi sinh vÀt phÙ thuÈc vµo Æi“u ki÷n ngoπi c∂nh n™n thÍi hπn sˆ dÙng ngæn. - MÁi loπi ph©n b„n chÿ th›ch hÓp vÌi mÈt ho∆c mÈt nh„m c©y trÂng nh†t Æfinh. - B„n ph©n vi sinh vÀt li™n tÙc nhi“u n®m khńg lµm hπi Æ†t. 39

III - K‹ thuÀt sˆ dÙng ß” ph©n b„n ph∏t huy hi÷u l˘c, khi sˆ dÙng c«n chÛ ˝ Æ’n t›nh ch†t cÒa ph©n b„n, t›nh ch†t cÒa Æ†t, Æ∆c Æi”m sinh h‰c cÒa c©y trÂng vµ Æi“u ki÷n thÍi ti’t. 1. Sˆ dÙng ph©n ho∏ h‰c - Do c„ tÿ l÷ ch†t dinh d≠Ïng cao, d‘ hoµ tan vµ hi÷u qu∂ nhanh n™n ph©n Æπm, kali dÔng Æ” b„n thÛc lµ ch›nh. Ph©n Æπm, kali cÚng c„ th” dÔng Æ” b„n l„t nh≠ng ph∂i b„n vÌi l≠Óng nh·. V◊ sao khi dÔng ph©n Æπm, kali b„n l„t ph∂i b„n l≠Óng nh· ? N’u b„n l≠Óng lÌn th◊ sao ? Ph©n l©n kh„ hoµ tan n™n dÔng Æ” b„n l„t, Æ” c„ thÍi gian cho ph©n b„n hoµ tan. - B„n ph©n Æπm, kali nhi“u n®m li™n tÙc Æ†t sœ bfi ho∏ chua, v◊ vÀy sau nhi“u n®m b„n ph©n Æπm, kali, c«n b„n ví c∂i tπo Æ†t. - Ph©n hÁn hÓp NPK c„ th” dÔng Æ” b„n l„t ho∆c b„n thÛc. ¶u Æi”m cÒa loπi ph©n b„n nµy lµ b„n mÈt l«n cung c†p c∂ ba nguy™n tË nit¨, photpho vµ kali cho c©y trÂng. Do mÁi loπi Æ†t, mÁi loπi c©y trÂng c„ l≠Óng ch¯a vµ nhu c«u kh∏c nhau v“ nit¨, photpho, kali n™n ph©n hÁn hÓp NPK Æ≠Óc s∂n xu†t ri™ng cho tıng loπi Æ†t, tıng loπi c©y trÂng. V› dÙ : - ßËi vÌi lÛa, Î mi“n Bæc, c„ c∏c loπi ph©n hÁn hÓp vÌi tÿ l÷ N-P-K lµ 5-10-3 ; 8-8-4 ; 12-12-12 ; cfln Î mi“n Nam : 20-20-15. - ßËi vÌi ng´, Î mi“n Bæc, c„ c∏c loπi ph©n hÁn hÓp vÌi tÿ l÷ N-P-K lµ 5-10-3 ; 10-10-10 ; 10-20-6 ; Î mi“n Nam : 30-15-0... - ßËi vÌi rau ®n l∏ c„ loπi ph©n NPK vÌi tÿ l÷ 20-10-10, rau ®n cÒ : 15-10-15. ß” n©ng cao hi÷u qu∂ sˆ dÙng ph©n b„n, hi÷n nay Æang c„ xu h≠Ìng s∂n xu†t ph©n ph¯c hÓp, ph©n nän (vi™n), ph©n chÀm tan... 2. Sˆ dÙng ph©n h˜u c¨ Ph©n h˜u c¨ dÔng Æ” b„n l„t lµ ch›nh, nh≠ng tr≠Ìc khi sˆ dÙng c«n ph∂i Ò cho hoai mÙc. D˘a vµo Æ∆c Æi”m cÒa ph©n h˜u c¨, em h∑y cho bi’t v◊ sao ph©n h˜u c¨ dÔng Æ” b„n l„t lµ ch›nh ? DÔng ph©n h˜u c¨ Æ” b„n thÛc c„ Æ≠Óc khńg ? 3. Sˆ dÙng ph©n vi sinh vÀt - Ph©n vi sinh vÀt c„ th” trÈn ho∆c t»m vµo hπt, r‘ c©y tr≠Ìc khi gieo trÂng. 40

- Ph©n vi sinh vÀt c„ th” b„n tr˘c ti’p vµo Æ†t Æ” t®ng sË l≠Óng vi sinh vÀt c„ ›ch cho Æ†t. C©u h·i 1. Th’ nµo lµ ph©n ho∏ h‰c, ph©n h˜u c¨, ph©n vi sinh vÀt ? L†y v› dÙ minh hoπ. 2. N™u Æ∆c Æi”m vµ c∏ch sˆ dÙng ph©n ho∏ h‰c. 3. N™u Æ∆c Æi”m vµ c∏ch sˆ dÙng ph©n h˜u c¨. 4. N™u Æ∆c Æi”m vµ c∏ch sˆ dÙng ph©n vi sinh vÀt. thńg tin bÊ sung 1. Ph©n hÁn hÓp (ph©n trÈn) lµ loπi ph©n b„n thu Æ≠Óc khi ta trÈn mÈt c∏ch c¨ h‰c cÒa hai hay nhi“u ph©n Æ¨n vÌi nhau. Khi trÈn nh≠ vÀy khńg lµm thay ÆÊi t›nh ch†t cÒa ph©n. 2. Ph©n ph¯c hÓp lµ loπi ph©n b„n trong thµnh ph«n c„ ch¯a nhi“u nguy™n tË Æπi vµ vi l≠Óng, Æí khi c„ c∂ thuËc trı c· vµ ch†t k›ch th›ch ra r‘...

Bµi

13 `ng dÙng cńg ngh÷ vi sinh trong s∂n xu†t ph©n b„n - Bi’t Æ≠Óc ¯ng dÙng cÒa cńg ngh÷ vi sinh trong s∂n xu†t ph©n b„n. - Bi’t Æ≠Óc mÈt sË loπi ph©n vi sinh vÀt dÔng trong s∂n xu†t nńg, l©m nghi÷p vµ c∏ch sˆ dÙng chÛng.

I - NGuy™n l› s∂n xu†t Ph©n vi sinh vÀt Cńg ngh÷ vi sinh nghi™n c¯u khai th∏c c∏c hoπt ÆÈng sËng cÒa vi sinh vÀt Æ” s∂n xu†t ra c∏c s∂n ph»m c„ gi∏ trfi phÙc vÙ ÆÍi sËng vµ ph∏t tri”n kinh t’, x∑ hÈi. `ng dÙng cńg ngh÷ vi sinh, c∏c nhµ khoa h‰c Æ∑ tπo ra c∏c loπi ph©n vi sinh vÀt kh∏c nhau phÙc vÙ s∂n xu†t nńg, l©m nghi÷p.

V“ nguy™n l›, khi s∂n xu†t mÈt loπi ph©n vi sinh vÀt nµo Æ„, ng≠Íi ta nh©n, sau Æ„ phËi trÈn chÒng vi sinh vÀt Æ∆c hi÷u (v› dÙ : vi sinh vÀt cË Æfinh Æπm, vi sinh vÀt chuy”n ho∏ l©n...) vÌi mÈt ch†t n“n. Bªng cńg ngh÷ nµy, ng≠Íi ta Æ∑ s∂n xu†t Æ≠Óc c∏c loπi ph©n vi sinh vÀt cË Æfinh Æπm, chuy”n ho∏ l©n vµ ph©n vi sinh vÀt ph©n gi∂i ch†t h˜u c¨ trong Æ†t. II - mÈt sË loπi Ph©n vi sinh vÀt th≠Íng dÔng 1. Ph©n vi sinh vÀt cË Æfinh Æπm lµ loπi ph©n b„n c„ ch¯a c∏c nh„m vi sinh vÀt cË Æfinh nit¨ t˘ do sËng cÈng sinh vÌi c©y h‰ ßÀu (nitragin), ho∆c sËng hÈi sinh vÌi c©y lÛa vµ mÈt sË c©y trÂng kh∏c (azogin). ß’n nay, quy tr◊nh s∂n xu†t ph©n vi sinh vÀt cË Æfinh Æπm cho c©y h‰ ßÀu Æ∑ Æ≠Óc hoµn thi÷n. Thµnh ph«n ch›nh cÒa loπi ph©n b„n nµy gÂm : than bÔn, vi sinh vÀt nËt s«n c©y h‰ ßÀu, c∏c ch†t kho∏ng vµ nguy™n tË vi l≠Óng. Ph©n vi sinh vÀt cË Æfinh Æπm c„ th” dÔng Æ” t»m hπt giËng tr≠Ìc khi gieo ho∆c b„n tr˘c ti’p vµo Æ†t. T»m hπt giËng c«n Æ≠Óc ti’n hµnh Î nï r©m m∏t, tr∏nh ∂nh h≠Îng tr˘c ti’p cÒa ∏nh næng m∆t trÍi c„ th” lµm ch’t vi sinh vÀt. Sau khi t»m, hπt giËng c«n Æ≠Óc gieo trÂng vµ vÔi vµo Æ†t ngay. 2. Ph©n vi sinh vÀt chuy”n ho∏ l©n Ph©n vi sinh vÀt chuy”n ho∏ l©n lµ loπi ph©n b„n c„ ch¯a vi sinh vÀt chuy”n ho∏ l©n h˜u c¨ thµnh l©n v´ c¨ (photphobacterin), ho∆c vi sinh vÀt chuy”n ho∏ l©n kh„ tan thµnh l©n d‘ tan (ph©n l©n h˜u c¨ vi sinh).

H◊nh 13. Ph©n l©n h˜u c¨ vi sinh

Ph©n l©n h˜u c¨ vi sinh do Vi÷t Nam s∂n xu†t c„ c∏c thµnh ph«n sau : - Than bÔn. - Vi sinh vÀt chuy”n ho∏ l©n. Trong mÁi gam ph©n l©n h˜u c¨ vi sinh c„ ch¯a 0,5 tÿ t’ bµo vi sinh vÀt. - BÈt photphorit ho∆c apatit (lµ hai loπi qu∆ng c„ ch¯a photpho). - C∏c nguy™n tË kho∏ng vµ vi l≠Óng. Ph©n vi sinh vÀt chuy”n ho∏ l©n c„ th” dÔng Æ” t»m hπt giËng tr≠Ìc khi gieo (photphobacterin), ho∆c b„n tr˘c ti’p vµo Æ†t. 3. Ph©n vi sinh vÀt ph©n gi∂i ch†t h˜u c¨ Ph©n vi sinh vÀt ph©n gi∂i ch†t h˜u c¨ lµ loπi ph©n b„n c„ ch¯a c∏c loµi vi sinh vÀt ph©n gi∂i ch†t h˜u c¨. Hªng n®m Æ†t nhÀn Æ≠Óc l≠Óng lÌn ch†t h˜u c¨ qua ph©n b„n ; x∏c ÆÈng, th˘c vÀt sËng trong Æ†t. Thµnh ph«n ch›nh cÒa x∏c th˘c vÀt lµ xenlul´. Xenlul´ khńg t˘ ph©n gi∂i Æ≠Óc. Qu∏ tr◊nh ph©n gi∂i xenlul´ ph∂i c„ s˘ tham gia cÒa c∏c enzim do mÈt sË vi sinh vÀt ti’t ra. B„n ph©n vi sinh vÀt ph©n gi∂i ch†t h˜u c¨ vµo Æ†t c„ t∏c dÙng thÛc Æ»y qu∏ tr◊nh ph©n hu˚ vµ ph©n gi∂i ch†t h˜u c¨ trong Æ†t thµnh c∏c hÓp ch†t kho∏ng Æ¨n gi∂n mµ c©y c„ th” h†p thÙ Æ≠Óc. C∏c loπi ph©n vi sinh vÀt ph©n gi∂i h˜u c¨ th≠Íng g∆p lµ : Estrasol (s∂n ph»m cÒa Nga), Mana (s∂n ph»m cÒa NhÀt B∂n). Ph©n vi sinh vÀt ph©n gi∂i ch†t h˜u c¨ Æ≠Óc b„n tr˘c ti’p vµo Æ†t. C©u h·i 1. Th’ nµo lµ ¯ng dÙng cńg ngh÷ vi sinh trong s∂n xu†t ph©n b„n ? 2. N™u Æ∆c Æi”m vµ c∏ch sˆ dÙng cÒa ph©n vi sinh vÀt cË Æfinh Æπm. 3. N™u Æ∆c Æi”m vµ c∏ch sˆ dÙng cÒa ph©n vi sinh vÀt chuy”n ho∏ l©n. 4. N™u ˝ ngh‹a th˘c t’ cÒa vi÷c b„n ph©n vi sinh vÀt ph©n gi∂i ch†t h˜u c¨. Thńg tin bÊ sung 1. Quan h÷ cÈng sinh lµ quan h÷ sËng chung giã hai sinh vÀt kh∏c loµi (v› dÙ : vi sinh vÀt vµ c©y h‰ ßÀu) trong Æ„ c∂ hai b™n Æ“u c„ lÓi. 2. Quan h÷ hÈi sinh lµ quan h÷ sËng chung giã hai sinh vÀt kh∏c loµi (v› dÙ : vi sinh vÀt vµ c©y lÛa), trong Æ„ mÈt b™n c„ lÓi ›ch c«n thi’t, cfln b™n kia khńg c„ lÓi ›ch vµ cÚng khńg c„ hπi.

Bµi

14 Th˘c hµnh : TrÂng c©y trong dung dfich - TrÂng Æ≠Óc c©y trong dung dfich. - RÃn luy÷n t›nh c»n thÀn, tÿ mÿ. - Th˘c hi÷n ÆÛng quy tr◊nh, b∂o Æ∂m an toµn lao ÆÈng vµ v÷ sinh mí tr≠Íng.

I - chu»n bfi 1. B◊nh thu˚ tinh ho∆c b◊nh nh˘a c„ dung t›ch tı 0,5 Æ’n 5 l›t ßËi vÌi c∏c loπi c©y trÂng bä c„ th” dÔng l‰ c„ dung t›ch tı 0,5 Æ’n 1 l›t. B◊nh c„ næp ÆÀy. Næp c„ ÆÙc lÁ (h.14.1) Æ” trÂng c©y vµ thńg kh›. TËt nh†t dÔng c∏c loπi b◊nh ho∆c l‰ c„ mµu Æ” ∏nh s∏ng khńg xuy™n qua. N’u b◊nh trong suËt ph∂i l†y gi†y Æen (ho∆c v∂i Æen) bao quanh. C„ th” dÔng hÈp xËp trÂng rau sπch c„ b∏n tπi c∏c câ hµng vÀt t≠ nńg nghi÷p. H◊nh 14.1. L‰ Æ” trÂng c©y trong dung dfich

2. Dung dfich dinh d≠Ïng C„ th” dÔng dung dfich dinh d≠Ïng Kn´p ho∆c c∏c dung dfich dinh d≠Ïng kh∏c c„ b∏n tπi c∏c câ hµng vÀt t≠ nńg nghi÷p. 44

3. C©y th› nghi÷m C©y th› nghi÷m c„ th” lµ nhñg c©y ≠a n≠Ìc vµ c„ thÍi gian sinh tr≠Îng ngæn nh≠ : lÛa, cµ chua ho∆c c∏c loπi rau xanh... Hπt giËng sau khi Æ∑ l˘a ch‰n k‹, ng©m, Ò cho n∂y m«m, ph∏t tri”n thµnh c©y non. Ch‰n nhñg c©y c„ r‘ thºng Æ” khi trÂng vµo b◊nh Æ≠Óc d‘ dµng. 4. M∏y Æo pH ho∆c bÈ dÙng cÙ Æ” x∏c Æfinh pH cÒa dung dfich (thang mµu pH chu»n, gi†y qu˙). 5. CËc thu˚ tinh dung t›ch 1000ml. 6. ˇng hÛt dung t›ch 10ml. 7. Dung dfich H2SO4 0,2% vµ NaOH 0,2%. II - Quy tr◊nh th˘c hµnh B≠Ìc 1. Chu»n bfi dung dfich dinh d≠Ïng L†y dung dfich Kn´p ÆÊ vµo b◊nh trÂng c©y. N’u dÔng ho∏ ch†t c„ b∏n tπi câ hµng vÀt t≠ nńg nghi÷p th◊ pha dung dfich theo chÿ d…n ghi tr™n bao b◊ (l‰) cÒa s∂n ph»m. B≠Ìc 2. ßi“u chÿnh pH cÒa dung dfich dinh d≠Ïng MÁi loπi c©y trÂng th›ch hÓp vÌi ÆÈ pH nh†t Æfinh : LÛa : tı 5,5 Æ’n 6,5 ; Ng´ : tı 6,5 Æ’n 7,0 ; ßÀu, ÆÁ : tı 6,5 Æ’n 7,0 ; Cµ chua : tı 5,5 Æ’n 6,5 ; Bæp c∂i : tr™n 7,0. DÔng m∏y Æo pH ho∆c gi†y qu˙ Æ” ki”m tra pH cÒa dung dfich. N’u pH cÒa dung dfich ch≠a phÔ hÓp vÌi nhu c«u cÒa c©y th◊ dÔng H2SO4 0,2% ho∆c NaOH 0,2% Æ” Æi“u chÿnh.

H◊nh 14.2. Dung dﬁch dinh d≠Ïng

H◊nh 14.3. Chu»n bﬁ dung dﬁch

H◊nh 14.4. Ki”m tra vµ Æi“u chÿnh pH

B≠Ìc 3. Ch‰n c©y Ch‰n nhñg c©y khoŒ mπnh, c„ r‘ m‰c thºng. B≠Ìc 4. TrÂng c©y trong dung dfich LuÂn r‘ c©y qua lÁ Î næp hÈp sao cho mÈt ph«n cÒa r‘ c©y ngÀp vµo dung dfich. Ph«n r‘ c©y ngÀp trong dung dfich giÛp cho c©y hÛt ch†t dinh d≠Ïng. Ph«n r‘ c©y khńg ngÀp trong dung dfich hÛt oxi giÛp cho c©y h´ h†p. H◊nh 14.5. Ch‰n c©y

H◊nh 14.6. TrÂng c©y trong dung dﬁch

B≠Ìc 5. Theo d‚i sinh tr≠Îng cÒa c©y LÀp b∂ng theo d‚i sinh tr≠Îng cÒa c©y theo m…u sau :

III - ß∏nh gi∏ k’t qu∂ - H‰c sinh t˘ Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ theo m…u b∂ng : K’t qu∂

Ng≠Íi Æ∏nh gi∏

Chÿ ti™u Æ∏nh gi∏ TËt

Th˘c hi÷n quy tr◊nh

ßπt

Kh´ng Æπt

- Gi∏o vi™n Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ th˘c hµnh : + Th˘c hi÷n quy tr◊nh. + K’t qu∂ th› nghi÷m. Th´ng tin bÊ sung Dung dﬁch Kn´p c„ thµnh ph«n nh≠ sau (g/l›t n≠Ìc c†t) : 1. Ca(NO3)2 : 1,0 : 0,250 2. KH2PO4 3. MgSO4 . 7H2O : 0,250 4. KCl : 0,0125 : 0,0125 5. FeCl3 Khi pha trÈn c«n tu©n thÒ tr◊nh t˘ pha c∏c ch†t nh≠ tr™n, Æ” tr∏nh hi÷n t≠Óng k’t tÒa.

Bµi

15 ßi“u ki÷n ph∏t sinh, ph∏t tri”n cÒa s©u, b÷nh hπi c©y trÂng Hi”u Æ≠Óc Æi“u ki÷n ph∏t sinh, ph∏t tri”n cÒa s©u, b÷nh hπi c©y trÂng.

S˘ ph∏t sinh, ph∏t tri”n cÒa s©u, b÷nh hπi c©y trÂng phÙ thuÈc vµo c∏c y’u tË : nguÂn s©u, b÷nh hπi ; Æi“u ki÷n kh› hÀu, Æ†t Æai ; giËng c©y trÂng vµ ch’ ÆÈ ch®m s„c. I - NguÂn s©u, b÷nh hπi - NguÂn s©u, b÷nh hπi c„ sΩn tr™n ÆÂng ruÈng. Tr¯ng, nhÈng cÒa nhi“u loµi c´n trÔng g©y hπi ; bµo tˆ cÒa nhi“u loπi b÷nh ti“m »n trong Æ†t, trong c∏c bÙi c©y c·, Î bÍ ruÈng. - Sˆ dÙng hπt giËng, c©y con nhi‘m s©u, b÷nh lµ nguy™n nh©n lµm cho s©u, b÷nh xu†t hi÷n tr™n ÆÂng ruÈng. ß” ng®n ngıa s©u, b÷nh ph∏t tri”n, tı l©u nh©n d©n ta Æ∑ ∏p dÙng c∏c bi÷n ph∏p k‹ thuÀt : cµy, bıa, ng©m Æ†t, ph¨i Æ†t, ph∏t quang bÍ ruÈng, lµm v÷ sinh ÆÂng ruÈng... ; xˆ l› vµ sˆ dÙng giËng c©y trÂng sπch b÷nh. Em h∑y cho bi’t t∏c dÙng cÒa c∏c bi÷n ph∏p tr™n lµ g◊ ? 47

II - ßi“u ki÷n kh› hÀu, Æ†t Æai 1. Nhi÷t ÆÈ mí tr≠Íng Nhi÷t ÆÈ mí tr≠Íng ∂nh h≠Îng Æ’n s˘ ph∏t sinh, ph∏t tri”n cÒa s©u, b÷nh. MÁi mÈt loµi s©u hπi sinh tr≠Îng, ph∏t tri”n tËt trong mÈt giÌi hπn nhi÷t ÆÈ nh†t Æfinh. ô giÌi hπn nhi÷t ÆÈ nµy s©u hπi sinh s∂n mπnh nh†t. Ngoµi giÌi hπn nµy s©u hπi ngıng hoπt ÆÈng, thÀm ch› cfln bfi ch’t. Nhi÷t ÆÈ mí tr≠Íng cÚng ∂nh h≠Îng Æ’n qu∏ tr◊nh x©m nhÀp vµ l©y lan b÷nh hπi. V› dÙ : Nhi÷t ÆÈ tı 25oC Æ’n 30oC, ÆÈ »m cao lµ Æi“u ki÷n thuÀn lÓi cho n†m ph∏t tri”n. Nhi÷t ÆÈ tı 45oC Æ’n 50oC, n†m bfi ch’t. 2. ßÈ »m khńg kh› vµ l≠Óng m≠a ßÈ »m khńg kh› vµ l≠Óng m≠a ∂nh h≠Îng Æ’n sinh tr≠Îng vµ ph∏t dÙc cÒa cń trÔng. L≠Óng n≠Ìc trong c¨ th” cń trÔng bi’n ÆÊi theo ÆÈ »m khńg kh› vµ l≠Óng m≠a. N’u ÆÈ »m khńg kh› th†p, l≠Óng n≠Ìc trong c¨ th” cń trÔng gi∂m, cń trÔng c„ th” bfi ch’t. Ngoµi ra, nhi÷t ÆÈ vµ ÆÈ »m cfln ∂nh h≠Îng gi∏n ti’p Æ’n ph∏t sinh, ph∏t tri”n cÒa s©u, b÷nh thńg qua ∂nh h≠Îng Æ’n nguÂn th¯c ®n cÒa s©u, b÷nh. Nhi÷t ÆÈ, ÆÈ »m th›ch hÓp, c©y trÂng sinh tr≠Îng, ph∏t tri”n tËt tπo n™n nguÂn th¯c ®n phong phÛ cho chÛng. Khi g∆p Æi“u ki÷n nhi÷t ÆÈ vµ ÆÈ »m cao, c«n ph∂i lµm g◊ Æ” hπn ch’ s˘ ph∏t sinh, ph∏t tri”n cÒa s©u, b÷nh ? 3. ßi“u ki÷n Æ†t Æai ß†t thi’u ho∆c thıa dinh d≠Ïng, c©y trÂng ph∏t tri”n khńg b◊nh th≠Íng n™n r†t d‘ bfi s©u, b÷nh ph∏ hoπi. - Tr™n Æ†t giµu mÔn, giµu Æπm, c©y trÂng d‘ mæc b÷nh Æπo ń, bπc l∏. - Tr™n Æ†t chua, c©y trÂng käm ph∏t tri”n vµ d‘ bfi b÷nh ti™m lâ.

a) S©u ÆÙc th©n H◊nh 15.1. MÈt sË s©u, b÷nh hπi lÛa

b) B÷nh Æπo ´n

III - ßi“u ki÷n v“ giËng c©y trÂng vµ ch’ ÆÈ ch®m s„c - Sˆ dÙng hπt giËng, c©y con bfi nhi‘m s©u, b÷nh lµ Æi“u ki÷n thuÀn lÓi Æ” s©u, b÷nh ph∏t tri”n tr™n ÆÂng ruÈng. - Ch’ ÆÈ ch®m s„c m†t c©n ÆËi giã n≠Ìc, ph©n b„n lµm cho s©u, b÷nh ph∏t tri”n mπnh. - B„n nhi“u ph©n, Æ∆c bi÷t lµ ph©n Æπm lµm t®ng t›nh nhi‘m b÷nh cÒa c©y trÂng. B„n nhi“u ph©n Æπm, bÈ l∏ ph∏t tri”n mπnh, lµ nguÂn th¯c ®n phong phÛ, tπo Æi“u ki÷n cho s©u, b÷nh ph∏t tri”n. - NgÀp Ûng vµ nhñg v’t th≠¨ng c¨ giÌi g©y ra cho c©y trÂng trong qu∏ tr◊nh ch®m s„c, xÌi x∏o, tπo Æi“u ki÷n thuÀn lÓi cho vi sinh vÀt x©m nhÀp vµo c©y trÂng. IV - Æi“u ki÷n Æ” s©u, b÷nh ph∏t tri”n thµnh dfich S˘ ph∏t sinh, ph∏t tri”n cÒa s©u, b÷nh hπi c©y trÂng bæt Æ«u tı nhñg Ê dfich. N’u g∆p c∏c Æi“u ki÷n thuÀn lÓi : c„ ÆÒ th¯c ®n ; nhi÷t ÆÈ, ÆÈ »m th›ch hÓp, s©u, b÷nh sœ sinh s∂n mπnh, Ê dfich sœ lan nhanh. Chÿ sau mÈt vµi ngµy Ê dfich sœ lan ra khæp ruÈng, thÀm ch› lan ra khæp c∏nh ÆÂng. Khi ph∏t hi÷n c„ Ê dfich, n’u c„ bi÷n ph∏p di÷t trı kfip thÍi th◊ Ê dfich sœ Æ≠Óc dÀp tæt. H◊nh 15.2. ‡ dfich tr™n ruÈng lÛa

C©u h·i 1. Nguy™n nh©n nµo d…n Æ’n s˘ xu†t hi÷n Ê dﬁch tr™n ÆÂng ruÈng ? 2. ßi“u ki÷n kh› hÀu c„ ∂nh h≠Îng nh≠ th’ nµo Æ’n s˘ ph∏t sinh, ph∏t tri”n cÒa s©u, b÷nh hπi c©y trÂng ? 3. Ch’ ÆÈ ch®m s„c c„ ∂nh h≠Îng nh≠ th’ nµo Æ’n s˘ ph∏t sinh, ph∏t tri”n cÒa s©u, b÷nh hπi c©y trÂng ? Cho v› dÙ minh hoπ.

Bµi

16 Th˘c hµnh : NhÀn bi’t mÈt sË loπi s©u, b÷nh hπi lÛa - NhÀn dπng Æ≠Óc mÈt sË loπi s©u, b÷nh hπi lÛa phÊ bi’n Î n≠Ìc ta. - Th˘c hi÷n ÆÛng quy tr◊nh, b∂o Æ∂m an toµn lao ÆÈng vµ v÷ sinh m´i tr≠Íng.

I - Chu»n bfi - M…u ti™u b∂n (khńg c„ chÛ th›ch) v“ s©u, b÷nh hπi lÛa Æ∑ Æ∏nh sË th¯ t˘. - Tranh ∂nh (khńg c„ lÍi chÛ gi∂i) v“ s©u, b÷nh hπi lÛa ; m…u vÀt thÀt do h‰c sinh mang Æ’n. - Th≠Ìc kŒ. - K›nh lÛp c«m tay. - Panh. - Kim mÚi m∏c. II - QuY tr◊nh th˘c hµnh B≠Ìc 1. GiÌi thi÷u Æ∆c Æi”m g©y hπi, Æ∆c Æi”m h◊nh th∏i cÒa mÈt sË loπi s©u, b÷nh hπi lÛa phÊ bi’n 1. S©u hπi lÛa a) S©u ÆÙc th©n b≠Ìm hai ch†m (h◊nh 16.1) - ß∆c Æi”m g©y hπi : S©u non ÆÙc vµo th©n lÛa, cæt Æ¯t Æ≠Íng vÀn chuy”n dinh d≠Ïng lµm cho nh∏nh lÛa trÎ n™n v´ hi÷u, n‚n häo, bńg bπc. - ß∆c Æi”m h◊nh th∏i : + Tr¯ng h◊nh b«u dÙc vµ Æ≠Óc x’p thµnh tıng Ê. ‡ tr¯ng to bªng hπt ÆÀu t≠¨ng, c„ phÒ mÈt lÌp lńg t¨ mµu vµng n©u. 50

H◊nh 16.1. S©u ÆÙc th©n b≠Ìm hai ch†m a) Tr¯ng (ph„ng to) ; b) S©u non; c) NhÈng ; d) Tr≠Îng thµnh ; e) BÈ phÀn bﬁ hπi

+ S©u non mµu træng sã hay vµng nhπt, Æ«u c„ mµu n©u vµng. + NhÈng mµu vµng tÌi n©u nhπt. M«m Æ«u dµi h¨n m«m c∏nh. + Tr≠Îng thµnh : ß«u ng˘c vµ c∏nh mµu vµng nhπt. G«n giã hai c∏nh tr≠Ìc mÁi c∏nh c„ mÈt ch†m Æen. ô Æuí con c∏i c„ chÔm lńg Æuí mµu vµng n©u Æ” phÒ tr¯ng khi ÆŒ. b) S©u cuËn l∏ lÛa loπi nh· (h◊nh 16.2) - ß∆c Æi”m g©y hπi : S©u non nh∂ t¨ cuËn l∏ lÛa thµnh mÈt bao thºng Æ¯ng ho∆c bao trfln gÀp lπi. S©u non nªm trong Æ„ ®n ph«n xanh cÒa l∏. - ß∆c Æi”m h◊nh th∏i : S©u ÆŒ tr¯ng Î c∂ hai m∆t cÒa l∏ lÛa. d Tr¯ng h◊nh b«u dÙc, mµu vµng ÆÙc. + S©u non : Khi mÌi nÎ mµu træng trong, Æ«u n©u s∏ng. Khi bæt Æ«u ®n th◊ a chuy”n sang mµu xanh l∏ mπ. + NhÈng c„ mµu vµng n©u. NhÈng c„ e kän t¨ r†t m·ng mµu træng. c + Tr≠Îng thµnh c„ mµu vµng n©u. Tr™n c∏c c∏nh tr≠Ìc vµ c∏nh sau, mÁi c∏nh b c„ hai v©n ngang h◊nh lµn s„ng mµu n©u H◊nh 16.2. S©u cuËn l∏ lÛa loπi nh· s…m chπy d‰c theo mäp c∏nh. ß≠Íng a) Tr¯ng ; b) S©u non; c) NhÈng ; v©n ngoµi to vµ ÆÀm mµu, Æ≠Íng v©n d) Tr≠Îng thµnh ; e) BÈ phÀn bfi hπi trong m∂nh vµ nhπt mµu h¨n. c) R«y n©u hπi lÛa (h◊nh 16.3) - ß∆c Æi”m g©y hπi : R«y n©u ch›ch hÛt nh˘a c©y lµm cho c©y bfi kh´ häo vµ ch’t, ho∆c lµm cho bńg läp. - ß∆c Æi”m h◊nh th∏i : + Tr¯ng c„ dπng qu∂ chuËi ti™u trong suËt. Tr¯ng ÆŒ thµnh tıng Ê, mÁi Ê c„ tı 5 Æ’n 12 qu∂ nªm s∏t vµo nhau theo ki”u Ûp th◊a. + R«y non c„ mµu træng x∏m. ô tuÊi 2 Æ’n 3 c„ mµu vµng n©u.

c b

H◊nh 16.3. R«y n©u hπi lÛa a) Tr¯ng ; b) R«y non; c) Tr≠Îng thµnh ; d) BÈ phÀn bﬁ hπi

+ Tr≠Îng thµnh c„ mµu n©u tËi, c∏nh c„ hai Æí : Æí c∏nh dµi phÒ qu∏ bÙng, Æí c∏nh ngæn dµi tÌi 2/3 th©n. 2. B÷nh hπi lÛa a) B÷nh bπc l∏ lÛa (h◊nh 16.4) - B÷nh bπc l∏ do vi khu»n g©y ra. - ß∆c Æi”m g©y hπi : + B÷nh chÿ g©y hπi tr™n phi’n l∏ lÛa. B÷nh th≠Íng xu†t hi÷n Æ«u ti™n d≠Ìi dπng v’t mµu xanh ÆÀm, tËi ; sau chuy”n sang mµu x∏m bπc. + V’t b÷nh th≠Íng nªm Î ph«n ng‰n l∏ vµ d‰c theo mäp l∏. V’t b÷nh c„ Æ≠Íng vi“n gÓn s„ng mµu n©u ÆÀm ng®n c∏ch ph«n b÷nh vµ ph«n khoŒ. Ph«n l∏ mæc b÷nh bfi ch’t lµm cho l∏ kh´ træng.

H◊nh 16.4. B÷nh bπc l∏ lÛa

b) B÷nh kh´ vªn (h◊nh 16.5) - B÷nh kh´ vªn do n†m g©y ra. - ß∆c Æi”m g©y hπi : + B÷nh kh´ vªn c„ th” g©y hπi c∂ tr™n mπ vµ tr™n lÛa. + B÷nh th≠Íng xu†t hi÷n Î nhñg bã l∏ s∏t m∆t n≠Ìc, phi’n l∏ d≠Ìi th†p, sau Æ„ ®n s©u vµo nhñg bã ph›a trong, vµo th©n, ÆÂng thÍi lan H◊nh 16.5. B÷nh kh´ vªn Î lÛa l™n tÌi l∏ Æflng vµ hπt. - V’t b÷nh mµu x∏m, h◊nh b«u dÙc ho∆c mµu n©u bπc c„ vi“n n©u t›m. C∏c v’t b÷nh c„ th” hÓp vÌi nhau thµnh h◊nh dπng khńg Ên Æfinh. c) B÷nh Æπo ń (h◊nh 16.6) - B÷nh Æπo ń do n†m g©y ra. - ß∆c Æi”m g©y hπi : + B÷nh Æπo ń c„ th” g©y hπi cho lÛa Î t†t c∂ c∏c bÈ phÀn tr™n m∆t Æ†t vµ Î c∏c giai Æoπn sinh tr≠Îng, ph∏t tri”n kh∏c nhau. + Tr™n l∏, lÛc Æ«u v’t b÷nh c„ mµu x∏m xanh, sau Æ„ c„ mµu n©u. ô giã v’t b÷nh c„ mµu x∏m tro, xung quanh c„ qu«ng mµu vµng nhπt. V’t b÷nh th≠Íng 52

c„ h◊nh thoi vµ c„ th” li™n k’t vÌi nhau lµm toµn bÈ l∏ ch’t kh´, ch∏y. + Tr™n ÆËt th©n, cÊ bńg, cÊ giä, v’t b÷nh mµu n©u Æen vµ l‚m xuËng ph∏t tri”n bao quanh ÆËt th©n lµm cho chÁ b÷nh bfi l‚m thæt lπi, mÙc ra d…n Æ’n c©y d‘ bfi ÆÊ vµ rÙng hπt.

H◊nh 16.6. B÷nh Æπo ´n

B≠Ìc 2. NhÀn bi’t mÈt sË loπi s©u, b÷nh hπi lÛa phÊ bi’n Î n≠Ìc ta D˘a vµo Æ∆c Æi”m g©y hπi, Æ∆c Æi”m h◊nh th∏i, nhÀn bi’t mÈt sË loπi s©u, b÷nh hπi lÛa qua m…u ti™u b∂n, tranh ∂nh vµ ghi k’t qu∂ vµo b∂ng sau : B∂ng Æ∆c Æi”m h◊nh th∏i, g©y hπi cÒa mÈt sË loπi s©u, b÷nh K’t qu∂ M…u ti™u b∂n Tr¯ng

S©u non

NhÈng

S©u tr≠Îng thµnh

ß∆c Æi”m g©y hπi

T™n s©u, b÷nh

M…u 1 : M…u 2 : .......................... ..........................

III - ß∏nh gi∏ k’t qu∂ - H‰c sinh Æ∏nh gi∏ chäo gi˜a c∏c nh„m theo m…u b∂ng sau : k’t qu∂ th˘c hµnh cÒa nh„m ... K’t qu∂ M…u ti™u b∂n ßÛng

Sai

Ng≠Íi Æ∏nh gi∏

M…u 1 : M…u 2 : .......................... ..........................

- Gi∏o vi™n thu b∂ng k’t qu∂ vµ t˘ Æ∏nh gi∏ cÒa h‰c sinh. ßËi chi’u vÌi Æ∏p ∏n Æ” Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ bµi th˘c hµnh. 53

Bµi

17 Phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng - Hi”u Æ≠Óc th’ nµo lµ phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng. - Hi”u Æ≠Óc nguy™n l› c¨ b∂n vµ c∏c bi÷n ph∏p chÒ y’u sˆ dÙng trong phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng.

I - Kh∏i ni÷m v“ phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng Phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng lµ sˆ dÙng phËi hÓp c∏c bi÷n ph∏p phflng trı dfich hπi c©y trÂng mÈt c∏ch hÓp l›. V◊ sao ph∂i phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng ? MÁi bi÷n ph∏p phflng trı dfich hπi Æ“u c„ nhñg ≠u Æi”m vµ hπn ch’ nh†t Æfinh. V◊ vÀy c«n ph∂i sˆ dÙng phËi hÓp c∏c bi÷n ph∏p phflng trı Æ” ph∏t huy ≠u Æi”m vµ khæc phÙc nh≠Óc Æi”m. II - Nguy™n l› c¨ b∂n phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng Nguy™n l› phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng gÂm c∏c Æi”m c¨ b∂n sau : 1. TrÂng c©y khoŒ. 2. B∂o tÂn thi™n Æfich Æ” chÛng khËng ch’ s©u, b÷nh. 3. Th®m ÆÂng th≠Íng xuy™n, ph∏t hi÷n s©u, b÷nh Æ” kfip thÍi c„ bi÷n ph∏p phflng trı nhªm hπn ch’ s˘ g©y hπi cÒa chÛng. 4. Nńg d©n trÎ thµnh chuy™n gia : BÂi d≠Ïng ki’n th¯c b∂o v÷ th˘c vÀt cho ng≠Íi nńg d©n Æ” h‰ khńg nhñg næm Æ≠Óc ki’n th¯c, vÀn dÙng vµo th˘c ti‘n s∂n xu†t mµ cfln c„ kh∂ n®ng phÊ bi’n cho ng≠Íi kh∏c cÔng ∏p dÙng. III - Bi÷n ph∏p chÒ y’u cÒa phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng 1. Bi÷n ph∏p k‹ thuÀt lµ mÈt trong nhñg bi÷n ph∏p phflng trı chÒ y’u nh†t. Nhñg bi÷n ph∏p k‹ thuÀt cÙ th” lµ : cµy bıa, ti™u hu˚ tµn d≠ c©y trÂng, t≠Ìi ti™u, b„n ph©n hÓp l›, lu©n canh c©y trÂng, gieo trÂng ÆÛng thÍi vÙ... ß„ lµ nhñg bi÷n ph∏p Æ¨n gi∂n, d‘ th˘c hi÷n. 54

Em h∑y cho bi’t t∏c dÙng cÒa c∏c bi÷n ph∏p tr™n lµ g◊ ? 2. Bi÷n ph∏p sinh h‰c lµ bi÷n ph∏p sˆ dÙng sinh vÀt ho∆c s∂n ph»m cÒa chÛng Æ” ng®n ch∆n, lµm gi∂m thi÷t hπi do s©u, b÷nh g©y ra. Bi÷n ph∏p sinh h‰c lµ mÈt trong nhñg bi÷n ph∏p ti™n ti’n nh†t Æ” phflng trı dfich hπi c©y trÂng.

H◊nh 17. MÈt sË loπi thi™n Æﬁch a) ChuÂn chuÂn kim Æang ti™u di÷t b≠Ìm hπi ; b) B‰ ba khoang Æang ti™u di÷t s©u hπi

3. Sˆ dÙng giËng c©y trÂng chËng chfiu s©u, b÷nh lµ bi÷n ph∏p sˆ dÙng giËng c©y trÂng mang gen chËng chfiu ho∆c hπn ch’, ng®n ngıa s˘ ph∏t tri”n cÒa dfich hπi. 4. Bi÷n ph∏p ho∏ h‰c lµ bi÷n ph∏p sˆ dÙng thuËc ho∏ h‰c Æ” trı dfich hπi c©y trÂng. Trong phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng, thuËc ho∏ h‰c chÿ Æ≠Óc sˆ dÙng khi dfich hπi tÌi ng≠Ïng g©y hπi, mµ c∏c bi÷n ph∏p phflng trı kh∏c t· ra khńg c„ hi÷u qu∂ vµ chÿ sˆ dÙng c∏c loπi thuËc c„ t›nh ch‰n l‰c cao Æ≠Óc BÈ Nńg nghi÷p vµ Ph∏t tri”n nńg thń cho phäp sˆ dÙng. 5. Bi÷n ph∏p c¨ giÌi, vÀt l› lµ bi÷n ph∏p quan tr‰ng cÒa phflng trı dfich hπi c©y trÂng. Nhñg bi÷n ph∏p cÙ th” lµ : b…y ∏nh s∏ng, mÔi vfi... ; bæt bªng vÓt, bªng tay... 6. Bi÷n ph∏p Æi“u hoµ lµ bi÷n ph∏p gi˜ cho dfich hπi chÿ ph∏t tri”n Î m¯c ÆÈ nh†t Æfinh nhªm gi˜ c©n bªng sinh th∏i. C∏c bi÷n ph∏p tr™n Æ≠Óc sˆ dÙng phËi hÓp trong phflng trı dfich hπi c©y trÂng. 55

C©u h·i 1. Th’ nµo lµ phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng ? 2. N™u nguy™n l› c¨ b∂n cÒa phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng. 3. N™u nhñg bi÷n ph∏p chÒ y’u trong phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng. 4. Phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng c„ nhñg ≠u Æi”m g◊ ? 5. Em h∑y k” t™n mÈt sË thi™n Æfich Î Æfia ph≠¨ng mµ em bi’t.

Bµi

18 Th˘c hµnh : Pha ch’ dung dfich Bo„c Æ´ phflng, trı n†m hπi - Pha ch’ Æ≠Óc dung dfich Bo„c Æ´ phflng, trı n†m hπi. - Th˘c hi÷n ÆÛng quy tr◊nh, b∂o Æ∂m an toµn lao ÆÈng vµ v÷ sinh mí tr≠Íng.

