Tin học 10 by lactrithuquan

(T�i b�n l«n th� n®m) (T¸i b¶n lÇn thø mÆêi bèn)

Nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc viÖt nam H·y b¶o qu¶n, gi÷ g×n s¸ch gi¸o khoa ®Ó dµnh tÆng cho c¸c em häc sinh líp sau ! Nhµ xut b�n gi�o dÙc vi÷t nam

1. Tin häc l mét ng nh khoa häc 1. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña tin häc Cuéc çch m¹ng c«ng nghiÖp trong lÞch sö loµi ng êi ®· diÔn ra t ¬ng ®èi nhanh. ChØ trong kho¶ng thêi gian tõ n¨m 1890 ®Õn n¨m 1920, ®iÖn n¨ng, ®iÖn tho¹i, ra®i«, « t«, m¸y bay ®· ® îc ph¸t minh vµ ® a vµo phôc vô cuéc sèng con ng êi. TiÕp theo ®ã lµ sù ra ®êi cña hµng lo¹t thµnh tùu khoa häc vµ kÜ thuËt kh¸c, trong ®ã cã m¸y tÝnh ®iÖn tö. Tõ l©u, con ng êi ®· quan t©m ®Õn th«ng tin. Tuy nhiªn, tr íc ®©y nh÷ng kÕt qu¶ ®¹t ® îc ch a cã tÝnh hÖ thèng vµ chØ míi xuÊt hiÖn r¶i r¸c ë mét sè lÜnh vùc khoa häc. Trong vµi thËp kØ gÇn ®©y, x· héi loµi ng êi cã sù bïng næ vÒ th«ng tin. Theo quan ®iÓm truyÒn thèng, ba nh©n tè c¬ b¶n cña nÒn kinh tÕ lµ ®iÒu kiÖn tù nhiªn, nguån lao ®éng vµ vèn ®Çu t . Ngµy nay, ngoµi ba nh©n tè then chèt ®ã xuÊt hiÖn mét nh©n tè míi rÊt quan träng, ®ã lµ th«ng tin mét d¹ng tµi nguyªn míi. LÞch sö ph¸t triÓn x· héi loµi ng êi ®ang ë nÒn v¨n minh thø ba. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña mçi nÒn v¨n minh g¾n liÒn víi mét c«ng cô lao ®éng míi, ch¼ng h¹n nh m¸y h¬i n íc ®èi víi nÒn v¨n minh c«ng nghiÖp, m¸y tÝnh ®iÖn tö ®èi víi nÒn v¨n minh th«ng tin. Cïng víi viÖc s¸ng t¹o ra c«ng cô míi lµ m¸y tÝnh ®iÖn tö, con ng êi còng tËp trung trÝ tuÖ tõng b íc x©y dùng ngµnh khoa häc t ¬ng øng ®Ó ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu khai th¸c tµi nguyªn th«ng tin. Trong bèi c¶nh ®ã, ngµnh Tin häc ® îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn thµnh mét ngµnh khoa häc víi çc néi dung, môc tiªu, ph ¬ng ph¸p nghiªn cøu riªng vµ ngµy cµng cã nhiÒu øng dông trong hÇu hÕt çc lÜnh vùc ho¹t ®éng cña x· héi loµi ng êi. Ngµnh Tin häc cã nh÷ng ®Æc ®iÓm t ¬ng tù nh nh÷ng ngµnh khoa häc kh¸c nh ng còng cã mét sè ®Æc thï riªng. Mét trong nh÷ng ®Æc thï ®ã lµ qu¸ tr×nh nghiªn cøu vµ triÓn khai çc øng dông kh«ng t¸ch rêi viÖc ph¸t triÓn vµ sö dông m¸y tÝnh ®iÖn tö. 4

2. §Æc tÝnh vµ vai trß cña m¸y tÝnh ®iÖn tö Trong giai ®o¹n ®Çu, m¸y tÝnh xuÊt hiÖn nh mét trong nhiÒu c«ng cô lao ®éng míi cña con ng êi víi môc ®Ých trî gióp c«ng viÖc tÝnh to¸n thuÇn tuý. L îng th«ng tin tÝch luü ® îc ngµy cµng nhiÒu vµ cµng ®a d¹ng. Con ng êi ®· kh«ng ngõng c¶i tiÕn c«ng cô lao ®éng nµy ®Ó ®¸p øng nhu cÇu l u tr÷, t×m kiÕm vµ xö lÝ th«ng tin mét çch cã hiÖu qu¶. Ngµy nay, trªn thÕ giíi ®ang diÔn ra qu¸ tr×nh tin häc ho¸ trªn nhiÒu lÜnh vùc ho¹t ®éng cña x· héi loµi ng êi. M¸y tÝnh nãi chung vµ m¸y vi tÝnh nãi riªng xuÊt hiÖn kh¾p n¬i. Cïng víi nh÷ng tham sè truyÒn thèng kh¸c nh ®iÖn n¨ng, thÐp,..., sù ph¸t triÓn cña mçi ®Êt n íc b©y giê ® îc xem xÐt th«ng qua mét tham sè n÷a sè m¸y tÝnh trªn mét ngh×n ng êi d©n. Còng gièng nh cuéc çch m¹ng c«ng nghiÖp, cuéc çch m¹ng th«ng tin ®ang dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi quan träng trong çch sèng vµ ngay c¶ çch suy nghÜ cña chóng ta. Ngoµi sù tß mß, ham hiÓu biÕt, cµng sím cµng tèt mçi ng êi ph¶i ý thøc r»ng nÕu kh«ng cã hiÓu biÕt nhÊt ®Þnh vÒ m¸y tÝnh nãi riªng vµ tin häc nãi chung th× khã cã thÓ hoµ nhËp vµo cuéc sèng hiÖn ®¹i. Nh÷ng ®Æc tÝnh u viÖt sau ®©y khiÕn m¸y tÝnh trë thµnh c«ng cô lao ®éng kh«ng thÓ thiÕu ® îc cña con ng êi trong kØ nguyªn th«ng tin: x M¸y tÝnh cã thÓ "lµm viÖc kh«ng mÖt mái" trong suèt 24 giê/ngµy. x Tèc ®é xö lÝ th«ng tin cña m¸y tÝnh rÊt nhanh vµ ngµy cµng ® îc n©ng cao. ChØ trong vßng s¸u m ¬i n¨m, tèc ®é cña m¸y tÝnh ®· t¨ng lªn hµng triÖu lÇn. x M¸y tÝnh lµ mét thiÕt bÞ tÝnh to¸n cã ®é chÝnh x¸c cao. x M¸y tÝnh cã thÓ l u tr÷ mét l îng lín th«ng tin trong mét kh«ng gian rÊt h¹n chÕ. Ch¼ng h¹n, mét ®Üa CD (Compact Disc) máng, lín kh«ng qu¸ mét b×a s¸ch cã thÓ l u tr÷ ® îc néi dung cña hµng v¹n trang s¸ch. Nh÷ng thiÕt bÞ l u tr÷ th«ng tin cña m¸y tÝnh ngµy cµng ® îc c¶i tiÕn ®Ó cã dung l îng lín h¬n, tiÖn sö dông h¬n. x Gi¸ thµnh m¸y tÝnh ngµy cµng h¹ nhê nh÷ng tiÕn bé v ît bËc cña kÜ thuËt. §©y lµ mét yÕu tè quan träng lµm cho viÖc sö dông c«ng cô nµy ngµy mét trë nªn phæ biÕn h¬n. x M¸y tÝnh ngµy cµng gän nhÑ vµ tiÖn dông. x Çc m¸y tÝnh cã thÓ liªn kÕt víi nhau thµnh mét m¹ng vµ çc m¹ng m¸y tÝnh t¹o ra kh¶ n¨ng thu thËp vµ xö lÝ th«ng tin tèt h¬n. Çc m¹ng m¸y tÝnh l¹i cã thÓ liªn kÕt víi nhau thµnh mét m¹ng lín h¬n, thËm chÝ trªn ph¹m vi toµn cÇu. 5

H×nh 1. M¸y vi tÝnh

Tuy nhiªn, kh«ng thÓ ®ång nhÊt tin häc víi m¸y tÝnh vµ cµng kh«ng thÓ ®ång nhÊt viÖc häc tin häc víi viÖc häc sö dông m¸y tÝnh. MÆc dï m¸y tÝnh ngµy cµng cã thªm nh÷ng kh¶ n¨ng k× diÖu, nh ng nã vÉn chØ lµ mét c«ng cô lao ®éng do con ng êi s¸ng t¹o ra. §Ó sö dông ® îc c«ng cô lao ®éng nµy, con ng êi cÇn cã kiÕn thøc nhÊt ®Þnh vÒ tin häc, trªn c¬ së ®ã dïng m¸y tÝnh ®Ó trî gióp c«ng viÖc cña m×nh. 3. ThuËt ng÷ "Tin häc" Trong tiÕng Ph¸p, Tin häc lµ Informatique. Ng êi ch©u ¢u trong çc héi th¶o, Ên phÈm khoa häc sö dông thuËt ng÷ ®ã d íi d¹ng Anh ho¸ lµ Informatics. Cßn ng êi MÜ l¹i quen dïng thuËt ng÷ Computer Science (khoa häc m¸y tÝnh). Trªn thÕ giíi cã nhiÒu ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ tin häc. Sù kh¸c nhau chØ ë ph¹m vi çc lÜnh vùc ® îc coi lµ tin häc cßn vÒ néi dung lµ thèng nhÊt. Tin häc lµ mét ngµnh khoa häc cã môc tiªu lµ ph¸t triÓn vµ sö dông m¸y tÝnh ®iÖn tö ®Ó nghiªn cøu cÊu tróc, tÝnh chÊt cña th«ng tin, phÆ¬ng ph¸p thu thËp, lÆu tr÷, t×m kiÕm, biÕn ®æi, truyÒn th«ng tin vµ øng dông vµo çc lÜnh vùc kh¸c nhau cña ®êi sèng x· héi. C©u hái vµ bµi tËp 1. H·y nãi vÒ mét ®Æc ®iÓm næi bËt cña sù ph¸t triÓn trong x· héi hiÖn nay. 2. V× sao tin häc ®wîc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn thµnh mét ngµnh khoa häc? 3. H·y nªu nh÷ng ®Æc tÝnh wu viÖt cña m¸y tÝnh. 4. H·y cho biÕt viÖc nghiªn cøu chÕ t¹o m¸y tÝnh cã thuéc lÜnh vùc tin häc hay kh«ng. 5. H·y nªu mét vÝ dô mµ m¸y tÝnh kh«ng thÓ thay thÕ con ngwêi trong viÖc xö lÝ th«ng tin.

2. Th«ng tin v d÷ liÖu 1. Kh¸i niÖm th«ng tin vµ d÷ liÖu Thùc ra kh«ng cã sù kh¸c biÖt nhiÒu gi÷a kh¸i niÖm th«ng tin ® îc hiÓu trong ®êi sèng x· héi vµ kh¸i niÖm th«ng tin trong tin häc. Tr íc mçi thùc thÓ (sù vËt, sù kiÖn) tån t¹i kh¸ch quan, con ng êi lu«n muèn biÕt râ vÒ nã cµng nhiÒu cµng tèt. Sù hiÓu biÕt ®ã cµng Ýt th× con ng êi cµng khã x¸c ®Þnh thùc thÓ ®ã. Nh÷ng hiÓu biÕt cã thÓ cã ® îc vÒ mét thùc thÓ nµo ®ã ® îc gäi lµ th«ng tin vÒ thùc thÓ ®ã. VÝ dô, khi ®äc lêi nhËn xÐt cña c« gi¸o chñ nhiÖm: "Em Ngäc Hµ ngoan, ch¨m chØ vµ häc giái" ghi trong "Sæ liªn l¹c", bè mÑ cña Ngäc Hµ cã thªm th«ng tin vÒ con m×nh. Muèn ® a th«ng tin vµo m¸y tÝnh, con ng êi ph¶i t×m c¸ch biÓu diÔn th«ng tin sao cho m¸y tÝnh cã thÓ nhËn biÕt vµ xö lÝ ® îc. Trong tin häc, d÷ liÖu lµ th«ng tin ®· ® îc ® a vµo m¸y tÝnh. 2. §¬n vÞ ®o lyîng th«ng tin Ta kh«ng chØ dõng l¹i ë mét quan niÖm ®Þnh tÝnh vÒ th«ng tin nh trªn mµ cßn cho th«ng tin mét quan niÖm ®Þnh l îng. Mçi sù vËt hay sù kiÖn ®Òu hµm chøa mét l îng th«ng tin. Muèn nhËn biÕt mét ®èi t îng nµo ®ã, ta ph¶i biÕt ®ñ l îng th«ng tin vÒ nã. T ¬ng tù, ®Ó m¸y nhËn biÕt mét ®èi t îng nµo ®ã, ta còng ph¶i cung cÊp cho m¸y ®ñ l îng th«ng tin vÒ ®èi t îng nµy. §¬n vÞ c¬ b¶n ®o l îng th«ng tin lµ bit. §ã lµ l îng th«ng tin võa ®ñ ®Ó x¸c ®Þnh ch¾c ch¾n mét tr¹ng th¸i cña mét sù kiÖn cã hai tr¹ng th¸i víi kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn nh nhau. VÝ dô, xÐt viÖc tung ngÉu nhiªn ®ång xu cã hai mÆt hoµn toµn c©n xøng víi kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn cña mçi mÆt lµ nh nhau. NÕu kÝ hiÖu mét mÆt cña ®ång xu 7

lµ 1 vµ mÆt kia lµ 0 th× sù xuÊt hiÖn kÝ hiÖu 1 hay 0 sau khi tung ®ång xu cho ta mét l îng th«ng tin lµ 1 bit. Trong tin häc, thuËt ng÷ bit th êng dïng ®Ó chØ phÇn nhá nhÊt cña bé nhí m¸y tÝnh ®Ó l u tr÷ mét trong hai kÝ hiÖu, ® îc sö dông ®Ó biÓu diÔn th«ng tin trong m¸y tÝnh, lµ 0 vµ 1. VÝ dô, gi¶ sö cã d·y t¸m bãng ®Ìn ® îc ®¸nh sè tõ 1 ®Õn 8, trong ®ã mét sè bãng ®Ìn s¸ng vµ mét sè kh¸c t¾t, ch¼ng h¹n c¸c bãng ®Ìn thø hai, ba, n¨m vµ t¸m s¸ng, c¸c bãng cßn l¹i t¾t (h. 2). NÕu ta sö dông kÝ hiÖu 0 vµ 1 ®Ó biÓu diÔn t ¬ng øng tr¹ng th¸i t¾t vµ s¸ng cña mçi bãng ®Ìn th× th«ng tin vÒ d·y t¸m bãng ®Ìn trªn ® îc biÓu diÔn b»ng d·y t¸m bit 01101001.

H×nh 2

§Ó l u tr÷ d·y bit ®ã, ta cÇn dïng Ýt nhÊt t¸m bit cña bé nhí m¸y tÝnh. Ngoµi ®¬n vÞ bit nãi trªn, ®¬n vÞ ®o th«ng tin th êng dïng lµ byte (®äc lµ bai) vµ 1 byte b»ng 8 bit. Ng êi ta cßn dïng c¸c ®¬n vÞ béi cña byte nh b¶ng d íi ®©y: KÝ hiÖu

§äc l

§é lín

Ki-l«-bai

1024 byte

Mª-ga-bai

1024 KB

Gi-ga-bai

1024 MB

Tª-ra-bai

1024 GB

Pª-ta-bai

1024 TB

3. Çc d¹ng th«ng tin ThÕ giíi quanh ta rÊt ®a d¹ng nªn cã nhiÒu d¹ng th«ng tin kh¸c nhau vµ mçi d¹ng cã mét sè çch thÓ hiÖn kh¸c nhau. Cã thÓ ph©n lo¹i th«ng tin thµnh lo¹i sè (sè nguyªn, sè thùc,...) vµ lo¹i phi sè (v¨n b¶n, h×nh ¶nh, ©m thanh,...). D íi ®©y lµ mét sè d¹ng th«ng tin lo¹i phi sè th êng gÆp trong cuéc sèng. a) D¹ng v¨n b¶n: Lµ d¹ng quen thuéc nhÊt vµ th êng gÆp trªn çc ph ¬ng tiÖn mang th«ng tin nh : Tê b¸o, cuèn s¸ch, vë ghi bµi, tÊm bia,... (h. 3). 8

H×nh 3. Ch÷ kh¾c trªn ®¸ ë Mü S¬n – th«ng tin d¹ng v¨n b¶n

b) D¹ng h×nh ¶nh: Bøc tranh vÏ, bøc ¶nh chôp, b¶n ®å, b¨ng h×nh,... lµ nh÷ng ph ¬ng tiÖn mang th«ng tin d¹ng h×nh ¶nh (h. 4).

H×nh 4. BiÓn b¸o th«ng tin d¹ng h×nh ¶nh

c) D¹ng ©m thanh: TiÕng nãi con ng êi, tiÕng sãng biÓn, tiÕng ®µn, tiÕng chim hãt,... lµ th«ng tin d¹ng ©m thanh (h. 5). B¨ng tõ, ®Üa tõ,... cã thÓ dïng lµm vËt chøa th«ng tin d¹ng ©m thanh.

H×nh 5. TiÕng ® n T’ŕng – th«ng tin d¹ng ©m thanh

Víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc kÜ thuËt, trong t ¬ng lai con ng êi sÏ cã kh¶ n¨ng thu thËp, l u tr÷ vµ xö lÝ c¸c d¹ng th«ng tin míi kh¸c. 9

4. M· ho¸ th«ng tin trong m¸y tÝnh Muèn m¸y tÝnh xö lÝ ® îc, th«ng tin ph¶i ® îc biÕn ®æi thµnh mét d·y bit. C¸ch biÕn ®æi nh vËy ® îc gäi lµ mét c¸ch m· ho¸ th«ng tin. Ch¼ng h¹n, th«ng tin vÒ tr¹ng th¸i t¸m bãng ®Ìn trong vÝ dô tr íc ® îc biÓu diÔn thµnh d·y t¸m bit lµ m· ho¸ cña th«ng tin ®ã trong m¸y tÝnh.

Th«ng tin gèc

Th«ng tin m· ho¸

H×nh 6. M· ho¸ th«ng tin trong m¸y tÝnh

VÝ dô, xÐt viÖc m· ho¸ th«ng tin d¹ng v¨n b¶n. Mçi v¨n b¶n lµ mét d·y çc kÝ tù viÕt liªn tiÕp theo nh÷ng quy t¾c nµo ®ã. Çc kÝ tù bao gåm çc ch÷ çi th êng vµ hoa nh a, b, c,..., z, A, B, C,..., Z; çc ch÷ sè thËp ph©n 0, 1, 2,..., 9 vµ mét sè kÝ hiÖu kh¸c nh çc dÊu phÐp to¸n, çc dÊu ng¾t c©u,... §Ó m· ho¸ th«ng tin d¹ng v¨n b¶n, ta chØ cÇn m· ho¸ çc kÝ tù. Bé m· ASCII (®äc lµ A-ski, viÕt t¾t cña American Standard Code for Information Interchange – M· chuÈn cña MÜ dïng trong trao ®æi th«ng tin) sö dông t¸m bit ®Ó m· ho¸ kÝ tù (xem Phô lôc 1. Bé m· ASCII c¬ së). Trong bé m· nµy, çc kÝ tù ® îc ®¸nh sè tõ 0 ®Õn 255 vµ çc sè hiÖu nµy ® îc gäi lµ m· ASCII thËp ph©n cña kÝ tù. VÝ dô, kÝ tù "A" cã m· ASCII thËp ph©n lµ 65 vµ kÝ tù "a" cã m· ASCII thËp ph©n lµ 97. Mçi sè nguyªn trong ph¹m vi tõ 0 ®Õn 255 ®Òu cã thÓ viÕt trong hÖ nhÞ ph©n víi 8 ch÷ sè (8 bit). NÕu kÝ tù cã m· ASCII thËp ph©n lµ N, d·y 8 bit biÓu diÔn N chÝnh lµ m· ho¸ cña kÝ tù ®ã trong m¸y tÝnh. VÝ dô, m· ASCII cña kÝ tù "A" lµ 01000001. 8 Bé m· ASCII chØ m· ho¸ ® îc 256 (= 2 ) kÝ tù, ch a ®ñ ®Ó m· ho¸ tÊt c¶ çc b¶ng ch÷ çi cña çc ng«n ng÷ trªn thÕ giíi. Do ®ã víi m· ASCII, viÖc trao ®æi th«ng tin trªn toµn cÇu cßn khã kh¨n. Bëi vËy, ng êi ta ®· x©y dùng bé m· Unicode sö dông 16 bit ®Ó m· ho¸. Víi bé m· Unicode ta cã thÓ m· ho¸ ® îc 65536 (= 216) kÝ tù kh¸c nhau, cho phÐp thÓ hiÖn trong m¸y tÝnh v¨n b¶n cña tÊt c¶ çc ng«n ng÷ trªn thÕ giíi b»ng mét bé m·. HiÖn nay, n íc ta ®· chÝnh thøc sö dông bé m· Unicode nh mét bé m· chung ®Ó thÓ hiÖn çc v¨n b¶n hµnh chÝnh.

§Ó con ng êi cã thÓ biÕt th«ng tin ® îc l u tr÷ trong m¸y, m¸y tÝnh ph¶i biÕn ®æi th«ng tin ®· m· ho¸ thµnh d¹ng quen thuéc nh v¨n b¶n, ©m thanh hoÆc h×nh ¶nh. 5. BiÓu diÔn th«ng tin trong m¸y tÝnh D÷ liÖu trong m¸y tÝnh lµ th«ng tin ®· ® îc m· ho¸ thµnh d·y bit. Trong môc nµy, ta t×m hiÓu çch biÓu diÔn th«ng tin lo¹i sè vµ phi sè trong m¸y tÝnh. a) Th«ng tin lo¹i sè x HÖ ®Õm HÖ ®Õm ® îc hiÓu nh tËp çc kÝ hiÖu vµ quy t¾c sö dông tËp kÝ hiÖu ®ã ®Ó biÓu diÔn vµ x¸c ®Þnh gi¸ trÞ çc sè. Cã hÖ ®Õm phô thuéc vÞ trÝ vµ hÖ ®Õm kh«ng phô thuéc vÞ trÝ. HÖ ®Õm La M· lµ hÖ ®Õm kh«ng phô thuéc vÞ trÝ. TËp çc kÝ hiÖu trong hÖ nµy gåm çc ch÷ çi: I, V, X, L, C, D, M. Mçi kÝ hiÖu cã mét gi¸ trÞ, cô thÓ: I = 1; V = 5; X = 10; L = 50; C = 100; D = 500; M = 1000. Trong hÖ ®Õm nµy, gi¸ trÞ cña kÝ hiÖu kh«ng phô thuéc vÞ trÝ cña nã trong biÓu diÔn. VÝ dô, X trong çc biÓu diÔn XI (11) vµ IX (9) ®Òu cã cïng gi¸ trÞ lµ 10. Çc hÖ ®Õm th êng dïng lµ çc hÖ ®Õm phô thuéc vÞ trÝ. BÊt k× mét sè tù nhiªn b nµo lín h¬n 1 ®Òu cã thÓ chän lµm c¬ sè cho mét hÖ ®Õm. Trong çc hÖ ®Õm nµy, sè l îng çc kÝ hiÖu ® îc sö dông b»ng c¬ sè cña hÖ ®Õm ®ã. Çc kÝ hiÖu ® îc dïng cho hÖ ®Õm ®ã cã çc gi¸ trÞ t ¬ng øng: 0, 1,..., b 1. HÖ thËp ph©n (hÖ c¬ sè 10) sö dông tËp kÝ hiÖu gåm 10 ch÷ sè: 0, 1, 2, 3, 4,

5, 6, 7, 8, 9. Gi¸ trÞ cña mçi ch÷ sè phô thuéc vµo vÞ trÝ cña nã trong biÓu diÔn. VÝ dô, trong sè 545, ch÷ sè 5 ë hµng ®¬n vÞ chØ 5 ®¬n vÞ, trong khi ®ã ch÷ sè 5 ë hµng tr¨m chØ 500 ®¬n vÞ. Gi¸ trÞ sè trong hÖ thËp ph©n ® îc x¸c ®Þnh theo quy t¾c: mçi ®¬n vÞ ë mét hµng bÊt k× cã gi¸ trÞ b»ng 10 ®¬n vÞ cña hµng kÕ cËn bªn ph¶i.

VÝ dô: 536,4 = 5 u 102 + 3 u 101 + 6 u 100 + 4 u 10 1. Trong hÖ ®Õm c¬ sè b, gi¶ sö sè N cã biÓu diÔn: dndn 1dn 2...d1d0, d 1d 2...d m 11

trong ®ã n + 1 lµ sè çc ch÷ sè bªn tr¸i, m lµ sè çc ch÷ sè bªn ph¶i dÊu ph©n chia phÇn nguyªn vµ phÇn ph©n cña sè N vµ çc di tho¶ m·n ®iÒu kiÖn 0 d di < b. Khi ®ã gi¸ trÞ cña sè N ® îc tÝnh theo c«ng thøc: n n N = dnb + dn 1 b

+ ... + d0b0 + d 1b

+ ... + d mb m.

Ghi chó : Khi cÇn ph©n biÖt sè ®xîc biÓu diÔn ë hÖ ®Õm nµo ngxêi ta viÕt c¬ sè lµm chØ sè dxíi cña sè ®ã. VÝ dô: 101 2 (hÖ c¬ sè 2), 5 16 (hÖ c¬ sè 16).

x C¸c hÖ ®Õm thÆêng dïng trong tin häc Ngoµi hÖ thËp ph©n, trong tin häc th êng dïng hai hÖ ®Õm sau: HÖ nhÞ ph©n (hÖ c¬ sè 2) chØ dïng hai kÝ hiÖu lµ ch÷ sè 0 vµ ch÷ sè 1.

VÝ dô: 1012 = 1 u 22 + 0 u 21 + 1 u 20 = 510. HÖ c¬ sè m~êi s¸u, cßn gäi lµ hÖ hexa, sö dông c¸c kÝ hiÖu: 0, 1, 2, 3, 4, 5,

6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F, trong ®ã A, B, C, D, E, F cã c¸c gi¸ trÞ t ¬ng øng lµ 10, 11, 12, 13, 14, 15 trong hÖ thËp ph©n. 2 1 0 VÝ dô: 1BE16 = 1 u 16 11 u 16 + 14 u 16 = 44610.

x BiÓu diÔn sè nguyªn Sè nguyªn cã thÓ cã dÊu hoÆc kh«ng dÊu. Ta cã thÓ chän 1 byte, 2 byte, 4 byte,... ®Ó biÓu diÔn sè nguyªn. Mçi çch chän t ¬ng øng víi mét ph¹m vi gi¸ trÞ cã thÓ biÓu diÔn ® îc. XÐt viÖc biÓu diÔn sè nguyªn b»ng mét byte. Mét byte cã 8 bit, mçi bit lµ 0 hoÆc 1. Çc bit cña mét byte ® îc ®¸nh sè tõ ph¶i sang tr¸i b¾t ®Çu tõ 0. Ta gäi bèn bit sè hiÖu nhá lµ çc bit thÊp, bèn bit sè hiÖu lín lµ çc bit cao (h. 7). bit 7

bit 6

bit 5

bit 4

bit 3

bit 2

c¸c bit cao

bit 1

bit 0

c¸c bit thÊp

H×nh 7. BiÓu diÔn sè nguyªn

Mét çch biÓu diÔn sè nguyªn cã dÊu: dïng bit cao nhÊt thÓ hiÖn dÊu víi quy íc 1 lµ dÊu ©m, 0 lµ dÊu d ¬ng vµ b¶y bit cßn l¹i biÓu diÔn gi¸ trÞ tuyÖt ®èi cña sè viÕt d íi d¹ng nhÞ ph©n. Theo çch ®ã, mét byte biÓu diÔn ® îc sè nguyªn trong ph¹m vi tõ 127 ®Õn 127. §èi víi sè nguyªn kh«ng ©m, toµn bé t¸m bit ® îc dïng ®Ó biÓu diÔn gi¸ trÞ sè, mét byte biÓu diÔn ® îc çc sè nguyªn kh«ng ©m trong ph¹m vi tõ 0 ®Õn 255. 12

x BiÓu diÔn sè thùc Çch viÕt sè thùc th«ng th êng trong tin häc kh¸c víi çch viÕt ta th êng dïng trong to¸n häc: dÊu phÈy (,) ng¨n çch gi÷a phÇn nguyªn vµ phÇn ph©n ® îc thay b»ng dÊu chÊm (.) vµ kh«ng dïng dÊu nµo ®Ó ph©n çch nhãm ba ch÷ sè liÒn nhau. VÝ dô, trong to¸n ta th êng viÕt 13 456,25 nh ng khi lµm viÖc víi m¸y tÝnh, ta ph¶i viÕt 13456.25. r

Mäi sè thùc ®Òu cã thÓ biÓu diÔn ® îc d íi d¹ng rMu10 K (® îc gäi lµ d¹ng dÊu phÈy ®éng), trong ®ã 0,1 d M < 1, M ® îc gäi lµ phÇn ®Þnh trÞ vµ K lµ mét sè nguyªn kh«ng ©m ® îc gäi lµ phÇn bËc. VÝ dô: Sè 13 456,25 ® îc biÓu diÔn d íi d¹ng 0.1345625u105. M¸y tÝnh sÏ l u çc th«ng tin gåm dÊu cña sè, phÇn ®Þnh trÞ, dÊu cña phÇn bËc vµ phÇn bËc. b) Th«ng tin lo¹i phi sè x V¨n b¶n Nh ®· nãi ë phÇn trªn, m¸y tÝnh cã thÓ dïng mét d·y bit ®Ó biÓu diÔn mét kÝ tù, ch¼ng h¹n m· ASCII cña kÝ tù ®ã. §Ó biÓu diÔn mét x©u kÝ tù (d·y çc kÝ tù), m¸y tÝnh cã thÓ dïng mét d·y byte, mçi byte biÓu diÔn mét kÝ tù theo thø tù tõ tr¸i sang ph¶i. VÝ dô, d·y ba byte 01010100 01001001 01001110 biÓu diÔn x©u kÝ tù "TIN". x Çc d¹ng kh¸c HiÖn nay, viÖc t×m çch biÓu diÔn hiÖu qu¶ çc d¹ng th«ng tin lo¹i phi sè nh ©m thanh, h×nh ¶nh,... rÊt ® îc quan t©m v× çc th«ng tin lo¹i nµy ngµy cµng phæ biÕn. §Ó xö lÝ ©m thanh, h×nh ¶nh, ta còng ph¶i m· ho¸ chóng thµnh çc d·y bit. Çc thµnh tùu trong lÜnh vùc nµy ®· vµ ®ang n©ng cao chÊt l îng cuéc sèng. Ch¼ng h¹n, hai ng êi ë xa nhau vÉn cã thÓ trß chuyÖn, thËm chÝ cã thÓ nh×n thÊy h×nh ¶nh cña nhau. Nguyªn lÝ m· ho¸ nhÞ ph©n Th«ng tin cã nhiÒu d¹ng kh¸c nhau nhÆ sè, v¨n b¶n, h×nh ¶nh, ©m thanh,... Khi ®Æa vµo m¸y tÝnh, chóng ®Òu ®Æîc biÕn ®æi thµnh d¹ng chung d·y bit. D·y bit ®ã lµ m· nhÞ ph©n cña th«ng tin mµ nã biÓu diÔn. 13

Bµi ®äc thªm 1

BiÓu diÔn h×nh ¶nh vµ ©m thanh 1. BiÓu diÔn h×nh ¶nh §Ó ®xa h×nh ¶nh vµo trong m¸y tÝnh, cÇn m· ho¸ nã dxíi d¹ng bit. Cã hai c¸ch m· ho¸ h×nh ¶nh th«ng dông lµ bitmap vµ vect¬. ¶nh bitmap (b¶n ®å bit) thÓ hiÖn ¶nh theo tõng ®iÓm trªn mét lxíi ®iÓm. Mçi ®iÓm lµ mét « trªn lxíi. Ngoµi ra, mµu còng ®xîc m· ho¸. VÝ dô, trªn h×nh 8 dxíi ®©y, ¶nh bªn ph¶i lµ ¶nh bitmap cña phÇn ¶nh thuéc h×nh vu«ng trong ¶nh bªn tr¸i.

H×nh 8. BiÓu diÔn h×nh ¶nh Th«ng thxêng çc ¶nh do çc vÖ tinh chôp göi vÒ, ¶nh phong c¶nh, ch©n dung ®Òu cã thÓ sö dông çch m· ho¸ kiÓu bitmap. Ta cã thÓ ®xa mét ¶nh bÊt k× vµo m¸y tÝnh dxíi d¹ng bitmap b»ng m¸y quÐt (Scanner), m¸y ¶nh sè (Digital Camera), m¸y quay video sè (Digital Video Camera),... M· ho¸ ¶nh b»ng bitmap ®ßi hái ph¶i lxu mét lxîng lín d÷ liÖu. §Ó tiÕt kiÖm bé nhí lxu tr÷ thxêng ph¶i sö dông çc kÜ thuËt nÐn ¶nh, khi cÇn xem ¶nh th× kh«i phôc ¶nh dxíi d¹ng bitmap. ¶nh vect¬ thÓ hiÖn ¶nh cã thµnh phÇn lµ çc ®iÓm rêi r¹c, çc ®xêng hoÆc h×nh thÓ hiÖn b»ng çc ®xêng biªn nhx çc b¶n vÏ kiÕn tróc, çc b¶n vÏ kÜ thuËt,… D÷ liÖu cÇn lxu tr÷ lµ th«ng tin vÒ çc thµnh phÇn cña ¶nh. VÝ dô, ®èi víi mét ®o¹n th¼ng chØ cÇn lxu tr÷ to¹ ®é hai ®Çu mót, ®èi víi ®xêng trßn th× lxu to¹ ®é t©m vµ b¸n kÝnh.

2. BiÓu diÔn ©m thanh §Ó ®xa ©m thanh vµo m¸y tÝnh ta còng ph¶i m· ho¸ nã thµnh d¹ng bit. Cã nhiÒu c¸ch ®Ó thùc hiÖn ®iÒu ®ã, ch¼ng h¹n xÊp xØ dao ®éng sãng ©m b»ng d·y c¸c byte thÓ hiÖn biªn ®é dao ®éng tx¬ng øng theo tõng kho¶ng thêi gian b»ng nhau.

Biªn ®é

Trªn h×nh 9 minh ho¹ c¸ch lxu tr÷ xÊp xØ dao ®éng sãng ©m, theo ®ã sÏ lxu l¹i c¸c gi¸ trÞ nhx sau: -5 3 4 4 2 2 3 6 8 7 3 -6

Thêi gian

H×nh 9. BiÓu diÔn ©m thanh Khi ph¸t l¹i, c¸c sãng ©m sÏ ®xîc kh«i phôc víi mét sai kh¸c nhÊt ®Þnh.

B i tËp v thùc h nh 1 l m quen víi th«ng tin v m· ho¸ th«ng tin 1. Môc ®Ých, yªu cÇu x Cñng cè hiÓu biÕt ban ®Çu vÒ tin häc, m¸y tÝnh. x Sö dông bé m· ASCII ®Ó m· ho¸ x©u kÝ tù, sè nguyªn. x ViÕt ® îc sè thùc d íi d¹ng dÊu phÈy ®éng. 2. Néi dung a) Tin häc, m¸y tÝnh a1) H·y chän nh÷ng kh¼ng ®Þnh ®óng trong çc kh¼ng ®Þnh sau: (A) M¸y tÝnh cã thÓ thay thÕ hoµn toµn cho con ng êi trong lÜnh vùc tÝnh to¸n; (B) Häc tin häc lµ häc sö dông m¸y tÝnh; (C) M¸y tÝnh lµ s¶n phÈm trÝ tuÖ cña con ng êi; (D) Mét ng êi ph¸t triÓn toµn diÖn trong x· héi hiÖn ®¹i kh«ng thÓ thiÕu hiÓu biÕt vÒ tin häc. a2) Trong çc ®¼ng thøc sau ®©y, nh÷ng ®¼ng thøc nµo lµ ®óng? (A) 1 KB = 1000 byte; (B) 1 KB = 1024 byte; (C) 1 MB = 1000000 byte. a3) Cã 10 häc sinh xÕp hµng ngang ®Ó chôp ¶nh. Em h·y dïng 10 bit ®Ó biÓu diÔn th«ng tin cho biÕt mçi vÞ trÝ trong hµng lµ b¹n nam hay b¹n n÷. b) Sö dông bé m· ASCII (xem phô lôc) ®Ó m· ho¸ vµ gi¶i m· b1) ChuyÓn çc x©u kÝ tù sau thµnh d¹ng m· nhÞ ph©n: "VN", "Tin". b2) D·y bit "01001000 01101111 01100001" t ¬ng øng lµ m· ASCII cña d·y kÝ tù nµo? c) BiÓu diÔn sè nguyªn vµ sè thùc c1) §Ó m· ho¸ sè nguyªn –27 cÇn dïng Ýt nhÊt bao nhiªu byte? 16

c2) ViÕt c¸c sè thùc sau ®©y d íi d¹ng dÊu phÈy ®éng: 11005; 25,879; 0,000984. C¸c thuËt ng÷ chÝnh Bit; Byte; KB; MB; M· ho¸ th«ng tin; Bé m· ASCII; Bé m· Unicode; D÷ liÖu; HÖ ®Õm nhÞ ph©n; HÖ ®Õm hexa; M· ho¸ nhÞ ph©n.

C©u hái vµ bµi tËp 1. H·y nªu mét vµi vÝ dô vÒ th«ng tin. Víi mçi th«ng tin ®ã h·y cho biÕt d¹ng cña nã. 2. H·y ph©n biÖt bé m· ASCII vµ bé m· Unicode. 3. HÖ ®Õm c¬ sè 16 sö dông c¸c kÝ hiÖu nµo? 4. H·y nªu c¸ch biÓu diÔn sè nguyªn, sè thùc trong m¸y tÝnh. 5. Ph¸t biÓu "Ng«n ng÷ m¸y tÝnh lµ ng«n ng÷ nhÞ ph©n (chØ dïng hai kÝ hiÖu 0 vµ 1)" lµ ®óng hay sai? H·y gi¶i thÝch.

Bµi ®äc thªm 2

biÓu diÔn sè trong c¸c hÖ ®Õm kh¸c nhau 1. ChuyÓn ®æi biÓu diÔn sè ë hÖ thËp ph©n sang hÖ ®Õm c¬ sè kh¸c §Ó chuyÓn ®æi biÓu diÔn mét sè ë hÖ thËp ph©n sang hÖ ®Õm c¬ sè kh¸c, trxíc hÕt ta t¸ch phÇn nguyªn vµ phÇn ph©n råi tiÕn hµnh chuyÓn ®æi tõng phÇn, sau ®ã ghÐp l¹i ®Ó cã kÕt qu¶ cÇn t×m. a) ChuyÓn ®æi biÓu diÔn phÇn nguyªn Cho N lµ sè tù nhiªn vµ b lµ c¬ sè cña hÖ ®Õm. Gi¶ sö gi¸ trÞ cña N ®xîc tÝnh theo c«ng thøc: N = dnbn + dn-1bn 1 + ... + d0

(1)

V× 0 d d0 < b nªn khi chia N cho b th× phÇn dx cña phÐp chia ®ã lµ d0 cßn thx¬ng sè N1 sÏ lµ: N1 = dnbn 1 + dn-1bn 2 + ... + d1

(2)

Tx¬ng tù, d1 chÝnh lµ phÇn dx cña phÐp chia N1 cho b. Gäi N2 lµ thx¬ng cña phÐp chia ®ã. Qu¸ tr×nh chia nhx vËy ®xîc thùc hiÖn liªn tiÕp vµ ta sÏ lÇn lxît nhËn ®xîc gi¸ trÞ çc di. Qu¸ tr×nh nµy sÏ dõng l¹i khi nhËn ®xîc thx¬ng sè b»ng 0. §Ó cã biÓu diÔn cÇn t×m, çc phÇn dx thu ®xîc cÇn s¾p xÕp theo thø tù tõ tr¸i sang ph¶i lµ dn...d0. VÝ dô. 5210 = ?2 = ?16. Sau khi thùc hiÖn theo çch trªn ta cã: 5210 = 1101002 vµ 5210 = 3416. b) ChuyÓn ®æi biÓu diÔn phÇn ph©n Cho N' lµ phÇn ph©n (phÇn sau dÊu phÈy) cña mét sè vµ b lµ c¬ sè cña hÖ ®Õm. Gi¶ sö gi¸ trÞ N' ®xîc tÝnh theo c«ng thøc: N' = d 1 b 1 + d 2 b 2 + ... + d m b m. Nh©n hai vÕ cña (1') víi b, ta thu ®xîc:

(1')

N'1 = d 1 + d 2 b 1 + ... + d m b (m 1). Ta nhËn thÊy d 1 chÝnh lµ phÇn nguyªn cña kÕt qu¶ phÐp nh©n, cßn phÇn ph©n cña kÕt qu¶ lµ: N'2 = d 2 b 1 + ... + d m b (m 1).

(2')

LÆp l¹i phÐp nh©n nhx trªn ®èi víi (2'), ta thu ®xîc d 2 lµ phÇn nguyªn. Thùc hiÖn liªn tiÕp phÐp nh©n theo çch trªn, cuèi cïng thu ®xîc d·y d 1 d 2 d 3..., trong ®ã 0 d d i < b. VÝ dô. 0,6787510 = ?2. Thùc hiÖn çc phÐp nh©n theo çch trªn, ta cã kÕt qu¶: 0,6787510 = 0,101011011...2. Còng thùc hiÖn theo çch tx¬ng tù, ta cã: 0,843510 = 0,D7EF...16.

2. ChuyÓn ®æi biÓu diÔn sè gi÷a hÖ nhÞ ph©n vµ hÖ hexa HÖ nhÞ ph©n vµ hÖ hexa lµ hai hÖ ®Õm thxêng dïng trong tin häc. V× 16 lµ luü thõa cña 2 (16 = 24) nªn viÖc chuyÓn ®æi biÓu diÔn sè gi÷a hai hÖ ®Õm ®ã ®xîc thùc hiÖn dÔ dµng. §Ó chuyÓn ®æi biÓu diÔn sè tõ hÖ nhÞ ph©n sang hÖ hexa ta ¸p dông quy t¾c sau: Gép çc ch÷ sè nhÞ ph©n thµnh tõng nhãm bèn ch÷ sè vÒ hai phÝa kÓ tõ vÞ trÝ ph©n çch phÇn nguyªn vµ phÇn ph©n (çc ch÷ sè thiÕu nÕu cã ®xîc thay thÕ b»ng ch÷ sè 0). Thay mçi nhãm bèn ch÷ sè nhÞ ph©n bëi mét kÝ hiÖu tx¬ng øng ë hÖ hexa. VÝ dô. 1011100101,112 =?16. Gép thµnh tõng nhãm bèn ch÷ sè nhÞ ph©n: 0010 1110 0101,1100 2. Thay mçi nhãm bèn ch÷ sè nhÞ ph©n b»ng mét kÝ hiÖu ë hÖ hexa tx¬ng øng: 2, E, 5, C. Tõ ®ã ta cã: 1011100101,112 = 2E5,C16. §Ó chuyÓn ®æi biÓu diÔn sè ë hÖ hexa sang hÖ nhÞ ph©n ta chØ cÇn thay tõng kÝ hiÖu ë hÖ hexa b»ng nhãm bèn ch÷ sè tx¬ng øng ë hÖ nhÞ ph©n. VÝ dô. 3,D7EF16 = 0011,1101 0111 1110 11112.