I - chu»n bfi - ßÂng sunph∏t CuSO4. 5H2O. - Ví tí. - Que tre ho∆c que gÁ Æ” khu†y dung dfich. - CËc chia ÆÈ ho∆c Ëng h◊nh trÙ dung t›ch 1000ml. - ChÀu men ho∆c chÀu nh˘a. - C©n k‹ thuÀt. - N≠Ìc sπch. - Gi†y qu˙, thanh sæt (chi’c Æinh) Æ≠Óc mµi sπch. II - Quy tr◊nh th˘c hµnh B≠Ìc 1. C©n 10g ÆÂng sunph∏t (a), 15g ví tí (b). 56

b) B≠Ìc 1

B≠Ìc 2. Hoµ 15g ví tí vÌi 200ml n≠Ìc, chæt b· sπn, sau Æ„ ÆÊ vµo chÀu. B≠Ìc 3. Hoµ tan 10g ÆÂng sunph∏t trong 800ml n≠Ìc. B≠Ìc 4. ßÊ tı tı dung dfich ÆÂng sunph∏t vµo dung dfich ví (bæt buÈc ph∂i theo tr◊nh t˘ nµy), vıa ÆÊ vıa khu†y Æ“u.

B≠Ìc 2

B≠Ìc 5. Ki”m tra ch†t l≠Óng s∂n ph»m DÔng gi†y qu˙ Æ” thˆ pH (a) vµ dÔng thanh sæt Æ” ki”m tra l≠Óng ÆÂng (b), quan s∏t mµu sæc dung dfich. S∂n ph»m thu Æ≠Óc ph∂i c„ mµu xanh n≠Ìc bi”n vµ c„ ph∂n ¯ng (pH) ki“m. Dung dfich thu Æ≠Óc lµ dung dfich Bo„c Æ´ 1% dÔng Æ” phflng, trı n†m.

B≠Ìc 4

B≠Ìc 3

b) B≠Ìc 5

III - ß∏nh gi∏ k’t qu∂ - D˘a vµo ti™u chu»n s∂n ph»m c«n Æπt, h‰c sinh t˘ Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ theo m…u b∂ng sau :

- Gi∏o vi™n Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ th˘c hµnh cÒa h‰c sinh v“ m∆t th˘c hi÷n quy tr◊nh vµ s∂n ph»m thu Æ≠Óc.

Bµi

19 Ånh h≠Îng cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ’n qu«n th” sinh vÀt vµ m´i tr≠Íng Bi’t Æ≠Óc ∂nh h≠Îng x†u cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ’n qu«n th” sinh vÀt vµ m´i tr≠Íng.

ThuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt c„ m∆t t›ch c˘c lµ ti™u di÷t Æ≠Óc s©u, b÷nh, lµm gi∂m thi÷t hπi do chÛng g©y ra. Tuy nhi™n, vi÷c sˆ dÙng thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt cÚng c„ nh˜ng hπn ch’ nh†t Æﬁnh. I - ∂nh h≠Îng x†u cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ’n qu«n th” sinh vÀt - ThuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt th≠Íng c„ phÊ ÆÈc r†t rÈng vÌi nhi“u loπi s©u, b÷nh. V◊ vÀy chÛng Æ≠Óc sˆ dÙng r†t linh ÆÈng (mÈt loπi thuËc c„ th” dÔng cho nhi“u loπi c©y trÂng, nhi“u loπi s©u, b÷nh hπi...). M∆t kh∏c, Æ” t®ng hi÷u qu∂ di÷t trı s©u, b÷nh hπi, thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt th≠Íng Æ≠Óc 58

sˆ dÙng vÌi nÂng ÆÈ ho∆c li“u l≠Óng cao. C∏ch sˆ dÙng nh≠ vÀy nhi“u khi lµm cho thuËc b∂o v÷ th˘c vÀt t∏c ÆÈng Æ’n m´, t’ bµo cÒa c©y trÂng g©y ra hi÷u ¯ng ch∏y, t∏p l∏, th©n, lµm ∂nh h≠Îng Æ’n sinh tr≠Îng, ph∏t tri”n cÒa c©y d…n Æ’n gi∂m n®ng su†t vµ ch†t l≠Óng nńg s∂n. - Khi sˆ dÙng khńg hÓp l›, thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt c„ t∏c ÆÈng x†u Æ’n qu«n th” sinh vÀt c„ ›ch tr™n ÆÂng ruÈng, trong Æ†t, trong n≠Ìc ; lµm ph∏ vÏ th’ c©n bªng Æ∑ Ên Æfinh cÒa qu«n th” sinh vÀt. - Lµm xu†t hi÷n c∏c qu«n th” dfich hπi kh∏ng thuËc. Vi÷c sˆ dÙng mÈt sË loπi thuËc li™n tÙc ho∆c nhi“u loπi thuËc c„ t›nh n®ng g«n giËng nhau lµ Æi“u ki÷n h◊nh thµnh c∏c dπng dfich hπi ÆÈt bi’n c„ kh∂ n®ng chfiu Æ˘ng cao vÌi thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt. II - ∂nh h≠Îng x†u cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ’n mí tr≠Íng Do sˆ dÙng khńg hÓp l› : nÂng ÆÈ, li“u l≠Óng qu∏ cao, thÍi gian c∏ch li ngæn (thÍi gian tı l«n phun thuËc cuËi cÔng Æ’n khi thu hoπch s∂n ph»m), thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ∑ g©y ra ´ nhi‘m mí tr≠Íng Æ†t, n≠Ìc, khńg kh› vµ nńg s∂n. - MÈt l≠Óng lÌn thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ≠Óc t›ch lu¸ trong l≠¨ng th˘c, th˘c ph»m. ßi“u nµy g©y t∏c ÆÈng x†u Æ’n s¯c khoŒ cÒa con ng≠Íi vµ nhi“u loµi vÀt nuí. - Tı trong n≠Ìc, trong Æ†t, thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æi vµo c¨ th” ÆÈng vÀt thu˚ sinh (t´m, cua, c∏...), vµo nńg s∂n, th˘c ph»m (th„c gπo, ng´ khoai, rau, qu∂...), cuËi cÔng vµo c¨ th” con ng≠Íi vµ g©y ra mÈt sË b÷nh hi”m nghÃo. ß∑ c„ nhi“u tr≠Íng hÓp bfi ngÈ ÆÈc do ®n ph∂i th˘c ph»m c„ d≠ l≠Óng thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt. III - Bi÷n ph∏p hπn ch’ nhñg ∂nh h≠Îng x†u cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt ß” hπn ch’ ∂nh h≠Îng x†u cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ’n qu«n th” sinh vÀt vµ mí tr≠Íng xung quanh, khi sˆ dÙng c«n tu©n thÒ c∏c nguy™n tæc sau Æ©y : - Chÿ dÔng thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt khi dfich hπi tÌi ng≠Ïng g©y hπi. - Sˆ dÙng c∏c loπi thuËc c„ t›nh ch‰n l‰c cao ; ph©n hu˚ nhanh trong mí tr≠Íng. - Sˆ dÙng ÆÛng thuËc, ÆÛng thÍi gian, ÆÛng nÂng ÆÈ vµ li“u l≠Óng. - Trong qu∏ tr◊nh b∂o qu∂n, sˆ dÙng thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt c«n tu©n thÒ quy Æfinh v“ an toµn lao ÆÈng vµ v÷ sinh mí tr≠Íng. 59

C©u h·i 1. N™u ∂nh h≠Îng x†u cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ’n qu«n th” sinh vÀt. 2. N™u ∂nh h≠Îng x†u cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ’n mí tr≠Íng xung quanh. 3. Tr◊nh bµy nhñg bi÷n ph∏p hπn ch’ ∂nh h≠Îng x†u cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ’n qu«n th” sinh vÀt vµ mí tr≠Íng xung quanh.

Bµi

20 `ng dÙng c´ng ngh÷ vi sinh s∂n xu†t ch’ ph»m b∂o v÷ th˘c vÀt - Bi’t Æ≠Óc th’ nµo lµ ch’ ph»m sinh h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt. - Bi’t Æ≠Óc c¨ sÎ khoa h‰c vµ quy tr◊nh s∂n xu†t ch’ ph»m vi khu»n, vi rÛt vµ n†m trı s©u.

MÈt trong nhñg ¯ng dÙng cÒa cńg ngh÷ vi sinh lµ khai th∏c, sˆ dÙng c∏c vi sinh vÀt g©y b÷nh cho s©u, b÷nh hπi c©y trÂng Æ” s∂n xu†t ra c∏c ch’ ph»m sinh h‰c b∂o v÷ c©y trÂng. C∏c ch’ ph»m nµy ngµy cµng Æ≠Óc ≠a chuÈng v◊ chÛng khńg g©y ÆÈc cho con ng≠Íi vµ mí tr≠Íng. I - Ch’ ph»m vi khu»n trı s©u Vi khu»n Æ≠Óc sˆ dÙng Æ” s∂n xu†t ch’ ph»m trı s©u lµ nhñg vi khu»n c„ tinh th” protein ÆÈc Î giai Æoπn bµo tˆ. Nhñg tinh th” nµy r†t ÆÈc ÆËi vÌi mÈt sË loµi s©u b‰ nh≠ng lπi khńg ÆÈc vÌi nhi“u loµi kh∏c. Tinh th” protein ÆÈc c„ h◊nh qu∂ tr∏m ho∆c h◊nh lÀp ph≠¨ng. Sau khi nuËt ph∂i bµo tˆ c„ tinh th” protein ÆÈc, c¨ th” s©u b‰ bfi t™ li÷t vµ bfi ch’t sau 2 Æ’n 4 ngµy. Loµi vi khu»n Æ≠Óc quan t©m nghi™n c¯u nh†t lµ Baccillus thuringiensis. Tı loµi vi khu»n nµy ng≠Íi ta Æ∑ s∂n xu†t ra thuËc trı s©u Bt. Quy tr◊nh s∂n xu†t ch’ ph»m Bt Æ≠Óc tr◊nh bµy Î h◊nh 20.1. 60

Ch’ ph»m Bt Æ≠Óc sˆ dÙng Î n≠Ìc ta Æ” trı s©u r„m th´ng, s©u t¨, s©u khoang hπi rau c∂i, sÛp l¨...

H◊nh 20.1. Quy tr◊nh s∂n xu†t ch’ ph»m Bt theo c´ng ngh÷ l™n men hi’u kh›

II - Ch’ ph»m vi rÛt trı s©u Hi÷n nay, ng≠Íi ta Æ∑ ph∏t hi÷n h¨n 250 b÷nh vi rÛt Î 200 loµi s©u b‰. ô giai Æoπn s©u non, s©u b‰ d‘ bfi nhi‘m vi rÛt nh†t. Khi mæc b÷nh vi rÛt, c¨ th” s©u b‰ m“m nhÚn do c∏c m´ bfi tan r∑. Mµu sæc vµ ÆÈ c®ng cÒa c¨ th” bi’n ÆÊi. ß” s∂n xu†t ra ch’ ph»m vi rÛt trı s©u, ng≠Íi ta g©y nhi‘m vi rÛt nh©n Æa di÷n (NPV) tr™n s©u non (vÀt chÒ). Nghi“n n∏t s©u non Æ∑ bfi nhi‘m vi rÛt vµ pha vÌi n≠Ìc theo tÿ l÷ nh†t Æfinh, l‰c l†y n≠Ìc dfich ta thu Æ≠Óc dfich vi rÛt ÆÀm Æ∆c. Tı dfich nµy s∂n xu†t ra ch’ ph»m thuËc trı H◊nh 20.2. Quy tr◊nh cńg ngh÷ s∂n xu†t ch’ ph»m vi s©u N.P.V (h.20.2). rÛt trı s©u 61

Ch’ ph»m N.P.V Æ≠Óc sˆ dÙng Î n≠Ìc ta Æ” trı s©u r„m thńg, s©u Æo, s©u xanh hπi bńg, Æay, thuËc l∏... III - Ch’ ph»m n†m trı s©u C„ r†t nhi“u nh„m n†m g©y b÷nh cho s©u b‰. Trong sË nµy c„ hai nh„m : n†m tÛi vµ n†m ph†n træng Æ≠Óc ¯ng dÙng rÈng r∑i trong phflng trı dfich hπi c©y trÂng. N†m tÛi k› sinh tr™n nhi“u loµi s©u b‰ vµ r÷p kh∏c nhau. Sau khi bfi nhi‘m n†m, c¨ th” s©u bfi tr≠¨ng l™n. N†m cµng ph∏t tri”n th◊ c∏c h÷ c¨ quan cÒa s©u b‰ cµng bfi äp vµo thµnh c¨ th”. S©u b‰ y’u d«n rÂi ch’t. GiËng thu«n (Beauveria bassiana)

M´i tr≠Íng nh©n sinh khËi (C∏m, ng´, Æ≠Íng)

R∂i m·ng Æ” h◊nh thµnh bµo tˆ trong Æi“u ki÷n tho∏ng kh›

Thu sinh khËi n†m

- S†y, Æ„ng g„i - B∂o qu∂n - Sˆ dÙng

H◊nh 20.3. Quy tr◊nh s∂n xu†t ch’ ph»m n†m trı s©u

N†m ph†n træng c„ kh∂ n®ng g©y b÷nh cho kho∂ng 200 loµi s©u b‰. Khi bfi nhi‘m b÷nh, c¨ th” s©u bfi c¯ng lπi vµ træng nh≠ ræc bÈt. S©u b‰ bfi ch’t sau vµi ngµy nhi‘m b÷nh. Tı n†m ph†n træng (Beauveria bassiana) ng≠Íi ta s∂n xu†t ra ch’ ph»m n†m Beauveria bassiana trı s©u hπi c©y trÂng. Quy tr◊nh cńg ngh÷ s∂n xu†t n†m trı s©u Æ≠Óc tr◊nh bµy Î h◊nh 20.3. Ch’ ph»m Beauveria bassiana c„ th” trı Æ≠Óc s©u r„m thńg, s©u ÆÙc th©n ng´, r«y n©u hπi lÛa, b‰ c∏nh c¯ng hπi khoai t©y... C©u h·i 1. Th’ nµo lµ ch’ ph»m vi khu»n trı s©u ? N™u quy tr◊nh cńg ngh÷ s∂n xu†t ch’ ph»m vi khu»n trı s©u. 2. Th’ nµo lµ ch’ ph»m vi rÛt trı s©u ? N™u quy tr◊nh cńg ngh÷ s∂n xu†t ch’ ph»m vi rÛt trı s©u. 3. Th’ nµo lµ ch’ ph»m n†m trı s©u ? N™u quy tr◊nh cńg ngh÷ s∂n xu†t ch’ ph»m n†m trı s©u.

Bµi

21 §n tÀp ch≠¨ng 1 H÷ thËng vµ khæc s©u mÈt sË ki’n th¯c phÊ th´ng, c¨ b∂n nh†t v“ giËng c©y trÂng, Æ†t, ph©n b„n vµ b∂o v÷ c©y trÂng n´ng, l©m nghi÷p.

I - H÷ thËng ho∏ ki’n th¯c ch≠¨ng 1 - ph«n 1

II - C©u h·i ń tÀp ch≠¨ng 1 1. V◊ sao ph∂i kh∂o nghi÷m giËng c©y trÂng tr≠Ìc khi Æ≠a giËng mÌi vµo s∂n xu†t ? 2. Vœ vµ gi∂i th›ch s¨ ÆÂ h÷ thËng s∂n xu†t giËng c©y trÂng nńg nghi÷p. 3. N™u nhñg ¯ng dÙng cÒa cńg ngh÷ sinh h‰c trong s∂n xu†t giËng c©y trÂng nńg, l©m nghi÷p. 4. N™u Æfinh ngh‹a vµ c†u tπo cÒa keo Æ†t. 5. Th’ nµo lµ ph∂n ¯ng cÒa dung dfich Æ†t ? ß†t c„ nhñg loπi ÆÈ chua nµo ? 6. Th’ nµo lµ ÆÈ ph◊ nhi™u cÒa Æ†t ? ß” lµm t®ng ÆÈ ph◊ nhi™u cÒa Æ†t ng≠Íi ta th≠Íng sˆ dÙng c∏c bi÷n ph∏p nµo ? 7. Tr◊nh bµy s˘ h◊nh thµnh, t›nh ch†t vµ bi÷n ph∏p c∂i tπo Æ†t x∏m bπc mµu, Æ†t x„i mfln mπnh tr¨ s·i Æ∏, Æ†t m∆n, Æ†t phÃn. 8. N™u Æ∆c Æi”m vµ k‹ thuÀt sˆ dÙng ph©n ho∏ h‰c, ph©n h˜u c¨ vµ ph©n vi sinh vÀt. 9. N™u nhñg ¯ng dÙng cÒa cńg ngh÷ sinh h‰c trong s∂n xu†t ph©n b„n. 10. Tr◊nh bµy Æi“u ki÷n ph∏t sinh, ph∏t tri”n cÒa s©u, b÷nh hπi c©y trÂng nńg, l©m nghi÷p. 11. Th’ nµo lµ phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng ? N™u nhñg bi÷n ph∏p chÒ y’u trong phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng. 12. N™u ∂nh h≠Îng x†u cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ’n mí tr≠Íng xung quanh vµ bi÷n ph∏p hπn ch’. 13. N™u c¨ sÎ khoa h‰c vµ quy tr◊nh cńg ngh÷ s∂n xu†t c∏c ch’ ph»m vi khu»n, vi rÛt, n†m trı s©u b∂o v÷ c©y trÂng.

Ch≠¨ng 2 Ch®n nu´i, thu˚ s∂n Æπi c≠¨ng Bµi

22 Quy luÀt sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc cÒa vÀt nu´i - Hi”u Æ≠Óc kh∏i ni÷m vµ vai trﬂ cÒa s˘ sinh tr≠Îng vµ ph∏t dÙc. - Hi”u Æ≠Óc nÈi dung c¨ b∂n vµ ¯ng dÙng cÒa c∏c quy luÀt sinh tr≠Îng vµ ph∏t dÙc. - Hi”u Æ≠Óc c∏c y’u tË ∂nh h≠Îng Æ’n qu∏ tr◊nh sinh tr≠Îng vµ ph∏t dÙc.

I - Kh∏i ni÷m v“ s˘ sinh tr≠Îng vµ ph∏t dÙc Trong ch®n nuí, kh∏i ni÷m sinh tr≠Îng vµ ph∏t dÙc Æ≠Óc sˆ dÙng Æ” chÿ hai m∆t cÒa qu∏ tr◊nh ph∏t tri”n Î vÀt nuí. ß„ lµ qu∏ tr◊nh bi’n ÆÊi li™n tÙc c∂ v“ ch†t vµ l≠Óng tı khi tr¯ng Æ≠Óc thÙ tinh tπo thµnh hÓp tˆ, thµnh phí thai, Æ≠Óc sinh ra, lÌn l™n, tr≠Îng thµnh rÂi giµ cÁi. Sinh tr≠Îng vµ ph∏t dÙc lµ hai qu∏ tr◊nh kh∏c nhau nh≠ng thËng nh†t vÌi nhau, bÊ sung vµ hÁ trÓ nhau lµm cho c¨ th” ph∏t tri”n ngµy mÈt hoµn chÿnh. Vai trfl cÒa sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc trong qu∏ tr◊nh ph∏t tri”n Æ≠Óc minh hoπ Î s¨ ÆÂ sau (h.22.1) :

H◊nh 22.1. S¨ ÆÂ v“ vai trﬂ cÒa sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc Î vÀt nu´i

D˘a vµo s¨ ÆÂ, em h∑y cho bi’t vai trﬂ cÒa s˘ sinh tr≠Îng, s˘ ph∏t dÙc trong qu∏ tr◊nh ph∏t tri”n cÒa vÀt nu´i c„ g◊ kh∏c nhau ? 65

II - quy luÀt sinh tr≠Îng vµ ph∏t dÙc Qu∏ tr◊nh sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc tu©n theo mÈt sË quy luÀt c¨ b∂n sau : 1. Quy luÀt sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc theo giai Æoπn Trong qu∏ tr◊nh ph∏t tri”n, mÁi c∏ th” Æ“u ph∂i tr∂i qua nhñg giai Æoπn nh†t Æfinh. ô mÁi giai Æoπn c«n ph∂i c„ ch’ ÆÈ dinh d≠Ïng vµ ch®m s„c th›ch hÓp th◊ vÀt nuí mÌi c„ th” sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc tËt, cho nhi“u s∂n ph»m. C∏c giai Æoπn ph∏t tri”n cÒa mÈt sË vÀt nuí Æ≠Óc t„m tæt trong s¨ ÆÂ sau : GIAI ßOÑN PH§I THAI : - ThÍi k◊ ti“n phí (hÓp tˆ) - ThÍi k◊ phí - ThÍi k◊ thai

GIAI ßOÑN SAU PH§I THAI : - ThÍi k◊ bÛ s˜a - ThÍi k◊ sau bÛ s˜a

a) T„m tæt c∏c giai Æoπn ph∏t tri”n cÒa gia sÛc

ThÍi k◊ ph´i

C∏ bÈt

C∏ h≠¨ng

C∏ giËng

C∏ tr≠Îng thµnh

b) T„m tæt c∏c giai Æoπn ph∏t tri”n cÒa c∏ H◊nh 22.2. S¨ ÆÂ t„m tæt c∏c giai Æoπn ph∏t tri”n cÒa gia sÛc vµ c∏

2. Quy luÀt sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc khńg ÆÂng Æ“u Trong qu∏ tr◊nh ph∏t tri”n cÒa vÀt nuí, s˘ sinh tr≠Îng vµ ph∏t dÙc di‘n ra ÆÂng thÍi nh≠ng khńg ÆÂng Æ“u. Tu˙ tıng thÍi k◊, c„ lÛc sinh tr≠Îng nhanh, ph∏t dÙc chÀm vµ ng≠Óc lπi. V› dÙ : - Giai Æoπn Æ«u cÒa thÍi k◊ phí thai, qu∏ tr◊nh ph∏t dÙc mπnh, nh≠ng cuËi giai Æoπn phí thai th◊ qu∏ tr◊nh ph∏t dÙc chÀm vµ sinh tr≠Îng nhanh h¨n. - ThÍi k◊ thµnh thÙc, khËi l≠Óng cÒa vÀt nuí t®ng nhanh do c¨ vµ x≠¨ng ph∏t tri”n mπnh, nh≠ng tı thÍi k◊ tr≠Îng thµnh trÎ Æi th◊ chÒ y’u chÿ t›ch lu¸ mÏ. Em h∑y cho bi’t v◊ sao c«n næm Æ≠Óc quy luÀt sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc khńg ÆÂng Æ“u ? 3. Quy luÀt sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc theo chu k◊ Trong qu∏ tr◊nh ph∏t tri”n cÒa vÀt nuí, c∏c hoπt ÆÈng sinh l›, c∏c qu∏ tr◊nh trao ÆÊi ch†t cÒa c¨ th” di‘n ra lÛc t®ng, lÛc gi∂m c„ t›nh chu k◊. V› dÙ : ngµy hoπt ÆÈng nhi“u, trao ÆÊi ch†t t®ng, Æ™m ›t vÀn ÆÈng, trao ÆÊi ch†t gi∂m. 66

T›nh chu k◊ th” hi÷n r‚ nh†t Î hoπt ÆÈng sinh dÙc cÒa vÀt nuí c∏i : tr¯ng ch›n vµ rÙng cÔng vÌi hi÷n t≠Óng ÆÈng dÙc di‘n ra theo chu k◊ nh†t Æfinh v“ thÍi gian. Trong ch®n nuí, n’u hi”u bi’t r‚ quy luÀt nµy, ng≠Íi ch®n nuí c„ th” Æi“u khi”n qu∏ tr◊nh sinh s∂n cÒa vÀt nuí Æ” thu Æ≠Óc nhi“u lÓi ›ch kinh t’. III - C∏c y’u tË ∂nh h≠Îng Æ’n s˘ sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc C∏c y’u tË ∂nh h≠Îng Æ’n s˘ sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc cÒa vÀt nuí vµ c∏ Æ≠Óc t„m tæt trong hai s¨ ÆÂ Î c∏c h◊nh 22.3 a, b.

b) H◊nh 22.3. S¨ ÆÂ c∏c y’u tË ∂nh h≠Îng Æ’n sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc cÒa vÀt nu´i (a) vµ c∏ (b)

Em h∑y quan s∏t c∏c s¨ ÆÂ (h.22.3 a, b) vµ cho bi’t : ß” vÀt nuí vµ c∏ sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc tËt c«n t∏c ÆÈng vµo nhñg y’u tË nµo ? C©u h·i 1. Th’ nµo lµ s˘ sinh tr≠Îng, s˘ ph∏t dÙc cÒa vÀt nuí ? Cho v› dÙ. 2. S˘ sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc cÒa vÀt nuí tu©n theo nhñg quy luÀt nµo ? 3. V◊ sao c«n ph∂i bi’t c∏c quy luÀt sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc cÒa vÀt nuí ? 4. Nhñg y’u tË nµo ∂nh h≠Îng Æ’n qu∏ tr◊nh sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc cÒa vÀt nuí ? Thńg tin bÊ sung ßËi vÌi ng≠Íi, Æ” ph©n bi÷t giÌi nam vµ giÌi n˜ ng≠Íi ta dÔng tı giÌi t›nh, cfln ÆËi vÌi vÀt nuí dÔng tı t›nh bi÷t. 67

Bµi

23 Ch‰n l‰c giËng vÀt nuí - Bi’t Æ≠Óc c∏c chÿ ti™u c¨ b∂n Æ” Æ∏nh gi∏ ch‰n l‰c vÀt nuí. - Bi’t Æ≠Óc mÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch‰n l‰c giËng vÀt nuí Æang sˆ dÙng phÊ bi’n Î n≠Ìc ta.

I - C∏c chÿ ti™u c¨ b∂n Æ” Æ∏nh gi∏ ch‰n l‰c vÀt nuí Khi ti’n hµnh cńg t∏c giËng, ng≠Íi ta c®n c¯ vµo c∏c chÿ ti™u : ngoπi h◊nh, th” ch†t, sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc vµ s¯c s∂n xu†t Æ” Æ∏nh gi∏ ch‰n l‰c vÀt nuí. 1. Ngoπi h◊nh, th” ch†t a) Ngoπi h◊nh lµ h◊nh d∏ng b™n ngoµi cÒa con vÀt, mang Æ∆c Æi”m Æ∆c tr≠ng cÒa giËng. Thńg qua ngoπi h◊nh, c„ th” ph©n bi÷t Æ≠Óc giËng nµy vÌi giËng kh∏c, nhÀn Æfinh Æ≠Óc t◊nh trπng s¯c khoŒ, c†u trÛc, hoπt ÆÈng cÒa c∏c bÈ phÀn b™n trong c¨ th” vµ d˘ Æo∏n Æ≠Óc kh∂ n®ng s∂n xu†t cÒa vÀt nuí. Em h∑y quan s∏t h◊nh 23 vµ cho bi’t ngoπi h◊nh cÒa bfl h≠Ìng thfit vµ h≠Ìng sã c„ nhñg Æ∆c Æi”m g◊ li™n quan Æ’n h≠Ìng s∂n xu†t cÒa chÛng ?

H◊nh 23. Ngoπi h◊nh cÒa bfl h≠Ìng sã vµ bfl h≠Ìng thfit a) Ngoπi h◊nh cÒa bfl h≠Ìng sã ; b) Ngoπi h◊nh cÒa bfl h≠Ìng thfit

b) Th” ch†t lµ ch†t l≠Óng b™n trong c¨ th” cÒa vÀt nuí. Th” ch†t Æ≠Óc h◊nh thµnh bÎi t›nh di truy“n vµ Æi“u ki÷n ph∏t tri”n c∏ th” cÒa vÀt nuí. Th” ch†t c„ li™n quan Æ’n s¯c s∂n xu†t vµ kh∂ n®ng th›ch nghi vÌi Æi“u ki÷n mí tr≠Íng sËng cÒa con vÀt. 68

2. Kh∂ n®ng sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc Kh∂ n®ng sinh tr≠Îng cÒa vÀt nuí th≠Íng Æ≠Óc Æ∏nh gi∏ bªng tËc ÆÈ t®ng khËi l≠Óng c¨ th” (t›nh bªng g/ngµy hay kg/th∏ng) vµ m¯c ti™u tËn th¯c ®n (sË kg th¯c ®n Æ” t®ng 1kg khËi l≠Óng c¨ th”). Kh∂ n®ng sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc lµ c®n c¯ quan tr‰ng Æ” Æ∏nh gi∏ ch‰n l‰c. Con vÀt Æ≠Óc ch‰n lµm giËng ph∂i c„ kh∂ n®ng sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc tËt, ngh‹a lµ ph∂i lÌn nhanh, m¯c ti™u tËn th¯c ®n th†p, c¨ th” ph∏t tri”n hoµn thi÷n, s˘ thµnh thÙc t›nh dÙc bi”u hi÷n r‚, phÔ hÓp vÌi ÆÈ tuÊi cÒa tıng giËng. 3. S¯c s∂n xu†t S¯c s∂n xu†t cÒa vÀt nuí lµ m¯c ÆÈ s∂n xu†t ra s∂n ph»m cÒa chÛng nh≠ : kh∂ n®ng lµm vi÷c, kh∂ n®ng sinh s∂n, cho thfit, cho tr¯ng, sã... GiËng vÀt nuí kh∏c nhau c„ s¯c s∂n xu†t kh∏c nhau, tuy nhi™n cÚng cfln phÙ thuÈc vµo ch’ ÆÈ ch®m s„c, nuí d≠Ïng vµ Æ∆c Æi”m c∏ th”. II - MÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch‰n l‰c giËng vÀt nuí 1. Ch‰n l‰c hµng loπt lµ ph≠¨ng ph∏p Æ≠Óc ∏p dÙng khi c«n ch‰n l‰c mÈt sË l≠Óng nhi“u vÀt nuí mÈt lÛc hay trong mÈt thÍi gian ngæn. Ph≠¨ng ph∏p nµy th≠Íng sˆ dÙng Æ” ch‰n giËng ti”u gia sÛc vµ gia c«m c∏i sinh s∂n. Tr≠Ìc khi ch‰n l‰c, ng≠Íi ta Æ∆t ra nhñg ti™u chu»n cÙ th” v“ c∏c chÿ ti™u ch‰n l‰c ÆËi vÌi con vÀt giËng. Sau Æ„ d˘a vµo c∏c sË li÷u theo d‚i Æ≠Óc tr™n Æµn vÀt nuí Æ” l˘a ch‰n. Nhñg c∏ th” Æπt ti™u chu»n sœ Æ≠Óc gi˜ lπi lµm giËng. Ph≠¨ng ph∏p nµy c„ ≠u Æi”m lµ nhanh, Æ¨n gi∂n, khńg tËn käm vµ d‘ th˘c hi÷n nh≠ng hi÷u qu∂ ch‰n l‰c khńg cao. 2. Ch‰n l‰c c∏ th” Æ≠Óc ti’n hµnh tπi c∏c trung t©m giËng Æ” ch‰n l‰c vÀt nuí c«n Æπt y™u c«u cao v“ ch†t l≠Óng giËng (th≠Íng lµ Æ˘c giËng). Qu∏ tr◊nh ch‰n l‰c gÂm 3 b≠Ìc : a) Ch‰n l‰c tÊ ti™n lµ d˘a vµo ph∂ h÷ (l› lfich) Æ” xem xät c∏c ÆÍi tÊ ti™n cÒa con vÀt tËt hay x†u vµ d˘ Æo∏n c∏c ph»m ch†t sœ c„ Æ≠Óc Î ÆÍi con. C∏ th” nµo c„ tÊ ti™n tËt v“ nhi“u m∆t lµ c∏ th” c„ tri”n v‰ng tËt. b) Ch‰n l‰c b∂n th©n. C∏c con vÀt tham gia ch‰n l‰c Æ≠Óc nuí trong Æi“u ki÷n ti™u chu»n v“ chuÂng trπi, ch®m s„c nuí d≠Ïng trong mÈt kho∂ng thÍi gian nh†t Æfinh tu˙ loµi vµ Æ≠Óc theo d‚i ch∆t chœ v“ c∏c chÿ ti™u ch‰n l‰c (giai Æoπn nµy g‰i lµ ki”m tra n®ng su†t c∏ th”). Nhñg c∏ th” c„ k’t qu∂ ki”m tra tËt nh†t sœ Æ≠Óc ch‰n lµm giËng. 69

c) Ki”m tra ÆÍi sau nhªm x∏c Æfinh kh∂ n®ng di truy“n c∏c t›nh trπng tËt cÒa b∂n th©n con vÀt cho ÆÍi sau. Khi Æ∏nh gi∏, ng≠Íi ta c®n c¯ vµo ph»m ch†t cÒa ÆÍi con Æ” quy’t Æfinh c„ ti’p tÙc sˆ dÙng bË ho∆c mã chÛng lµm giËng hay khńg. Ph≠¨ng ph∏p nµy Æπt Æ≠Óc hi÷u qu∂ ch‰n l‰c cao nh≠ng c«n nhi“u thÍi gian, Æi“u ki÷n c¨ sÎ vÀt ch†t tËt vµ ph∂i c„ tr◊nh ÆÈ khoa h‰c - k‹ thuÀt cao. C©u h·i 1. Tr◊nh bµy nhñg chÿ ti™u c¨ b∂n Æ” Æ∏nh gi∏ ch‰n l‰c vÀt nuí lµm giËng. 2. Tr◊nh bµy ph≠¨ng ph∏p ch‰n l‰c hµng loπt. `ng dÙng vµ ≠u, nh≠Óc Æi”m cÒa ph≠¨ng ph∏p nµy. 3. Tr◊nh bµy ph≠¨ng ph∏p ch‰n l‰c c∏ th” vµ n™u ≠u, nh≠Óc Æi”m cÒa ph≠¨ng ph∏p nµy.

Bµi

24 Th˘c hµnh : Quan s∏t, nhÀn dπng ngoπi h◊nh giËng vÀt nuí - NhÀn dπng Æ≠Óc mÈt sË giËng vÀt nuí phÊ bi’n trong n≠Ìc (ho∆c c„ Î Æfia ph≠¨ng) vµ h≠Ìng s∂n xu†t cÒa chÛng. - Th˘c hi÷n ÆÛng quy tr◊nh, b∂o Æ∂m an toµn lao ÆÈng vµ v÷ sinh mí tr≠Íng.

I - chu»n bfi 1. Chu»n bfi ›t nh†t hai giËng vÀt nuí kh∏c nhau cÒa cÔng mÈt loµi trong sË c∏c vÀt nuí phÊ bi’n trong n≠Ìc hay c∏c giËng sΩn c„ Î Æfia ph≠¨ng. V› dÙ : lÓn M„ng C∏i vµ Yo„c sai, bfl Vµng vµ bfl Lai Sin... N’u khńg c„ vÀt nuí thÀt, c„ th” sˆ dÙng tranh, ∂nh ho∆c b®ng h◊nh. 2. T≠ li÷u v“ kh∂ n®ng s∂n xu†t, h◊nh th¯c nuí d≠Ïng cÒa c∏c giËng. II - Quy tr◊nh th˘c hµnh 1. Quan s∏t tr™n con vÀt thÀt ho∆c h◊nh ∂nh mÈt sË giËng vÀt nuí v“ c∏c chÿ ti™u sau : - C∏c Æ∆c Æi”m ngoπi h◊nh Æ∆c tr≠ng d‘ nhÀn bi’t nh†t cÒa giËng (Æ” ph©n 70

bi÷t Æ≠Óc vÌi giËng kh∏c) : mµu sæc lńg, da cÒa giËng, Æ«u, cÊ, sıng, y’m... (ÆËi vÌi tr©u, bfl), tai, m‚m... (ÆËi vÌi lÓn (heo)), m·, mµo, ch©n... (ÆËi vÌi gµ, vfit, ngan (vfit Xi™m), ngÁng). - H◊nh d∏ng tÊng th” vµ chi ti’t c∏c bÈ phÀn c„ li™n quan Æ’n s¯c s∂n xu†t cÒa con vÀt (t«m v„c, th” h◊nh, c¨ bæp, b«u vÛ...) Æ” d˘ Æo∏n h≠Ìng s∂n xu†t cÒa n„. D≠Ìi Æ©y giÌi thi÷u mÈt sË giËng vÀt nuí Æi”n h◊nh Î n≠Ìc ta (h.24).

GiËng nÈi : Bﬂ Vµng Vi÷t Nam

GiËng nÈi : Bﬂ Lai Sin

GiËng nhÀp nÈi : Bﬂ Hµ Lan (Holstein Friesian)

Bfl lai : (bfl Æ˘c Hµ Lan x bfl c∏i Lai Sin)

GiËng nÈi : LÓn M„ng C∏i

GiËng nÈi : LÓn Ba X uy™n

GiËng nhÀp nÈi : LÓn Y o„c sai (Y orkshire) GiËng nhÀp nÈi : LÓn Lan Æ¨ rat (Landrace)

GiËng nÈi : Gµ Ri

GiËng nÈi : Gµ Tµu vµng

GiËng nhÀp nÈi : Gµ Tam hoµng

GiËng nhÀp nÈi : Gµ L≠¨ng ph≠Óng

GiËng nhÀp nÈi : Gµ Hai lai (Hyline)

GiËng nhÀp nÈi : Gµ Hu bat (Hubbard)

GiËng nÈi : Vﬁt c·

GiËng nÈi : Vﬁt b«u

GiËng nhÀp nÈi : Vﬁt Ka ki (Khaki Campbell)

GiËng nhÀp nÈi : Vﬁt Si™u thﬁt (CV Super M)

H◊nh 24. MÈt sË giËng vÀt nu´i Æi”n h◊nh Î n≠Ìc ta

2. NhÀn xät vµ tr◊nh bµy k’t qu∂ Sau khi quan s∏t, h∑y ghi k’t qu∂ nhÀn xät v“ Æ∆c Æi”m ngoπi h◊nh vµ d˘ Æo∏n h≠Ìng s∂n xu†t cÒa mÈt sË giËng vÀt nu´i theo m…u b∂ng 24 : B∂ng 24. NhÀn xät Æ∆c Æi”m ngoπi h◊nh c∏c giËng vÀt nu´i

GiËng vÀt nu´i V› dÙ : Gµ L≠¨ng ph≠Óng...

NguÂn gËc GiËng nhÀp nÈi

ß∆c Æi”m ngoπi h◊nh d‘ nhÀn bi’t Mµu l´ng Æa dπng, pha tπp, c„ ÆËm Æen, n©u hay mµu cµ cuËng tr™n n“n vµng, mµo cÍ, mµu Æ·. Th” h◊nh h≠Ìng ki™m dÙng thﬁt tr¯ng.

H≠Ìng s∂n xu†t Nu´i Æ” l†y thﬁt vµ tr¯ng.

III - ß∏nh gi∏ k’t qu∂ - H‰c sinh Æi“n vµo b∂ng vµ t˘ Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ th˘c hµnh. - Gi∏o vi™n Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ th˘c hµnh cÒa h‰c sinh th” hi÷n qua c∏c b∂ng. 73

Bµi

25 C∏c ph≠¨ng ph∏p nh©n giËng vÀt nu´i vµ thu˚ s∂n - Hi”u kh∏i ni÷m vµ mÙc Æ›ch cÒa nh©n giËng thu«n chÒng. - Hi”u kh∏i ni÷m, mÙc Æ›ch cÒa lai giËng vµ bi’t Æ≠Óc mÈt sË ph≠¨ng ph∏p lai th≠Íng sˆ dÙng trong ch®n nu´i vµ thu˚ s∂n.

Trong ch®n nuí vµ thu˚ s∂n, tu˙ mÙc Æ›ch nh©n giËng mµ ng≠Íi ta sˆ dÙng ph≠¨ng ph∏p nh©n giËng thu«n chÒng hay lai giËng. I - Nh©n giËng thu«n chÒng 1. Kh∏i ni÷m Nh©n giËng thu«n chÒng lµ ph≠¨ng ph∏p cho ghäp Æí giao phËi giã 2 c∏ th” Æ˘c vµ c∏i cÔng giËng Æ” c„ Æ≠Óc ÆÍi con mang hoµn toµn c∏c Æ∆c t›nh di truy“n cÒa giËng Æ„. V› dÙ : lÓn (heo) Æ˘c M„ng C∏i x lÓn n∏i M„ng C∏i →th’ h÷ con Æ“u lµ lÓn M„ng C∏i. 2. MÙc Æ›ch

H◊nh 25.1. S¨ ÆÂ mÙc Æ›ch cÒa nh©n giËng thu«n chÒng

II - lai giËng 1. Kh∏i ni÷m Lai giËng lµ ph≠¨ng ph∏p cho ghäp Æí giao phËi giã c∏c c∏ th” kh∏c giËng nhªm tπo ra con lai mang nhñg t›nh trπng di truy“n mÌi, tËt h¨n bË mã. 74

2. MÙc Æ›ch - Lµm thay ÆÊi Æ∆c t›nh di truy“n cÒa giËng Æ∑ c„ ho∆c tπo ra giËng mÌi. - Sˆ dÙng ≠u th’ lai, lµm t®ng s¯c sËng vµ kh∂ n®ng s∂n xu†t Î ÆÍi con, nhªm thu Æ≠Óc hi÷u qu∂ cao trong ch®n nuí vµ thu˚ s∂n. 3. MÈt sË ph≠¨ng ph∏p lai Tu˙ mÙc Æ›ch, th≠Íng sˆ dÙng mÈt sË ph≠¨ng ph∏p lai sau : a) Lai kinh t’ lµ ph≠¨ng ph∏p cho lai giã c∏c c∏ th” kh∏c giËng Æ” tπo ra con lai c„ s¯c s∂n xu†t cao h¨n. T†t c∂ con lai Æ“u sˆ dÙng Æ” nuí l†y s∂n ph»m, khńg dÔng Æ” lµm giËng. Lai kinh t’ Æ¨n gi∂n lµ lai giã hai giËng (h. 25.2), lai kinh t’ ph¯c tπp lµ lai tı ba giËng trÎ l™n (h. 25.3, 25.4).

H◊nh 25.2. S¨ ÆÂ lai kinh t’ Æ¨n gi∂n (hai giËng)

H◊nh 25.3. S¨ ÆÂ lai kinh t’ ph¯c tπp (ba giËng)

H◊nh 25.4. MÈt c´ng th¯c lai kinh t’ ph¯c tπp (bËn giËng lÓn ngoπi)

Em h∑y cho v› dÙ v“ nhñg cńg th¯c lai kinh t’ mµ em bi’t trong s∂n xu†t Î Æfia ph≠¨ng. b) Lai g©y thµnh (lai tÊ hÓp) lµ ph≠¨ng ph∏p lai hai hay nhi“u giËng, sau Æ„ ch‰n l‰c c∏c ÆÍi lai tËt Æ” nh©n l™n tπo thµnh giËng mÌi. Ph≠¨ng ph∏p lai g©y thµnh Æ≠Óc sˆ dÙng nhi“u trong ch®n nuí vµ thu˚ s∂n. H«u h’t c∏c giËng vÀt nuí vµ thu˚ s∂n n®ng su†t cao Æ“u Æ≠Óc tπo ra bªng lai g©y thµnh.

nh©n giËng thu«n chÒng,

H◊nh 25.5. C´ng th¯c lai tπo giËng c∏ chäp V1 Î n≠Ìc ta

ß∆c Æi”m cÒa c∏c giËng c∏ trong cńg th¯c lai : C∏ chäp Vi÷t Nam : thfit ngon, chfiu Æ≠Óc mí tr≠Íng khńg thuÀn lÓi. C∏ chäp Hung-ga-ri : to khoŒ, nhi“u thfit, lÌn nhanh nh≠ng khńg th›ch nghi vÌi Æi“u ki÷n næng, n„ng, b»n. C∏ chäp lai F1 : c„ ≠u Æi”m cÒa c∂ c∏ bË vµ mã. C∏ F1 khńg sinh s∂n nh©n tπo Æ≠Óc n™n s∂n xu†t giËng kh„ kh®n. C∏ chäp vµng In-Æ´-n™-xi-a lÌn nhanh, to, ngoπi h◊nh Æãp. C∏ chäp V1 lµ giËng mÌi Æ≠Óc tπo ra, c„ ≠u Æi”m cÒa c∂ c∏ bË vµ mã, c„ th” cho ÆŒ vµ thÙ tinh nh©n tπo n™n s∂n xu†t c∏ giËng d‘ dµng. Qua v› dÙ tr™n, em h∑y cho bi’t ph≠¨ng ph∏p lai g©y thµnh c„ ≠u Æi”m g◊ ? C©u h·i 1. Tr◊nh bµy kh∏i ni÷m vµ mÙc Æ›ch cÒa vi÷c nh©n giËng thu«n chÒng. 2. Tr◊nh bµy kh∏i ni÷m vµ mÙc Æ›ch cÒa vi÷c lai giËng. 3. Th’ nµo lµ lai kinh t’, vœ s¨ ÆÂ lai kinh t’ hai giËng vµ lai kinh t’ ba giËng ? Cho v› dÙ. 4. Th’ nµo lµ lai g©y thµnh ? MÙc Æ›ch cÒa lai g©y thµnh c„ g◊ giËng vµ kh∏c lai kinh t’ ? 76

Bµi

26 S∂n xu†t giËng trong ch®n nuí vµ thu˚ s∂n - Hi”u Æ≠Óc c∏ch tÊ ch¯c vµ Æ∆c Æi”m cÒa h÷ thËng nh©n giËng vÀt nuí. - Hi”u Æ≠Óc quy tr◊nh s∂n xu†t con giËng trong ch®n nuí vµ thu˚ s∂n.

I - H÷ thËng nh©n giËng vÀt nuí 1. TÊ ch¯c c∏c Æµn giËng trong h÷ thËng nh©n giËng ß” ti’n hµnh cńg t∏c giËng mÈt c∏ch hi÷u qu∂ nh†t, ng≠Íi ta chia vÀt nuí giËng thµnh c∏c Æµn kh∏c nhau theo gi∏ trfi cÒa n„ nh≠ sau : a) ßµn hπt nh©n lµ Æµn giËng c„ ph»m ch†t cao nh†t, Æ≠Óc nuí d≠Ïng trong Æi“u ki÷n tËt nh†t, ch‰n l‰c khæt khe nh†t vµ c„ ti’n bÈ di truy“n lÌn nh†t. SË l≠Óng vÀt nuí trong Æµn hπt nh©n khńg nhi“u. b) ßµn nh©n giËng do Æµn hπt nh©n sinh ra Æ” nh©n nhanh Æµn giËng tËt. ßµn nh©n giËng c„ n®ng su†t, m¯c ÆÈ nuí d≠Ïng, ch‰n l‰c vµ c„ ti’n bÈ di truy“n th†p h¨n Æµn hπt nh©n nh≠ng c„ sË l≠Óng vÀt nuí nhi“u h¨n. c) ßµn th≠¨ng ph»m do Æµn nh©n giËng sinh ra Æ” s∂n xu†t ra c∏c con vÀt th≠¨ng ph»m nh≠ : lÓn Æ” nuí thfit, bfl Æ” nuí thfit ho∆c s∂n xu†t sã, gµ Æ” nuí thfit ho∆c s∂n xu†t tr¯ng... ßµn th≠¨ng ph»m c„ n®ng su†t, m¯c ÆÈ nuí d≠Ïng vµ ch‰n l‰c th†p nh†t nh≠ng c„ sË l≠Óng vÀt nuí nhi“u nh†t. C∏ch tÊ ch¯c h÷ thËng nh©n giËng nh≠ tr™n Æ≠Óc m´ t∂ bªng mÈt m´ h◊nh h◊nh th∏p - g‰i lµ h÷ thËng nh©n giËng h◊nh th∏p (h◊nh 26.1).

H◊nh 26.1. M´ h◊nh h÷ thËng nh©n giËng h◊nh th∏p

2. ß∆c Æi”m cÒa h÷ thËng nh©n giËng h◊nh th∏p - Chÿ trong tr≠Íng hÓp c∂ ba Æµn giËng Æ“u lµ thu«n chÒng th◊ n®ng su†t cÒa chÛng mÌi x’p theo th¯ t˘ tr™n. N’u c∏c Æµn nh©n giËng vµ th≠¨ng ph»m lµ con lai th◊ n®ng su†t cÒa Æµn nh©n giËng cao h¨n Æµn hπt nh©n vµ Æµn th≠¨ng ph»m cao h¨n Æµn nh©n giËng do c„ ≠u th’ lai. - Trong h÷ thËng nh©n giËng h◊nh th∏p, chÿ Æ≠Óc phäp Æ≠a con giËng tı Æµn hπt nh©n xuËng Æµn nh©n giËng vµ tı Æµn nh©n giËng xuËng Æµn th≠¨ng ph»m, kh´ng Æ≠Óc lµm ng≠Óc lπi. II - Quy tr◊nh s∂n xu†t con giËng 1. Quy tr◊nh s∂n xu†t gia sÛc giËng Quy tr◊nh s∂n xu†t gia sÛc giËng Æ≠Óc t„m tæt trong s¨ ÆÂ sau (h.26.2) :

H◊nh 26.2. S¨ ÆÂ t„m tæt quy tr◊nh s∂n xu†t gia sÛc giËng

2. Quy tr◊nh s∂n xu†t c∏ giËng

H◊nh 26.3. S¨ ÆÂ t„m tæt quy tr◊nh s∂n xu†t c∏ giËng

Em h∑y nghi™n c¯u hai s¨ ÆÂ (h.26.2, 26.3) vµ cho bi’t c∏c cńg Æoπn trong quy tr◊nh s∂n xu†t c∏ giËng vµ gia sÛc giËng c„ Æi”m g◊ giËng vµ kh∏c nhau ? C©u h·i 1. Em h∑y tr◊nh bµy c∏ch tÊ ch¯c h÷ thËng nh©n giËng vÀt nuí. 2. Tr◊nh bµy c∏c cńg Æoπn cÒa quy tr◊nh s∂n xu†t gia sÛc giËng. 3. Tr◊nh bµy c∏c cńg Æoπn cÒa quy tr◊nh s∂n xu†t c∏ giËng. Thńg tin bÊ sung Ti’n bÈ di truy“n lµ s˘ t®ng gi∏ trfi cÒa c∏c Æ∆c t›nh tËt Î th’ h÷ con so vÌi th’ h÷ bË mã chÛng. 78

Bµi

27 `ng dÙng cńg ngh÷ t’ bµo trong cńg t∏c giËng Bi’t Æ≠Óc kh∏i ni÷m, c¨ sÎ khoa h‰c vµ c∏c b≠Ìc c¨ b∂n trong cńg ngh÷ c†y truy“n phí bfl.

Cńg ngh÷ t’ bµo Æ≠Óc ¯ng dÙng nhi“u trong ch®n nuí nh≠ : thÙ tinh trong Ëng nghi÷m, cæt phí, nh©n phí tı t’ bµo Æ¨n... thÀm ch› ng≠Íi ta cfln c„ th” tπo ra mÈt c¨ th” sËng mÌi tı mÈt t’ bµo sinh d≠Ïng cÒa c¨ th” nh≠ tr≠Íng hÓp tπo ra con cıu Dolly. MÈt trong nhñg ¯ng dÙng cńg ngh÷ t’ bµo g„p ph«n ph∏t tri”n nhanh v“ sË l≠Óng vµ ch†t l≠Óng bfl giËng cho ngµnh ch®n nuí - Æ„ lµ cńg ngh÷ c†y truy“n phí bfl. I - Kh∏i ni÷m Cńg ngh÷ c†y truy“n phí bfl lµ mÈt qu∏ tr◊nh Æ≠a phí Æ≠Óc tπo ra tı c¨ th” bfl mã nµy (bfl cho phí) vµo c¨ th” bfl mã kh∏c (bfl nhÀn phí), phí v…n sËng vµ ph∏t tri”n tËt, tπo thµnh c∏ th” mÌi vµ Æ≠Óc sinh ra b◊nh th≠Íng. II - C¨ sÎ khoa h‰c - Phí c„ th” coi lµ mÈt c¨ th” ÆÈc lÀp Î giai Æoπn Æ«u cÒa qu∏ tr◊nh ph∏t tri”n. N’u Æ≠Óc chuy”n vµo c¨ th” kh∏c c„ trπng th∏i sinh l› sinh dÙc phÔ hÓp vÌi trπng th∏i cÒa c∏ th” cho phí (ho∆c phÔ hÓp vÌi tuÊi phí) th◊ n„ v…n sËng vµ ph∏t tri”n b◊nh th≠Íng. S˘ phÔ hÓp nµy g‰i lµ s˘ ÆÂng pha. - Hoπt ÆÈng sinh dÙc cÒa vÀt nuí do c∏c ho„c mń sinh dÙc Æi“u ti’t. Bªng c∏c ch’ ph»m sinh h‰c ch¯a ho„c mń hay ho„c mń nh©n tπo, con ng≠Íi c„ th” Æi“u khi”n sinh s∂n cÒa vÀt nuí theo ˝ muËn (v› dÙ : G©y ÆÈng dÙc ÆÂng pha hay g©y rÙng tr¯ng hµng loπt). III - Quy tr◊nh cńg ngh÷ c†y truy“n phí bfl C∏c b≠Ìc c¨ b∂n trong cńg ngh÷ c†y truy“n phí bfl Æ≠Óc m´ t∂ kh∏i qu∏t trong h◊nh sau (h.27.1) : 79

H◊nh 27.1. C∏c b≠Ìc c¨ b∂n trong cńg ngh÷ c†y truy“n phí bfl

Em h∑y quan s∏t h◊nh 27.1 vµ cho bi’t : - ß” th˘c hi÷n c†y truy“n phí, c«n ph∂i c„ nhñg Æi“u ki÷n g◊ ? - C†y truy“n phí c„ nhñg lÓi ›ch g◊ ?

H◊nh 27.2. a) Phí Î giai Æoπn 8 t’ bµo ; b) Nhñg con b™ Æ≠Óc sinh ra tı cńg ngh÷ c†y truy“n phí

C©u h·i 1. Cńg ngh÷ c†y truy“n phí lµ g◊ ? Tr◊nh bµy c¨ sÎ khoa h‰c cÒa vi÷c c†y truy“n phí. 2. H∑y n™u tr◊nh t˘ c∏c cńg Æoπn cÒa cńg ngh÷ c†y truy“n phí bfl.

Bµi

28 Nhu c«u dinh d≠Ïng cÒa vÀt nuí - Bi’t Æ≠Óc nhu c«u dinh d≠Ïng cÒa vÀt nuí. - Bi’t Æ≠Óc th’ nµo lµ ti™u chu»n, kh»u ph«n ®n cÒa vÀt nuí. - Bi’t Æ≠Óc nguy™n tæc phËi hÓp kh»u ph«n.

I - nhu c«u dinh d≠Ïng cÒa vÀt nuí VÀt nuí muËn tÂn tπi, lÌn l™n, lµm vi÷c vµ tπo ra c∏c loπi s∂n ph»m th◊ c«n Æ≠Óc cung c†p ch†t dinh d≠Ïng. Nhu c«u dinh d≠Ïng cÒa vÀt nuí kh∏c nhau tu˙ thuÈc vµo loµi, giËng, l¯a tuÊi, t›nh bi÷t, Æ∆c Æi”m sinh l›, giai Æoπn ph∏t tri”n c¨ th” vµ Æ∆c Æi”m s∂n xu†t cÒa con vÀt. Nhu c«u dinh d≠Ïng cÒa vÀt nuí Æ≠Óc kh∏i qu∏t trong h◊nh 28.1 :

H◊nh 28.1. S¨ ÆÂ v“ nhu c«u dinh d≠Ïng cÒa vÀt nu´i

Em h∑y d˘a vµo s¨ ÆÂ tr™n Æ” x∏c Æfinh nhu c«u dinh d≠Ïng cho nhñg vÀt nuí sau : nuí l†y thfit, s¯c käo, mang thai, ÆŒ tr¯ng vµ Æ˘c giËng. 81

II - Ti™u chu»n ®n cÒa vÀt nuí 1. Kh∏i ni÷m Ti™u chu»n ®n cÒa vÀt nuí lµ nhñg quy Æfinh v“ m¯c ®n c«n cung c†p cho mÈt vÀt nuí trong mÈt ngµy Æ™m Æ” Æ∏p ¯ng nhu c«u dinh d≠Ïng cÒa n„. Ti™u chu»n ®n Æ≠Óc bi”u thfi bªng c∏c chÿ sË dinh d≠Ïng. MuËn x©y d˘ng ti™u chu»n ®n cho vÀt nuí, ng≠Íi ta ph∂i lµm th› nghi÷m vÌi tıng loµi, tıng ÆÈ tuÊi, khËi l≠Óng c¨ th”, trπng th∏i sinh l› vµ kh∂ n®ng s∂n xu†t cÒa chÛng. 2. C∏c chÿ sË dinh d≠Ïng bi”u thfi ti™u chu»n ®n a) N®ng l≠Óng. Trong c∏c ch†t gluxit, lipit vµ protein th◊ lipit lµ ch†t dinh d≠Ïng giµu n®ng l≠Óng nh†t. Tuy nhi™n tinh bÈt lπi lµ nguÂn cung c†p n®ng l≠Óng chÒ y’u cho vÀt nuí. N®ng l≠Óng trong th¯c ®n Æ≠Óc t›nh bªng calo ho∆c jun. b) Protein. Protein trong th¯c ®n Æ≠Óc vÀt nuí ®n vµo, mÈt ph«n bfi th∂i ra theo ph©n vµ n≠Ìc ti”u. Ph«n cfln lπi Æ≠Óc c¨ th” sˆ dÙng Æ” tÊng hÓp c∏c hoπt ch†t sinh h‰c, c∏c m´ vµ tπo s∂n ph»m. Nhu c«u protein Æ≠Óc t›nh theo tÿ l÷ % protein th´ trong vÀt ch†t kh´ cÒa kh»u ph«n hay sË gam protein ti™u ho∏ /1 kg th¯c ®n. Theo em, vÀt nuí sœ bfi ∂nh h≠Îng nh≠ th’ nµo n’u kh»u ph«n ®n thi’u protein ? c) Kho∏ng. Nhu c«u v“ kho∏ng cÒa vÀt nuí gÂm :

H◊nh 28.2. S¨ ÆÂ v“ nhu c«u ch†t kho∏ng cÒa vÀt nu´i

d) Vitamin c„ t∏c dÙng Æi“u hoµ c∏c qu∏ tr◊nh trao ÆÊi ch†t trong c¨ th”. Nhu c«u vitamin c„ th” t›nh bªng UI (Æ¨n vfi quËc t’), mg ho∆c µg/kg th¯c ®n, tu˙ theo loπi vitamin sˆ dÙng. Ngoµi c∏c chÿ sË c¨ b∂n tr™n, khi x©y d˘ng ti™u chu»n ®n cho vÀt nuí cfln ph∂i quan t©m Æ’n hµm l≠Óng ch†t x¨ vµ hµm l≠Óng c∏c ax›t amin thi’t y’u trong kh»u ph«n ®n cho tıng loπi vÀt nuí, Æ∆c bi÷t lµ gµ vµ lÓn (heo). 82

III - Kh»u ph«n ®n cÒa vÀt nuí 1. Kh∏i ni÷m Kh»u ph«n ®n cÒa vÀt nuí lµ ti™u chu»n ®n Æ∑ Æ≠Óc cÙ th” ho∏ bªng c∏c loπi th¯c ®n x∏c Æfinh vÌi khËi l≠Óng (ho∆c tÿ l÷) nh†t Æfinh. V› dÙ v“ ti™u chu»n vµ kh»u ph«n ®n cÒa vÀt nuí : ßËi t≠Óng vÀt nuí

Ti™u chu»n ®n

LÓn thﬁt, giai Æoπn nu´i : Tı 60 Æ’n 90kg.

N®ng l≠Óng : 7000kcal; protein : 224g;

T®ng tr‰ng 600g/ngµy

Ca : 16g; P : 13g;

Kh»u ph«n ®n Gπo : 1,7kg; kh´ lπc : 0,3kg; rau xanh : 2,8kg; bÈt v· sﬂ : 54g vµ NaCl : 40g

NaCl : 40g

Theo em, Æ” Æ∂m b∂o cung c†p ÆÒ ti™u chu»n ®n cho vÀt nu´i tr™n, c„ nh†t thi’t ph∂i sˆ dÙng c∏c loπi th¯c ®n trong kh»u ph«n Æ∑ n™u hay kh´ng ? 2. Nguy™n tæc phËi hÓp kh»u ph«n

H◊nh 28.3. S¨ ÆÂ v“ nguy™n tæc phËi hÓp kh»u ph«n

C©u h·i 1. MuËn vÀt nuí tπo ra Æ≠Óc nhi“u s∂n ph»m c«n Æ∏p ¯ng nhñg nhu c«u g◊ v“ dinh d≠Ïng cho chÛng ? Cho v› dÙ cÙ th”. 2. Ti™u chu»n ®n cÒa vÀt nuí lµ g◊ ? Ti™u chu»n ®n th≠Íng Æ≠Óc x∏c Æfinh bªng c∏c chÿ sË nµo ? 3. Kh»u ph«n ®n cÒa vÀt nuí lµ g◊ ? Khi phËi hÓp kh»u ph«n c«n Æ∂m b∂o nhñg nguy™n tæc nµo ?

Bµi

29 S∂n xu†t th¯c ®n cho vÀt nuí - Hi”u Æ≠Óc Æ∆c Æi”m cÒa mÈt sË loπi th¯c ®n th≠Íng dÔng trong ch®n nuí. - Bi’t Æ≠Óc quy tr◊nh s∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp cho vÀt nuí vµ hi”u Æ≠Óc vai trfl cÒa th¯c ®n hÁn hÓp trong vi÷c ph∏t tri”n ch®n nuí.

I - mÈt sË loπi Th¯c ®n ch®n nuí 1. MÈt sË loπi th¯c ®n th≠Íng dÔng trong ch®n nuí MuËn sˆ dÙng th¯c ®n mÈt c∏ch hÓp l› vµ khoa h‰c, c«n ph∂i bi’t th¯c ®n phÔ hÓp vÌi loπi vÀt nuí nµo, Æ∏p ¯ng nhu c«u dinh d≠Ïng g◊ cho vÀt nuí. ß” thuÀn ti÷n cho vi÷c sˆ dÙng, ng≠Íi ta ph©n th¯c ®n thµnh tıng nh„m (h.29.1).

H◊nh 29.1. S¨ ÆÂ c∏c loπi th¯c ®n chÒ y’u cÒa vÀt nu´i

Em h∑y quan s∏t s¨ ÆÂ tr™n vµ cho v› dÙ v“ mÁi loπi th¯c ®n th≠Íng Æ≠Óc sˆ dÙng Î Æfia ph≠¨ng em. Loπi th¯c ®n Æ„ dÔng cho vÀt nuí nµo ? 2. ß∆c Æi”m mÈt sË loπi th¯c ®n cÒa vÀt nuí a) Th¯c ®n tinh c„ hµm l≠Óng c∏c ch†t dinh d≠Ïng cao, Æ≠Óc sˆ dÙng nhi“u trong 84

kh»u ph«n ®n cÒa lÓn vµ gia c«m. ß” sˆ dÙng th¯c ®n tinh c„ hi÷u qu∂, c«n phËi hÓp vµ ch’ bi’n phÔ hÓp vÌi tıng ÆËi t≠Óng vÀt nuí. Th¯c ®n tinh d‘ bfi »m, mËc, s©u m‰t vµ chuÈt ph∏ hoπi n™n c«n b∂o qu∂n c»n thÀn. b) Th¯c ®n xanh. Ch†t l≠Óng cÒa th¯c ®n xanh phÙ thuÈc vµo giËng c©y, Æi“u ki÷n Æ†t Æai, kh› hÀu, ch’ ÆÈ ch®m s„c vµ thÍi k◊ thu cæt. - C· t≠ï. C· t≠ï c„ ch¯a h«u h’t c∏c ch†t dinh d≠Ïng c«n thi’t cho ÆÈng vÀt ®n c·. Trong vÀt ch†t kh´ cÒa c· t≠ï ch¯a nhi“u vitamin E, caroten (ti“n vitamin A) vµ c∏c ch†t kho∏ng. - Rau bÃo ch¯a c∏c ch†t dinh d≠Ïng d‘ ti™u ho∏, giµu kho∏ng vµ vitamin C. - Th¯c ®n Ò xanh lµ th¯c ®n xanh Æ≠Óc Ò y’m kh› Æ” d˘ tr˜ cho tr©u, bfl ®n trong H◊nh 29.2. Thu hoπch c· trÂng lµm mÔa Æńg. C· Ò tËt khńg bfi m†t ch†t th¯c ®n cho vÀt nuí dinh d≠Ïng, mÔi vfi th¨m ngon, vÀt nuí r†t th›ch ®n. c) Th¯c ®n th´ - C· kh´ lµ th¯c ®n d˘ tr˜ r†t tËt cho tr©u, bfl v“ mÔa Æńg. LÓn vµ gia c«m cÚng c„ th” cho ®n c· kh´ d≠Ìi dπng bÈt c·. - R¨m, rπ c„ tÿ l÷ x¨ cao, nghÃo ch†t dinh d≠Ïng. ß” n©ng cao tÿ l÷ ti™u ho∏, r¨m, rπ c«n Æ≠Óc ch’ bi’n bªng ph≠¨ng ph∏p ki“m ho∏ ho∆c Ò vÌi u r™. V“ mÔa Æńg, mÔa kh´, th¯c ®n xanh cho tr©u, bfl th≠Íng r†t thi’u, vÀy ph∂i lµm th’ nµo Æ” c„ nhi“u th¯c ®n cho tr©u, bfl vµo nhñg mÔa nµy ? d) Th¯c ®n hÁn hÓp lµ th¯c ®n Æ≠Óc ch’ bi’n, phËi hÓp tı nhi“u loπi nguy™n li÷u theo nhñg cńg th¯c Æ∑ Æ≠Óc t›nh to∏n, nhªm Æ∏p ¯ng nhu c«u cÒa vÀt nuí theo tıng giai Æoπn ph∏t tri”n vµ mÙc Æ›ch s∂n xu†t. II - s∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp cho vÀt nuí 1. Vai trfl cÒa th¯c ®n hÁn hÓp - Th¯c ®n hÁn hÓp c„ Æ«y ÆÒ vµ c©n ÆËi c∏c thµnh ph«n dinh d≠Ïng, nhÍ vÀy lµm t®ng hi÷u qu∂ sˆ dÙng, gi∂m chi ph› th¯c ®n, Æem lπi hi÷u qu∂ kinh t’ cao trong ch®n nuí.

H◊nh 29.3. S∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp cho vÀt nu´i

- Sˆ dÙng th¯c ®n hÁn hÓp ti’t ki÷m Æ≠Óc nh©n cńg, chi ph› ch’ bi’n, b∂o qu∂n... vµ hπn ch’ Æ≠Óc dfich b÷nh cho vÀt nuí, Æ∏p ¯ng y™u c«u ch®n nuí l†y s∂n ph»m Æ” xu†t kh»u. 2. C∏c loπi th¯c ®n hÁn hÓp - Th¯c ®n hÁn hÓp ÆÀm Æ∆c lµ hÁn hÓp th¯c ®n c„ tÿ l÷ protein, kho∏ng, vitamin cao (Î m¯c ÆÈ ÆÀm Æ∆c). Khi sˆ dÙng, ph∂i bÊ sung th™m c∏c loπi th¯c ®n kh∏c cho phÔ hÓp (th≠Íng lµ c∏c th¯c ®n giµu n®ng l≠Óng nh≠ ng´, c∏m gπo...). - Th¯c ®n hÁn hÓp hoµn chÿnh lµ th¯c ®n hÁn hÓp Æ∑ Æ∂m b∂o Æ∏p ¯ng Æ«y ÆÒ vµ hÓp l› nhu c«u dinh d≠Ïng cÒa tıng loπi vÀt nuí. Khi dÔng, th≠Íng khńg ph∂i bÊ sung c∏c th¯c ®n kh∏c. 3. Quy tr◊nh cńg ngh÷ s∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp

H◊nh 29.4. Quy tr◊nh c´ng ngh÷ s∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp cho vÀt nu´i

- Th¯c ®n hÁn hÓp c„ th” s∂n xu†t thµnh dπng bÈt ho∆c dπng vi™n. - Th¯c ®n hÁn hÓp s∂n xu†t tπi c∏c nhµ m∏y quy m´ lÌn, quy tr◊nh cńg ngh÷ hi÷n Æπi, hÓp v÷ sinh, cfln g‰i lµ th¯c ®n cńg nghi÷p. C©u h·i 1. H∑y k” t™n vµ n™u nhñg Æ∆c Æi”m ch›nh cÒa mÈt sË loπi th¯c ®n th≠Íng dÔng trong ch®n nuí. Lµm th’ nµo Æ” c„ nhi“u th¯c ®n tinh, th¯c ®n xanh, th¯c ®n th´ cho vÀt nuí ? 2. Th’ nµo lµ th¯c ®n hÁn hÓp ? Th¯c ®n hÁn hÓp c„ vai trfl g◊ trong vi÷c ph∏t tri”n ch®n nuí ? 3. Tr◊nh bµy quy tr◊nh cńg ngh÷ s∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp cho vÀt nuí.

Bµi

30 Th˘c hµnh : PhËi hÓp kh»u ph«n ®n cho vÀt nu´i PhËi hÓp Æ≠Óc kh»u ph«n ®n cho vÀt nu´i.

I - chu»n bfi 1. Tµi li÷u - B∂ng ti™u chu»n ®n (nhu c«u dinh d≠Ïng) cÒa c∏c loπi vÀt nuí. - B∂ng thµnh ph«n vµ gi∏ trfi dinh d≠Ïng cÒa c∏c loπi th¯c ®n. - Gi∏ cÒa tıng loπi th¯c ®n. 2. DÙng cÙ M∏y t›nh c∏ nh©n, gi†y, bÛt. II - NÈi dung th˘c hµnh 1. Bµi tÀp PhËi hÓp hÁn hÓp th¯c ®n c„ 17% protein cho lÓn ngoπi nuí thfit, giai Æoπn lÓn choai (khËi l≠Óng tı 20 Æ’n 50kg) tı c∏c loπi nguy™n li÷u : th¯c ®n hÁn hÓp (TAHH) ÆÀm Æ∆c ; ng´ vµ c∏m gπo loπi I (tÿ l÷ ng´/c∏m lµ 1/3). T›nh gi∏ thµnh cÒa 1kg hÁn hÓp tı c∏c d˜ li÷u cho trong b∂ng sau : STT

Th¯c ®n

Protein (%)

Gi∏ (Æ/kg)

Ng´

9,0

2 500

C∏m gπo loπi I

13,0

2 100

HÁn hÓp ÆÀm Æ∆c

42,0

6 700

2. Bµi gi∂i Bµi to∏n tr™n c„ th” gi∂i theo hai ph≠¨ng ph∏p sau : a) Ph≠¨ng ph∏p Æπi sË - ß” lÀp Æ≠Óc ph≠¨ng tr◊nh, tr≠Ìc h’t ph∂i t›nh hµm l≠Óng protein cÒa hÁn hÓp ng´ vÌi c∏m gπo. 87

Theo c∏c d˜ li÷u Æ∑ cho, tÿ l÷ nµy Æ≠Óc t›nh nh≠ sau : (9% x 1) + (13% x 3) Tÿ l÷ protein cÒa hÁn hÓp ng´ vµ c∏m gπo = = 12% 4 - G‰i tÿ l÷ th¯c ®n hÁn hÓp ÆÀm Æ∆c lµ x vµ tÿ l÷ hÁn hÓp ng´ vµ c∏m gπo lµ y. ß” phËi trÈn 100(kg) th¯c ®n hÁn hÓp, c«n ph∂i c„ x(kg) hÁn hÓp ÆÀm Æ∆c vµ y(kg) hÁn hÓp ng´ vÌi c∏m gπo. Ta c„ : x + y = 100(kg) (1) - Th¯c ®n hÁn hÓp c«n phËi trÈn c„ 17% protein t¯c lµ c¯ 100(kg) hÁn hÓp c„ ch¯a 17(kg) protein. Trong Æ„ l≠Óng protein tı th¯c ®n ÆÀm Æ∆c lµ 0,42x(kg) vµ tı hÁn hÓp ng´ vÌi c∏m gπo lµ 0,12y(kg). Ta c„ ph≠¨ng tr◊nh : 0,42x + 0,12y = 17(kg). (2) - K’t hÓp (1) vµ (2) ta c„ h÷ ph≠¨ng tr◊nh : x + y = 100(kg) 0,42x + 0,12y = 17(kg) Gi∂i h÷ ph≠¨ng tr◊nh, ta Æ≠Óc k’t qu∂ : x = 16,67(kg), y = 83,33(kg). - V◊ tÿ l÷ ng´ vµ c∏m gπo lµ 1/3 n™n : KhËi l≠Óng ng´ c„ trong hÁn hÓp lµ : 83,33 : 4 = 20,83(kg). KhËi l≠Óng c∏m gπo c„ trong hÁn hÓp lµ : 83,33 - 20,83 = 62,50(kg).

{

b) Ph≠¨ng ph∏p h◊nh vuńg Pearson - Vœ mÈt h◊nh vuńg, kŒ 2 Æ≠Íng chäo vµ ghi c∏c sË li÷u Æ∑ bi’t theo c∏c vfi tr› nh≠ sau : + G„c tr∏i ph›a tr™n ghi tÿ l÷ % protein cÒa hÁn hÓp ÆÀm Æ∆c (g‰i lµ HH1). + G„c tr∏i ph›a d≠Ìi ghi tÿ l÷ % protein cÒa hÁn hÓp ng´/c∏m gπo, tÿ l÷ 1/3 (g‰i lµ HH2). + ßi”m giao nhau cÒa hai Æ≠Íng chäo ghi tÿ l÷ (%) protein cÒa TAHH c«n phËi trÈn (tÿ l÷ nµy lµ 17%). - T◊m hi÷u sË giã tÿ l÷ protein : + CÒa HH1 vÌi th¯c ®n hÁn hÓp c«n phËi trÈn. K’t qu∂ ghi vµo g„c ph∂i ph›a d≠Ìi, ÆËi di÷n qua Æ≠Íng chäo (42% - 17% = 25%). + CÒa th¯c ®n hÁn hÓp c«n phËi trÈn vÌi HH2. K’t qu∂ ghi vµo g„c ph∂i ph›a tr™n, ÆËi di÷n qua Æ≠Íng chäo (17% - 12% = 5%). - CÈng k’t qu∂ cÒa hai hi÷u tr™n (5% + 25% = 30%), ghi vµo ph›a 88

d≠Ìi b™n ph∂i cÒa h◊nh vuńg. - T›nh l≠Óng th¯c ®n HH1 : Trong 30(kg) TAHH c„ 5(kg) HH1. VÀy trong 100(kg) TAHH c„ x(kg) HH1. x = 100 x 5 : 30 = 16,67(kg) HH1. - L≠Óng th¯c ®n HH2 sœ lµ : y = 100 - 16,67 = 83,33(kg) - KhËi l≠Óng cÒa ng´ vµ c∏m gπo trong th¯c ®n hÁn hÓp Æ≠Óc t›nh t≠¨ng t˘ nh≠ Î ph≠¨ng ph∏p Æπi sË. c) Ki”m tra gi∏ trfi dinh d≠Ïng vµ t›nh gi∏ thµnh cÒa hÁn hÓp T›nh gi∏ trfi dinh d≠Ïng cÒa 100(kg) TAHH, ghi k’t qu∂ vµo b∂ng sau : T™n th¯c ®n

KhËi l≠Óng (kg)

Protein (%)

Thµnh ti“n (Æ)

Ng´

20,83

1,87

52 075

C∏m gπo loπi I

62,50

8,13

131 250

HÁn hÓp ÆÀm Æ∆c

16,67

7,00

111 689

100,00

17,00

295 014

TÊng cÈng

d) K’t luÀn MuËn c„ 100(kg) th¯c ®n hÁn hÓp cho lÓn ngoπi, giai Æoπn lÓn choai (khËi l≠Óng tı 20 Æ’n 50(kg) c«n c„ 16,67(kg) th¯c ®n hÁn hÓp ÆÀm Æ∆c, 20,83(kg) ng´ vµ 62,5(kg) c∏m gπo. TrÈn Æ“u c∏c loπi nguy™n li÷u tr™n vÌi nhau lµ c„ th” sˆ dÙng cho lÓn ®n. Gi∏ cÒa 1kg th¯c ®n hÁn hÓp nµy : 295 014Æ/100(kg) lµ 2 950,14Æ. III - ß∏nh gi∏ Gi∏o vi™n ra c∏c bµi tÀp t≠¨ng t˘ cho h‰c sinh luy÷n tÀp. K’t qu∂ Æ≠Óc Æ∏nh gi∏ qua qu∏ tr◊nh th˘c hµnh vµ k’t qu∂ lµm c∏c bµi tÀp.

Bµi

31 S∂n xu†t th¯c ®n nu´i thu˚ s∂n - Hi”u Æ≠Óc c∏c loπi th¯c ®n t˘ nhi™n vµ nh©n tπo cÒa c∏. - Hi”u Æ≠Óc c¨ sÎ khoa h‰c cÒa c∏c bi÷n ph∏p ph∏t tri”n vµ b∂o v÷ nguÂn th¯c ®n t˘ nhi™n, cÚng nh≠ c∏c bi÷n ph∏p lµm t®ng nguÂn th¯c ®n nh©n tπo cho c∏.

Th¯c ®n cÒa thu˚ s∂n gÂm th¯c ®n t˘ nhi™n vµ th¯c ®n nh©n tπo. ß” c„ nhi“u th¯c ®n cho thu˚ s∂n c«n lµm t®ng c∂ hai nguÂn th¯c ®n nµy. I - B∂o v÷ vµ ph∏t tri”n nguÂn th¯c ®n t˘ nhi™n 1. C¨ sÎ ph∏t tri”n vµ b∂o v÷ nguÂn th¯c ®n t˘ nhi™n C∏c loπi th¯c ®n t˘ nhi™n cÒa c∏ c„ mËi li™n quan mÀt thi’t vÌi nhau, t∏c ÆÈng Æ’n s˘ tÂn tπi vµ ph∏t tri”n cÒa nhau (h.31.1).

H◊nh 31.1. S¨ ÆÂ v“ mËi quan h÷ gi˜a c∏c loπi th¯c ®n t˘ nhi™n cÒa c∏

Em h∑y quan s∏t s¨ ÆÂ tr™n vµ : - K” t™n c∏c loπi th¯c ®n t˘ nhi™n cÒa c∏. - N™u nh˜ng y’u tË ∂nh h≠Îng tr˘c ti’p vµ gi∏n ti’p Æ’n c∏c nguÂn th¯c ®n t˘ nhi™n. 90

2. Nh˜ng bi÷n ph∏p ph∏t tri”n vµ b∂o v÷ nguÂn th¯c ®n t˘ nhi™n cho c∏ C∏c bi÷n ph∏p ph∏t tri”n vµ b∂o v÷ nguÂn th¯c ®n t˘ nhi™n cho c∏ Æ≠Óc t„m tæt Î s¨ ÆÂ sau :

H◊nh 31.2. S¨ ÆÂ v“ bi÷n ph∏p ph∏t tri”n vµ b∂o v÷ nguÂn th¯c ®n t˘ nhi™n cho c∏

Theo em, c∏ c„ ®n Æ≠Óc ph©n Æπm, ph©n l©n khńg ? V◊ sao Æ” t®ng c≠Íng nguÂn th¯c ®n cho c∏ lπi b„n c∏c loπi ph©n nµy ? B„n ph©n h˜u c¨ cho v˘c n≠Ìc nuí c∏ c„ t∏c dÙng g◊ ? II - S∂n xu†t th¯c ®n nh©n tπo nuí thu˚ s∂n 1. Vai trfl cÒa th¯c ®n nh©n tπo Th¯c ®n nh©n tπo cung c†p nhi“u ch†t dinh d≠Ïng cho c∏, bÊ sung vµ cÔng vÌi th¯c ®n t˘ nhi™n lµm cho kh∂ n®ng ÆÂng ho∏ th¯c ®n cÒa c∏ tËt h¨n, c∏ mau lÌn, nhanh bäo, lµm t®ng n®ng su†t, s∂n l≠Óng c∏ vµ rÛt ngæn thÍi gian nuí. Khi nuí thu˚ s∂n th©m canh n®ng su†t cao, th¯c ®n nh©n tπo, Æ∆c bi÷t lµ th¯c ®n hÁn hÓp lµ y’u tË r†t quan tr‰ng Æ” Æπt Æ≠Óc hi÷u qu∂ kinh t’ cao. H∑y k” t™n c∏c loπi th¯c ®n nh©n tπo th≠Íng Æ≠Óc sˆ dÙng nuí c∏ Î Æfia ph≠¨ng em. 2. C∏c loπi th¯c ®n nh©n tπo Th¯c ®n nh©n tπo cÒa c∏ lµ c∏c loπi th¯c ®n do con ng≠Íi cung c†p, gÂm ba nh„m : 91

H◊nh 31.3. S¨ ÆÂ c∏c loπi th¯c ®n nh©n tπo cÒa c∏

3. S∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp nuí thu˚ s∂n Th¯c ®n nuí thu˚ s∂n sˆ dÙng trong mí tr≠Íng n≠Ìc n™n ph∂i c„ th™m ch†t k’t d›nh vµ äp thµnh dπng vi™n (vi™n nÊi ho∆c vi™n ch◊m) theo quy tr◊nh sau :

H◊nh 31.4. Quy tr◊nh s∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp nu´i thu˚ s∂n

C©u h·i 1. Tr◊nh bµy c¨ sÎ vµ c∏c bi÷n ph∏p b∂o v÷ vµ ph∏t tri”n nguÂn th¯c ®n t˘ nhi™n cÒa c∏. 2. K” t™n vµ n™u c∏c bi÷n ph∏p t®ng c≠Íng nguÂn th¯c ®n nh©n tπo cho c∏. 3. Tr◊nh bµy quy tr◊nh s∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp nu´i thu˚ s∂n.

Bµi

32 Th˘c hµnh : S∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp nuí c∏ - Th˘c hi÷n Æ≠Óc quy tr◊nh s∂n xu†t th¯c ®n cho c∏ theo cńg th¯c th¯c ®n hÁn hÓp c„ sΩn. - Th˘c hi÷n ÆÛng quy tr◊nh, b∂o Æ∂m an toµn lao ÆÈng vµ v÷ sinh mí tr≠Íng.

I - chu»n bfi 1. Tµi li÷u - MÈt sË cńg th¯c th¯c ®n Æ≠Óc khuy’n c∏o sˆ dÙng nuí c∏. - C„ th” sˆ dÙng cńg th¯c th¯c ®n hÁn hÓp nuí t®ng s∂n c∏ r´ phi cÒa Vi÷n Nghi™n c¯u vµ Nuí trÂng thu˚ s∂n I nh≠ sau : Loπi th¯c ®n BÈt ng´ C∏m gπo BÈt ÆÁ t≠¨ng BÈt c∏ Kh´ d«u lπc BÈt sæn Premix vitamin

Tÿ l÷ (%) 17 40 12 10 15 5 1

2. Nguy™n li÷u - C∏c loπi th¯c ®n nguy™n li÷u sˆ dÙng Æ” phËi trÈn hÁn hÓp. (C∏c loπi nguy™n li÷u Æ“u Æ∑ Æ≠Óc s†y ho∆c ph¨i kh´ vµ nghi“n thµnh bÈt). - N≠Ìc sπch. 3. DÙng cÙ - C©n Æ‹a ho∆c c©n ÆÂng hÂ. - NÂi, b’p Æ” n†u hÂ bÈt sæn. - M∏y xay thﬁt loπi quay tay ho∆c chπy Æi÷n, c„ c∏c mæt sµng k›ch cÏ kh∏c nhau Æ” äp vi™n th¯c ®n. - ChÀu, x´, dÙng cÙ Æ” ch¯a vµ trÈn th¯c ®n. 93

II - quy tr◊nh th˘c hµnh B≠Ìc 1. L˘a ch‰n cńg th¯c th¯c ®n hÁn hÓp - X∏c Æfinh mÙc Æ›ch : PhËi trÈn th¯c ®n cho loµi c∏ nµo, giËng g◊ ? Giai Æoπn sinh tr≠Îng nµo ?... - Tı nhñg thńg tin nµy, l˘a ch‰n c∏c cńg th¯c th¯c ®n c„ thµnh ph«n th›ch hÓp Æ” phËi trÈn vµ tπo vi™n th¯c ®n c„ k›ch th≠Ìc phÔ hÓp vÌi k›ch cÏ mi÷ng c∏. B≠Ìc 2. Chu»n bfi vµ ki”m tra nguy™n li÷u a) Chu»n bfi ÆÒ c∏c loπi nguy™n li÷u c„ trong cńg th¯c Æ∑ ch‰n. b) Ki”m tra ph»m ch†t c∏c loπi nguy™n li÷u theo ti™u chu»n trong b∂ng sau : Chÿ ti™u

Ti™u chu»n ch†t l≠Óng

Mµu sæc

Mµu s∏ng Æ∆c tr≠ng cÒa loπi nguy™n li÷u

MÔi

MÔi th¨m Æ∆c tr≠ng cÒa loπi nguy™n li÷u

Tπp ch†t, sπn kim loπi...

Kh´ng Æ≠Óc phäp c„

C∏c bi”u hi÷n n†m mËc ÆÈc hπi

Kh´ng Æ≠Óc phäp c„

C∏c chÿ ti™u tr™n Æ∏nh gi∏ Æﬁnh t›nh bªng c∂m quan. K’t qu∂ ki”m tra ghi theo m…u b∂ng sau : STT

Loπi th¯c ®n

Mµu sæc

MÔi

Tπp ch†t

N†m mËc

1 2 3 ...

B≠Ìc 3. C©n nguy™n li÷u a) X∏c Æfinh khËi l≠Óng th¯c ®n hÁn hÓp Æfinh phËi trÈn. b) C®n c¯ vµo tÿ l÷ c∏c loπi nguy™n li÷u trong cńg th¯c th¯c ®n Æ” t›nh ra khËi l≠Óng cÒa tıng nguy™n li÷u trong l≠Óng th¯c ®n sœ trÈn. c) C©n ri™ng tıng loπi nguy™n li÷u theo khËi l≠Óng vıa t›nh. L≠Óng th¯c ®n c«n phËi trÈn vµ k’t qu∂ t›nh khËi l≠Óng cÒa tıng nguy™n li÷u ghi theo m…u b∂ng : 94

Loπi th¯c ®n Th¯c ®n hÁn hÓp c«n trÈn

KhËi l≠Óng (kg hay g) 2kg

Trong Æ„ gÂm c∏c nguy™n li÷u : 1. 2. 3. ...