3. Giíi thiÖu vÒ m¸y tÝnh 1. Kh¸i niÖm hÖ thèng tin häc HÖ thèng tin häc dïng ®Ó nhËp, xö lÝ, xuÊt, truyÒn vµ lÆu tr÷ th«ng tin. HÖ thèng tin häc gåm ba thµnh phÇn: x PhÇn cøng (Hardware) gåm m¸y tÝnh vµ mét sè thiÕt bÞ liªn quan; x PhÇn mÒm (Software) gåm c¸c ch ¬ng tr×nh. Ch ¬ng tr×nh lµ mét d·y lÖnh, mçi lÖnh lµ mét chØ dÉn cho m¸y tÝnh biÕt thao t¸c cÇn thùc hiÖn; x Sù qu¶n lÝ vµ ®iÒu khiÓn cña con ng êi. 2. S¬ ®å cÊu tróc cña mét m¸y tÝnh M¸y tÝnh lµ thiÕt bÞ dïng ®Ó tù ®éng ho¸ qu¸ tr×nh thu thËp, l u tr÷ vµ xö lÝ th«ng tin. Cã nhiÒu lo¹i m¸y tÝnh kh¸c nhau nh ng chóng ®Òu cã chung mét s¬ ®å cÊu tróc nh sau:

H×nh 10. S¬ ®å cÊu tróc m¸y tÝnh

C¸c mòi tªn trong s¬ ®å kÝ hiÖu viÖc trao ®æi th«ng tin gi÷a c¸c bé phËn cña m¸y tÝnh. 19

CÊu tróc chung cña m¸y tÝnh bao gåm: Bé xö lÝ trung t©m, bé nhí trong, c¸c thiÕt bÞ vµo/ra, bé nhí ngoµi. 3. Bé xö lÝ trung t©m (CPU Central Processing Unit) CPU lµ thµnh phÇn quan träng nhÊt cña m¸y tÝnh, ®ã lµ thiÕt bÞ chÝnh thùc hiÖn vµ ®iÒu khiÓn viÖc thùc hiÖn chÆ¬ng tr×nh.

H×nh 11. Mét sè lo¹i CPU

ChÊt l îng cña m¸y tÝnh phô thuéc nhiÒu vµo chÊt l îng cña CPU (h. 11). CPU gåm hai bé phËn chÝnh: bé ®iÒu khiÓn (CU Control Unit) vµ bé sè häc/l«gic (ALU Arithmetic/Logic Unit). Gièng nh mét nh¹c tr ëng, bé ®iÒu khiÓn kh«ng trùc tiÕp thùc hiÖn ch ¬ng tr×nh mµ h íng dÉn çc bé phËn kh¸c cña m¸y tÝnh lµm ®iÒu ®ã. Bé sè häc/l«gic thùc hiÖn çc phÐp to¸n sè häc vµ l«gic, çc thao t¸c xö lÝ th«ng tin ®Òu lµ tæ hîp cña çc phÐp to¸n nµy. Ngoµi hai bé phËn chÝnh nªu trªn, CPU cßn cã thªm mét sè thµnh phÇn kh¸c nh thanh ghi (Register) vµ bé nhí truy cËp nhanh (Cache). Thanh ghi lµ vïng nhí ®Æc biÖt ® îc CPU sö dông ®Ó l u tr÷ t¹m thêi çc lÖnh vµ d÷ liÖu ®ang ® îc xö lÝ. ViÖc truy cËp ®Õn çc thanh ghi ® îc thùc hiÖn víi tèc ®é rÊt nhanh. Cache ®ãng vai trß trung gian gi÷a bé nhí vµ çc thanh ghi. Tèc ®é truy cËp ®Õn cache lµ kh¸ nhanh, chØ sau tèc ®é truy cËp thanh ghi. 4. Bé nhí trong (Main Memory) Bé nhí trong cßn cã tªn gäi kh¸c lµ bé nhí chÝnh. Bé nhí trong lµ n¬i chÆ¬ng tr×nh ®Æîc ®Æa vµo ®Ó thùc hiÖn vµ lµ n¬i lÆu tr÷ d÷ liÖu ®ang ®Æîc xö lÝ. 20

Bé nhí trong cña m¸y tÝnh gåm hai phÇn: ROM (Read Only Memory Bé nhí chØ ®äc) vµ RAM (Random Access Memory Bé nhí truy cËp ngÉu nhiªn). ROM (h. 12) chøa mét sè ch ¬ng tr×nh hÖ thèng ® îc h·ng s¶n xuÊt n¹p s½n. D÷ liÖu trong ROM kh«ng xo¸ ® îc. Çc ch ¬ng tr×nh trong ROM thùc hiÖn viÖc kiÓm tra çc thiÕt bÞ vµ t¹o sù giao tiÕp ban ®Çu cña m¸y víi çc ch ¬ng tr×nh mµ ng êi dïng ® a vµo ®Ó khëi ®éng. Khi t¾t m¸y, d÷ liÖu trong ROM kh«ng bÞ mÊt ®i.

H×nh 12. ROM

RAM (h. 13) lµ phÇn bé nhí cã thÓ ®äc, ghi d÷ liÖu trong lóc lµm viÖc. Khi t¾t m¸y, d÷ liÖu trong RAM sÏ bÞ mÊt ®i. Bé nhí trong gåm çc « nhí ® îc ®¸nh sè thø tù b¾t ®Çu tõ 0. Sè thø tù cña mét « nhí ® îc gäi lµ ®Þa chØ cña « nhí ®ã. Çc ®Þa chØ th êng ® îc viÕt trong hÖ hexa. Khi thùc hiÖn ch ¬ng tr×nh, m¸y tÝnh truy cËp d÷ liÖu ghi trong « nhí th«ng qua ®Þa chØ cña nã. Víi phÇn lín çc m¸y tÝnh, mçi « nhí cã dung l îng 1 byte.

H×nh 13. RAM

HiÖn nay, mçi m¸y tÝnh th êng ® îc trang bÞ bé nhí RAM cã dung l îng tõ 128 MB trë lªn. Mét sè m¸y tÝnh cã thÓ cã bé nhí trong cì hµng Gi-ga-bai.

5. Bé nhí ngoµi (Secondary Memory) Bé nhí ngoµi dïng ®Ó lÆu tr÷ l©u dµi d÷ liÖu vµ hç trî cho bé nhí trong. D÷ liÖu trong RAM chØ tån t¹i khi m¸y tÝnh ®ang ho¹t ®éng, cßn d÷ liÖu ghi ë bé nhí ngoµi cã thÓ tån t¹i ngay c¶ khi t¾t m¸y (kh«ng cßn nguån ®iÖn). Bé nhí ngoµi gåm nhiÒu lo¹i nh ®Üa, trèng tõ, b¨ng tõ,... Bé nhí ngoµi cña m¸y tÝnh thÆêng lµ ®Üa cøng, ®Üa mÒm, ®Üa CD, thiÕt bÞ nhí flash. 21

§Ó truy cËp d÷ liÖu trªn ®Üa, m¸y tÝnh cã c¸c æ ®Üa mÒm, æ ®Üa cøng, æ ®Üa CD,... Trong qu¸ tr×nh lµm viÖc, ta cã thÓ ® a c¸c ®Üa mÒm hoÆc ®Üa CD kh¸c nhau vµo æ ®Üa t ¬ng øng. §Ó ng¾n gän, ta sÏ ®ång nhÊt æ ®Üa víi ®Üa ®Æt trong ®ã.

a) §Üa cøng

b) §Üa mÒm

c) §Üa CD

d) ThiÕt bÞ nhí flash

H×nh 14. Bé nhí ngo i

§Üa cøng (h. 14a) th êng ® îc g¾n s½n trong æ ®Üa cøng. §Üa cøng cã dung l îng lín vµ tèc ®é ®äc/ghi rÊt nhanh. M¸y tÝnh th êng cã mét æ ®Üa mÒm dïng ®Ó ®äc/ghi ®Üa mÒm (h. 14b) cã ® êng kÝnh 3,5 inch víi dung l îng 1,44 MB. Ngoµi c¸c ®Üa CD (h. 14c) cã mËt ®é ghi d÷ liÖu rÊt cao, hiÖn nay cßn cã thiÕt bÞ nhí flash (h. 14d) lµ mét thiÕt bÞ l u tr÷ d÷ liÖu cã dung l îng lín víi kÝch th íc nhá gän vµ dÔ sö dông. Chó ý: Trong thùc tÕ, thiÕt bÞ nhí flash sö dông cæng giao tiÕp USB nªn thxêng ®xîc gäi lµ USB.

Do tiÕn bé vÒ kÜ thuËt, dung l îng cña bé nhí ngoµi ngµy cµng lín vµ kÝch th íc vËt lÝ cña nã ngµy cµng nhá. ViÖc tæ chøc d÷ liÖu ë bé nhí ngoµi vµ viÖc trao ®æi d÷ liÖu gi÷a bé nhí ngoµi víi bé nhí trong ® îc thùc hiÖn bëi hÖ ®iÒu hµnh.

6. ThiÕt bÞ vµo (Input device) ThiÕt bÞ vµo dïng ®Ó ®Æa th«ng tin vµo m¸y tÝnh. Cã nhiÒu lo¹i thiÕt bÞ vµo nh bµn phÝm, chuét, m¸y quÐt, micr«, webcam,... 22

a) Bµn phÝm (Keyboard) H×nh 15 cho ta mét lo¹i bµn phÝm cña m¸y tÝnh. C¸c phÝm chøc n¨ng

C¸c phÝm kÝ tù

H×nh 15. B n phÝm m¸y tÝnh

C¸c phÝm ® îc chia thµnh nhãm nh nhãm phÝm kÝ tù vµ nhãm phÝm chøc n¨ng,... Th«ng th êng, khi gâ phÝm kÝ tù, kÝ hiÖu trªn mÆt phÝm xuÊt hiÖn trªn mµn h×nh. Trong nhãm phÝm chøc n¨ng, mét sè phÝm cã chøc n¨ng ®· ® îc ngÇm ®Þnh, chøc n¨ng cña mét sè phÝm kh¸c ® îc quy ®Þnh tuú phÇn mÒm cô thÓ. Khi ta gâ mét phÝm nµo ®ã, m· t ¬ng øng cña nã ® îc truyÒn vµo m¸y. b) Chuét (Mouse) Chuét (h. 16) lµ mét thiÕt bÞ rÊt tiÖn lîi trong khi lµm viÖc víi m¸y tÝnh. B»ng c¸c thao t¸c nh¸y nót chuét, ta cã thÓ thùc hiÖn mét lùa chän nµo ®ã trong b¶ng chän (menu) ®ang hiÓn thÞ trªn mµn h×nh. Dïng chuét còng cã thÓ thay thÕ cho mét sè thao t¸c bµn phÝm.

Nót ph¶i chuét

Nót tr¸i chuét

H×nh 16. Chuét

c) M¸y quÐt (Scanner) M¸y quÐt (h. 17) lµ thiÕt bÞ cho phÐp ® a v¨n b¶n vµ h×nh ¶nh vµo m¸y tÝnh. Cã nhiÒu phÇn mÒm cã kh¶ n¨ng chØnh söa v¨n b¶n hoÆc h×nh ¶nh ®· ® îc ® a vµo trong m¸y. H×nh 17. M¸y quÐt

d) Webcam Webcam (h. 18) lµ mét camera kÜ thuËt sè. Khi g¾n vµo m¸y tÝnh, nã cã thÓ thu ®Ó truyÒn trùc tuyÕn h×nh ¶nh qua m¹ng ®Õn nh÷ng m¸y tÝnh ®ang kÕt nèi víi m¸y ®ã.

H×nh 18. Webcam

Víi sù ph¸t triÓn cña c«ng nghÖ, c¸c thiÕt bÞ vµo ngµy cµng ®a d¹ng. Ta cã thÓ sö dông m¸y ¶nh sè, m¸y ghi h×nh, m¸y ghi ©m sè ®Ó ® a th«ng tin vµo m¸y tÝnh.

7. ThiÕt bÞ ra (Output device) ThiÕt bÞ ra dïng ®Ó ®Æa d÷ liÖu ra tõ m¸y tÝnh. Cã nhiÒu lo¹i thiÕt bÞ ra nh mµn h×nh, m¸y in,... a) Mµn h×nh (Monitor) Mµn h×nh m¸y tÝnh cã cÊu t¹o t ¬ng tù nh mµn h×nh ti vi. Khi lµm viÖc, ta cã thÓ xem mµn h×nh lµ tËp hîp çc ®iÓm ¶nh (Pixel), mçi ®iÓm cã thÓ cã ®é s¸ng, mµu s¾c kh¸c nhau. ChÊt l îng cña mµn h×nh ® îc quyÕt ®Þnh bëi çc tham sè sau: x §é ph©n gi¶i: Sè l îng ®iÓm ¶nh trªn mµn h×nh, vÝ dô mµn h×nh cã ®é ph©n gi¶i 640 u 480 ® îc hiÓu lµ mµn h×nh ®ã cã thÓ hiÓn thÞ 480 dßng, mçi dßng 640 ®iÓm ¶nh. §é ph©n gi¶i cµng cao th× h×nh ¶nh hiÓn thÞ trªn mµn h×nh cµng mÞn vµ s¾c nÐt; x ChÕ ®é mµu: Çc mµn h×nh mµu cã thÓ cã 16 hay 256 mµu, thËm chÝ cã hµng triÖu mµu kh¸c nhau. b) M¸y in (Printer) M¸y in cã nhiÒu lo¹i nh m¸y in kim, in phun, in laser (h. 19),... dïng ®Ó in th«ng tin ra giÊy. M¸y in cã thÓ lµ ®en tr¾ng hoÆc mµu. H×nh 19. M¸y in laser

c) M¸y chiÕu (Projector) M¸y chiÕu (h. 20a) lµ thiÕt bÞ dïng ®Ó hiÓn thÞ néi dung mµn h×nh m¸y tÝnh lªn mµn ¶nh réng. 24

d) Loa vµ tai nghe (Speaker and Headphone) Loa (h. 20b) vµ tai nghe (h. 20c) lµ c¸c thiÕt bÞ ®Ó ® a d÷ liÖu ©m thanh ra m«i tr êng ngoµi.

a) M¸y chiÕu

b) Loa

c) Tai nghe

H×nh 20. Mét sè thiÕt bÞ ra

e) M«®em (Modem) M«®em lµ thiÕt bÞ dïng ®Ó truyÒn th«ng gi÷a c¸c hÖ thèng m¸y tÝnh th«ng qua ® êng truyÒn, ch¼ng h¹n ® êng ®iÖn tho¹i. Cã thÓ xem m«®em lµ mét thiÕt bÞ hç trî cho c¶ viÖc ® a d÷ liÖu vµo vµ lÊy d÷ liÖu ra tõ m¸y tÝnh.

8. Ho¹t ®éng cña m¸y tÝnh Kh¸c víi c¸c c«ng cô tÝnh to¸n kh¸c, m¸y tÝnh ®iÖn tö cã thÓ thùc hiÖn ® îc mét d·y lÖnh cho tr íc (ch ¬ng tr×nh) mµ kh«ng cÇn sù tham gia trùc tiÕp cña con ng êi. Nguyªn lÝ ®iÒu khiÓn b»ng ch ¬ng tr×nh M¸y tÝnh ho¹t ®éng theo chÆ¬ng tr×nh. T¹i mçi thêi ®iÓm m¸y tÝnh chØ thùc hiÖn ® îc mét lÖnh, tuy nhiªn nã thùc hiÖn rÊt nhanh. M¸y vi tÝnh thùc hiÖn ® îc hµng tr¨m triÖu lÖnh, siªu m¸y tÝnh cßn cã thÓ thùc hiÖn ® îc hµng tØ lÖnh trong mét gi©y. Th«ng tin vÒ mét lÖnh bao gåm: x §Þa chØ cña lÖnh trong bé nhí; x M· cña thao t¸c cÇn thùc hiÖn; x §Þa chØ c¸c « nhí liªn quan. 25

M· thao t¸c chØ dÉn cho m¸y lo¹i thao t¸c (céng sè, so s¸nh sè,...) cÇn thùc hiÖn. PhÇn ®Þa chØ th«ng b¸o cho m¸y biÕt çc d÷ liÖu liªn quan ® îc l u tr÷ ë ®©u. VÝ dô, viÖc céng hai sè a vµ b cã thÓ m« t¶ b»ng lÖnh, ch¼ng h¹n: "+" <a> <b> <t> trong ®ã "+" lµ m· thao t¸c, <a>, <b> vµ <t> lµ ®Þa chØ n¬i l u tr÷ t ¬ng øng hai sè a, b vµ kÕt qu¶ thao t¸c "+". Nguyªn lÝ l u tr÷ ch ¬ng tr×nh LÖnh ®Æîc ®Æa vµo m¸y tÝnh dÆíi d¹ng m· nhÞ ph©n ®Ó lÆu tr÷, xö lÝ nhÆ nh÷ng d÷ liÖu kh¸c. §Þa chØ cña çc « nhí lµ cè ®Þnh nh ng néi dung ghi ë ®ã cã thÓ thay ®æi trong qu¸ tr×nh m¸y lµm viÖc. Nguyªn lÝ truy cËp theo ®Þa chØ ViÖc truy cËp d÷ liÖu trong m¸y tÝnh ®Æîc thùc hiÖn th«ng qua ®Þa chØ n¬i lÆu tr÷ d÷ liÖu ®ã. Khi xö lÝ d÷ liÖu, m¸y tÝnh xö lÝ ®ång thêi mét d·y bit chø kh«ng xö lÝ tõng bit. D·y bit nh vËy ® îc gäi lµ tõ m¸y. §é dµi tõ m¸y cã thÓ lµ 8, 16, 32 hay 64 bit phô thuéc kiÕn tróc tõng m¸y. Çc bé phËn cña m¸y tÝnh ® îc nèi víi nhau bëi çc d©y dÉn gäi lµ çc tuyÕn (bus). Mçi tuyÕn cã mét sè ® êng dÉn, theo ®ã çc gi¸ trÞ bit cã thÓ di chuyÓn trong m¸y. Th«ng th êng sè ® êng dÉn d÷ liÖu trong tuyÕn b»ng ®é dµi tõ m¸y. Nguyªn lÝ Ph«n N«i-man M· ho¸ nhÞ ph©n, ®iÒu khiÓn b»ng chÆ¬ng tr×nh, lÆu tr÷ chÆ¬ng tr×nh vµ truy cËp theo ®Þa chØ t¹o thµnh mét nguyªn lÝ chung gäi lµ nguyªn lÝ Ph«n N«i-man.

Nguyªn lÝ trªn do nhµ to¸n häc Ph«n N«i-man (J. Von Neumann) ng êi MÜ gèc Hung-ga-ri ph¸t biÓu khi tham gia thiÕt kÕ mét trong c¸c m¸y tÝnh ®iÖn tö ®Çu tiªn nªn ng êi ta lÊy tªn «ng ®Æt tªn cho nguyªn lÝ. Cho ®Õn nay, tuy c¸c ®Æc tÝnh cña m¸y tÝnh thay ®æi nhanh chãng vµ u viÖt h¬n nhiÒu nh ng s¬ ®å cÊu tróc chÝnh vµ nguyªn lÝ ho¹t ®éng cña chóng vÒ c¨n b¶n vÉn dùa trªn nguyªn lÝ Ph«n N«i-man.

J. Von Neumann (1903 – 1957)

HiÖn nay, t¹i mét sè phßng thÝ nghiÖm ë mét sè n íc nh MÜ, NhËt B¶n,... ®ang thùc hiÖn mét vµi dù ¸n nghiªn cøu m« h×nh m¸y tÝnh kh«ng dùa trªn nguyªn lÝ Ph«n N«i-man. Tuy cßn ë giai ®o¹n thö nghiÖm nh ng m¸y tÝnh l îng tö, m¸y tÝnh sinh häc ®· cho mét sè kÕt qu¶ kh¶ quan.

B i tËp v thùc h nh 2 L m quen víi m¸y tÝnh 1. Môc ®Ých, yªu cÇu x Quan s¸t vµ nhËn biÕt ® îc çc bé phËn chÝnh cña m¸y tÝnh vµ mét sè thiÕt bÞ kh¸c nh m¸y in, bµn phÝm, chuét, ®Üa, æ ®Üa, cæng USB,...; x Lµm quen vµ tËp mét sè thao t¸c sö dông bµn phÝm, chuét; x NhËn thøc ® îc m¸y tÝnh ® îc thiÕt kÕ rÊt th©n thiÖn víi con ng êi. 2. Néi dung a) Lµm quen víi m¸y tÝnh T¹i phßng m¸y, th«ng qua sù giíi thiÖu vµ h íng dÉn cña gi¸o viªn, häc sinh quan s¸t vµ nhËn biÕt: Çc bé phËn cña m¸y tÝnh vµ mét sè thiÕt bÞ kh¸c nh : æ ®Üa, bµn phÝm, mµn h×nh, m¸y in, nguån ®iÖn, çp nèi, cæng USB,... Çch bËt/t¾t mét sè thiÕt bÞ nh m¸y tÝnh, mµn h×nh, m¸y in,... Çch khëi ®éng m¸y. 27

b) Sö dông bµn phÝm Ph©n biÖt çc nhãm phÝm. Ph©n biÖt viÖc gâ mét phÝm vµ gâ tæ hîp phÝm b»ng çch nhÊn gi÷. Gâ mét dßng kÝ tù tuú chän. c) Sö dông chuét Di chuyÓn chuét: Thay ®æi vÞ trÝ cña chuét trªn mÆt ph¼ng. Nh¸y chuét: NhÊn nót tr¸i chuét råi th¶ ngãn tay. Nh¸y ®óp chuét: Nh¸y chuét nhanh hai lÇn liªn tiÕp. KÐo th¶ chuét: NhÊn vµ gi÷ nót tr¸i cña chuét, di chuyÓn con trá chuét ®Õn vÞ trÝ cÇn thiÕt th× th¶ ngãn tay nhÊn gi÷ chuét. Çc thuËt ng÷ chÝnh HÖ thèng tin häc; Chx¬ng tr×nh; LÖnh; CPU; ROM; RAM; §Üa cøng; §Üa mÒm; §Üa CD; ThiÕt bÞ nhí flash; Bµn phÝm; Chuét; Mµn h×nh; M¸y in; ¤ nhí; §Þa chØ; Nguyªn lÝ Ph«n N«i-man.

C©u hái vµ bµi tËp 1. Mét m¸y tÝnh chwa cã phÇn mÒm cã thÓ ho¹t ®éng ®wîc kh«ng? V× sao? 2. H·y giíi thiÖu vµ vÏ s¬ ®å cÊu tróc tæng qu¸t cña m¸y tÝnh. 3. H·y tr×nh bµy chøc n¨ng tõng bé phËn: CPU, bé nhí trong, bé nhí ngoµi, thiÕt bÞ vµo, thiÕt bÞ ra. 4. Em biÕt g× vÒ c¸c kh¸i niÖm: LÖnh, chw¬ng tr×nh, tõ m¸y? 5. Em cã biÕt thiÕt bÞ nµo võa lµ thiÕt bÞ vµo võa lµ thiÕt bÞ ra kh«ng? 6. H·y tr×nh bµy hiÓu biÕt cña em vÒ nguyªn lÝ Ph«n N«i-man.

Bµi ®äc thªm 3

LÞch sö ph¸t triÓn cña kÜ thuËt tÝnh to¸n Tõ thêi nguyªn thuû, con ngxêi ®· cã nhu cÇu tÝnh to¸n ®¬n gi¶n nhx tÝnh, ®Õm. C«ng cô dïng ®Ó xö lÝ th«ng tin cña hä lµ sái, l¸ c©y, ngãn tay. N¨m tr¨m n¨m trxíc C«ng nguyªn, ngxêi Trung Hoa ®· biÕt dïng bµn tÝnh. Chøc n¨ng chñ yÕu cña c¸c c«ng cô tÝnh to¸n th« s¬ ®ã lµ ghi nhí th«ng tin. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña loµi ngxêi, nhu cÇu tÝnh to¸n ngµy cµng nhiÒu vµ phøc t¹p.

Blaise Pascal (1623 1662) v m¸y tÝnh c¬ khÝ cña «ng

ViÖc ph¸t minh ra hÖ ®Õm thËp ph©n cña ngxêi Ên §é vµo thÕ kØ thø VI trxíc C«ng nguyªn lµ mét bxíc tiÕn quan träng, cã ý nghÜa ®èi víi lÞch sö tÝnh to¸n nãi riªng vµ lÞch sö loµi ngxêi nãi chung. NhiÒu thÕ kØ ®· tr«i qua, viÖc thùc hiÖn çc phÐp to¸n víi çc sè chñ yÕu lµ b»ng tay hoÆc b»ng çc c«ng cô hÕt søc th« s¬ nhx bµn tÝnh cña ngxêi Trung Hoa. M·i ®Õn n¨m 1642 Blaise Pascal, ngxêi Ph¸p, ®· ph¸t minh ra chiÕc m¸y tÝnh c¬ khÝ ®Çu tiªn dùa trªn hÖ thèng m¸y b¸nh r¨ng, cho phÐp thùc hiÖn çc phÐp tÝnh céng vµ trõ. Sau ®ã ba mx¬i n¨m, G. Leibnitz, nhµ to¸n häc ngxêi §øc ®· c¶i tiÕn m¸y cña Pascal ®Ó nã cã thÓ thùc hiÖn thªm phÐp nh©n vµ phÐp chia. H¹n chÕ c¬ b¶n cña çc m¸y lo¹i nµy lµ chóng chØ thùc hiÖn çc phÐp to¸n mét çch riªng rÏ, kh«ng cã kh¶ n¨ng nhí l¹i çc kÕt qu¶ trung gian khi thùc hiÖn mét d·y çc phÐp to¸n. Tõ thÕ kØ XVIII, ngoµi Sè häc, nhiÒu ngµnh to¸n häc kh¸c nhx §¹i sè, phÐp tÝnh vi ph©n, tÝch ph©n,... ®· ra ®êi, thóc ®Èy øng dông to¸n häc trong çc lÜnh vùc cña cuéc sèng. Nhu cÇu tÝnh to¸n t¨ng kh«ng ngõng ®ßi hái con ngxêi s¸ng t¹o ra çc c«ng cô tÝnh to¸n tèt h¬n. Vµo n¨m 1819, Charles Babbage, mét gi¸o sx cña trxêng ®¹i häc Cambrige (nxíc Anh) ®· ®xa ra ®Ò ¸n x©y dùng mét m¸y tÝnh c¬ khÝ cã thÓ nhí vµ thùc hiÖn ®xîc d·y çc phÐp céng, víi môc ®Ých chñ yÕu lµ thiÕt lËp çc b¶ng sè vÒ thiªn v¨n vµ hµng h¶i.

Do nguyªn nh©n vÒ tµi chÝnh vµ kÜ thuËt, ®Ò ¸n nµy ®· kh«ng thùc hiÖn ®xîc. §Õn n¨m 1891, c¸c nhµ khoa häc Anh quyÕt ®Þnh dùng l¹i m¸y nµy theo b¶n thiÕt kÕ cßn ®Ó l¹i. KÕt qu¶ thËt ®¸ng kinh ng¹c, m¸y ho¹t ®éng rÊt hoµn h¶o, cã thÓ tÝnh chÝnh x¸c tíi 31 ch÷ sè.

Charles Babbage (1791 1871)

N¨m 1834, Babbage l¹i ®xa ra mét ®Ò ¸n míi vÒ chiÕc m¸y tÝnh cã tªn lµ "Analytical Engine" tù ®iÒu khiÓn theo mét chx¬ng tr×nh ®Þnh s½n. Thø tù thùc hiÖn c¸c phÐp to¸n kh«ng chØ lµ tuÇn tù mµ cßn cã thÓ thay ®æi tuú theo ®iÒu kiÖn nhê mét thiÕt bÞ cã chøc n¨ng ®iÒu khiÓn. Con trai «ng tiÕp tôc thùc hiÖn thµnh c«ng m¸y nµy theo thiÕt kÕ cña bè.

Cuèi thÕ kØ XIX, ®iÖn ®· b¾t ®Çu ®xîc øng dông réng r·i trong kÜ thuËt. Vµo thêi gian ®ã, H. Hollerith chÕ t¹o thµnh c«ng chiÕc m¸y tÝnh sö dông b×a ®ôc lç ®Ó lxu tr÷ vµ thèng kª sè liÖu. Sù kiÖn nµy cã ý nghÜa quan träng v× d÷ liÖu ®· ®xîc lxu tr÷ b»ng phx¬ng tiÖn mµ m¸y cã thÓ tù ®éng ®äc ®xîc.

H.Hollerith (1860 1929) v m¸y xö lÝ b×a ®ôc lç

Lo¹i m¸y tÝnh kiÓu nµy ®· ®xîc s¶n xuÊt c«ng nghiÖp víi sè lxîng lín, ®xîc dïng ë nhiÒu nxíc trªn thÕ giíi, chñ yÕu ®Ó xö lÝ sè liÖu thèng kª vµ trong c«ng nghiÖp dÖt ®Ó lµm chx¬ng tr×nh dÖt hoa v¨n. Mét th«ng tin thó vÞ lµ c«ng ti cña Hollerith lµ tiÒn th©n cña c«ng ti m¸y tÝnh IBM (International Business Machine Corporation) næi tiÕng ngµy nay. Çc m¸y tÝnh c¬ ®iÖn vµ nhÊt lµ çc m¸y tÝnh c¬ häc cã nh÷ng h¹n chÕ mang tÝnh nguyªn t¾c. Tèc ®é tÝnh to¸n chËm vµ ®é tin cËy thÊp v× chuyÓn ®éng c¬ häc chÞu ¶nh hxëng cña qu¸n tÝnh, ma s¸t. H¬n n÷a, thùc chÊt m¸y tÝnh c¬ ®iÖn chØ lµ m¸y b¸n tù ®éng v× nã ®ßi hái sù can thiÖp trùc tiÕp cña con ngxêi trong suèt qu¸ tr×nh xö lÝ. N¨m 1944, H. Aiken, gi¸o sx trxêng §¹i häc Harvard chÕ t¹o thµnh c«ng m¸y tÝnh Mark-1, dïng çc r¬le ®iÖn tõ ®Ó ®iÒu khiÓn tù ®éng viÖc thùc hiÖn mét d·y liªn tiÕp çc phÐp to¸n. Còng vµo thêi gian ®ã J. Von Neumann ®· ®Ò xuÊt nguyªn lÝ m¸y ho¹t ®éng theo chx¬ng tr×nh. M¸y tÝnh Mark-1

Còng cÇn ph¶i nh¾c ®Õn mét nhµ to¸n häc kh¸c lµ Alain Turing, ngxêi ®· ®Ò xuÊt mét m« h×nh to¸n häc cho m¸y tÝnh ®xîc gäi lµ m¸y Turing. §iÒu ®¸ng kh©m phôc lµ khi Turing ®Ò xuÊt m« h×nh nµy, chxa cã m¸y tÝnh ®iÖn tö nhxng tÊt c¶ çc m¸y tÝnh hiÖn nay ®Òu cã m« h×nh to¸n häc lµ m¸y Turing. Theo nhÞp ®é ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña khoa häc kÜ thuËt, khèi lxîng th«ng tin cÇn xö lÝ ngµy cµng t¨ng. Çc m¸y tÝnh c¬ ®iÖn kh«ng cßn ®ñ kh¶ n¨ng ®¸p øng ®xîc çc nhu cÇu tÝnh to¸n. KÜ thuËt tÝnh to¸n, do vËy, cÇn ph¶i ph¸t triÓn theo Alain Turing mét hxíng kh¸c, cã triÓn väng h¬n hxíng øng dông (1912 1954) ®iÖn tö. Theo hxíng ®ã, H. Aiken, W. Mauchly vµ P. Eckert ®· chÕ t¹o thµnh c«ng chiÕc m¸y tÝnh ®iÖn tö ®Çu tiªn ®xîc ®Æt tªn lµ ENIAC (Electronic Numerical Integrator And Calculator) vµo cuèi n¨m 1945. Víi ENIAC, khoa häc xö lÝ th«ng tin b¾t ®Çu bxíc vµo thêi k× ph¸t triÓn míi. Tõ ®ã chØ trong vßng n¨m thËp kØ, m¸y tÝnh ®· cã çc bxíc ph¸t triÓn k× diÖu. Cã thÓ nªu ra çc mèc quan träng trong lÞch sö ph¸t triÓn kÜ thuËt tÝnh to¸n: M¸y tÝnh c¬ khÝ - 1834 - Charles Babbage. M¸y tÝnh c¬ ®iÖn - 1911 - Leonardo Torres y Quevedo. M¸y tÝnh c¬ ®iÖn v¹n n¨ng Harvard - IBM - 1944. M¸y tÝnh ®iÖn tö IBM 603 - 1946. M¸y tÝnh b¸n dÉn - 1959. M¸y tÝnh víi IC b¸n dÉn - 1964. VLSI (vi m¹ch tÝch hîp cùc cao) vµ kÜ thuËt vi xö lÝ - 1971. M¸y vi tÝnh ®Çu tiªn Kenbak1 - 1971. M¸y vi tÝnh thx¬ng m¹i ho¸ ®Çu tiªn Micral - 1973. Siªu m¸y tÝnh Cray - 1976. M¸y tÝnh song song - 1987. Bé xö lÝ Intel 80486 - 1989. Bé xö lÝ Intel Pentium II 300 MHz - 1997. Bé xö lÝ AMD Athlon tèc ®é 700MHz - 1999. Bé xö lÝ AMD Athlon tèc ®é 1GHz - 2000. Bé xö lÝ Intel Pentium IV tèc ®é 2GHz - 2001.

4. B i to¸n v thuËt to¸n 1. Kh¸i niÖm bµi to¸n Trong ph¹m vi tin häc, ta cã thÓ quan niÖm bµi to¸n lµ mét viÖc nµo ®ã ta muèn m¸y tÝnh thùc hiÖn. Nh÷ng viÖc nh ® a mét dßng ch÷ ra mµn h×nh, gi¶i ph ¬ng tr×nh bËc hai, qu¶n lÝ çn bé cña mét c¬ quan,... lµ nh÷ng vÝ dô vÒ bµi to¸n. Khi dïng m¸y tÝnh gi¶i bµi to¸n, ta cÇn quan t©m ®Õn hai yÕu tè: ® a vµo m¸y th«ng tin g× (Input) vµ cÇn lÊy ra th«ng tin g× (Output). Do ®ã, ®Ó ph¸t biÓu mét bµi to¸n, ta cÇn ph¶i tr×nh bµy râ Input vµ Output cña bµi to¸n ®ã vµ mèi quan hÖ gi÷a Input vµ Output. VÝ dô 1. Bµi to¸n t×m íc chung lín nhÊt cña hai sè nguyªn d ¬ng. Input: Hai sè nguyªn d ¬ng M vµ N; Output: ¦íc chung lín nhÊt cña M vµ N. VÝ dô 2. Bµi to¸n t×m nghiÖm cña ph ¬ng tr×nh bËc hai ax2 + bx + c = 0 (a z 0). Input: Çc sè thùc a, b, c (a z 0); Output: TÊt c¶ çc sè thùc x tho¶ m·n 2 ax + bx + c = 0. ë ®©y, Output cã thÓ lµ mét hoÆc hai sè thùc hoÆc c©u tr¶ lêi kh«ng cã sè thùc nµo nh vËy. VÝ dô 3. Bµi to¸n kiÓm tra tÝnh nguyªn tè. Input: Sè nguyªn d ¬ng N; Output: "N lµ sè nguyªn tè" hoÆc "N kh«ng lµ sè nguyªn tè". VÝ dô 4. Bµi to¸n xÕp lo¹i häc tËp cña mét líp. Input: B¶ng ®iÓm cña häc sinh trong líp; Output: B¶ng xÕp lo¹i häc lùc. 32

Qua çc vÝ dô trªn, ta thÊy çc bµi to¸n ® îc cÊu t¹o bëi hai thµnh phÇn c¬ b¶n: Input: Çc th«ng tin ®· cã; Output: Çc th«ng tin cÇn t×m tõ Input.

2. Kh¸i niÖm thuËt to¸n ViÖc cho mét bµi to¸n lµ m« t¶ râ Input cho tr íc vµ Output cÇn t×m. VÊn ®Ò lµ: Lµm thÕ nµo ®Ó t×m ra Output? Tr íc hÕt cÇn l u ý r»ng trong to¸n häc cã mét xu h íng nghiªn cøu ®Þnh tÝnh çc bµi to¸n, cã nghÜa lµ ng êi ta cã thÓ chØ cÇn chøng minh sù tån t¹i cña lêi gi¶i vµ kh«ng cÇn chØ ra mét çch t êng minh Al-Khwarizmi, nh to¸n çch t×m lêi gi¶i ®ã. häc thÕ kØ IX - nǵ͵i cã ViÖc chØ ra t êng minh mét çch t×m Output cña ̻nh h́ͷng lͳn ÿ͗n sΉ h×nh th nh thuͅt ng· bµi to¸n ® îc gäi lµ mét thuËt to¸n (algorithm) gi¶i "Algorithm" bµi to¸n ®ã. Cã nhiÒu ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ thuËt to¸n, d íi ®©y lµ mét ®Þnh nghÜa th êng dïng. ThuËt to¸n ®Ó gi¶i mét bµi to¸n lµ mét d·y h÷u h¹n çc thao t¸c ®Æîc s¾p xÕp theo mét tr×nh tù x¸c ®Þnh sao cho sau khi thùc hiÖn d·y thao t¸c Êy, tõ Input cña bµi to¸n, ta nhËn ®Æîc Output cÇn t×m. VÝ dô. T×m gi¸ trÞ lín nhÊt cña mét d·y sè nguyªn x X¸c ®Þnh bµi to¸n

Input: Sè nguyªn d ¬ng N vµ d·y N sè nguyªn a1,..., aN. Output: Gi¸ trÞ lín nhÊt Max cña d·y sè. x ý t ëng: Khëi t¹o gi¸ trÞ Max = a1. LÇn l ît víi i tõ 2 ®Õn N, so s¸nh gi¸ trÞ sè h¹ng ai víi gi¸ trÞ Max, nÕu ai > Max th× Max nhËn gi¸ trÞ míi lµ ai. 33

x ThuËt to¸n. ThuËt to¸n gi¶i bµi to¸n nµy cã thÓ ® îc m« t¶ theo c¸ch liÖt kª nh sau: BÆíc 1. NhËp N vµ d·y a1,..., aN; BÆíc 2. Max m a1, i m 2; BÆíc 3. NÕu i > N th× ® a ra gi¸ trÞ Max råi kÕt thóc; BÆíc 4. BÆíc 4.1. NÕu ai > Max th× Max m ai; BÆíc 4.2. i m i + 1 råi quay l¹i b íc 3; Ghi chó: Trong thuËt to¸n trªn, i lµ biÕn chØ sè vµ cã gi¸ trÞ nguyªn thay ®æi tõ 2 ®Õn N + 1. Mòi tªn m trong thuËt to¸n trªn ®xîc hiÓu lµ g¸n gi¸ trÞ cña biÓu thøc bªn ph¶i cho biÕn ë bªn tr¸i mòi tªn. VÝ dô i m i + 1 ®xîc hiÓu lµ ®Æt cho biÕn i gi¸ trÞ míi b»ng gi¸ trÞ trxíc ®ã t¨ng thªm 1 ®¬n vÞ.

Ngoµi c¸ch liÖt kª d·y c¸c thao t¸c nh trªn, thuËt to¸n cßn cã thÓ ® îc diÔn t¶ b»ng s¬ ®å khèi. Trong s¬ ®å khèi, ng êi ta dïng mét sè khèi, ® êng cã mòi tªn víi: x H×nh thoi so s¸nh; x H×nh ch÷ nhËt phÐp tÝnh to¸n;

NhËp N vµ d·y a1,..., aN

Max m a1, i m 2

thÓ hiÖn thao t¸c

i>N?

x C¸c mòi tªn quy ®Þnh tr×nh tù thùc hiÖn c¸c thao t¸c. Víi bµi to¸n ë vÝ dô trªn, thuËt to¸n cã thÓ ® îc diÔn t¶ b»ng s¬ ®å khèi nh h×nh 21.

§xa ra Max råi kÕt thóc

Sai

thÓ hiÖn c¸c

x H×nh « van thÓ hiÖn thao t¸c nhËp, xuÊt d÷ liÖu;

§óng

Sai

ai > Max? §óng Max m ai

imi+1

H×nh 21

D íi ®©y lµ vÝ dô m« pháng viÖc thùc hiÖn thuËt to¸n trªn víi N = 11 vµ d·y sè: 5, 1, 4, 7, 6, 3, 15, 8, 4, 9, 12. 34

D·y sè

Max

C¸c thao t¸c trong thuËt to¸n ph¶i ® îc m« t¶ ®ñ chi tiÕt ®Ó ®èi t îng thùc hiÖn thuËt to¸n cã thÓ thùc hiÖn ® îc. VÝ dô, trong thuËt to¸n gi¶i ph ¬ng tr×nh bËc hai víi ba hÖ sè a, b, c cÇn tÝnh ®¹i l îng '. Tuú thuéc ®èi t îng thùc hiÖn mµ viÖc tÝnh ' cã thÓ ® îc m« t¶ chi tiÕt kh¸c nhau, ch¼ng h¹n: x Víi ®èi t îng biÕt c«ng thøc tÝnh ' th× chØ cÇn m« t¶ mét b íc lµ: TÝnh '; x Víi ®èi t îng kh«ng biÕt c«ng thøc tÝnh ' th× cÇn ph¶i m« t¶ chi tiÕt h¬n, ch¼ng h¹n: 2 BÆíc 1. TÝnh b ;

BÆíc 2. TÝnh 4ac; BÆíc 3. Gi¸ trÞ ' lµ kÕt qu¶ cña b íc 1 trõ ®i kÕt qu¶ cña b íc 2. Dï ®èi t îng thùc hiÖn kh«ng hÒ biÕt kh¸i niÖm ' lµ g× nh ng thùc hiÖn theo çc b íc nªu trªn th× vÉn nhËn ® îc gi¸ trÞ ' cÇn tÝnh. Qua ®Þnh nghÜa, ta thÊy thuËt to¸n cã çc tÝnh chÊt sau: x TÝnh dõng: ThuËt to¸n ph¶i kÕt thóc sau mét sè h÷u h¹n lÇn thùc hiÖn çc thao t¸c; x TÝnh x¸c ®Þnh: Sau khi thùc hiÖn mét thao t¸c th× hoÆc lµ thuËt to¸n kÕt thóc hoÆc lµ cã ®óng mét thao t¸c x¸c ®Þnh ®Ó ® îc thùc hiÖn tiÕp theo; x TÝnh ®óng ®¾n: Sau khi thuËt to¸n kÕt thóc, ta ph¶i nhËn ® îc Output cÇn t×m. VÝ dô. Víi thuËt to¸n t×m Max ®· xÐt: TÝnh dõng: V× gi¸ trÞ cña i mçi lÇn t¨ng lªn 1 nªn sau N lÇn th× i > N, khi ®ã kÕt qu¶ phÐp so s¸nh ë b íc 3 x¸c ®Þnh viÖc ® a ra gi¸ trÞ Max råi kÕt thóc. TÝnh x¸c ®Þnh: Thø tù thùc hiÖn çc b íc cña thuËt to¸n ® îc mÆc ®Þnh lµ tuÇn tù nªn sau b íc 1 lµ b íc 2, sau b íc 2 lµ b íc 3. KÕt qu¶ çc phÐp so s¸nh trong b íc 3 vµ b íc 4 ®Òu x¸c ®Þnh duy nhÊt b íc tiÕp theo cÇn thùc hiÖn. 35

TÝnh ®óng ®¾n: V× thuËt to¸n so s¸nh Max víi tõng sè h¹ng cña d·y sè vµ thùc hiÖn Max m ai nÕu ai > Max nªn sau khi so s¸nh hÕt N sè h¹ng cña d·y th× Max lµ gi¸ trÞ lín nhÊt.

3. Mét sè vÝ dô vÒ thuËt to¸n VÝ dô 1. KiÓm tra tÝnh nguyªn tè cña mét sè nguyªn d ¬ng x X¸c ®Þnh bµi to¸n

Input: N lµ mét sè nguyªn d ¬ng; Output: "N lµ sè nguyªn tè" hoÆc "N kh«ng lµ sè nguyªn tè". x ý t ëng: Ta nhí l¹i ®Þnh nghÜa: Mét sè nguyªn d ¬ng N lµ sè nguyªn tè nÕu nã cã ®óng hai íc sè kh¸c nhau lµ 1 vµ chÝnh nã. Tõ ®Þnh nghÜa ®ã, ta suy ra: NÕu N = 1 th× N kh«ng lµ sè nguyªn tè; NÕu 1 < N < 4 th× N lµ sè nguyªn tè; NÕu N t 4 vµ kh«ng cã íc sè trong ph¹m vi tõ 2 ®Õn phÇn nguyªn c¨n bËc hai cña N th× N lµ sè nguyªn tè. Tõ ®ã ta cã thuËt to¸n nh sau: x ThuËt to¸n a) C¸ch liÖt kª BÆíc 1. NhËp sè nguyªn d ¬ng N; BÆíc 2. NÕu N = 1 th× th«ng b¸o N kh«ng nguyªn tè råi kÕt thóc; BÆíc 3. NÕu N < 4 th× th«ng b¸o N lµ nguyªn tè råi kÕt thóc; BÆíc 4. i m 2; BÆíc 5. NÕu i > [ N ](*) th× th«ng b¸o N lµ nguyªn tè råi kÕt thóc; BÆíc 6. NÕu N chia hÕt cho i th× th«ng b¸o N kh«ng nguyªn tè råi kÕt thóc; BÆíc 7. i m i + 1 råi quay l¹i b íc 5. Ghi chó: BiÕn i nhËn gi¸ trÞ nguyªn thay ®æi trong ph¹m vi tõ 2 ®Õn dïng ®Ó kiÓm tra N cã chia hÕt cho i hay kh«ng. (*)

[x] kÝ hiÖu phÇn nguyªn cña x, lµ sè nguyªn lín nhÊt kh«ng v ît qu¸ x.

ª Nº ¬ ¼

+ 1 vµ

b) S¬ ®å khèi NhËp N

§óng

N=1? Sai §óng N<4? Sai

im2

i ! ª Nº ? ¬ ¼

Th«ng b¸o N lµ sè nguyªn tè råi kÕt thóc

§óng

Sai

mi+1

Sai

N chia hÕt cho i ? §óng

Th«ng b¸o N kh«ng lµ sè nguyªn tè råi kÕt thóc

D íi ®©y lµ vÝ dô m« pháng viÖc thùc hiÖn thuËt to¸n trªn. Víi N = 29 ( ª¬ 29 º¼

Víi N = 45 ( ª¬ 45 º¼

5 )

N/i

29/2

29/3

29/4

Chia hÕt kh«ng?

Kh«ng

a) 29 lµ sè nguyªn tè

29/5

N/i

45/2

45/3

Kh«ng

Chia hÕt kh«ng?

Kh«ng

Chia hÕt

b) 45 kh«ng lµ sè nguyªn tè

VÝ dô 2. Bµi to¸n s¾p xÕp Trong cuéc sèng, ta th êng gÆp nh÷ng viÖc liªn quan ®Õn s¾p xÕp nh xÕp c¸c häc sinh theo thø tù tõ thÊp ®Õn cao, xÕp ®iÓm trung b×nh cña häc sinh trong líp theo thø tù tõ cao ®Õn thÊp. Nãi mét c¸ch tæng qu¸t, cho mét d·y ®èi t îng, cÇn 37

s¾p xÕp l¹i vÞ trÝ c¸c ®èi t îng theo mét tiªu chÝ nµo ®ã. Ch¼ng h¹n, cho 10 chiÕc cäc cã chiÒu cao kh¸c nhau (h. 22a), cÇn xÕp l¹i c¸c cäc tõ thÊp ®Õn cao (h. 22b).

H×nh 22

D íi ®©y ta chØ xÐt bµi to¸n s¾p xÕp d¹ng ®¬n gi¶n: Cho d·y A gåm N sè nguyªn a1, a2,..., aN. CÇn s¾p xÕp çc sè h¹ng ®Ó d·y A trë thµnh d·y kh«ng gi¶m (tøc lµ sè h¹ng trÆíc kh«ng lín h¬n sè h¹ng sau). VÝ dô, víi A lµ d·y gåm çc sè nguyªn: 6, 1, 5, 3, 7, 8, 10, 7, 12, 4, sau khi s¾p xÕp ta cã d·y: 1, 3, 4, 5, 6, 7, 7, 8, 10, 12. ThuËt to¸n s¾p xÕp b»ng tr¸o ®æi (Exchange Sort) x X¸c ®Þnh bµi to¸n Input: D·y A gåm N sè nguyªn a1, a2,..., aN. Output: D·y A ® îc s¾p xÕp l¹i thµnh d·y kh«ng gi¶m. x ý t ëng: Víi mçi cÆp sè h¹ng ®øng liÒn kÒ trong d·y, nÕu sè tr íc lín h¬n sè sau ta ®æi chç chóng cho nhau. ViÖc ®ã ® îc lÆp l¹i, cho ®Õn khi kh«ng cã sù ®æi chç nµo x¶y ra n÷a. x ThuËt to¸n a) Çch liÖt kª BÆíc 1. NhËp N, çc sè h¹ng a1, a2,..., aN; BÆíc 2. M m N; BÆíc 3. NÕu M < 2 th× ® a ra d·y A ®· ® îc s¾p xÕp råi kÕt thóc; BÆíc 4. M m M – 1, i m 0;

BÆíc 5. i m i + 1; BÆíc 6. NÕu i > M th× quay l¹i b íc 3; BÆíc 7. NÕu ai > ai+1 th× tr¸o ®æi ai vµ ai+1 cho nhau; BÆíc 8. Quay l¹i b íc 5.

Ta thÊy r»ng, sau mçi lÇn ®æi chç, gi¸ trÞ lín nhÊt cña d·y A sÏ ® îc chuyÓn dÇn vÒ cuèi d·y vµ sau l ît thø nhÊt th× gi¸ trÞ lín nhÊt xÕp ®óng vÞ trÝ lµ ë cuèi d·y. T ¬ng tù, sau l ît thø hai, gi¸ trÞ lín thø hai ® îc xÕp ®óng ë vÞ trÝ s¸t cuèi,... Cã thÓ h×nh dung, sau mçi l ît cã Ýt nhÊt mét sè h¹ng ®· xÕp ®óng vÞ trÝ vµ kh«ng cßn tham gia vµo qu¸ tr×nh ®æi chç n÷a, gièng nh c¸c bät n íc tõ ®¸y hå (®Çu d·y) næi dÇn vµ khi ®· lªn mÆt n íc (cuèi d·y) råi th× tan biÕn. Cã thÓ v× thÕ mµ s¾p xÕp b»ng tr¸o ®æi cßn cã tªn gäi lµ s¾p xÕp næi bät (Bubble Sort). Ghi chó: Qua nhËn xÐt trªn, ta thÊy qu¸ tr×nh so s¸nh vµ ®æi chç sau mçi lxît chØ thùc hiÖn víi d·y ®· bá bít sè h¹ng cuèi d·y. §Ó thùc hiÖn ®iÒu ®ã trong thuËt to¸n sö dông biÕn nguyªn M cã gi¸ trÞ khëi t¹o lµ N, sau mçi lxît M gi¶m mét ®¬n vÞ cho ®Õn khi M < 2. Trong thuËt to¸n trªn, i lµ biÕn chØ sè cã gi¸ trÞ nguyªn thay ®æi lÇn lxît tõ 0 ®Õn M + 1.

b) S¬ ®å khèi NhËp N vµ a1, a2,..., aN MmN M<2?

§óng

§ a ra A råi kÕt thóc

Sai M m M – 1; i m 0 imi+1 §óng

i>M? Sai

Tr¸o ®æi ai vµ ai+1 §óng

ai > ai+1 ? Sai

D íi ®©y lµ vÝ dô m« pháng viÖc thùc hiÖn thuËt to¸n trªn.

VÝ dô 3. Bµi to¸n t×m kiÕm T×m kiÕm lµ viÖc th êng x¶y ra trong cuéc sèng, ch¼ng h¹n cÇn t×m cuèn s¸ch gi¸o khoa Tin häc 10 trªn gi¸ s¸ch, cÇn t×m mét häc sinh trong danh s¸ch mét líp häc,... Nãi mét çch tæng qu¸t lµ cÇn t×m mét ®èi t îng cô thÓ nµo ®ã trong tËp çc ®èi t îng cho tr íc. D íi ®©y ta chØ xÐt bµi to¸n t×m kiÕm d¹ng ®¬n gi¶n sau: Cho d·y A gåm N sè nguyªn kh¸c nhau: a1, a2,..., aN vµ mét sè nguyªn k. CÇn biÕt cã hay kh«ng chØ sè i (1 d i d N) mµ ai = k. NÕu cã h·y cho biÕt chØ sè ®ã. Sè nguyªn k ® îc gäi lµ kho¸ t×m kiÕm (gäi t¾t lµ kho¸). VÝ dô, cho d·y A gåm çc sè: 5, 7, 1, 4, 2, 9, 8, 11, 25, 51. x Víi kho¸ k = 2, trong d·y trªn cã sè h¹ng a5 cã gi¸ trÞ b»ng k. VËy chØ sè cÇn t×m lµ i = 5; x Víi kho¸ k = 6 th× kh«ng cã sè h¹ng nµo cña d·y A cã gi¸ trÞ b»ng k. ThuËt to¸n t×m kiÕm tuÇn tù (Sequential Search) x X¸c ®Þnh bµi to¸n Input: D·y A gåm N sè nguyªn kh¸c nhau a1, a2,..., aN vµ sè nguyªn k; Output: ChØ sè i mµ ai = k hoÆc th«ng b¸o kh«ng cã sè h¹ng nµo cña d·y A cã gi¸ trÞ b»ng k. 40

x ý t ëng: T×m kiÕm tuÇn tù ® îc thùc hiÖn mét çch tù nhiªn. LÇn l ît tõ sè h¹ng thø nhÊt, ta so s¸nh gi¸ trÞ sè h¹ng ®ang xÐt víi kho¸ cho ®Õn khi hoÆc gÆp mét sè h¹ng b»ng kho¸ hoÆc d·y ®· ® îc xÐt hÕt vµ kh«ng cã gi¸ trÞ nµo b»ng kho¸. Trong tr êng hîp thø hai d·y A kh«ng cã sè h¹ng nµo b»ng kho¸. x ThuËt to¸n a) Çch liÖt kª BÆíc 1. NhËp N, çc sè h¹ng a1, a2,..., aN vµ kho¸ k; BÆíc 2. i m 1; BÆíc 3. NÕu ai = k th× th«ng b¸o chØ sè i, råi kÕt thóc; BÆíc 4. i m i + 1; BÆíc 5. NÕu i > N th× th«ng b¸o d·y A kh«ng cã sè h¹ng nµo cã gi¸ trÞ

b»ng k, råi kÕt thóc; BÆíc 6. Quay l¹i b íc 3. Ghi chó: Trong thuËt to¸n trªn, i lµ biÕn chØ sè vµ nhËn gi¸ trÞ nguyªn lÇn lxît tõ 1 ®Õn N + 1.

b) S¬ ®å khèi NhËp N vµ a 1, a 2,..., a N; k i

m1 §óng

ai = k

§xa ra i råi kÕt thóc

Sai i

Sai

mi+1

i>N? §óng

Th«ng b¸o d·y A kh«ng cã sè h¹ng cã gi¸ trÞ b»ng k råi kÕt thóc

D íi ®©y lµ vÝ dô m« pháng viÖc thùc hiÖn thuËt to¸n trªn. k = 2 vµ N = 10

k = 6 vµ N = 10

7 1 4 2 9 8 11 25 51

5 7 1

4 2 9 8 11 25 51

2 3 4 5

1 2 3

4 5 6 7

Víi i = 5 th× a5 = 2.

9 10 11

Víi mäi i tõ 1 ®Õn 10 kh«ng cã ai cã gi¸ trÞ b»ng 6.

ThuËt to¸n t×m kiÕm nhÞ ph©n (Binary Search) x X¸c ®Þnh bµi to¸n Input: D·y A lµ d·y t¨ng gåm N sè nguyªn kh¸c nhau a1, a2,..., aN vµ mét sè nguyªn k; Output: ChØ sè i mµ ai = k hoÆc th«ng b¸o kh«ng cã sè h¹ng nµo cña d·y A cã gi¸ trÞ b»ng k. x ý t ëng: Sö dông tÝnh chÊt d·y A lµ d·y t¨ng, ta t×m c¸ch thu hÑp nhanh ph¹m vi t×m kiÕm sau mçi lÇn so s¸nh kho¸ víi sè h¹ng ® îc chän. §Ó lµm ®iÒu ®ã, ta chän sè h¹ng aGiua ë "gi÷a d·y" ®Ó so s¸nh víi k, trong ®ã

ª N +1 º Giua = « ». ¬ 2 ¼ Khi ®ã, chØ x¶y ra mét trong ba tr êng hîp sau: NÕu aGiua = k th× Giua lµ chØ sè cÇn t×m. ViÖc t×m kiÕm kÕt thóc. NÕu aGiua > k th× do d·y A lµ d·y ®· ® îc s¾p xÕp nªn viÖc t×m kiÕm tiÕp theo chØ xÐt trªn d·y a1, a2,..., aGiua–1 (ph¹m vi t×m kiÕm míi b»ng kho¶ng mét nöa ph¹m vi t×m kiÕm tr íc ®ã). NÕu aGiua < k th× thùc hiÖn t×m kiÕm trªn d·y aGiua+1, aGiua+2,..., aN. Qu¸ tr×nh trªn sÏ ® îc lÆp l¹i mét sè lÇn cho ®Õn khi hoÆc ®· t×m thÊy kho¸ k trong d·y A hoÆc ph¹m vi t×m kiÕm b»ng rçng. x ThuËt to¸n a) C¸ch liÖt kª BÆíc 1. NhËp N, c¸c sè h¹ng a1, a2,..., aN vµ kho¸ k;

BÆíc 2. Dau m 1, Cuoi m N;

ª Dau + Cuoi º »; 2 ¬ ¼

BÆíc 3. Giua m «

BÆíc 4. NÕu aGiua = k th× th«ng b¸o chØ sè Giua, råi kÕt thóc; BÆíc 5. NÕu aGiua > k th× ®Æt Cuoi = Giua – 1, råi chuyÓn ®Õn b íc 7; BÆíc 6. Dau m Giua + 1; BÆíc 7. NÕu Dau > Cuoi th× th«ng b¸o d·y A kh«ng cã sè h¹ng cã

gi¸ trÞ b»ng k, råi kÕt thóc; BÆíc 8. Quay l¹i b íc 3. Ghi chó: Tuú thuéc aGiua > k hoÆc aGiua < k mµ chØ sè ®Çu hoÆc chØ sè cuèi cña d·y ë bxíc t×m kiÕm tiÕp theo sÏ thay ®æi. §Ó thùc hiÖn ®iÒu ®ã, trong thuËt to¸n chØ sö dông c¸c biÕn nguyªn tx¬ng øng Dau vµ Cuoi cã gi¸ trÞ khëi t¹o Dau = 1 vµ Cuoi = N.

b) S¬ ®å khèi NhËp N vµ a 1, a 2,..., a N; k Dau Giua

m 1; Cuoi m N

[(Dau + Cuoi)/2]

aGiua = k ? §óng

§xa ra Giua råi kÕt thóc

Sai

aGiua > k

§óng

Cuoi

m Giua – 1

Sai Dau

m Giua + 1

Sai Dau>Cuoi? §óng Th«ng b¸o d·y A kh«ng cã sè h¹ng cã gi¸ trÞ b»ng k råi kÕt thóc

D íi ®©y lµ vÝ dô m« pháng viÖc thùc hiÖn thuËt to¸n trªn. k = 21, N =10

k = 25, N =10

9 10

9 21 22 30 31 33

Dau

Cuoi 10 10 7

Giua 5

aGiua 9 30 21

aGiua 9 30 21 22

LÇn 1 duyÖt

ë lÇn duyÖt thø ba th× aGiua = k. VËy chØ sè cÇn t×m lµ i = Giua = 6.

9 10

T¹i lÇn duyÖt thø n¨m Dau > Cuoi nªn kÕt luËn trong d·y A kh«ng cã sè h¹ng nµo cã gi¸ trÞ lµ 25 c¶.

C¸c thuËt ng÷ chÝnh Bµi to¸n; ThuËt to¸n; S¬ ®å khèi; Input; Output; S¾p xÕp b»ng tr¸o ®æi; T×m kiÕm tuÇn tù; T×m kiÕm nhÞ ph©n.

C©u hái vµ bµi tËp 1. H·y ph¸t biÓu mét bµi to¸n vµ chØ râ Input vµ Output cña bµi to¸n ®ã. 2. D·y çc thao t¸c sau: Bzíc 1. Xo¸ b¶ng; Bzíc 2. VÏ ®wêng trßn; Bzíc 3. Quay l¹i bwíc 1. cã ph¶i lµ thuËt to¸n kh«ng? T¹i sao? 3. H·y chØ ra tÝnh dõng cña thuËt to¸n t×m kiÕm tuÇn tù. H·y m« t¶ thuËt to¸n gi¶i çc b i to¸n sau b»ng çch liÖt kª hoÆc b»ng s¬ ®å khèi. 4. Cho N vµ d·y sè a1,..., aN, h·y t×m gi¸ trÞ nhá nhÊt (Min) cña d·y ®ã. 5. T×m nghiÖm cña phw¬ng tr×nh bËc hai tæng qu¸t: ax2 + bx + c = 0. 6. Cho N vµ d·y sè a1,..., aN, h·y s¾p xÕp d·y sè ®ã thµnh d·y sè kh«ng t¨ng (sè h¹ng trwíc lín h¬n hay b»ng sè h¹ng sau). 7. Cho N vµ d·y sè a1,..., aN, h·y cho biÕt cã bao nhiªu sè h¹ng trong d·y cã gi¸ trÞ b»ng 0.

5. Ng«n ng÷ lËp tr×nh Víi çch diÔn t¶ thuËt to¸n b»ng çch liÖt kª hoÆc s¬ ®å khèi, m¸y tÝnh ch a cã kh¶ n¨ng trùc tiÕp thùc hiÖn thuËt to¸n ® îc. Ta cÇn diÔn t¶ thuËt to¸n b»ng mét ng«n ng÷ sao cho m¸y tÝnh cã thÓ thùc hiÖn ® îc. KÕt qu¶ diÔn t¶ thuËt to¸n nh vËy cho ta mét chÆ¬ng tr×nh, ng«n ng÷ ®Ó viÕt ch ¬ng tr×nh ® îc gäi lµ ng«n ng÷ lËp tr×nh. Cã nhiÒu lo¹i ng«n ng÷ lËp tr×nh. Sù kh¸c nhau gi÷a çc lo¹i liªn quan ®Õn ®é phô thuéc cña chóng vµo kiÕn tróc vµ ho¹t ®éng cña m¸y tÝnh. 1. Ng«n ng÷ m¸y

Mçi lo¹i m¸y tÝnh ®Òu cã ng«n ng÷ m¸y cña nã. §ã lµ ng«n ng÷ duy nhÊt ®Ó viÕt ch ¬ng tr×nh mµ m¸y tÝnh trùc tiÕp hiÓu vµ thùc hiÖn ® îc. ViÕt çc ch ¬ng tr×nh b»ng ng«n ng÷ m¸y, ta cã thÓ khai th¸c triÖt ®Ó çc ®Æc ®iÓm phÇn cøng cña m¸y. Mçi ch ¬ng tr×nh viÕt b»ng ng«n ng÷ kh¸c muèn thùc hiÖn trªn m¸y tÝnh ®Òu ph¶i ® îc dÞch ra ng«n ng÷ m¸y b»ng mét ch ¬ng tr×nh dÞch. Çc lÖnh viÕt b»ng ng«n ng÷ m¸y ë d¹ng m· nhÞ ph©n hoÆc ë d¹ng m· hexa. Tuy nhiªn ng«n ng÷ m¸y kh«ng thuËn lîi cho con ng êi trong viÖc viÕt hoÆc hiÓu ch ¬ng tr×nh. Víi ng«n ng÷ m¸y, ta ph¶i nhí mét çch m¸y mãc çc dßng sè kh«ng gîi ý nghÜa cña lÖnh ®ång thêi ph¶i dïng nhiÒu c©u lÖnh ®Ó diÔn t¶ chi tiÕt çc thao t¸c cña thuËt to¸n. §Ó kh¾c phôc nh îc ®iÓm trªn cña ng«n ng÷ m¸y, mét sè ng«n ng÷ lËp tr×nh kh¸c ®· ® îc ph¸t triÓn. 2. Hîp ng÷

So víi ng«n ng÷ m¸y, hîp ng÷ cho phÐp ng êi lËp tr×nh sö dông mét sè tõ (th êng lµ viÕt t¾t c¸c tõ tiÕng Anh) ®Ó thÓ hiÖn c¸c lÖnh cÇn thùc hiÖn. VÝ dô, ®Ó céng gi¸ trÞ chøa trong hai thanh ghi cã tªn lµ AX vµ BX, cã thÓ dïng mét lÖnh cña hîp ng÷ nh sau: ADD AX, BX

trong ®ã ADD (tiÕng Anh cã nghÜa lµ céng) lµ kÝ hiÖu phÐp céng vµ kÕt qu¶ ® îc quy íc ®Æt vµo thanh ghi AX. 45

Mét ch ¬ng tr×nh viÕt b»ng hîp ng÷ ph¶i ® îc dÞch ra ng«n ng÷ m¸y nhê chÆ¬ng tr×nh hîp dÞch tr íc khi cã thÓ thùc hiÖn ® îc trªn m¸y tÝnh. 3. Ng«n ng÷ bËc cao

Hîp ng÷ lµ mét ng«n ng÷ ®· thuËn lîi h¬n cho çc nhµ lËp tr×nh chuyªn nghiÖp nh ng vÉn ch a thËt thÝch hîp víi ®«ng ®¶o ng êi lËp tr×nh. Tõ ®Çu thËp kØ n¨m m ¬i cña thÕ kØ XX, ng êi ta ®· x©y dùng nh÷ng ng«n ng÷ lËp tr×nh bËc cao, trong ®ã çc c©u lÖnh ® îc viÕt gÇn víi ng«n ng÷ tù nhiªn h¬n, cã tÝnh ®éc lËp cao, Ýt phô thuéc vµo çc lo¹i m¸y cô thÓ. Còng nh ®èi víi hîp ng÷, mçi ng«n ng÷ lËp tr×nh bËc cao ®Òu cÇn cã mét chÆ¬ng tr×nh dÞch ®Ó dÞch nh÷ng ch ¬ng tr×nh viÕt b»ng ng«n ng÷ nµy sang ng«n ng÷ m¸y. Ng«n ng÷ bËc cao ®Çu tiªn lµ ng«n ng÷ FORTRAN (FORmula TRANslator) cña h·ng m¸y tÝnh IBM, ra ®êi n¨m 1954. TiÕp theo lµ COBOL (COmmon Business-Oriented Language) ra ®êi n¨m 1959, sau ®ã mét n¨m lµ Algol 60 vµ n¨m n¨m sau lµ BASIC (Beginner's All-purpose Symbolic Instruction Code). HiÖn nay cã rÊt nhiÒu ng«n ng÷ lËp tr×nh bËc cao ® îc sö dông nh PASCAL, C, C++, Java,... víi çc phiªn b¶n kh¸c nhau. Çc thuËt ng÷ chÝnh Ng«n ng÷ m¸y; Hîp ng÷; Ng«n ng÷ bËc cao; Chx¬ng tr×nh dÞch.

C©u hái vµ bµi tËp 1. Em hiÓu ng«n ng÷ lËp tr×nh lµ g×? 2. Chw¬ng tr×nh dÞch dïng ®Ó lµm g×? 3. V× sao ph¶i ph¸t triÓn c¸c ng«n ng÷ bËc cao?

6. Gi¶i b i to¸n trªn m¸y tÝnh Häc sö dông m¸y tÝnh thùc chÊt lµ häc c¸ch giao cho m¸y tÝnh viÖc mµ ta muèn nã lµm. Kh¶ n¨ng khai th¸c m¸y tÝnh phô thuéc rÊt nhiÒu vµo sù hiÓu biÕt cña ng êi dïng. ViÖc gi¶i bµi to¸n trªn m¸y tÝnh th êng ® îc tiÕn hµnh qua c¸c b íc sau: BÆíc 1. X¸c ®Þnh bµi to¸n; BÆíc 2. Lùa chän hoÆc thiÕt kÕ thuËt to¸n; BÆíc 3. ViÕt ch ¬ng tr×nh; BÆíc 4. HiÖu chØnh; BÆíc 5. ViÕt tµi liÖu.

1. X¸c ®Þnh bµi to¸n

Nh ®· tr×nh bµy, mçi bµi to¸n ® îc ®Æc t¶ bëi hai thµnh phÇn: Input vµ Output. ViÖc x¸c ®Þnh bµi to¸n chÝnh lµ x¸c ®Þnh râ hai thµnh phÇn nµy vµ mèi quan hÖ gi÷a chóng. Çc th«ng tin ®ã cÇn ® îc nghiªn cøu cÈn thËn ®Ó cã thÓ lùa chän thuËt to¸n, çch thÓ hiÖn çc ®¹i l îng ®· cho, çc ®¹i l îng ph¸t sinh trong qu¸ tr×nh gi¶i bµi to¸n vµ ng«n ng÷ lËp tr×nh thÝch hîp. VÝ dô, trong mét bµi to¸n tin häc khi ®Ò cËp ®Õn mét sè nguyªn d ¬ng N, lµ tuæi cña mét ng êi, cã thÓ chØ râ ph¹m vi gi¸ trÞ cña N tõ 1 ®Õn 150, ®Ó lùa chän çch thÓ hiÖn N b»ng kiÓu d÷ liÖu thÝch hîp. 2. Lùa chän hoÆc thiÕt kÕ thuËt to¸n a) Lùa chän thuËt to¸n

B íc lùa chän hoÆc thiÕt kÕ thuËt to¸n lµ b íc quan träng nhÊt ®Ó gi¶i mét bµi to¸n. Mçi thuËt to¸n chØ gi¶i mét bµi to¸n nµo ®ã, nh ng cã thÓ cã nhiÒu thuËt to¸n kh¸c nhau cïng gi¶i mét bµi to¸n. CÇn thiÕt kÕ hoÆc chän mét thuËt to¸n phï hîp ®· cã ®Ó gi¶i bµi to¸n cho tr íc. 47

Khi thiÕt kÕ hoÆc lùa chän thuËt to¸n ng êi ta th êng quan t©m ®Õn c¸c tµi nguyªn nh thêi gian thùc hiÖn, sè l îng « nhí,... Trong c¸c lo¹i tµi nguyªn, ng êi ta quan t©m nhiÒu nhÊt ®Õn thêi gian v× ®ã lµ d¹ng tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o ® îc. VÝ dô, víi bµi to¸n t×m kiÕm, nÕu d·y ®· cho lµ d·y ®· s¾p xÕp th× dÔ thÊy thuËt to¸n t×m kiÕm nhÞ ph©n cÇn Ýt thao t¸c h¬n nhiÒu so víi thuËt to¸n t×m kiÕm tuÇn tù. V× thÕ nã cÇn Ýt thêi gian thùc hiÖn h¬n. Mét tiªu chÝ kh¸c ® îc rÊt nhiÒu ng êi quan t©m lµ cÇn thiÕt kÕ hoÆc lùa chän thuËt to¸n sao cho viÖc viÕt ch ¬ng tr×nh cho thuËt to¸n ®ã Ýt phøc t¹p. Khi thiÕt kÕ hoÆc lùa chän thuËt to¸n ®Ó gi¶i mét bµi to¸n cô thÓ cÇn c¨n cø vµo l îng tµi nguyªn mµ thuËt to¸n ®ßi hái vµ l îng tµi nguyªn thùc tÕ cho phÐp. b) DiÔn t¶ thuËt to¸n

ViÖc diÔn t¶ mét thuËt to¸n ®· ® îc tr×nh bµy ë 4. D íi ®©y ta xÐt thªm mét vÝ dô kh¸c. VÝ dô. T×m íc chung lín nhÊt (sCLN) cña hai sè nguyªn d ¬ng M vµ N.

x X¸c ®Þnh bµi to¸n Input: Cho M, N; Output: ¦CLN(M, N). x ý t ëng: Sö dông nh÷ng ®iÒu ®· biÕt sau: NÕu M = N th× gi¸ trÞ chung ®ã lµ ¦CLN cña M vµ N; NÕu M < N th× ¦CLN(M, N) = ¦CLN(M, N M); NÕu M > N th× ¦CLN(M, N) = ¦CLN(M N, N). x ThuËt to¸n C¸ch liÖt kª BÆíc 1. NhËp M, N; BÆíc 2. NÕu M = N th× lÊy gi¸ trÞ chung nµy lµm ¦CLN råi chuyÓn

®Õn b íc 5; BÆíc 3. NÕu M > N th× M m M N råi quay l¹i b íc 2; BÆíc 4. N m N M råi quay l¹i b íc 2; BÆíc 5. § a ra kÕt qu¶ ¦CLN råi kÕt thóc.

S¬ ®å khèi NhËp M vµ N

M=N?

Sai

§óng §xa ra M råi kÕt thóc

M>N?

Sai

NmN–M

§óng MmM–N

Sau ®©y lµ hai vÝ dô m« pháng viÖc thùc hiÖn thuËt to¸n trªn.

a) ¦CLN(25, 10) = 5

b) ¦CLN(17, 13) = 1

3. ViÕt chy¬ng tr×nh

ViÖc viÕt ch ¬ng tr×nh lµ tæng hîp gi÷a viÖc lùa chän c¸ch tæ chøc d÷ liÖu vµ sö dông ng«n ng÷ lËp tr×nh ®Ó diÔn ®¹t ®óng thuËt to¸n. Khi viÕt ch ¬ng tr×nh ta nªn chän mét ng«n ng÷ lËp tr×nh hoÆc mét phÇn mÒm chuyªn dông thÝch hîp víi thuËt to¸n. ViÕt ch ¬ng tr×nh trong ng«n ng÷ nµo th× cÇn ph¶i tu©n theo ®óng quy ®Þnh ng÷ ph¸p cña ng«n ng÷ ®ã. Ch ¬ng tr×nh dÞch chØ cã thÓ ph¸t hiÖn vµ th«ng b¸o c¸c lçi vÒ mÆt ng÷ ph¸p. 4. HiÖu chØnh

Sau khi ® îc viÕt xong, ch ¬ng tr×nh vÉn cßn cã thÓ cã nhiÒu lçi kh¸c ch a ph¸t hiÖn ® îc nªn cã thÓ kh«ng cho kÕt qu¶ ®óng. V× vËy, cÇn ph¶i thö ch ¬ng tr×nh b»ng çch thùc hiÖn nã víi mét sè bé Input tiªu biÓu phô thuéc vµo ®Æc thï cña bµi to¸n vµ b»ng çch nµo ®ã ta ®· biÕt tr íc Output. Çc bé Input vµ Output t ¬ng øng nµy ® îc gäi lµ çc Test. NÕu cã sai sãt, ta ph¶i söa ch ¬ng tr×nh råi thö l¹i. Qu¸ tr×nh nµy ® îc gäi lµ hiÖu chØnh. NÕu kÕt qu¶ hiÖu chØnh cho thÊy ng«n ng÷ lËp tr×nh hoÆc thuËt to¸n kh«ng phï hîp, thËm chÝ ta ph¶i quay l¹i lùa chän hay thiÕt kÕ thuËt to¸n. VÝ dô, ®Ó kiÓm chøng tÝnh ®óng ®¾n cña ch ¬ng tr×nh gi¶i ph ¬ng tr×nh bËc hai ax2 + bx + c = 0, ta cã thÓ sö dông ba bé Input nh sau: x BiÖt sè ' > 0: a = 1, b = 5, c = 6 (ch ¬ng tr×nh ® a ra hai nghiÖm); x BiÖt sè ' = 0: a = 1, b = 4, c = 4 (ch ¬ng tr×nh ® a ra mét nghiÖm); x BiÖt sè ' < 0: a = 1, b = 4, c = 8 (ch ¬ng tr×nh th«ng b¸o ph ¬ng tr×nh v« nghiÖm). 5. ViÕt tµi liÖu

Tµi liÖu ph¶i m« t¶ bµi to¸n, thuËt to¸n, thiÕt kÕ ch ¬ng tr×nh, kÕt qu¶ thö nghiÖm vµ h íng dÉn sö dông. Tµi liÖu nµy rÊt cã Ých cho ng êi sö dông ch ¬ng tr×nh vµ cho viÖc ®Ò xuÊt nh÷ng kh¶ n¨ng hoµn thiÖn thªm. C¸c b íc trªn cã thÓ lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn cho ®Õn khi ta cho r»ng ch ¬ng tr×nh ®· lµm viÖc ®óng ®¾n vµ hiÖu qu¶. 50

C¸c thuËt ng÷ chÝnh Tµi nguyªn; ViÕt chx¬ng tr×nh; HiÖu chØnh; ViÕt tµi liÖu.

C©u hái vµ bµi tËp 1. H·y nªu tiªu chuÈn lùa chän thuËt to¸n. 2. H·y nªu néi dung vµ môc ®Ých cña bwíc hiÖu chØnh khi gi¶i bµi to¸n trªn m¸y tÝnh. 3. H·y viÕt thuËt to¸n gi¶i phw¬ng tr×nh ax + b = 0 vµ ®Ò xuÊt c¸c Test tiªu biÓu.

7. PhÇn mÒm m¸y tÝnh S¶n phÈm chÝnh thu ® îc sau khi thùc hiÖn c¸c b íc gi¶i bµi to¸n tr×nh bµy trong 6 sÏ lµ c¸ch tæ chøc d÷ liÖu, ch ¬ng tr×nh vµ tµi liÖu. Ch ¬ng tr×nh ®ã cã thÓ dïng ®Ó gi¶i bµi to¸n víi nhiÒu bé Input kh¸c nhau. Mét ch ¬ng tr×nh nh vËy cã thÓ xem lµ mét phÇn mÒm m¸y tÝnh. Sau ®©y ta giíi thiÖu mét sè lo¹i phÇn mÒm. 1. PhÇn mÒm hÖ thèng

Cã nh÷ng ch ¬ng tr×nh cung cÊp çc dÞch vô theo yªu cÇu cña çc ch ¬ng tr×nh kh¸c trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña m¸y. Nh÷ng ch ¬ng tr×nh nh vËy t¹o m«i tr êng lµm viÖc cho çc phÇn mÒm kh¸c vµ ® îc gäi lµ phÇn mÒm hÖ thèng. VÝ dô, hÖ ®iÒu hµnh cã chøc n¨ng ®iÒu hµnh toµn bé ho¹t ®éng cña m¸y tÝnh trong suèt qu¸ tr×nh lµm viÖc. §ã lµ phÇn mÒm hÖ thèng quan träng nhÊt. 2. PhÇn mÒm øng dông

RÊt nhiÒu phÇn mÒm m¸y tÝnh ® îc ph¸t triÓn ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng viÖc th êng gÆp nh so¹n th¶o v¨n b¶n, xö lÝ ¶nh, trß ch¬i, qu¶n lÝ häc sinh, lËp thêi 51

kho¸ biÓu, qu¶n lÝ chi tiªu ç nh©n,... Nh÷ng phÇn mÒm nh thÕ ® îc gäi lµ çc phÇn mÒm øng dông. Cã nh÷ng phÇn mÒm øng dông ® îc ph¸t triÓn theo ®¬n ®Æt hµng riªng cã tÝnh ®Æc thï cña mét ç nh©n hay tæ chøc, vÝ dô phÇn mÒm qu¶n lÝ tiÒn ®iÖn tho¹i cña b u ®iÖn, phÇn mÒm kÕ to¸n, qu¶n lÝ kh¸ch hµng cña mét c«ng ti,... Cã nh÷ng phÇn mÒm ® îc thiÕt kÕ dùa trªn nh÷ng yªu cÇu chung cña rÊt nhiÒu ng êi chø kh«ng ph¶i cña mét ng êi hay mét tæ chøc cô thÓ nµo. VÝ dô, çc phÇn mÒm so¹n th¶o v¨n b¶n (nh Microsoft Word, WordPerfect,…), phÇn mÒm duyÖt trang web trªn Internet (nh Internet Explorer, Netscape Navigator,...), phÇn mÒm thiÕt kÕ b¶n vÏ (AutoCad,…), phÇn mÒm nghe nh¹c hay xem phim trªn ®Üa CD (nh Jet Audio hay Mpeg Player,...). §Ó hç trî cho viÖc lµm ra çc s¶n phÈm phÇn mÒm, ng êi ta l¹i dïng chÝnh çc phÇn mÒm kh¸c, chóng ® îc gäi lµ phÇn mÒm c«ng cô, vÝ dô çc phÇn mÒm hç trî tæ chøc d÷ liÖu, ph¸t hiÖn lçi lËp tr×nh vµ söa lçi (debugger),... Cã mét lo¹i phÇn mÒm øng dông, ® îc gäi lµ çc phÇn mÒm tiÖn Ých, gióp ta lµm viÖc víi m¸y tÝnh thuËn lîi h¬n, vÝ dô çc phÇn mÒm sao chÐp d÷ liÖu, söa ch÷a ®Üa háng, t×m vµ diÖt virus,... Çc thuËt ng÷ chÝnh PhÇn mÒm m¸y tÝnh; PhÇn mÒm hÖ thèng; PhÇn mÒm øng dông.

C©u hái vµ bµi tËp 1. Theo em, cã thÓ thùc hiÖn mét phÇn mÒm øng dông mµ kh«ng cÇn hÖ ®iÒu hµnh ®wîc kh«ng? 2. H·y nªu tªn mét phÇn mÒm mµ em biÕt. PhÇn mÒm ®ã dïng ®Ó lµm g× vµ nã thuéc lo¹i nµo?

8. Nh÷ng øng dông cña tin häc Môc tiªu cña tin häc lµ khai th¸c th«ng tin cã hiÖu qu¶ nhÊt phôc vô cho mäi mÆt ho¹t ®éng cña con ng êi. Do ®ã ë bÊt k× lÜnh vùc ho¹t ®éng nµo cÇn xö lÝ th«ng tin th× ë ®ã tin häc ®Òu cã thÓ ph¸t huy t¸c dông.

1. Gi¶i çc bµi to¸n khoa häc kÜ thuËt Çc bµi to¸n ph¸t sinh tõ çc lÜnh vùc thiÕt kÕ kÜ thuËt, xö lÝ çc sè liÖu thùc nghiÖm,... th êng dÉn ®Õn nh÷ng khèi l îng rÊt lín çc tÝnh to¸n sè. NÕu kh«ng dïng m¸y tÝnh ta kh«ng thÓ thùc hiÖn ® îc çc tÝnh to¸n ®ã trong ph¹m vi thêi gian cho phÐp. Nhê m¸y tÝnh, nhµ thiÕt kÕ kh«ng nh÷ng cã thÓ tÝnh ® îc nhiÒu ph ¬ng ¸n mµ cßn thÓ hiÖn ® îc çc ph ¬ng ¸n ®ã mét çch trùc quan trªn mµn h×nh hoÆc in ra giÊy. Do vËy, qu¸ tr×nh thiÕt kÕ trë nªn nhanh h¬n, hoµn thiÖn h¬n vµ chi phÝ thÊp h¬n.

H×nh 23. ThiÕt kÕ « t« trªn m¸y tÝnh

2. Hç trî viÖc qu¶n lÝ Cã thÓ nãi r»ng bÊt k× ho¹t ®éng cã tæ chøc nµo cña con ng êi còng cÇn ® îc qu¶n lÝ. Çc ho¹t ®éng qu¶n lÝ cã mét ®Æc ®iÓm chung lµ ph¶i xö lÝ mét l îng lín th«ng tin vµ th«ng tin ®ã th êng rÊt ®a d¹ng. Çc phÇn mÒm chuyªn dông nh çc b¶ng tÝnh ®iÖn tö (Microsoft Excel, Quattro,...), çc hÖ qu¶n trÞ d÷ liÖu (Foxpro, Microsoft Access, Oracle, SQL Server,...) ®· trî gióp ®¾c lùc cho con ng êi trong lÜnh vùc nµy. Con ng êi sÏ ra quyÕt ®Þnh dùa trªn çc th«ng tin nhËn ® îc sau khi çc phÇn mÒm nµy ®· xö lÝ. 53

H×nh 24. Qu¶n lÝ d÷ liÖu b»ng m¸y tÝnh

Mét quy tr×nh øng dông tin häc ®Ó qu¶n lÝ th êng gåm çc b íc sau: x Tæ chøc l u tr÷ çc hå s¬, chøng tõ trªn m¸y, bao gåm c¶ viÖc s¾p xÕp chóng mét çch hîp lÝ ®Ó tiÖn dïng; x X©y dùng çc ch ¬ng tr×nh tiÖn dông lµm çc viÖc nh cËp nhËt (bæ sung, söa ch÷a, lo¹i bá,...) çc hå s¬; x Khai th¸c th«ng tin theo çc yªu cÇu kh¸c nhau: t×m kiÕm, thèng kª, in çc biÓu b¶ng,...