B≠Ìc 4. TrÈn th¯c ®n - TrÈn Æ“u c∏c loπi nguy™n li÷u, ri™ng bÈt sæn bÌt lπi Æ” tπo ch†t k’t d›nh. Y ™u c«u : TrÈn Æ“u, khńg rï v∑i, khńg lµm bÙi vµo khńg kh›. - Ph≠¨ng ph∏p trÈn : + TrÈn c∏c loπi th¯c ®n c„ khËi l≠Óng ›t tr≠Ìc. MuËn trÈn Æ“u ph∂i l†y mÈt ph«n th¯c ®n ch›nh (th¯c ®n c„ sË l≠Óng nhi“u trong hÁn hÓp) Æ” trÈn nh©n d«n ra cho Æ“u. + TrÈn sË th¯c ®n nµy vµo c∏c thµnh ph«n th¯c ®n kh∏c. B≠Ìc 5. Tπo ch†t k’t d›nh vµ lµm »m - Hoµ lo∑ng bÈt sæn vµ n†u ch›n thµnh dπng hÂ lo∑ng. - ß” cho nguÈi bÌt rÂi trÈn vµo hÁn hÓp th¯c ®n vıa phËi trÈn. - Th™m n≠Ìc cho vıa ÆÒ »m Æ” c„ th” næm lπi Æ≠Óc. (N’u khńg c„ m∏y äp vi™n, c„ th” næm th¯c ®n thµnh tıng næm nh·, Æem cho c∏ ®n ngay). B≠Ìc 6. –p vi™n Cho th¯c ®n vµo m∏y äp vi™n. ChÛ ˝ ch‰n cÏ mæt sµng cho phÔ hÓp vÌi k›ch cÏ mi÷ng c∏. B≠Ìc 7. Lµm kh´ R∂i th¯c ®n vi™n ra nong, nia. Phï næng hay phï trong b„ng r©m nï c„ nhi“u gi„. CÚng c„ th” s†y kh´ Î nhi÷t ÆÈ d≠Ìi 60oC tı 6 Æ’n 8 giÍ. B≠Ìc 8. ß„ng g„i, b∂o qu∂n Th¯c ®n Æ∑ kh´ Æem Æ„ng vµo c∏c Th¯c ®n hÁn hÓp bao, tÛi khńg th†m n≠Ìc ho∆c tÛi DÔng cho : (ghi ÆËi t≠Óng nuí) nilńg Æ” b∂o qu∂n. Tr™n g„i s∂n KhËi l≠Óng : ph»m c„ ghi c∏c thńg tin theo m…u Thµnh ph«n : (h◊nh b™n). (ghi thµnh ph«n vµ tÿ l÷ tıng nguy™n li÷u Æ∑ trÈn) Ngµy s∂n xu†t : (ghi ngµy th˘c hµnh) B∂o qu∂n th¯c ®n nï kh´ r∏o, tho∏ng Ng≠Íi s∂n xu†t : (ghi t™n nh„m th˘c hµnh) m∏t, k™ cao c∏ch m∆t Æ†t 30cm Æ” Hπn sˆ dÙng : hπn ch’ hÛt »m. 95

III - ß∏nh gi∏ - H‰c sinh ghi c∏c b≠Ìc Æ∑ th˘c hi÷n trong quy tr◊nh vµ ghi k’t qu∂ theo m…u b∂ng sau : H‰c sinh Æ∏nh gi∏ B≠Ìc ti’n hµnh

NÈi dung c´ng vi÷c TËt

ßπt

Kh´ng Æπt

B≠Ìc 1 B≠Ìc 2 B≠Ìc 3 ...

- Gi∏o vi™n Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ th˘c hµnh cÒa h‰c sinh th” hi÷n qua nÈi dung Æi“n Î c∏c b∂ng vµ s∂n ph»m th˘c hµnh cÒa nh„m.

Bµi

33 `ng dÙng cńg ngh÷ vi sinh Æ” s∂n xu†t th¯c ®n ch®n nuí - Hi”u Æ≠Óc c¨ sÎ khoa h‰c cÒa vi÷c ¯ng dÙng cńg ngh÷ vi sinh Æ” s∂n xu†t vµ ch’ bi’n th¯c ®n ch®n nuí. - Hi”u Æ≠Óc nguy™n l› cÒa vi÷c ch’ bi’n th¯c ®n bªng cńg ngh÷ vi sinh. - Hi”u Æ≠Óc nguy™n l› cÒa vi÷c s∂n xu†t c∏c ch’ ph»m protein bªng cńg ngh÷ vi sinh.

I - c¨ sÎ khoa h‰c `ng dÙng cńg ngh÷ vi sinh Æ” s∂n xu†t th¯c ®n ch®n nuí lµ lÓi dÙng hoπt ÆÈng sËng cÒa c∏c vi sinh vÀt Æ” ch’ bi’n, lµm giµu th™m ch†t dinh d≠Ïng trong c∏c loπi th¯c ®n Æ∑ c„, ho∆c s∂n xu†t ra c∏c loπi th¯c ®n mÌi cho vÀt nuí. CÙ th” nh≠ : - DÔng c∏c chÒng n†m men hay vi khu»n c„ ›ch Æ” Ò l™n men th¯c ®n, c„ t∏c dÙng b∂o qu∂n r†t tËt, v◊ s˘ ph∏t tri”n mπnh cÒa nhñg vi sinh vÀt nµy sœ ng®n ch∆n s˘ ph∏t tri”n cÒa c∏c vi sinh vÀt c„ hπi lµm h·ng th¯c ®n. 96

- Thµnh ph«n c†u tπo chÒ y’u cÒa c¨ th” vi sinh vÀt lµ protein. L≠Óng protein nµy sœ bÊ sung vµo th¯c ®n lµm t®ng hµm l≠Óng protein trong th¯c ®n. Ngoµi ra trong qu∏ tr◊nh hoπt ÆÈng, vi sinh vÀt cfln s∂n sinh ra c∏c ax›t amin, vitamin vµ c∏c hoπt ch†t sinh h‰c lµm t®ng gi∏ trfi dinh d≠Ïng cÒa th¯c ®n. - Vi sinh vÀt khi Æ≠Óc nuí c†y trong mí tr≠Íng thuÀn lÓi sœ ph∏t tri”n mπnh, sinh khËi nh©n l™n r†t nhanh. ThÍi gian nh©n Æí t’ bµo cÒa mÈt sË sinh vÀt nh≠ sau : N†m men : tı 0,3 Æ’n 2 giÍ C©y c· : tı 6 Æ’n 12 ngµy T∂o, n†m mËc : tı 2 Æ’n 6 giÍ LÓn, gµ : tı 24 Æ’n 36 ngµy II - ¯ng dÙng cńg ngh÷ vi sinh Æ” ch’ bi’n th¯c ®n ch®n nuí Nguy™n l› : C†y c∏c chÒng n†m men hay vi khu»n c„ ›ch vµo th¯c ®n vµ tπo Æi“u ki÷n thuÀn lÓi Æ” chÛng ph∏t tri”n, s∂n ph»m thu Æ≠Óc sœ lµ th¯c ®n c„ gi∏ trfi dinh d≠Ïng cao h¨n. Em cho bi’t v◊ sao sau khi l™n men, th¯c ®n lπi c„ gi∏ trfi dinh d≠Ïng cao h¨n ? V› dÙ : Ch’ bi’n bÈt sæn nghÃo protein trÎ thµnh bÈt sæn giµu protein theo quy tr◊nh sau :

H◊nh 33.1. Quy tr◊nh ch’ bi’n bÈt sæn giµu protein

Sau khi ch’ bi’n, hµm l≠Óng protein trong bÈt sæn sœ Æ≠Óc n©ng tı 1,7% l™n 35%. TrÈn hÁn hÓp bÈt sæn Æ∑ l™n men vÌi bÈt sæn th≠Íng Æ” thµnh hÁn hÓp th¯c ®n c„ 16% protein cho lÓn ®n r†t tËt. Em h∑y cho bi’t, ch’ bi’n th¯c ®n bªng ph≠¨ng ph∏p l™n men vi sinh vÀt c„ t∏c dÙng g◊ ? Cho v› dÙ v“ nh˜ng ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n th¯c ®n bªng l™n men vi sinh vÀt mµ em bi’t. 97

III - ¯ng dÙng cńg ngh÷ vi sinh Æ” S∂n xu†t th¯c ®n ch®n nuí Ng≠Íi ta c„ th” s∂n xu†t c∏c loπi th¯c ®n giµu protein vµ vitamin cho vÀt nuí bªng c∏ch nuí c†y vi sinh vÀt (nh≠ vi khu»n, n†m men...) Æ” tπo ra sinh khËi vÌi sË l≠Óng lÌn tı nhñg nguy™n li÷u rŒ ti“n, d‘ t◊m ki’m, thÀm ch› tı ph’ li÷u.

H◊nh 33.2. Quy tr◊nh s∂n xu†t th¯c ®n tı vi sinh vÀt

Nguy™n li÷u Æ” s∂n xu†t th¯c ®n tı vi sinh vÀt c„ th” lµ c∏c loπi cacbon hydrat nh≠ d«u m·, parafin, kh› metan, ph’ li÷u cÒa c∏c nhµ m∏y gi†y, nhµ m∏y Æ≠Íng. ß” s∂n xu†t Æ≠Óc th¯c ®n tı vi sinh vÀt, c«n ph∂i c„ c∏c chÒng vi sinh vÀt Æ∆c thÔ ÆËi vÌi tıng loπi nguy™n li÷u. C©u h·i 1. Em h∑y cho bi’t c¨ sÎ khoa h‰c cÒa vi÷c ¯ng dÙng cńg ngh÷ vi sinh trong ch’ bi’n vµ s∂n xu†t th¯c ®n ch®n nuí. 2. N™u nguy™n l› cÒa vi÷c ch’ bi’n th¯c ®n bªng cńg ngh÷ vi sinh vµ tr◊nh bµy quy tr◊nh cńg ngh÷ ch’ bi’n bÈt sæn nghÃo protein thµnh bÈt sæn giµu protein. 3. M´ t∂ quy tr◊nh s∂n xu†t th¯c ®n giµu protein vµ vitamin tı vi sinh vÀt. C„ th” sˆ dÙng nhñg nguy™n li÷u g◊ Æ” s∂n xu†t loπi th¯c ®n nµy ? Thńg tin bÊ sung Sinh khËi lµ khËi vÀt ch†t h˜u c¨ do mÈt c¨ th” hay mÈt qu«n th” sinh vÀt s∂n sinh ra.

Bµi

34 Tπo mí tr≠Íng sËng cho vÀt nuí vµ thu˚ s∂n - Hi”u Æ≠Óc mÈt sË y™u c«u k‹ thuÀt cÒa chuÂng trπi ch®n nuí. - Hi”u Æ≠Óc t«m quan tr‰ng, lÓi ›ch vµ bi’t Æ≠Óc ph≠¨ng ph∏p xˆ l› ch†t th∂i ch®n nuí Æ” b∂o v÷ mí tr≠Íng sËng. - Hi”u Æ≠Óc ti™u chu»n cÒa ao nuí c∏ vµ quy tr◊nh chu»n bfi ao nuí c∏.

I - X©y d˘ng chuÂng trπi ch®n nu´i 1. MÈt sË y™u c«u k‹ thuÀt cÒa chuÂng trπi ch®n nu´i

H◊nh 34.1. S¨ ÆÂ v“ c∏c y™u c«u k‹ thuÀt cÒa chuÂng trπi ch®n nu´i

H◊nh 34.2. MÈt sË ki”u chuÂng nu´i bﬂ

a) § chuÂng lÓn (heo) n∏i chˆa

b) MÈt ki”u chuÂng lÓn n∏i nu´i con

H◊nh 34.3. Ki”u chuÂng lÓn n∏i châ vµ lÓn n∏i nuí con theo ph≠¨ng th¯c cńg nghi÷p

Em h∑y quan s∏t h◊nh 34.2, 34.3 vµ cho bi’t : C∏c y™u c«u k‹ thuÀt nµo cÒa chuÂng trπi ch®n nuí Æ∑ Æ≠Óc th” hi÷n trong h◊nh vµ nhñg y™u c«u nµo ch≠a Æ≠Óc th” hi÷n ? 2. Xˆ l› ch†t th∂i, chËng ´ nhi‘m mí tr≠Íng trong ch®n nuí a) T«m quan tr‰ng cÒa vi÷c xˆ l› ch†t th∂i : C∏c khu v˘c ch®n nuí th≠Íng bfi c∏c ch†t th∂i nh≠ ph©n, n≠Ìc ti”u lµm ´ nhi‘m mí tr≠Íng, nguÂn n≠Ìc, khńg kh›, c„ hπi cho s¯c khoŒ con ng≠Íi vµ tπo Æi“u ki÷n Æ” b÷nh l©y lan thµnh dfich, ∂nh h≠Îng Æ’n s∂n xu†t. Hi÷n nay, v†n Æ“ g◊n gi˜ vµ b∂o v÷ mí tr≠Íng Æang lµ mËi quan t©m lÌn cÒa toµn x∑ hÈi vµ cÚng lµ mÈt y™u c«u khńg th” thi’u khi x©y d˘ng chuÂng trπi ch®n nuí. b) Ph≠¨ng ph∏p xˆ l› ch†t th∂i : Ph≠¨ng ph∏p xˆ l› ch†t th∂i ch®n nuí tËt nh†t hi÷n nay lµ dÔng b” l™n men vi sinh vÀt y’m kh› sinh ga (hay cńg ngh÷ bi´ga). Kh› ga sinh ra khi xˆ l› ch†t th∂i c„ th” sˆ dÙng lµm nhi™n li÷u (h.34.4). 100

H◊nh 34.4. S¨ ÆÂ h÷ thËng bi´ga xˆ l› ch†t th∂i trong ch®n nu´i

ChÛ ˝ : C«n thi’t k’ theo ÆÛng chÿ d…n Æ” tr∏nh ∂nh h≠Îng x†u cÒa h÷ thËng. c) LÓi ›ch cÒa vi÷c xˆ l› ch†t th∂i bªng cńg ngh÷ bi´ga - Gi∂m ´ nhi‘m mí tr≠Íng. - Tπo nguÂn nhi™n li÷u cho nhu c«u sinh hoπt. - T®ng hi÷u qu∂ nguÂn ph©n b„n cho trÂng tr‰t. II - Chu»n bfi ao nuí c∏ 1. Ti™u chu»n ao nuí c∏

H◊nh 34.5. Ti™u chu»n ao nu´i c∏

2. Quy tr◊nh chu»n bﬁ ao nu´i c∏

H◊nh 34.6. S¨ ÆÂ quy tr◊nh chu»n bﬁ ao nu´i c∏

101

C©u h·i 1. ChuÂng trπi cÒa vÀt nuí c«n Æ∂m b∂o c∏c y™u c«u k‹ thuÀt g◊ ? 2. V◊ sao ph∂i xˆ l› ch†t th∂i ch®n nuí ? Xˆ l› ch†t th∂i bªng cńg ngh÷ bi´ga c„ lÓi ›ch g◊ ? 3. N™u c∏c ti™u chu»n cÒa ao nuí c∏. Quy tr◊nh chu»n bfi ao nuí c∏.

Bµi

35 ßi“u ki÷n ph∏t sinh, ph∏t tri”n b÷nh Î vÀt nu´i Bi’t Æ≠Óc c∏c Æi“u ki÷n ph∏t sinh, ph∏t tri”n b÷nh Î vÀt nu´i.

I - ßi“u ki÷n ph∏t sinh, ph∏t tri”n b÷nh B÷nh cÒa vÀt nuí ph∏t sinh vµ ph∏t tri”n do c∏c y’u tË chÒ y’u sau Æ©y : 1. C∏c loπi m«m b÷nh Trong mí tr≠Íng luń tÂn tπi nhi“u loπi m«m b÷nh, n’u g∆p Æi“u ki÷n thuÀn lÓi chÛng sœ x©m nhÀp vµo c¨ th”, ph∏t tri”n vµ g©y thµnh b÷nh. C∏c loπi m«m b÷nh chÒ y’u Æ≠Óc t„m tæt trong s¨ ÆÂ sau (h.35.1) : C∏c loπi m«m b÷nh muËn g©y Æ≠Óc b÷nh ph∂i c„ ÆÒ s¯c g©y b÷nh (ÆÈc l˘c), sË l≠Óng ÆÒ lÌn vµ Æ≠Íng x©m nhÀp th›ch hÓp. C∏c b÷nh truy“n nhi‘m n’u khńg Æ≠Óc ng®n ch∆n kfip thÍi c„ th” l©y lan thµnh dfich lÌn, g©y tÊn th†t v“ kinh t’ cho ngµnh ch®n nuí, ∂nh h≠Îng Æ’n s¯c khoŒ con ng≠Íi vµ tÊn th†t v“ H◊nh 35.1. S¨ ÆÂ v“ c∏c loπi m«m b÷nh g©y b÷nh cho vÀt nuí 102

nhi“u m∆t cho toµn x∑ hÈi. B÷nh k› sinh trÔng cÚng c„ th” l©y tı con vÀt mang b÷nh sang con vÀt khoŒ qua c∏c ÆÈng vÀt mí giÌi trung gian truy“n b÷nh. 2. Y’u tË mí tr≠Íng vµ Æi“u ki÷n sËng Mí tr≠Íng vµ Æi“u ki÷n sËng khńg chÿ ∂nh h≠Îng Æ’n s¯c khoŒ cÒa vÀt nuí mµ cfln ∂nh h≠Îng Æ’n s˘ ph∏t tri”n cÒa c∏c loπi m«m b÷nh.

H◊nh 35.2. C∏c y’u tË m´i tr≠Íng vµ Æi“u ki÷n sËng ∂nh h≠Îng Æ’n s˘ ph∏t sinh, ph∏t tri”n b÷nh

Em h∑y quan s∏t s¨ ÆÂ vµ cho bi’t, c«n ph∂i t∏c ÆÈng vµo nhñg y’u tË mí tr≠Íng vµ Æi“u ki÷n sËng cÒa vÀt nuí nh≠ th’ nµo Æ” hπn ch’ b÷nh ph∏t sinh, ph∏t tri”n vµ l©y lan ? 3. B∂n th©n con vÀt B÷nh c„ ph∏t sinh, ph∏t tri”n Æ≠Óc tr™n c¨ th” mÈt con vÀt hay khńg cfln phÙ thuÈc vµo ch›nh b∂n th©n n„. T†t c∂ vÀt nuí sinh ra Æ“u c„ kh∂ n®ng Æ“ kh∏ng t˘ nhi™n (kh∂ n®ng mi‘n dfich t˘ nhi™n), kh∂ n®ng nµy phÙ thuÈc vµo t◊nh trπng s¯c khoŒ cÒa con vÀt. S¯c kh∏ng t˘ nhi™n khńg mπnh vµ khńg c„ t›nh Æ∆c hi÷u, t¯c lµ khńg chËng lπi mÈt loπi b÷nh nh†t Æfinh nµo. ß” chËng lπi mÈt b÷nh truy“n nhi‘m cÙ th”, vÀt nuí ph∂i tπo Æ≠Óc mi‘n dfich Æ∆c hi÷u vÌi loπi b÷nh Æ„ (g‰i lµ mi‘n dfich ti’p thu). Mi‘n dfich ti’p thu Æ≠Óc h◊nh thµnh sau khi c¨ th” Æ∑ c„ s˘ ti’p xÛc vÌi m«m b÷nh. 103

V› dÙ : VÀt nuí mæc b÷nh nhã rÂi kh·i ho∆c sau khi ti™m vac xin tı 1 - 3 tu«n (tu˙ loπi vac xin). VÀy theo em, c«n ph∂i lµm g◊ Æ” n©ng cao kh∂ n®ng kh∏ng b÷nh cho vÀt nuí ? II - s˘ li™n quan giã c∏c ßi“u ki÷n ph∏t sinh, ph∏t tri”n b÷nh

H◊nh 35.3. MËi li™n quan gi˜a c∏c Æi“u ki÷n ph∏t sinh, ph∏t tri”n b÷nh Î vÀt nu´i

B÷nh Î vÀt nuí sœ ph∏t sinh vµ ph∏t tri”n thµnh dfich lÌn n’u c„ ÆÒ c∂ 3 Æi“u ki÷n : c„ c∏c m«m b÷nh, mí tr≠Íng thuÀn lÓi cho s˘ ph∏t tri”n cÒa m«m b÷nh vµ vÀt nuí khńg Æ≠Óc ch®m s„c, nuí d≠Ïng Æ«y ÆÒ, khńg Æ≠Óc ti™m phflng dfich, kh∂ n®ng mi‘n dfich y’u. ß” hπn ch’ tÊn th†t do dfich b÷nh g©y ra, c«n chÒ ÆÈng phflng b÷nh h¨n chã b÷nh, Æ∆c bi÷t lµ ÆËi vÌi thu˚ s∂n. C©u h·i 1. K” c∏c loπi m«m b÷nh th≠Íng g©y b÷nh cho vÀt nuí. Cho v› dÙ. 2. Mí tr≠Íng c„ ∂nh h≠Îng nh≠ th’ nµo Æ’n s˘ ph∏t sinh, ph∏t tri”n b÷nh ? 3. Lµm th’ nµo Æ” n©ng cao kh∂ n®ng kh∏ng b÷nh cho vÀt nuí ? 4. Tr≠Íng hÓp nµo b÷nh c„ th” ph∏t tri”n thµnh dfich lÌn ? Lµm th’ nµo phflng ngıa vµ ng®n ch∆n dfich b÷nh cho vÀt nuí ? Thńg tin bÊ sung 1. Nguy™n nh©n b÷nh cÛm gia c«m B÷nh cÛm gia c«m lµ mÈt b÷nh truy“n nhi‘m c†p t›nh, nguy hi”m do vi rÛt cÛm typ A g©y ra. B÷nh l©y lan r†t nhanh, lµm ch’t hµng loπt nhi“u loµi gia c«m (gµ, vfit, ngan, ngÁng, gµ t©y, chim cÛt, Æµ Æi”u, c∏c loµi chim...), b÷nh c„ th” l©y sang ng≠Íi, g©y thi÷t hπi nghi™m tr‰ng ÆËi vÌi kinh t’ vµ x∑ hÈi. 104

2. Tri÷u ch¯ng, b÷nh t›ch - Gia c«m sËt cao, ch∂y n≠Ìc mæt, n≠Ìc d∑i, Ò rÚ, Æ¯ng tÙm vµo mÈt chÁ, lńg xÔ, phÔ Æ«u vµ m∆t, da t›m t∏i, ch©n xu†t huy’t. - Mµo vµ t›ch s≠ng to, phÔ quanh m› mæt. ô vfit c„ hi÷n t≠Óng mæt bfi "käo mµng", c„ tri÷u ch¯ng th«n kinh nh≠ quay vflng, ngoão Æ«u. - Xu†t huy’t Î h«u h’t nÈi tπng, Æ∆c bi÷t th†y r‚ Î manh trµng, dπ dµy tuy’n, Æ≠Íng h´ h†p, ph«n da khńg c„ lńg vµ ch©n ; xoang bÙng t›ch n≠Ìc ho∆c vi™m d›nh. - Gia c«m c„ th” ch’t nhanh trong vflng 24 giÍ. 3. Bi÷n ph∏p chËng dfich - Ph∏t hi÷n sÌm, b∏o c∏o kfip thÍi cho c∏n bÈ thÛ y vµ ch›nh quy“n. - Khńg Æ≠a gia c«m vµ s∂n ph»m gia c«m ra, vµo vÔng c„ dfich. - Ti™u hu˚ gia c«m ch’t, mæc b÷nh vµ t†t c∂ gia c«m cfln khoŒ trong phπm vi thń, †p, b∂n c„ dfich. - V÷ sinh, khˆ trÔng ti™u ÆÈc chuÂng trπi. - Ti™m phflng bao v©y xung quanh vÔng c„ Ê dfich trong phπm vi 5km.

105

Bµi

36 Th˘c hµnh : Quan s∏t tri÷u ch¯ng, b÷nh t›ch cÒa gµ bfi mæc b÷nh Niu c∏t x¨n (Newcastle) vµ c∏ træm c· bfi b÷nh xu†t huy’t do vi rÛt - Quan s∏t m´ t∂ Æ≠Óc nhñg tri÷u ch¯ng, b÷nh t›ch Æi”n h◊nh cÒa gµ bfi mæc b÷nh Niu c∏t x¨n vµ c∏ træm c· bfi b÷nh xu†t huy’t do vi rÛt. - Th˘c hi÷n ÆÛng quy tr◊nh, b∂o Æ∂m an toµn lao ÆÈng vµ v÷ sinh mí tr≠Íng.

I - Chu»n bfi Tranh ∂nh v“ c∏c tri÷u ch¯ng, b÷nh t›ch (d†u t›ch cÒa b÷nh Æ” lπi tr™n c¨ th”) cÒa gµ bfi mæc b÷nh Niu c∏t x¨n vµ c∏ træm c· bfi b÷nh xu†t huy’t do vi rÛt. II - Quy tr◊nh th˘c hµnh 1. Quan s∏t tri÷u ch¯ng, b÷nh t›ch cÒa gµ bfi mæc b÷nh Niu c∏t x¨n B≠Ìc 1. ß‰c vµ ghi nhÌ nhñg tri÷u ch¯ng, b÷nh t›ch cÒa gµ b÷nh th” hi÷n trong b∂ng sau : B∂ng 36.1. tri÷u ch¯ng, b÷nh t›ch Æi”n h◊nh cÒa gµ bfi mæc b÷nh Niu c∏t x¨n ßËi t≠Óng quan s∏t

106

Tri÷u ch¯ng, b÷nh t›ch

T≠ th’ trπng th∏i

ß¯ng ho∆c nªm Ò rÚ. C„ con bi”u hi÷n tri÷u ch¯ng th«n kinh nh≠ li÷t ch©n, c∏nh, ngoão Æ«u, cÊ

Mµo

Mµu mµo t›m t∏i

Mi÷ng

NhÌt d∑i ch∂y nhi“u thµnh sÓi

Kh› qu∂n

PhÔ n“, sung huy’t

RuÈt non

Xu†t huy’t vµ loät ni™m mπc ruÈt non

L∏ch

L∏ch s≠ng to. C„ nh˜ng ch†m træng do tho∏i ho∏ hay hoπi tˆ

BuÂng tr¯ng

C„ xu†t huy’t, tÙ huy’t trong buÂng tr¯ng

Dπ dµy

Xu†t huy’t dπ dµy tuy’n vÔng g«n ti’p gi∏p vÌi th˘c qu∂n

Th˘c qu∂n

Xu†t huy’t

B≠Ìc 2. Quan s∏t c∏c h◊nh ∂nh tı 1 Æ’n 9, so s∏nh vÌi c∏c Æ∆c Æi”m m´ t∂ trong b∂ng 36.1 Æ” nhÀn bi’t c∏c tri÷u ch¯ng, b÷nh t›ch cÒa gµ.

Ånh sË 1

Ånh sË 2

Ånh sË 3

Ånh sË 4

Ånh sË 5

Ånh sË 6

Ånh sË 7

Ånh sË 8

107

Ånh sË 9

Ånh sË 10

Ånh sË 11

Ånh sË 12

2. Quan s∏t tri÷u ch¯ng, b÷nh t›ch cÒa c∏ træm c· bﬁ b÷nh xu†t huy’t do vi rÛt B≠Ìc 1. ß‰c vµ ghi nhÌ c∏c tri÷u ch¯ng, b÷nh t›ch cÒa c∏ træm c· bﬁ b÷nh xu†t huy’t do vi rÛt trong b∂ng 36.2 : 108

B∂ng 36.2. Tri÷u ch¯ng, b÷nh t›ch Æi”n h◊nh cÒa c∏ træm c· bﬁ b÷nh xu†t huy’t do vi rÛt ß∆c Æi”m quan s∏t Da, v»y

Tri÷u ch¯ng, b÷nh t›ch ßÊi mµu x∏m, kh´ r∏p

GËc v©y, næp mang, xoang mang, Xu†t huy’t xoang mi÷ng Mæt

LÂi, xu†t huy’t

C¨ d≠Ìi da

Xu†t huy’t cÙc bÈ ho∆c xu†t huy’t toµn ph«n

C¨ quan nÈi tπng

Xu†t huy’t, ruÈt xu†t huy’t nh≠ng kh´ng hoπi tˆ

B≠Ìc 2. Quan s∏t ∂nh 10, 11, 12 vµ so s∏nh vÌi c∏c Æ∆c Æi”m m´ t∂ trong b∂ng 36.2 Æ” nhÀn bi’t c∏c tri÷u ch¯ng, b÷nh t›ch cÒa c∏ træm c· bfi b÷nh xu†t huy’t do vi rÛt. III - ß∏nh gi∏ k’t qu∂ - H‰c sinh ghi k’t qu∂ quan s∏t bªng c∏ch ghi chÛ th›ch cho c∏c h◊nh theo m…u b∂ng vµ t˘ Æ∏nh gi∏. B∏o c∏o k’t qu∂ nhÀn bi’t tri÷u ch¯ng, b÷nh t›ch cÒa gµ bfi b÷nh Niu c∏t x¨n vµ c∏ træm c· bfi b÷nh xu†t huy’t do vi rÛt H◊nh ∂nh

M´ t∂ tri÷u ch¯ng, b÷nh t›ch

H‰c sinh t˘ Æ∏nh gi∏

Ånh sË 1 Ånh sË 2 Ånh sË 3 Ånh sË 4 Ånh sË 5 Ånh sË 6 Ånh sË 7 Ånh sË 8 Ånh sË 9 Ånh sË 10 Ånh sË 11 Ånh sË 12

- Gi∏o vi™n Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ th˘c hµnh cÒa h‰c sinh qua nÈi dung Æi“n trong b∂ng. 109

Bµi

37 MÈt sË loπi vac xin vµ thuËc th≠Íng dÔng Æ” phflng vµ chã b÷nh cho vÀt nuí - Ph©n bi÷t Æ≠Óc s˘ kh∏c nhau v“ vai trfl cÒa vac xin vµ thuËc kh∏ng sinh trong vi÷c phflng chËng b÷nh cho vÀt nuí. - Hi”u Æ≠Óc mÈt sË Æ∆c Æi”m quan tr‰ng cÒa vac xin vµ thuËc kh∏ng sinh c„ li™n quan Æ’n vi÷c b∂o qu∂n vµ sˆ dÙng thuËc. - Bi’t Æ≠Óc mÈt sË vac xin, thuËc kh∏ng sinh th≠Íng dÔng trong ch®n nuí.

I - Vac xin 1. Kh∏i ni÷m Vac xin lµ nhñg ch’ ph»m sinh h‰c Æ≠Óc ch’ tπo tı c∏c vi sinh vÀt g©y b÷nh (vi khu»n ho∆c vi rÛt) Æ” Æ≠a vµo c¨ th” vÀt nuí nhªm k›ch th›ch c¨ th” tπo ra kh∂ n®ng chËng lπi ch›nh loπi m«m b÷nh Æ„. Kh∂ n®ng nµy g‰i lµ kh∂ n®ng mi‘n dfich. DÔng vac xin lµ Æ” phflng b÷nh bªng c∏ch tπo cho c¨ th” kh∂ n®ng chÒ ÆÈng chËng lπi t∏c nh©n g©y b÷nh tr≠Ìc khi bfi chÛng x©m nhÀp. Em h∑y cho bi’t c„ Æ≠Óc sˆ dÙng vac xin cho vÀt nuí Æ∑ bfi nhi‘m b÷nh k hńg ? 2. ß∆c Æi”m cÒa c∏c loπi vac xin th≠Íng dÔng Vac xin c„ th” Æ≠Óc s∂n xu†t bªng ph≠¨ng ph∏p truy“n thËng hay bªng cńg ngh÷ gen. Hi÷n nay, trong ch®n nuí Î n≠Ìc ta v…n th≠Íng dÔng c∏c loπi vac xin s∂n xu†t theo ph≠¨ng ph∏p truy“n thËng. Tu˙ theo cńg ngh÷ s∂n xu†t, vac xin truy“n thËng Æ≠Óc ph©n thµnh hai loπi lµ vac xin v´ hoπt vµ vac xin nh≠Óc ÆÈc vÌi nhñg Æ∆c Æi”m kh∏c nhau nh≠ sau :

110

B∂ng 37. MÈt sË Æ∆c Æi”m cÒa vac xin v´ hoπt vµ vac xin nh≠Óc ÆÈc

ß∆c Æi”m

Vac xin v´ hoπt (vac xin ch’t)

Vac xin nh≠Óc ÆÈc (vac xin sËng)

C∏ch xˆ l› m«m b÷nh

Gi’t ch’t m«m b÷nh bªng c∏c t∏c nh©n l›, ho∏ h‰c

Lµm gi∂m ÆÈc l˘c, m«m b÷nh v…n sËng nh≠ng kh´ng cﬂn kh∂ n®ng g©y b÷nh

Tπo mi‘n dﬁch

ChÀm (c„ mi‘n dﬁch sau 15 Æ’n 20 ngµy)

Nhanh (c„ mi‘n dﬁch sau 5 Æ’n 7 ngµy)

T›nh an toµn

An toµn (v◊ m«m b÷nh Æ∑ bﬁ gi’t ch’t)

Kh´ng an toµn v◊ m«m b÷nh tuy Æ∑ bﬁ lµm gi∂m ÆÈc l˘c nh≠ng khi ra ngoµi t˘ nhi™n, c„ th” thay ÆÊi ÆÈc l˘c vµ g©y b÷nh Æ≠Óc

ßi“u ki÷n b∂o qu∂n

D‘ b∂o qu∂n. Kh´ng c«n Æi“u ki÷n qu∏ nghi™m ng∆t

Nh†t thi’t ph∂i b∂o qu∂n trong tÒ lπnh (tËt nh†t lµ nhi÷t ÆÈ tı 2oC Æ’n 8oC)

M¯c ÆÈ vµ thÍi gian mi‘n dﬁch

Tπo mi‘n dﬁch y’u, thÍi gian mi‘n dﬁch ngæn (th≠Íng ph∂i th™m ch†t bÊ trÓ)

Tπo mi‘n dﬁch mπnh. ThÍi gian mi‘n dﬁch dµi (tı 1 Æ’n 2 n®m)

Em h∑y so s∏nh Æ∆c Æi”m cÒa hai loπi vac xin vµ cho bi’t c«n chÛ ˝ Æ’n nhñg Æi”m g◊ khi b∂o qu∂n vµ sˆ dÙng vac xin ? II - ThuËc kh∏ng sinh 1. Kh∏i ni÷m Kh∏ng sinh lµ nhñg loπi thuËc dÔng Æ” Æ≠a vµo c¨ th” nhªm ti™u di÷t vi khu»n, nguy™n sinh ÆÈng vÀt vµ n†m ÆÈc g©y b÷nh cho c¨ th”. Em h∑y cho bi’t, b÷nh do vi rÛt g©y ra c„ dÔng kh∏ng sinh Æ” Æi“u trfi Æ≠Óc khńg ? 2. MÈt sË Æ∆c Æi”m vµ nguy™n tæc sˆ dÙng thuËc kh∏ng sinh a) MÈt sË Æ∆c Æi”m cÒa thuËc kh∏ng sinh - MÁi loπi kh∏ng sinh c„ t∏c dÙng vÌi mÈt sË loπi m«m b÷nh nh†t Æfinh n™n chÿ c„ t∏c dÙng khi Æi“u trfi ÆÛng b÷nh. - Kh∏ng sinh ti™u di÷t c∏c vi khu»n g©y b÷nh nh≠ng ÆÂng thÍi cÚng ph∏ hoπi 111

s˘ c©n bªng sinh h‰c cÒa tÀp Æoµn vi sinh vÀt trong Æ≠Íng ti™u ho∏, tπo Æi“u ki÷n ph∏t sinh c∏c b÷nh kh∏c. - Sˆ dÙng kh∏ng sinh khńg ÆÒ li“u l≠Óng trong thÍi gian dµi d‘ lµm cho vi khu»n bi’n ÆÊi, trÎ n™n kh∏ng thuËc, r†t kh„ Æi“u trfi kh·i b÷nh. Khi dÔng kh∏ng sinh dµi ngµy, thuËc sœ tÂn l≠u trong s∂n ph»m (thfit, tr¯ng, sã...). Ng≠Íi ti™u dÔng sˆ dÙng c∏c s∂n ph»m nµy sœ bfi ∂nh h≠Îng Æ’n s¯c khoŒ. Do vÀy ph∂i ngıng sˆ dÙng thuËc kh∏ng sinh tr≠Ìc khi mÊ thfit vÀt nuí tı 7 Æ’n 10 ngµy. b) Nguy™n tæc sˆ dÙng thuËc kh∏ng sinh ß” sˆ dÙng thuËc kh∏ng sinh c„ hi÷u qu∂, hπn ch’ hi÷n t≠Óng kh∏ng thuËc vµ c∏c t∏c hπi kh∏c, c«n th˘c hi÷n ÆÛng quy Æfinh sau: DÔng kh∏ng sinh ÆÛng chÿ d…n (ÆÛng thuËc, ÆÒ li“u, phËi hÓp vÌi c∏c loπi thuËc kh∏c...). C„ ng≠Íi n„i "C„ th” sˆ dÙng kh∏ng sinh vÌi li“u l≠Óng th†p Æ” phflng b÷nh cho vÀt nuí". Theo em, Æi“u Æ„ ÆÛng hay sai ? V◊ sao ? 3. MÈt sË thuËc kh∏ng sinh th≠Íng dÔng trong ch®n nuí vµ thu˚ s∂n - Penixilin : C„ t∏c dÙng di÷t c∏c vi khu»n g©y b÷nh nhi÷t th∏n, lÓn Æ„ng d†u, uËn v∏n, vi™m phÊi... vµ c∏c v’t th≠¨ng c„ mÒ, mÙn nh‰t. - Streptomyxin : Th≠Íng dÔng Æ” Æi“u trfi c∏c b÷nh vi™m phÊi, vi™m ph’ qu∂n, lao, c∏c b÷nh vi™m nhi‘m trÔng Æ≠Íng ruÈt. ThuËc ›t bfi ph∏ hu˚ trong Æ≠Íng ti™u ho∏ n™n c„ th” cho uËng Æ” Æi“u trfi nhi‘m khu»n Æ≠Íng ruÈt. - Kh∏ng sinh tı th∂o mÈc nh≠ : phytoncid tı hµnh ; alicin tı t·i ; tomatin tı cµ chua ; berberin tı c©y hoµng Æªng... MÈt sË c©y kh∏c nh≠ gÁ vang (t´ mÈc), sµi Æ†t, bÂ cńg anh cÚng c„ t›nh kh∏ng sinh cao. C©u h·i 1. Em h∑y ph©n bi÷t s˘ kh∏c nhau v“ vai trfl cÒa vac xin vµ thuËc kh∏ng sinh trong vi÷c phflng vµ Æi“u trfi b÷nh cho vÀt nuí. 2. Kh∏ng sinh Æ≠Óc sˆ dÙng trong tr≠Íng hÓp nµo ? Khi sˆ dÙng kh∏ng sinh c«n chÛ ˝ nhñg Æ∆c Æi”m g◊ ? 3. H∑y k” t™n mÈt sË thuËc kh∏ng sinh th≠Íng sˆ dÙng trong ch®n nuí. Thńg tin bÊ sung MÈt sË vac xin th≠Íng dÔng trong ch®n nuí : Hi÷n nay Æ∑ Æi“u ch’ Æ≠Óc vac xin Æ” phflng h«u h’t c∏c b÷nh truy“n nhi‘m th≠Íng g∆p Î vÀt nuí. Vac xin th≠Íng Æ≠Óc sˆ dÙng trong ch®n nuí Î n≠Ìc ta gÂm c„ c∏c loπi sau : 112

MÈt sË vac xin th≠Íng sˆ dÙng trong ch®n nu´i

Vac xin

Phﬂng b÷nh

ßËi t≠Óng

TÙ huy’t trÔng

Tr©u, bﬂ, lÓn, gia c«m

Ph„ th≠¨ng hµn

LÓn con

TÙ d†u

TÙ huy’t trÔng vµ lÓn Æ„ng d†u

LÓn

Nhi÷t th∏n

Tr©u, bﬂ (b÷nh c„ th” l©y sang ng≠Íi)

Dﬁch t∂

Tr©u, bﬂ, lÓn, vﬁt

Lax´ta, Niu c∏t x¨n

Niu c∏t x¨n (b÷nh gµ rÔ)

Gµ

Gumb´r´

Gµ

ChÛ ˝ : DÔ Æ” phflng cÔng mÈt b÷nh nh≠ng khi sˆ dÙng cho loµi vÀt nuí nµo cÚng chÿ Æ≠Óc dÔng ÆÛng loπi vac xin s∂n xu†t cho loµi Æ„. V› dÙ : ß” phflng b÷nh TÙ huy’t trÔng cho lÓn ph∂i dÔng vac xin TÙ huy’t trÔng lÓn, khńg Æ≠Óc dÔng vac xin TÙ huy’t trÔng tr©u, bfl Æ” ti™m cho lÓn.

113

Bµi

38 `ng dÙng c´ng ngh÷ sinh h‰c trong s∂n xu†t vac xin vµ thuËc kh∏ng sinh Bi’t Æ≠Óc c¨ sÎ khoa h‰c vµ ¯ng dÙng cÒa c´ng ngh÷ gen trong s∂n xu†t vac xin vµ thuËc kh∏ng sinh.

I - C¨ sÎ khoa h‰c Trong cńg ngh÷ gen, ng≠Íi ta c„ th” cæt mÈt Æoπn gen c«n thi’t tı ph©n tˆ ADN nµy vµ nËi ghäp n„ vµo mÈt ph©n tˆ ADN kh∏c c„ vai trfl lµ th” truy“n. Ph©n tˆ ADN mÌi nµy g‰i lµ ADN t∏i tÊ hÓp. ADN t∏i tÊ hÓp Æ≠Óc Æ≠a vµo t’ bµo vi khu»n c„ Æ∆c t›nh ph∏t tri”n nhanh (t’ bµo vi khu»n nµy Æ≠Óc g‰i lµ t’ bµo chÒ). NhÍ s˘ nh©n l™n cÒa t’ bµo chÒ, c∏c ph©n tˆ ADN t∏i tÊ hÓp cÚng Æ≠Óc nh©n l™n r†t nhanh ch„ng vµ nh≠ vÀy Æoπn gen c«n thi’t cÚng Æ≠Óc nh©n l™n cÔng vÌi n„. Bªng c∏c k‹ thuÀt chi’t t∏ch, tinh ch’, ng≠Íi ta thu l†y nhñg ph©n tˆ ADN mang Æoπn gen c«n thi’t nµy Æ” sˆ dÙng vµo nhñg mÙc Æ›ch Æ∑ Æfinh nh≠ s∂n xu†t vac xin, thuËc kh∏ng sinh... II - ¯ng dÙng cńg ngh÷ gen trong s∂n xu†t vac xin Hi÷n nay, Æ∑ c„ mÈt sË vac xin Æ≠Óc s∂n xu†t bªng cńg ngh÷ t∏i tÊ hÓp gen. Nhñg vac xin Æ„ Æ≠Óc g‰i lµ vac xin th’ h÷ mÌi hay vac xin t∏i tÊ hÓp gen. V› dÙ : Vac xin lÎ mÂm long m„ng th’ h÷ mÌi. ß” s∂n xu†t vac xin lÎ mÂm long m„ng theo cńg ngh÷ t∏i tÊ hÓp gen, ng≠Íi ta ph∂i t◊m Æ≠Óc Æoπn gen c„ t›nh kh∏ng nguy™n cao trong t’ bµo vi rÛt g©y b÷nh lÎ mÂm long m„ng. DÔng enzim sinh h‰c cæt l†y Æoπn gen nµy vµ nh©n n„ l™n bªng cńg ngh÷ t∏i tÊ hÓp gen. Sau Æ„ chi’t, t∏ch vµ sˆ dÙng chÛng Æ” ch’ tπo vac xin. ≥ ngh‹a : Vi÷c s∂n xu†t vac xin bªng cńg ngh÷ t∏i tÊ hÓp gen khńg nhñg n©ng cao n®ng su†t s∂n xu†t vac xin mµ cfln tπo Æ≠Óc s∂n ph»m vac xin c„ nhñg ≠u Æi”m sau : 114

- Vac xin t∏i tÊ hÓp gen r†t an toµn v◊ trong vac xin khńg c„ s˘ tÂn tπi cÒa m«m b÷nh. - Khńg c«n b∂o qu∂n lπnh n™n gi∂m Æ≠Óc chi ph› vµ phÔ hÓp vÌi Æi“u ki÷n sˆ dÙng Î nhñg n≠Ìc Æang ph∏t tri”n. III - ¯ng dÙng cńg ngh÷ gen trong s∂n xu†t thuËc kh∏ng sinh Hi÷n nay, tr™n th’ giÌi c„ kho∂ng h¨n 2 500 loπi kh∏ng sinh kh∏c nhau. Kh∏ng sinh Æ≠Óc s∂n xu†t bªng c∏ch nuí c†y vi sinh vÀt (chÒ y’u lµ n†m), chi’t xu†t l†y c∏c dfich ti’t cÒa chÛng trong mí tr≠Íng nuí c†y vµ tinh ch’ Æ” tπo ra kh∏ng sinh. ß” t®ng n®ng su†t tπo kh∏ng sinh, tr≠Ìc kia ng≠Íi ta dÔng hai bi÷n ph∏p : 1. G©y tπo ÆÈt bi’n ng…u nhi™n vµ ch‰n l†y nhñg dflng vi sinh vÀt cho n®ng su†t cao nh†t. 2. Thˆ nghi÷m c∏c loπi mí tr≠Íng nuí c†y Æ” ch‰n mí tr≠Íng th›ch hÓp nh†t. C∂ hai ph≠¨ng ph∏p nµy Æ“u cho k’t qu∂ nh≠ng c«n nhi“u thÍi gian vµ cńg s¯c. Ngµy nay, ¯ng dÙng cńg ngh÷ gen Æ” s∂n xu†t thuËc kh∏ng sinh khńg chÿ giÛp t®ng n®ng su†t tÊng hÓp kh∏ng sinh mµ cfln c„ kh∂ n®ng tπo ra Æ≠Óc c∏c loπi kh∏ng sinh mÌi. ßi“u nµy c„ ˝ ngh‹a Æ∆c bi÷t quan tr‰ng khi t◊nh trπng kh∏ng thuËc cÒa vi khu»n g©y b÷nh ngµy cµng t®ng. C©u h·i 1. Em h∑y tr◊nh bµy c¨ sÎ khoa h‰c cÒa vi÷c ¯ng dÙng cńg ngh÷ sinh h‰c Æ” s∂n xu†t vac xin vµ thuËc kh∏ng sinh. 2. Vac xin Æ≠Óc s∂n xu†t bªng cńg ngh÷ gen c„ nhñg Æ∆c Æi”m g◊ kh∏c so vÌi vac xin Æ≠Óc s∂n xu†t bªng ph≠¨ng ph∏p truy“n thËng ? 3. `ng dÙng cńg ngh÷ gen trong s∂n xu†t thuËc kh∏ng sinh c„ nhñg ›ch lÓi g◊ ? Thńg tin bÊ sung Kh∏ng nguy™n lµ c∏c ch†t "lπ" ÆËi vÌi c¨ th”, khi Æ≠a vµo c¨ th”, n„ c„ t∏c dÙng k›ch th›ch c¨ th” sinh ra kh∏ng th” (Æ” chËng lπi ch›nh kh∏ng nguy™n Æ„). Kh∏ng nguy™n k›ch th›ch c¨ th” sinh kh∏ng th” cµng mπnh t¯c lµ t›nh kh∏ng nguy™n cÒa n„ cµng cao.

115

Bµi

39 §n tÀp ch≠¨ng 2 Hi”u Æ≠Óc mÈt sË ki’n th¯c Æπi c≠¨ng nh†t v“ giËng, th¯c ®n, mí tr≠Íng sËng vµ phflng chËng b÷nh cho vÀt nuí vµ thu˚ s∂n.

I - H÷ thËng ho∏ ki’n th¯c

116

II - C©u h·i ń tÀp ch≠¨ng 2 1. Th’ nµo lµ s˘ sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc cÒa vÀt nuí ? Nhñg y’u tË nµo ∂nh h≠Îng Æ’n sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc ? ≥ ngh‹a cÒa vi÷c nghi™n c¯u c∏c quy luÀt sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc cÒa vÀt nuí. 2. Ng≠Íi ta c®n c¯ vµo nhñg chÿ ti™u nµo Æ” ch‰n giËng vÀt nuí ? Tr◊nh bµy c∏c ph≠¨ng ph∏p ch‰n giËng. 3. Ph©n bi÷t hai ph≠¨ng ph∏p nh©n giËng thu«n chÒng vµ lai giËng. N™u s˘ kh∏c nhau c¨ b∂n giã lai kinh t’ vµ lai g©y thµnh. 4. Tr◊nh bµy c∏ch tÊ ch¯c vµ Æ∆c Æi”m cÒa h÷ thËng nh©n giËng vÀt nuí. 5. N™u mÙc Æ›ch, c¨ sÎ khoa h‰c vµ tr◊nh bµy c∏c b≠Ìc c¨ b∂n cÒa quy tr◊nh cńg ngh÷ c†y truy“n phí bfl. 6. MuËn vÀt nuí sinh tr≠Îng tËt vµ tπo ra Æ≠Óc nhi“u s∂n ph»m, c«n Æ∏p ¯ng nhñg nhu c«u g◊ v“ dinh d≠Ïng ? Em hi”u th’ nµo v“ mËi li™n quan giã nhu c«u dinh d≠Ïng - ti™u chu»n vµ kh»u ph«n ®n cÒa vÀt nuí ? 7. K” t™n c∏c loπi th¯c ®n th≠Íng dÔng trong ch®n nuí. ß” ph∏t tri”n ch®n nuí, c«n ph∂i ∏p dÙng c∏c bi÷n ph∏p g◊ trong kh©u s∂n xu†t th¯c ®n cho vÀt nuí ? 8. K” t™n c∏c loπi th¯c ®n cÒa c∏. Lµm th’ nµo Æ” t®ng nguÂn th¯c ®n cho c∏ ? 9. C¨ sÎ khoa h‰c cÒa vi÷c ¯ng dÙng cńg ngh÷ sinh h‰c Æ” ch’ bi’n vµ s∂n xu†t th¯c ®n ch®n nuí. Cho v› dÙ cÙ th” v“ nhñg ¯ng dÙng nµy. 10. ChuÂng trπi cÒa vÀt nuí c«n Æ∂m b∂o nhñg y™u c«u k‹ thuÀt g◊ ? H∑y n™u t«m quan tr‰ng vµ lÓi ›ch cÒa vi÷c xˆ l› ch†t th∂i ch®n nuí. 11. H∑y n™u nhñg y™u c«u k‹ thuÀt cÒa ao nuí c∏. MÙc Æ›ch cÒa c∏c cńg vi÷c trong quy tr◊nh chu»n bfi ao nuí c∏. 12. Tr◊nh bµy c∏c Æi“u ki÷n ph∏t sinh vµ ph∏t tri”n b÷nh Î vÀt nuí. 13. Ph©n bi÷t vai trfl cÒa vac xin vµ thuËc kh∏ng sinh trong vi÷c phflng, chËng b÷nh. Khi sˆ dÙng thuËc kh∏ng sinh c«n chÛ ˝ nhñg Æi“u g◊ ? 14. Tr◊nh bµy mÙc Æ›ch vµ c¨ sÎ khoa h‰c cÒa vi÷c ¯ng dÙng cńg ngh÷ sinh h‰c trong s∂n xu†t vac xin vµ thuËc kh∏ng sinh.

117

Ch≠¨ng 3 B∂o qu∂n, ch’ bi’n n´ng, l©m, thu˚ s∂n

Bµi

40 MÙc Æ›ch, ˝ ngh‹a cÒa cńg t∏c b∂o qu∂n, ch’ bi’n nńg, l©m, thu˚ s∂n - Hi”u Æ≠Óc mÙc Æ›ch vµ ˝ ngh‹a cÒa b∂o qu∂n, ch’ bi’n nńg, l©m, thu˚ s∂n. - Bi’t Æ≠Óc Æ∆c Æi”m c¨ b∂n cÒa nńg, l©m, thu˚ s∂n vµ ∂nh h≠Îng cÒa Æi“u ki÷n mí tr≠Íng Æ’n ch†t l≠Óng nńg, l©m, thu˚ s∂n trong b∂o qu∂n, ch’ bi’n.

I - MÙc Æ›ch, ˝ ngh‹a cÒa cńg t∏c b∂o qu∂n, ch’ bi’n nńg, l©m, thu˚ s∂n 1. MÙc Æ›ch, ˝ ngh‹a cÒa cńg t∏c b∂o qu∂n nńg, l©m, thu˚ s∂n B∂o qu∂n nńg, l©m, thu˚ s∂n nhªm duy tr◊ nhñg Æ∆c t›nh ban Æ«u cÒa nńg, l©m, thu˚ s∂n ; hπn ch’ tÊn th†t v“ sË l≠Óng vµ ch†t l≠Óng cÒa chÛng. Nńg, l©m, thu˚ s∂n th≠Íng Æ≠Óc b∂o qu∂n vÌi nhi“u h◊nh th¯c kh∏c nhau, v› dÙ : chÛng Æ≠Óc b∂o qu∂n trong kho sil´, kho thńg th≠Íng (h.40.1), kho lπnh,...

118

H◊nh 40.1. B∂o qu∂n n´ng s∂n trong kho a) Kho sil´ ; b) Kho th´ng th≠Íng

2. MÙc Æ›ch, ˝ ngh‹a cÒa cńg t∏c ch’ bi’n nńg, l©m, thu˚ s∂n Ch’ bi’n nńg, l©m, thu˚ s∂n nhªm duy tr◊, n©ng cao ch†t l≠Óng, tπo Æi“u ki÷n thuÀn lÓi cho cńg t∏c b∂o qu∂n vµ ÆÂng thÍi tπo ra nhi“u s∂n ph»m c„ gi∏ trfi cao, nhªm Æ∏p ¯ng nhu c«u ngµy cµng t®ng vµ Æa dπng cÒa ng≠Íi ti™u dÔng. H◊nh 40.2. Ch’ bi’n rau, qu∂

II - ß∆c Æi”m cÒa nńg, l©m, thu˚ s∂n Nńg, l©m, thu˚ s∂n c„ mÈt sË Æ∆c Æi”m sau Æ©y : 1. Nńg s∂n, thu˚ s∂n lµ l≠¨ng th˘c, th˘c ph»m ch¯a c∏c ch†t dinh d≠Ïng c«n thi’t nh≠ ch†t Æπm, ch†t bÈt, ch†t bäo, ch†t x¨, c∏c loπi Æ≠Íng, c∏c loπi vitamin vµ kho∏ng ch†t,... (thfit, c∏, ÆÀu, lπc cung c†p nhi“u ch†t Æπm, ch†t bäo ; gπo, ng´, khoai, sæn cung c†p nhi“u Æ≠Íng, bÈt ; rau qu∂ cung c†p nhi“u loπi vitamin, ch†t kho∏ng vµ ch†t x¨...). 2. ßa sË nńg, thu˚ s∂n ch¯a nhi“u n≠Ìc. Trong rau, qu∂ t≠ï (bæp c∂i, su hµo, b«u b›, su su...) n≠Ìc chi’m tı 70 Æ’n 95% ; thfit, c∏ tı 50 Æ’n 80% ; khoai, sæn tı 60 Æ’n 70% ; th„c, ng´, ÆÀu, lπc tı 20 Æ’n 30%. 3. D‘ bfi vi sinh vÀt x©m nhi‘m g©y thËi h·ng. 4. L©m s∂n (gÁ, m©y, tre...) ch¯a chÒ y’u lµ ch†t x¨, lµ nguÂn nguy™n li÷u cho mÈt sË ngµnh cńg nghi÷p : gi†y, ÆÂ gÁ gia dÙng, m‹ ngh÷.

119

H◊nh 40.3. MÈt sË n´ng, l©m, thu˚ s∂n

III - ∂nh h≠Îng cÒa Æi“u ki÷n mí tr≠Íng Æ’n nńg, l©m, thu˚ s∂n trong qu∏ tr◊nh b∂o qu∂n ßi“u ki÷n mí tr≠Íng (ÆÈ »m, nhi÷t ÆÈ khńg kh›, sinh vÀt hπi) t∏c ÆÈng mπnh Æ’n ch†t l≠Óng nńg, l©m, thu˚ s∂n trong qu∏ tr◊nh b∂o qu∂n, ch’ bi’n. - ßÈ »m khńg kh› lµ y’u tË g©y ∂nh h≠Îng mπnh Æ’n ch†t l≠Óng cÒa nńg, l©m, thu˚ s∂n trong b∂o qu∂n. ßÈ »m cao cÒa khńg kh› lµm cho nńg, l©m, thu˚ s∂n kh´ bfi »m trÎ lπi, Æí khi qu∏ giÌi hπn cho phäp, lµ Æi“u ki÷n thuÀn lÓi cho vi sinh vÀt, cń trÔng ph∏t tri”n, ph∏ hπi (ÆÈ »m khńg kh› th›ch hÓp cho b∂o qu∂n th„c, gπo lµ tı 70% Æ’n 80%, cho rau, qu∂ t≠ï lµ tı 85% Æ’n 90%). - Nhi÷t ÆÈ mí tr≠Íng cÚng ∂nh h≠Îng mπnh Æ’n ch†t l≠Óng nńg, l©m, thu˚ s∂n trong qu∏ tr◊nh b∂o qu∂n. Khi nhi÷t ÆÈ t®ng l™n th◊ hoπt ÆÈng cÒa vi sinh vÀt t®ng, c∏c ph∂n ¯ng sinh ho∏ cÚng t®ng l™n lµm cho nńg, l©m, thu˚ s∂n b∂o qu∂n n„ng l™n, d…n Æ’n ch†t l≠Óng cÒa chÛng bfi gi∂m mπnh. ô nhi÷t ÆÈ tı 20oC Æ’n 40oC Æa sË vi sinh vÀt ph∏t tri”n tËt, ph∏ hπi mπnh nńg, l©m, thu˚ s∂n b∂o qu∂n. Nhi÷t ÆÈ mí tr≠Íng b∂o qu∂n t®ng th™m 10oC th◊ c∏c ph∂n ¯ng sinh ho∏ trong rau, qu∂ t≠ï t®ng 2 Æ’n 3 l«n. 120

b) H◊nh 40.4. Cń trÔng, chuÈt hπi nńg s∂n a) M‰t gπo ; b) ChuÈt hπi nńg s∂n

- Trong mí tr≠Íng th≠Íng xuy™n c„ c∏c loπi sinh vÀt g©y hπi cho nńg, l©m, thu˚ s∂n nh≠ : vi sinh vÀt, c∏c loπi ÆÈng vÀt g©y hπi (cń trÔng, s©u b‰, c∏c loµi g∆m nh†m, chim...). Khi g∆p Æi“u ki÷n th›ch hÓp, nhñg loµi nµy d‘ dµng x©m nhi‘m vµo nńg, l©m, thu˚ s∂n Æ” ph∏ hπi. C©u h·i 1. H∑y n™u r‚ mÙc Æ›ch, ˝ ngh‹a cÒa qu∏ tr◊nh b∂o qu∂n nńg, l©m, thu˚ s∂n. 2. Trong b∂o qu∂n c«n chÛ ˝ nhñg Æ∆c Æi”m nµo cÒa nńg, l©m, thu˚ s∂n ? 3. Nhñg y’u tË nµo cÒa mí tr≠Íng ∂nh h≠Îng tÌi ch†t l≠Óng nńg, l©m, thu˚ s∂n trong qu∏ tr◊nh b∂o qu∂n ? Theo em, muËn b∂o qu∂n tËt nńg, l©m, thu˚ s∂n c«n ph∂i lµm g◊ ? thńg tin bÊ sung Hªng n®m n≠Ìc ta s∂n xu†t h¨n 30 tri÷u t†n th„c, 2 tri÷u t†n ng´, 4 tri÷u t†n khoai, sæn ; kho∂ng 10 tri÷u t†n rau, qu∂ ; 2 tri÷u mät khËi gÁ ; 2 tri÷u t†n c∏ n≠Ìc ng‰t vµ c∏ bi”n. Th„c d˘ tr˜ cÒa Nhµ n≠Ìc Æ≠Óc b∂o qu∂n trong c∏c kho tµng vÌi khËi l≠Óng lÌn, c„ cńg ngh÷ vµ ph≠¨ng ti÷n b∂o qu∂n th›ch ¯ng, ch†t l≠Óng Æ≠Óc b∂o Æ∂m, tÊn th†t trong b∂o qu∂n th†p (kho∂ng 1% n®m). Th„c, ng´ Æ≠Óc nńg d©n b∂o qu∂n trong c∏c ph≠¨ng ti÷n nh≠ bÂ c„t, bao t∂i, tÛi nilńg, thÔng gÁ, thÔng sæt vÌi cńg ngh÷ th´ s¨, tÊn th†t trong b∂o qu∂n cao (kho∂ng 3% Æ’n 6%/n®m). C∏c loπi cÒ d‘ bfi vi sinh vÀt x©m nhi‘m, nhanh bfi thËi h·ng. B∂o qu∂n khoai, sæn t≠ï r†t kh„ n™n ng≠Íi ta th≠Íng s¨ ch’ thµnh dπng l∏t th∏i, 121

phï kh´ ho∆c ch’ bi’n thµnh tinh bÈt, sau Æ„ b∂o qu∂n, sˆ dÙng d«n. Rau, qu∂ th≠Íng Æ≠Óc sˆ dÙng Î dπng t≠ï. Khi c«n b∂o qu∂n dµi ngµy, rau, qu∂ th≠Íng Æ≠Óc gi˜ trong buÂng lπnh c„ nhi÷t ÆÈ khńg kh› tı 5oC Æ’n 10oC, ÆÈ »m khńg kh› tı 85% Æ’n 90%, hay Æ≠Óc b∂o qu∂n bªng bao g„i trong mí tr≠Íng kh› tr¨. C∏, t´m lµ loπi th˘c ph»m c„ gi∏ trfi dinh d≠Ïng cao Æ≠Óc b∂o qu∂n ngay sau khi Æ∏nh bæt bªng c∏ch ≠Ìp Æ∏, sau Æ„ Æ≠Óc ch’ bi’n thµnh c∏c s∂n ph»m kh∏c nhau : c∏ hÈp ; c∏, t´m s†y kh´ ; c∏, t´m Æńg lπnh. C∏, t´m Æńg lπnh b∂o qu∂n Æ≠Óc l©u, gi˜ Æ≠Óc ÆÈ t≠ï cÚng nh≠ h≠¨ng vfi, Æ≠Óc thfi tr≠Íng ≠a chuÈng.

Bµi

41 B∂o qu∂n hπt, cÒ lµm giËng Hi”u Æ≠Óc mÙc Æ›ch vµ ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n hπt giËng, cÒ giËng.

I - b∂o qu∂n hπt giËng B∂o qu∂n hπt giËng nhªm gi˜ Æ≠Óc ÆÈ n∂y m«m cÒa hπt, hπn ch’ tÊn th†t v“ sË l≠Óng, ch†t l≠Óng hπt giËng Æ” t∏i s∂n xu†t vµ g„p ph«n duy tr◊ t›nh Æa dπng sinh h‰c. Tu˙ theo mÙc Æ›ch mµ hπt giËng c„ th” Æ≠Óc b∂o qu∂n ngæn hπn (d≠Ìi 1 n®m), trung hπn (d≠Ìi 20 n®m) vµ dµi hπn (tr™n 20 n®m). 1. Ti™u chu»n hπt giËng - C„ ch†t l≠Óng cao. - Thu«n chÒng. - Kh´ng bﬁ s©u, b÷nh. 2. C∏c ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n hπt giËng PhÙ thuÈc vµo y™u c«u s∂n xu†t, Æ∆c Æi”m cÒa giËng, Æi“u ki÷n k‹ thuÀt..., c∏c ph≠¨ng ph∏p sau Æ©y Æ≠Óc ¯ng dÙng Æ” b∂o qu∂n hπt giËng : - Hπt giËng Æ≠Óc c†t gi˜ trong Æi“u ki÷n nhi÷t ÆÈ vµ ÆÈ »m b◊nh th≠Íng. Hπt giËng dÔng cho vÙ sau hay trong thÍi hπn d≠Ìi mÈt n®m th≠Íng Æ≠Óc b∂o qu∂n theo ph≠¨ng ph∏p nµy. 122

- B∂o qu∂n hπt giËng trong Æi“u ki÷n lπnh, nhi÷t ÆÈ th›ch hÓp lµ 0oC, ÆÈ »m khńg kh› tı 35% Æ’n 40%, Æ≠Óc sˆ dÙng Æ” b∂o qu∂n trung hπn. - MuËn b∂o qu∂n dµi hπn, hπt giËng Æ≠Óc b∂o qu∂n Î Æi“u ki÷n lπnh Æńg, nhi÷t ÆÈ lµ - 10oC, ÆÈ »m khńg kh› tı 35% Æ’n 40%.

H◊nh 41.1. MÈt sË loπi hπt giËng Æ≠Óc Æ„ng g„i Æ” b∂o qu∂n

3. Quy tr◊nh b∂o qu∂n hπt giËng Thu hoπch Æ T∏ch hπt Æ Ph©n loπi vµ lµm sπch Æ Lµm kh´ Æ Xˆ l› b∂o qu∂n Æ ß„ng g„i Æ B∂o qu∂n Æ Sˆ dÙng. Hπt giËng c«n Æ≠Óc thu hoπch ÆÛng thÍi Æi”m, Æ≠Óc Æ” nï ri™ng, sπch sœ, c∏ch bi÷t vÌi c∏c loπi hπt kh∏c vµ ti’n hµnh t∏ch, tuËt ho∆c tœ c»n thÀn, kfip thÍi. Sau Æ„ hπt Æ≠Óc ph©n loπi, ÆÂng thÍi loπi b· c∏c tπp ch†t nh≠ r¨m rπ, l‚i, r‘, l∏..., hπt bfi s©u ph∏ hπi, hπt bfi vÏ vµ lµm sπch c∏t, sπn.... Hπt giËng c«n Æ≠Óc lµm kh´ ngay (phï ho∆c s†y). ßËi vÌi th„c, n’u c«n s†y th◊ s†y Î nhi÷t ÆÈ tı 40oC Æ’n 45oC Æ’n khi ÆÈ »m cÒa hπt Æπt 13%. ßËi vÌi mÈt sË loπi hπt c„ d«u nh≠ ÆÀu t≠¨ng (ÆÀu nµnh) vµ lπc (ÆÀu phÈng) c«n s†y Î nhi÷t ÆÈ th†p tı 30oC Æ’n 40oC, thÍi gian s†y käo dµi, Æ’n khi ÆÈ »m cÒa hπt Æπt tı 8 Æ’n 9%. 123

b) H◊nh 41.2. S†y vµ b∂o qu∂n ng´ (bæp) a) M∏y s†y vµ sil´ b∂o qu∂n ng´ ; b) B∂o qu∂n ng´ giËng theo ph≠¨ng ph∏p truy“n thËng

N´ng d©n th≠Íng b∂o qu∂n hπt giËng theo ph≠¨ng ph∏p truy“n thËng trong chum, vπi, ho∆c Æ„ng trong bao, ho∆c treo Î chÁ kh´ r∏o. Trong chum, vπi ÆÀy bﬁt k›n, hπt giËng Æ∑ kh´ k‹ c„ th” gi˜ Æ≠Óc tı 1 Æ’n 2 n®m, ch†t l≠Óng v…n Æ∂m b∂o. ChÛ ˝ : - Tr≠Ìc khi cho hπt vµo b∂o qu∂n, c∏c ph≠¨ng ti÷n b∂o qu∂n ph∂i Æ≠Óc lµm sπch. - MÈt sË hπt giËng c©y ®n qu∂, c©y l©m nghi÷p Æ≠Óc b∂o qu∂n trong c∏t »m (trong thÍi gian ngæn Î Æi“u ki÷n tho∏ng vµ »m) Æ” duy tr◊ s¯c n∂y m«m cÒa hπt.

b) H◊nh 41.3. a) Quπt th„c ; b) Læp Æ∆t thi’t bﬁ trong kho lπnh b∂o qu∂n hπt, cÒ giËng

C∏c c´ng ti s∂n xu†t hπt giËng th≠Íng b∂o qu∂n hπt giËng trong c∏c kho m∏t, kho lπnh, c„ ÆÈ »m vµ nhi÷t ÆÈ th›ch hÓp Æ≠Óc ki”m so∏t ch∆t chœ bªng c∏c thi’t bﬁ t˘ ÆÈng. 124

II - B∂o qu∂n cÒ giËng CÒ giËng th≠Íng Æ≠Óc b∂o qu∂n ngæn ngµy, trong Æi“u ki÷n b◊nh th≠Íng hay trong kho lπnh c„ nhi÷t ÆÈ khńg kh› tı 0oC Æ’n 5oC, ÆÈ »m khńg kh› tı 85% Æ’n 90%. 1. Ti™u chu»n cÒa cÒ giËng - C„ ch†t l≠Óng cao. - ßÂng Æ“u, khńg giµ qu∏, khńg non qu∏. - Khńg bfi s©u, b÷nh. - Khńg bfi l…n vÌi c∏c giËng kh∏c. - Cfln nguy™n vãn. - Kh∂ n®ng n∂y m«m cao. 2. Quy tr◊nh b∂o qu∂n cÒ giËng Thu hoπch Æ Lµm sπch, ph©n loπi Æ Xˆ l› phflng chËng vi sinh vÀt hπi Æ Xˆ l› ¯c ch’ n∂y m«m Æ B∂o qu∂n Æ Sˆ dÙng. CÒ thu hoπch v“ Æ≠Óc lµm sπch, loπi b· nhñg cÒ bfi s¯t, vÏ, bfi s©u hπi. ß” phflng chËng vi sinh vÀt g©y hπi cÒ giËng, ng≠Íi ta th≠Íng sˆ dÙng ch†t b∂o qu∂n vÌi li“u l≠Óng cho phäp Æ” xˆ l› bªng c∏ch phun l™n cÒ ho∆c trÈn vÌi c∏t Æ” Ò. Sau thÍi k◊ ngÒ nghÿ, cÒ bæt Æ«u n∂y m«m. MuËn käo dµi thÍi hπn b∂o qu∂n, ng≠Íi ta ph∂i b∂o qu∂n chÛng trong Æi“u ki÷n lπnh, ho∆c sˆ dÙng ch†t ¯c ch’ qu∏ tr◊nh n∂y m«m phun l™n cÒ. N’u th˘c hi÷n ÆÛng quy tr◊nh tr™n, sau 4 Æ’n 8 th∏ng b∂o qu∂n, tÊn th†t sœ khńg v≠Ót qu∏ 10% vµ khi trÂng cÒ n∂y m«m tËt, m«m khoŒ. C∏c hÈ nńg d©n th≠Íng b∂o qu∂n cÒ giËng theo ph≠¨ng ph∏p cÊ truy“n tr™n gi∏, nï tho∏ng vµ ∏nh s∏ng t∏n xπ (cÒ khńg bfi chi’u s∏ng tr˘c ti’p). B∂o qu∂n theo ph≠¨ng ph∏p nµy tÊn th†t v“ sË l≠Óng th≠Íng lÌn, c„ khi Æ’n 30%. ô c∏c n≠Ìc ph∏t tri”n th≠Íng dÔng ph≠¨ng ph∏p lπnh, ho∆c sˆ dÙng ph≠¨ng ph∏p nuí c†y m´ t’ bµo Æ” l≠u giËng mÈt sË loπi c©y, trong Æ„ c∂ c©y c„ cÒ. H◊nh 41.4. B∂o qu∂n khoai t©y giËng quy m´ hÈ gia Æ◊nh

125

C©u h·i 1. N™u mÙc Æ›ch cÒa c´ng t∏c b∂o qu∂n c∏c loπi hπt, cÒ giËng trong s∂n xu†t. 2. H∑y cho bi’t mÈt sË ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n c∏c loπi hπt giËng. 3. H∑y cho bi’t nh˜ng chÿ ti™u nµo c«n ph∂i l≠u ˝ trong qu∏ tr◊nh b∂o qu∂n hπt, cÒ giËng.

Bµi

42 B∂o qu∂n l≠¨ng th˘c, th˘c ph»m - Bi’t Æ≠Óc c∏c loπi kho vµ c∏c ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n th„c, ng´, rau, hoa, qu∂ t≠¨i. - Bi’t Æ≠Óc quy tr◊nh b∂o qu∂n th„c, ng´, khoai lang, sæn.

I - B∂o qu∂n l≠¨ng th˘c 1. B∂o qu∂n th„c, ng´ a) C∏c dπng kho b∂o qu∂n - Nhµ kho b∂o qu∂n th„c, ng´ c„ nhi“u gian, Æ≠Óc x©y d˘ng bªng gπch, ng„i thµnh tıng d∑y (h.42.1a). ß©y lµ loπi kho phÊ bi’n Î n≠Ìc ta. Nhµ kho c„ Æ∆c Æi”m : + D≠Ìi sµn kho c„ g«m thńg gi„. + T≠Íng kho x©y bªng gπch. + M∏i che c„ th” lµ vflm cuËn bªng gπch, ng„i, tń hay fibr´ xim®ng, nh≠ng nh†t thi’t ph∂i c„ tr«n Æ” c∏ch nhi÷t. + Kho ph∂i thuÀn ti÷n cho vi÷c c¨ giÌi ho∏ nhÀp, xu†t hµng ho∏ vµ hoπt ÆÈng cÒa c∏c thi’t bfi phÙc vÙ cho b∂o qu∂n. - Kho sil´ (h.42.1b) lµ dπng kho c„ th” lµ h◊nh trÙ, h◊nh vuńg hay h◊nh s∏u cπnh, Æ≠Óc x©y bªng gπch, b™ tńg cËt thäp hay bªng thäp. Kho sil´ quy m´ lÌn Æ≠Óc trang bfi ÆÂng bÈ tı kh©u nhÀp, xu†t, lµm sπch, s†y vµ th≠Íng Æ≠Óc c¨ giÌi ho∏ vµ t˘ ÆÈng ho∏. 126

H◊nh 42.1. MÈt sË loπi kho b∂o qu∂n l≠¨ng th˘c a) Nhµ kho ; b) Kho sil´

b) MÈt sË ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n - Ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n ÆÊ rÍi, th´ng gi„ t˘ nhi™n hay th´ng gi„ t›ch c˘c c„ cµo Æ∂o trong nhµ kho vµ kho sil´. - Ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n Æ„ng bao trong nhµ kho (h.42.2b).

a) b) H◊nh 42.2. S†y vµ b∂o qu∂n theo ph≠¨ng ph∏p Æ„ng bao a) M∏y s†y dπng t‹nh vÿ ngang ; b) B∂o qu∂n Æ„ng bao

Hai ph≠¨ng ph∏p tr™n th≠Íng dÔng Æ” b∂o qu∂n th„c, ng´. ô n≠Ìc ta, hµng tri÷u t†n th„c, ng´ Æ≠Óc b∂o qu∂n theo hai ph≠¨ng ph∏p nµy. - L≠¨ng th˘c Î hÈ n´ng d©n th≠Íng Æ≠Óc b∂o qu∂n theo ph≠¨ng ph∏p truy“n thËng trong c∏c ph≠¨ng ti÷n Æ¨n gi∂n nh≠ chum vπi, thÔng phuy, thÔng sæt, bao t∂i, bÂ c„t, sil´... (h.42.3 a, b, c). - ô c∏c n≠Ìc ph∏t tri”n, l≠¨ng th˘c Æ≠Óc tÀp trung b∂o qu∂n tπi c∏c h÷ thËng 127

sil´ li™n hoµn, hi÷n Æπi, c∏c th´ng sË k‹ thuÀt Æ≠Óc ki”m tra vµ Æi“u khi”n bªng m∏y t›nh. MÁi sil´ c„ s¯c ch¯a tı 100 Æ’n 1 000 t†n.

H◊nh 42.3. MÈt sË ph≠¨ng ti÷n gia dÙng b∂o qu∂n th„c, ng´ Î n≠Ìc ta a) Chum ; b) ThÔng phuy c) Kho sil´ c„ s¯c ch¯a 1 t†n c)

c) Quy tr◊nh b∂o qu∂n th„c, ng´ Thu hoπch Æ TuËt, tœ hπt Æ Lµm sπch vµ ph©n loπi Æ Lµm kh´ Æ Lµm nguÈi Æ Ph©n loπi theo ch†t l≠Óng Æ B∂o qu∂n Æ Sˆ dÙng. 2. B∂o qu∂n khoai lang, sæn (cÒ m◊) a) Quy tr◊nh b∂o qu∂n sæn l∏t kh´ Thu hoπch (dÏ) Æ Ch∆t cuËng, g‰t v· Æ Lµm sπch Æ Th∏i l∏t Æ Lµm kh´ Æ ß„ng g„i Æ B∂o qu∂n k›n, n¨i kh´ r∏o Æ Sˆ dÙng.

a) H◊nh 42.4. a) B∂o qu∂n khoai lang ; b) B∂o qu∂n sæn

128

Sæn l∏t Æπt ÆÈ kh´ cao (ÆÈ »m d≠Ìi 13%) c„ th” gi˜ Æ≠Óc 6 Æ’n 12 th∏ng, tÊn th†t ›t, d≠Ìi 1% /n®m. ChÛ ˝ : C„ nï nńg d©n th≠Íng phï, s†y nguy™n c∂ cÒ sæn Æ∑ b„c v·, sau Æ„ b∂o qu∂n nï kh´ r∏o. b) Quy tr◊nh b∂o qu∂n khoai lang t≠ï Thu hoπch vµ l˘a ch‰n khoai Æ Hong kh´ Æ Xˆ l› ch†t chËng n†m Æ Hong kh´ Æ Xˆ l› ch†t chËng n∂y m«m Æ PhÒ c∏t kh´ Æ B∂o qu∂n Æ Sˆ dÙng.

H◊nh 42.5. B‰ hµ hπi khoai lang

II - B∂o qu∂n rau, hoa, qu∂ t≠ï Nhi“u loπi rau, qu∂ t≠ï sau khi thu hoπch v…n cfln nhñg hoπt ÆÈng sËng nh≠ : h´ h†p, ngÒ nghÿ, ch›n, n∂y m«m... Rau, qu∂ t≠ï ch¯a nhi“u ch†t dinh d≠Ïng, nhi“u n≠Ìc n™n d‘ bfi vi sinh vÀt x©m nhi‘m vµ ph∏ hπi. Ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n tËt lµ gi˜ cho rau, qu∂ luń Î trπng th∏i ngÒ nghÿ, tr∏nh Æ≠Óc s˘ x©m nhi‘m cÒa vi sinh vÀt, gi˜ Æ≠Óc ch†t l≠Óng ban Æ«u cÒa rau, qu∂. 1. MÈt sË ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n rau, hoa, qu∂ t≠ï - Ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n Î Æi“u ki÷n b◊nh th≠Íng. - Ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n lπnh. - Ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n trong mí tr≠Íng kh› bi’n ÆÊi. - Ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n bªng ho∏ ch†t (chÿ sˆ dÙng nhñg loπi ho∏ ch†t c„ trong danh mÙc do BÈ Nńg nghi÷p & PTNT, BÈ Y t’ Vi÷t Nam cho phäp). - Ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n bªng chi’u xπ. Trong c∏c ph≠¨ng ph∏p tr™n, ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n lπnh Æ≠Óc ∏p dÙng phÊ H◊nh 42.6. Rau, qu∂ t≠ï Æ≠Óc b∂o qu∂n bi’n h¨n c∂. 129

2. Quy tr◊nh b∂o qu∂n rau, hoa, qu∂ t≠ï bªng ph≠¨ng ph∏p lπnh Trong Æi“u ki÷n lπnh, hoπt ÆÈng sËng cÒa rau, qu∂ cÚng nh≠ c∏c sinh vÀt hπi bfi chÀm lπi lµm cho rau, qu∂ Æ≠Óc b∂o qu∂n tËt h¨n. Quy tr◊nh b∂o qu∂n rau, hoa, qu∂ t≠ï bªng ph≠¨ng ph∏p lπnh nh≠ sau : Thu h∏i Æ Ch‰n l˘a Æ Lµm sπch Æ Lµm r∏o n≠Ìc Æ Bao g„i Æ B∂o qu∂n lπnh Æ Sˆ dÙng. Kho lπnh (hay kho m∏t) c„ dung l≠Óng tı vµi chÙc t†n Æ’n vµi tr®m t†n. Nhi÷t ÆÈ trong kho Æ≠Óc Æi“u chÿnh tı -5oC Æ’n 15oC, c„ h÷ thËng ki”m so∏t ÆÈ »m khńg kh›. ChÛ ˝ : ßËi vÌi mÁi loπi rau, hoa, qu∂ c„ nhi÷t ÆÈ vµ ÆÈ »m khńg kh› b∂o qu∂n th›ch hÓp ri™ng. C©u h·i 1. Tr◊nh bµy mÈt sË ph≠¨ng ph∏p vµ quy tr◊nh b∂o qu∂n th„c, ng´ mµ em bi’t. 2. Tr◊nh bµy quy tr◊nh b∂o qu∂n khoai lang, sæn. 3. Ng≠Íi ta th≠Íng dÔng ph≠¨ng ph∏p nµo Æ” b∂o qu∂n rau, hoa, qu∂ t≠ï ? Tr◊nh bµy quy tr◊nh b∂o qu∂n qu∂ t≠ï mµ em bi’t. Thńg tin bÊ sung B∂o qu∂n rau, qu∂ trong mí tr≠Íng khńg kh› bi’n ÆÊi : Trong mí tr≠Íng khńg kh› c„ hµm l≠Óng oxi th†p (tı 5% Æ’n 10%) vµ kh› CO2 cao (tı 2% Æ’n 4%) c∏c hoπt ÆÈng sËng cÒa rau, qu∂ cÚng nh≠ vi sinh vÀt trÎ n™n chÀm h¨n, rau, qu∂, Æ≠Óc b∂o qu∂n tËt h¨n.

130

Bµi

43 B∂o qu∂n thfit, tr¯ng, sã vµ c∏ Bi’t Æ≠Óc mÈt sË ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n thfit, tr¯ng, sã vµ c∏.

I - B∂o qu∂n thfit 1. MÈt sË ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n thfit - B∂o qu∂n thfit bªng ph≠¨ng ph∏p lµm lπnh vµ lπnh Æńg. - B∂o qu∂n thfit bªng ph≠¨ng ph∏p hun kh„i. - B∂o qu∂n thfit bªng ph≠¨ng ph∏p Æ„ng hÈp. - B∂o qu∂n thfit theo ph≠¨ng ph∏p cÊ truy“n (≠Ìp muËi, Ò chua, s†y kh´...). 2. Ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n lπnh B∂o qu∂n lπnh lµ ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n tËt nh†t, duy tr◊ Æ≠Óc nhi“u t›nh ch†t ban Æ«u cÒa thfit. Kho lπnh Æ” b∂o qu∂n thfit theo ph≠¨ng ph∏p cńg nghi÷p th≠Íng c„ dung t›ch tı vµi mät khËi Æ’n hµng tr®m mät khËi, nhi÷t ÆÈ b∂o qu∂n th≠Íng tı 0oC Æ’n 4oC. Quy tr◊nh b∂o qu∂n lπnh : B≠Ìc 1. Thfit gia sÛc, gia c«m sau khi gi’t mÊ, lµm sπch Æ≠Óc Æ≠a vµo phflng lπnh. Tu˙ theo k›ch th≠Ìc con vÀt mµ Æ≠Óc xŒ nh· hay Æ” nguy™n c∂ con. Gia c«m Æ” c∂ con vµ bao g„i tr≠Ìc khi Æ≠Óc Æ≠a vµo b∂o qu∂n lπnh. B≠Ìc 2. C∏c sÛc thfit Æ≠Óc treo tr™n c∏c m„c sæt hay Æ≠Óc Æ„ng hflm vµ x’p thµnh khËi. Kho∂ng c∏ch giã c∏c sÛc thfit tı 3 Æ’n 5cm, c∏ch t≠Íng kho 10cm. N’u s∂n ph»m Æ≠Óc Æ„ng hflm, d∑y hflm nµy c∏ch d∑y hflm kia 10cm. Nhi÷t ÆÈ buÂng lπnh tr≠Ìc lÛc x’p hµng kho∂ng 2oC Æ’n 3oC, nhi÷t ÆÈ sau khi x’p hµng c«n Æ≠Óc duy tr◊ tı -1oC Æ’n - 2oC, ÆÈ »m 90% Æ’n 92%. B≠Ìc 3. Lµm lπnh s∂n ph»m : ThÍi gian lµm lπnh phÙ thuÈc vµo khËi l≠Óng vµ t›nh ch†t cÒa thfit. ßËi vÌi thfit lÓn, thfit bfl sÛc c«n kho∂ng 24 giÍ. B≠Ìc 4. Sau khi lµm lπnh, s∂n ph»m Æ≠Óc Æ≠a sang phflng b∂o qu∂n. Nhi÷t ÆÈ trong phflng b∂o qu∂n tı 0oC Æ’n 2oC, ÆÈ »m th†p h¨n 85%. Ph≠¨ng ph∏p lµm lπnh c„ th” b∂o qu∂n thfit lÓn Æ≠Óc 17 ngµy, thfit bfl 28 ngµy, thfit b™ 14 ngµy vµ thfit gµ 15 ngµy. 131

3. Ph≠¨ng ph∏p ≠Ìp muËi ¶Ìp muËi thﬁt Æ” b∂o qu∂n lµ ph≠¨ng ph∏p cÊ truy“n Æ≠Óc sˆ dÙng rÈng r∑i trong nh©n d©n. Quy tr◊nh ≠Ìp muËi gÂm c∏c b≠Ìc sau : B≠Ìc 1. Chu»n bﬁ nguy™n li÷u ≠Ìp : HÁn hÓp gÂm 94% muËi ®n (NaCl), 5% Æ≠Íng vµ mÈt sË ch†t phÙ gia th˘c ph»m Æ≠Óc phäp sˆ dÙng.