3. Tù ®éng ho¸ vµ ®iÒu khiÓn Víi sù trî gióp cña m¸y tÝnh, con ng êi cã ® îc nh÷ng quy tr×nh c«ng nghÖ tù ®éng ho¸ linh ho¹t, chuÈn x¸c, chi phÝ thÊp, hiÖu qu¶ vµ ®a d¹ng. Mét vÝ dô ®iÓn h×nh: con ng êi kh«ng thÓ phãng ® îc c¸c vÖ tinh nh©n t¹o hay bay lªn vò trô nÕu kh«ng cã sù trî gióp cña c¸c hÖ thèng m¸y tÝnh. 4. TruyÒn th«ng

H×nh 25.T u vò trô con thoi

Tin häc ®· gãp phÇn kh«ng nhá ®Ó ®æi míi çc dÞch vô cña kÜ thuËt truyÒn th«ng. Ngµy nay, mét xu h íng tÊt yÕu ®ang diÔn ra lµ sù liªn kÕt gi÷a m¹ng truyÒn th«ng vµ çc m¹ng m¸y tÝnh. Çc gi¶i ph¸p tin häc cïng víi nh÷ng c«ng nghÖ truyÒn th«ng hiÖn ®¹i ®· t¹o ra ® îc m¹ng m¸y tÝnh toµn cÇu Internet, nhê ®ã ph¸t triÓn nhiÒu dÞch vô 54

tiÖn lîi, ®a d¹ng nh th ¬ng m¹i ®iÖn tö (E-commerce), ®µo t¹o ®iÖn tö (E-learning), chÝnh phñ ®iÖn tö (E-government),... vµ t¹o kh¶ n¨ng dÔ dµng truy cËp kho tµi nguyªn tri thøc cña nh©n lo¹i. 5. So¹n th¶o, in Ên, lyu tr÷, v¨n phßng

Víi sù trî gióp cña çc ch ¬ng tr×nh so¹n th¶o vµ xö lÝ v¨n b¶n, xö lÝ ¶nh, çc ph ¬ng tiÖn in g¾n víi m¸y tÝnh, tin häc ®· t¹o cho viÖc biªn so¹n çc v¨n b¶n hµnh chÝnh, lËp kÕ ho¹ch c«ng t¸c, lu©n chuyÓn v¨n th , c«ng nghiÖp in Ên,... mét bé mÆt hoµn toµn míi. Çc kh¸i niÖm míi nh v¨n phßng ®iÖn tö, xuÊt b¶n ®iÖn tö,... ngµy cµng trë nªn quen thuéc. 6. TrÝ tuÖ nh©n t¹o

§©y lµ mét lÜnh vùc ®Çy triÓn väng cña tin häc. Môc tiªu cña h íng nghiªn cøu nµy lµ thiÕt kÕ çc m¸y cã thÓ ®¶m ® ¬ng mét sè ho¹t ®éng thuéc lÜnh vùc trÝ tuÖ cña con ng êi hoÆc nh÷ng ho¹t ®éng ®Æc thï cña con ng êi (nh hiÓu ng«n ng÷ tù nhiªn d íi d¹ng v¨n b¶n viÕt tay, nghe vµ hiÓu tiÕng nãi,...). Çc thµnh tùu ®¹t ® îc dï cßn rÊt khiªm tèn nh ng còng ®· g©y nh÷ng Ên t îng rÊt m¹nh. M¸y tÝnh cã thÓ gióp con ng êi tÝnh ®Õn çc yÕu tè, t×nh huèng liªn quan ®Õn mét c«ng viÖc nµo ®ã, cÇn quyÕt ®Þnh nªn tiÕn hµnh nh thÕ nµo, b»ng çch xem xÐt çc kh¶ n¨ng vµ ® a ra mét sè ph ¬ng ¸n cã thÓ lùa chän t ¬ng ®èi tèt víi nh÷ng lÝ gi¶i kÌm theo.

H×nh 26. Ng|êi m¸y ASIMO

Mét sè m¸y phiªn dÞch, m¸y chÈn ®o¸n bÖnh, hÖ nhËn d¹ng ch÷ viÕt, tiÕng nãi, h×nh ¶nh,... dï míi dïng thö nghiÖm ®· thu ® îc nhiÒu kÕt qu¶ høa hÑn. Tuy nhiªn cÇn l u ý r»ng, m¸y tÝnh kh«ng thÓ quyÕt ®Þnh thay cho con ng êi. M¸y chØ ® a ra nh÷ng ph ¬ng ¸n cã thÓ cã vµ con ng êi sÏ quyÕt ®Þnh sù lùa chän ph ¬ng ¸n thÝch hîp. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhiÒu lo¹i r« bèt (ng êi m¸y) ® îc chÕ t¹o nh»m hç trî con ng êi trong nhiÒu lÜnh vùc s¶n xuÊt vµ nghiªn cøu khoa häc. 55

7. Gi¸o dôc

ViÖc häc tËp sÏ cã hiÖu qu¶ h¬n nÕu nã ® îc g¾n liÒn víi thùc tiÔn sinh ®éng. Tuy nhiªn, ®iÒu ®ã kh«ng ph¶i lóc nµo còng thùc hiÖn ® îc. B»ng çch ¸p dông çc thµnh tùu cña tin häc, ta cã thÓ thiÕt kÕ ® îc nhiÒu thiÕt bÞ hç trî cho viÖc häc tËp, lµm cho viÖc d¹y vµ häc sinh ®éng h¬n, g©y høng thó cho ng êi häc. Nh÷ng phÇn mÒm d¹y häc ®· ® îc thiÕt kÕ lµm cho ng êi häc cã thÓ tù häc hoÆc cho phÐp gi¸o viªn cã thÓ sö dông çc ph ¬ng ph¸p gi¶ng d¹y thÝch hîp víi tõng ®èi t îng häc.

H×nh 27. § o t¹o truyÒn thèng

ViÖc häc cßn cã thÓ thùc hiÖn th«ng qua Internet. C¸c h×nh thøc ®µo t¹o tõ xa qua m¹ng m¸y tÝnh ngµy cµng ® îc phæ biÕn trªn quy m« toµn cÇu.

H×nh 28. § o t¹o qua m¹ng

8. Gi¶i trÝ Ng êi dïng cã thÓ sö dông phÇn mÒm m¸y tÝnh ®Ó ch¬i trß ch¬i, xem phim ¶nh, nghe nh¹c, häc nh¹c, häc vÏ,... C¸c phÇn mÒm nµy, cïng víi c¸c phÇn mÒm xö lÝ h×nh ¶nh, ©m thanh t¹o cho con ng êi nhiÒu ph ¬ng tiÖn gi¶i trÝ míi, phong phó.

H×nh 29. Gi¶i trÝ b»ng m¸y tÝnh ®iÖn tö

C¸c thuËt ng÷ chÝnh Bµi to¸n khoa häc kÜ thuËt; Bµi to¸n qu¶n lÝ; TruyÒn th«ng; TrÝ tuÖ nh©n t¹o; PhÇn mÒm gi¶i trÝ; §µo t¹o qua m¹ng.

C©u hái vµ bµi tËp 1. H·y kÓ mét sè øng dông cña tin häc. 2. H·y cho biÕt c¸c øng dông cña tin häc ë trwêng em. 3. Theo em cã lÜnh vùc nµo mµ tin häc khã cã thÓ øng dông ®wîc? 4. H·y kÓ tªn mét sè phÇn mÒm gi¶i trÝ mµ em thÝch. V× sao?

9. Tin häc v x· héi 1. ¶nh hyëng cña tin häc ®èi víi sù ph¸t triÓn cña x· héi HiÖn nay, çc thµnh tùu cña tin häc ® îc ¸p dông ë hÇu hÕt çc lÜnh vùc ho¹t ®éng cña x· héi vµ ®em l¹i nhiÒu hiÖu qu¶ to lín. Mèi quan hÖ t ¬ng t¸c gi÷a çc nhu cÇu cña x· héi ngµy cµng ®a d¹ng vµ nh÷ng tiÕn bé cña khoa häc kÜ thuËt ®· dÉn ®Õn sù ph¸t triÓn nh vò b·o cña tin häc. Ai kh«ng theo dâi th êng xuyªn çc th«ng tin liªn quan ®Õn lÜnh vùc nµy sÏ c¶m thÊy bÞ l¹c hËu. Sù ph¸t triÓn cña tin häc lµm cho x· héi cã nhiÒu nhËn thøc míi vÒ çch tæ chøc çc ho¹t ®éng. NhiÒu quèc gia ý thøc ® îc rÊt râ tÇm quan träng cña tin häc vµ cã nh÷ng ®Çu t lín cho lÜnh vùc nµy, ®Æc biÖt trong gi¸o dôc n©ng cao d©n trÝ vÒ tin häc vµ ®µo t¹o nguån nh©n lùc cã chÊt l îng cao. Lµ mét n íc ®ang ph¸t triÓn, trong qu¸ tr×nh x©y dùng vµ ph¸t triÓn tin häc, ViÖt Nam gÆp kh«ng Ýt th¸ch thøc nh ng còng cã nhiÒu thuËn lîi. §Ó ph¸t triÓn tin häc cÇn cã hai ®iÒu kiÖn quan träng: mét x· héi cã tæ chøc trªn c¬ së ph¸p lÝ chÆt chÏ vµ mét ®éi ngò lao ®éng cã trÝ tuÖ. Ng êi ViÖt Nam cã nhiÒu tè chÊt thÝch hîp víi ngµnh khoa häc nµy, v× thÕ chóng ta hi väng cã thÓ sím hoµ nhËp víi khu vùc vµ thÕ giíi. Nh ng thÕ nµo lµ ph¸t triÓn ngµnh Tin häc? Ta kh«ng nªn ®ång nhÊt viÖc sö dông trong ph¹m vi réng çc thµnh tùu cña tin häc víi viÖc cã mét nÒn tin häc ph¸t triÓn. NÕu viÖc sö dông çc thµnh tùu tin häc chØ dõng ë møc dïng çc phÇn mÒm nh hµng ho¸ th× ®ã chØ lµ møc tiªu dïng. NÒn tin häc cña mét quèc gia ® îc xem lµ ph¸t triÓn nÕu nã ®ãng gãp ® îc phÇn ®¸ng kÓ vµo nÒn kinh tÕ quèc d©n vµ vµo kho tµng tri thøc chung cña thÕ giíi.

2. X· héi tin häc ho¸ Çc mÆt ho¹t ®éng chÝnh cña x· héi nh : s¶n xuÊt hµng ho¸, qu¶n lÝ, gi¸o dôc vµ ®µo t¹o, ®¶m b¶o ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn trong thêi ®¹i tin häc ho¸ sÏ ® îc ®iÒu hµnh víi sù hç trî cña çc m¹ng m¸y tÝnh kÕt nèi çc hÖ thèng th«ng tin lín, liªn kÕt çc vïng l·nh thæ cña mét quèc gia vµ gi÷a çc quèc gia víi nhau,... 58

B»ng çc ph ¬ng tiÖn giao l u th«ng tin hiÖn ®¹i, çc giao dÞch "mÆt ®èi mÆt" sÏ Ýt dÇn nh ng con ng êi vÉn cã thÓ phèi hîp çc ho¹t ®éng víi nhau mét çch hiÖu qu¶ h¬n, tiÕt kiÖm ® îc nhiÒu thêi gian ®Ó dµnh cho çc ho¹t ®éng s¸ng t¹o vµ nghØ ng¬i. Cã thÓ nghÜ ®Õn çc viÔn c¶nh nh : c¬ quan kh«ng cÇn trô së v× çc çn bé cã thÓ lµm viÖc ë nhµ, giao dÞch, phèi hîp c«ng viÖc qua m¹ng m¸y tÝnh; häc t¹i nhµ qua m¹ng cã cµi ®Æt çc ch ¬ng tr×nh phôc vô viÖc tù häc, tù ®¸nh gi¸; çc ho¹t ®éng mua b¸n sÏ thùc hiÖn qua m¹ng;... Cïng víi viÖc ph¸t triÓn çc ph ¬ng tiÖn kÜ thuËt hiÖn ®¹i cã hµm l îng tin häc ngµy cµng cao, n¨ng suÊt lao ®éng ® îc n©ng cao râ rÖt. Lao ®éng ch©n tay sÏ ® îc bít dÇn vµ con ng êi sÏ tËp trung chñ yÕu vµo lao ®éng trÝ ãc ®Ó kh«ng ngõng n©ng cao hiÖu qu¶ trong mäi c«ng viÖc. Çc thÕ hÖ r« bèt víi nhiÒu lo¹i dµnh cho çc ngµnh nghÒ kh¸c nhau sÏ ® îc dïng phæ biÕn. §Æc biÖt, chóng cã thÓ thay thÕ con ng êi trong nh÷ng m«i tr êng lµm viÖc nguy hiÓm nh trong lßng ®Êt, d íi n íc s©u, trªn cao, nh÷ng n¬i cã ®iÒu kiÖn khÝ hËu, nhiÖt ®é kh¾c nghiÖt qu¸ søc chÞu ®ùng cña con ng êi. RÊt nhiÒu thiÕt bÞ dïng cho môc ®Ých sinh ho¹t vµ gi¶i trÝ nh m¸y giÆt, m¸y ®iÒu hoµ, çc thiÕt bÞ ©m thanh,... ho¹t ®éng theo çc ch ¬ng tr×nh ®iÒu khiÓn ®· vµ ®ang n©ng cao chÊt l îng cuéc sèng cho con ng êi.

3. V¨n ho¸ vµ ph¸p luËt trong x· héi tin häc ho¸ Trong x· héi tin häc ho¸, çc ho¹t ®éng cña x· héi dùa trªn çc dßng th«ng tin l u chuyÓn trong mét hÖ thèng tin häc cã quy m« toµn thÕ giíi. Sèng trong x· héi nh vËy con ng êi ph¶i cã ý thøc b¶o vÖ th«ng tin v× ®ã lµ tµi s¶n chung cña mäi ng êi. Nh÷ng hµnh ®éng v« ý thøc do thiÕu hiÓu biÕt hoÆc cè ý lµm ¶nh h ëng ®Õn ho¹t ®éng b×nh th êng cña hÖ thèng ®Òu lµ ph¹m téi. Ch¼ng h¹n, nh÷ng hµnh ®éng nh truy cËp mét çch bÊt hîp ph¸p çc nguån th«ng tin, ph¸ ho¹i th«ng tin trªn m¹ng cña çc c¬ quan, vi ph¹m quyÒn së h÷u th«ng tin, tung virus vµo m¹ng,... ®Òu lµ ph¹m ph¸p. ViÖc gi¸o dôc, ®µo t¹o nh÷ng thÕ hÖ míi ®¸p øng ® îc nh÷ng yªu cÇu ngµy cµng cao vÒ phong çch sèng, lµm viÖc mét çch khoa häc, cã tæ chøc, tr×nh ®é kiÕn thøc v÷ng vµng vµ kh¶ n¨ng thùc hµnh tèt lµ nhiÖm vô quan träng cña toµn x· héi. 59

§Ó b¶o vÖ lîi Ých chung, x· héi ph¶i cã nh÷ng quy ®Þnh, nh÷ng ®iÒu luËt ®Ó b¶o vÖ th«ng tin vµ ®Ó xö lÝ çc téi ph¹m liªn quan ®Õn viÖc ph¸ ho¹i th«ng tin ë çc møc ®é kh¸c nhau. VÒ lÜnh vùc nµy n íc ta ®· cã nh÷ng v¨n b¶n ph¸p lÝ nh luËt Giao dÞch Th ¬ng m¹i §iÖn tö ® îc Quèc héi th«ng qua trong k× häp th¸ng 12 n¨m 2005. Tr íc ®ã, ngµy 13/1/2000 Quèc héi ®· ban hµnh mét sè ®iÒu luËt chèng téi ph¹m tin häc trong bé luËt h×nh sù. ChÝnh phñ ®· cã nh÷ng gi¶i ph¸p thùc tÕ ®Ó ng¨n chÆn nh÷ng hµnh vi lîi dông Internet x©m h¹i an ninh, kinh tÕ quèc gia vµ truyÒn b¸ v¨n ho¸ phÈm ®éc h¹i. Çc thuËt ng÷ chÝnh X· héi tin häc ho¸; Ph¸p luËt trong x· héi tin häc ho¸; Giao dÞch thx¬ng m¹i ®iÖn tö.

C©u hái vµ bµi tËp 1. NÕu cã ®iÒu kiÖn, em muèn øng dông tin häc vµo cuéc sèng gia ®×nh em nhw thÕ nµo? 2. Em thÝch häc qua m¹ng hay häc trªn líp cã thÇy vµ b¹n? T¹i sao? 3. Em suy nghÜ g× vÒ tr¸ch nhiÖm cña thÕ hÖ c¸c em ®èi víi sù ph¸t triÓn tin häc cña nwíc ta?

10. Kh¸i niÖm vÒ hÖ ®iÒu h nh 1. Kh¸i niÖm hÖ ®iÒu hµnh (Operating System) HÖ ®iÒu hµnh lµ tËp hîp çc chÆ¬ng tr×nh ®Æîc tæ chøc thµnh mét hÖ thèng víi nhiÖm vô ®¶m b¶o tÆ¬ng t¸c gi÷a ngÆêi dïng víi m¸y tÝnh, cung cÊp çc phÆ¬ng tiÖn vµ dÞch vô ®Ó ®iÒu phèi viÖc thùc hiÖn çc chÆ¬ng tr×nh, qu¶n lÝ chÆt chÏ çc tµi nguyªn cña m¸y, tæ chøc khai th¸c chóng mét çch thuËn tiÖn vµ tèi Æu. HÖ ®iÒu hµnh ®ãng vai trß cÇu nèi gi÷a thiÕt bÞ víi ng êi dïng vµ gi÷a thiÕt bÞ víi çc ch ¬ng tr×nh thùc hiÖn trªn m¸y. HÖ ®iÒu hµnh cïng víi çc thiÕt bÞ kÜ thuËt (m¸y tÝnh vµ çc thiÕt bÞ ngo¹i vi) t¹o thµnh mét hÖ thèng. HÖ ®iÒu hµnh th êng ® îc l u tr÷ d íi d¹ng çc m«®un ®éc lËp trªn bé nhí ngoµi (trªn ®Üa cøng, ®Üa mÒm, ®Üa CD,...). Mét sè hÖ ®iÒu hµnh phæ biÕn: x MS-DOS: § îc sö dông réng r·i vµo nh÷ng n¨m t¸m m ¬i cña thÕ kØ XX. x Windows: XuÊt hiÖn vµo nh÷ng n¨m chÝn m ¬i cña thÕ kØ XX, cã giao diÖn ®å ho¹ trùc quan, dÔ sö dông vµ ®ang lµ hÖ ®iÒu hµnh phæ biÕn hiÖn nay ë ViÖt Nam.

2. Çc chøc n¨ng vµ thµnh phÇn cña hÖ ®iÒu hµnh Çc chøc n¨ng cña hÖ ®iÒu hµnh gåm: x Tæ chøc giao tiÕp gi÷a ng êi dïng vµ hÖ thèng. ViÖc giao tiÕp cã thÓ thùc hiÖn b»ng mét trong hai çch: th«ng qua hÖ thèng c©u lÖnh (Command) ® îc nhËp tõ bµn phÝm hoÆc th«ng qua çc ®Ò xuÊt cña hÖ thèng (b¶ng chän, cöa sæ, biÓu t îng ®å ho¹,...) ® îc ®iÒu khiÓn b»ng bµn phÝm hoÆc chuét. 62

x Cung cÊp tµi nguyªn (bé nhí, çc thiÕt bÞ ngo¹i vi,...) cho çc ch ¬ng tr×nh vµ tæ chøc thùc hiÖn çc ch ¬ng tr×nh ®ã; x Tæ chøc l u tr÷ th«ng tin trªn bé nhí ngoµi, cung cÊp çc c«ng cô ®Ó t×m kiÕm vµ truy cËp th«ng tin; x KiÓm tra vµ hç trî b»ng phÇn mÒm cho çc thiÕt bÞ ngo¹i vi (chuét, bµn phÝm, mµn h×nh, ®Üa CD,...) ®Ó cã thÓ khai th¸c chóng mét çch thuËn tiÖn vµ hiÖu qu¶; x Cung cÊp çc dÞch vô tiÖn Ých hÖ thèng (lµm viÖc víi ®Üa, truy cËp m¹ng,...). PhÇn lín çc hÖ ®iÒu hµnh ®ang sö dông réng r·i hiÖn nay cã mét sè tiÖn Ých liªn quan ®Õn m¹ng m¸y tÝnh. Nh÷ng tiÖn Ých nµy ®· trë thµnh çc thµnh phÇn ph¶i cã vµ quan träng nh : dÞch vô kÕt nèi m¹ng vµ Internet, trao ®æi th ®iÖn tö,... Mçi chøc n¨ng ® îc mét nhãm ch ¬ng tr×nh trong hÖ ®iÒu hµnh ®¶m b¶o thùc hiÖn. Çc nhãm ch ¬ng tr×nh nµy lµ çc thµnh phÇn cña hÖ ®iÒu hµnh. ViÖc x¸c ®Þnh thµnh phÇn cña mét hÖ ®iÒu hµnh phô thuéc vµo çch chi tiÕt ho¸ çc chøc n¨ng cña nã vµ kh«ng ¶nh h ëng ®Õn viÖc khai th¸c hÖ thèng.

3. Ph©n lo¹i hÖ ®iÒu hµnh HÖ ®iÒu hµnh cã ba lo¹i chÝnh sau: x §¬n nhiÖm mét ngÆêi dïng: Trong hÖ ®iÒu hµnh lo¹i nµy, c¸c ch ¬ng tr×nh ph¶i ® îc thùc hiÖn lÇn l ît. Mçi lÇn lµm viÖc chØ cã mét ng êi ® îc ®¨ng nhËp vµo hÖ thèng. VÝ dô, MS-DOS lµ hÖ ®iÒu hµnh thuéc lo¹i nµy. HÖ ®iÒu hµnh lo¹i nµy ®¬n gi¶n vµ kh«ng ®ßi hái m¸y tÝnh ph¶i cã bé xö lÝ m¹nh. x §a nhiÖm mét ngÆêi dïng: HÖ ®iÒu hµnh lo¹i nµy chØ cho phÐp mét ng êi ® îc ®¨ng nhËp vµo hÖ thèng nh ng cã thÓ kÝch ho¹t cho hÖ thèng thùc hiÖn ®ång thêi nhiÒu ch ¬ng tr×nh. HÖ ®iÒu hµnh lo¹i nµy kh¸ phøc t¹p vµ ®ßi hái m¸y ph¶i cã bé xö lÝ ®ñ m¹nh. VÝ dô, Windows 95 lµ hÖ ®iÒu hµnh ®a nhiÖm mét ng êi dïng. x §a nhiÖm nhiÒu ngÆêi dïng: HÖ ®iÒu hµnh lo¹i nµy cho phÐp nhiÒu ng êi ® îc ®ång thêi ®¨ng nhËp vµo hÖ thèng. HÖ thèng cã thÓ thùc hiÖn ®ång thêi nhiÒu ch ¬ng tr×nh. HÖ ®iÒu hµnh lo¹i nµy rÊt phøc t¹p, ®ßi hái m¸y ph¶i cã bé xö lÝ m¹nh, bé nhí trong lín. VÝ dô, Windows 2000 Server lµ mét hÖ ®iÒu hµnh ®a nhiÖm nhiÒu ng êi dïng. 63

C¸c thuËt ng÷ chÝnh HÖ ®iÒu hµnh; HÖ thèng; §a nhiÖm; §¬n nhiÖm.

C©u hái vµ bµi tËp 1. HÖ ®iÒu hµnh lµ g×? 2. Em h·y cho biÕt c¸c chøc n¨ng chÝnh cña hÖ ®iÒu hµnh. 3. H·y ph©n biÖt c¸c lo¹i hÖ ®iÒu hµnh.

11. TÖP V QU¶N LÝ TÖP 1. TÖp vµ thy môc a) TÖp vµ tªn tÖp §Ó tæ chøc th«ng tin l u trªn bé nhí ngoµi, ng êi ta sö dông tÖp (File) vµ th môc (Directory/Folder). TÖp, cßn ®Æîc gäi lµ tËp tin, lµ mét tËp hîp çc th«ng tin ghi trªn bé nhí ngoµi, t¹o thµnh mét ®¬n vÞ lÆu tr÷ do hÖ ®iÒu hµnh qu¶n lÝ. Mçi tÖp cã mét tªn ®Ó truy cËp. Tªn tÖp ® îc ®Æt theo quy ®Þnh riªng cña tõng hÖ ®iÒu hµnh. VÝ dô Çc hÖ ®iÒu hµnh Windows cña Microsoft: x Tªn tÖp kh«ng qu¸ 255 kÝ tù, th êng gåm hai phÇn: phÇn tªn (Name) vµ phÇn më réng (cßn gäi lµ phÇn ®u«i - Extension) vµ ® îc ph©n çch nhau b»ng dÊu chÊm (.); x PhÇn më réng cña tªn tÖp kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i cã vµ ® îc hÖ ®iÒu hµnh sö dông ®Ó ph©n lo¹i tÖp; x Tªn tÖp kh«ng ® îc chøa mét trong çc kÝ tù sau: ? " ! _ 64

HÖ ®iÒu hµnh MS-DOS: x Tªn tÖp th êng gåm phÇn tªn vµ phÇn më réng, hai phÇn nµy ® îc ph©n c¸ch bëi dÊu chÊm; x PhÇn tªn kh«ng qu¸ t¸m kÝ tù, phÇn më réng cã thÓ cã hoÆc kh«ng, nÕu cã th× kh«ng qu¸ ba kÝ tù; x Tªn tÖp kh«ng ® îc chøa dÊu c¸ch; x ... VÝ dô 1. ABCD

2. Abcde

3. CT1.PAS

4. DATA.IN

5. AB.CDEF

6. My Documents

C¸c tªn tÖp 1 ®Õn 4 lµ hîp lÖ trong MS-DOS vµ Windows, c¸c tªn cßn l¹i chØ hîp lÖ trong Windows. L u ý lµ tªn tÖp 5 cã phÇn më réng lµ CDEF. Chó ý:

Trong MS-DOS vµ Windows, tªn tÖp kh«ng ph©n biÖt ch÷ hoa v ch÷ th|êng. Mét sè phÇn më réng thxêng ®xîc sö dông víi ý nghÜa riªng, vÝ dô: PAS TÖp chx¬ng tr×nh nguån viÕt b»ng ng«n ng÷ PASCAL; JPG TÖp d÷ liÖu ¶nh; DOC TÖp v¨n b¶n do hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n Microsoft Word t¹o ra.

b) Th môc §Ó qu¶n lÝ çc tÖp ® îc dÔ dµng, hÖ ®iÒu hµnh tæ chøc l u tr÷ tÖp trong çc th môc. Mçi ®Üa cã mét th môc ® îc t¹o tù ®éng, gäi lµ thÆ môc gèc. Trong mçi th môc, cã thÓ t¹o çc th môc kh¸c, chóng ® îc gäi lµ th môc con. Th môc chøa th môc con ® îc gäi lµ th môc mÑ. Nh vËy, mçi th môc cã thÓ chøa tÖp vµ th môc con. Ngo¹i trõ th môc gèc, mäi th môc ®Òu ph¶i ® îc ®Æt tªn. Tªn th môc th êng ® îc ®Æt theo quy çch ®Æt phÇn tªn cña tªn tÖp. Víi tæ chøc th môc, ta cã thÓ ®Æt cïng mét tªn cho çc tÖp (hay th môc) kh¸c nhau víi ®iÒu kiÖn çc tÖp (hay th môc) ®ã ph¶i ë nh÷ng th môc mÑ kh¸c nhau. Cã thÓ h×nh dung cÊu tróc th môc nh mét c©y, mçi th môc lµ mét cµnh, mçi tÖp lµ mét l¸. L¸ ph¶i thuéc vÒ mét cµnh nµo ®ã. Mçi cµnh ngoµi l¸ cã thÓ cã çc cµnh con. 65

VÝ dô, ta cã s¬ ®å d¹ng c©y c¸c tÖp vµ th môc nh h×nh 30, trong ®ã tªn c¸c th môc ® îc ®ãng khung. Truong THPT TO HIEU KhOi 12 12A.DOC

C:\

12B.DOC

Khoi 11 11A.DOC 11B.DOC

Khoi 10 10A.DOC 10b.DOC

H×nh 30. Tæ chøc th| môc

ë h×nh 30, s¬ ®å bªn tr¸i m« t¶ th môc gèc chøa th môc con víi tªn lµ PASCAL vµ tÖp AUTOEXEC.BAT. Trong th môc con PASCAL l¹i cã th môc con BAITAP vµ hai tÖp lµ BGIDEMO.PAS vµ BTO.PAS. Trong th môc con BAITAP l¹i cã ba tÖp lµ BT1.PAS, BT2.PAS vµ BT3.PAS. S¬ ®å bªn ph¶i m« t¶ th môc truong THPT to hieu ® îc t¹o ra trong Windows, trong ®ã cã ba th môc con khOi 10, khOi 11 vµ khOi 12, mçi th môc con chøa hai tÖp. §Ó ®Þnh vÞ tÖp cÇn thiÕt, ta ph¶i ® a ra chØ dÉn gåm tªn çc th môc theo chiÒu ®i tõ th môc gèc tíi th môc chøa tÖp vµ sau cïng lµ tªn tÖp, trong ®ã tªn çc th môc vµ tªn tÖp ph©n çch nhau bëi kÝ tù “\”. Mét chØ dÉn nh vËy ® îc gäi lµ mét ®Æêng dÉn (Path). Trong tr êng hîp cÇn thiÕt, cã thÓ chØ tªn æ ®Üa, tªn æ ®Üa ® îc ph©n çch víi ® êng dÉn bëi dÊu “:” vµ ®i liÒn víi th môc gèc. Mét ® êng dÉn cã c¶ tªn æ ®Üa ® îc gäi lµ ®Æêng dÉn ®Çy ®ñ cña tÖp. VÝ dô, C:\PASCAL\BAITAP\BT1.PAS.

2. HÖ thèng qu¶n lÝ tÖp HÖ thèng qu¶n lÝ tÖp lµ mét thµnh phÇn cña hÖ ®iÒu hµnh, cã nhiÖm vô tæ chøc th«ng tin trªn bé nhí ngoµi, cung cÊp c¸c dÞch vô ®Ó ng êi dïng cã thÓ dÔ 66

dµng thùc hiÖn viÖc ®äc/ghi th«ng tin trªn bé nhí ngoµi vµ ®¶m b¶o cho çc ch ¬ng tr×nh ®ang ho¹t ®éng trong hÖ thèng cã thÓ ®ång thêi truy cËp tíi çc tÖp. HÖ thèng qu¶n lÝ tÖp cã mét sè ®Æc tr ng sau: x §¶m b¶o tèc ®é truy cËp th«ng tin cao, lµm cho hiÖu suÊt chung cña hÖ thèng kh«ng bÞ phô thuéc nhiÒu vµo tèc ®é cña thiÕt bÞ ngo¹i vi; x §éc lËp gi÷a th«ng tin vµ ph ¬ng tiÖn mang th«ng tin; x §éc lËp gi÷a ph ¬ng ph¸p l u tr÷ vµ ph ¬ng ph¸p xö lÝ; x Sö dông bé nhí ngoµi mét çch hiÖu qu¶; x Tæ chøc b¶o vÖ th«ng tin gióp h¹n chÕ ¶nh h ëng cña çc lçi kÜ thuËt hoÆc ch ¬ng tr×nh. HÖ qu¶n lÝ tÖp cho phÐp ng êi dïng thùc hiÖn mét sè phÐp xö lÝ nh : T¹o th môc, ®æi tªn, xo¸, sao chÐp, di chuyÓn tÖp/th môc, xem néi dung th môc, t×m kiÕm tÖp/th môc,... §Ó t¹o ®iÒu kiÖn thuËn tiÖn cho viÖc truy cËp néi dung tÖp, xem, söa ®æi, in,... hÖ thèng cho phÐp g¾n kÕt ch ¬ng tr×nh xö lÝ víi tõng lo¹i tÖp (ph©n lo¹i theo phÇn më réng). VÝ dô, trong hÖ ®iÒu hµnh Windows, ng êi dïng chØ cÇn kÝch ho¹t trùc tiÕp vµo tÖp, hÖ thèng sÏ tù khëi ®éng ch ¬ng tr×nh t ¬ng øng ®· g¾n kÕt. Ch¼ng h¹n, khi kÝch ho¹t mét tÖp cã phÇn më réng lµ .DOC th× Windows sÏ khëi ®éng Microsoft Word ®Ó lµm viÖc víi nã. Chó ý:

Trong Windows, kÝch ho¹t tÖp b»ng c¸ch nh¸y ®óp chuét lªn biÓu txîng hoÆc tªn cña tÖp ®ã.

Víi çc thao t¸c qu¶n lÝ tÖp th êng dïng nh sao chÐp, di chuyÓn, xo¸,... hÖ thèng cung cÊp mét sè çch thùc hiÖn kh¸c nhau ®¶m b¶o thuËn tiÖn tèi ®a cho ng êi dïng. Çc thuËt ng÷ chÝnh TÖp; Thx môc; Tªn tÖp; §xêng dÉn; Qu¶n lÝ tÖp.

12. Giao tiÕp víi hÖ ®iÒu h nh 1. N¹p hÖ ®iÒu hµnh §Ó lµm viÖc ® îc víi m¸y tÝnh, hÖ ®iÒu hµnh ph¶i ® îc n¹p vµo bé nhí trong. Muèn n¹p hÖ ®iÒu hµnh ta cÇn: x Cã ®Üa khëi ®éng ®Üa chøa çc ch ¬ng tr×nh phôc vô viÖc n¹p hÖ ®iÒu hµnh; x Thùc hiÖn mét trong çc thao t¸c sau: + BËt nguån (khi m¸y ®ang ë tr¹ng th¸i t¾t); + NhÊn nót Reset (nÕu m¸y ®ang ë tr¹ng th¸i ho¹t ®éng vµ trªn m¸y cã nót nµy). Th«ng th êng, ®Ó n¹p hÖ ®iÒu hµnh, m¸y tÝnh t×m ch ¬ng tr×nh khëi ®éng theo thø tù trªn æ ®Üa cøng C, æ ®Üa mÒm A, æ ®Üa CD. MÆc ®Þnh lµ nÕu kh«ng cã ®Üa cøng hoÆc ®Üa cøng kh«ng chøa ch ¬ng tr×nh khëi ®éng, hÖ thèng sÏ t×m ch ¬ng tr×nh khëi ®éng trªn æ ®Üa A. NÕu kh«ng cã æ ®Üa A hay ®Üa A còng kh«ng cã ch ¬ng tr×nh khëi ®éng th× hÖ thèng sÏ t×m tiÕp trªn æ ®Üa CD. Tuú theo thiÕt ®Æt trong m¸y tÝnh, tr×nh tù t×m kiÕm cã thÓ thay ®æi. Khi bËt nguån, çc ch ¬ng tr×nh cã s½n trong ROM sÏ kiÓm tra bé nhí trong vµ çc thiÕt bÞ ®ang ® îc kÕt nèi víi m¸y tÝnh. Sau ®ã, ch ¬ng tr×nh nµy t×m ch ¬ng tr×nh khëi ®éng trªn ®Üa khëi ®éng, n¹p ch ¬ng tr×nh khëi ®éng vµo bé nhí trong vµ kÝch ho¹t nã. Ch ¬ng tr×nh khëi ®éng sÏ t×m çc m«®un cÇn thiÕt cña hÖ ®iÒu hµnh trªn ®Üa khëi ®éng vµ n¹p chóng vµo bé nhí trong.

2. Çch lµm viÖc víi hÖ ®iÒu hµnh HÖ ®iÒu hµnh vµ ng êi dïng th êng xuyªn ph¶i giao tiÕp ®Ó trao ®æi th«ng tin trong qu¸ tr×nh lµm viÖc. HÖ thèng yªu cÇu cung cÊp th«ng tin, th«ng b¸o cho ng êi dïng biÕt kÕt qu¶ thùc hiÖn ch ¬ng tr×nh hoÆc çc b íc thùc hiÖn, çc lçi gÆp khi thùc hiÖn ch ¬ng tr×nh, h íng dÉn çc thao t¸c cÇn hoÆc nªn thùc hiÖn trong tõng tr êng hîp cô thÓ. 68

Ng êi dïng cã thÓ ® a yªu cÇu hoÆc th«ng tin vµo hÖ thèng b»ng hai çch sau: x Çch 1. Sö dông çc lÖnh (Command); x Çch 2. Sö dông çc ®Ò xuÊt do hÖ thèng ® a ra th êng d íi d¹ng b¶ng chän (Menu), nót lÖnh (Button), cöa sæ (Window) chøa hép tho¹i (Dialog box),... ViÖc sö dông çch thø nhÊt ®Ó giao tiÕp víi m¸y cã u ®iÓm lµ lµm cho hÖ thèng biÕt chÝnh x¸c c«ng viÖc cÇn lµm vµ do ®ã lÖnh ® îc thùc hiÖn ngay lËp tøc. Tuy vËy çch nµy cã nh îc ®iÓm lµ ng êi dïng ph¶i nhí c©u lÖnh vµ ph¶i thao t¸c kh¸ nhiÒu trªn bµn phÝm ®Ó gâ c©u lÖnh ®ã. VÝ dô, trong hÖ ®iÒu hµnh MS-DOS ®Ó xem trªn th môc gèc cña ®Üa A cã néi dung g× vµ ® a ra danh s¸ch tÖp vµ th môc s¾p xÕp theo thø tù b¶ng ch÷ çi, ng êi dïng kh«ng nh÷ng ph¶i biÕt c©u lÖnh DIR, tham sè ON mµ cßn mÊt thêi gian gâ tõ bµn phÝm c©u lÖnh: DIR A:\ /ON

Khi sö dông çch thø hai, hÖ thèng sÏ cho ng êi dïng biÕt cã thÓ lµm ® îc nh÷ng c«ng viÖc g× hay nh÷ng tham sè nµo cã thÓ ® îc ® a vµo vµ ng êi dïng chØ cÇn chän c«ng viÖc hoÆc tham sè thÝch hîp. Cöa sæ cã thÓ ® a ra d íi d¹ng v¨n b¶n (h. 31) (gåm çc nót chän, hép nhËp v¨n b¶n, nót qu¶n lÝ danh s¸ch çc môc chän, nót lÖnh,...) hoÆc d íi d¹ng çc biÓu t îng (Icon) ®Æc tr ng cho c«ng viÖc hoÆc kÕt hîp biÓu t îng víi dßng chó thÝch (h. 32).

H×nh 31. Hép tho¹i d¹ng v¨n b¶n

Trong c¸ch thø hai, ng êi dïng kh«ng cÇn biÕt quy c¸ch c©u lÖnh cô thÓ (mÆc dï lu«n cã nh÷ng c©u lÖnh t ¬ng øng) vµ còng kh«ng cÇn biÕt tr íc lµ hÖ thèng cã nh÷ng kh¶ n¨ng cô thÓ nµo.

H×nh 32. Cöa sæ chøa c¸c biÓu t|îng

Ng êi dïng cã thÓ dïng bµn phÝm hoÆc chuét ®Ó x¸c ®Þnh môc hoÆc biÓu t îng, nhê ®ã dÔ khai th¸c hÖ thèng h¬n. 3. Ra khái hÖ thèng KÕt thóc phiªn lµm viÖc, ng êi dïng ph¶i x¸c lËp chÕ ®é ra khái hÖ thèng ®Ó hÖ ®iÒu hµnh dän dÑp c¸c tÖp trung gian, l u c¸c tham sè cÇn thiÕt, ng¾t kÕt nèi m¹ng,... Nh÷ng c«ng viÖc ®ã lµ hÕt søc cÇn thiÕt ®Ó tr¸nh mÊt m¸t tµi nguyªn vµ chuÈn bÞ cho phiªn lµm viÖc tiÕp ® îc thuËn tiÖn h¬n. Mét sè hÖ ®iÒu hµnh hiÖn nay cã ba chÕ ®é chÝnh ®Ó ra khái hÖ thèng: x T¾t m¸y (Shut Down hoÆc Turn Off); x T¹m ngõng (Stand By); x Ngñ ®«ng (Hibernate). 70

Shut Down (Turn Off): Chän chÕ ®é nµy, hÖ ®iÒu hµnh sÏ dän dÑp hÖ thèng vµ sau ®ã t¾t nguån (ë çc m¸y cã thiÕt bÞ t¾t nguån tù ®éng) hoÆc ® a ra th«ng b¸o cho ng êi dïng biÕt khi nµo cã thÓ t¾t nguån. ChÕ ®é nµy lµ çch t¾t m¸y tÝnh an toµn, mäi thay ®æi trong thiÕt ®Æt hÖ thèng ® îc l u vµo ®Üa cøng tr íc khi nguån ® îc t¾t. Stand By: Chän chÕ ®é nµy ®Ó m¸y t¹m nghØ, tiªu thô Ýt n¨ng l îng nhÊt nh ng ®ñ ®Ó ho¹t ®éng trë l¹i ngay lËp tøc. Khi ë chÕ ®é nµy, nÕu x¶y ra mÊt ®iÖn (nguån bÞ t¾t) çc th«ng tin trong RAM sÏ bÞ mÊt. V× vËy tr íc khi t¾t m¸y b»ng Stand By, cÇn ph¶i l u c«ng viÖc ®ang ® îc thùc hiÖn. Hibernate: Chän chÕ ®é nµy ®Ó t¾t m¸y sau khi l u toµn bé tr¹ng th¸i ®ang lµm viÖc hiÖn thêi vµo ®Üa cøng. Khi khëi ®éng l¹i, m¸y tÝnh nhanh chãng thiÕt lËp l¹i toµn bé tr¹ng th¸i ®ang lµm viÖc tr íc ®ã nh çc ch ¬ng tr×nh ®ang thùc hiÖn, çc tµi liÖu cßn më,... C©u hái vµ bµi tËp 1. TÖp lµ g×? 2. V× sao cã thÓ nãi "CÊu tróc thw môc cã d¹ng c©y"? 3. Em h·y cho biÕt quy t¾c ®Æt tªn tÖp trong Windows. Nªu ba tªn tÖp ®óng vµ ba tªn tÖp sai trong Windows. 4. Cã thÓ lwu hai tÖp víi çc tªn Bao_cao.txt vµ BAO_CAO.TXT trong cïng mét thw môc ®wîc hay kh«ng? Gi¶i thÝch. 5. H·y nªu çc ®Æc trwng cña hÖ thèng qu¶n lÝ tÖp. 6. Trong hÖ ®iÒu hµnh Windows, tªn tÖp nµo sau ®©y lµ hîp lÖ? A) X.Pas.P;

B) U/I.DOC;

C) HUT.TXT-BMP;

D) A.A-C.D;

E) HY*O.D;

F) H T H.DOC.

7. Cho c©y thw môc nhw h×nh 33, h·y chØ ra ®wêng dÉn ®Õn tÖp happybirthday.mp3, EmHocToan.zip,...

H×nh 33. C©y th| môc

B i tËp v thùc h nh 3 L m quen víi hÖ ®iÒu h nh 1. Môc ®Ých, yªu cÇu x Thùc hiÖn çc thao t¸c vµo/ra hÖ thèng; x Thùc hµnh çc thao t¸c c¬ b¶n víi chuét, bµn phÝm; x Lµm quen víi çc æ ®Üa, cæng USB. 2. Néi dung a) Vµo/ra hÖ thèng a1) §¨ng nhËp hÖ thèng Ng êi dïng ph¶i cã mét tµi kho¶n (Account) gåm tªn (User name) vµ mËt khÈu (Password) ®Ó ®¨ng nhËp vµo hÖ thèng. Mµn h×nh ®¨ng nhËp th êng nh h×nh 34: 72

H×nh 34. M n h×nh ®¨ng nhËp

x NhËp tªn vµ mËt khÈu vµo « t ¬ng øng råi nhÊn phÝm Enter hoÆc nh¸y chuét lªn nót OK ®Ó ®¨ng nhËp hÖ thèng. x Nh¸y ®óp chuét lªn mét sè biÓu t îng ë mµn h×nh nÒn. a2) Ra khái hÖ thèng Thùc hiÖn theo c¸c b íc sau: c Nh¸y chuét lªn nót Start ë gãc tr¸i, bªn d íi cña mµn h×nh nÒn. d Chän Turn Off (hoÆc Shut Down).