H◊nh 43.1. S∂n ph»m ch®n nu´i Æ≠Óc ch’ bi’n vµ b∂o qu∂n lπnh

B≠Ìc 2. Chu»n bfi thfit. Thfit Æ≠Óc loπi b· x≠¨ng vµ cæt thµnh mi’ng tı 1 Æ’n 2kg. B≠Ìc 3. X∏t hÁn hÓp ≠Ìp l™n b“ m∆t mi’ng thfit. ß” cho thfit ng†m nhanh vµ Æ“u n™n ti™m dung dfich hÁn hÓp tr™n vµo mÈt sË Æi”m cÒa mi’ng thfit. B≠Ìc 4. X’p thfit Æ∑ ≠Ìp vµo thÔng gÁ, c¯ mÁi lÌp thfit ræc mÈt lÌp hÁn hÓp ≠Ìp theo tÿ l÷ : tı 30 Æ’n 50g hÁn hÓp cho 1kg thfit. B≠Ìc 5. Gi˜ thfit trong hÁn hÓp ≠Ìp kho∂ng tı 7 Æ’n 10 ngµy. Tr≠Ìc khi dÔng, l†y thfit ra Æ” tr™n gi∏ cho r∏o n≠Ìc. MuËi (NaCl) c„ t∏c dÙng s∏t khu»n, tπo ∏p su†t th»m th†u cao, tı Æ„ gi∂m ÆÈ »m cÒa s∂n ph»m, ¯c ch’ hoπt ÆÈng cÒa enzim vµ vi sinh vÀt ph©n hu˚ ch†t Æπm (protein). ß≠Íng c„ t∏c dÙng lµm dfiu vfi m∆n cÒa muËi ®n c„ trong nguy™n li÷u ≠Ìp. ß≠Íng cfln tπo Æi“u ki÷n cho vi khu»n lactic hoπt ÆÈng, k◊m h∑m s˘ ph∏t tri”n cÒa c∏c vi khu»n g©y thËi thfit. K‹ thuÀt nµy c„ ≠u Æi”m lµ d‘ th˘c hi÷n, hao hÙt dinh d≠Ïng ›t (m´ c¨ m†t 3,5%, m´ mÏ h«u nh≠ khńg hao hÙt), nh≠ng hπn ch’ cÒa k‹ thuÀt nµy lµ thfit m∆n, käm m“m mπi, h≠¨ng vfi käm t≠ï. II - MÈt sË ph≠¨ng ph∏p B∂o qu∂n tr¯ng C„ th” b∂o qu∂n tr¯ng bªng c∏c ph≠¨ng ph∏p sau : - B∂o qu∂n lπnh (c„ th” b∂o qu∂n Æ≠Óc tı 180 Æ’n 220 ngµy). - B∂o qu∂n bªng n≠Ìc ví (tı 20 Æ’n 30 ngµy). - Tπo mµng m·ng (mµng silicat, mµng parafin) tr™n m∆t tr¯ng Æ” b∂o qu∂n. - DÔng kh› CO2, N2 ho∆c hÁn hÓp cÒa hai loπi kh› nµy Æ” b∂o qu∂n. - DÔng muËi Æ” b∂o qu∂n (muËi kh´, muËi ≠Ìt,...). 132

H◊nh 43.2. Tr¯ng vµ khay Æ˘ng tr¯ng Æ” b∂o qu∂n

III - B∂o qu∂n s¨ bÈ sã t≠ï Trong Æi“u ki÷n b◊nh th≠Íng, sã mÌi væt ra, vi sinh vÀt khńg th” ph∏t tri”n Æ≠Óc v◊ trong sã c„ kh∏ng th”. ô nhi÷t ÆÈ tı 30oC Æ’n 37oC, t∏c dÙng di÷t khu»n cÒa kh∏ng th” trong sã c„ th” käo dµi tı 2 Æ’n 3 giÍ. Do Æ„, ngoµi mÈt sË l≠Óng khńg lÌn Æ≠Óc sˆ dÙng tπi chÁ, ph«n lÌn cfln lπi Æ≠Óc b∂o qu∂n s¨ bÈ tπi nï væt (nńg trang, c¨ sÎ ch®n nuí, hÈ gia Æ◊nh...). Ng≠Íi ta hπ nhi÷t ÆÈ khËi sã xuËng kho∂ng 10oC, Î nhi÷t ÆÈ nµy mÔi vfi vµ ch†t l≠Óng cÒa sã t≠ï Æ≠Óc b∂o toµn tı 7 Æ’n 10 giÍ. Quy tr◊nh b∂o qu∂n s¨ bÈ sã t≠ï gÂm c∏c b≠Ìc c¨ b∂n sau : Thu nhÀn sã Æ L‰c sã Æ Lµm lπnh nhanh. Qu∏ tr◊nh lµm lπnh ph∂i ti’n hµnh ngay, c„ ngh‹a lµ lµm lπnh nhanh ngay sau khi l‰c. IV - B∂o qu∂n c∏ 1. MÈt sË ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n c∏ - B∂o qu∂n lπnh (bªng n≠Ìc Æ∏ ; bªng kh› lπnh ; ≠Ìp Æńg ; tr∏ng b®ng). - ¶Ìp muËi. - B∂o qu∂n bªng ax›t h˜u c¨ (ax›t lactic, ax›t xitric, ax›t ax™tic). - B∂o qu∂n bªng ch†t chËng oxi ho∏. - Hun kh„i. - ß„ng hÈp... 2. B∂o qu∂n lπnh B∂o qu∂n lπnh lµ ph≠¨ng ph∏p Æ¨n gi∂n Æ≠Óc ∏p dÙng phÊ bi’n cho ngh“ c∏ Î n≠Ìc ta. Bªng ph≠¨ng ph∏p nµy, thńg th≠Íng c∏ Æ≠Óc b∂o qu∂n tı 7 Æ’n 10 ngµy. 133

Quy tr◊nh k‹ thuÀt c¨ b∂n nh≠ sau : Xˆ l› nguy™n li÷u Æ ¶Ìp Æ∏ Æ B∂o qu∂n Æ Sˆ dÙng. C∏ Æ∏nh bæt Æ≠Óc c«n ph©n loπi, loπi b· tπp ch†t, râ sπch, c«n thi’t c„ th” moi ruÈt, cæt b· v©y, Æuí vµ Æ«u. Sau Æ„ ph∂i b∂o qu∂n ngay, mÔa hÃ sau khńg qu∏ 1 giÍ, mÔa Æńg khńg qu∏ 1,5 giÍ. ß∏y h«m ph∂i ÆÊ mÈt lÌp n≠Ìc Æ∏ dµy 20cm, sau Æ„ lµ mÈt lÌp c∏, mÈt lÌp n≠Ìc Æ∏ xay, lÌp Æ∏ ph∂i dµy h¨n lÌp c∏. N≠Ìc Æ∏ ph∂i Æ∂m b∂o ch†t l≠Óng v÷ sinh vµ c„ k›ch th≠Ìc phÔ hÓp. C©u h·i 1. H∑y cho bi’t mÈt sË ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n thfit. 2. N™u mÈt sË ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n tr¯ng. 3. N™u mÈt sË ph≠¨ng ph∏p b∂o qu∂n c∏ vµ quy tr◊nh t„m tæt b∂o qu∂n c∏ bªng ph≠¨ng ph∏p lµm lπnh.

Bµi

44 Ch’ bi’n l≠¨ng th˘c, th˘c ph»m - Bi’t Æ≠Óc ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n gπo tı th„c. - Bi’t Æ≠Óc quy tr◊nh c´ng ngh÷ ch’ bi’n tinh bÈt tı cÒ sæn. - Bi’t Æ≠Óc c´ng ngh÷ ch’ bi’n rau, qu∂.

I - Ch’ bi’n gπo tı th„c Quy tr◊nh c´ng ngh÷ ch’ bi’n gπo tı th„c : Lµm sπch th„c Æ Xay Æ T∏ch tr†u Æ X∏t træng Æ ß∏nh b„ng Æ B∂o qu∂n Æ Sˆ dÙng. Th„c Æ≠Óc lµm sπch tr≠Ìc khi Æ≠a vµo xay Æ” b„c v·, ti’p theo lµ t∏ch hπt gπo kh·i tr†u. Gπo thu Æ≠Óc cﬂn v· c∏m g‰i lµ gπo lÀt hay gπo l¯c. Sau Æ„ gπo 134

lÀt Æ≠Óc x∏t træng (t∏ch v· c∏m). ß” b∂o qu∂n hay xu†t kh»u, gπo x∏t sœ ph∂i qua cńg Æoπn Æ∏nh b„ng (lµm sπch c∏m Æ” tr∏nh ∂nh h≠Îng Æ’n ch†t l≠Óng gπo do c∏m d‘ bfi í). LÛc nµy gπo c„ th” Æ„ng vµo bao, vµo thÔng... Æ” b∂o qu∂n vµ sˆ dÙng. M∏y xay x∏t tËt tÿ l÷ gπo lÀt thu Æ≠Óc cao, gπo g∑y ›t.

H◊nh 44.1. a) M∏y xay x∏t gπo quy m´ nh· ; b) Gπo Æ∑ Æ„ng bao

MÈt sË vÔng nńg thń n≠Ìc ta, gπo v…n Æ≠Óc ch’ bi’n theo ph≠¨ng ph∏p truy“n thËng, ngh‹a lµ dÔng cËi xay Æ” xay th„c, dÔng sµng Æ” loπi tr†u, ti’p Æ’n gπo lÀt Æ≠Óc gi∑ trong cËi, sau Æ„ gi«n Æ” loπi t†m vµ c∏m. C„ nï dÔng cËi gi∑ luń th„c Æ” Æ≠Óc gπo. Hi÷n nay, nhi“u nï dÔng m∏y xay x∏t cÚ c„ qu∂ l´ thäp Æ” ch’ bi’n gπo, sˆ dÙng m∏y nµy gπo th≠Íng bfi n∏t nhi“u, tÿ l÷ gπo g∑y cao. II - Ch’ bi’n sæn (khoai m◊) 1. MÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n sæn - Th∏i l∏t, phï kh´. - ChŒ, ch∆t khÛc, phï kh´. - Phï c∂ cÒ (sæn gπc h≠ü). - Nπo thµnh sÓi rÂi phï kh´. - Ch’ bi’n bÈt sæn. - Ch’ bi’n tinh bÈt sæn. - L™n men sæn t≠ï Æ” s∂n xu†t th¯c ®n gia sÛc. 135

2. Quy tr◊nh c´ng ngh÷ ch’ bi’n tinh bÈt sæn Sæn thu hoπch Æ Lµm sπch Æ Nghi“n (X∏t) Æ T∏ch b∑ Æ Thu hÂi tinh bÈt Æ B∂o qu∂n ≠Ìt Æ Lµm kh´ Æ ß„ng g„i Æ Sˆ dÙng.

H◊nh 44.2. ß„ng g„i Æ” b∂o qu∂n sæn Æ∑ s†y kh´

III - Ch’ bi’n rau, qu∂ 1. MÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n rau, qu∂ - ß„ng hÈp. - S†y kh´. - Ch’ bi’n c∏c loπi n≠Ìc uËng. - MuËi chua... 2. Quy tr◊nh cńg ngh÷ ch’ bi’n rau, qu∂ theo ph≠¨ng ph∏p Æ„ng hÈp Nguy™n li÷u rau, qu∂ Æ Ph©n loπi Æ Lµm sπch Æ Xˆ l› c¨ h‰c Æ Xˆ l› nhi÷t Æ Vµo hÈp Æ Bµi kh› Æ Ghäp m› Æ Thanh trÔng Æ Lµm nguÈi Æ B∂o qu∂n thµnh ph»m Æ Sˆ dÙng. Nguy™n li÷u quy’t Æfinh Æ’n ch†t l≠Óng s∂n ph»m. MÁi loπi rau, qu∂ c„ y™u c«u nh†t Æfinh v“ ÆÈ ch›n, k›ch th≠Ìc, hµm l≠Óng ch†t kh´, m¯c ÆÈ nguy™n vãn... V◊ vÀy, c«n ph©n loπi Æ” loπi b· nhñg nguy™n li÷u khńg Æ∂m b∂o y™u c«u ch’ bi’n. Lµm sπch nguy™n li÷u lµ cńg Æoπn khńg th” b· qua cÒa qu∏ tr◊nh ch’ bi’n. Râ Æ” loπi b· Æ†t, c∏t... ; loπi v·, cuËng, hoa, r‘, c· r∏c... Sau khi nguy™n li÷u Æ∑ Æ≠Óc lµm sπch, c„ th” cæt thµnh mi’ng nh· hay nghi“n, xä theo y™u c«u cÒa cńg ngh÷. Xˆ l› nhi÷t c„ t∏c dÙng lµm m†t hoπt t›nh c∏c loπi enzim, tr∏nh qu∏ tr◊nh bi’n ÆÊi ch†t l≠Óng s∂n ph»m. 136

H◊nh 44.3. ßÂ hÈp rau, qu∂

Khi qu∏ tr◊nh xˆ l› nhi÷t k’t thÛc, ti’n hµnh cho nguy™n li÷u vµo hÈp, sau Æ„ bµi kh› (Æ” khńg kh› khńg cfln trong s∂n ph»m) bªng c∏ch Æun n„ng hay hÛt ch©n khńg. Qu∏ tr◊nh ghäp m› lµ cńg Æoπn ti’p theo. Khi cńg Æoπn nµy k’t thÛc, s∂n ph»m Æ≠Óc thanh trÔng. Sau Æ„ lµm nguÈi. ChÛ ˝ lµ mÁi loπi s∂n ph»m rau, qu∂ Æ„ng hÈp c„ mÈt cńg ngh÷ ri™ng phÔ hÓp. C©u h·i 1. Tr◊nh bµy quy tr◊nh ch’ bi’n gπo tı th„c. H∑y k” nhñg vÀt dÙng c«n Æ” ch’ bi’n gπo tı th„c theo ph≠¨ng ph∏p cÊ truy“n. 2. Tr◊nh bµy mÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n sæn vµ quy tr◊nh ch’ bi’n tinh bÈt sæn. 3. N™u c∏c ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n rau, qu∂ vµ quy tr◊nh ch’ bi’n rau, qu∂ Æ„ng hÈp.

137

Bµi

45 Th˘c hµnh : Ch’ bi’n xi r´ tı qu∂ - Lµm Æ≠Óc xi r´ tı mÈt sË loπi qu∂. - Th˘c hi÷n ÆÛng quy tr◊nh, b∂o Æ∂m an toµn lao ÆÈng vµ v÷ sinh m´i tr≠Íng.

I - chu»n bfi - Qu∂ (m¨, mÀn, nho, d©u...) Æ’n ÆÈ thu hoπch, t≠ï ngon, khńg s©u, b÷nh : 1kg. - ß≠Íng træng : tı 1 Æ’n 1,5kg. - L‰ thu˚ tinh Æ∑ râ sπch, lau kh´. ß” xi r´ ÆÀm Æµ h¨n, dÔng cho gi∂i kh∏t, c„ th” cho th™m mÈt chÛt muËi ®n tu˙ kh»u vfi ng≠Íi sˆ dÙng. II - Quy tr◊nh th˘c hµnh B≠Ìc 1. Qu∂ (m¨, mÀn, nho, d©u...) t≠ï ngon Æ≠Óc ch‰n l˘a c»n thÀn, loπi b· nhñg qu∂ bfi giÀp ; qu∂ bfi s©u, b÷nh ; râ sπch ; Æ” r∏o n≠Ìc.

H◊nh 45. Qu∂ nho vµ xi r´ (mÀt) nho Ninh ThuÀn

B≠Ìc 2. X’p qu∂ vµo l‰ thu˚ tinh, c¯ mÈt lÌp qu∂ mÈt lÌp Æ≠Íng, chÛ ˝ dµnh mÈt ph«n Æ≠Íng Æ” phÒ k›n lÌp qu∂ tr™n cÔng nhªm hπn ch’ s˘ l©y nhi‘m cÒa vi sinh vÀt. Sau Æ„ ÆÀy l‰ thÀt k›n. 138

B≠Ìc 3. Sau 20 Æ’n 30 ngµy, n≠Ìc qu∂ Æ≠Óc chi’t ra tπo thµnh xi r´. Gπn dﬁch chi’t vµo l‰ thu˚ tinh sπch kh∏c Æ” ti÷n sˆ dÙng. III - ß∏nh gi∏ k’t qu∂ - H‰c sinh t˘ Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ theo m…u b∂ng : K’t qu∂

Ng≠Íi Æ∏nh gi∏

Chÿ ti™u Æ∏nh gi∏ TËt

ßπt

Kh´ng Æπt

Th˘c hi÷n quy tr◊nh Thao t∏c k‹ thuÀt K’t qu∂ th˘c hµnh

- Gi∏o vi™n Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ th˘c hµnh cÒa h‰c sinh v“ m∆t th˘c hi÷n quy tr◊nh.

Bµi

46 Ch’ bi’n s∂n ph»m ch®n nuí, thu˚ s∂n - Bi’t Æ≠Óc mÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n thfit vµ quy tr◊nh ch’ bi’n thfit hÈp. - Bi’t Æ≠Óc mÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n c∏ vµ c∏ch lµm ruËc c∏ tı c∏ t≠ï. - Bi’t Æ≠Óc mÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n sã vµ quy tr◊nh cńg ngh÷ ch’ bi’n sã bÈt.

I - Ch’ bi’n Thfit 1. MÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n thfit - Theo cńg ngh÷ ch’ bi’n, c„ mÈt sË ph≠¨ng ph∏p : Æ„ng hÈp ; hun kh„i ; s†y kh´. 139

- Theo s∂n ph»m ch’ bi’n, c„ mÈt sË ph≠¨ng ph∏p : ch’ bi’n lπp x≠Íng ; ch’ bi’n pat™ ; ch’ bi’n gifl, xÛc x›ch, c∏c loπi ch∂, nem... - MÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n kh∏c : luÈc, r∏n, h«m, quay... 2. Quy tr◊nh cńg ngh÷ ch’ bi’n thfit hÈp Chu»n bfi nguy™n li÷u Æ L˘a ch‰n vµ ph©n loπi Æ Râ Æ Ch’ bi’n c¨ h‰c (th∏i, nghi“n...) Æ Ch’ bi’n nhi÷t Æ Vµo hÈp Æ Bµi kh› Æ Ghäp m› Æ Thanh trÔng Æ D∏n nh∑n Æ B∂o qu∂n Æ Sˆ dÙng.

H◊nh 46.1. MÈt sË s∂n ph»m Æ≠Óc ch’ bi’n tı thﬁt

II - Ch’ bi’n c∏ 1. MÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n c∏ - Theo cńg ngh÷ ch’ bi’n, c„ mÈt sË ph≠¨ng ph∏p : hun kh„i ; Æ„ng hÈp ; s†y kh´ ; ch’ bi’n xÛc x›ch ; lµm ruËc c∏ ; lµm n≠Ìc mæm ; c∏ fil™ Æńg lπnh... - ô quy m´ gia Æ◊nh th≠Íng c„ c∏c ph≠¨ng ph∏p : luÈc, r∏n, h†p... 2. Quy tr◊nh cńg ngh÷ lµm ruËc c∏ (c∏ chµ bńg) tı c∏ t≠ï Chu»n bfi nguy™n li÷u Æ H†p ch›n, t∏ch b· x≠¨ng, lµm tï Æ BÊ sung gia vfi Æ Lµm kh´ Æ ß” nguÈi Æ Bao g„i Æ Sˆ dÙng.

H◊nh 46.2. Ch’ bi’n c∏

B≠Ìc 1. Chu»n bfi nguy™n li÷u : C∏ dÔng Æ” lµm ruËc th≠Íng lµ c∏c loπi ›t x≠¨ng d®m, nhi“u thfit, ›t ch†t bäo nh≠ c∏ hÂng, c∏ thu, c∏ nÙc, c∏ træm Æen... C∏ Æ≠Óc b· Æ«u, v»y, nÈi tπng, râ sπch nhÌt b»n. 140

B≠Ìc 2. H†p ch›n, t∏ch b· x≠¨ng, lµm tï : Nhi÷t ÆÈ h†p 100oC, thÍi gian h†p tı 30 Æ’n 40 phÛt. Sau khi h†p ch›n, t∏ch b· x≠¨ng, da, l†y thfit chµ x∏t cho tï nh· rÂi Æem äp s¨ bÈ Æ” t∏ch bÌt n≠Ìc. B≠Ìc 3. Lµm kh´ : Thfit c∏ rang trong ch∂o gang, Æ∂o Æ“u, khi th†y khńg cfln hï n≠Ìc bËc l™n th◊ cho n≠Ìc mæm, muËi rang (tu˙ kh»u vfi) vµo rang ti’p tı 10 Æ’n 20 phÛt nã. Sau Æ„ r∂i m·ng tr™n khay cho ch„ng nguÈi.

H◊nh 46.3. MÈt sË loπi thu˚ s∂n vµ s∂n ph»m ch’ bi’n

B≠Ìc 4. Bao g„i : ß„ng g„i vµo bao polyetilen vÌi khËi l≠Óng tı 0,20 Æ’n 0,25kg/g„i, d∏n k›n. B∂o qu∂n nï kh´ r∏o, tho∏ng m∏t. S∂n ph»m c„ th” b∂o qu∂n Æ≠Óc 90 ngµy. III - ch’ bi’n sã 1. MÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n sã - Ch’ bi’n sã t≠ï. - Lµm sã chua. - Ch’ bi’n sã bÈt. - MÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n kh∏c : c´ Æ∆c sã, lµm b∏nh sã... 2. Quy tr◊nh cńg ngh÷ ch’ bi’n sã bÈt Sã t≠ï Æπt ch†t l≠Óng tËt Æ T∏ch bÌt mÈt ph«n b¨ trong sã Æ Thanh trÔng Æ C´ Æ∆c Æ Lµm kh´ Æ Lµm nguÈi Æ Bao g„i Æ B∂o qu∂n Æ Sˆ dÙng.

141

C©u h·i 1. H∑y n™u mÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n thfit. Gia Æ◊nh em th≠Íng ch’ bi’n thfit nh≠ th’ nµo ? 2. H∑y n™u mÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n c∏ mµ em bi’t, quy tr◊nh ch’ bi’n ruËc tı c∏ t≠ï. 3. H∑y m´ t∂ quy tr◊nh cńg ngh÷ s∂n xu†t sã bÈt.

Bµi

47 Th˘c hµnh : Lµm sã chua ho∆c sã ÆÀu nµnh (ÆÀu t≠¨ng) bªng ph≠¨ng ph∏p Æ¨n gi∂n - Lµm Æ≠Óc sã chua ho∆c sã ÆÀu nµnh. - Th˘c hi÷n ÆÛng quy tr◊nh, b∂o Æ∂m an toµn lao ÆÈng vµ v÷ sinh mí tr≠Íng.

I - Lµm sã chua 1. Chu»n bfi - MÈt hÈp sã Æ∆c (sã hÈp ńg Th‰, sã hÈp Ph≠¨ng Nam...). - MÈt hÈp sã chua c„ dung t›ch tı 30 Æ’n 50ml lµm men mÂi (men c∏i). - Kho∂ng 400 Æ’n 500ml (hai lon sã bfl) n≠Ìc sí, tı 400 Æ’n 500ml n≠Ìc Æun sí Æ” nguÈi. - DÙng cÙ (sπch) : cËc thu˚ tinh hay hÈp nh˘a Æ” Æ˘ng sã chua ; th◊a, ÆÚa, chÀu, xoong, nÂi... 2. Quy tr◊nh th˘c hµnh B≠Ìc 1. MÎ hÈp sã Æ∆c ÆÊ vµo chÀu (xoong, nÂi ...). B≠Ìc 2. Hoµ th™m vµo 3 Æ’n 4 lon n≠Ìc (1/2 lµ n≠Ìc sí, 1/2 lµ n≠Ìc Æun sí Æ” nguÈi, dÔng ngay lon Æ˘ng sã vıa dÔng Æ” Æong n≠Ìc), khu†y Æ“u. Dung dfich sã nµy c„ nhi÷t ÆÈ kho∂ng 40oC Æ’n 50oC lµ tËt nh†t. B≠Ìc 3. Hoµ Æ“u hÈp sã chua mÂi vÌi dung dfich sã Æ∑ pha n„i tr™n. 142

B≠Ìc 4. R„t sã Æ∑ chu»n bfi Î tr™n vµo cËc thu˚ tinh hay c∏c dÙng cÙ ch¯a kh∏c (30 Æ’n 50ml), ÆÀy næp k‹. B≠Ìc 5. û †m ho∆c phï næng. C„ th” Ò †m nh≠ sau : X’p vµo xoong lÌn Æ˘ng n≠Ìc n„ng kho∂ng 50oC, ÆÀy næp lπi Æ” gi˜ nhi÷t ÆÈ n„ng Æ≠Óc l©u h¨n. Sau kho∂ng 4 Æ’n 5 giÍ, sã Æńg lπi, c„ vfi chua dfiu lµ Æ≠Óc vµ gi˜ sã chua trong tÒ lπnh hay ≠Ìp Æ∏ Æ” dÔng d«n. S∂n ph»m thu Æ≠Óc lµ mÈt khËi ÆÂng nh†t, khńg ch∂y n≠Ìc, vfi chua dfiu, c„ mÔi th¨m Æ∆c tr≠ng, ngon vµ bÊ d≠Ïng. Trong tr≠Íng hÓp dÔng sã t≠ï, c«n th™m kho∂ng 100 Æ’n 200g Æ≠Íng træng cho 1 l›t sã. Sau Æ„ ti’n hµnh thanh trÔng sã bªng c∏ch Æun vµ duy tr◊ Î nhi÷t ÆÈ 80oC Æ’n 85oC trong mÈt vµi phÛt. ChÛ ˝ khńg Æun sí Æ” tr∏nh sã bfi trµo. Sau Æ„ Æ” nguÈi v“ nhi÷t ÆÈ 40oC Æ’n 50oC, cho men mÂi vµo vµ khu†y Æ“u. C∏c cńg Æoπn ti’p theo ti’n hµnh nh≠ tr™n. II - Lµm sã ÆÀu nµnh (ÆÀu t≠¨ng) 1. Chu»n bfi - ßÀu nµnh (ÆÀu t≠¨ng) : 1kg. - ß≠Íng træng : 1kg. - M∏y xay sinh tË hay cËi xay Æ∏. - V∂i l‰c hay tÛi l‰c. - Xoong n†u, chai, nÂi, b’p.

H◊nh 47.1. a) M∏y xay sinh tË ; b) ßÀu nµnh vµ s˜a ÆÀu nµnh

143

2. Quy tr◊nh th˘c hµnh Râ sπch ÆÀu hπt Æ Ng©m Æ Loπi v· Æ Xay ≠Ìt Æ L‰c t∏ch b∑, phËi ch’ Æ Thanh trÔng Æ Sˆ dÙng. B≠Ìc 1. Ch‰n ÆÀu loπi tËt, hπt m»y, k›ch th≠Ìc t≠¨ng ÆËi ÆÂng Æ“u, loπi b· tπp ch†t vµ hπt bfi s©u, b÷nh. Vo ÆÀu nhi“u l«n bªng n≠Ìc sπch. B≠Ìc 2. Ng©m ÆÀu vÌi tÿ l÷ n≠Ìc : ÆÀu lµ 2 : 1. MÔa hÃ ng©m kho∂ng 4 Æ’n 6 giÍ, mÔa Æńg kho∂ng 8 Æ’n 10 giÍ. C«n th≠Íng xuy™n thay n≠Ìc Æ” tr∏nh ÆÀu bfi chua trong qu∏ tr◊nh ng©m. B≠Ìc 3. Loπi v· : VÌt ÆÀu ra rÊ, r∏, chµ x∏t mπnh vµ Æ∑i Æ” b· v·. Tÿ l÷ v· cfln s„t lπi trong ÆÀu ph∂i d≠Ìi 1% th◊ mÌi b∂o Æ∂m Æ≠Óc ch†t l≠Óng sã. B≠Ìc 4. Xay bªng m∏y xay sinh tË ho∆c bªng cËi xay Æ∏ vÌi tÿ l÷ n≠Ìc : ÆÀu lµ 6 : 1. C„ th” xay lπi 2 Æ’n 3 l«n. Khi sÍ tay, c∂m gi∏c dfich sã mfin lµ Æ≠Óc. B≠Ìc 5. Xay xong ti’n hµnh l‰c b· b∑ hai l«n bªng v∂i mfin. B∑ Æ≠Óc râ nhi“u l«n bªng n≠Ìc sπch sao cho Æπt Æ≠Óc tÿ l÷ ÆÀu : n≠Ìc lµ 1 : 8 ho∆c 1 : 9, (b∑ dÔng lµm th¯c ®n ch®n nuí). B≠Ìc 6. Thanh trÔng bªng c∏ch Æun sí 5 Æ’n 10 phÛt. Trong qu∏ tr◊nh Æun sí c«n chÛ ˝ Æi“u chÿnh nhi÷t ÆÈ Æ” tr∏nh sã trµo, chËng ch∏y vµ v„n cÙc, lÛc nµy Æ∑ Æ≠Óc sã khńg Æ≠Íng. ß” nguÈi lµ c„ th” sˆ dÙng Æ≠Óc (c„ th” bÊ sung Æ≠Íng tu˙ kh»u vfi). III - ß∏nh gi∏ k’t qu∂ - H‰c sinh t˘ Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ theo m…u b∂ng : K’t qu∂

Ng≠Íi Æ∏nh gi∏

Chÿ ti™u Æ∏nh gi∏ TËt

ßπt

Kh´ng Æπt

Th˘c hi÷n quy tr◊nh Thao t∏c k‹ thuÀt K’t qu∂ th˘c hµnh

- Gi∏o vi™n Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ th˘c hµnh cÒa h‰c sinh v“ vi÷c th˘c hi÷n c∏c b≠Ìc trong quy tr◊nh.

144

Bµi

48 Ch’ bi’n s∂n ph»m c©y c´ng nghi÷p vµ l©m s∂n - Bi’t Æ≠Óc mÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n chÃ, cµ ph™. - Bi’t Æ≠Óc ph≠¨ng ph∏p s∂n xu†t chÃ xanh. - Bi’t Æ≠Óc mÈt sË s∂n ph»m ch’ bi’n tı l©m s∂n.

I - Ch’ bi’n s∂n ph»m c©y cńg nghi÷p (chÃ, cµ ph™...) 1. Ch’ bi’n chÃ a) MÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n - Ch’ bi’n chÃ Æen. - Ch’ bi’n chÃ xanh. - Ch’ bi’n chÃ vµng. - Ch’ bi’n chÃ Æ·. b) Quy tr◊nh cńg ngh÷ ch’ bi’n chÃ xanh quy m´ cńg nghi÷p Nguy™n li÷u (l∏ chÃ xanh) Æ Lµm häo Æ Di÷t men trong l∏ chÃ Æ Vfl chÃ Æ Lµm kh´ Æ Ph©n loπi, Æ„ng g„i Æ Sˆ dÙng. 2. Ch’ bi’n cµ ph™ nh©n a) MÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n cµ ph™ nh©n - Ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n ≠Ìt. - Ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n kh´. b) Quy tr◊nh cńg ngh÷ ch’ bi’n cµ ph™ nh©n theo ph≠¨ng ph∏p ≠Ìt Thu h∏i qu∂ cµ ph™ Æ Ph©n loπi, lµm sπch Æ B„c v· qu∂ Æ Ng©m Ò (l™n men) Æ Râ nhÌt Æ Lµm kh´ Æ Cµ ph™ th„c Æ X∏t b· v· tr†u Æ Cµ ph™ nh©n Æ ß„ng g„i Æ B∂o qu∂n Æ Sˆ dÙng. 145

H◊nh 48.1. a) Qu∂ cµ ph™ ; b) M∏y x∏t v· cµ ph™ t≠¨i X VCF-1

Ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n ≠Ìt cho cµ ph™ nh©n c„ ch†t l≠Óng cao h¨n ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n kh´. ChÛ ˝ : ß” c„ cµ ph™ nh©n ch†t l≠Óng cao c«n loπi b· qu∂ cµ ph™ cfln xanh, râ sπch nhÌt vµ s†y cµ ph™ th„c Æπt ÆÈ »m an toµn lµ tı 12,5% Æ’n 13%. II - MÈt sË s∂n ph»m Ch’ bi’n tı l©m s∂n Trong l©m nghi÷p, ch’ bi’n gÁ v…n chi’m tÿ tr‰ng lÌn trong ch’ bi’n l©m s∂n. S∂n ph»m chÒ y’u lµ v∏n gÁ xŒ, gÁ d∏n phÙc vÙ cho x©y d˘ng, ÆÂ mÈc d©n dÙng vµ trang tr› nÈi th†t, ngoµi ra cfln c„ bÈt gÁ Æ” s∂n xu†t gi†y.

S∂n ph»m chÒ y’u phÙc vÙ cho x©y d˘ng lµ : gÁ trﬂn ; gÁ thanh ; gÁ v∏n ; c∏c loπi v∏n äp tı gÁ rıng trÂng, tre n¯a,... 146

H◊nh 48.3. MÈt sË s∂n ph»m Æ≠Óc s∂n xu†t tı gÁ

C©u h·i 1. Cho bi’t c∏c ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n chÃ vµ quy tr◊nh ch’ bi’n chÃ xanh theo ph≠¨ng ph∏p c´ng nghi÷p. 2. Tr◊nh bµy c∏c b≠Ìc trong c´ng ngh÷ ch’ bi’n cµ ph™ nh©n theo ph≠¨ng ph∏p ≠Ìt.

147

h÷ thËng ho∏ ki’n th¯c ch≠¨ng 3 - ph«n 1

148

Ph«n

Tπo lÀp doanh nghi÷p

Tπo lÀp doanh nghi÷p lµ cńg vi÷c thµnh lÀp, tÊ ch¯c Æi“u hµnh kinh doanh nhªm ph∏t tri”n s∂n xu†t, t®ng c≠Íng c∏c hoπt ÆÈng th≠¨ng mπi, dfich vÙ Æ” t◊m ki’m lÓi nhuÀn. Ph«n Tπo lÀp doanh nghi÷p trong ch≠¨ng tr◊nh Cńg ngh÷ 10 Æ“ cÀp tÌi c∏c nÈi dung ch›nh sau : 1. MÈt sË kh∏i ni÷m c„ li™n quan Æ’n kinh doanh vµ doanh nghi÷p. 2. Doanh nghi÷p vµ l˘a ch‰n l‹nh v˘c kinh doanh. 3. TÊ ch¯c vµ qu∂n l› doanh nghi÷p.

149

Bµi

49 Bµi mÎ Æ«u Bi’t Æ≠Óc mÈt sË kh∏i ni÷m li™n quan Æ’n kinh doanh vµ doanh nghi÷p.

I - Kinh doanh Kinh doanh lµ vi÷c th˘c hi÷n mÈt, mÈt sË ho∆c t†t c∂ c∏c cńg Æoπn cÒa qu∏ tr◊nh Æ«u t≠, tı s∂n xu†t Æ’n ti™u thÙ s∂n ph»m, ho∆c cung ¯ng dfich vÙ tr™n thfi tr≠Íng nhªm mÙc Æ›ch sinh lÓi. Hi”u Æ¨n gi∂n : Kinh doanh lµ vi÷c th˘c hi÷n nhñg cńg vi÷c mµ ph∏p luÀt cho phäp nhªm thu lÓi nhuÀn, chÛng bao gÂm : s∂n xu†t, dfich vÙ, mua - b∏n hµng ho∏ (th≠¨ng mπi)... (ch›nh lµ c∏c loπi h◊nh hay c∏c l‹nh v˘c kinh doanh t≠¨ng ¯ng).

H◊nh 49. S¨ ÆÂ tÊng qu∏t hoπt ÆÈng kinh doanh

II - C¨ hÈi kinh doanh Lµ nhñg Æi“u ki÷n, hoµn c∂nh thuÀn lÓi Æ” nhµ kinh doanh (doanh nghi÷p) th˘c hi÷n Æ≠Óc mÙc ti™u kinh doanh (thu lÓi nhuÀn). III - Thfi tr≠Íng - Thfi tr≠Íng lµ nï di‘n ra c∏c hoπt ÆÈng mua, b∏n hµng ho∏ ho∆c dfich vÙ. 150

Thfi tr≠Íng lµ nï g∆p gÏ giã nhñg ng≠Íi b∏n vµ ng≠Íi mua. Ng≠Íi b∏n c„ th” lµ ng≠Íi s∂n xu†t, ng≠Íi cung ¯ng. Ng≠Íi mua lµ nhñg ng≠Íi c„ nhu c«u ti™u dÔng nhñg hµng ho∏ ho∆c dfich vÙ. - MÈt sË loπi thfi tr≠Íng : + Thfi tr≠Íng hµng ho∏ : thfi tr≠Íng hµng Æi÷n m∏y, thfi tr≠Íng hµng nńg s∂n, thfi tr≠Íng vÀt t≠ nńg nghi÷p, thfi tr≠Íng vÀt li÷u x©y d˘ng... + Thfi tr≠Íng dfich vÙ : du lfich, vÀn t∂i, b≠u ch›nh vi‘n thńg... + Thfi tr≠Íng trong n≠Ìc : thfi tr≠Íng Æfia ph≠¨ng, thfi tr≠Íng toµn quËc. + Thfi tr≠Íng n≠Ìc ngoµi : thfi tr≠Íng khu v˘c, thfi tr≠Íng th’ giÌi. IV - Doanh nghi÷p Doanh nghi÷p lµ mÈt tÊ ch¯c kinh t’ Æ≠Óc thµnh lÀp nhªm mÙc Æ›ch chÒ y’u lµ th˘c hi÷n c∏c hoπt ÆÈng kinh doanh. Doanh nghi÷p lµ mÈt thuÀt ng˜ c„ nÈi dung rÈng, bao gÂm t†t c∂ c∏c Æ¨n vfi kinh doanh nh≠ : - Doanh nghi÷p t≠ nh©n : chÒ doanh nghi÷p lµ mÈt c∏ nh©n. - Doanh nghi÷p nhµ n≠Ìc : chÒ doanh nghi÷p lµ nhµ n≠Ìc. - Cńg ti lµ doanh nghi÷p c„ nhi“u chÒ sÎ h˜u. Tr™n th˘c t’, doanh nghi÷p Æ≠Óc g‰i bªng nhi“u thuÀt ng˜ kh∏c nhau : Câ hµng, nhµ hµng, nhµ m∏y, x› nghi÷p, cńg ti, h∑ng, tÀp Æoµn... V - Cńg ti Lµ loπi h◊nh doanh nghi÷p c„ ›t nh†t tı hai thµnh vi™n trÎ l™n, trong Æ„ c∏c thµnh vi™n cÔng chia lÓi nhuÀn, cÔng chfiu lÁ t≠¨ng ¯ng vÌi ph«n g„p vËn vµ chÿ chfiu tr∏ch nhi÷m v“ c∏c kho∂n nÓ cÒa cńg ti trong ph«n vËn cÒa m◊nh g„p vµo cńg ti. Theo LuÀt Doanh nghi÷p, c„ 2 loπi cńg ti : Cńg ti tr∏ch nhi÷m h˜u hπn vµ cńg ti cÊ ph«n. 1. Cńg ti tr∏ch nhi÷m h˜u hπn - Ph«n vËn g„p cÒa c∏c thµnh vi™n ph∂i Æ≠Óc Æ„ng ÆÒ ngay tı khi thµnh lÀp cńg ti. C∏c ph«n g„p Æ≠Óc ghi r‚ trong Æi“u l÷ cńg ti. Cńg ti khńg Æ≠Óc phäp ph∏t hµnh b†t c¯ mÈt loπi ch¯ng kho∏n nµo. - Vi÷c chuy”n nh≠Óng ph«n vËn g„p giã c∏c thµnh vi™n Æ≠Óc th˘c hi÷n t˘ do. - Vi÷c chuy”n nh≠Óng ph«n vËn g„p cho ng≠Íi kh∏c khńg ph∂i lµ thµnh vi™n ph∂i Æ≠Óc s˘ nh†t tr› cÒa nh„m thµnh vi™n Æπi di÷n cho ›t nh†t 3/4 sË vËn Æi“u l÷ cÒa cńg ti. 151

2. Cńg ti cÊ ph«n - SË thµnh vi™n (cÊ Æńg) mµ cńg ti ph∂i c„ trong suËt thÍi gian hoπt ÆÈng ›t nh†t lµ b∂y ng≠Íi. - VËn Æi“u l÷ cÒa cńg ti Æ≠Óc chia thµnh nhi“u ph«n bªng nhau g‰i lµ cÊ ph«n ; gi∏ trfi mÁi cÊ ph«n g‰i lµ m÷nh gi∏ cÊ phi’u ; mÁi cÊ Æńg c„ th” mua mÈt ho∆c nhi“u cÊ phi’u. - CÊ phi’u Æ≠Óc ph∏t hµnh c„ th” ghi t™n ho∆c khńg ghi t™n ; cÊ phi’u cÒa s∏ng lÀp vi™n, cÒa thµnh vi™n hÈi ÆÂng qu∂n trfi lµ nhñg cÊ phi’u c„ ghi t™n. C©u h·i 1. Em h∑y cho bi’t kinh doanh lµ g◊ ? C„ nhñg l‹nh v˘c kinh doanh nµo ? 2. Th’ nµo lµ c¨ hÈi kinh doanh ? 3. Thfi tr≠Íng lµ g◊ vµ c„ nhñg loπi thfi tr≠Íng nµo mµ em bi’t ? 4. Doanh nghi÷p lµ g◊ ? C„ nhñg loπi doanh nghi÷p nµo ? 5. Cńg ti lµ g◊ ? C„ nhñg loπi cńg ti nµo ? Thńg tin bÊ sung 1. VËn Æi“u l÷ lµ vËn kinh doanh cÒa doanh nghi÷p do c∏c thµnh vi™n Æ„ng g„p vµ Æ≠Óc ghi vµo Æi“u l÷ doanh nghi÷p. 2. VËn ph∏p Æfinh lµ m¯c vËn tËi thi”u ph∂i c„ theo quy Æfinh cÒa ph∏p luÀt Æ” thµnh lÀp doanh nghi÷p. 3. CÊ phi’u lµ ch¯ng chÿ do cńg ti cÊ ph«n ph∏t hµnh, x∏c nhÀn quy“n sÎ h˜u mÈt ho∆c mÈt sË cÊ ph«n cÒa cńg ti. 4. CÊ ph«n : VËn Æi“u l÷ cÒa cńg ti Æ≠Óc chia thµnh nhi“u ph«n bªng nhau g‰i lµ cÊ ph«n. 5. Ch¯ng kho∏n lµ ch¯ng chÿ (gi†y tÍ) c„ gi∏ trfi vµ x∏c nhÀn quy“n sÎ h˜u cÊ ph«n cÒa doanh nghi÷p. Ch¯ng kho∏n tÂn tπi d≠Ìi h◊nh th¯c cÊ phi’u ho∆c tr∏i phi’u. 6. VËn lµ bi”u hi÷n bªng ti“n cÒa nhñg tµi s∂n Æ≠Óc Æ≠a vµo kinh doanh Æ” sinh lÓi.

152

Ch≠¨ng 4 doanh nghi÷p vµ l˘a ch‰n l‹nh v˘c kinh doanh Bµi

50 Doanh nghi÷p vµ hoπt ÆÈng kinh doanh cÒa doanh nghi÷p - Bi’t Æ≠Óc th’ nµo lµ tÊ ch¯c kinh doanh hÈ gia Æ ◊nh. - Bi’t Æ≠Óc nh˜ng thuÀn lÓi, kh„ kh®n ÆËi vÌi doanh nghi÷p nh·. - Bi’t Æ≠Óc c∏c l‹nh v˘c kinh doanh phÔ hÓp vÌi doanh nghi÷p nh·.

I - Kinh doanh hÈ gia Æ◊nh 1. ß∆c Æi”m kinh doanh hÈ gia Æ◊nh - Kinh doanh hÈ gia Æ◊nh bao gÂm : s∂n xu†t, th≠¨ng mπi vµ tÊ ch¯c c∏c hoπt ÆÈng dfich vÙ. - Kinh doanh hÈ gia Æ◊nh c„ nhñg Æ∆c Æi”m c¨ b∂n sau : + Kinh doanh hÈ gia Æ◊nh lµ mÈt loπi h◊nh kinh doanh nh·, thuÈc sÎ h˜u t≠ nh©n. C∏ nh©n (chÒ gia Æ◊nh) lµ chÒ vµ t˘ chfiu tr∏ch nhi÷m v“ m‰i hoπt ÆÈng kinh doanh. + Quy m´ kinh doanh nh·. + Cńg ngh÷ kinh doanh Æ¨n gi∂n. + Lao ÆÈng th≠Íng lµ th©n nh©n trong gia Æ◊nh. 2. TÊ ch¯c hoπt ÆÈng kinh doanh gia Æ◊nh a) TÊ ch¯c vËn kinh doanh - VËn kinh doanh Æ≠Óc chia lµm hai loπi : vËn cË Æfinh vµ vËn l≠u ÆÈng. - NguÂn vËn chÒ y’u lµ cÒa b∂n th©n gia Æ◊nh. - NguÂn vËn kh∏c : Vay ng©n hµng, vay kh∏c... 153

b) TÊ ch¯c sˆ dÙng lao ÆÈng - Sˆ dÙng lao ÆÈng cÒa gia Æ◊nh. - TÊ ch¯c vi÷c sˆ dÙng lao ÆÈng linh hoπt : mÈt lao ÆÈng c„ th” lµm nhi“u vi÷c kh∏c nhau. 3. X©y d˘ng k’ hoπch kinh doanh hÈ gia Æ◊nh a) K’ hoπch b∏n s∂n ph»m do gia Æ◊nh s∂n xu†t ra

M¯c b∏n s∂n ph»m ra thﬁ tr≠Íng

TÊng sË l≠Óng s∂n ph»m s∂n xu†t ra

SË s∂n ph»m gia Æ◊nh t˘ ti™u dÔng

V› dÙ 1 : Gia Æ◊nh em mÈt n®m s∂n xu†t Æ≠Óc 2 t†n th„c, sË th„c Æ” ®n vµ Æ” giËng lµ 1 t†n, sË th„c cfln lπi Æ” b∏n. VÀy sË th„c b∏n ra thfi tr≠Íng = 2 t†n - 1 t†n = 1 t†n. V› dÙ 2 : Chfi B ch®n nuí gia c«m vµ lÓn thfit. MÁi n®m chfi cho xu†t chuÂng 500kg lÓn, 100kg gia c«m. Gi∏ b∏n dao ÆÈng trong kho∂ng 20 Æ’n 25 ngµn ÆÂng/1kg lÓn vµ 30 Æ’n 35 ngµn ÆÂng/1kg gia c«m. V› dÙ 3 : Anh T Î vÔng trung du Bæc BÈ, anh trÂng chÃ. MÁi n®m thu hoπch 2000kg chÃ c∏c loπi, anh th≠Íng b∏n 90% ra thfi tr≠Íng, 10% Æ” lπi ch’ bi’n gia cńg dÔng cho gia Æ◊nh. b) K’ hoπch mua gom s∂n ph»m Æ” b∏n Mua gom s∂n ph»m Æ” b∏n lµ hoπt ÆÈng th≠¨ng mπi, l≠Óng s∂n ph»m mua sœ phÙ thuÈc vµo kh∂ n®ng vµ nhu c«u b∏n ra. V› dÙ : M∆t hµng A mÁi ngµy b∏n Æ≠Óc 20 c∏i, b◊nh qu©n mÈt th∏ng b∏n Æ≠Óc 600 c∏i. Nh≠ vÀy, k’ hoπch mua gom m∆t hµng A ph∂i ÆÒ Æ” mÁi th∏ng c„ 600 c∏i Æ” b∏n ra. II - Doanh nghi÷p nh· (DNN) 1. ß∆c Æi”m cÒa doanh nghi÷p nh· Doanh nghi÷p nh· c„ ba Æ∆c Æi”m c¨ b∂n sau : - Doanh thu khńg lÌn. - SË l≠Óng lao ÆÈng khńg nhi“u. - VËn kinh doanh ›t. 154

2. Nhñg thuÀn lÓi vµ kh„ kh®n cÒa DNN a) ThuÀn lÓi - Doanh nghi÷p nh· tÊ ch¯c hoπt ÆÈng kinh doanh linh hoπt, d‘ thay ÆÊi phÔ hÓp vÌi nhu c«u thfi tr≠Íng. - Doanh nghi÷p nh· d‘ qu∂n l› ch∆t chœ vµ hi÷u qu∂. - D‘ dµng ÆÊi mÌi cńg ngh÷. b) Kh„ kh®n - VËn ›t n™n kh„ c„ th” Æ«u t≠ ÆÂng bÈ. - Th≠Íng thi’u thńg tin v“ thfi tr≠Íng. - Tr◊nh ÆÈ lao ÆÈng th†p. - Tr◊nh ÆÈ qu∂n l› thi’u chuy™n nghi÷p. 3. C∏c l‹nh v˘c kinh doanh th›ch hÓp vÌi doanh nghi÷p nh· a) Hoπt ÆÈng s∂n xu†t hµng ho∏ - S∂n xu†t c∏c m∆t hµng l≠¨ng th˘c, th˘c ph»m : Th„c, ng´, rau, qu∂, gia c«m, gia sÛc... - S∂n xu†t c∏c m∆t hµng cńg nghi÷p ti™u dÔng nh≠ : BÛt bi ; gi†y, vÎ h‰c sinh ; ÆÂ s¯ gia dÙng ; qu«n ∏o ; giµy däp ; m©y tre Æan ; s∂n ph»m thÒ cńg m‹ ngh÷...

H◊nh 50.1. MÈt sË s∂n ph»m s∂n xu†t hµng ho∏ n´ng nghi÷p

b) C∏c hoπt ÆÈng mua, b∏n hµng ho∏ - ßπi l› b∏n hµng : VÀt t≠ phÙc vÙ s∂n xu†t, x®ng d«u, hµng ho∏ ti™u dÔng kh∏c. - B∏n lŒ hµng ho∏ ti™u dÔng : hoa qu∂, b∏nh kão, qu«n ∏o... 155

c) C∏c hoπt ÆÈng dfich vÙ - Dfich vÙ internet phÙc vÙ khai th∏c thńg tin, vui chï gi∂i tr›.

H◊nh 50.2. Cˆa hµng dﬁch vÙ Æi÷n tˆ, internet

- Dﬁch vÙ b∏n, cho thu™ s∏ch, truy÷n...

b) H◊nh 50.3.

156

- Dfich vÙ sâ chã : xe m∏y, Æi÷n tˆ...

H◊nh 50.4. Câ hµng sâ chã xe m∏y

- C∏c dfich vÙ kh∏c : ®n uËng, cæt t„c, gi∂i kh∏t... H∑y k” t™n nhñg hoπt ÆÈng kinh doanh mµ em bi’t. C©u h·i 1. Kinh doanh hÈ gia Æ◊nh c„ nhñg Æ∆c Æi”m g◊ ? 2. N™u nhñg Æi“u c¨ b∂n trong hoπt ÆÈng kinh doanh hÈ gia Æ◊nh. 3. N™u nhñg Æ∆c Æi”m cÒa doanh nghi÷p nh·. 4. Doanh nghi÷p nh· c„ nhñg thuÀn lÓi vµ kh„ kh®n g◊ ? 5. Em h∑y k” t™n nhñg l‹nh v˘c kinh doanh phÔ hÓp vÌi doanh nghi÷p nh·. Thńg tin bÊ sung 1. Ngµy 23/11/2001, Ch›nh phÒ Æ∑ ban hµnh Nghfi Æfinh Nß 90/2001/Nß - CP. Trong Æ„ quy Æfinh ti™u ch› doanh nghi÷p vıa vµ nh· Î Vi÷t Nam : - VËn Æ®ng k› kinh doanh khńg qu∏ 10 tÿ ÆÂng. - Lao ÆÈng trung b◊nh hªng n®m khńg qu∏ 300 ng≠Íi. 2. Hi÷n nay ng≠Íi ta c„ th” mua b∏n hµng ho∏ tr™n mπng internet ; Khai th∏c thńg tin thfi tr≠Íng tr™n mπng Æ” phÙc vÙ hoπt ÆÈng kinh doanh cÒa doanh nghi÷p.

157

Bµi

51 L˘a ch‰n l‹nh v˘c kinh doanh - Bi’t Æ≠Óc c®n c¯ x∏c Æﬁnh l‹nh v˘c kinh doanh. - Bi’t Æ≠Óc c∏c b≠Ìc l˘a ch‰n l‹nh v˘c kinh doanh.

I - X∏c Æﬁnh l‹nh v˘c kinh doanh Doanh nghi÷p c„ ba l‹nh v˘c kinh doanh :

H◊nh 51. C∏c l‹nh v˘c kinh doanh

1. C®n c¯ x∏c Æfinh l‹nh v˘c kinh doanh Vi÷c x∏c Æfinh l‹nh v˘c kinh doanh cÒa mÁi doanh nghi÷p lµ do chÒ doanh nghi÷p quy’t Æfinh tr™n c¨ sÎ c∏c c®n c¯ c¨ b∂n sau : - Thfi tr≠Íng c„ nhu c«u. - ß∂m b∂o cho vi÷c th˘c hi÷n mÙc ti™u cÒa doanh nghi÷p. - Huy ÆÈng c„ hi÷u qu∂ m‰i nguÂn l˘c cÒa doanh nghi÷p vµ x∑ hÈi. - Hπn ch’ th†p nh†t nhñg rÒi ro Æ’n vÌi doanh nghi÷p. 158

2. X∏c Æfinh l‹nh v˘c kinh doanh phÔ hÓp L‹nh v˘c kinh doanh phÔ hÓp lµ l‹nh v˘c kinh doanh cho phäp doanh nghi÷p th˘c hi÷n mÙc Æ›ch kinh doanh, phÔ hÓp vÌi luÀt ph∏p vµ khńg ngıng n©ng cao hi÷u qu∂ kinh doanh cÒa doanh nghi÷p. V› dÙ : - MÈt doanh nghi÷p c„ nguÂn nh©n l˘c phÔ hÓp vµ g«n vÔng nguy™n li÷u, ho∆c ngh“ truy“n thËng th◊ l˘a ch‰n l‹nh v˘c kinh doanh s∂n xu†t c∏c s∂n ph»m cung ¯ng cho thfi tr≠Íng nh≠ : C∏c doanh nghi÷p kinh doanh Î lµng gËm B∏t Trµng, mÈc ßÂng Kfi... - ô c∏c thµnh phË, c∏c khu Æ´ thfi n™n l˘a ch‰n l‹nh v˘c kinh doanh th≠¨ng mπi, dfich vÙ. - ô nńg thń : Kinh doanh dfich vÙ vÀt t≠ nńg nghi÷p, k‹ thuÀt ch®n nuí, giËng c©y trÂng, vÀt nuí..., ho∆c c∏c dfich vÙ sâ chã cńg cÙ lao ÆÈng vµ sinh hoπt, may m∆c, dfich vÙ y t’, v®n ho∏. II - L˘a ch‰n l‹nh v˘c kinh doanh L˘a ch‰n l‹nh v˘c kinh doanh cho doanh nghi÷p ph∂i Æ≠Óc ti’n hµnh mÈt c∏ch thÀn tr‰ng, Æ∂m b∂o t›nh hi÷n th˘c vµ hi÷u qu∂ cÒa c∏c quy’t Æfinh. Vi÷c l˘a ch‰n l‹nh v˘c kinh doanh Æ≠Óc ti’n hµnh theo c∏c b≠Ìc c¨ b∂n sau : 1. Ph©n t›ch - Ph©n t›ch mí tr≠Íng kinh doanh : + Nhu c«u thfi tr≠Íng vµ m¯c ÆÈ tho∂ m∑n nhu c«u cÒa thfi tr≠Íng. + C∏c ch›nh s∏ch vµ luÀt ph∏p hi÷n hµnh li™n quan Æ’n l‹nh v˘c kinh doanh cÒa doanh nghi÷p. - Ph©n t›ch, Æ∏nh gi∏ n®ng l˘c ÆÈi ngÚ lao ÆÈng cÒa doanh nghi÷p : + Tr◊nh ÆÈ chuy™n mń. + N®ng l˘c qu∂n l› kinh doanh. - Ph©n t›ch kh∂ n®ng Æ∏p ¯ng nhu c«u thfi tr≠Íng cÒa doanh nghi÷p. - Ph©n t›ch Æi“u ki÷n v“ k‹ thuÀt cńg ngh÷. - Ph©n t›ch tµi ch›nh : + VËn Æ«u t≠ kinh doanh vµ kh∂ n®ng huy ÆÈng vËn. + ThÍi gian hoµn vËn Æ«u t≠. + LÓi nhuÀn. + C∏c rÒi ro. 159

2. Quy’t Æfinh l˘a ch‰n Tr™n c¨ sÎ ph©n t›ch, Æ∏nh gi∏, nhµ kinh doanh Æi Æ’n quy’t Æfinh l˘a ch‰n l‹nh v˘c kinh doanh phÔ hÓp. V› dÙ : MÈt x› nghi÷p c¨ kh› X, n®m Æ«u thµnh lÀp, chÿ s∂n xu†t dÙng cÙ c¨ kh› c«m tay nh≠ : bÛa, k◊m, r◊u, käo... Sang n®m th¯ hai, do d˘ Æo∏n Æ≠Óc nhu c«u thfi tr≠Íng v“ l‹nh v˘c kh∏ch sπn, nhµ hµng sœ ph∏t tri”n do Æ„ y™u c«u trang tr› nÈi th†t sœ t®ng. Gi∏m ÆËc x› nghi÷p quy’t Æfinh tÀp trung Æ«u t≠ s∂n xu†t bµn gh’ cao c†p cho v®n phflng, kh∏ch sπn, nhµ hµng, lÌp h‰c, hÈi tr≠Íng... Trong mÈt n®m, x› nghi÷p Æ∑ s∂n xu†t Æ≠Óc h¨n 30 s∂n ph»m vÌi hµng ngh◊n chÒng loπi, Æπt doanh thu tr™n 3 tÿ ÆÂng vµ l∑i thu v“ tr™n 200 tri÷u ÆÂng. Tı sË vËn ban Æ«u lµ 500 tri÷u ÆÂng, nay x› nghi÷p Æ∑ c„ sË vËn tr™n 1 tÿ ÆÂng. MÙc ti™u cÒa x› nghi÷p Æπt doanh thu 10 tÿ ÆÂng vµ sœ xu†t kh»u ra thfi tr≠Íng n≠Ìc ngoµi. C©u h·i 1. Tr◊nh bµy c∏c c®n c¯ l˘a ch‰n l‹nh v˘c kinh doanh. Th’ nµo lµ l‹nh v˘c kinh doanh phÔ hÓp ? 2. H∑y ph©n t›ch c∏c b≠Ìc ti’n hµnh l˘a ch‰n l‹nh v˘c kinh doanh. 3. ô Æfia ph≠¨ng em c„ nhñg l‹nh v˘c kinh doanh nµo ? Theo em, l‹nh v˘c kinh doanh nµo lµ thuÀn lÓi nh†t ?

160

Bµi

52 Th˘c hµnh : L˘a ch‰n c¨ hÈi kinh doanh L˘a ch‰n vµ x∏c Æﬁnh Æ≠Óc c¨ hÈi kinh doanh phÔ hÓp.

I - MÈt sË t◊nh huËng kinh doanh 1. Chfi H kinh doanh hoa Gia Æ◊nh chfi H Î vÔng ven thfi x∑. Nhµ chfi c„ m∂nh v≠Ín vµi sµo Bæc BÈ nh≠ng tı tr≠Ìc tÌi nay th≠Íng chÿ trÂng rau, c©y khoai dong Æ” nuí lÓn. Chfi H Æ∑ quy’t Æfinh c∂i tπo v≠Ín Æ” trÂng hoa. Chfi Æi h‰c k‹ thuÀt trÂng hoa vµ mua giËng c∏c loπi : hoa cÛc, hoa hu÷, hoa ÆÂng ti“n vµ hoa hÂng v“ trÂng thµnh nhñg luËng hoa ÆÒ mµu sæc. VËn Æ«u t≠ chÿ vµi tri÷u ÆÂng. Chfi Æ∑ li™n h÷ vÌi mÈt sË Æi”m b∏n hoa Î thfi x∑, hªng ngµy chfi H dÀy sÌm cæt hoa Æ≠a Æ’n c∏c câ hµng. Hoa cÒa chfi Æãp, lπi t≠ï n™n b∏n r†t Ææt kh∏ch. ß’n nay chfi H Æ∑ khńg ph∂i t˘ Æ≠a hoa nã mµ c∏c câ hµng l†y hoa tπi v≠Ín. Chfi chÿ qu∂n l› kh©u ch®m s„c, cæt hoa vµ thu ti“n. MÔa hoa, doanh thu b◊nh qu©n mÁi th∏ng tı 2 Æ’n 3 tri÷u ÆÂng. Sau khi trı c∏c loπi chi ph›, chfi cÚng thu l∑i Æ≠Óc tı 1 Æ’n 1,5 tri÷u ÆÂng mÈt th∏ng. 2. Anh T mÎ câ hµng sâ chã xe m∏y Anh T vËn lµ ng≠Íi cÒa Æfia ph≠¨ng, h‰c h’t Trung h‰c phÊ thńg, T khńg thi vµo Æπi h‰c v◊ T h‰c khńg kh∏. T quy’t Æfinh Æi h‰c ngh“ sâ chã xe m∏y vµ v“ mÎ câ hµng dfich vÙ tπi Æfia ph≠¨ng. Anh vay bπn bÃ vµ gia Æ◊nh Æ≠Óc ›t vËn Æ” mua dÙng cÙ sâ chã xe m∏y. MÈt thÍi gian sau, T mua th™m mÈt chi’c m∏y b¨m n≠Ìc Æ” râ xe m∏y, ´ t´ cho kh∏ch. Sau 2 n®m lµm dfich vÙ sâ chã, T lπi Æ®ng k› nhÀn lµm Æπi l› b∏n x®ng d«u phÙc vÙ nhu c«u cÒa d©n c≠ Æfia ph≠¨ng. Thu nhÀp cÒa anh T hªng th∏ng tı 2 Æ’n 3 tri÷u ÆÂng, ai cÚng n„i T c„ duy™n lµm kinh doanh.

161

3. Chfi D lµm kinh t’ v≠Ín Chfi D lµm v≠Ín, chfi th†y c«n ph∂i k’t hÓp th™m ch®n nuí. Chfi suy ngh‹ : c«n nuí th™m gµ, vfit, ngan hay chÿ nuí lÓn ? Sau khi t›nh to∏n, chfi Æ∑ quy’t Æfinh nuí lÓn vµ ngan thfit. Chfi cho rªng th¯c ®n cÒa lÓn vµ ngan c„ th” dÔng chung cho nhau. Chfi n†u ch›n th¯c ®n (bao gÂm rau vµ ng´ nghi“n) cho lÓn vµ ngan ®n. ßµn ngan cÒa chfi lÌn nhanh, mÁi qu˝ chfi xu†t chuÂng 50 con ngan vÌi khËi l≠Óng tı 2,5 Æ’n 3kg/con. Thu nhÀp tı b∏n ngan thfit vµ lÓn cÒa chfi D lµ 5 tri÷u ÆÂng mÈt qu˝ (3 th∏ng). Sau khi trı chi ph› giËng, th¯c ®n vµ dfich vÙ, chfi thu l∑i mÁi qu˝ 1 tri÷u ÆÂng. Ngoµi ra ch†t th∂i cÒa ngan vµ lÓn Æ≠Óc Ò k‹ vµ b„n cho c©y trong v≠Ín, nhÍ vÀy mµ thu nhÀp ngh“ v≠Ín cÚng t®ng, ÆÂng thÍi cÚng b∂o v÷ Æ≠Óc mí tr≠Íng. 4. B∏c A cho thu™ truy÷n Nghÿ h≠u Î Hµ NÈi, b∏c A th†y buÂn, b∏c ngh‹ n™n lµm vi÷c g◊ cho vui lπi c„ th™m thu nhÀp. SËng Î khu Æńg d©n c≠, c„ c∏c tr≠Íng h‰c, b∏c A quy’t Æfinh mÎ dfich vÙ cho thu™ truy÷n vµ s∏ch. B∏c mua truy÷n, Æ„ng tÒ, gi∏ s∏ch, bµn gh’ vµ bæt Æ«u phÙc vÙ t†t c∂ c∏c ÆËi t≠Óng c„ nhu c«u Æ‰c tπi chÁ ho∆c m≠Ón v“ nhµ Æ‰c. B∏c Æ∑ c„ hµng ngh◊n Æ«u s∏ch, mÁi tu«n b∏c A lπi bÊ sung s∏ch mÌi, Æ∆c bi÷t lµ nhñg s∏ch truy÷n mµ tuÊi trŒ ≠a chuÈng. Vµo nhñg ngµy cuËi tu«n, b∏c A phÙc vÙ khńg kfip, b∏c ph∂i thu™ th™m ng≠Íi phÙc vÙ. B∏c A n„i : ''Lµm vi÷c tuy bÀn, nh≠ng vıa vui, vıa c„ thu nhÀp, lπi c„ Æi“u ki÷n Æ‰c s∏ch, b∏o''. Hªng th∏ng, sau khi Æ∑ trı chi ph› c∏c loπi, b∏c A thu l∑i kho∂ng 500 ngh◊n ÆÂng. II - Gi∂I quy’t t◊nh huËng 1. Em h∑y nhÀn xät vi÷c khÎi nghi÷p kinh doanh cÒa chfi H vµ anh T. 2. Theo em, chfi H vµ anh T l˘a ch‰n c¨ hÈi kinh doanh c„ phÔ hÓp vÌi kh∂ n®ng hay khńg ? 3. Chfi H vµ anh T Æ∑ ph∏t tri”n kinh doanh nh≠ th’ nµo ? 4. Anh T Æ∑ tπo vËn kinh doanh bªng c∏ch nµo ? 5. Chfi H vµ anh T kinh doanh c„ hi÷u qu∂ khńg ? 162

6. C¨ hÈi kinh doanh mµ chfi D vµ b∏c A l˘a ch‰n c„ phÔ hÓp khńg ? V◊ sao ? 7. Chfi D vµ b∏c A kinh doanh c„ hi÷u qu∂ khńg ? 8. Em h∑y nhÀn xät v“ mÙc ti™u cÒa b∏c A khi quy’t Æfinh lµm dfich vÙ cho thu™ truy÷n vµ s∏ch. 9. H∑y li™n h÷ Î Æfia ph≠¨ng em c„ th” s∂n xu†t hay lµm dfich vÙ g◊ Æ” t®ng thu nhÀp ? III - ß∏nh gi∏ k’t qu∂ ß∏nh gi∏ k’t qu∂ theo c∏c y™u c«u Æ∆t ra trong ph«n gi∂i quy’t t◊nh huËng.

163

Bµi Æ‰c th™m 1

Chuy÷n kinh doanh cÒa Lan vµ Mai

an vµ Mai lµ hai chfi em cÔng lµm ngh“ gi∏o vi™n Î mÈt thµnh phË. Hai chfi em mÎ câ hµng b∏n s∏ch Î g«n mÈt tr≠Íng Æπi h‰c lÌn. Khi th†y g«n Æ©y câ hµng s∏ch trong khu tr≠Íng Æπi h‰c bfi Æ„ng câ do c„ b†t ÆÂng vÌi tÊ ch¯c t˘ qu∂n cÒa sinh vi™n, hai chfi em ngh‹ rªng câ hµng cÒa h‰ c„ th” trÎ thµnh mÈt ''m· vµng'' mÈt ngµy nµo Æ„. V◊ suy cho cÔng th◊ Î Æ©y h«u nh≠ khńg c„ ÆËi thÒ cπnh tranh nµo. Qu∏ tin t≠Îng, hai chfi em - nhñg nhµ kinh doanh tÀp s˘ lao vµo mÈt cuÈc mua sæm, chi ph› lu bÔ tr≠Ìc khi câ hµng Æ≠Óc khai tr≠¨ng. H‰ thu™ ng≠Íi mÎ rÈng di÷n t›ch qu«y b∏n hµng, sæm nhñg ÆÂ Ææt ti“n vµ mua m∏y t›nh cÚng nh≠ c∏c thi’t bfi kh∏c vµo loπi tËi t©n nh†t. D˘a tr™n nhñg d˘ b∏o lπc quan cÒa m◊nh, h‰ vay ng©n hµng sË ti“n tr™n 1 tÿ ÆÂng trong khi ch≠a nh◊n th†y mÈt ÆÂng doanh thu nµo. Chÿ mÈt tu«n sau khi câ hµng cÒa hai chfi em khai tr≠¨ng, nhñg ng≠Íi l∑nh Æπo tÊ ch¯c sinh vi™n cÚng quy’t Æfinh mÎ mÈt hi÷u s∏ch tÀp th” b™n trong khuń vi™n tr≠Íng Æπi h‰c. Th’ lµ xu†t hi÷n mÈt ÆËi thÒ cπnh tranh lÌn. C∏i ''m· vµng'' cÒa hai chfi em xem ra chÿ cfln lµ th¯ kim loπi cao h¨n ÆÂng thau. Vµi th∏ng sau, hai chfi em buÈc ph∂i Æ„ng câ v◊ ph«n thfi tr≠Íng mµ h‰ c„ Æ≠Óc khńg ÆÒ bÔ Ææp nhñg chi ph› to lÌn Æ∑ b· ra Æ” x©y d˘ng mÈt câ hµng qu∏ lÌn vµ xa xÿ. C©u h·i 1. Tπi sao hai chfi em Lan vµ Mai lπi quy’t Æfinh mÎ câ hµng s∏ch vµ coi Æ©y lµ mÈt "m· vµng" ? 2. Tπi sao hai chfi em Lan vµ Mai lπi ph∂i Æ„ng câ hµng ?

164

Bµi Æ‰c th™m 2

Mπo hi”m - kh´ng li“u mπng

” n©ng cao ch†t l≠Óng s∂n ph»m, cńg ti X mua mÈt d©y chuy“n hi÷n Æπi cÒa ß¯c, s∂n xu†t k›nh an toµn, cńg su†t tÌi 24 000m 2 /n®m. Kh·i n„i k›nh mÌi h¨n hºn k›nh th≠Íng : ÆÈ b“n va ÆÀp g†p 4 Æ’n 5 l«n, chfiu ch™nh l÷ch nhi÷t ÆÈ Æ’n 470 o C. ß∆t cπnh k›nh ngoπi, k›nh cÒa cńg ti X cÚng khńg chfiu käm cπnh mµ gi∏ trfi rŒ h¨n g†p nhi“u l«n. ß¨n cˆ : K›nh chæn gi„ IFA gi∏ 600 ngh◊n ÆÂng/t†m, cÒa cńg ti X gi∏ 180 ngh◊n ÆÂng/t†m ; k›nh chæn gi„ xe Y ZA gi∏ 2,1 tri÷u/t†m th◊ cÒa cńg ti X chÿ lµ 400 ngh◊n ÆÂng/t†m. ƒy vÀy mµ suËt thÍi gian dµi, k›nh cÒa cńg ti X v…n... con nh÷n ch®ng t¨, bÙi phÒ mÍ. §ng Gi∏m ÆËc cÒa cńg ti X quy’t Æfinh Æi mÈt n≠Ìc cÍ mπo hi”m : kh∏ch Æ∆t t†m k›nh gi∏... 100 ngh◊n ÆÂng, ńg cÚng nhÀn lµm ! HÓp ÆÂng vıa r∏o m˘c, ńg b· c∂ ra 10 tri÷u ÆÂng lµm khuń, Æ≠Íng hÈp thÊi. ß„ lµ ch≠a k” Æ’n l≠¨ng cńg nh©n vµ bao nhi™u chi ph› kh∏c. Chi li th◊ ph∂i b· ra c∂ chÙc tri÷u Æ” s∂n xu†t mÈt s∂n ph»m thu v“ vŒn vãn c„ ... 100 ngh◊n ÆÂng. Nh≠ng Æıng t≠Îng lµ li“u mπng, “bfit mÚi nh∂y xuËng n≠Ìc” ! B©y giÍ cńg ti X Æ∑ c„ trong tay 25 bÈ khuń m…u, loπi nµo cÚng c„, tı c∏c loπi khuń dÔng cho ´ t´, tµu ho∂ cho Æ’n ÆÂ gia dÙng vµ c∏c khuń cho c∏c cńg tr◊nh x©y d˘ng. S˘ mπo hi”m Æ∑ Æ≠Óc tr∂ gi∏ : K›nh cÒa cńg ti X hi÷n Æ∑ “®n kh∏ch” tr™n thfi tr≠Íng c∂ ba mi“n Bæc, Trung, Nam. Ng≠Íi ti™u dÔng t◊m Æ’n vÌi k›nh cÒa cńg ti X ngµy cµng Æńg. GiÍ th◊ cńg ti X chÿ lo s∂n xu†t cho nhi“u mµ... ngÂi b∏n. N’u ai l≠u t©m Æ’n s˘ ≠u vi÷t cÒa k›nh an toµn th◊ ph∂i t◊m Æ’n k›nh cÒa cńg ti X , h‰ sœ ti’t ki÷m Æ≠Óc hµng tr®m ngh◊n ÆÂng, thÀm ch› hµng tri÷u ÆÂng. Ch©n l› kinh doanh Æ¨n gi∂n, nh≠ng khńg ph∂i lÛc nµo cÚng t◊m ra. C©u h·i 1. Cńg ti k›nh X Æ∑ mæc sai l«m g◊ khi Æ«u t≠ d©y chuy“n hi÷n Æπi cÒa ß¯c ? 2. §ng Gi∏m ÆËc cńg ti X Æ∑ sâ chã sai l«m tr™n nh≠ th’ nµo ? 165

Ch≠¨ng 5 tÊ ch¯c vµ Qu∂n l› doanh nghi÷p

Bµi

53 X∏c Æfinh k’ hoπch kinh doanh - Bi’t Æ≠Óc c∏c c®n c¯ lÀp k’ hoπch kinh doanh cÒa doanh nghi÷p. - Bi’t Æ≠Óc nÈi dung vµ ph≠¨ng ph∏p x∏c Æfinh k’ hoπch cho doanh nghi÷p kinh doanh th≠¨ng mπi, dfich vÙ.

K’ hoπch kinh doanh cÒa doanh nghi÷p lµ v®n b∂n th” hi÷n mÙc ti™u ph∏t tri”n cÒa doanh nghi÷p trong thÍi k◊ nh†t Æfinh. MÙc ti™u cÒa doanh nghi÷p trong mÁi thÍi k◊ ph∏t tri”n c„ th” kh∏c nhau nh≠ng v“ l©u dµi, c∏c doanh nghi÷p Æ“u h≠Ìng tÌi vi÷c t◊m ki’m lÓi nhuÀn. I - C®n c¯ lÀp k’ hoπch kinh doanh cÒa doanh nghi÷p Trong Æi“u ki÷n kinh t’ thfi tr≠Íng, c∏c doanh nghi÷p kinh doanh theo nguy™n tæc “b∏n c∏i thfi tr≠Íng c«n”. LÀp k’ hoπch kinh doanh cÒa doanh nghi÷p th≠Íng c®n c¯ vµo 4 y’u tË c¨ b∂n : nhu c«u thfi tr≠Íng ; t◊nh h◊nh ph∏t tri”n kinh t’ x∑ hÈi ; ph∏p luÀt hi÷n hµnh vµ kh∂ n®ng cÒa doanh nghi÷p. 166

H◊nh 53.1. S¨ ÆÂ v“ c∏c c®n c¯ lÀp k’ hoπch kinh doanh cÒa doanh nghi÷p

V› dÙ : Nhu c«u v“ th¯c ®n gia sÛc Î Vi÷t Nam Æang c„ xu h≠Ìng gia t®ng, s∂n ph»m lπi Æang c„ kh∂ n®ng ti™u thÙ Î thfi tr≠Íng Campuchia vµ Lµo, n™n Cńg ti Vi÷t Phong quy’t Æfinh Æ«u t≠ d©y chuy“n s∂n xu†t th¯c ®n gia sÛc c„ cńg su†t 5 t†n/giÍ vµ d˘ ki’n sœ Æπt 5 t†n/giÍ vµo n®m sau. II - NÈi dung vµ ph≠¨ng ph∏p lÀp k’ hoπch kinh doanh cÒa doanh nghi÷p 1. NÈi dung k’ hoπch kinh doanh cÒa doanh nghi÷p MÁi doanh nghi÷p Æ“u x©y d˘ng k’ hoπch kinh doanh tr™n c∏c ph≠¨ng di÷n c¨ b∂n sau : k’ hoπch b∏n hµng, k’ hoπch mua hµng, k’ hoπch tµi ch›nh, k’ hoπch lao ÆÈng, k’ hoπch s∂n xu†t.

H◊nh 53.2. S¨ ÆÂ v“ nÈi dung k’ hoπch kinh doanh cÒa doanh nghi÷p

167

2. Ph≠¨ng ph∏p lÀp k’ hoπch kinh doanh cÒa doanh nghi÷p

H◊nh 53.3. S¨ ÆÂ ph≠¨ng ph∏p lÀp k’ hoπch kinh doanh

- K’ hoπch b∏n hµng Æ≠Óc x∏c Æfinh tr™n c¨ sÎ tÊng hÓp nhu c«u thfi tr≠Íng thńg qua c∏c Æ¨n Æ∆t hµng (ho∆c hÓp ÆÂng mua hµng) cÒa kh∏ch hµng. Trong tr≠Íng hÓp doanh nghi÷p b∏n lŒ tr™n thfi tr≠Íng th◊ k’ hoπch b∏n hµng Æ≠Óc x∏c Æfinh tr™n c¨ sÎ d˘ Æo∏n nhu c«u cÒa thfi tr≠Íng. - K’ hoπch mua hµng Æ≠Óc x∏c Æfinh phÔ hÓp c∂ v“ sË l≠Óng, m∆t hµng, thÍi gian... vÌi k’ hoπch b∏n hµng cÒa doanh nghi÷p. - K’ hoπch vËn kinh doanh Æ≠Óc x∏c Æfinh c®n c¯ vµo nhu c«u mua hµng ho∏, ti“n tr∂ cńg lao ÆÈng, ti“n nÈp thu’. - K’ hoπch lao ÆÈng cÒa doanh nghi÷p th” hi÷n sË l≠Óng lao ÆÈng c«n sˆ dÙng vµ tıng loπi lao ÆÈng phÔ hÓp vÌi k’ hoπch kinh doanh. - K’ hoπch s∂n xu†t s∂n ph»m cÒa doanh nghi÷p Æ≠Óc x∏c Æfinh tr™n c¨ sÎ n®ng l˘c s∂n xu†t vµ c®n c¯ vµo nhu c«u thfi tr≠Íng v“ s∂n ph»m Æ„ trong mÈt kho∂ng thÍi gian nh†t Æfinh (qu˝, n®m...). 168

V› dÙ : MÈt doanh nghi÷p X c„ n®ng l˘c s∂n xu†t 10 000 s∂n ph»m/th∏ng ; nhu c«u thfi tr≠Íng Æang c«n s∂n ph»m Æ„ cÒa doanh nghi÷p. VÀy k’ hoπch s∂n xu†t 1 n®m cÒa doanh nghi÷p X lµ : 10 000 s∂n ph»m/1th∏ng x 12 th∏ng = 120 000 s∂n ph»m. C©u h·i 1. H∑y n™u nhñg c®n c¯ lÀp k’ hoπch kinh doanh cÒa doanh nghi÷p. C®n c¯ nµo lµ quan tr‰ng nh†t ? V◊ sao ? 2. Tr◊nh bµy nÈi dung k’ hoπch kinh doanh cÒa doanh nghi÷p. 3. N™u ph≠¨ng ph∏p x∏c Æfinh k’ hoπch b∏n vµ mua hµng ho∏ cÒa doanh nghi÷p. 4. N™u c∏ch x∏c Æfinh k’ hoπch kinh doanh cÒa doanh nghi÷p.

169

Bµi

54 Thµnh lÀp doanh nghi÷p Bi’t Æ≠Óc c∏c b≠Ìc tri”n khai vi÷c thµnh lÀp doanh nghi÷p.

I - X∏c Æfinh ˝ t≠Îng kinh doanh ≥ t≠Îng kinh doanh c„ th” xu†t ph∏t tı nhi“u l› do kh∏c nhau. - Nhu c«u lµm giµu cho b∂n th©n vµ c„ ›ch cho x∑ hÈi. §ng cha ta c„ c©u “Phi th≠¨ng b†t phÛ”. Hi”u ngh‹a c©u tr™n rªng : muËn giµu ph∂i lµm kinh doanh. - C∏c Æi“u ki÷n thuÀn lÓi cho hoπt ÆÈng kinh doanh nh≠ c„ nhu c«u cÒa thfi tr≠Íng, c„ Æfia Æi”m kinh doanh thuÀn lÓi, ho∆c Æ¨n gi∂n lµ c„ ti“n nhµn rÁi th›ch thˆ s¯c tr™n th≠¨ng tr≠Íng. V› dÙ : Thfi tr≠Íng thµnh phË c„ nhu c«u ti™u thÙ rau sπch. V◊ vÀy, c∏c hÈ nńg d©n vÔng ven Æ´ ti’n hµnh trÂng rau sπch cung c†p cho nhu c«u sˆ dÙng cÒa d©n c≠ Î thµnh phË. Ho∆c c„ m∆t bªng rÈng Î khu v˘c Æńg d©n c≠. V◊ vÀy, chÒ hÈ c„ ˝ Æfinh mÎ câ hµng kinh doanh c∏c m∆t hµng thuÈc nhu c«u ti™u dÔng hªng ngµy cÒa d©n c≠ nh≠ rau, hoa, qu∂, th˘c ph»m ch’ bi’n sΩn... II - Tri”n khai vi÷c thµnh lÀp doanh nghi÷p 1. Ph©n t›ch, x©y d˘ng ph≠¨ng ∏n kinh doanh cho doanh nghi÷p MÙc Æ›ch cÒa vi÷c ph©n t›ch ph≠¨ng ∏n kinh doanh lµ ch¯ng minh Æ≠Óc ˝ t≠Îng kinh doanh lµ ÆÛng vµ tri”n khai hoπt ÆÈng kinh doanh lµ c«n thi’t. ß” x©y d˘ng ph≠¨ng ∏n kinh doanh, ng≠Íi ta ti’n hµnh nghi™n c¯u thfi tr≠Íng nhªm x∏c Æfinh nhu c«u kh∏ch hµng, kh∂ n®ng kinh doanh vµ x∏c Æfinh c¨ hÈi kinh doanh cho doanh nghi÷p. Thfi tr≠Íng quy’t Æfinh s˘ tÂn tπi vµ ph∏t tri”n cÒa doanh nghi÷p. MÁi doanh nghi÷p ti’n hµnh nghi™n c¯u thfi tr≠Íng vÌi mÙc Æ›ch kh∏c nhau, nhªm t◊m ki’m c¨ hÈi kinh doanh cho vi÷c tπo lÀp vµ ph∏t tri”n doanh nghi÷p. 170

a) Thfi tr≠Íng cÒa doanh nghi÷p Thfi tr≠Íng cÒa doanh nghi÷p bao gÂm nhñg kh∏ch hµng hi÷n tπi vµ kh∏ch hµng ti“m n®ng cÒa doanh nghi÷p. - Kh∏ch hµng hi÷n tπi lµ nhñg kh∏ch hµng th≠Íng xuy™n c„ quan h÷ mua, b∏n hµng ho∏ vÌi doanh nghi÷p. - Kh∏ch hµng ti“m n®ng lµ nhñg kh∏ch hµng mµ doanh nghi÷p c„ kh∂ n®ng phÙc vÙ vµ h‰ sœ Æ’n vÌi doanh nghi÷p. b) Nghi™n c¯u thfi tr≠Íng cÒa doanh nghi÷p - Nghi™n c¯u thfi tr≠Íng cÒa doanh nghi÷p th˘c ch†t lµ nghi™n c¯u nhu c«u cÒa kh∏ch hµng ÆËi vÌi s∂n ph»m hµng ho∏ mµ doanh nghi÷p sœ kinh doanh tr™n thfi tr≠Íng. Nhu c«u cÒa kh∏ch hµng phÙ thuÈc vµo 3 y’u tË : + Thu nhÀp bªng ti“n cÒa d©n c≠. + Nhu c«u ti™u dÔng hµng ho∏. + Gi∏ c∂ hµng ho∏ tr™n thfi tr≠Íng. - Nghi™n c¯u thfi tr≠Íng cÒa doanh nghi÷p lµ t◊m ra ph«n thfi tr≠Íng cho doanh nghi÷p, hay n„i c∏ch kh∏c lµ t◊m ki’m c¨ hÈi kinh doanh tr™n thfi tr≠Íng phÔ hÓp vÌi kh∂ n®ng cÒa doanh nghi÷p. Nghi™n c¯u thfi tr≠Íng giÛp doanh nghi÷p tr∂ lÍi c∏c c©u h·i sau : Ai mua hµng cÒa doanh nghi÷p ? Mua Î Æ©u ? Mua khi nµo ? Mua nh≠ th’ nµo ? Tı Æ„, doanh nghi÷p x∏c Æfinh c∏c y’u tË ∂nh h≠Îng Æ’n vi÷c mua hµng, ÆÈng c¨ mua hµng vµ ti™u dÔng hµng ho∏ cÒa kh∏ch hµng. T†t c∂ c∏c y’u tË tr™n giÛp cho doanh nghi÷p h◊nh thµnh quy tr◊nh phÙc vÙ kh∏ch hµng hi÷u qu∂, ÆÂng thÍi c„ c∏c bi÷n ph∏p th›ch hÓp nhªm thu hÛt kh∏ch hµng Æ’n vÌi doanh nghi÷p vµ s∂n ph»m cÒa doanh nghi÷p. c) X∏c Æfinh kh∂ n®ng kinh doanh cÒa doanh nghi÷p C®n c¯ vµo k’t qu∂ nghi™n c¯u thfi tr≠Íng Æ” x∏c Æfinh kh∂ n®ng kinh doanh cÒa doanh nghi÷p. Kh∂ n®ng kinh doanh cÒa doanh nghi÷p Æ≠Óc x∏c Æfinh bÎi ba y’u tË c¨ b∂n sau : - NguÂn l˘c cÒa doanh nghi÷p (vËn, nh©n s˘ vµ c¨ sÎ vÀt ch†t k‹ thuÀt). - LÓi th’ t˘ nhi™n cÒa doanh nghi÷p. 171

- Kh∂ n®ng tÊ ch¯c qu∂n l› doanh nghi÷p. d) L˘a ch‰n c¨ hÈi kinh doanh cho doanh nghi÷p - NÈi dung l˘a ch‰n c¨ hÈi kinh doanh : + Nhµ kinh doanh t◊m nhñg nhu c«u ho∆c bÈ phÀn nhu c«u cÒa kh∏ch hµng ch≠a Æ≠Óc tho∂ m∑n. + X∏c Æfinh v◊ sao nhu c«u ch≠a Æ≠Óc tho∂ m∑n. + T◊m c∏ch Æ” tho∂ m∑n nhñg nhu c«u Æ„. - Quy tr◊nh l˘a ch‰n c¨ hÈi kinh doanh : ß” l˘a ch‰n Æ≠Óc c¨ hÈi kinh doanh phÔ hÓp cho doanh nghi÷p, nhµ kinh doanh c«n ti’n hµnh c∏c b≠Ìc sau : + X∏c Æfinh l‹nh v˘c kinh doanh. + X∏c Æfinh loπi hµng ho∏, dfich vÙ. + X∏c Æfinh ÆËi t≠Óng kh∏ch hµng. + X∏c Æfinh kh∂ n®ng vµ nguÂn l˘c cÒa doanh nghi÷p bao gÂm vËn, cńg ngh÷, nh©n l˘c vµ thÍi gian. + X∏c Æfinh nhu c«u tµi ch›nh cho tıng c¨ hÈi kinh doanh : Nhu c«u vËn Æ«u t≠ cho tıng c¨ hÈi kinh doanh ; lÓi nhuÀn cÒa tıng c¨ hÈi, khi nµo hoµ vËn... + Sæp x’p th¯ t˘ c∏c c¨ hÈi kinh doanh theo c∏c ti™u ch› : sÎ th›ch, c∏c chÿ ti™u tµi ch›nh hay m¯c ÆÈ rÒi ro. 2. ß®ng k› kinh doanh cho doanh nghi÷p a) Tr◊nh t˘ Æ®ng k› thµnh lÀp doanh nghi÷p Ng≠Íi thµnh lÀp doanh nghi÷p ph∂i lÀp vµ nÈp ÆÒ hÂ s¨ Æ®ng k› kinh doanh theo quy Æfinh vµ chfiu tr∏ch nhi÷m v“ t›nh ch›nh x∏c, trung th˘c v“ nÈi dung hÂ s¨ Æ®ng k› kinh doanh. b) HÂ s¨ Æ®ng k› kinh doanh bao gÂm - ß¨n Æ®ng k› kinh doanh. - ßi“u l÷ hoπt ÆÈng doanh nghi÷p. - X∏c nhÀn vËn Æ®ng k› kinh doanh. c) NÈi dung Æ¨n Æ®ng k› kinh doanh - T™n doanh nghi÷p. 172

- ßfia chÿ, trÙ sÎ ch›nh cÒa doanh nghi÷p. - MÙc ti™u vµ ngµnh, ngh“ kinh doanh. - VËn Æi“u l÷. - VËn cÒa chÒ doanh nghi÷p. - H‰, t™n, ch˜ k›, Æfia chÿ th≠Íng trÛ cÒa chÒ doanh nghi÷p. * ß¨n Æ®ng k› kinh doanh Æ≠Óc lÀp theo m…u thËng nh†t do c¨ quan c†p Æ®ng k› kinh doanh quy Æfinh. C©u h·i 1. X©y d˘ng ph≠¨ng ∏n kinh doanh cho mÈt doanh nghi÷p gÂm nhñg nÈi dung g◊ ? 2. Nghi™n c¯u thfi tr≠Íng doanh nghi÷p nhªm mÙc Æ›ch g◊ ? 3. Tr◊nh bµy nÈi dung vµ quy tr◊nh l˘a ch‰n c¨ hÈi kinh doanh cho doanh nghi÷p.