Stand By Turn Off

Restart

NhÊn phÝm Shift vµ chän chÕ ®é Hibernate

H×nh 35. Ra khái hÖ thèng

e Chän tiÕp mét trong c¸c môc sau (h. 35): o Stand By ®Ó t¾t m¸y t¹m thêi;

o Turn Off (hoÆc Shut Down) ®Ó t¾t m¸y; o Restart ®Ó n¹p l¹i hÖ ®iÒu hµnh;

o Hibernate ®Ó l u toµn bé tr¹ng th¸i ®ang lµm viÖc hiÖn thêi tr íc khi t¾t m¸y. Chó ý:

Ra khái hÖ thèng theo nh÷ng kiÓu kh¸c nhau vµ vµo l¹i hÖ thèng, quan s¸t sù kh¸c biÖt khi vµo l¹i hÖ thèng øng víi nh÷ng c¸ch ra kh¸c nhau.

b) Thao t¸c víi chuét N¾m v÷ng çc thao t¸c c¬ b¶n víi chuét sÏ gióp lµm viÖc víi m¸y tÝnh hiÖu qu¶ h¬n. Çc thao t¸c c¬ b¶n víi chuét gåm: x Di chuyÓn chuét; x Nh¸y chuét; x Nh¸y nót ph¶i chuét; x Nh¸y ®óp chuét; x KÐo th¶ chuét. c) Bµn phÝm NhËn biÕt mét sè lo¹i phÝm chÝnh: x PhÝm kÝ tù/sè, nhãm phÝm sè bªn ph¶i,... x PhÝm chøc n¨ng nh : F1, F2,... x PhÝm ®iÒu khiÓn: Enter, Ctrl, Alt, Shift,... x PhÝm xo¸: Delete, Backspace. x PhÝm di chuyÓn: çc phÝm mòi tªn, Home, End,... d) æ ®Üa vµ cæng USB x Quan s¸t æ ®Üa mÒm, æ ®Üa CD,... x NhËn biÕt cæng USB vµ çc thiÕt bÞ sö dông cæng USB nh thiÕt bÞ nhí flash, chuét, m¸y in,... 74

B i tËp v thùc h nh 4 giao tiÕp víi hÖ ®iÒu h nh windows 1. Môc ®Ých, yªu cÇu Lµm quen víi çc thao t¸c c¬ b¶n trong giao tiÕp víi Windows 2000, Windows XP,... nh thao t¸c víi cöa sæ, biÓu t îng, b¶ng chän. 2. Néi dung Trong Windows, mçi c«ng viÖc ®Òu cã thÓ thùc hiÖn b»ng nhiÒu çch kh¸c nhau. Ng êi dïng cã thÓ chän çch nµy hay çch kh¸c phô thuéc vµo thãi quen, së thÝch hay hoµn c¶nh cô thÓ. D íi ®©y, çc thao t¸c ® îc nªu theo tr×nh tù ®¶m b¶o c«ng viÖc ® îc thùc hiÖn kh«ng phô thuéc vµo phiªn b¶n hÖ ®iÒu hµnh vµ tham sè khai th¸c cô thÓ do ng êi dïng quyÕt ®Þnh trong môc tuú chän cña Windows. a) Mµn h×nh nÒn (Desktop)

H×nh 36. M n h×nh nÒn

NhËn biÕt çc ®èi t îng trªn mµn h×nh nÒn: x Çc biÓu t îng: Gióp truy cËp nhanh nhÊt; x B¶ng chän Start: Chøa danh môc çc ch ¬ng tr×nh hoÆc nhãm ch ¬ng tr×nh ®· ® îc cµi ®Æt trong hÖ thèng vµ nh÷ng c«ng viÖc th êng dïng kh¸c; x Thanh c«ng viÖc Taskbar: Chøa nót Start, çc ch ¬ng tr×nh ®ang ho¹t ®éng. b) Nót Start Nh¸y chuét lªn nót Start ®Ó më b¶ng chän Start. B¶ng chän nµy cho phÐp: x Më çc ch ¬ng tr×nh cµi ®Æt trong hÖ thèng; x KÝch ho¹t çc biÓu t îng nh My Computer, My Documents,... x Xem thiÕt ®Æt m¸y in, b¶ng cÊu h×nh hÖ thèng Control Panel; x Trî gióp hay t×m kiÕm tÖp/th môc; x Chän çc chÕ ®é ra khái hÖ thèng. c) Cöa sæ NhËn biÕt mét sè thµnh phÇn chÝnh nh thanh tiªu ®Ò, thanh b¶ng chän, thanh c«ng cô, thanh tr¹ng th¸i, thanh cuén, nót ®iÒu khiÓn,... Thanh tiªu ®Ò Thanh b¶ng chän

C¸c nót ®iÒu khiÓn

Thanh c«ng cô

Thanh cuén däc Thanh cuén ngang

Thanh tr¹ng th¸i

H×nh 37. Mét sè th nh phÇn chÝnh cña cöa sæ

c1) Thay ®æi kÝch thÆíc cöa sæ C¸ch 1: Dïng c¸c nót ®iÒu khiÓn cöa sæ ë gãc trªn, bªn ph¶i cöa sæ ®Ó thu gän, phãng to, trë vÒ kÝch th íc ban ®Çu hoÆc ®ãng cöa sæ (h. 38).

H×nh 38. C¸c nót ®iÒu khiÓn cöa sæ m n h×nh

C¸ch 2: Dïng chuét ®Ó thay ®æi kÝch th íc cöa sæ, thùc hiÖn nh sau:

c § a con trá chuét tíi biªn cöa sæ cÇn thay ®æi kÝch th íc cho ®Õn khi con trá cã d¹ng mòi tªn hai chiÒu (

, ,

hoÆc

);

d KÐo th¶ chuét ®Ó ® îc kÝch th íc mong muèn. c2) Di chuyÓn cöa sæ Di chuyÓn cöa sæ b»ng c¸ch ® a con trá lªn thanh tiªu ®Ò cña cöa sæ vµ kÐo th¶ ®Õn vÞ trÝ mong muèn. d) BiÓu t îng Mét sè biÓu t îng chÝnh trªn mµn h×nh nÒn gåm: x

(Tµi liÖu cña t«i): Chøa tµi liÖu;

(M¸y tÝnh cña t«i): Chøa biÓu t îng c¸c ®Üa;

(Thïng r¸c): Chøa c¸c tÖp vµ th môc ®· xo¸.

Mét sè thao t¸c víi biÓu t îng: x Chän: Nh¸y chuét vµo biÓu t îng; x KÝch ho¹t: Nh¸y ®óp chuét vµo biÓu t îng; x Thay ®æi tªn (nÕu ® îc): c Nh¸y chuét lªn phÇn tªn ®Ó chän biÓu t îng; 77

d Nh¸y chuét mét lÇn n÷a lªn phÇn tªn vµ tiÕn hµnh söa; e NhÊn phÝm Enter sau khi ®· söa xong (nÕu kh«ng muèn thay ®æi n÷a th× nhÊn phÝm Esc). Chó ý:

ë bxíc thø hai dïng c¸c phÝm mòi tªn ®Ó di chuyÓn vµ c¸c phÝm xo¸ ®Ó söa.

x Di chuyÓn: Nh¸y chuét ®Ó chän biÓu t îng. KÐo th¶ chuét ®Ó di chuyÓn biÓu t îng tíi vÞ trÝ míi. x Xo¸: Chän biÓu t îng råi nhÊn phÝm Delete. x Xem thuéc tÝnh cña biÓu tÆîng: Nh¸y nót ph¶i chuét lªn biÓu t îng ®Ó më b¶ng chän t¾t, råi chän Properties. B¶ng chän t¾t nµy cßn cho phÐp thùc hiÖn hÇu hÕt çc thao t¸c víi biÓu t îng nh kÝch ho¹t, ®æi tªn, sao chÐp, xo¸,... e) B¶ng chän x Lµm quen víi mét sè b¶ng chän trong cöa sæ th môc: o File: Chøa çc lÖnh nh t¹o míi (th môc), më, ®æi tªn, t×m kiÕm tÖp vµ th môc. o Edit: Chøa çc lÖnh so¹n th¶o nh sao chÐp, c¾t, d¸n,... o View: Chän çch hiÓn thÞ çc biÓu t îng trong cöa sæ.

x Thùc hiÖn lÖnh trong b¶ng chän b»ng c¸ch nh¸y chuét lªn tªn b¶ng chän råi nh¸y chuét lªn môc t ¬ng øng víi lÖnh cÇn thùc hiÖn. f) Tæng hîp x Chän lÖnh Start o Control Panel råi nh¸y ®óp chuét vµo biÓu t îng Date and Time ®Ó xem ngµy giê cña hÖ thèng. x Chän lÖnh Start o All Programs o Accessories o Calculator ®Ó më tiÖn Ých Calculator vµ tÝnh biÓu thøc: 128*4 +15*9 – 61*35.5.

B i tËp v thùc h nh 5 thao t¸c víi tÖp v th môc 1. Môc ®Ých, yªu cÇu x Lµm quen víi hÖ thèng qu¶n lÝ tÖp trong Windows 2000, Windows XP,...; x Thùc hiÖn mét sè thao t¸c víi tÖp vµ th môc; x Khëi ®éng ® îc mét sè ch ¬ng tr×nh ®· cµi ®Æt trong hÖ thèng. 2. Néi dung a) Xem néi dung ®Üa/th môc §Ó xem néi dung mét ®Üa/th môc ta kÝch ho¹t biÓu t îng ®Üa hay th môc ®ã. KÝch ho¹t biÓu t îng My Computer trªn mµn h×nh nÒn ®Ó xem c¸c biÓu t îng ®Üa (h. 39).

H×nh 39. Mét sè biÓu t|îng ®Üa v th| môc

x Xem néi dung ®Üa KÝch ho¹t biÓu t îng ®Üa C, khi ®ã cöa sæ néi dung th môc gèc cña ®Üa C (h. 40) ® îc më ra. x Xem néi dung th môc KÝch ho¹t biÓu t îng th môc muèn xem. 79

Chó ý:

Néi dung thx môc cã thÓ ®xîc hiÓn thÞ dxíi d¹ng biÓu txîng (nhx ë h×nh 39), d¹ng danh s¸ch tªn tÖp hoÆc mét sè d¹ng kh¸c theo tuú chän trong b¶ng chän View. NÕu cöa sæ kh«ng ®ñ lín ®Ó chøa hÕt néi dung thx môc, ta cã thÓ kÐo thanh cuén ë c¹nh ph¶i (thanh cuén däc) hoÆc thanh cuén ë c¹nh dxíi cöa sæ (thanh cuén ngang) ®Ó xem phÇn cßn l¹i. Trë vÒ thx môc mÑ

H×nh 40. Néi dung th| môc gèc ®Üa C

b) T¹o th môc míi, ®æi tªn tÖp/th môc b1) T¹o thÆ môc míi

c Më cöa sæ th môc sÏ chøa th môc míi (thao t¸c "Xem néi dung ®Üa/th môc"); d Nh¸y nót ph¶i chuét t¹i vïng trèng trong cöa sæ th môc, ® a con trá chuét xuèng môc New trong b¶ng chän t¾t ®Ó më b¶ng chän con; e Nh¸y chuét chän môc Folder. Trªn mµn h×nh sÏ xuÊt hiÖn biÓu t îng th môc míi víi tªn t¹m thêi lµ New Folder. Ta chØ cÇn gâ tªn th môc råi nhÊn phÝm Enter. b2) §æi tªn tÖp/thÆ môc T ¬ng tù nh c¸ch ®æi tªn biÓu t îng:

c Nh¸y chuét vµo tªn cña tÖp/th môc; d Nh¸y chuét vµo tªn mét lÇn n÷a; e Gâ tªn míi råi nhÊn phÝm Enter hoÆc nh¸y chuét vµo biÓu t îng. 80

Chó ý:

Cã thÓ thùc hiÖn c¸c c«ng viÖc trªn b»ng c¸ch vµo b¶ng chän File, nh¸y chuét chän môc New ®Ó t¹o thx môc míi hay Rename ®Ó ®æi tªn tÖp/thx môc.

c) Sao chÐp, di chuyÓn, xo¸ tÖp/th môc §Ó thùc hiÖn çc thao t¸c qu¶n lÝ tÖp nh sao chÐp, di chuyÓn hay xo¸, tr íc hÕt ta ph¶i chän tÖp/th môc theo çc çch sau: x Chän mét ®èi t îng: Nh¸y chuét vµo biÓu t îng t ¬ng øng. x Chän nhiÒu ®èi t îng: KÐo th¶ chuét lªn nh÷ng ®èi t îng cÇn chän hoÆc nhÊn gi÷ phÝm Ctrl vµ nh¸y chuét lªn tõng ®èi t îng cÇn chän. c1) Sao chÐp tÖp/thÆ môc c Chän tÖp/th môc cÇn sao chÐp; d Trong b¶ng chän Edit, chän môc Copy (h. 41); e Nh¸y chuét chän th môc sÏ chøa tÖp/th môc cÇn sao chÐp; f Trong b¶ng chän Edit, chän môc Paste.

H×nh 41. Sao chÐp tÖp

c2) Xo¸ tÖp/thÆ môc

c Chän tÖp/th môc cÇn xo¸; d NhÊn phÝm Delete hoÆc nhÊn tæ hîp phÝm Shift+Delete. Chó ý:

NÕu chØ nhÊn phÝm Delete, tÖp/thx môc ®ang chän ®xîc ®xa vµo Recycle Bin, chØ khi nµo ta xo¸ nã trong Recycle Bin hoÆc Recycle Bin ®Çy th× tÖp/thx môc míi bÞ xo¸ thùc sù. Khi dïng tæ hîp phÝm Shift+Delete ®Ó xo¸ th× tÖp/thx môc ®ang chän bÞ xo¸ thùc sù.

c3) Di chuyÓn tÖp/thÆ môc

c Chän tÖp/th môc cÇn di chuyÓn; d Trong b¶ng chän Edit, chän môc Cut; e Nh¸y chuét chän th môc sÏ chøa tÖp/th môc cÇn di chuyÓn tíi; f Trong b¶ng chän Edit, chän môc Paste. c4) T×m kiÕm tÖp/thÆ môc c KÝch ho¹t biÓu t îng My Computer; d Nh¸y chuét vµo nót Search trªn thanh c«ng cô ®Ó më hép tho¹i t×m kiÕm; e Trong hép tho¹i, chän All files and folders; f NhËp tªn tÖp/th môc cÇn t×m vµo « All or part of the file name. Tªn tÖp cã thÓ sö dông c¸c kÝ tù ®¹i diÖn nh * vµ ?; g Chän nót Search ®Ó t×m, kÕt qu¶ sÏ hiÖn ë « bªn ph¶i cöa sæ. Chó ý:

Môc Look in trong hép tho¹i t×m kiÕm chØ ra ph¹m vi t×m kiÕm tÖp/thx môc; KÝ tù ? trong tªn tÖp/thx môc ®xîc hiÓu lµ mét kÝ tù bÊt k×; KÝ tù * trong tªn tÖp/thx môc ®xîc hiÓu lµ mét hoÆc nhiÒu kÝ tù bÊt k×.

d) Xem néi dung tÖp vµ khëi ®éng ch ¬ng tr×nh d1) Xem néi dung tÖp Windows th êng g¾n s½n c¸c phÇn mÒm xö lÝ víi tõng lo¹i tÖp, vÝ dô nh tÖp cã phÇn më réng .DOC lµ tÖp tµi liÖu cña phÇn mÒm Microsoft Word, tÖp cã phÇn më réng .XLS lµ tÖp b¶ng tÝnh cña phÇn mÒm Microsoft Excel,... §Ó xem néi dung nh÷ng tÖp nµy chØ cÇn nh¸y ®óp chuét vµo tªn hay biÓu t îng cña tÖp. Chó ý:

NÕu lo¹i tÖp nµo ®ã kh«ng ®xîc g¾n s½n phÇn mÒm xö lÝ th× hÖ thèng sÏ ®xa ra danh môc c¸c phÇn mÒm ®Ó ta chän.

d2) Khëi ®éng mét sè chÆ¬ng tr×nh ®· ®Æîc cµi ®Æt trong hÖ thèng x NÕu ch ¬ng tr×nh ®· cã biÓu t îng trªn mµn h×nh nÒn th× chØ cÇn nh¸y ®óp chuét vµo biÓu t îng t ¬ng øng. x NÕu ch ¬ng tr×nh kh«ng cã biÓu t îng trªn mµn h×nh nÒn th× thùc hiÖn: c Nh¸y chuét vµo nót Start (ë gãc tr¸i bªn d íi mµn h×nh); d Nh¸y chuét vµo môc Programs (hoÆc All Programs) ®Ó më b¶ng chän ch ¬ng tr×nh; e Nh¸y chuét vµo môc hoÆc tªn ch ¬ng tr×nh ë b¶ng chän ch ¬ng tr×nh. 82

H×nh 42. Chän ch|¬ng tr×nh tõ b¶ng chän Start

Cã mét sè ch ¬ng tr×nh phôc vô hÖ thèng nh Disk Cleanup (dän dÑp ®Üa), (h. 42) ® îc cµi ®Æt trong môc

System Restore (kh«i phôc hÖ thèng),... Accessorieso System Tools.

e) Tæng hîp e1) H·y nªu çch t¹o th môc míi víi tªn lµ BAITAP trong th môc My Documents. e2) Cã nh÷ng çch nµo ®Ó sao chÐp mét tÖp tõ ®Üa nµy sang mét ®Üa kh¸c trong Windows? e3) Cã nh÷ng çch nµo ®Ó xo¸ mét tÖp trong Windows? e4) Vµo th môc gèc cña ®Üa C vµ t¹o th môc cã tªn lµ tªn cña em. e5) T×m trong æ ®Üa C mét tÖp cã phÇn më réng lµ .DOC vµ xem néi dung tÖp ®ã. e6) Xem néi dung ®Üa mÒm A hoÆc thiÕt bÞ nhí flash. 83

e7) Sao chÐp tÊt c¶ çc tÖp tõ ®Üa A hoÆc mét th môc tuú chän trªn thiÕt bÞ nhí flash vµo th môc míi t¹o ë c©u e4 trªn ®Üa C. e8) §æi tªn th môc míi t¹o ë c©u e7 thµnh tªn tr êng hoÆc tØnh/thµnh phè n¬i em ®ang sèng vµ häc tËp. e9) Xem l¹i néi dung cña th môc trªn: x HiÓn thÞ çc tÖp theo thø tù ABC cña tªn tÖp; x HiÓn thÞ çc tÖp theo tr×nh tù ngµy th¸ng t¹o lËp hoÆc cËp nhËt; x HiÓn thÞ çc tÖp theo lo¹i tÖp (phÇn më réng). Chó ý:

§Ó xem néi dung cña thx môc, më b¶ng chän View ®Ó thay ®æi c¸ch hiÓn thÞ c¸c tÖp.

e10) Xo¸ th môc t¹o ë phÇn trªn. e11) Khëi ®éng ch ¬ng tr×nh Disk Cleanup (dän dÑp ®Üa) hoÆc mét ch ¬ng tr×nh trß ch¬i cã trong hÖ thèng. e12) H·y xem néi dung Recycle Bin vµ xo¸ tÊt c¶ c¸c tÖp trong ®ã (nÕu nã kh«ng rçng). C¸c thuËt ng÷ chÝnh Chx¬ng tr×nh khëi ®éng; LÖnh; Cöa sæ; B¶ng chän; BiÓu txîng; Hép tho¹i; Mµn h×nh nÒn; T¾t m¸y; T¹m ngõng; Ngñ ®«ng.

C©u hái vµ bµi tËp 1. Cã bao nhiªu çch ra khái hÖ thèng? Çc çch ®ã kh¸c nhau nhw thÕ nµo? 2. H·y nªu hai çch ®wa yªu cÇu hoÆc th«ng tin vµo hÖ thèng. 3. LiÖt kª thø tù thao t¸c ®Ó t¹o mét thw môc míi trªn ®Üa mÒm A råi sao chÐp vµo ®ã hai tÖp tuú chän tõ ®Üa C. 4. H·y nªu çch t×m tÊt c¶ çc tÖp ©m thanh cã phÇn më réng lµ .MP3. 5. H·y nªu çch t×m tÊt c¶ çc tÖp v¨n b¶n cã phÇn më réng lµ .DOC vµ tªn b¾t ®Çu b»ng ba kÝ tù BTT. 6. Nªu çc bwíc cÇn thùc hiÖn ®Ó khëi ®éng chw¬ng tr×nh Disk Cleanup trong môc AccessoriesoSystem Tools cña hÖ thèng.

13. Mét sè hÖ ®iÒu h nh th«ng dông Cã rÊt nhiÒu hÖ ®iÒu hµnh cña c¸c h·ng kh¸c nhau ® îc phæ biÕn trªn thÞ tr êng thÕ giíi. D íi ®©y chØ giíi thiÖu mét sè hÖ ®iÒu hµnh phæ biÕn ë ViÖt Nam.

1. HÖ ®iÒu hµnh MS-DOS HÖ ®iÒu hµnh MS-DOS cña h·ng Microsoft trang bÞ cho m¸y tÝnh ç nh©n IBM PC. §©y lµ mét hÖ ®iÒu hµnh ®¬n gi¶n nh ng hiÖu qu¶, phï hîp víi t×nh tr¹ng thiÕt bÞ cña m¸y tÝnh ç nh©n trong thËp kØ t¸m m ¬i cña thÕ kØ XX. ViÖc giao tiÕp víi MS-DOS ® îc thùc hiÖn th«ng qua hÖ thèng lÖnh. MS-DOS lµ hÖ ®iÒu hµnh ®¬n nhiÖm mét ng êi dïng. Tuy vËy, víi çc phiªn b¶n n©ng cÊp tõ 4.01 trë ®i, trong MS-DOS ®· cã çc m«®un cho phÐp ng êi dïng cã thÓ thùc hiÖn ®ång thêi nhiÒu ch ¬ng tr×nh.

2. HÖ ®iÒu hµnh Windows HiÖn nay, nhiÒu m¸y tÝnh sö dông hÖ ®iÒu hµnh Windows cña h·ng Microsoft víi çc phiªn b¶n c¶i tiÕn kh¸c nhau. Mét sè ®Æc tr ng chung cña Windows lµ: x ChÕ ®é ®a nhiÖm; x Cã mét hÖ thèng giao diÖn dùa trªn c¬ së b¶ng chän víi çc biÓu t îng kÕt hîp gi÷a ®å ho¹ vµ v¨n b¶n gi¶i thÝch; x Cung cÊp nhiÒu c«ng cô xö lÝ ®å ho¹ vµ ®a ph ¬ng tiÖn (Multimedia) ®¶m b¶o khai th¸c cã hiÖu qu¶ nhiÒu lo¹i d÷ liÖu kh¸c nhau nh ©m thanh, h×nh ¶nh,... x §¶m b¶o çc kh¶ n¨ng lµm viÖc trong m«i tr êng m¹ng. 85

Çc phiªn b¶n míi h¬n cña Windows thÓ hiÖn çc ®Æc tr ng trªn ë møc ®é tiÕn bé h¬n. 3. Çc hÖ ®iÒu hµnh UNIX vµ Linux HÖ ®iÒu hµnh UNIX do Ken T«m-x¬n (Ken Thompson) vµ §en-nit Rit-chi (Dennis Ritchie) thuéc phßng thÝ nghiÖm Bell cña h·ng AT&T x©y dùng tõ nh÷ng n¨m 1970. §©y lµ hÖ ®iÒu hµnh ®a nhiÖm nhiÒu ng êi dïng, cã kh¶ n¨ng ®¶m b¶o mét sè l îng rÊt lín ng êi dïng ®ång thêi khai th¸c hÖ thèng. Mét sè nÐt ®Æc tr ng c¬ b¶n cña UNIX lµ: x UNIX lµ hÖ ®iÒu hµnh ®a nhiÖm nhiÒu ng êi dïng; x Cã hÖ thèng qu¶n lÝ tÖp ®¬n gi¶n vµ hiÖu qu¶; x Cã mét hÖ thèng phong phó çc m«®un vµ ch ¬ng tr×nh tiÖn Ých hÖ thèng. NÐt ®Æc biÖt cña UNIX lµ ®Õn 90% çc m«®un cña hÖ thèng ® îc viÕt trªn ng«n ng÷ lËp tr×nh bËc cao C, v× vËy cã thÓ dÔ dµng thay ®æi, bæ sung ®Ó phï hîp víi tõng hoµn c¶nh cô thÓ hoÆc chuyÓn ®æi tõ lo¹i m¸y nµy sang lo¹i m¸y kh¸c cã hÖ lÖnh kh«ng gièng nhau. Mét mÆt, tÝnh chÊt nµy ®· lµm cho UNIX ® îc triÓn khai øng dông réng r·i trªn nhiÒu lo¹i m¸y kh¸c nhau vµ hÖ thèng trë nªn m¹nh h¬n, linh ho¹t h¬n. MÆt kh¸c, nã lµm cho çc phiªn b¶n kh¸c nhau cña UNIX cã qu¸ nhiÒu sù kh¸c biÖt c¬ b¶n, mÊt tÝnh kÕ thõa vµ ®ång bé. V× vËy, tõ nh÷ng n¨m t¸m m ¬i cña thÕ kØ XX vÒ sau, ng êi ta ®· ®Ò xuÊt mét lo¹t çc chuÈn cho viÖc x©y dùng UNIX. Trªn c¬ së cña UNIX, n¨m 1991 Li-nux Tua-r¬-van (Linus Torvalds ng êi PhÇn Lan), khi cßn lµ sinh viªn, ®· ph¸t triÓn mét hÖ ®iÒu hµnh míi cho m¸y tÝnh ç nh©n gäi lµ Linux. Linux ®· cung cÊp c¶ ch ¬ng tr×nh nguån cña toµn bé hÖ thèng, lµm cho nã cã tÝnh më rÊt cao, tøc lµ mäi ng êi cã thÓ ®äc, hiÓu çc ch ¬ng tr×nh hÖ thèng, söa ®æi, bæ sung, n©ng cÊp vµ sö dông mµ kh«ng bÞ vi ph¹m b¶n quyÒn t¸c gi¶. ChÝnh v× vËy, Linux ®· thu hót sù chó ý cña rÊt nhiÒu ng êi trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi vµ ® îc sao chÐp, phæ biÕn víi mét chi phÝ rÊt thÊp vÒ tµi liÖu, ®Üa (kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn b¶n quyÒn). 86

Tuy nhiªn, do hÖ ®iÒu hµnh Linux ph¸t triÓn cã tÝnh më nªn kh«ng thÓ cã mét c«ng cô cµi ®Æt mang tÝnh chuÈn mùc, thèng nhÊt. MÆt kh¸c, cßn Ýt c¸c phÇn mÒm øng dông ch¹y trªn Linux so víi trªn Windows nªn viÖc sö dông Linux cßn bÞ h¹n chÕ. MÆc dï vËy, do mét sè ®Æc tÝnh u viÖt cña nã, ng êi ta dù ®o¸n trong t ¬ng lai gÇn Linux cã kh¶ n¨ng c¹nh tranh víi hÖ ®iÒu hµnh Windows. Ngµy nay, Linux ® îc sö dông kh¸ phæ biÕn ë ch©u ¢u, nhÊt lµ trong c¸c tr êng häc vµ khuynh h íng nµy ngµy cµng ph¸t triÓn.

Linus Torvalds

C¸c thuËt ng÷ chÝnh MS-DOS; Windows; UNIX; Linux.

C©u hái vµ bµi tËp 1. H·y nªu tªn çc hÖ ®iÒu hµnh vµ çc phiªn b¶n cña nã mµ em biÕt. 2. H·y nhËn xÐt wu vµ nhwîc ®iÓm cña çc hÖ ®iÒu hµnh Windows, Linux vµ UNIX. 3. Nªu vµ so s¸nh çc ®Æc trwng cña Windows vµ Linux.

Bµi ®äc thªm 4

LÞch sö ph¸t triÓn hÖ ®iÒu hµnh Giai ®o¹n 1945 - 1955: Ngxêi dïng viÕt chx¬ng tr×nh chñ yÕu trªn ng«n ng÷ m¸y. Çc thiÕt bÞ ngo¹i vi cßn nghÌo c¶ vÒ sè lxîng lÉn chñng lo¹i. PhÇn mÒm trî gióp cho ngxêi lËp tr×nh chØ lµ çc thx viÖn chx¬ng tr×nh mÉu vµ mét sè chx¬ng tr×nh phôc vô. Çc ng«n ng÷ lËp tr×nh ®ang ë trong giai ®o¹n h×nh thµnh, chxa ®xîc ®xa ra khai th¸c réng r·i. Giai ®o¹n 1955 - 1965: Çc ng«n ng÷ lËp tr×nh ®xîc sö dông réng r·i. M¸y tÝnh ®xîc trang bÞ çc chx¬ng tr×nh dÞch. HÖ thèng phÇn mÒm ®xîc bæ sung çc chx¬ng tr×nh phôc vô n¹p, dÞch vµ thùc hiÖn chx¬ng tr×nh øng dông, ®ång thêi hç trî mét phÇn çc c«ng viÖc liªn quan tíi thiÕt bÞ ngo¹i vi. Nh÷ng ngxêi lµm viÖc víi m¸y tÝnh ®xîc ph©n thµnh hai líp: thao t¸c viªn vµ ngxêi lËp tr×nh. V× vËy, ë giai ®o¹n nµy xuÊt hiÖn ng«n ng÷ ®Ó thao t¸c viªn ®xa yªu cÇu vµo hÖ thèng vµ ®Ó ngxêi lËp tr×nh b¸o cho thao t¸c viªn biÕt çc c«ng viÖc cÇn thùc hiÖn. §ã lµ ng«n ng÷ vËn hµnh hÖ thèng. Giai ®o¹n 1965 - 1980: Víi sù ra ®êi cña m¸y tÝnh thÕ hÖ III, c«ng suÊt m¸y tÝnh t¨ng mét çch ®¸ng kÓ, m¸y tÝnh ®xîc trang bÞ nhiÒu thiÕt bÞ ngo¹i vi ®a d¹ng ®ßi hái ph¶i cã mét hÖ thèng phôc vô víi nhiÒu tÝnh n¨ng míi. HÖ ®iÒu hµnh víi çc chøc n¨ng nhx ta thxêng thÊy ngµy nay ra ®êi ë giai ®o¹n nµy. §Æc ®iÓm quan träng cña hÖ thèng lµ kh¶ n¨ng ®¶m b¶o m«i trxêng ®a nhiÖm. HÖ ®iÒu hµnh tiªu biÓu cña giai ®o¹n nµy lµ OS IBM 360/370. Trong hÖ ®iÒu hµnh nµy, çc nguyªn t¾c c¬ b¶n vÒ qu¶n lÝ thiÕt bÞ ngo¹i vi, qu¶n lÝ bé nhí, ®iÒu ®é thùc hiÖn chx¬ng tr×nh,... ®xîc hiÖn thùc ho¸ mét çch cã hiÖu qu¶. M¹ng m¸y tÝnh vµ hÖ ®iÒu hµnh m¹ng (trªn c¬ së OS IBM 360/370) còng ®xîc ra ®êi trong nh÷ng n¨m b¶y mx¬i cña thÕ kØ XX. Giai ®o¹n sau n¨m 1980: §©y lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn bïng næ cña m¸y tÝnh ç nh©n. Nh÷ng hÖ ®iÒu hµnh trang bÞ cho m¸y tÝnh ç nh©n ®Çu nh÷ng n¨m t¸m mx¬i thÕ kØ XX nhx COMMANDOR, APPLE II, IBM PC XT,... cßn ®¬n gi¶n, vÒ tÝnh n¨ng kh«ng kh¸c nhiÒu víi hÖ ®iÒu hµnh nh÷ng n¨m s¸u mx¬i cña thÕ kØ XX. Tuy vËy, trªn c¬ së sù ph¸t triÓn nhx vò b·o cña khoa häc c«ng nghÖ vµ ®xîc kÕ thõa kinh nghiÖm x©y dùng hÖ ®iÒu hµnh trxíc ®ã, nh÷ng hÖ ®iÒu hµnh cho çc m¸y tÝnh ç nh©n nhanh chãng ®¹t ®Õn chuÈn mùc ®a nhiÖm nhiÒu ng|êi dïng. Tõ nh÷ng n¨m chÝn mx¬i cña thÕ kØ trxíc, m¹ng Internet ®· trë nªn phæ biÕn. HÖ ®iÒu hµnh ®xîc më réng bæ sung thªm kh¶ n¨ng khai th¸c cã hiÖu qu¶ çc m¹ng côc bé còng nhx m¹ng diÖn réng trªn c¬ së Internet.

HÖ ®iÒu h nh Windows WINDOWS 95. Ra ®êi th¸ng 9 - 1995. §©y lµ hÖ ®iÒu hµnh thÕ hÖ míi trong çc hÖ ®iÒu hµnh mµ h·ng Microsoft cung cÊp cho thÞ trxêng thÕ giíi. Nã ®xîc ph¸t triÓn tõ phÇn mÒm Windows 3.11 trxíc ®ã. ChÕ ®é ®a nhiÖm ®xîc ®Þnh hxíng cho mét ng|êi dïng. Çc chx¬ng tr×nh thùc hiÖn trong Windows 95 cã thÓ ®ång thêi sö dông chung çc tµi nguyªn cña hÖ thèng. Ngxêi dïng còng ®xîc ®¶m b¶o çc kh¶ n¨ng lµm viÖc trong m«i trxêng m¹ng, trao ®æi thx ®iÖn tö, fax. HÖ thèng giao diÖn ®å ho¹ ®xîc thiÕt kÕ ®¶m b¶o cho ngxêi dïng thuËn tiÖn tèi ®a vµ nhanh chãng hiÓu râ, lµm chñ hÖ thèng.

BiÓu t|îng WINDOWS 95

ChÕ ®é b¶o vÖ ¸p dông trong Windows 95 lµm cho hÖ thèng kh«ng bÞ ph¸ háng khi mét chx¬ng tr×nh øng dông gÆp lçi trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn, ®ång thêi lµm cho hÖ thèng an toµn h¬n trxíc t¸c ®éng cña virus. WINDOWS NT (NT - New Technology) lµ mét hÖ ®iÒu hµnh ®xîc trang bÞ nhiÒu c«ng cô qu¶n trÞ m¹ng, cã mét hÖ thèng qu¶n lÝ tÖp hiÖu qu¶ vµ cã thÓ lµm viÖc víi ®Üa cã dung lxîng cùc lín. §©y lµ mét hÖ thèng cho phÐp khai th¸c m¸y tÝnh cã hiÖu qu¶ trong m«i trxêng m¹ng côc bé. WINDOWS 98 - §xîc trang bÞ chx¬ng tr×nh duyÖt Internet Explorer cho phÐp lµm viÖc thuËn tiÖn h¬n víi çc trang web. ViÖc kÕt nèi hÖ thèng víi Internet còng thuËn tiÖn vµ ®¬n gi¶n h¬n nhiÒu. ViÖc cµi ®Æt Windows 98 cho m¸y tÝnh ®Ó bµn vµ m¸y tÝnh x¸ch tay (Notebook) còng ®¬n gi¶n nhx nhau. §©y lµ mét ®Æc ®iÓm quan träng, v× ë thêi k× nµy, m¸y tÝnh x¸ch tay ®· trë nªn rÊt phæ biÕn. WINDOWS 2000/ WINDOWS XP - HÖ thèng ®xîc n©ng cÊp ®Ó thùc hiÖn chÕ ®é ®a nhiÖm cho nhiÒu ng|êi dïng. Mçi ngxêi dïng cã mét m«i trxêng hÖ thèng riªng, nhx cã mét phiªn b¶n hÖ ®iÒu hµnh ®éc lËp cho hä, viÖc thay ®æi ngxêi dïng ®xîc tiÕn hµnh ®¬n gi¶n vµ kh«ng lµm gi¸n ®o¹n ho¹t ®éng hÖ thèng. Windows 2000/XP ®¶m b¶o kh¶ n¨ng “C¾m v ch¹y” (Plug and Play) v« cïng phong phó cho nhiÒu thiÕt bÞ ngo¹i vi kh¸c nhau. Çc hÖ ®iÒu hµnh líp nµy cã h¼n mét thµnh phÇn phôc vô qu¶n lÝ mét çch thuËn tiÖn tµi nguyªn ph©n t¸n: cung cÊp tµi nguyªn cña m×nh (mµn h×nh, bµn phÝm, bé nhí ngoµi,...) cho çc hÖ thèng kh¸c trong m¹ng vµ sö dông tµi nguyªn cña hÖ thèng kh¸c. V× vËy, mét hÖ ®iÒu hµnh cña m¸y tr¹m (Client) kh«ng kh¸c nhiÒu so víi hÖ ®iÒu hµnh qu¶n trÞ m¹ng (Server). Windows 2000 Server ®xîc trang bÞ nhiÒu c«ng cô ®Ó qu¶n trÞ m¹ng.

Bªn c¹nh m¸y tÝnh ç nh©n, çc siªu m¸y tÝnh còng ®xîc tiÕp tôc nghiªn cøu ph¸t triÓn, chÕ t¹o vµ ®xa vµo khai th¸c trong thùc tÕ. Çc m¸y nµy ®xîc l¾p r¸p víi nhiÒu bé xö lÝ. HÖ ®iÒu hµnh ®xîc ph¸t triÓn ®¶m b¶o kh¶ n¨ng tÝnh to¸n song song: mét bµi to¸n cã thÓ ®xîc chia thµnh nhiÒu phÇn nhá vµ çc phÇn nµy ®xîc thùc hiÖn ®ång thêi trªn çc bé xö lÝ, lµm gi¶m ®¸ng kÓ thêi gian thùc hiÖn.

HÖ ®iÒu h nh m¹ng Sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña çc m¹ng m¸y tÝnh: M¹ng côc bé (LAN) vµ m¹ng diÖn réng (WAN) ®ßi hái ph¶i cã hÖ ®iÒu hµnh víi nhiÒu chøc n¨ng phôc vô qu¶n lÝ m¹ng, ®¶m b¶o an toµn vµ b¶o mËt. Nh÷ng hÖ ®iÒu hµnh nµy ®xîc gäi lµ hÖ ®iÒu h nh m¹ng. Novell NetWare lµ hÖ ®iÒu hµnh m¹ng phæ cËp réng r·i ®Çu tiªn trªn çc m¸y tÝnh ç nh©n, phôc vô cho viÖc tæ chøc m¹ng côc bé. Windows NT Server lµ hÖ ®iÒu hµnh m¹ng víi çc c«ng cô qu¶n lÝ tÖp hiÖu qu¶ cao, sö dông cho çc m¸y chñ cña m¹ng côc bé. Windows 2000 Server lµ hÖ ®iÒu hµnh cho m¸y chñ cña m¹ng, cung cÊp nhiÒu dÞch vô kÕt nèi víi m¹ng Internet cho m¹ng côc bé. Hai hÖ ®iÒu hµnh m¹ng Unix vµ Linux cã ®Çy ®ñ çc tÝnh n¨ng ®a nhiÖm, nhiÒu ngxêi dïng vµ phôc vô truyÒn th«ng tèt. Unix còng nhx Linux hç trî tèt m«i trxêng lËp tr×nh vµ çc øng dông m¹ng.

14. KH¸I NIÖM vÒ so¹n th¶o v¨n b¶n 1. Çc chøc n¨ng chung cña hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n Trong cuéc sèng cã nhiÒu viÖc liªn quan ®Õn v¨n b¶n nh so¹n th«ng b¸o, ®¬n tõ, lµm b¸o ço,... ®ã chÝnh lµ c«ng viÖc so¹n th¶o v¨n b¶n. Khi viÕt bµi trªn líp lµ ta ®ang so¹n th¶o v¨n b¶n. V¨n b¶n so¹n th¶o trªn m¸y tÝnh ngoµi phÇn ch÷ cßn cã thÓ chøa nhiÒu d¹ng néi dung phong phó kh¸c, ch¼ng h¹n nh b¶ng biÓu, çc h×nh ¶nh minh ho¹, ch÷ nghÖ thuËt, c«ng thøc,... HÖ so¹n th¶o v¨n b¶n lµ mét phÇn mÒm øng dông cho phÐp thùc hiÖn çc thao t¸c liªn quan ®Õn c«ng viÖc so¹n v¨n b¶n: gâ (nhËp) v¨n b¶n, söa ®æi, tr×nh bµy, lÆu tr÷ vµ in v¨n b¶n. a) NhËp vµ l u tr÷ v¨n b¶n Çc hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n th êng cho phÐp ta nhËp v¨n b¶n vµo m¸y tÝnh mét çch nhanh chãng mµ ch a cÇn quan t©m ®Õn viÖc tr×nh bµy v¨n b¶n. Trong khi ta gâ, hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n th êng qu¶n lÝ mét çch tù ®éng viÖc xuèng dßng. B»ng çch nµy ta cã thÓ nhanh chãng nhËn ® îc b¶n ®Çu tiªn vµ cã thÓ l u tr÷ ®Ó tiÕp tôc hoµn thiÖn hoÆc in ra giÊy. b) Söa ®æi v¨n b¶n HÖ so¹n th¶o v¨n b¶n cung cÊp çc c«ng cô cho phÐp ta thùc hiÖn c«ng viÖc söa ®æi v¨n b¶n mét çch nhanh chãng. Çc söa ®æi trªn v¨n b¶n gåm: söa ®æi kÝ tù vµ tõ, söa ®æi cÊu tróc v¨n b¶n. x Söa ®æi kÝ tù vµ tõ Trong khi ta gâ, çc sai sãt cã thÓ x¶y ra. HÖ so¹n th¶o v¨n b¶n cho phÐp xo¸, chÌn thªm hoÆc thay thÕ kÝ tù, tõ hay côm tõ nµo ®ã ®Ó söa chóng mét çch nhanh chãng. x Söa ®æi cÊu tróc v¨n b¶n Khi lµm viÖc víi v¨n b¶n ta cã thÓ thay ®æi cÊu tróc cña v¨n b¶n: xo¸, sao chÐp, di chuyÓn, chÌn thªm mét ®o¹n v¨n b¶n hay h×nh ¶nh ®· cã s½n. 92

c) Tr×nh bµy v¨n b¶n Chøc n¨ng tr×nh bµy v¨n b¶n lµ ®iÓm rÊt m¹nh cña c¸c hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n. Ta cã thÓ lùa chän c¸ch tr×nh bµy phï hîp vµ ®Ñp m¾t cho v¨n b¶n ë møc kÝ tù, møc ®o¹n v¨n hay møc trang. Kh¶ n¨ng ®Þnh d¹ng kÝ tù x Ph«ng ch÷ (7LPHV 1HZ 5RPDQ, $ULDO, Courier New,...); x Cì ch÷ (cì ch÷ 12, cì

ch÷ 18, cì

ch÷ 24,…);

x KiÓu ch÷ (®Ëm, nghiªng, g¹ch ch©n,...); x Mµu s¾c (®á, xanh, vµng,...); cao h¬n x VÞ trÝ t ¬ng ®èi so víi dßng kÎ ( , thÊp h¬n); x Kho¶ng çch gi÷a çc kÝ tù trong mét tõ vµ gi÷a çc tõ víi nhau.