173

Bµi

55 Qu∂n l› doanh nghi÷p - Bi’t Æ≠Óc vi÷c tÊ ch¯c hoπt ÆÈng kinh doanh cÒa doanh nghi÷p. - Bi’t Æ≠Óc nÈi dung vµ ph≠¨ng ph∏p Æ∏nh gi∏ hi÷u qu∂ kinh doanh cÒa doanh nghi÷p. - Bi’t Æ≠Óc mÈt sË bi÷n ph∏p n©ng cao hi÷u qu∂ kinh doanh cÒa doanh nghi÷p.

I - TÊ ch¯c hoπt ÆÈng kinh doanh 1. X∏c lÀp c¨ c†u tÊ ch¯c cÒa doanh nghi÷p a) ß∆c tr≠ng cÒa c¨ c†u tÊ ch¯c doanh nghi÷p C¨ c†u tÊ ch¯c cÒa doanh nghi÷p bao gÂm nhñg bÈ phÀn, c∏ nh©n kh∏c nhau, c„ mËi quan h÷ phÙ thuÈc nhau, Æ≠Óc chuy™n mń ho∏ theo nhñg nhi÷m vÙ, cńg vi÷c nh†t Æfinh nhªm th˘c hi÷n mÙc ti™u x∏c Æfinh cÒa doanh nghi÷p. C¨ c†u tÊ ch¯c cÒa doanh nghi÷p c„ hai Æ∆c tr≠ng c¨ b∂n, Æ„ lµ t›nh tÀp trung vµ t›nh ti™u chu»n ho∏ : - T›nh tÀp trung th” hi÷n quy“n l˘c cÒa tÊ ch¯c tÀp trung vµo mÈt c∏ nh©n hay mÈt bÈ phÀn. V› dÙ : C∏c hoπt ÆÈng mua, b∏n, gi∏ c∂, tuy”n dÙng nh©n s˘... Æ“u do gi∏m ÆËc doanh nghi÷p quy’t Æfinh. - T›nh ti™u chu»n ho∏ Æfli h·i c∏c bÈ phÀn, c∏c c∏ nh©n trong doanh nghi÷p hoπt ÆÈng trong phπm vi nÈi quy, quy ch’ cÒa doanh nghi÷p. V› dÙ : Nh©n vi™n b∏n hµng ph∂i th≠Íng xuy™n b∏o c∏o t◊nh h◊nh vµ k’t qu∂ b∏n hµng cho gi∏m ÆËc doanh nghi÷p ; tr≠Ìc khi mua hµng, nh©n vi™n ph∂i l†y b∏o gi∏ tr◊nh gi∏m ÆËc... b) M´ h◊nh c¨ c†u tÊ ch¯c doanh nghi÷p Tu˙ theo quy m´ cÒa doanh nghi÷p Æ” x∏c lÀp c¨ c†u tÊ ch¯c phÔ hÓp. - Doanh nghi÷p nh· th≠Íng c„ m´ h◊nh c†u trÛc Æ¨n gi∂n vÌi c∏c Æ∆c Æi”m c¨ b∂n sau : + Quy“n qu∂n l› Æ≠Óc tÀp trung vµo mÈt ng≠Íi - gi∏m ÆËc doanh nghi÷p xˆ 174

l› thńg tin vµ quy’t Æfinh m‰i v†n Æ“ cÒa doanh nghi÷p. + êt Æ«u mËi qu∂n l›, sË l≠Óng nh©n vi™n ›t. + C†u trÛc g‰n nhã vµ d‘ th›ch nghi vÌi nhñg thay ÆÊi cÒa mí tr≠Íng kinh doanh.

H◊nh 55.1. M´ h◊nh c†u trÛc Æ¨n gi∂n

Doanh nghi÷p c„ quy m´ kinh doanh vıa vµ lÌn sœ c„ m´ h◊nh c†u trÛc ph¯c tπp h¨n, Æ„ lµ c∏c loπi c†u trÛc theo ch¯c n®ng chuy™n m´n, c†u trÛc theo ngµnh hµng kinh doanh. Gi∏m ÆËc doanh nghi÷p

Phﬂng kinh doanh

Phﬂng k’ to∏n

Gi∏m ÆËc Doanh Nghi÷p

Ngµnh hµng A

Ngµnh hµng B

Ngµnh hµng C

175

2. TÊ ch¯c th˘c hi÷n k’ hoπch kinh doanh cÒa doanh nghi÷p TÊ ch¯c th˘c hi÷n k’ hoπch kinh doanh lµ kh©u quan tr‰ng, n„ g„p ph«n th˘c hi÷n c∏c mÙc ti™u x∏c Æfinh cÒa doanh nghi÷p vµ bi’n c∏c k’ hoπch cÒa doanh nghi÷p thµnh nhñg k’t qu∂ th˘c t’. TÊ ch¯c th˘c hi÷n k’ hoπch kinh doanh cÒa doanh nghi÷p gÂm c∏c cńg vi÷c sau : a) Ph©n chia nguÂn l˘c cÒa doanh nghi÷p C∏c nguÂn l˘c cÒa doanh nghi÷p gÂm : - Tµi ch›nh : Vi÷c ph©n chia nguÂn l˘c tµi ch›nh cÒa doanh nghi÷p tu˙ thuÈc vµo nhu c«u mua, b∏n hµng ho∏ vµ tÊ ch¯c c∏c dfich vÙ kh∏ch hµng cÒa doanh nghi÷p. - Nh©n l˘c : Doanh nghi÷p ph©n cńg lao ÆÈng tr™n c¨ sÎ : + Xu†t ph∏t tı cńg vi÷c Æ” dÔng ng≠Íi. + Sˆ dÙng ÆÛng ng≠Íi Æ” ph∏t huy Æ≠Óc kh∂ n®ng vµ c„ hi÷u qu∂. - C∏c nguÂn l˘c kh∏c (trang thi’t bfi, m∏y m„c, ph≠¨ng ti÷n vÀn chuy”n...), sˆ dÙng theo nguy™n tæc hi÷u qu∂. b) Theo d‚i th˘c hi÷n k’ hoπch kinh doanh - Ph©n cńg ng≠Íi theo d‚i ti’n ÆÈ th˘c hi÷n tıng cńg vi÷c. - Th≠Íng xuy™n ki”m tra, Æ∏nh gi∏ m¯c ÆÈ th˘c hi÷n k’ hoπch theo ti’n ÆÈ. 3. T◊m ki’m vµ huy ÆÈng vËn kinh doanh X∏c Æfinh nhu c«u vËn kinh doanh lµ cńg vi÷c quan tr‰ng li™n quan Æ’n s˘ thµnh bπi cÒa doanh nghi÷p. §ng cha ta Æ∑ c„ c©u : “Sai mÈt li Æi mÈt d∆m”. N’u x∏c Æfinh m¯c vËn qu∏ th†p so vÌi y™u c«u th◊ sœ d…n Æ’n vi÷c thi’u vËn kinh doanh, khńg th˘c hi÷n Æ≠Óc k’ hoπch Æ∆t ra. N’u x∏c Æfinh m¯c vËn qu∏ cao sœ d…n Æ’n thıa, g©y l∑ng ph›, lµm gi∂m hi÷u qu∂ kinh doanh, gi∂m lÓi nhuÀn cÒa doanh nghi÷p. Doanh nghi÷p c„ th” huy ÆÈng vËn kinh doanh tı nhñg nguÂn nµo ? - VËn cÒa chÒ doanh nghi÷p (vËn t˘ c„) lµ vËn ri™ng cÒa chÒ doanh nghi÷p ho∆c do t›ch lu¸ Æ≠Óc tı qu∏ tr◊nh kinh doanh Æ” t∏i Æ«u t≠ vµo hoπt ÆÈng cÒa doanh nghi÷p. - VËn do c∏c thµnh vi™n Æ„ng g„p. - VËn vay : Doanh nghi÷p c„ th” vay vËn Î ng©n hµng, Î c∏c tÊ ch¯c t›n dÙng. Huy ÆÈng nguÂn vËn vay, doanh nghi÷p ph∂i tr∂ l∑i vay. V◊ vÀy c«n t›nh to∏n khi l˘a ch‰n nguÂn vËn nµy sao cho chi ph› tr∂ l∑i hÓp l› nh†t. 176

- VËn cÒa nhµ cung ¯ng cho doanh nghi÷p. Trong kinh doanh, c∏c doanh nghi÷p c„ th” thanh to∏n tr∂ chÀm ÆËi vÌi c∏c nhµ cung ¯ng nguy™n vÀt li÷u, hµng ho∏. Sˆ dÙng nguÂn vËn nµy, doanh nghi÷p c„ Æ≠Óc kho∂n vËn cho kinh doanh mµ kh´ng c«n vay m≠Ón.

H◊nh 55.4. C¨ c†u c∏c nguÂn vËn kinh doanh cÒa doanh nghi÷p

II - ß∏nh gi∏ hi÷u qu∂ kinh doanh cÒa doanh nghi÷p 1. Hπch to∏n kinh t’ trong doanh nghi÷p a) Hπch to∏n kinh t’ lµ g◊ ? Hπch to∏n kinh t’ lµ vi÷c t›nh to∏n chi ph› vµ k’t qu∂ kinh doanh (doanh thu) cÒa doanh nghi÷p. Trong th˘c t’, ng≠Íi ta th≠Íng dÔng Æ¨n vfi ti“n t÷ Æ” t›nh to∏n chi ph› vµ k’t qu∂ kinh doanh cÒa doanh nghi÷p. b) ≥ ngh‹a cÒa hπch to∏n kinh t’ trong doanh nghi÷p Hπch to∏n kinh t’ trong doanh nghi÷p giÛp cho chÒ doanh nghi÷p c„ bi÷n ph∏p Æi“u chÿnh hoπt ÆÈng kinh doanh phÔ hÓp. - N’u m¯c ch™nh l÷ch giã doanh thu vµ chi ph› lµ mÈt sË d≠¨ng, c„ ngh‹a lµ doanh nghi÷p kinh doanh c„ l∑i. - N’u m¯c ch™nh l÷ch giã doanh thu vµ chi ph› lµ mÈt sË ©m, c„ ngh‹a lµ doanh nghi÷p kinh doanh bfi lÁ.

177

c) NÈi dung hπch to∏n kinh t’ trong doanh nghi÷p NÈi dung c¨ b∂n cÒa hπch to∏n kinh t’ trong doanh nghi÷p lµ x∏c Æfinh doanh thu, chi ph› vµ lÓi nhuÀn kinh doanh. - Doanh thu lµ l≠Óng ti“n b∏n s∂n ph»m hµng ho∏ ho∆c ti“n thu tı hoπt ÆÈng dfich vÙ cÒa doanh nghi÷p trong mÈt kho∂ng thÍi gian nh†t Æfinh (1 th∏ng, 1 qu˝ hay 1 n®m). V› dÙ : TÊng doanh thu b∏n s∂n ph»m hµng ho∏ cÒa Cńg ti A trong 1 n®m Æπt 10 tÿ ÆÂng. - Chi ph› cÒa doanh nghi÷p lµ nhñg kho∂n mµ chÒ doanh nghi÷p ph∂i trang tr∂i trong thÍi k◊ kinh doanh Æ” Æπt Æ≠Óc l≠Óng doanh thu x∏c Æfinh. V › dÙ : TÊng chi ph› kinh doanh cÒa Cńg ti A trong 1 n®m kho∂ng 9,2 tÿ ÆÂng. - LÓi nhuÀn kinh doanh cÒa doanh nghi÷p lµ ph«n ch™nh l÷ch giã tÊng doanh thu vµ tÊng chi ph› trong mÈt thÍi k◊ nh†t Æfinh. V› dÙ : LÓi nhuÀn trong n®m cÒa Cńg ti A lµ ph«n ch™nh l÷ch giã tÊng doanh thu vµ tÊng chi ph› kinh doanh : 10 tÿ ÆÂng - 9,2 tÿ ÆÂng = 0,8 tÿ ÆÂng d) Ph≠¨ng ph∏p hπch to∏n kinh t’ trong doanh nghi÷p - Ph≠¨ng ph∏p x∏c Æfinh doanh thu cÒa doanh nghi÷p : Doanh thu cÒa DN = SË l≠Óng s∂n ph»m b∏n Æ≠Óc x gi∏ b∏n mÈt s∂n ph»m. V› dÙ : Doanh nghi÷p th≠¨ng mπi mÁi th∏ng b∏n Æ≠Óc 1 000 s∂n ph»m A, gi∏ b∏n b◊nh qu©n 1 s∂n ph»m 35 000Æ. VÀy : Doanh thu cÒa s∂n ph»m A = 1 000 x 35 000 = 35 000 000Æ/1 th∏ng. - Ph≠¨ng ph∏p x∏c Æfinh chi ph› kinh doanh : Chi ph› cÒa doanh nghi÷p trong mÈt k◊ kinh doanh r†t Æa dπng, v◊ vÀy Æ” x∏c Æfinh Æ≠Óc tÊng chi ph› kinh doanh, doanh nghi÷p ph∂i t›nh tıng loπi ph› ph∏t sinh. + Chi ph› mua nguy™n, vÀt li÷u (NVL) = L≠Óng NVL loπi X c«n mua x gi∏ mua 1 Æ¨n vfi NVL loπi X + l≠Óng NVL loπi Y x gi∏ mua 1 Æ¨n vfi NVL loπi Y + ... + Chi ph› ti“n l≠¨ng = SË l≠Óng lao ÆÈng sˆ dÙng x ti“n l≠¨ng b◊nh qu©n/1 lao ÆÈng. + Chi ph› mua hµng ho∏ = L≠Óng hµng ho∏ loπi A c«n mua x gi∏ mua 1 Æ¨n vfi hµng ho∏ loπi A + l≠Óng hµng ho∏ loπi B c«n mua x gi∏ mua 1 Æ¨n vfi hµng ho∏ loπi B + ... 178

+ Chi ph› cho qu∂n l› doanh nghi÷p th≠Íng x∏c Æﬁnh bªng mÈt tÿ l÷ ph«n tr®m nh†t Æﬁnh tr™n doanh thu. V› dÙ : Chi ph› qu∂n l› bªng 2% tr™n doanh thu th˘c t’. 2. C∏c ti™u ch› Æ∏nh gi∏ hi÷u qu∂ kinh doanh cÒa doanh nghi÷p Hi÷u qu∂ kinh doanh cÒa doanh nghi÷p Æ≠Óc th” hi÷n qua c∏c chÿ ti™u (h.55.5)

H◊nh 55.5. S¨ ÆÂ v“ chÿ ti™u Æ∏nh gi∏ hi÷u qu∂ kinh doanh cÒa doanh nghi÷p

a) Doanh thu vµ thfi ph«n lµ chÿ ti™u ph∂n ∏nh k’t qu∂ kinh doanh cÒa doanh nghi÷p v“ quy m´. - Doanh thu lÌn vµ c„ kh∂ n®ng t®ng tr≠Îng th” hi÷n quy m´ ph∏t tri”n cÒa doanh nghi÷p. - Thfi ph«n lµ ph«n thfi tr≠Íng cÒa doanh nghi÷p hay lµ bÈ phÀn kh∏ch hµng hi÷n tπi cÒa doanh nghi÷p. Thfi ph«n lÌn th” hi÷n s˘ gia t®ng kh∏ch hµng cÒa doanh nghi÷p tr™n thfi tr≠Íng. b) LÓi nhuÀn lµ chÿ ti™u ph∂n ∏nh hi÷u qu∂ kinh doanh cÒa doanh nghi÷p. LÓi nhuÀn th” hi÷n mËi quan h÷ giã doanh thu vµ chi ph› cÒa doanh nghi÷p b· ra Æ” c„ Æ≠Óc doanh thu Æ„.

179

c) M¯c gi∂m chi ph› M¯c gi∂m chi ph› lµ chÿ ti™u Æ∏nh gi∏ hi÷u qu∂ qu∂n l› hoπt ÆÈng kinh doanh cÒa doanh nghi÷p. - Khi doanh thu khńg c„ kh∂ n®ng t®ng Æ≠Óc, th◊ gi∂m chi ph› v…n cho kh∂ n®ng t®ng lÓi nhuÀn. - Doanh thu th≠Íng t®ng nhanh h¨n tËc ÆÈ t®ng cÒa chi ph› n™n doanh thu t®ng, chi ph› t®ng cÚng t®ng Æ≠Óc lÓi nhuÀn. d) Tÿ l÷ sinh lÍi : Chÿ ti™u nµy lµ s˘ so s∏nh giã lÓi nhuÀn thu Æ≠Óc vµ vËn Æ«u t≠. N„ cho bi’t, c¯ 1 ÆÂng vËn b· vµo kinh doanh th◊ thu Æ≠Óc bao nhi™u lÓi nhuÀn t≠¨ng ¯ng trong mÈt thÍi gian nh†t Æfinh. e) C∏c chÿ ti™u kh∏c - Vi÷c lµm vµ thu nhÀp cho ng≠Íi lao ÆÈng. - M¯c Æ„ng g„p cho ng©n s∏ch. - M¯c ÆÈ Æ∏p ¯ng nhu c«u ti™u dÔng. III - MÈt sË bi÷n ph∏p n©ng cao hi÷u qu∂ kinh doanh cÒa doanh nghi÷p 1. X∏c Æfinh c¨ hÈi kinh doanh phÔ hÓp vÌi doanh nghi÷p Trong n“n kinh t’ thfi tr≠Íng, x∏c Æfinh c¨ hÈi kinh doanh lµ Æi“u ki÷n quan tr‰ng ÆËi vÌi doanh nghi÷p. Vi÷c x∏c Æfinh c¨ hÈi kinh doanh phÔ hÓp lµm cho nhi“u nhµ kinh doanh ph∏t tri”n khńg ngıng v“ quy m´ vµ t®ng lÓi nhuÀn. Ng≠Óc lπi, x∏c Æfinh khńg ÆÛng c¨ hÈi kinh doanh lµm cho nhi“u nhµ kinh doanh ph∂i tr∂ gi∏. 2. Sˆ dÙng c„ hi÷u qu∂ c∏c nguÂn l˘c - TÊ ch¯c vµ sˆ dÙng c„ hi÷u qu∂ nguÂn nh©n l˘c. - N©ng cao hi÷u qu∂ sˆ dÙng vËn kinh doanh. - Sˆ dÙng tËt c¨ sÎ vÀt ch†t, trang thi’t bfi cÒa doanh nghi÷p. 3. ßÊi mÌi cńg ngh÷ kinh doanh 4. Ti’t ki÷m chi ph› - Ti’t ki÷m chi ph› vÀt ch†t. 180

- Ti’t ki÷m chi ti™u bªng ti“n. - Ti’t ki÷m trong sˆ dÙng c∏c dfich vÙ nh≠ Æi÷n, n≠Ìc, dfich vÙ vi‘n thńg,... C©u h·i 1. Tr◊nh bµy Æ∆c Æi”m cÒa m´ h◊nh c†u trÛc doanh nghi÷p nh·. 2. TÊ ch¯c th˘c hi÷n k’ hoπch kinh doanh cÒa doanh nghi÷p gÂm nhñg cńg vi÷c g◊ ? 3. Doanh nghi÷p c„ th” huy ÆÈng vËn tı nhñg nguÂn nµo ? 4. Hπch to∏n kinh t’ lµ g◊ vµ ˝ ngh‹a cÒa hπch to∏n kinh t’ trong doanh nghi÷p ? 5. Tr◊nh bµy nÈi dung vµ ph≠¨ng ph∏p x∏c Æfinh c∏c chÿ ti™u doanh thu, chi ph› vµ lÓi nhuÀn cÒa doanh nghi÷p. 6. Tr◊nh bµy c∏c bi÷n ph∏p n©ng cao hi÷u qu∂ kinh doanh cÒa doanh nghi÷p.

181

Bµi

56 Th˘c hµnh : X©y d˘ng k’ hoπch kinh doanh - X∏c Æﬁnh Æ≠Óc c∏c k’ hoπch kinh doanh cho hÈ gia Æ◊nh vµ doanh nghi÷p phÔ hÓp vÌi kh∂ n®ng. - Hπch to∏n Æ≠Óc chi ph› vµ thu nhÀp cho mÈt doanh nghi÷p kinh doanh th≠¨ng mπi, dﬁch vÙ.

I - X∏c Æfinh k’ hoπch kinh doanh cho hÈ gia Æ◊nh 1. T◊nh huËng : Kinh doanh ®n uËng b◊nh d©n K’t qu∂ ph©n t›ch thfi tr≠Íng cho th†y : - Mπng l≠Ìi kinh doanh (sË l≠Óng câ hµng dfich vÙ) : ›t. - Nhu c«u ti™u dÔng v“ hµng ho∏ : c„. - Kh∂ n®ng kinh doanh cÒa hÈ gia Æ◊nh : c„. a) X∏c Æfinh k’ hoπch b∏n hµng : °n s∏ng vµ b∏n c¨m su†t, gi∂i kh∏t - S∏ng : phÙc vÙ kho∂ng tı 100 Æ’n 150 kh∏ch. + M∆t hµng phÙc vÙ : phÎ, bÛn, mi’n. + Gi∏ b∏n : 5 000Æ/b∏t. - Tr≠a : phÙc vÙ kho∂ng 200 ng≠Íi. + M∆t hµng chÒ y’u : c¨m su†t. + Gi∏ b∏n : 5 000Æ/su†t 7 000Æ/su†t - Gi∂i kh∏t : Cµ ph™, trµ, n≠Ìc kho∏ng, n≠Ìc ng‰t, bia... + SË l≠Óng kh∏ch : 100 l≠Ót ng≠Íi. + B∏n b◊nh qu©n cho mÈt ng≠Íi kho∂ng 3 000Æ. 182

b) X∏c Æfinh k’ hoπch mua hµng - Xu†t ph∏t tı y™u c«u phÙc vÙ kh∏ch hµng : + K’ hoπch mua l≠¨ng th˘c, th˘c ph»m vµ ÆÂ uËng. + K’ hoπch mua trang thi’t bfi phÙc vÙ kh∏ch hµng. - Xu†t ph∏t tı kh∂ n®ng cÒa b∂n th©n hÈ gia Æ◊nh : + Kh∂ n®ng tµi ch›nh. + Kh∂ n®ng nh©n s˘. c) K’ hoπch lao ÆÈng - Nh©n vi™n n†u ®n Ti“n cńg - Nh©n vi™n phÙc vÙ Ti“n cńg - Ng≠Íi qu∂n l›

: 1 ng≠Íi. : 80 000Æ/ngµy. : 4 ng≠Íi. : 25 000Æ/ngµy/1 ng≠Íi. : 1 ng≠Íi (chÒ gia Æ◊nh).

2. Gi∂i quy’t t◊nh huËng a) X∏c Æfinh k’ hoπch doanh thu b∏n hµng cÒa hÈ gia Æ◊nh. b) X∏c Æfinh m¯c chi ph› tr∂ cńg lao ÆÈng. c) T›nh nhu c«u vËn kinh doanh (gi∂ sˆ chi ph› mua hµng chi’m kho∂ng 50% tÊng doanh thu b∏n hµng). 3. ß∏nh gi∏ k’t qu∂ a) X∏c Æfinh Æ≠Óc k’ hoπch vÌi mÈt sË chÿ ti™u c¨ b∂n : - TÊng doanh thu. - Doanh thu cÒa tıng loπi dfich vÙ. b) D˘ t›nh Æ≠Óc nhu c«u vËn kinh doanh. II - X∏c Æfinh k’ hoπch kinh doanh cho doanh nghi÷p 1. T◊nh huËng. X∏c Æfinh k’ hoπch kinh doanh cho mÈt doanh nghi÷p th≠¨ng mπi. a) X∏c Æfinh k’ hoπch b∏n hµng M∆t hµng A :

M∆t hµng B :

30 000 000Æ 20 000 000Æ 10 000 000Æ 25 000 000Æ 183

Trong Æ„, thfi tr≠Íng Æfia ph≠¨ng : Thfi tr≠Íng l©n cÀn : M∆t hµng C : Nhu c«u thfi tr≠Íng : Trong Æ„, thfi tr≠Íng Æfia ph≠¨ng : Thfi tr≠Íng kh∏c :

10 000 000Æ 15 000 000Æ 54 000 000Æ 30 000 000Æ 24 000 000Æ

b) X∏c Æfinh k’ hoπch mua hµng Hµng A : Trfi gi∏ mua 22 000 000Æ, tÂn kho Æ’n ngµy 31/12 chuy”n qua lµ 2 000 000Æ. SË hµng cfln lπi, doanh nghi÷p mua cÒa hai c¨ sÎ s∂n xu†t : C¨ sÎ 1 kho∂ng 60% vµ c¨ sÎ 2 lµ 40%. Hµng B : Trfi gi∏ hµng mua 17 000 000Æ. TÂn kho Æ’n ngµy 31/12 chuy”n qua lµ 3 000 000Æ. SË hµng cfln lπi, doanh nghi÷p mua cÒa 2 c¨ sÎ s∂n xu†t vÌi sË l≠Óng nh≠ nhau. Hµng C : Trfi gi∏ hµng mua 42 000 000Æ. TÂn kho Æ’n ngµy 31/12 chuy”n qua lµ 4 000 000Æ. M∆t hµng C doanh nghi÷p mua cÒa ba c¨ sÎ s∂n xu†t : + C¨ sÎ 1 : 40% + C¨ sÎ 2 : 30% + C¨ sÎ 3 : 30% c) X∏c Æfinh k’ hoπch chi ph› - Chi ph› mua hµng ho∏ : 81 000 000Æ. - Ti“n l≠¨ng, chi ph› b∏n hµng, chi ph› qu∂n l› vµ c∏c chi ph› kh∏c lµ 18 000 000Æ. d) X∏c Æfinh k’ hoπch tµi ch›nh - K’ hoπch huy ÆÈng vËn kinh doanh : Doanh nghi÷p c„ k’ hoπch huy ÆÈng vËn kinh doanh nh≠ sau : + VËn t˘ c„ cÒa DN : 50%. + SË cfln lπi doanh nghi÷p Æi vay ng©n hµng. - K’ hoπch lÓi nhuÀn : LÓi nhuÀn = TÊng doanh thu - TÊng chi ph›. 2. Gi∂i quy’t t◊nh huËng a) X∏c Æfinh k’ hoπch tÊng m¯c b∏n hµng cÒa doanh nghi÷p. b) X∏c Æfinh m¯c b∏n Î tıng thfi tr≠Íng cÒa doanh nghi÷p. c) X∏c Æfinh k’ hoπch tÊng m¯c mua hµng cÒa doanh nghi÷p. d) X∏c Æfinh k’ hoπch mua tıng m∆t hµng vµ nguÂn hµng cÒa doanh nghi÷p. 184

e) X∏c Æfinh tÊng m¯c chi ph› cÒa doanh nghi÷p. f) X∏c Æfinh m¯c lÓi nhuÀn cÒa doanh nghi÷p. 3. ß∏nh gi∏ k’t qu∂ ß∏nh gi∏ theo c∏c y™u c«u Æ∆t ra Î ph«n gi∂i quy’t t◊nh huËng. III - Hπch to∏n hi÷u qu∂ kinh doanh 1. T◊nh huËng 1 : Hπch to∏n hi÷u qu∂ kinh doanh cÒa mÈt câ hµng ®n uËng b◊nh d©n a) B∏n hµng - B∏n ®n s∏ng : phÎ, bÛn, mi’n + SË kh∏ch phÙc vÙ : 100 ng≠Íi + Gi∏ b∏n : 5 000Æ/1 b∏t - B∏n c¨m tr≠a : c¨m su†t + SË kh∏ch phÙc vÙ : 200 ng≠Íi + Gi∏ b∏n : 5 000Æ/su†t ; 7 000Æ/su†t - B∏n gi∂i kh∏t : cµ ph™, bia, n≠Ìc ng‰t, n≠Ìc kho∏ng... + SË l≠Óng kh∏ch hµng phÙc vÙ : 100 ng≠Íi + B∏n b◊nh qu©n cho mÈt ng≠Íi : 3 000Æ b) Chi ph› kinh doanh - Mua hµng ho∏ : + Mua gπo : 30kg vÌi gi∏ 5 000Æ/kg + Mua thfit : 25kg vÌi gi∏ 30 000Æ/kg + Mua x≠¨ng : 20 000Æ + Mua rau, ÆÀu, hµnh, mÔi : 90 000Æ + Mua gia vfi vµ nguy™n li÷u kh∏c : 30 000Æ + Mua ch†t ÆËt : 50 000Æ + Chi ph› mua hµng ho∏ phÙc vÙ b∏n gi∂i kh∏t th≠Íng chi’m kho∂ng 60% doanh thu b∏n hµng gi∂i kh∏t. - Chi ph› tr∂ cńg lao ÆÈng : + Tr∂ cho mÈt ng≠Íi n†u b’p : + Tr∂ cho bËn nh©n vi™n phÙc vÙ :

80 000Æ 100 000Æ

- Chi ph› kh∏c : Æi÷n, n≠Ìc, v÷ sinh,... :

100 000Æ

c) Gi∂i quy’t t◊nh huËng

185

- X∏c Æfinh tÊng doanh thu b∏n hµng. - X∏c Æfinh chi ph› kinh doanh. - X∏c Æfinh lÓi nhuÀn. d) ß∏nh gi∏ k’t qu∂ ß∏nh gi∏ k’t qu∂ th˘c hµnh cÒa h‰c sinh theo c∏c y™u c«u Æ∆t ra Î ph«n gi∂i quy’t t◊nh huËng. 2. T◊nh huËng 2 : Hπch to∏n hi÷u qu∂ kinh doanh cÒa mÈt doanh nghi÷p th≠¨ng mπi Doanh nghi÷p th≠¨ng mπi X kinh doanh 2 ngµnh hµng trong n®m. a) B∏n hµng - Ngµnh hµng A : + SË l≠Óng hµng b∏n + Gi∏ b∏n b◊nh qu©n - Ngµnh hµng B : + SË l≠Óng hµng b∏n + Gi∏ b∏n b◊nh qu©n

: 120 t†n : 950 000Æ/t†n : 720 t†n : 600 000Æ/t†n

b) Chi ph› kinh doanh - Chi ph› mua hµng + Ngµnh hµng A : SË l≠Óng mua : 120 t†n Gi∏ mua b◊nh qu©n : 800 000Æ/t†n + Ngµnh hµng B : SË l≠Óng mua : 720 t†n Gi∏ mua b◊nh qu©n : 500 000Æ/t†n - Chi ph› ti“n l≠¨ng, vÀn chuy”n, b∂o qu∂n vµ c∏c chi ph› kh∏c b◊nh qu©n : 50 000Æ/t†n. c) Gi∂i quy’t t◊nh huËng - X∏c Æfinh tÊng doanh thu b∏n hµng. - X∏c Æfinh chi ph› kinh doanh. - X∏c Æfinh lÓi nhuÀn. d) ß∏nh gi∏ k’t qu∂ ß∏nh gi∏ k’t qu∂ th˘c hµnh cÒa h‰c sinh theo c∏c y™u c«u Æ∆t ra Î ph«n gi∂i quy’t t◊nh huËng. 186

3. T◊nh huËng 3 : Hπch to∏n hi÷u qu∂ kinh doanh cÒa mÈt doanh nghi÷p a) S∂n xu†t MÈt doanh nghi÷p s∂n xu†t ba loπi s∂n ph»m (A, B, C). Bi’t rªng nh˜ng s∂n ph»m nµy Æang Æ≠Óc thﬁ tr≠Íng ti™u thÙ mπnh. N®ng l˘c s∂n xu†t vµ gi∏ b∏n s∂n ph»m nh≠ sau : + S∂n ph»m A : 6 000 s∂n ph»m/th∏ng ; gi∏ b∏n :

100 000Æ/s∂n ph»m.

+ S∂n ph»m B : 10 000 s∂n ph»m/th∏ng ; gi∏ b∏n :

150 000Æ/s∂n ph»m.

+ S∂n ph»m C : 4 000 s∂n ph»m/th∏ng ; gi∏ b∏n :

200 000Æ/s∂n ph»m.

b) Chi ph› s∂n xu†t Chi ph› nguy™n, nhi™n, vÀt li÷u cho mÈt s∂n ph»m : + S∂n ph»m A :

80 000Æ.

+ S∂n ph»m B :

120 000Æ.

+ S∂n ph»m C :

170 000Æ.

c) Ph©n chia thu nhÀp cÒa doanh nghi÷p Thu nhÀp cÒa doanh nghi÷p Æ≠Óc ph©n chia nh≠ sau : + Ti“n l≠¨ng tr∂ cho ng≠Íi lao ÆÈng bªng 30%. + NÈp thu’ 20%. + LÓi nhuÀn Æ” lπi doanh nghi÷p 50%. d) Gi∂i quy’t t◊nh huËng H∑y t›nh tÊng doanh thu, tÊng chi ph› vµ lÓi nhuÀn trong 1 n®m cÒa doanh nghi÷p. e) ß∏nh gi∏ k’t qu∂ ß∏nh gi∏ k’t qu∂ th˘c hµnh cÒa h‰c sinh theo c∏c y™u c«u Æ∆t ra Î ph«n gi∂i quy’t t◊nh huËng.

187

h÷ thËng ho∏ ki’n th¯c ph«n 2

188

M Ùc lÙc Trang LÍi n„i Æ«u

Ch≠¨ng 1. TrÂng tr‰t, l©m nghi÷p Æπi c≠¨ng Bµi 2. Bµi 3. Bµi 4. Bµi 5. Bµi 6. Bµi 7. Bµi 8. Bµi 9. Bµi 10. Bµi 11. Bµi 12. Bµi 13. Bµi 14. Bµi 15. Bµi 16. Bµi 17. Bµi 18. Bµi 19. Bµi 20. Bµi 21.

Kh∂o nghi÷m giËng c©y trÂng 9 S∂n xu†t giËng c©y trÂng 12 S∂n xu†t giËng c©y trÂng (ti’p theo) 15 Th˘c hµnh : X∏c Æfinh s¯c sËng cÒa hπt 17 `ng dÙng cńg ngh÷ nuí c†y m´ t’ bµo trong nh©n giËng c©y trÂng nńg, l©m nghi÷p 19 MÈt sË t›nh ch†t cÒa Æ†t trÂng 22 Th˘c hµnh : X∏c Æfinh ÆÈ chua cÒa Æ†t 25 Bi÷n ph∏p c∂i tπo vµ sˆ dÙng Æ†t x∏m bπc mµu, Æ†t x„i mfln mπnh tr¨ s·i Æ∏ 27 Bi÷n ph∏p c∂i tπo vµ sˆ dÙng Æ†t m∆n, Æ†t phÃn 31 Th˘c hµnh : Quan s∏t ph…u di÷n Æ†t 36 ß∆c Æi”m, t›nh ch†t, k‹ thuÀt sˆ dÙng mÈt sË loπi ph©n b„n thńg th≠Íng 38 `ng dÙng cńg ngh÷ vi sinh trong s∂n xu†t ph©n b„n 41 Th˘c hµnh : TrÂng c©y trong dung dfich 44 ßi“u ki÷n ph∏t sinh, ph∏t tri”n cÒa s©u, b÷nh hπi c©y trÂng 47 Th˘c hµnh : NhÀn bi’t mÈt sË loπi s©u, b÷nh hπi lÛa 50 Phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng 54 Th˘c hµnh : Pha ch’ dung dfich Bo„c Æ´ phflng, trı n†m hπi 56 Ånh h≠Îng cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ’n qu«n th” sinh vÀt vµ mí tr≠Íng 58 `ng dÙng cńg ngh÷ vi sinh s∂n xu†t ch’ ph»m b∂o v÷ th˘c vÀt 60 §n tÀp ch≠¨ng 1 63

Ch≠¨ng 2. Ch®n nuí, thu˚ s∂n Æπi c≠¨ng Bµi 22. Quy luÀt sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc cÒa vÀt nuí Bµi 23. Ch‰n l‰c giËng vÀt nuí Bµi 24. Th˘c hµnh : Quan s∏t, nhÀn dπng ngoπi h◊nh giËng vÀt nuí Bµi 25. C∏c ph≠¨ng ph∏p nh©n giËng vÀt nuí vµ thu˚ s∂n Bµi 26. S∂n xu†t giËng trong ch®n nuí vµ thu˚ s∂n Bµi 27. `ng dÙng cńg ngh÷ t’ bµo trong cńg t∏c giËng Bµi 28. Nhu c«u dinh d≠Ïng cÒa vÀt nuí

65 68

Bµi 29. S∂n xu†t th¯c ®n cho vÀt nuí Bµi 30. Th˘c hµnh : PhËi hÓp kh»u ph«n ®n cho vÀt nuí Bµi 31. S∂n xu†t th¯c ®n nuí thu˚ s∂n Bµi 32. Th˘c hµnh : S∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp nuí c∏ Bµi 33. `ng dÙng cńg ngh÷ vi sinh Æ” s∂n xu†t th¯c ®n ch®n nuí Bµi 34. Tπo mí tr≠Íng sËng cho vÀt nuí vµ thu˚ s∂n Bµi 35. ßi“u ki÷n ph∏t sinh, ph∏t tri”n b÷nh Î vÀt nuí Bµi 36. Th˘c hµnh : Quan s∏t tri÷u ch¯ng, b÷nh t›ch cÒa gµ bfi mæc b÷nh Niu c∏t x¨n (Newcastle) vµ c∏ træm c· bfi b÷nh xu†t huy’t do vi rÛt Bµi 37. MÈt sË loπi vac xin vµ thuËc th≠Íng dÔng Æ” phflng vµ chã b÷nh cho vÀt nuí Bµi 38. `ng dÙng cńg ngh÷ sinh h‰c trong s∂n xu†t vac xin vµ thuËc kh∏ng sinh Bµi 39. §n tÀp ch≠¨ng 2

87 90 93 96 99 102

106 110 114 116

Ch≠¨ng 3. B∂o qu∂n, ch’ bi’n nńg, l©m, thu˚ s∂n Bµi 40. MÙc Æ›ch, ˝ ngh‹a cÒa cńg t∏c b∂o qu∂n, ch’ bi’n nńg, l©m, thu˚ s∂n 118 Bµi 41. B∂o qu∂n hπt, cÒ lµm giËng 122 Bµi 42. B∂o qu∂n l≠¨ng th˘c, th˘c ph»m 126 Bµi 43. B∂o qu∂n thfit, tr¯ng, sã vµ c∏ 131 Bµi 44. Ch’ bi’n l≠¨ng th˘c, th˘c ph»m 134 Bµi 45. Th˘c hµnh : Ch’ bi’n xi r´ tı qu∂ 138 Bµi 46. Ch’ bi’n s∂n ph»m ch®n nuí, thu˚ s∂n 139 Bµi 47. Th˘c hµnh : Lµm sã chua ho∆c sã ÆÀu nµnh (ÆÀu t≠¨ng) bªng ph≠¨ng ph∏p Æ¨n gi∂n 142 Bµi 48. Ch’ bi’n s∂n ph»m c©y cńg nghi÷p vµ l©m s∂n 145

Ph«n 2. Tπo lÀp doanh nghi÷p Bµi 49. Bµi mÎ Æ«u

150

Ch≠¨ng 4. Doanh nghi÷p vµ l˘a ch‰n l‹nh v˘c kinh doanh Bµi 50. Doanh nghi÷p vµ hoπt ÆÈng kinh doanh cÒa doanh nghi÷p Bµi 51. L˘a ch‰n l‹nh v˘c kinh doanh Bµi 52. Th˘c hµnh : L˘a ch‰n c¨ hÈi kinh doanh Bµi Æ‰c th™m 1 Bµi Æ‰c th™m 2

Ch≠¨ng 5. TÊ ch¯c vµ qu∂n l› doanh nghi÷p

74 77

Bµi 53. Bµi 54. Bµi 55. Bµi 56.

79 81

153 158 161 164 165

166 170 174 182