Thñ ®« H×nh 43. §Þnh d¹ng kÝ tù

Kh¶ n¨ng ®Þnh d¹ng ®o¹n v¨n b¶n x VÞ trÝ lÒ tr¸i, lÒ ph¶i cña ®o¹n v¨n b¶n; x C¨n lÒ (tr¸i, ph¶i, gi÷a, ®Òu hai bªn); x Dßng ®Çu tiªn: thôt vµo hay nh« ra so víi c¶ ®o¹n v¨n b¶n; x Kho¶ng çch ®Õn ®o¹n v¨n b¶n tr íc, sau; x Kho¶ng çch gi÷a çc dßng trong cïng ®o¹n v¨n b¶n,... Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô

Thôt ®Çu dßng

Kho¶ng c¸ch ®Õn ®o¹n trªn C¨n tr¸i

Çc c«ng cô tr×nh bµy trong hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n kh¸ phong phó: chän kÝch th íc lÒ (tr¸i, ph¶i, trªn, d íi) hay chän kho¶ng çch gi÷a çc dßng (®¬n, kÐp hoÆc tuú chän) c¨n lÒ (tr¸i, ph¶i hay ®Òu hai bªn): nh÷ng dÊu çch sÏ ® îc chÌn tù ®éng gi÷a çc tõ vµ çc dßng c¨n th¼ng theo lÒ t ¬ng øng. thôt dßng (®èi víi tÊt c¶ çc dßng ®Çu tiªn cña çc ®o¹n hay mét vµi ®o¹n ®Æc biÖt nµo ®ã)

C¨n gi÷a

C¨n ph¶i

Kho¶ng c¸ch ®Õn ®o¹n dxíi C¨n ®Òu hai bªn

H×nh 44. §Þnh d¹ng ®o¹n v¨n b¶n

Kh¶ n¨ng ®Þnh d¹ng trang v¨n b¶n x LÒ trªn, lÒ d íi, lÒ tr¸i, lÒ ph¶i cña trang; x H íng giÊy (n»m ngang hay th¼ng ®øng); x KÝch th íc trang giÊy; x Tiªu ®Ò trªn (®Çu trang), tiªu ®Ò d íi (cuèi trang),... H×nh 45. §Þnh d¹ng trang

d) Mét sè chøc n¨ng kh¸c Çc hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n cßn cung cÊp mét sè c«ng cô gióp t¨ng hiÖu qu¶ so¹n th¶o v¨n b¶n, trong sè ®ã cã thÓ kÓ ®Õn: x T×m kiÕm vµ thay thÕ: T×m vµ thay thÕ tù ®éng mét tõ hoÆc côm tõ trong mét phÇn hoÆc toµn bé v¨n b¶n. C«ng cô nµy ®Æc biÖt h÷u Ých khi so¹n th¶o v¨n b¶n dµi; x Cho phÐp gâ t¾t hoÆc tù ®éng söa lçi khi gâ sai; x T¹o b¶ng vµ thùc hiÖn tÝnh to¸n, s¾p xÕp d÷ liÖu trong b¶ng; x T¹o môc lôc, chó thÝch, tham chiÕu tù ®éng; x Chia v¨n b¶n thµnh çc phÇn víi çch tr×nh bµy kh¸c nhau; x Tù ®éng ®¸nh sè trang, ph©n biÖt trang ch½n vµ trang lÎ; x ChÌn h×nh ¶nh vµ kÝ hiÖu ®Æc biÖt vµo v¨n b¶n; x VÏ h×nh vµ t¹o ch÷ nghÖ thuËt trong v¨n b¶n; x KiÓm tra chÝnh t¶, ng÷ ph¸p, t×m tõ ®ång nghÜa, thèng kª,...; x HiÓn thÞ v¨n b¶n d íi nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau: chi tiÕt, ph¸c th¶o, d íi d¹ng trang in,... Ngoµi ra, çc hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n cßn cã thÓ cã nh÷ng c«ng cô hç trî kh¸c. Do giao diÖn cña çc hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n ngµy cµng trë nªn th©n thiÖn h¬n víi ng êi dïng nªn viÖc khai th¸c vµ sö dông nã ngµy mét dÔ dµng h¬n. 94

Nhê hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n, ng êi dïng cã thÓ dÔ dµng söa ch÷a çc sai sãt khi so¹n th¶o v¨n b¶n hay lµm næi bËt nh÷ng ®iÒu cÇn nhÊn m¹nh. Ngoµi ra, çc c«ng cô nh t¹o b¶ng, tÝnh to¸n trong b¶ng, kiÓm tra chÝnh t¶, gâ t¾t,... lµm gi¶m ®¸ng kÓ thêi gian so¹n th¶o. V¨n b¶n sau khi so¹n th¶o xong, ngoµi viÖc in ra giÊy cã thÓ cßn ® îc l u tr÷ l©u dµi ®Ó dïng l¹i nhiÒu lÇn víi nh÷ng môc ®Ých kh¸c nhau. ViÖc sö dông çc hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n còng gióp ng êi dïng rÌn luyÖn çch thøc lµm viÖc hîp lÝ vµ chuyªn nghiÖp. 2. Mét sè quy yíc trong viÖc gâ v¨n b¶n a) Çc ®¬n vÞ xö lÝ trong v¨n b¶n ë møc c¬ së nhÊt, v¨n b¶n ® îc t¹o tõ çc kÝ tù (Character). Mét hoÆc mét vµi kÝ tù ghÐp l¹i víi nhau thµnh mét tõ (Word). Çc tõ ® îc ph©n çch bëi dÊu çch (cßn gäi lµ kÝ tù trèng - Space) hoÆc çc dÊu ng¾t c©u. TËp hîp nhiÒu tõ kÕt thóc b»ng mét trong çc dÊu kÕt thóc c©u, vÝ dô dÊu chÊm (.), dÊu chÊm hái (?), dÊu chÊm than (!), ® îc gäi lµ c©u (Sentence). TËp hîp çc kÝ tù n»m trªn cïng mét hµng ® îc gäi lµ mét dßng (Line). NhiÒu c©u cã liªn quan víi nhau hoµn chØnh vÒ ng÷ nghÜa nµo ®ã t¹o thµnh mét ®o¹n v¨n b¶n (Paragraph). Çc ®o¹n v¨n b¶n ® îc ph©n çch bëi dÊu ng¾t ®o¹n (hay cßn gäi lµ xuèng dßng b»ng phÝm Enter). PhÇn v¨n b¶n ®Þnh d¹ng ®Ó in ra trªn mét trang giÊy ® îc gäi lµ trang (Page). PhÇn v¨n b¶n hiÓn thÞ trªn mµn h×nh t¹i mét thêi ®iÓm ® îc gäi lµ trang mµn h×nh. b) Mét sè quy íc trong viÖc gâ v¨n b¶n §Ó v¨n b¶n ® îc nhÊt qu¸n vµ cã h×nh thøc hîp lÝ, mét sè quy íc chung cÇn ® îc tu©n thñ nh sau: x Çc dÊu ng¾t c©u nh dÊu chÊm (.), dÊu phÈy (,), dÊu hai chÊm (:), dÊu chÊm phÈy (;), dÊu chÊm than (!), dÊu chÊm hái (?) ph¶i ® îc ®Æt s¸t vµo tõ ®øng tr íc nã, tiÕp theo lµ mét dÊu çch nÕu sau ®ã vÉn cßn néi dung; x Gi÷a çc tõ chØ dïng mét kÝ tù trèng ®Ó ph©n çch. Gi÷a çc ®o¹n còng chØ xuèng dßng b»ng mét lÇn nhÊn phÝm Enter; 95

x Çc dÊu më ngoÆc (gåm "(", "[", "{", "<") vµ çc dÊu më nh¸y (gåm "‘", "“") ph¶i ® îc ®Æt s¸t vµo bªn tr¸i kÝ tù ®Çu tiªn cña tõ tiÕp theo. T ¬ng tù, çc dÊu ®ãng ngoÆc (gåm ")", "]", "}", ">") vµ çc dÊu ®ãng nh¸y (gåm "’", "”") ph¶i ® îc ®Æt s¸t vµo bªn ph¶i kÝ tù cuèi cïng cña tõ ngay tr íc ®ã. Chó ý:

Tuy nhiªn, do môc ®Ých thÈm mÜ, mét sè s¸ch vÉn ®Æt çc dÊu nhx dÊu hai chÊm (:), dÊu chÊm phÈy (;), dÊu chÊm than (!), dÊu chÊm hái (?) çch tõ ®øng trxíc nã mét dÊu çch. Trong nh÷ng trxêng hîp nµy ngxêi so¹n th¶o ph¶i tù kiÓm so¸t viÖc xuèng dßng cña çc kÝ tù nµy.

3. Ch÷ ViÖt trong so¹n th¶o v¨n b¶n a) Xö lÝ ch÷ ViÖt trong m¸y tÝnh HiÖn t¹i, m¸y tÝnh ®· cã thÓ cho phÐp nhËp, l u tr÷ vµ hiÓn thÞ ® îc v¨n b¶n cña mét sè d©n téc ë ViÖt Nam. Mét sè phÇn mÒm xö lÝ ® îc v¨n b¶n ch÷ ViÖt (quèc ng÷), ch÷ N«m, ch÷ Th¸i, ch÷ Chµm, ch÷ Kh¬-me hay ch÷ Hoa. Trong t ¬ng lai, sÏ cã nh÷ng phÇn mÒm hç trî ch÷ cña nh÷ng d©n téc kh¸c ë ViÖt Nam. Xö lÝ ch÷ ViÖt trong m«i tr êng m¸y tÝnh bao gåm c¸c viÖc chÝnh sau: x NhËp v¨n b¶n ch÷ ViÖt vµo m¸y tÝnh. x L u tr÷, hiÓn thÞ vµ in Ên v¨n b¶n ch÷ ViÖt. b) Gâ ch÷ ViÖt Ng êi dïng nhËp v¨n b¶n ch÷ ViÖt vµo m¸y tÝnh th«ng qua bµn phÝm vµ chÆ¬ng tr×nh ®iÒu khiÓn cho phÐp m¸y tÝnh nhËn ®óng m· kÝ tù tiÕng ViÖt ® îc gâ tõ bµn phÝm. Ch ¬ng tr×nh ®iÒu khiÓn nµy ® îc gäi lµ ch ¬ng tr×nh hç trî gâ ch÷ ViÖt (gäi t¾t lµ tr×nh gâ ch÷ ViÖt). Mét sè tr×nh gâ ch÷ ViÖt phæ biÕn hiÖn nay lµ Vietkey, Unikey,... Hai kiÓu gâ ch÷ ViÖt phæ biÕn hiÖn nay lµ: x KiÓu TELEX; x KiÓu VNI. Hai kiÓu gâ nµy ® îc tr×nh bµy trong b¶ng d íi ®©y. 96

KiÓu TELEX

KiÓu VNI

§Ó gâ ch÷

Ta gâ

ow hoÆc [

uw hoÆc ]

HuyÒn

S¾c

Hái

Ng·

NÆng

Xo¸ dÊu

§Ó gâ dÊu

Chóng ta cÇn sö dông thµnh th¹o mét trong hai çch gâ trªn. c) Bé m· ch÷ ViÖt Hai bé m· ch÷ ViÖt phæ biÕn dùa trªn bé m· ASCII lµ TCVN3 (hay ABC) vµ VNI th êng ® îc sö dông trong çc tr×nh gâ ch÷ ViÖt ®Ó m· ho¸ ch÷ ViÖt trong m¸y tÝnh. Ngoµi ra, cßn cã bé m· Unicode lµ bé m· chung cho mäi ng«n ng÷ cña çc quèc gia trªn thÕ giíi, trong ®ã cã tiÕng ViÖt. HiÖn nay, bé m· Unicode ®· ® îc quy ®Þnh ®Ó sö dông trong çc v¨n b¶n hµnh chÝnh cña ViÖt Nam. d) Bé ph«ng ch÷ ViÖt §Ó hiÓn thÞ vµ in ® îc ch÷ ViÖt, cÇn cã çc bé ch÷ ViÖt (cßn ® îc gäi lµ bé ph«ng) t ¬ng øng víi tõng bé m·. Cã nhiÒu bé ph«ng víi nhiÒu kiÓu ch÷ kh¸c nhau ® îc x©y dùng ®Ó hiÓn thÞ vµ in ch÷ ViÖt. VÝ dô, nh÷ng bé ph«ng øng víi bé m· TCVN3 ® îc ®Æt tªn víi tiÕp ®Çu ng÷ .Vn, ch¼ng h¹n .VnTime, .VnArial,... hay nh÷ng bé ph«ng øng víi bé m· VNI ® îc ®Æt tªn víi tiÕp ®Çu ng÷ VNI- nh VNI-Times, VNI-Helve,... 97

HiÖn nay, ®· cã mét sè bé ph«ng øng víi bé m· Unicode hç trî cho ch÷ ViÖt nh Times New Roman, Arial, Tahoma,... e) Çc phÇn mÒm hç trî ch÷ ViÖt PhÇn lín çc hÖ so¹n th¶o ®Òu cã chøc n¨ng kiÓm tra chÝnh t¶, tù ®éng söa lçi, s¾p xÕp,... cho mét sè ng«n ng÷ th«ng dông trªn thÕ giíi nh ng nh÷ng chøc n¨ng nµy ch a dïng ® îc cho tiÕng ViÖt. §Ó m¸y tÝnh cã thÓ kiÓm tra chÝnh t¶, söa lçi, s¾p xÕp,... v¨n b¶n tiÕng ViÖt, cÇn dïng çc phÇn mÒm tiÖn Ých riªng. HiÖn nay, mét sè phÇn mÒm tiÖn Ých gióp kiÓm tra chÝnh t¶, nhËn d¹ng ch÷ ViÖt,... ®· vµ ®ang ® îc ph¸t triÓn. Çc thuËt ng÷ chÝnh HÖ so¹n th¶o v¨n b¶n; KÝ tù, §o¹n v¨n b¶n; Trang v¨n b¶n; §Þnh d¹ng; Ph«ng ch÷; C¨n lÒ; Tr×nh gâ ch÷ ViÖt; Bé m· ch÷ ViÖt; Bé ph«ng ch÷ ViÖt.

C©u hái vµ bµi tËp 1. H·y m« t¶ çc chøc n¨ng chung cña hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n. 2. Gi¶i thÝch lÝ do v× sao cÇn tu©n thñ çc quy wíc khi gâ v¨n b¶n, ch¼ng h¹n v× sao çc dÊu phÈy, chÊm, hai chÊm, chÊm phÈy,… ph¶i gâ s¸t vµo kÝ tù cuèi cïng cña tõ trwíc ®ã? 3. §Ó cã thÓ so¹n th¶o v¨n b¶n ch÷ ViÖt, trªn m¸y tÝnh cÇn cã nh÷ng g×? 4. H·y viÕt d·y kÝ tù cÇn gâ theo kiÓu Telex (hoÆc VNI) ®Ó nhËp c©u "Trong ®Çm g× ®Ñp b»ng sen". 5. H·y chuyÓn sang tiÕng ViÖt ®o¹n gâ kiÓu Telex sau: Mays tinhs laf mootj thieets bij khoong theer thieeus trong coong vieecj vawn phongf thowif nay. 6. H·y chuyÓn sang tiÕng ViÖt ®o¹n gâ kiÓu VNI sau: Chie6n1 tha8ng1 D9ie6n5 Bie6n Phu3 lu7ng2 la6y4 na8m cha6u, cha6n1 d9o6ng5 d9ia5 ca6u2.

)RUPDWWHG 6SDFH $IWHU SW

15. L m quen víi MICROSOFT WORD Tõ bµi nµy, chóng ta sÏ t×m hiÓu mét trong nh÷ng hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n th«ng dông nhÊt hiÖn nay lµ Microsoft Word (gäi t¾t lµ Word) cña h·ng Microsoft.

1. Mµn h×nh lµm viÖc cña Word Word ® îc khëi ®éng nh mäi phÇn mÒm trong Windows, b»ng mét trong çc çch sau: Çch 1. Nh¸y ®óp chuét lªn biÓu t îng Word trªn mµn h×nh nÒn;

cña H×nh 46. BiÓu t|îng cña Word

C¸ch 2. Tõ nót Start cña Windows chän Starto All ProgramsoMicrosoft Word.

a) C¸c thµnh phÇn chÝnh trªn mµn h×nh H×nh 47 lµ mµn h×nh lµm viÖc cña Word.

H×nh 47. M n h×nh l m viÖc cña Word

)RUPDWWHG 6SDFH %HIRUH SW

Word cho phÐp ng êi dïng thùc hiÖn çc thao t¸c trªn v¨n b¶n b»ng nhiÒu çch: sö dông lÖnh trong b¶ng chän, biÓu t îng (nót lÖnh) t ¬ng øng trªn thanh c«ng cô hoÆc çc tæ hîp phÝm t¾t. b) Thanh b¶ng chän Mçi b¶ng chän gåm çc lÖnh cã chøc n¨ng cïng nhãm. Thanh b¶ng chän (h. 47) chøa tªn çc b¶ng chän: File, Edit, View,... B¶ng d íi ®©y m« t¶ ng¾n gän çc b¶ng chän cña Word. B¶ng chän

M« t¶

File (tÖp)

C¸c lÖnh xö lÝ tÖp v¨n b¶n, nhx New... (míi), Open... (më), Close (®ãng), Save (lxu), Save As... (lxu víi tªn kh¸c), Print... (in), Exit (tho¸t),...

Edit (biªn tËp)

C¸c lÖnh biªn tËp v¨n b¶n nhx Cut (xo¸), Copy (sao), Paste (d¸n),...

View (hiÓn thÞ)

C¸c lÖnh hiÓn thÞ nhx Normal (chuÈn), Print Layout (trang in), Toolbars (thanh c«ng cô),...

Insert (chÌn)

C¸c lÖnh chÌn ®èi txîng vµo v¨n b¶n: Break (ng¾t), Page Numbers... (sè trang), Picture (h×nh ¶nh),...

Format (®Þnh d¹ng)

C¸c lÖnh ®Þnh d¹ng nhx Font... (ph«ng ch÷), Paragraph... (®o¹n v¨n b¶n),...

Tools (c«ng cô)

C¸c lÖnh trî gióp c«ng viÖc so¹n th¶o

Table (b¶ng)

C¸c lÖnh lµm viÖc víi b¶ng

Window (cöa sæ)

C¸c lÖnh liªn quan ®Õn hiÓn thÞ cöa sæ

Help (trî gióp)

C¸c hxíng dÉn trî gióp

c) Thanh c«ng cô Thanh c«ng cô chøa biÓu t îng cña mét sè lÖnh th êng dïng. Cã nhiÒu thanh c«ng cô trong Word nh : Thanh c«ng cô chuÈn (h. 48), thanh c«ng cô ®Þnh d¹ng, thanh c«ng cô vÏ,... §Ó thùc hiÖn lÖnh, chØ cÇn nh¸y chuét vµo biÓu t îng t ¬ng øng trªn thanh c«ng cô (do vËy çc biÓu t îng nµy cßn ® îc gäi lµ çc nót lÖnh). Sö dông çc nót lÖnh lµ çch thùc hiÖn nhanh lÖnh trong Word. 100

H×nh 48. Thanh c«ng cô chuÈn

B¶ng d íi ®©y tr×nh bµy tÝnh n¨ng cña mét sè nót lÖnh c¬ b¶n trªn thanh c«ng cô chuÈn. Nót lÖnh

Chó ý:

Tªn nót lÖnh

TÝnh n¨ng

New

T¹o tÖp míi

Open

Më tÖp ®· cã

Save

Lxu tÖp ®ang më

In tÖp ®ang më

Print Preview

Xem v¨n b¶n trxíc khi in

Spelling and Grammar

KiÓm tra chÝnh t¶ vµ ng÷ ph¸p (nÕu cã)

Cut

Xo¸ ®èi txîng ®xîc chän nhxng lxu vµo Clipboard

Copy

Sao ®èi txîng ®xîc chän vµo Clipboard

Paste

D¸n (sao) néi dung Clipboard vµo vÞ trÝ con trá v¨n b¶n

Undo

Huû bá thao t¸c võa lµm

Redo

Kh«i phôc thao t¸c võa huû bá

Clipboard lµ bé nhí t¹m thêi trong Windows.

2. KÕt thóc phiªn lµm viÖc víi Word So¹n th¶o mét v¨n b¶n th êng bao gåm: gâ néi dung v¨n b¶n, ®Þnh d¹ng, in ra. V¨n b¶n cã thÓ ® îc l u tr÷ ®Ó sö dông l¹i. Th«ng th êng, sau mçi phiªn lµm viÖc víi Word, chóng ta ph¶i l u v¨n b¶n. ViÖc l u v¨n b¶n cã thÓ thùc hiÖn theo mét trong çc çch sau: Çch 1. Chän FileoSave; Çch 2. Nh¸y chuét vµo nót lÖnh Save

trªn thanh c«ng cô chuÈn;

C¸ch 3. NhÊn tæ hîp phÝm Ctrl+S. 101

Khi thùc hiÖn viÖc l u v¨n b¶n, cã thÓ x¶y ra mét trong hai tr êng hîp sau: x TrÆêng hîp 1. Khi v¨n b¶n ® îc l u lÇn ®Çu, cöa sæ Save As xuÊt hiÖn cho phÐp ®Æt tªn cho tÖp v¨n b¶n (h. 49).

H×nh 49. L|u v¨n b¶n

x TrÆêng hîp 2. NÕu tÖp v¨n b¶n ®ã ®· ® îc l u Ýt nhÊt mét lÇn, th× khi l u v¨n b¶n b»ng çc çch trªn, mäi thay ®æi trªn tÖp v¨n b¶n sÏ ® îc l u vµ kh«ng xuÊt hiÖn cöa sæ Save As (Ta vÉn cã thÓ l u v¨n b¶n nµy víi tªn kh¸c hoÆc trong th môc kh¸c b»ng çch chän FileoSave As...). Chó ý:

Tªn c¸c tÖp v¨n b¶n trong Word cã phÇn më réng ngÇm ®Þnh lµ .doc.

Khi kÕt thóc phiªn lµm viÖc víi v¨n b¶n, chän FileoClose hoÆc nh¸y chuét t¹i nót ë bªn ph¶i thanh b¶ng chän (thao t¸c nµy ® îc gäi lµ ®ãng tÖp v¨n b¶n). Khi kÕt thóc phiªn lµm viÖc víi Word, chän FileoExit hoÆc nh¸y chuét t¹i nót ë gãc trªn, bªn ph¶i mµn h×nh cña Word. 3. So¹n th¶o v¨n b¶n ®¬n gi¶n a) Më tÖp v¨n b¶n Sau khi khëi ®éng, Word më mét v¨n b¶n trèng víi tªn t¹m thêi lµ Document1. NÕu muèn t¹o mét v¨n b¶n trèng kh¸c (v¨n b¶n míi), ta cã thÓ thùc hiÖn mét trong çc çch sau: Çch 1. Chän FileoNew; Çch 2. Nh¸y chuét vµo nót lÖnh New trªn thanh c«ng cô chuÈn; Çch 3. NhÊn tæ hîp phÝm Ctrl+N. Víi çch ®Çu tiªn, cÇn tiÕp tôc chØ ra lo¹i v¨n b¶n tr¾ng mµ ta muèn t¹o. 102

§Ó më tÖp v¨n b¶n ®· cã, ta cã thÓ chän mét trong çc çch sau: Çch 1. Chän FileoOpen...; Çch 2. Nh¸y chuét vµo nót lÖnh Open

trªn thanh c«ng cô chuÈn;

C¸ch 3. NhÊn tæ hîp phÝm Ctrl+O. TiÕp theo, chän tÖp v¨n b¶n cÇn më trong hép tho¹i Open (h. 50).

H×nh 50. Hép tho¹i Open Chó ý:

Cã thÓ nh¸y ®óp vµo biÓu txîng hoÆc tªn tÖp v¨n b¶n ®Ó më.

b) Con trá v¨n b¶n vµ con trá chuét x Cã hai lo¹i con trá trªn mµn h×nh: Con trá v¨n b¶n (cßn ® îc gäi lµ con trá so¹n th¶o) vµ con trá chuét.

a) Con trá v¨n b¶n

b) Con trá chuét H×nh 51

+ Con trá v¨n b¶n cã d¹ng ¸ (h. 51a), lu«n nhÊp nh¸y vµ chØ ra vÞ trÝ hiÖn thêi n¬i c¸c kÝ tù sÏ xuÊt hiÖn khi ta gâ v¨n b¶n tõ bµn phÝm. Trong khi ng êi dïng gâ v¨n b¶n, con trá v¨n b¶n sÏ di chuyÓn tõ tr¸i sang ph¶i vµ tõ trªn xuèng d íi. NÕu muèn chÌn kÝ tù hay mét ®èi t îng vµo v¨n b¶n, ta ph¶i di chuyÓn con trá v¨n b¶n tíi vÞ trÝ cÇn chÌn. 103

+ ë trong vïng so¹n th¶o, con trá chuét cã d¹ng (h. 51b), nh ng ®æi thµnh Chó ý:

khi ra ngoµi vïng so¹n th¶o.

Con trá v¨n b¶n kh«ng thay ®æi vÞ trÝ khi ta di chuyÓn con trá chuét.

x Di chuyÓn con trá v¨n b¶n Cã hai çch di chuyÓn con trá v¨n b¶n tíi vÞ trÝ mong muèn: + Dïng chuét: Di chuyÓn con trá chuét tíi vÞ trÝ mong muèn vµ nh¸y chuét. + Dïng phÝm: NhÊn çc phÝm Home, End, Page Up, Page Down, çc phÝm mòi tªn hoÆc tæ hîp phÝm Ctrl vµ çc phÝm ®ã. Mµn h×nh th êng chØ hiÓn thÞ ® îc mét phÇn cña v¨n b¶n. §Ó xem çc phÇn kh¸c mét çch nhanh chãng, cã thÓ sö dông thanh cuén ngang vµ thanh cuén däc. c) Gâ v¨n b¶n Trong khi gâ v¨n b¶n, nÕu con trá so¹n th¶o ®· ë vÞ trÝ cuèi dßng th× nã sÏ tù ®éng xuèng dßng, do vËy ta kh«ng ph¶i quan t©m tíi viÖc xuèng dßng. Th«ng th êng, mét v¨n b¶n bao gåm nhiÒu ®o¹n v¨n b¶n, çc ®o¹n v¨n b¶n cã thÓ gåm mét hay nhiÒu dßng. NhÊn phÝm Enter ®Ó kÕt thóc mét ®o¹n v¨n b¶n vµ chuyÓn sang ®o¹n v¨n b¶n míi. Trong khi gâ v¨n b¶n, cÇn l u ý hai chÕ ®é gâ v¨n b¶n sau: x ë chÕ ®é chÌn (Insert), néi dung v¨n b¶n gâ tõ bµn phÝm sÏ ® îc chÌn vµo tr íc néi dung ®· cã tõ vÞ trÝ con trá v¨n b¶n. x ë chÕ ®é ®Ì (Overtype), mçi kÝ tù gâ vµo tõ bµn phÝm sÏ ghi ®Ì, thay thÕ kÝ tù ®· cã ngay bªn ph¶i con trá v¨n b¶n. NhËn biÕt chÕ ®é chÌn/chÕ ®é ®Ì b»ng çch quan s¸t thanh tr¹ng th¸i: nÕu ch÷ OVR s¸ng cã nghÜa ®ang ë chÕ ®é ®Ì, ng îc l¹i lµ ®ang ë chÕ ®é chÌn (h. 52).

ChÕ ®é chÌn

NhÊn phÝm Insert

ChÕ ®é ®Ì

H×nh 52. Ph©n biÖt hai chÕ ®é gâ v¨n b¶n

NhÊn phÝm Insert hoÆc nh¸y ®óp chuét vµo nót ®Ó chuyÓn ®æi gi÷a hai chÕ ®é gâ. 104

trªn thanh tr¹ng th¸i

d) Çc thao t¸c biªn tËp v¨n b¶n Chän v¨n b¶n Muèn thùc hiÖn mét thao t¸c víi phÇn v¨n b¶n nµo th× tr íc hÕt cÇn chän phÇn v¨n b¶n ®ã (cßn ® îc gäi lµ ®¸nh dÊu). §Ó lµm ®iÒu nµy ta thùc hiÖn nh sau: c §Æt con trá v¨n b¶n vµo vÞ trÝ b¾t ®Çu chän; d NhÊn gi÷ phÝm Shift råi ®Æt con trá v¨n b¶n vµo vÞ trÝ kÕt thóc. Ta còng cã thÓ chän v¨n b¶n theo çch sau: c Nh¸y chuét t¹i vÞ trÝ b¾t ®Çu cÇn chän; d KÐo th¶ chuét trªn phÇn v¨n b¶n cÇn chän. Xo¸ v¨n b¶n §Ó xo¸ mét vµi kÝ tù, nªn dïng çc phÝm Backspace hoÆc Delete. Trong ®ã, phÝm Backspace (phÝm m) dïng ®Ó xo¸ kÝ tù tr íc con trá v¨n b¶n vµ phÝm Delete dïng ®Ó xo¸ kÝ tù sau con trá v¨n b¶n. Muèn xo¸ nh÷ng phÇn v¨n b¶n lín h¬n, nªn thùc hiÖn nh sau: c Chän phÇn v¨n b¶n cÇn xo¸; d NhÊn mét trong hai phÝm xo¸ (Backspace/Delete) hoÆc chän EditoCut hoÆc nh¸y nót Chó ý:

Khi ta thùc hiÖn lÖnh Cut th× ngoµi viÖc xo¸, néi dung phÇn v¨n b¶n nµy cßn ®xîc lxu vµo Clipboard.

Sao chÐp §Ó sao chÐp mét phÇn v¨n b¶n ®Õn mét vÞ trÝ kh¸c, ta thùc hiÖn: c Chän phÇn v¨n b¶n muèn sao chÐp; d Chän EditoCopy hoÆc nh¸y nót . Khi ®ã, phÇn v¨n b¶n ®· chän ® îc l u vµo Clipboard; e § a con trá v¨n b¶n tíi vÞ trÝ cÇn sao chÐp; f Chän EditoPaste hoÆc nh¸y nót . Di chuyÓn §Ó di chuyÓn mét phÇn v¨n b¶n tõ vÞ trÝ nµy sang vÞ trÝ kh¸c, ta thùc hiÖn nh sau: c Chän phÇn v¨n b¶n cÇn di chuyÓn; 105

d Chän EditoCut hoÆc nh¸y nót cò vµ l u vµo Clipboard;

®Ó xo¸ phÇn v¨n b¶n ®ã t¹i vÞ trÝ

e § a con trá v¨n b¶n tíi vÞ trÝ míi; f Chän EditoPaste hoÆc nh¸y nót trong Clipboard vµo. Chó ý:

®Ó chÐp phÇn v¨n b¶n ® îc l u

Trong thùc hµnh, ta cã thÓ dïng tæ hîp phÝm t¾t ®Ó thùc hiÖn nhanh c¸c thao t¸c nhx sau: Ctrl+A ®Ó chän toµn bé v¨n b¶n; Ctrl+C tx¬ng ®x¬ng víi lÖnh Copy; Ctrl+X tx¬ng ®x¬ng víi lÖnh Cut; Ctrl+V tx¬ng ®x¬ng víi lÖnh Paste.

B i tËp v thùc h nh 6 L m quen víi Word 1. Môc ®Ých, yªu cÇu x Khëi ®éng/kÕt thóc Word; x T×m hiÓu çc thµnh phÇn trªn mµn h×nh lµm viÖc cña Word; x B íc ®Çu t¹o mét v¨n b¶n tiÕng ViÖt ®¬n gi¶n. 2. Néi dung a) Khëi ®éng Word vµ t×m hiÓu çc thµnh phÇn trªn mµn h×nh cña Word a1) Khëi ®éng Word. a2) Ph©n biÖt thanh tiªu ®Ò, thanh b¶ng chän, thanh tr¹ng th¸i, çc thanh c«ng cô trªn mµn h×nh. a3) T×m hiÓu çc çch thùc hiÖn lÖnh trong Word. a4) T×m hiÓu mét sè chøc n¨ng trong çc b¶ng chän: nh më, ®ãng, l u tÖp, hiÓn thÞ th íc ®o, hiÓn thÞ çc thanh c«ng cô (chuÈn, ®Þnh d¹ng, vÏ h×nh). a5) T×m hiÓu çc nót lÖnh trªn mét sè thanh c«ng cô. 106

a6) Thùc hµnh víi thanh cuén däc vµ thanh cuén ngang ®Ó di chuyÓn ®Õn c¸c phÇn kh¸c nhau cña v¨n b¶n. b) So¹n mét v¨n b¶n ®¬n gi¶n Bµi nµy ® îc thùc hiÖn khi trªn m¸y tÝnh ®· cã tr×nh gâ ch÷ ViÖt víi chøc n¨ng gâ tiÕng ViÖt ® îc bËt vµ ph«ng ch÷ t ¬ng øng víi bé m· chän trong tr×nh gâ ch÷ ViÖt. b1) NhËp ®o¹n v¨n sau (kh«ng cÇn söa lçi): Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam §éc lËp - Tù do - H¹nh phóc §¬n xin nhËp häc KÝnh göi: ¤ng HiÖu tr ëng tr êng THPT H÷u NghÞ T«i tªn lµ NguyÔn V¨n Hïng, cã con lµ NguyÔn V¨n Dòng nguyªn lµ häc sinh tr êng THPT §oµn KÕt. Ch¸u Dòng võa qua ®· kÕt thóc häc k× I víi h¹nh kiÓm tèt vµ ® îc xÕp lo¹i häc tËp lo¹i kh¸. T«i lµm ®¬n nµy kÝnh xin ¤ng HiÖu tr ëng cho phÐp con t«i ® îc tiÕp tôc vµo häc líp 10 t¹i tr êng THPT H÷u NghÞ do gia ®×nh t«i míi chuyÓn vÒ ®Þa bµn gÇn tr êng. Xin tr©n träng c¸m ¬n. §Ýnh kÌm 1 giÊy khai sinh - 1 häc b¹ TP Hå ChÝ Minh, ngµy KÝnh ®¬n (KÝ tªn) NguyÔn V¨n Hïng

th¸ng

n¨m

b2) L u v¨n b¶n víi tªn Don xin hoc. b3) H·y söa c¸c lçi chÝnh t¶ (nÕu cã) trong bµi. b4) Thö gâ víi c¶ hai chÕ ®é: chÕ ®é chÌn vµ chÕ ®é ®Ì. b5) TËp di chuyÓn, xo¸, sao chÐp phÇn v¨n b¶n, dïng c¶ ba c¸ch: lÖnh trong b¶ng chän, nót lÖnh trªn thanh c«ng cô vµ tæ hîp phÝm t¾t. b6) L u v¨n b¶n ®· söa. b7) KÕt thóc Word. 107

c) Bµi thùc hµnh gâ tiÕng ViÖt Hå Hoµn KiÕm Xxa kia, hå cã tªn lµ Lôc Thuû v× nxíc hå xanh suèt bèn mïa. ThÕ kØ XV hå ®xîc ®æi tªn thµnh hå Hoµn KiÕm (cßn gäi lµ hå Gx¬m), g¾n liÒn víi truyÒn thuyÕt tr¶ gx¬m thÇn cho Rïa vµng, ghi l¹i th¾ng lîi cña cuéc chiÕn ®Êu 10 n¨m cña nh©n d©n ViÖt Nam chèng l¹i giÆc Minh dxíi sù l·nh ®¹o cña Lª Lîi. TruyÒn thuyÕt kÓ r»ng Rïa vµng ®· cho Lª Lîi mxîn kiÕm thÇn ®Ó chèng giÆc, sau chiÕn th¾ng «ng lªn lµm vua (vua Lª Th¸i Tæ) vµ tr¶ l¹i kiÕm thÇn cho Rïa vµng ë hå Gx¬m. (Theo Tõ ®iÓn B¸ch khoa ViÖt Nam)

C¸c thuËt ng÷ chÝnh Më tÖp; T¹o tÖp; Lxu tÖp; Con trá v¨n b¶n; Con trá chuét; ChÕ ®é chÌn; ChÕ ®é ®Ì; Chän; Xo¸; Sao chÐp; Di chuyÓn.

16. §ÞNH D¹NG V¡N B¶N §Þnh d¹ng v¨n b¶n lµ tr×nh bµy çc phÇn v¨n b¶n nh»m môc ®Ých cho v¨n b¶n ®Æîc râ rµng vµ ®Ñp, nhÊn m¹nh nh÷ng phÇn quan träng, gióp ngÆêi ®äc n¾m b¾t dÔ h¬n çc néi dung chñ yÕu cña v¨n b¶n. Çc kh¶ n¨ng ®Þnh d¹ng v¨n b¶n trong hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n ®· ® îc giíi thiÖu trong . Sau ®©y chóng ta sÏ t×m hiÓu çch thiÕt ®Æt mét sè thuéc tÝnh ®Þnh d¹ng ®ã. Çc lÖnh ®Þnh d¹ng ® îc chia thµnh ba lo¹i: ®Þnh d¹ng kÝ tù, ®Þnh d¹ng ®o¹n v¨n b¶n vµ ®Þnh d¹ng trang.

1. §Þnh d¹ng kÝ tù C¸c thuéc tÝnh ®Þnh d¹ng kÝ tù c¬ b¶n bao gåm ph«ng ch÷, kiÓu ch÷, cì ch÷, mµu s¾c,... Ta cã thÓ ®Þnh d¹ng kÝ tù ®Ó cã v¨n b¶n nh trong h×nh 53. 108

BiÖt sè cña ph~¬ng tr×nh bËc hai: ' = b2 – 4ac. H×nh 53. VÝ dô vÒ ®Þnh d¹ng kÝ tù

Muèn ®Þnh d¹ng kÝ tù cho phÇn v¨n b¶n nµo, tr íc hÕt cÇn ph¶i chän nã. NÕu kh«ng cã phÇn v¨n b¶n nµo ® îc chän th× çc thuéc tÝnh ®Þnh d¹ng ® îc thiÕt ®Æt sÏ ® îc ¸p dông cho çc kÝ tù ® îc gâ vµo tõ vÞ trÝ con trá v¨n b¶n trë ®i. Ta cã thÓ thiÕt ®Æt çc thuéc tÝnh ®Þnh d¹ng kÝ tù b»ng mét trong hai çch sau: Çch 1. Sö dông lÖnh FormatoFont... ®Ó më hép tho¹i Font (h. 54);

H×nh 54. Hép tho¹i Font ®Ó ®Þnh d¹ng kÝ tù

C¸ch 2. Sö dông c¸c nót lÖnh trªn thanh c«ng cô ®Þnh d¹ng (h. 55).

H×nh 55. C¸c nót lÖnh ®Þnh d¹ng kÝ tù

109

2. §Þnh d¹ng ®o¹n v¨n b¶n Trong çc thuéc tÝnh ®Þnh d¹ng ®o¹n v¨n, chóng ta sÏ xÐt çc thuéc tÝnh c¬ b¶n nh c¨n lÒ, vÞ trÝ lÒ ®o¹n v¨n (so víi lÒ trang), kho¶ng çch ®Õn ®o¹n v¨n tr íc hoÆc sau, ®Þnh d¹ng dßng ®Çu tiªn, kho¶ng çch gi÷a çc dßng trong ®o¹n v¨n. §Ó ®Þnh d¹ng mét ®o¹n v¨n b¶n, tr íc hÕt ta x¸c ®Þnh ®o¹n v¨n b¶n cÇn ®Þnh d¹ng b»ng mét trong çc çch sau: Çch 1. §Æt con trá v¨n b¶n vµo trong ®o¹n v¨n b¶n; Çch 2. Chän mét phÇn ®o¹n v¨n b¶n; Çch 3. Chän toµn bé ®o¹n v¨n b¶n. Sau khi x¸c ®Þnh ®o¹n v¨n b¶n cÇn ®Þnh d¹ng, thùc hiÖn mét trong çc çch sau: Çch 1. Sö dông lÖnh FormatoParagraph... ®Ó më hép tho¹i Paragraph (h. 56);

H×nh 56. Hép tho¹i Paragraph ®Ó ®Þnh d¹ng ®o¹n v¨n b¶n

C¸ch 2. Sö dông c¸c nót lÖnh trªn thanh c«ng cô ®Þnh d¹ng (h. 57).

H×nh 57. C¸c nót lÖnh ®Þnh d¹ng ®o¹n v¨n b¶n

110

Ngoµi ra, cã thÓ dïng th íc ngang (h. 58) ®Ó ®iÒu chØnh mét sè thuéc tÝnh lÒ cña ®o¹n v¨n mét c¸ch trùc quan b»ng c¸ch ® a con trá chuét lªn con tr ît t ¬ng øng trªn th íc vµ kÐo th¶ ®Õn vÞ trÝ cÇn thiÕt.

H×nh 58. Sö dông c¸c con tr|ît trªn th|íc ngang

3. §Þnh d¹ng trang Trong c¸c thuéc tÝnh ®Þnh d¹ng trang v¨n b¶n, chóng ta chØ xÐt hai thuéc tÝnh c¬ b¶n nhÊt lµ kÝch th íc c¸c lÒ vµ h íng giÊy (h. 59).

a) KÝch th|íc c¸c lÒ cña trang

b) H|íng giÊy th¼ng ®øng

c) H|íng giÊy n»m ngang

H×nh 59. §Þnh d¹ng trang

ViÖc thiÕt ®Æt c¸c thuéc tÝnh ®Þnh d¹ng trang ® îc thùc hiÖn b»ng lÖnh FileoPage Setup... ®Ó më hép tho¹i Page Setup (h. 60).

111

H×nh 60. Hép tho¹i Page Setup

B i tËp v thùc h nh 7 §Þnh d¹ng v¨n b¶n 1. Môc ®Ých, yªu cÇu x ¸p dông ® îc c¸c thuéc tÝnh ®Þnh d¹ng v¨n b¶n ®¬n gi¶n; x LuyÖn kÜ n¨ng gâ tiÕng ViÖt. 2. Néi dung a) Thùc hµnh t¹o v¨n b¶n míi, ®Þnh d¹ng kÝ tù vµ ®Þnh d¹ng ®o¹n v¨n a1) Khëi ®éng Word vµ më tÖp Don xin hoc.doc ®· gâ ë bµi thùc hµnh tr íc. a2) ¸p dông nh÷ng thuéc tÝnh ®Þnh d¹ng ®· biÕt ®Ó tr×nh bµy l¹i ®¬n xin häc dùa trªn mÉu sau ®©y. 112

CéNG Hoµ X· HéI CHñ NGHÜA VIÖT NAM §éc lËp Tù do H¹nh phóc §¥N XIN NHËP HäC KÝnh göi: ¤ng HiÖu tr ëng tr êng THPT H÷u NghÞ T«i tªn lµ NguyÔn V¨n Hïng, cã con lµ NguyÔn V¨n Dòng nguyªn lµ häc sinh tr êng THPT §oµn KÕt. Ch¸u Dòng võa qua ®· kÕt thóc häc k× I víi h¹nh kiÓm tèt vµ ® îc xÕp lo¹i häc tËp lo¹i kh¸. T«i lµm ®¬n nµy kÝnh xin ¤ng HiÖu tr ëng cho phÐp con t«i ® îc vµo häc líp 10 t¹i tr êng THPT H÷u NghÞ do gia ®×nh t«i míi chuyÓn vÒ gÇn tr êng. Xin tr©n träng c¸m ¬n. §ÝNH KÌM

1 giÊy khai sinh 1 häc b¹

Tp. Hå ChÝ Minh, ngµy th¸ng KÝnh ®¬n

n¨m

(KÝ tªn) NguyÔn V¨n Hïng

a3) L u v¨n b¶n víi tªn cò. b) Gâ vµ ®Þnh d¹ng ®o¹n v¨n theo mÉu sau C¶nh ®Ñp quª h ¬ng

(Theo trang web cña Tæng côc Du lÞch ViÖt Nam)

113

VÞnh H¹ Long

C¸c thuËt ng÷ chÝnh §Þnh d¹ng kÝ tù; §Þnh d¹ng ®o¹n v¨n b¶n; §Þnh d¹ng trang.

C©u hái vµ bµi tËp 1. ThÕ nµo lµ ®Þnh d¹ng v¨n b¶n? C¸c lÖnh ®Þnh d¹ng ®wîc ph©n lo¹i nhw thÕ nµo? 2. H·y kÓ nh÷ng kh¶ n¨ng ®Þnh d¹ng kÝ tù. 3. H·y kÓ nh÷ng kh¶ n¨ng ®Þnh d¹ng ®o¹n v¨n b¶n. VÒ nguyªn t¾c, cã thÓ xo¸ mét ®o¹n v¨n mµ kh«ng cÇn chän ®o¹n v¨n b¶n ®ã ®wîc kh«ng? 4. H·y ph©n biÖt lÒ trang v¨n b¶n vµ lÒ ®o¹n v¨n b¶n. 5. Trong bµi thùc hµnh 7, nh÷ng chøc n¨ng ®Þnh d¹ng v¨n b¶n nµo ®· ®wîc ¸p dông?

17. Mét sè chøc n¨ng kh¸c 1. §Þnh d¹ng kiÓu danh s¸ch Trong so¹n th¶o v¨n b¶n, nhiÒu khi chóng ta cÇn tr×nh bµy phÇn v¨n b¶n d íi d¹ng liÖt kª (h. 61a) hoÆc d¹ng sè thø tù (h. 61b). D¹ng thø nhÊt th êng dïng ®Ó liÖt kª nh÷ng thµnh phÇn nh nhau, cßn víi d¹ng thø hai th× thø tù liÖt 114

kª còng cã vai trß nhÊt ®Þnh. Ta gäi danh s¸ch thø nhÊt lµ liÖt kª d¹ng kÝ hiÖu vµ danh s¸ch thø hai lµ liÖt kª d¹ng sè thø tù. C¸c ®Æc tr{ng ®Þnh d¹ng kÝ tù c¬ b¶n: x Ph«ng ch÷ x KiÓu ch÷ x Cì ch÷ x Mµu s¾c x VÞ trÝ so víi dßng hiÖn t¹i

C«ng viÖc ngµy thø hai, 15/9 1. Häc trªn líp 2. Lao ®éng gióp gia ®×nh 3. §¸ bãng 4. Lµm bµi ë nhµ

b) H×nh 61

§Ó ®Þnh d¹ng kiÓu danh s¸ch ta sö dông mét trong hai çch sau: Çch 1. Dïng lÖnh FormatoBullets and Numbering... (kÝ hiÖu vµ ®¸nh sè) ®Ó më hép tho¹i Bullets and Numbering (h. 62). Çch 2. Sö dông çc nót lÖnh Bullets c«ng cô ®Þnh d¹ng.

hoÆc Numbering

trªn thanh

H×nh 62. Hép tho¹i Bullets and Numbering

§Ó bá ®Þnh d¹ng kiÓu danh s¸ch cña mét phÇn v¨n b¶n, chØ cÇn chän phÇn v¨n b¶n ®ã råi nh¸y nót lÖnh t ¬ng øng (

hoÆc

). 115

2. Ng¾t trang vµ ®¸nh sè trang a) Ng¾t trang NgÇm ®Þnh, Word tù ®éng thùc hiÖn ng¾t trang vµ chuyÓn sang trang míi. Tuy nhiªn trong mét sè tr êng hîp, ng êi so¹n th¶o muèn chñ ®éng ng¾t trang, ch¼ng h¹n nh khi muèn ®Æt toµn bé b¶ng trªn trang míi. ViÖc ng¾t trang ® îc thùc hiÖn nh sau:

c §Æt con trá v¨n b¶n ë vÞ trÝ muèn ng¾t trang. d Chän lÖnh InsertoBreak... råi chän Page break trong hép tho¹i Break (h. 63). e Nh¸y chuét vµo nót OK. Chó ý:

H×nh 63

Cã thÓ nhÊn tæ hîp phÝm Ctrl + Enter ®Ó ng¾t trang t¹i vÞ trÝ con trá v¨n b¶n.

b) §¸nh sè trang Khi v¨n b¶n cã nhiÒu h¬n mét trang, ta cã thÓ ®Ó Word tù ®éng ®¸nh sè trang.

H×nh 64. Hép tho¹i Page Numbers

c Chän InsertoPage Numbers... d Trong hép Position cña hép tho¹i Page Numbers (h. 64), chän vÞ trÝ cña sè trang: ë ®Çu trang (Header) hoÆc ë cuèi trang (Footer); Alignment, chän c¸ch c¨n lÒ cho sè trang: c¨n tr¸i (Left), ë gi÷a (Center) hoÆc c¨n ph¶i (Right); f Chän (hoÆc bá chän) Show number on first page ®Ó hiÓn thÞ (hoÆc kh«ng hiÓn thÞ) sè trang ë trang ®Çu tiªn.

e Trong hép

116

3. In v¨n b¶n a) Xem tr íc khi in Tr íc khi in mét v¨n b¶n nµo ®ã, th«ng th êng nªn thùc hiÖn viÖc xem v¨n b¶n tr íc khi in ®Ó kiÓm tra çc lÒ trang, viÖc ng¾t trang, viÖc bè trÝ néi dung, çc b¶ng biÓu, h×nh vÏ trªn trang,… ®· ®óng nh mong muèn ch a. §Ó më cöa sæ Preview (h. 65), sö dông mét trong hai çch sau: Çch 1. Chän lÖnh FileoPrint Preview; Çch 2. Nh¸y nót lÖnh Print Preview

trªn thanh c«ng cô chuÈn. Preview

H×nh 65. Xem tr|íc khi in

b) In v¨n b¶n V¨n b¶n cã thÓ ® îc in ra giÊy nÕu m¸y tÝnh kÕt nèi trùc tiÕp víi m¸y in hoÆc cã thÓ truy cËp tíi m¸y in trong m¹ng. Ta thùc hiÖn lÖnh in v¨n b¶n b»ng mét trong çc çch sau: Çch 1. Dïng lÖnh FileoPrint... Çch 2. NhÊn tæ hîp phÝm Ctrl+P. 117

C¸ch 3. Nh¸y chuét vµo nót Print toµn bé v¨n b¶n.

trªn thanh c«ng cô chuÈn ®Ó in ngay

H×nh 66. Hép tho¹i Print

Víi hai çch ®Çu, hép tho¹i Print (h. 66) sÏ hiÖn ra cho phÐp lùa chän çc tham sè in, ch¼ng h¹n nh chän m¸y in, in toµn bé hay mét phÇn v¨n b¶n, sè b¶n in,... Çc thuËt ng÷ chÝnh §Þnh d¹ng kiÓu danh s¸ch; Ng¾t trang; §¸nh sè trang; Xem v¨n b¶n trxíc khi in; In v¨n b¶n.

C©u hái vµ bµi tËp 1. H·y nªu çc bwíc cÇn thùc hiÖn ®Ó t¹o danh s¸ch liÖt kª d¹ng kÝ hiÖu vµ d¹ng sè thø tù. 2. Cã thÓ t¹o danh s¸ch kiÓu sè thø tù a, b, c,... ®wîc kh«ng? NÕu ®wîc, h·y nªu çc thao t¸c cÇn thiÕt. 3. Cã nh÷ng çch nµo ®Ó chØ in mét trang v¨n b¶n trong mét tÖp v¨n b¶n cã nhiÒu trang? 4. Nªu wu vµ nhwîc ®iÓm khi sö dông nót lÖnh

118

®Ó ra lÖnh in.

18. Çc c«ng cô trî gióp so¹n th¶o Ngoµi viÖc hç trî gâ vµ tr×nh bµy v¨n b¶n, Word cßn cung cÊp cho ng êi dïng nhiÒu chøc n¨ng gióp tù ®éng ho¸ mét sè c«ng ®o¹n trong qu¸ tr×nh so¹n th¶o, víi môc ®Ých lµm t¨ng hiÖu qu¶, thùc hiÖn nhanh chãng c«ng viÖc biªn tËp v¨n b¶n. Sau ®©y chóng ta sÏ t×m hiÓu mét sè chøc n¨ng nh vËy. 1. T×m kiÕm vµ thay thÕ Trong khi so¹n th¶o, chóng ta cã thÓ muèn t×m vÞ trÝ mét tõ (hoÆc côm tõ) nµo ®ã hay còng cã thÓ cÇn thay thÕ mét tõ (hoÆc côm tõ) b»ng mét tõ (hoÆc côm tõ) kh¸c. Çc c«ng cô Find (t×m kiÕm) vµ Replace (thay thÕ) cña Word cho phÐp thùc hiÖn ®iÒu nµy mét çch nhanh chãng. a) T×m kiÕm

H×nh 67. T×m kiÕm

§Ó t×m kiÕm mét tõ hoÆc côm tõ, ta thùc hiÖn theo c¸c b íc sau:

c Chän lÖnh

EditoFind... hoÆc nhÊn tæ hîp phÝm Ctrl+F. Hép tho¹i Find and Replace sÏ xuÊt hiÖn nh h×nh 67;

d Gâ tõ hoÆc côm tõ cÇn t×m vµo « Find what (t×m g×); e Nh¸y chuét vµo nót Find Next (t×m tiÕp). Côm tõ t×m ® îc (nÕu cã) sÏ ® îc hiÓn thÞ d íi d¹ng bÞ “b«i ®en”. Ta cã thÓ nh¸y nót Find Next ®Ó t×m tiÕp hoÆc nh¸y nót Cancel (huû bá) ®Ó ®ãng hép tho¹i, kÕt thóc t×m kiÕm. 119

b) Thay thÕ

H×nh 68. T×m kiÕm v thay thÕ

Ta còng cã thÓ thay thÕ mét tõ hay côm tõ b»ng mét tõ hay côm tõ kh¸c trong v¨n b¶n b»ng çch thùc hiÖn theo çc b íc nh sau: c Chän EditoReplace... hoÆc nhÊn tæ hîp phÝm Ctrl+H. Hép tho¹i Find and Replace sÏ xuÊt hiÖn nh h×nh 68; d Gâ côm tõ cÇn t×m kiÕm vµo « Find what vµ gâ côm tõ thay thÕ vµo « Replace with (thay thÕ b»ng); e Nh¸y chuét vµo nót Find Next ®Ó ®Õn côm tõ cÇn t×m tiÕp theo (nÕu cã); f Nh¸y chuét vµo nót Replace nÕu muèn thay thÕ tõng côm tõ t×m thÊy (vµ nh¸y vµo nót Replace All nÕu muèn thay thÕ tù ®éng tÊt c¶ çc côm tõ t×m thÊy) b»ng côm tõ thay thÕ; g Nh¸y chuét vµo nót Close ®Ó ®ãng hép tho¹i, kÕt thóc viÖc t×m vµ thay thÕ. Chó ý:

C¸c lÖnh t×m kiÕm vµ thay thÕ ®Æc biÖt h÷u Ých trong trxêng hîp v¨n b¶n cã nhiÒu trang.

c) Mét sè tuú chän trong t×m kiÕm vµ thay thÕ Word cung cÊp mét sè tuú chän ®Ó gióp cho viÖc t×m kiÕm ® îc chÝnh x¸c h¬n. Nh¸y chuét lªn nót ®Ó thiÕt ®Æt mét sè tuú chän th êng dïng nh : x Match case: Ph©n biÖt ch÷ hoa, ch÷ th êng (Sa Pa sÏ kh¸c sa pa); x Find whole words only: Tõ cÇn t×m lµ mét tõ nguyªn vÑn. VÝ dô, nÕu t×m tõ "ho" th× nh÷ng tõ nh hoa, cho sÏ kh«ng ® îc t×m dï cã chøa "ho". 120

2. Gâ t¾t vµ söa lçi Chøc n¨ng AutoCorrect (tù ®éng söa) thùc hiÖn viÖc tù ®éng chØnh söa v¨n b¶n trong khi ta gâ v¨n b¶n. Mét c¸ch ®¬n gi¶n, néi dung cña viÖc söa nµy cã thÓ ® îc chia thµnh hai lo¹i: x Söa lçi: HÖ so¹n th¶o v¨n b¶n tù ®éng söa c¸c lçi chÝnh t¶ khi ng êi dïng gâ v¨n b¶n. x Gâ t¾t: Chøc n¨ng gâ t¾t cho phÐp ng êi dïng sö dông mét vµi kÝ tù t¾t ®Ó tù ®éng gâ ® îc c¶ mét côm tõ dµi th êng gÆp, lµm t¨ng tèc ®é gâ. VÝ dô vn viÕt t¾t cho Céng hoµ X· héi Chñ nghÜa ViÖt Nam. Ta sö dông lÖnh ToolsoAutoCorrect Options... ®Ó më hép tho¹i AutoCorrect (h. 69) råi chän/bá chän « Replace text as you type (thay thÕ trong khi gâ).

H×nh 69. Hép tho¹i AutoCorrect

§Ó thùc hiÖn ® îc viÖc söa lçi còng nh gâ t¾t trong tiÕng ViÖt, ng êi dïng ph¶i ®Þnh nghÜa côm tõ ® îc söa vµ côm tõ thay thÕ trong hép tho¹i AutoCorrect. §Ó lµm viÖc nµy, Word sö dông mét b¶ng mµ mçi hµng (®Çu môc) cña nã gåm hai phÇn, phÇn ®Çu lµ d·y kÝ tù gâ vµo, phÇn sau lµ néi dung sÏ thay thÕ cho d·y kÝ tù nµy. 121

Trªn h×nh 69, cét Replace t ¬ng øng víi d·y kÝ tù gâ vµo vµ cét With t ¬ng øng víi néi dung thay thÕ. Thªm çc tõ gâ t¾t hoÆc söa lçi míi vµo danh s¸ch nµy b»ng çch sau: c Gâ tõ viÕt t¾t vµo cét Replace vµ côm tõ ®Çy ®ñ vµo « With; d Nh¸y chuét vµo nót Add ®Ó thªm vµo danh s¸ch tù ®éng söa. Ch¼ng h¹n, gâ “Ms” vµ “Microsoft” råi nh¸y nót Add. Tõ nay, mçi khi gâ “Ms” Word sÏ tù ®éng thay b»ng “Microsoft”. Xo¸ ®i nh÷ng ®Çu môc kh«ng dïng ®Õn b»ng çch: c Chän ®Çu môc cÇn xo¸; d Nh¸y chuét vµo nót Delete ®Ó xo¸ ®i ®Çu môc ®ang chän.

B i tËp v thùc h nh 8 Sö dông mét sè c«ng cô trî gióp so¹n th¶o 1. Môc ®Ých, yªu cÇu x §Þnh d¹ng kiÓu danh s¸ch liÖt kª d¹ng kÝ hiÖu vµ d¹ng sè thø tù; x §¸nh sè trang vµ in v¨n b¶n; x Sö dông mét sè c«ng cô trî gióp so¹n th¶o cña Word ®Ó n©ng cao hiÖu qu¶ khi so¹n th¶o v¨n b¶n. 2. Néi dung a) H·y gâ vµ tr×nh bµy theo mÉu sau: Häc sinh: Hoµng Kim Liªn, líp 10A1, tr êng THPT Hoµng DiÖu x XÕp lo¹i h¹nh kiÓm:...Tèt.... x XÕp lo¹i häc lùc:...Giái..... x Sè ngµy nghØ cã phÐp:..2..

Kh«ng phÐp:....0...

x § îc khen th ëng: Häc sinh giái häc k× I. 122

b) Trong §¬n xin nhËp häc ë çc bµi thùc hµnh tr íc, h·y yªu cÇu Word thay çc tªn riªng b»ng çc tªn riªng kh¸c do em tù nghÜ ra. c) Gi¶ sö cã mét v¨n b¶n (t ¬ng ®èi dµi) do mét ng êi kh«ng cã kinh nghiÖm so¹n ra, trong ®ã cã nhiÒu lçi nh : x Lu«n cã mét dÊu çch tr íc dÊu chÊm. x Sau dÊu phÈy bao giê còng viÕt liÒn.

H·y dïng chøc n¨ng T×m kiÕm vµ thay thÕ ®Ó söa tù ®éng c¸c lçi trªn. d) H·y sö dông chøc n¨ng gâ t¾t ®Ó t¹o c¸c tõ gâ t¾t sau: vt

vò trô

hµnh tinh

Tr¸i §Êt

e) H·y sö dông c¸c tõ gâ t¾t trªn ®Ó gâ nhanh ®o¹n v¨n d íi ®©y vµ tr×nh bµy theo ý cña em. Thùc hµnh ®¸nh sè trang vµ in v¨n b¶n võa gâ.

Cã hay kh«ng sù sèng trªn çc h nh tinh kh¸c? ý tzëng vÒ viÖc t×m kiÕm sù sèng trªn çc h|nh tinh kh¸c ®· cã tõ rÊt l©u. Ng|y nay, çc nh| khoa häc trªn thÕ giíi ®Òu ®Æn göi nh÷ng th«ng b¸o v« tuyÕn lªn vò trô. Hä muèn cho vò trô biÕt r»ng cã sù sèng trªn Tr¸i §Êt. Cã ai nhËn ®zîc nh÷ng th«ng tin ®ã kh«ng? Thùc sù chóng ta còng kh«ng biÕt ®iÒu n|y. Cïng lóc ®ã, çc nh| khoa häc còng “nghe” nh÷ng tÝn hiÖu v« tuyÕn ®i tíi Tr¸i §Êt v| hi väng t×m ®zîc dÊu hiÖu cña nÒn v¨n minh trªn çc h|nh tinh kh¸c. Çc nh| khoa häc còng hi väng cã thÓ biÕt ®zîc ®iÒu g× ®ã tõ çc con t|u vò trô. V|o thêi ®iÓm n|y, çc con t|u vò trô ®ang chu du trong kh«ng gian v| göi çc ¶nh chóng chôp ®zîc vÒ Tr¸i §Êt. Cã thÓ chóng ta sÏ t×m hiÓu ®zîc nhiÒu ®iÒu tõ çc ¶nh n|y. BiÕt ®©u mét ng|y n|o ®ã Con Ngzêi t×m ra r»ng hä kh«ng c« ®¬n trong vò trô !

123

19. T¹O V L M VIÖC VíI B¶NG Trong thùc tÕ, ta hay gÆp nh÷ng th«ng tin, d÷ liÖu ® îc tæ chøc d íi d¹ng b¶ng, gåm c¸c hµng vµ cét. Mét vÝ dô b¶ng quen thuéc víi häc sinh lµ Thêi kho¸ biÓu (h. 70). TiÕt

Thø 2

Thø 3

Thø 4

Thø 5

Thø 6

Thø 7

Chµo cê

Ng÷ v¨n

Ho¸ häc

C«ng nghÖ

Ngo¹i ng÷

VËt lÝ

C«ng nghÖ

To¸n

LÞch sö

Ngo¹i ng÷

ThÓ dôc

Ho¸ häc

To¸n

Sinh häc

ThÓ dôc

Ng÷ v¨n

To¸n

Ng÷ v¨n

To¸n

LÞch sö

GDCD

Tin häc

To¸n

§Þa lÝ

Ngo¹i ng÷

VËt lÝ

Ng÷ v¨n

Tin häc

Sinh häc

Sinh ho¹t

H×nh 70. Thêi kho¸ biÓu

§èi víi mét sè b¶ng, chóng ta cã nhu cÇu s¾p xÕp vµ tÝnh to¸n. Ch¼ng h¹n víi b¶ng ®iÓm cña líp, cÇn s¾p xÕp cét “Hä vµ Tªn” theo thø tù abc hoÆc tÝnh ®iÓm trung b×nh tÊt c¶ çc m«n häc cña mét häc sinh. Çc lÖnh lµm viÖc víi b¶ng ® îc chia thµnh nh÷ng nhãm sau: x T¹o b¶ng, c¨n chØnh ®é réng cña çc hµng vµ cét, tr×nh bµy b¶ng; x Thao t¸c trªn b¶ng: ChÌn, xo¸, t¸ch hoÆc gép çc «, hµng vµ cét; x TÝnh to¸n trªn b¶ng: Thùc hiÖn çc phÐp tÝnh víi çc d÷ liÖu sè; x S¾p xÕp d÷ liÖu trong b¶ng. Çc lÖnh nµy n»m trong b¶ng chän Table (B¶ng). Mét sè nót lÖnh hay dïng cã trªn thanh c«ng cô Tables and Borders (B¶ng vµ § êng viÒn). Trong bµi nµy chóng ta chØ t×m hiÓu nhãm lÖnh t¹o b¶ng vµ nhãm lÖnh thao t¸c trªn b¶ng. Chó ý:

124

NÕu thanh c«ng cô Tables and Borders chxa cã trªn mµn h×nh th× dïng lÖnh ViewoToolbars vµ chän dßng Tables and Borders ®Ó hiÓn thÞ.

1. T¹o b¶ng a) T¹o b¶ng b»ng mét trong çc çch sau Çch 1. Chän lÖnh TableoInsertoTable... (chÌn b¶ng) råi chØ ra sè cét vµ sè hµng còng nh çc sè ®o chÝnh x¸c cho ®é réng çc cét trong hép tho¹i Insert Table (h. 71a); Çch 2. Nh¸y nót lÖnh Insert Table trªn thanh c«ng cô chuÈn råi kÐo th¶ chuét xuèng d íi vµ sang ph¶i ®Ó chän sè hµng vµ sè cét cho b¶ng; sè hµng vµ sè cét cña b¶ng ® îc hiÓn thÞ ë hµng d íi cïng (h. 71b).

a) Hép tho¹i Insert Table

b)T¹o b¶ng b»ng nót lÖnh H×nh 71. T¹o b¶ng

Word sÏ t¹o mét b¶ng trèng cã sè hµng vµ sè cét nh ®· x¸c ®Þnh. b) Chän thµnh phÇn cña b¶ng Muèn thao t¸c víi phÇn nµo trong b¶ng, tr íc tiªn ph¶i chän (hay ®¸nh dÊu) phÇn ®ã. §Ó chän «, hµng, cét hay toµn b¶ng, ta thùc hiÖn mét trong çc çch sau: Çch 1. Dïng lÖnh TableoSelect, råi chän tiÕp Cell, Row, Column hay Table; Çch 2. Chän trùc tiÕp (h. 72):

a) Chän «

b) Chän h ng

c) Chän cét

d) Chän b¶ng

H×nh 72. Chän th nh phÇn b¶ng

x §Ó chän mét « nµo ®ã trong b¶ng, nh¸y chuét t¹i c¹nh tr¸i cña nã (h. 72a); x §Ó chän mét hµng, nh¸y chuét bªn tr¸i hµng ®ã (h. 72b); x §Ó chän mét cét, nh¸y chuét ë ® êng viÒn trªn cña « trªn cïng trong cét ®ã (khi con trá chuét cã h×nh mòi tªn ®Ëm trá xuèng ) (h. 72c). x §Ó chän toµn b¶ng, nh¸y chuét t¹i ®Ønh gãc trªn bªn tr¸i cña b¶ng (khi con trá chuét cã h×nh ) (h. 72d); 125

c) Thay ®æi kÝch th íc cña cét (hay hµng) Çch 1 x § a con trá chuét vµo ® êng viÒn cña cét (hay hµng) cÇn thay ®æi cho hoÆc ; ®Õn khi con trá cã d¹ng x KÐo th¶ chuét ®Ó thay ®æi kÝch th íc. Çch 2. Dïng chuét kÐo th¶ çc nót

hoÆc

trªn th íc ngang vµ däc.

2. Çc thao t¸c víi b¶ng a) ChÌn thªm hoÆc xo¸ «, hµng vµ cét Ta cã thÓ thay ®æi cÊu tróc cña b¶ng b»ng çch chÌn thªm hoÆc xo¸ ®i çc «, hµng hay cét theo çc b íc sau: c Chän «, hµng hay cét sÏ xo¸ hoÆc n»m bªn c¹nh ®èi t îng t ¬ng øng cÇn chÌn; d Dïng çc lÖnh TableoDelete hoÆc TableoInsert råi chØ râ vÞ trÝ cña ®èi t îng sÏ chÌn. b) T¸ch mét « thµnh nhiÒu « §Ó t¸ch mét « thµnh nhiÒu «, thùc hiÖn c Chän « cÇn t¸ch; d Sö dông lÖnh TableoSplit Cells... hoÆc nót lÖnh

H×nh 73. Gép v t¸ch «

trªn thanh c«ng cô Tables and Borders; e NhËp sè hµng vµ sè cét cÇn t¸ch trong hép tho¹i. c) Gép nhiÒu « thµnh mét «

C¸c « liÒn nhau (chän ® îc) cã thÓ gép thµnh mét « b»ng lÖnh TableoMerge Cells hoÆc nót lÖnh trªn thanh c«ng cô Tables and Borders. d) §Þnh d¹ng v¨n b¶n trong « V¨n b¶n bªn trong « ® îc ®Þnh d¹ng nh v¨n b¶n th«ng th êng. §Ó c¨n chØnh néi dung bªn trong cña « so víi c¸c ® êng viÒn ta cã thÓ chän lÖnh Cell Alignment (C¨n th¼ng «) sau khi nh¸y nót ph¶i chuét hoÆc dïng nót lÖnh thanh c«ng cô Tables and Borders. 126

(h. 74) trªn

H×nh 74. §Þnh d¹ng v¨n b¶n trong «

B i tËp v thùc h nh 9 B I tËp v THùC H NH Tæng hîp 1. Môc ®Ých, yªu cÇu x Thùc hµnh lµm viÖc víi b¶ng; x VËn dông tæng hîp c¸c kÜ n¨ng ®· häc trong so¹n th¶o.

Thø ba

Thø tÆ

Thø n¨m

Thø s¸u

Thø b¶y

TiÕt 1 TiÕt 2 TiÕt 3 TiÕt 4 TiÕt 5

a2) H·y ®iÒn tªn c¸c m«n häc theo ®óng thêi kho¸ biÓu cña líp em. a3) H·y tr×nh bµy b¶ng so s¸nh §µ L¹t, mét ®iÓm du lÞch næi tiÕng cña ViÖt Nam, víi mét vµi ®iÓm du lÞch t¹i c¸c n íc kh¸c theo mÉu d íi ®©y. R

ĈӏD GDQK

1KLӋW ÿӝ &

&DR ÿӝ WUXQJ EuQK 7UXQJ &DR QKҩW 7KҩS QKҩW P

EuQK

/ѭӧQJ PѭD WUXQJ EuQK QăP PP

6ӕ QJj\ PѭD WUXQJ EuQK QăP QJj\

Ĉj /ҥW 9LӋW 1DP

'DF JL OLQJ ҨQ Ĉӝ

6LP OD ҨQ Ĉӝ

%D JXL R 3KL OLS SLQ

b) So¹n th¶o vµ tr×nh bµy v¨n b¶n H·y sö dông c¸c c«ng cô so¹n th¶o em biÕt ®Ó tr×nh bµy v¨n b¶n sau: 127

§oµn thanh niªn céng s¶n Hå chÝ minh Liªn Chi ®oµn tr êng THPT Ng« Gia Tù

Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt nam

§éc lËp- Tù do-H¹nh phóc Hµ Néi, ngµy

Sè: 12/TB

th¸ng

n¨m

Th«ng b¸o V/v: KÕ ho¹ch §¹i héi ®¹i biÓu Liªn chi §oµn TNCS Hå ChÝ Minh

KÝnh göi: Çc chi ®oµn TNCS Hå ChÝ Minh trong toµn tr êng § îc sù ®ång ý cña ThÇy HiÖu tr ëng, Ban ChÊp hµnh ®oµn TNCS Hå ChÝ Minh quyÕt ®Þnh tæ chøc §¹i héi §¹i biÓu liªn chi ®oµn n¨m 2006. §Ó ®¹i héi ®¹t kÕt qu¶ tèt, Ban ChÊp hµnh ®oµn th«ng b¸o ®Ó çc chi ®oµn ® îc biÕt vµ thùc hiÖn tèt nh÷ng néi dung sau: 1. Çc chi ®oµn tiÕn hµnh ®¹i héi vµ cö 05 ®¹i biÓu thay mÆt cho chi ®oµn m×nh tham gia ®¹i héi. Çc ®¹i biÓu chuÈn bÞ tham luËn, ý kiÕn ®ãng gãp trong ®¹i héi. 2. Çc chi ®oµn ph¸t ®éng phong trµo thi ®ua phÊn ®Êu tèt, häc tËp tèt, lÊy thµnh tÝch chµo mõng ®¹i héi. 3. Çc ®oµn viªn thuéc ®éi v¨n nghÖ tËp trung luyÖn tËp çc tiÕt môc v¨n nghÖ chµo mõng ®¹i héi (lÞch tËp th«ng b¸o sau). 4. §óng 8h s¸ng ngµy th¸ng n¨m tÊt c¶ çc ®¹i biÓu trang phôc chØnh tÒ, cã mÆt t¹i Héi tr êng. Ban chÊp hµnh ®oµn yªu cÇu çc chi ®oµn thùc hiÖn nghiªm tóc th«ng b¸o nµy. N¬i nhËn: Nh trªn ThÇy HiÖu tr ëng (®Ó b¸o ço) Tr ëng ®éi v¨n nghÖ L u

BÝ th §oµn tr êng

Mai TuÊn Vò

C¸c thuËt ng÷ chÝnh T×m kiÕm; Thay thÕ; Gâ t¾t; B¶ng; ¤; Cét; Hµng.

C©u hái vµ bµi tËp 1. Nªu çc thao t¸c t¹o b¶ng vµ çch thùc hiÖn. 2. Khi con trá v¨n b¶n ®ang ë trong mét « nµo ®ã, thao t¸c c¨n lÒ (lÖnh Cell Alignment) sÏ t¸c ®éng trong ph¹m vi nµo? (A) Toµn bé b¶ng; (B) §o¹n v¨n b¶n chøa con trá; (C) ¤ chøa con trá. 3. Khi nµo th× cÇn t¸ch hay gép çc « cña b¶ng? H·y nªu vÝ dô cô thÓ cho tõng trwêng hîp. 4. Nªu mét sè vÝ dô v¨n b¶n dïng b¶ng. 5. H·y nªu çc c«ng cô so¹n th¶o mµ em dïng ®Ó thùc hiÖn bµi thùc hµnh 9.

128

'HOHWHG e

Bµi ®äc thªm 5

ChÌn kÝ hiÖu vµ h×nh ¶nh 1. T¹o ch÷ lín ®Çu ®o¹n v¨n Trªn çc b¸o vµ t¹p chÝ chóng ta thxêng thÊy ch÷ çi ®Çu mét ®o¹n v¨n b¶n ®xîc ®Þnh d¹ng ®Æc biÖt lµm cho næi bËt. Cã hai kiÓu t¹o ch÷ çi lín ®Çu mét ®o¹n v¨n b¶n: trong lÒ vµ ngoµi lÒ (h. 75).

H×nh 76 Chó ý:

NÕu chØ ®Æt con trá vµo ®o¹n v¨n, Word chØ sö dông kÝ tù ®Çu tiªn lµm ch÷ c¸i lín. Trxêng hîp muèn tõ ®Çu tiªn ®xîc ®Þnh d¹ng ch÷ lín ta ph¶i chän c¶ tõ ®ã.

2. ChÌn çc kÝ hiÖu ®Æc biÖt Çc kÝ hiÖu ®Æc biÖt lµ çc kÝ tù trªn mét ph«ng ch÷ ®Æc biÖt nµo ®ã, vÝ dô ¦, f, , d, D. §Ó chÌn çc kÝ hiÖu ®Æc biÖt, trong Word cã lÖnh Symbol (KÝ hiÖu) trong b¶ng chän Insert. Víi çc kÝ hiÖu ®Æc biÖt, ta cã thÓ sao, xo¸ hay di chuyÓn nhx víi kÝ tù thxêng. §èi víi çc kÝ hiÖu chuyªn m«n vÒ To¸n, Ho¸, Sinh,... çc hÖ so¹n th¶o cung cÊp çc chx¬ng tr×nh riªng ®Ó so¹n th¶o mµ chóng ta kh«ng xÐt ë ®©y.

129

C¸c bxíc thùc hiÖn ®Ó chÌn kÝ tù ®Æc biÖt ®xîc minh ho¹ trªn h×nh 77:

H×nh 77

3. ChÌn h×nh ¶nh C¸c h×nh ¶nh minh ho¹ thxêng ®xîc dïng trong v¨n b¶n vµ lµm cho néi dung cña v¨n b¶n trùc quan, sinh ®éng h¬n. a) ChÌn tÖp ®å ho¹

H×nh 78. ChÌn tÖp ®å ho¹ Cã thÓ chÌn nhiÒu lo¹i h×nh ¶nh kh¸c nhau vµo bÊt k× vÞ trÝ nµo trong v¨n b¶n. Th«ng thxêng Word coi h×nh ¶nh ®å ho¹ ®xîc chÌn vµo v¨n b¶n nhx lµ kÝ tù ®Æc biÖt. C¸c h×nh ¶nh còng cã thÓ ®xîc sao chÐp, xo¸ hay di chuyÓn tíi vÞ trÝ kh¸c trong v¨n b¶n. b) ChÌn mét phÇn h×nh ¶nh cña tÖp ®å ho¹ Muèn chÌn mét phÇn h×nh ¶nh cña tÖp ®å ho¹, ta sö dông mét phÇn mÒm ®å ho¹ (vÝ dô Paint) ®Ó më tÖp ®å ho¹, dïng c¸c c«ng cô trong phÇn mÒm ®ã ®Ó chän vµ sao phÇn h×nh ¶nh cÇn thiÕt vµo bé nhí ®Öm cña Windows. Sau ®ã trë l¹i v¨n b¶n vµ sö dông lÖnh EditoPaste cña Word.

130

4. KÎ ® êng viÒn vµ ® êng l íi cho b¶ng ViÖc t¹o b¶ng thxêng ®i kÌm víi viÖc kÎ çc ®xêng viÒn vµ ®xêng lxíi. T¹o çc ®xêng viÒn vµ ®xêng lxíi ®a d¹ng sÏ lµm næi bËt nh÷ng nÐt quan träng cña b¶ng. §Ó t¹o ®xêng viÒn, ta chän phÇn cña b¶ng cÇn ®xîc t¹o ®xêng viÒn råi thùc hiÖn çc thao t¸c nhx trªn h×nh 79.

H×nh 79. Hép tho¹i t¹o ®|êng viÒn Chó ý:

NÕu cÇn t¹o ®xêng viÒn cho c¶ b¶ng th× chØ cÇn ®Æt con trá vµo trong b¶ng.

5. T¹o ch÷ nghÖ thuËt WordArt lµ mét c«ng cô cña Word cho phÐp ta t¹o c¸c ch÷ bãng ba chiÒu víi môc ®Ých trang trÝ v¨n b¶n. §Ó chÌn WordArt, dïng lÖnh InsertoPictureoWordArt... Hép tho¹i WordArt Gallery dxíi ®©y xuÊt hiÖn (h. 80):

H×nh 80. Hép tho¹i WordArt Gallery

131

Chän kiÓu ch÷ nghÖ thuËt vµ nh¸y OK. Hép tho¹i Edit WordArt Text tiÕp theo cho phÐp gâ v¨n b¶n (h. 81) theo hiÖu øng ®ã.

H×nh 81 Font: Chän ph«ng ch÷.

Size: Chän cì ch÷.

Text: Dßng v¨n b¶n.

T¹o ch÷ nghiªng.

: T¹o ch÷ ®Ëm.

§Ó hiÖu chØnh ®èi txîng WordArt, nh¸y chuét lªn ®èi txîng. NgÇm ®Þnh, thanh c«ng cô WordArt sÏ xuÊt hiÖn (h. 82). NÕu kh«ng thÊy thanh c«ng cô nµy, cã thÓ lµm nã xuÊt hiÖn b»ng lÖnh ViewoToolbarsoWordArt.

H×nh 82. Thanh c«ng cô WordArt Nót lÖnh

Chøc n¨ng ChÌn ch÷ nghÖ thuËt.

Edit Text...

Më hép tho¹i Edit WordArt Text ®Ó so¹n th¶o l¹i néi dung v¨n b¶n cã hiÖu øng. Më hép tho¹i WordArt Gallery ®Ó cho phÐp thay ®æi kiÓu hiÖu øng. §Þnh d¹ng Chän h×nh d¹ng thÓ hiÖn cña WordArt (cong, trßn, th¼ng,...). KiÓu bè trÝ ch÷ nghÖ thuËt trªn v¨n b¶n.

132

133

20. m¹ng m¸y tÝnh 1. M¹ng m¸y tÝnh lµ g×? M¹ng m¸y tÝnh bao gåm ba thµnh phÇn: x Çc m¸y tÝnh; x Çc thiÕt bÞ m¹ng ®¶m b¶o kÕt nèi çc m¸y tÝnh víi nhau; x PhÇn mÒm cho phÐp thùc hiÖn viÖc giao tiÕp gi÷a çc m¸y tÝnh. HiÓu mét çch ®¬n gi¶n, m¹ng lµ mét tËp hîp çc m¸y tÝnh ® îc kÕt nèi theo mét ph ¬ng thøc nµo ®ã sao cho chóng cã thÓ trao ®æi d÷ liÖu vµ dïng chung thiÕt bÞ. Çc m¸y tÝnh ® îc kÕt nèi cã thÓ trong cïng mét phßng, mét toµ nhµ, mét thµnh phè hoÆc trªn ph¹m vi toµn cÇu. ViÖc kÕt nèi çc m¸y tÝnh thµnh m¹ng lµ cÇn thiÕt ®Ó gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò nh : x CÇn sao chÐp mét l îng lín d÷ liÖu tõ m¸y nµy sang m¸y kh¸c trong thêi gian ng¾n mµ viÖc sao chÐp b»ng ®Üa mÒm, thiÕt bÞ nhí flash hoÆc ®Üa CD kh«ng ®¸p øng ® îc; x NhiÒu m¸y tÝnh cã thÓ cïng dïng chung d÷ liÖu, çc thiÕt bÞ, phÇn mÒm hoÆc tµi nguyªn ®¾t tiÒn nh bé xö lÝ tèc ®é cao, ®Üa cøng dung l îng lín, m¸y in laser mµu tèc ®é cao,... 2. Phy¬ng tiÖn vµ giao thøc truyÒn th«ng cña m¹ng m¸y tÝnh §Ó t¹o thµnh m¹ng, çc m¸y tÝnh trong m¹ng ph¶i cã kh¶ n¨ng kÕt nèi vËt lÝ víi nhau vµ tu©n thñ çc quy t¾c truyÒn th«ng thèng nhÊt ®Ó giao tiÕp ® îc víi nhau. a) Ph ¬ng tiÖn truyÒn th«ng (media) Ph ¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®Ó kÕt nèi çc m¸y tÝnh trong m¹ng gåm hai lo¹i: cã d©y vµ kh«ng d©y. KÕt nèi cã d©y: Çp truyÒn th«ng cã thÓ lµ çp xo¾n ®«i, çp ®ång trôc, çp quang,... H×nh 83 lµ mét minh ho¹ vÒ kÕt nèi cã d©y. 134

H×nh 83. M¸y tÝnh ®|îc kÕt nèi b»ng c¸p m¹ng

H×nh 84. Mét sè thiÕt bÞ kÕt nèi m¸y tÝnh v o m¹ng

§Ó tham gia vµo m¹ng, m¸y tÝnh cÇn cã vØ m¹ng ® îc nèi víi c¸p m¹ng nhê gi¾c c¾m (h. 84).

a) Bé khuÕch ®¹i

b) Hub

c) Bé ®Þnh tuyÕn H×nh 85. Mét sè thiÕt bÞ m¹ng

135

Trong m¹ng cßn cã thÓ cã çc thiÕt bÞ thùc hiÖn viÖc chuyÓn tiÕp çc tÝn hiÖu, ®Þnh h íng, khuÕch ®¹i tÝn hiÖu,... nh : bé khuÕch ®¹i (Repeater, h. 85a), bé tËp trung (Hub, h. 85b), bé ®Þnh tuyÕn (Router, h. 85c),... KiÓu bè trÝ çc m¸y tÝnh trong m¹ng Bè trÝ m¸y tÝnh trong m¹ng cã thÓ rÊt phøc t¹p nh ng ®Òu lµ tæ hîp cña ba kiÓu c¬ b¶n lµ ® êng th¼ng, vßng, h×nh sao (h. 86).

a) KiÓu ®|êng th¼ng

b) KiÓu vßng

c) KiÓu h×nh sao H×nh 86. C¸c kiÓu bè trÝ m¹ng c¬ b¶n

KÕt nèi kh«ng d©y: Ph ¬ng tiÖn truyÒn th«ng kh«ng d©y cã thÓ lµ sãng ra®i«, bøc x¹ hång ngo¹i hay sãng truyÒn qua vÖ tinh. M¹ng kh«ng d©y cã kh¶ n¨ng thùc hiÖn c¸c kÕt nèi ë mäi n¬i, mäi thêi ®iÓm mµ kh«ng cÇn sö dông c¸c thiÕt bÞ kÕt nèi cång kÒnh, phøc t¹p nh m¹ng cã d©y.

§Ó tæ chøc mét m¹ng m¸y tÝnh kh«ng d©y ®¬n gi¶n cÇn cã: x §iÓm truy cËp kh«ng d©y WAP (Wireless Access Point) lµ thiÕt bÞ cã chøc n¨ng kÕt nèi c¸c m¸y tÝnh trong m¹ng, kÕt nèi m¹ng kh«ng d©y víi m¹ng cã d©y; x Mçi m¸y tÝnh tham gia m¹ng kh«ng d©y ®Òu ph¶i cã vØ m¹ng kh«ng d©y (Wireless Network Card). 136

Ng êi ta th êng dïng Bé ®Þnh tuyÕn kh«ng d©y (Wireless Router) (h. 87), ngoµi chøc n¨ng nh ®iÓm truy cËp kh«ng d©y nã cßn cã chøc n¨ng ®Þnh tuyÕn ® êng truyÒn. Khi thiÕt kÕ m¹ng, viÖc lùa chän d¹ng kÕt nèi vµ kiÓu bè trÝ m¸y tÝnh trong m¹ng phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn thùc tÕ, môc ®Ých sö dông, cã thÓ kÓ ®Õn çc yÕu tè nh : x Sè l îng m¸y tÝnh tham gia m¹ng; x Tèc ®é truyÒn th«ng trong m¹ng; x §Þa ®iÓm l¾p ®Æt m¹ng; x Kh¶ n¨ng tµi chÝnh. b) Giao thøc (Protocol) KÕt nèi vËt lÝ chØ míi cung cÊp m«i tr êng ®Ó çc m¸y tÝnh trong m¹ng cã thÓ truyÒn th«ng ® îc víi nhau. §iÒu nµy gièng nh khi hai ng êi muèn gäi ®iÖn tho¹i cho nhau th× ph¶i cã ® êng ®iÖn tho¹i kÕt nèi hai m¸y ®iÖn tho¹i ®Ó hä nãi vµ nghe ® îc giäng nãi cña nhau. Nh ng ®Ó hiÓu ® îc nhau th× hä ph¶i sö dông ng«n ng÷ chung. NÕu mét ng êi chØ biÕt tiÕng ViÖt cßn ng êi kia chØ biÕt tiÕng Anh th× hä sÏ kh«ng hiÓu nhau ® îc. T ¬ng tù nh vËy, ®Ó çc m¸y tÝnh trong m¹ng giao tiÕp ® îc víi nhau chóng ph¶i sö dông cïng giao thøc nh lµ ng«n ng÷ giao tiÕp chung cña m¹ng. Giao thøc truyÒn th«ng lµ bé çc quy t¾c ph¶i tu©n thñ trong viÖc trao ®æi th«ng tin trong m¹ng gi÷a çc thiÕt bÞ nhËn vµ truyÒn d÷ liÖu. Cã çc giao thøc ®èi víi tèc ®é truyÒn, khu«n d¹ng d÷ liÖu, c¬ chÕ kiÓm so¸t lçi,... HiÖn nay, bé giao thøc ® îc dïng phæ biÕn trong çc m¹ng, ®Æc biÖt trong m¹ng toµn cÇu Internet lµ TCP/IP (Transmission Control Protocol/ Internet Protocol).

3. Ph©n lo¹i m¹ng m¸y tÝnh D íi gãc ®é ®Þa lÝ, m¹ng m¸y tÝnh cã thÓ ® îc ph©n thµnh: m¹ng côc bé, m¹ng diÖn réng, m¹ng toµn cÇu,... M¹ng côc bé (LAN Local Area Network) lµ m¹ng kÕt nèi c¸c m¸y tÝnh ë gÇn nhau, ch¼ng h¹n trong mét phßng, mét toµ nhµ, mét xÝ nghiÖp, mét tr êng häc,... 137

H×nh 88. M¹ng côc bé ë mét v¨n phßng nhá

M¹ng diÖn réng (WAN Wide Area Network) lµ m¹ng kÕt nèi nh÷ng m¸y tÝnh ë çch nhau nh÷ng kho¶ng çch lín. M¹ng diÖn réng th êng liªn kÕt çc m¹ng côc bé.

H×nh 89. M¹ng diÖn réng

138

4. Çc m« h×nh m¹ng XÐt theo chøc n¨ng cña çc m¸y tÝnh trong m¹ng, cã thÓ ph©n m¹ng thµnh hai m« h×nh chñ yÕu sau: a) M« h×nh ngang hµng (Peer-to-Peer) Trong m« h×nh nµy, tÊt c¶ çc m¸y tÝnh ®Òu b×nh ®¼ng víi nhau. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ mçi m¸y võa cã thÓ cung cÊp trùc tiÕp tµi nguyªn cña m×nh cho çc m¸y kh¸c, võa cã thÓ sö dông trùc tiÕp tµi nguyªn cña çc m¸y kh¸c trong m¹ng.

H×nh 90. M« h×nh ngang h ng

M« h×nh nµy chØ thÝch hîp víi çc m¹ng cã quy m« nhá. Tµi nguyªn ® îc qu¶n lÝ ph©n t¸n, chÕ ®é b¶o mËt kÐm. ¦u ®iÓm cña m« h×nh nµy lµ x©y dùng vµ b¶o tr× ®¬n gi¶n. b) M« h×nh kh¸ch-chñ (Client-Server) Trong m« h×nh nµy, mét hoÆc mét vµi m¸y sÏ ® îc chän ®Ó ®¶m nhËn viÖc qu¶n lÝ vµ cung cÊp tµi nguyªn (ch ¬ng tr×nh, d÷ liÖu, thiÕt bÞ,...), ® îc gäi lµ m¸y chñ (Server), çc m¸y kh¸c sö dông tµi nguyªn nµy, ® îc gäi lµ m¸y kh¸ch (Client). M¸y chñ lµ m¸y tÝnh ®¶m b¶o viÖc phôc vô çc m¸y kh¸ch b»ng çch ®iÒu khiÓn viÖc ph©n bè tµi nguyªn n»m trong m¹ng víi môc ®Ých sö dông chung. M¸y kh¸ch lµ m¸y sö dông tµi nguyªn do m¸y chñ cung cÊp. 139

H×nh 91. M« h×nh kh¸ch-chñ

M¸y chñ th êng lµ m¸y tÝnh cã cÊu h×nh m¹nh, l u tr÷ ® îc l îng lín th«ng tin phôc vô chung. M« h×nh kh¸ch-chñ cã u ®iÓm lµ d÷ liÖu ® îc qu¶n lÝ tËp trung, chÕ ®é b¶o mËt tèt, thÝch hîp víi çc m¹ng trung b×nh vµ lín. VÝ dô, çc m¸y tÝnh trong mét tr êng häc ® îc nèi m¹ng, mét m¸y chñ cã cÊu h×nh m¹nh vµ bé nhí lín l u tr÷ çc phÇn mÒm øng dông, chøa th«ng tin vÒ häc sinh, gi¸o viªn, kÕt qu¶ bµi kiÓm tra, bµi thi, phÇn mÒm häc tËp,... Çc m¸y kh¸c khai th¸c th«ng tin ë m¸y chñ, ®ãng vai trß m¸y kh¸ch. Çc thuËt ng÷ chÝnh M¹ng m¸y tÝnh; M¹ng kh«ng d©y; M¸y chñ; M¸y kh¸ch; Giao thøc truyÒn th«ng; M¹ng côc bé; M¹ng diÖn réng.

C©u hái vµ bµi tËp 1. M¹ng m¸y tÝnh lµ g×? Nªu mét sè lîi Ých cña m¹ng m¸y tÝnh. 2. H·y tr×nh bµy sù hiÓu biÕt cña em vÒ çc thµnh phÇn cña mét m¹ng m¸y tÝnh. 3. H·y nªu sù gièng vµ kh¸c nhau cña m¹ng kh«ng d©y vµ m¹ng cã d©y. 4. H·y m« t¶ çc kiÓu bè trÝ m¸y tÝnh trong m¹ng. 5. Nªu hai lo¹i m« h×nh m¹ng. H·y ph©n biÖt m¸y chñ víi m¸y kh¸ch. 6. H·y nªu sù gièng vµ kh¸c nhau cña çc m¹ng LAN vµ WAN. 7. §iÒu kiÖn ®Ó çc m¸y tÝnh trong m¹ng giao tiÕp ®wîc víi nhau lµ g×? Em biÕt g× vÒ giao thøc?

140

21. M¹ng th«ng tin to n cÇu Internet

1. Internet lµ g×? Internet lµ m¹ng m¸y tÝnh khæng lå, kÕt nèi hµng triÖu m¸y tÝnh, m¹ng m¸y tÝnh trªn kh¾p thÕ giíi vµ sö dông bé giao thøc truyÒn th«ng TCP/IP. Internet ®¶m b¶o cho mäi ngÆêi kh¶ n¨ng th©m nhËp ®Õn nhiÒu nguån th«ng tin thÆêng trùc, cung cÊp çc chØ dÉn bæ Ých, dÞch vô mua b¸n, truyÒn tÖp, thÆ tÝn ®iÖn tö vµ nhiÒu kh¶ n¨ng kh¸c n÷a. Internet ®¶m b¶o mét ph ¬ng thøc giao tiÕp hoµn toµn míi gi÷a con ng êi víi con ng êi. Nh÷ng ng êi dïng ë kho¶ng çch xa vÉn cã thÓ giao tiÕp (nghe, nh×n) trùc tuyÕn víi nhau th«ng qua çc dÞch vô Internet (vÝ dô nh Chat, Video chat, ®iÖn tho¹i Internet,...). Nhê Internet, ng êi dïng cßn cã thÓ nhËn ® îc l îng th«ng tin khæng lå mét çch thuËn tiÖn víi thêi gian tÝnh b»ng gi©y vµ chi phÝ thÊp.

H×nh 92

141

Cã hµng tr¨m triÖu ng êi sö dông Internet nh ng kh«ng cã ai lµ chñ së h÷u cña nã. Internet ® îc tµi trî bëi çc chÝnh phñ, çc c¬ quan khoa häc vµ ®µo t¹o, çc doanh nghiÖp vµ hµng triÖu ng êi trªn thÕ giíi. Tæ chøc "Héi ®ång vÒ kiÕn tróc Internet", gåm nh÷ng ng êi t×nh nguyÖn, ®iÒu khiÓn m¹ng nµy. Internet ® îc thiÕt lËp vµo n¨m 1983 vµ kh«ng ngõng ph¸t triÓn nhê cã nhiÒu ng êi dïng s½n sµng chia sÎ nh÷ng s¶n phÈm cña m×nh cho mäi ng êi cïng sö dông, nhê c«ng nghÖ cho çc m¸y chñ ngµy cµng c¶i tiÕn vµ nguån th«ng tin trªn m¹ng ngµy cµng phong phó. 2. KÕt nèi Internet b»ng çch nµo? Hai çch phæ biÕn ®Ó kÕt nèi m¸y tÝnh víi Internet lµ sö dông m«®em qua ® êng ®iÖn tho¹i vµ sö dông ® êng truyÒn riªng. a) Sö dông m«®em qua ® êng ®iÖn tho¹i §Ó kÕt nèi Internet sö dông m«®em qua ® êng ®iÖn tho¹i: x M¸y tÝnh cÇn ® îc cµi ®Æt m«®em vµ kÕt nèi qua ® êng ®iÖn tho¹i; x Ng êi dïng cÇn kÝ hîp ®ång víi nhµ cung cÊp dÞch vô Internet (ISP Internet Service Provider) ®Ó ® îc cÊp quyÒn truy cËp (tªn truy cËp (User name), mËt khÈu (Password), sè ®iÖn tho¹i truy cËp). Çch kÕt nèi nµy rÊt thuËn tiÖn cho ng êi dïng nh ng cã nh îc ®iÓm lµ tèc ®é ® êng truyÒn kh«ng cao. b) Sö dông ® êng truyÒn riªng (Leased line) Thay v× sö dông ® êng ®iÖn tho¹i c«ng céng, ng êi dïng cã thÓ thuª mét ® êng truyÒn riªng kÕt nèi tõ m¸y cña m×nh tíi nhµ cung cÊp dÞch vô. Çch kÕt nèi nµy th êng ® îc sö dông cho çc m¹ng LAN cña çc c¬ quan, xÝ nghiÖp,... Mét m¸y tÝnh (gäi lµ m¸y uû quyÒn) trong m¹ng LAN ® îc dïng ®Ó kÕt nèi víi nhµ cung cÊp dÞch vô Internet. Mäi yªu cÇu truy cËp Internet tõ çc m¸y trong m¹ng LAN ® îc thùc hiÖn th«ng qua m¸y uû quyÒn. ¦u ®iÓm lín nhÊt cña çch kÕt nèi nµy lµ tèc ®é ® êng truyÒn cao. c) Mét sè ph ¬ng thøc kÕt nèi kh¸c Sö dông ® êng truyÒn ADSL (Asymmetric Digital Subscriber Line ® êng thuª bao sè bÊt ®èi xøng), tèc ®é truyÒn d÷ liÖu cao h¬n rÊt nhiÒu so víi kÕt nèi b»ng ® êng ®iÖn tho¹i. Do gi¸ thµnh thuª bao ngµy cµng h¹ nªn viÖc sö dông ® êng truyÒn nµy ®ang ® îc rÊt nhiÒu kh¸ch hµng lùa chän. 142

Trong c«ng nghÖ kh«ng d©y, Wi-Fi lµ mét ph ¬ng thøc kÕt nèi Internet míi nhÊt, thuËn tiÖn nhÊt. Wi-Fi cung cÊp kh¶ n¨ng kÕt nèi Internet ë mäi thêi ®iÓm, mäi n¬i, th«ng qua c¸c thiÕt bÞ truy cËp kh«ng d©y nh ®iÖn tho¹i di ®éng, m¸y tÝnh x¸ch tay,...

Ngoµi ra, hiÖn nay ®· cã nhiÒu nhµ cung cÊp dÞch vô kÕt nèi Internet qua ® êng truyÒn h×nh çp. 3. Çc m¸y tÝnh trong Internet giao tiÕp víi nhau b»ng çch nµo? Çc m¸y tÝnh trong Internet ho¹t ®éng vµ trao ®æi víi nhau ® îc lµ do chóng cïng sö dông bé giao thøc truyÒn th«ng TCP/IP. Bé giao thøc TCP/IP lµ tËp hîp çc quy ®Þnh vÒ khu«n d¹ng d÷ liÖu vµ ph ¬ng thøc truyÒn d÷ liÖu gi÷a çc thiÕt bÞ trªn m¹ng. Bé giao thøc nµy cho phÐp hai thiÕt bÞ truyÒn th«ng trong m¹ng kÕt nèi víi nhau vµ trao ®æi çc dßng d÷ liÖu (®· ®ãng gãi) hoÆc th«ng tin cÇn truyÒn vµ ®¶m b¶o viÖc ph©n chia d÷ liÖu ë m¸y göi thµnh çc gãi tin nhá h¬n cã khu«n d¹ng vµ kÝch th íc x¸c ®Þnh. Çc gãi tin ® îc ®¸nh sè ®Ó sau ®ã ë m¸y nhËn cã thÓ tËp hîp chóng l¹i mét çch ®óng ®¾n nh çc gãi tin ë m¸y göi. Néi dung gãi tin bao gåm çc thµnh phÇn sau: x §Þa chØ nhËn, ®Þa chØ göi; x D÷ liÖu, ®é dµi; x Th«ng tin kiÓm so¸t lçi vµ çc th«ng tin phôc vô kh¸c. Khi truyÒn tin, nÕu cã lçi kh«ng kh¾c phôc ® îc, gãi tin sÏ ® îc truyÒn l¹i. 143

Lµm thÕ nµo gãi tin ®Õn ®óng ng êi nhËn? Nh ta biÕt, mçi bøc th muèn göi ®Õn ®óng ng êi nhËn th× trªn th ph¶i ghi ®Þa chØ cña ng êi nhËn. Còng nh vËy, ®Ó mét gãi tin ®Õn ®óng m¸y nhËn (m¸y ®Ých) th× trong gãi tin ph¶i cã th«ng tin ®Ó x¸c ®Þnh m¸y ®Ých. Do vËy, mçi m¸y tÝnh tham gia vµo m¹ng ®Òu ph¶i cã ®Þa chØ duy nhÊt, ® îc gäi lµ ®Þa chØ IP. §Þa chØ nµy ® îc l u hµnh trong m¹ng Internet d íi d¹ng bèn sè nguyªn ph©n c¸ch bëi dÊu chÊm (.), vÝ dô nh 172.154.32.1 vµ 172.154.56.5 (h. 94).

H×nh 94. §Þa chØ IP cña c¸c m¸y tÝnh trªn m¹ng

Trong Internet cßn cã mét sè m¸y chñ DNS (Domain Name Server) chuyÓn ®æi ®Þa chØ IP d¹ng sè sang d¹ng kÝ tù (tªn miÒn) ®Ó thuËn tiÖn cho ng êi dïng, vÝ dô laodong.com.vn,... Mçi tªn miÒn cã thÓ gåm nhiÒu tr êng ph©n c¸ch nhau bëi dÊu chÊm (.). Th«ng th êng, tr êng cuèi cïng bªn ph¶i lµ viÕt t¾t cña tªn n íc hay tæ chøc qu¶n lÝ nh : vn (ViÖt Nam), jp (NhËt B¶n), fr (Ph¸p),... C¸c thuËt ng÷ chÝnh Internet; Bé giao thøc TCP/IP; §Þa chØ IP; ADSL; Wi-Fi; Tªn miÒn.

C©u hái vµ bµi tËp 1. Internet lµ g×? 2. Cã nh÷ng c¸ch nµo ®Ó kÕt nèi Internet? Em thÝch sö dông c¸ch nµo h¬n? V× sao? 3. H·y giíi thiÖu giao thøc TCP/IP. 4. Em biÕt g× vÒ ®Þa chØ IP vµ tªn miÒn?

144

22. Mét sè dÞch vô c¬ b¶n cña Internet

Nhê c¸c dÞch vô cña Internet mµ ng êi dïng cã thÓ truy cËp, t×m kiÕm th«ng tin, nghe nh¹c, xem video, ch¬i game, héi tho¹i,... Trong nh÷ng øng dông ®ã ph¶i kÓ ®Õn c¸c øng dông phæ biÕn lµ tæ chøc vµ truy cËp th«ng tin, t×m kiÕm th«ng tin vµ th ®iÖn tö.

1. Tæ chøc vµ truy cËp th«ng tin a) Tæ chøc th«ng tin Th«ng tin trªn Internet th êng ® îc tæ chøc d íi d¹ng siªu v¨n b¶n. Siªu v¨n b¶n lµ v¨n b¶n tÝch hîp nhiÒu ph ¬ng tiÖn kh¸c nhau nh : v¨n b¶n, h×nh ¶nh, ©m thanh, video,... vµ çc liªn kÕt tíi çc siªu v¨n b¶n kh¸c. Siªu v¨n b¶n th êng ® îc t¹o ra b»ng ng«n ng÷ ®¸nh dÊu siªu v¨n b¶n HTML (HyperText Markup Language). VÝ dô, víi siªu v¨n b¶n biÓu diÔn b¶n ®å thÕ giíi, khi ng êi dïng nh¸y chuét vµo mét quèc gia th× cã thÓ nhËn ® îc th«ng tin ®a d¹ng vÒ quèc gia ®ã nh d©n sè, diÖn tÝch,... (d íi d¹ng v¨n b¶n); b¶n ®å ®Þa lÝ, quèc k×,... (d íi d¹ng h×nh ¶nh); quèc ca, nh¹c d©n téc,... (d íi d¹ng ©m thanh). Trªn Internet, mçi siªu v¨n b¶n ®Æîc g¸n mét ®Þa chØ truy cËp t¹o thµnh mét trang web. §Ó t×m kiÕm çc trang web nãi riªng, çc tµi nguyªn trªn Internet nãi chung vµ ®¶m b¶o viÖc truy cËp ®Õn chóng, ng êi ta sö dông hÖ thèng WWW (World Wide Web). HÖ thèng WWW ® îc cÊu thµnh tõ çc trang web vµ ® îc x©y dùng trªn giao thøc truyÒn tin ®Æc biÖt, gäi lµ giao thøc truyÒn tin siªu v¨n b¶n HTTP (HyperText Transfer Protocol). Website gåm mét hoÆc nhiÒu trang web trong hÖ thèng WWW ®Æîc tæ chøc dÆíi mét ®Þa chØ truy cËp. Trang chñ (Homepage) cña mét website lµ trang web ® îc më ra ®Çu tiªn khi truy cËp website ®ã. Do ®ã, ®Þa chØ truy cËp cña mét website chÝnh lµ ®Þa chØ trang chñ cña nã. VÝ dô, website m¹ng gi¸o dôc cña Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o cã ®Þa chØ www.edu.net.vn.

145

Cã thÓ dïng phÇn mÒm so¹n th¶o v¨n b¶n ®Ó t¹o mét trang web ®¬n gi¶n. Tuy nhiªn, hiÖn nay cã nhiÒu phÇn mÒm chuyªn thiÕt kÕ vµ qu¶n lÝ c¸c trang web, ch¼ng h¹n nh Microsoft FrontPage. Cã hai lo¹i trang web: trang web tÜnh vµ trang web ®éng. ë khÝa c¹nh ng êi dïng th× trang web tÜnh cã thÓ xem nh lµ siªu v¨n b¶n ® îc ph¸t hµnh trªn Internet víi néi dung kh«ng thay ®æi cßn trang web ®éng më ra kh¶ n¨ng t ¬ng t¸c gi÷a ng êi dïng víi m¸y chñ chøa trang web. C¬ chÕ ho¹t ®éng cña c¸c trang web ®éng lµ mçi khi cã yªu cÇu tõ m¸y ng êi dïng, m¸y chñ sÏ thùc hiÖn t×m kiÕm d÷ liÖu vµ t¹o trang web cã néi dung theo ®óng yªu cÇu råi göi vÒ cho m¸y ng êi dïng. VÝ dô, mét trong nh÷ng trang web ®éng ® îc nhiÒu ng êi quan t©m vµ truy cËp lµ trang web tra cøu ®iÓm thi ®¹i häc. Ng êi dïng chØ cÇn nhËp vµo sè b¸o danh, hä tªn thÝ sinh, tr êng dù thi lµ cã thÓ nhËn ® îc trang web kÕt qu¶ thi cña thÝ sinh (h. 95).

146

H×nh 95. Trang web ®éng

Kh¶ n¨ng t¹o çc trang web ®éng ®· lµm cho Internet trë thµnh m«i tr êng tèt ®Ó triÓn khai th ¬ng m¹i ®iÖn tö, d¹y häc ®iÖn tö, chÝnh phñ ®iÖn tö,... b) Truy cËp trang web §Ó truy cËp ®Õn trang web ng êi dïng cÇn ph¶i sö dông mét ch ¬ng tr×nh ®Æc biÖt ® îc gäi lµ tr×nh duyÖt web. Tr×nh duyÖt web lµ chÆ¬ng tr×nh gióp ngÆêi dïng giao tiÕp víi hÖ thèng WWW: truy cËp çc trang web, tÆ¬ng t¸c víi çc m¸y chñ trong hÖ thèng WWW vµ çc tµi nguyªn kh¸c cña Internet. Nhê çc liªn kÕt, tr×nh duyÖt web cã thÓ chuyÓn tõ trang web nµy sang trang web kh¸c mét çch dÔ dµng. Do ®ã, viÖc truy cËp çc trang web cßn ® îc gäi lµ duyÖt web. Cã nhiÒu tr×nh duyÖt web kh¸c nhau, trong ®ã th«ng dông nhÊt lµ çc tr×nh duyÖt Internet Explorer vµ Netscape Navigator. ¤ ®Þa chØ

H×nh 96. Tr×nh duyÖt Internet Explorer

147

§Ó truy cËp mét trang web ®· biÕt ®Þa chØ, ta ph¶i gâ ®Þa chØ ®ã vµo thanh ®Þa chØ (Address) (h. 96) råi nhÊn phÝm Enter hay nh¸y chuét vµo nót Go. Tr×nh duyÖt web sÏ t×m vµ hiÓn thÞ trang web ®ã nÕu t×m thÊy. Th«ng tin nhËn ® îc tõ m¸y chñ sÏ ® îc tr×nh duyÖt web hiÓn thÞ d íi d¹ng thuËn tiÖn cho viÖc theo dâi. 2. T×m kiÕm th«ng tin trªn Internet Mét nhu cÇu phæ biÕn cña nhiÒu ng êi dïng lµ: Lµm thÕ nµo ®Ó truy cËp ® îc çc trang web chøa néi dung liªn quan ®Õn vÊn ®Ò mµ m×nh quan t©m? Cã hai çch th êng ® îc sö dông: x T×m kiÕm theo danh môc ®Þa chØ hay liªn kÕt ® îc çc nhµ cung cÊp dÞch vô ®Æt trªn çc trang web; VÝ dô, trang web http://www.nhandan.org.vn cung cÊp kh¸ nhiÒu liªn kÕt ®Õn çc c¬ quan chÝnh phñ hay trang web cung cÊp danh môc website cña 500 tr êng ®¹i häc hµng ®Çu cña thÕ giíi: http://ed.sjtu.edu.cn/rank/2004/top500(1-100).htm

x T×m kiÕm nhê çc m¸y t×m kiÕm (Search Engine). M¸y t×m kiÕm cho phÐp t×m kiÕm th«ng tin trªn Internet theo yªu cÇu cña ng êi dïng. Ng êi dïng nhËp tõ cÇn t×m kiÕm vµ nhËn ® îc danh môc çc ®Þa chØ cã néi dung chøa tõ cÇn t×m kiÕm. Cã thÓ truy cËp çc trang web t×m ® îc b»ng çch nh¸y chuét vµo liªn kÕt t ¬ng øng. HiÖn nay cã nhiÒu website cung cÊp m¸y t×m kiÕm, trong ®ã cã thÓ kÓ ®Õn o Google http://www.google.com.vn; o Yahoo http://www.yahoo.com;

o Alta Vista http://www.altavista.com;

o MSN http://www.msn.com. §Ó sö dông m¸y t×m kiÕm, h·y gâ ®Þa chØ cña website t ¬ng øng vµo « ®Þa chØ cña tr×nh duyÖt Internet Explorer råi nhÊn phÝm Enter. VÝ dô, ®Ó t×m kiÕm th«ng tin b»ng m¸y t×m kiÕm trªn website Yahoo, gâ dßng ®Þa chØ http://www.yahoo.com råi nhÊn phÝm Enter, mµn h×nh cã thÓ nh h×nh 97. Sau ®ã, theo c¸c chØ dÉn trªn mµn h×nh ®Ó thùc hiÖn t×m kiÕm. Ch¼ng h¹n, gâ tõ kho¸ liªn quan ®Õn vÊn ®Ò cÇn t×m vµo « Search the Web råi nh¸y chuét vµo nót Yahoo! Search ®Ó thùc hiÖn t×m kiÕm. KÕt qu¶ t×m kiÕm sÏ ® îc hiÓn thÞ ngay sau ®ã. 148

Gâ tõ hoÆc côm tõ cÇn t×m kiÕm

H×nh 97. T×m kiÕm th«ng tin b»ng Yahoo

3. Thy ®iÖn tö Th ®iÖn tö (Electronic Mail hay E-mail) lµ dÞch vô thùc hiÖn viÖc chuyÓn th«ng tin trªn Internet th«ng qua c¸c hép th ®iÖn tö. Sö dông dÞch vô nµy ngoµi néi dung th cã thÓ truyÒn kÌm tÖp (v¨n b¶n, ©m thanh, h×nh ¶nh, video,...). §Ó göi vµ nhËn th ®iÖn tö, ng êi dïng cÇn ®¨ng kÝ hép th ®iÖn tö (cßn ® îc gäi lµ tµi kho¶n th ®iÖn tö), do nhµ cung cÊp dÞch vô th ®iÖn tö cÊp ph¸t, gåm tªn truy cËp vµ mËt khÈu ®Ó truy cËp khi göi/nhËn th ®iÖn tö. Mçi hép th ®iÖn tö ® îc g¾n víi mét ®Þa chØ th ®iÖn tö duy nhÊt cã d¹ng: <tªn truy cËp>@<®Þa chØ m¸y chñ cña hép thÆ>, trong ®ã, tªn truy cËp do ng êi dïng hép th tù ®Æt. VÝ dô: Víi ®Þa chØ minhanh@yahoo.com th× minhanh lµ tªn truy cËp cßn yahoo.com lµ ®Þa chØ cña m¸y chñ. T ¬ng tù hÖ thèng b u chÝnh, ®Ó thùc hiÖn dÞch vô th ®iÖn tö cÇn cã n¬i trung chuyÓn vµ ph©n ph¸t th (m¸y chñ Mail Server), hép nhËn th (Inbox), ®Þa chØ (Address) vµ néi dung th (Message). §Ó göi th ®iÖn tö, ng êi göi ph¶i chØ râ ®Þa chØ hép th ®iÖn tö cña ng êi nhËn. Néi dung th ®iÖn tö göi ®i sÏ ® îc l u trong hép nhËn th ë m¸y chñ. Nhê tr×nh duyÖt web hoÆc ch ¬ng tr×nh chuyªn dông, ng êi nhËn cã thÓ më th trong hép th ®Ó xem vµ cã thÓ t¶i vÒ m¸y cña m×nh. 149

Do mói giê çc vïng, miÒn trªn thÕ giíi cã thÓ kh¸c nhau (vÝ dô khi ë Hµ Néi ®ang lµ 2 giê chiÒu th× ë Niu Oãc ®· lµ 2 giê s¸ng) nªn viÖc trao ®æi th«ng tin qua ® êng ®iÖn tho¹i lµ kh¸ bÊt tiÖn. Nhê dÞch vô th ®iÖn tö, ta cã thÓ viÕt th vµ nhËn th vµo thêi ®iÓm thÝch hîp. H¬n n÷a, dïng th ®iÖn tö, ta cã thÓ göi th ®ång thêi cho nhiÒu ng êi ë nh÷ng ®Þa ®iÓm kh¸c nhau trªn thÕ giíi vµ hÇu nh hä ®Òu nhËn ® îc ngay sau ®ã. Gi¸ thµnh cña dÞch vô th ®iÖn tö thÊp v× chØ ph¶i tr¶ chi phÝ cho viÖc sö dông Internet. Tãm l¹i, göi/nhËn th ®iÖn tö nhanh, thuËn lîi vµ chi phÝ thÊp. HiÖn nay cã rÊt nhiÒu nhµ cung cÊp dÞch vô th ®iÖn tö cho phÐp ng êi dïng ®¨ng kÝ hép th ®iÖn tö kh«ng thu phÝ nh çc website www.gmail.com, www.yahoo.com, www.hotmail.com,... Ngoµi nh÷ng dÞch vô ®· nªu, trªn Internet cßn cã nhiÒu dÞch vô kh¸c nh»m ®¸p øng nhu cÇu ngµy cµng cao cña ng êi dïng. Ch¼ng h¹n, héi tho¹i trùc tuyÕn (Chat) gióp cho ng êi dïng trao ®æi th«ng tin nh ®ang ®èi tho¹i víi nhau, ch¬i trß ch¬i trùc tuyÕn (Game Online),... 4. VÊn ®Ò b¶o mËt th«ng tin Ngoµi viÖc khai th¸c çc dÞch vô trªn Internet, ng êi dïng cÇn ph¶i biÕt b¶o vÖ m×nh tr íc çc nguy c¬ trªn Internet nh tin tÆc, virus, th ®iÖn tö kh«ng râ nguån gèc,... VÊn ®Ò b¶o mËt th«ng tin rÊt quan träng trong thêi ®¹i Internet. a) QuyÒn truy cËp website Cã nhiÒu çch ®Ó b¶o vÖ çc trang web, mét trong çc çch ®ã lµ chØ cho phÐp truy cËp cã giíi h¹n, ng êi dïng muèn sö dông çc dÞch vô hoÆc xem th«ng tin ph¶i ®¨ng nhËp b»ng tªn vµ mËt khÈu. NÕu kh«ng ® îc cÊp quyÒn hoÆc gâ kh«ng ®óng mËt khÈu th× sÏ kh«ng thÓ truy cËp ® îc néi dung cña website ®ã. NhiÒu c¬ quan, tr êng häc, c«ng ti sö dông çch nµy ®Ó mét mÆt cho phÐp th«ng tin cã thÓ ® îc phæ biÕn réng r·i, mÆt kh¸c chØ dµnh cho ®óng çc ®èi t îng quan t©m hoÆc çc ®èi t îng ® îc phÐp sö dông. VÝ dô, trong çc website cña mét sè c«ng ti cã nh÷ng th«ng tin mµ chØ sè Ýt ng êi cã tr¸ch nhiÖm míi ® îc quyÒn truy cËp, cßn phÇn lín nh©n viªn kh«ng ® îc quyÒn truy cËp. NhiÒu website hç trî viÖc häc vµ thi cña çc tr êng ®¹i häc còng ph©n quyÒn truy cËp th«ng tin, ch¼ng h¹n cã th«ng tin chØ cho phÐp gi¶ng viªn hoÆc çn bé qu¶n lÝ ®µo t¹o ® îc biÕt, cã th«ng tin dµnh cho réng r·i häc viªn, sinh viªn nh bµi kiÓm tra, kÕt qu¶ thi,... 150

b) M· ho¸ d÷ liÖu Trong ch ¬ng I, ta ®· nãi ®Õn m· ho¸ th«ng tin thµnh d÷ liÖu ®Ó ® a vµo m¸y tÝnh. ViÖc m· ho¸ th«ng tin cßn ® îc sö dông vµo nhiÒu môc ®Ých kh¸c, ch¼ng h¹n ®Ó b¶o mËt th«ng tin. M· ho¸ d÷ liÖu ® îc sö dông ®Ó t¨ng c êng tÝnh b¶o mËt cho çc th«ng ®iÖp. ViÖc m· ho¸ cã thÓ thùc hiÖn b»ng nhiÒu çch, kÓ c¶ b»ng phÇn cøng lÉn phÇn mÒm. VÝ dô. Víi tËp ch÷ çi La-tinh, ng êi ta cã thÓ m· ho¸ mét v¨n b¶n b»ng çch thay thÕ mçi ch÷ çi trong v¨n b¶n bëi ch÷ çi kh¸c trong b¶ng ch÷ çi La-tinh theo quy t¾c dÞch chuyÓn vßng trßn mét ®é dµi cè ®Þnh k. Trong b¶ng m· ho¸ d íi ®©y k = 2. Ch÷ gèc

...

Ch÷ ®xîc m· ho¸

...

H×nh 98. M· ho¸ d÷ liÖu

VÝ dô, tõ "bac" ® îc m· ho¸ thµnh "dce". Th«ng ®iÖp ®· ® îc m· ho¸ gäi lµ b¶n m·. ViÖc kh«i phôc th«ng ®iÖp tõ b¶n m· cña nã gäi lµ gi¶i m·. c) Nguy c¬ nhiÔm virus khi sö dông çc dÞch vô Internet Khi t¶i vÒ tõ Internet çc tÖp tµi liÖu, ©m thanh hay mét ch ¬ng tr×nh tiÖn Ých,... th× tÖp ®ã cã thÓ ®· bÞ nhiÔm virus. Ngay khi chØ duyÖt çc trang web, th«ng tin còng cã thÓ bÞ mÊt hoÆc bÞ nhiÔm virus. §Ó tù b¶o vÖ m¸y tÝnh cña m×nh, ng êi dïng nªn cµi ®Æt mét phÇn mÒm chèng virus (ch¼ng h¹n, Norton Anti-Virus, BKAV,...). PhÇn mÒm nµy sÏ kiÓm tra tÖp t¶i vÒ vµ sÏ th«ng b¸o nÕu tÖp ®ã cã chøa virus. Tuy nhiªn, mçi phÇn mÒm chèng virus chØ cã thÓ ph¸t hiÖn, ng¨n ngõa hoÆc tiªu diÖt ® îc mét sè lo¹i virus nhÊt ®Þnh. Do vËy, cÇn cËp nhËt th êng xuyªn çc phÇn mÒm chèng virus ®Ó ®¶m b¶o ng¨n ngõa nh÷ng lo¹i virus míi xuÊt hiÖn. Çc thuËt ng÷ chÝnh Siªu v¨n b¶n; HTML; WWW; Trang web; Website; Tr×nh duyÖt Web; E-mail; M¸y t×m kiÕm.

151

B i tËp v thùc h nh 10 Sö dông tr×nh duyÖt Internet Explorer 1. Môc ®Ých, yªu cÇu x Lµm quen víi viÖc sö dông tr×nh duyÖt Internet Explorer; x Lµm quen víi mét sè trang web ®Ó ®äc, l u th«ng tin vµ duyÖt c¸c trang web b»ng c¸c liªn kÕt. 2. Néi dung

a) Khëi ®éng tr×nh duyÖt IE Ta sÏ lµm quen víi viÖc t×m kiÕm th«ng tin nhê sö dông tr×nh duyÖt Internet Explorer (viÕt t¾t lµ IE). §Ó khëi ®éng tr×nh duyÖt, ta thùc hiÖn mét trong c¸c H×nh 99. BiÓu t|îng cña IE thao t¸c sau: x Nh¸y ®óp chuét vµo biÓu t îng cña IE (h. 99) trªn mµn h×nh nÒn; x NhÊn phÝm Internet trªn bµn phÝm (nÕu cã). Trªn mµn h×nh xuÊt hiÖn cöa sæ lµm viÖc cña IE (h. 100):

H×nh 100. Cöa sæ Internet Explorer

152

b) Truy cËp trang web b»ng ®Þa chØ

¤ ®Þa chØ

H×nh 101. Tr×nh duyÖt Internet Explorer

Khi ®· biÕt ®Þa chØ cña mét trang web, vÝ dô http://www.vnn.vn lµ trang chñ cña VietnamNet, ®Ó truy cËp trang web ®ã thùc hiÖn theo c¸c b íc sau: c Gâ vµo « ®Þa chØ (h. 101): http://www.vnn.vn; d NhÊn phÝm Enter. Trang web ® îc më ra (cã thÓ nh h×nh 101).

c) DuyÖt trang web x Nh¸y chuét vµo nót lÖnh Õ (Back) ®Ó quay vÒ trang tr íc ®· duyÖt qua; x Nh¸y chuét vµo nót lÖnh Ö (Forward) ®Ó ®Õn trang tiÕp theo trong çc trang ®· duyÖt qua; x Nh¸y chuét vµo çc liªn kÕt ®Ó chuyÓn tõ mét trang web nµy ®Õn mét trang web kh¸c. Chó ý : Çc liªn kÕt thxêng lµ nh÷ng côm tõ ®xîc g¹ch ch©n hoÆc ®xîc hiÓn thÞ víi mµu xanh dx¬ng. Cã thÓ dÔ dµng nhËn biÕt çc liªn kÕt b»ng viÖc con trá chuét sÏ chuyÓn thµnh h×nh bµn tay khi di chuét vµo chóng.

153

VÝ dô, nh¸y chuét vµo liªn kÕt Gi¸o dôc cña trang www.vnn.vn th× trang web vÒ gi¸o dôc cña www.vnn.vn sÏ ® îc hiÓn thÞ (cã thÓ nh h×nh 102).

H×nh 102. Mét trang web cña www.vnn.vn

Ng êi dïng cã thÓ dõng l¹i ®Ó ®äc çc th«ng tin hoÆc nh¸y chuét vµo çc liªn kÕt kh¸c trong trang nµy ®Ó më ra çc trang web t ¬ng øng.

d) L u th«ng tin Néi dung trªn trang web (®o¹n v¨n b¶n hoÆc ¶nh hoÆc c¶ ¶nh vµ v¨n b¶n) cã thÓ ® îc in ra hoÆc l u vµo ®Üa. §Ó l u h×nh ¶nh trªn trang web ®ang më, ta thùc hiÖn c¸c thao t¸c: c Nh¸y nót ph¶i chuét vµo h×nh ¶nh cÇn l u, mét b¶ng chän (h. 103) ® îc më ra; d Nh¸y chuét vµo môc Save Picture As..., khi ®ã Windows sÏ hiÓn thÞ hép tho¹i ®Ó ta lùa chän vÞ trÝ l u ¶nh; H×nh 103. B¶ng chän t¾t cho phÐp l|u ¶nh

154

e Lùa chän th môc chøa ¶nh vµ ®Æt tªn cho tÖp ¶nh (nÕu kh«ng chÊp nhËn tªn mÆc ®Þnh); f Nh¸y chuét vµo nót Save ®Ó hoµn tÊt. §Ó l u tÊt c¶ th«ng tin trªn trang web hiÖn thêi, ta thùc hiÖn c¸c thao t¸c: c Chän lÖnh FileoSave As... (h. 104); d §Æt tªn tÖp vµ chän vÞ trÝ l u tÖp trong hép tho¹i ® îc më ra; e Nh¸y chuét vµo nót Save ®Ó hoµn tÊt viÖc l u tr÷. §Ó in th«ng tin trªn trang web hiÖn thêi, ta chän lÖnh FileoPrint... (h. 104). Khi ®ã Windows sÏ hiÓn thÞ hép tho¹i cho phÐp ta tiÕn hµnh in.

H×nh 104. B¶ng chän File cho phÐp l|u hoÆc in trang web

B i tËp v thùc h nh 11 Th ®iÖn tö v m¸y t×m kiÕm th«ng tin

1. Môc ®Ých, yªu cÇu Thùc hiÖn c¸c c«ng viÖc: x §¨ng kÝ mét hép th ®iÖn tö míi; x §äc, so¹n vµ göi th ®iÖn tö; x T×m kiÕm th«ng tin ®¬n gi¶n nhê m¸y t×m kiÕm th«ng tin. 2. Néi dung a) Th ®iÖn tö a1) §¨ng kÝ hép thÆ: Ta sÏ thùc hiÖn viÖc ®¨ng kÝ hép th trªn website cña Yahoo ViÖt Nam th«ng qua ®Þa chØ http://mail.yahoo.com.vn. 155

c Më trang web http://mail.yahoo.com.vn (cã thÓ nh trªn h×nh 105);

H×nh 105. Mét trang web cho phÐp ®¨ng kÝ hép th|

d Nh¸y chuét vµo nót §¨ng Ký Ngay ®Ó më trang web ®¨ng kÝ hép th míi (cã thÓ nh trªn h×nh 106);

H×nh 106. MÉu khai b¸o ®Ó ®¨ng kÝ hép th|

e Khai b¸o c¸c th«ng tin cÇn thiÕt vµo mÉu ®¨ng kÝ nh tªn truy cËp, mËt khÈu,... f Theo c¸c chØ dÉn tiÕp ®Ó hoµn thµnh viÖc ®¨ng kÝ hép th . 156

Chó ý:

Sau khi hoµn thµnh ®¨ng kÝ hép thx, cÇn ph¶i nhí tªn truy cËp vµ mËt khÈu ®Ó cã thÓ ®¨ng nhËp vµo hép thx. Hép thx sÏ ®xîc t¹o trªn m¸y chñ cña nhµ cung cÊp dÞch vô.

a2) §¨ng nhËp hép thÆ §Ó sö dông ® îc hép th ph¶i ®¨ng nhËp hép th , thùc hiÖn c¸c thao t¸c sau: c Më l¹i trang chñ cña website th ®iÖn tö (http://mail.yahoo.com.vn); d Gâ tªn truy cËp vµ mËt khÈu; e Nh¸y chuét vµo nót §¨ng NhËp ®Ó më hép th . Trang chÝnh cña hép th cã thÓ nh trªn h×nh 107.

H×nh 107. Hép th| ®iÖn tö

a3) Sö dông hép thÆ Theo chØ dÉn trªn trang nµy, cã thÓ thùc hiÖn nh÷ng thao t¸c sau: x §äc th : c Nh¸y chuét vµo nót Hép Th~ ®Ó xem danh s¸ch c¸c th ; d Nh¸y chuét vµo phÇn chñ ®Ò cña th muèn ®äc. x So¹n th vµ göi th : c Nh¸y chuét vµo nót So¹n Th~ ®Ó so¹n mét th míi; d Gâ ®Þa chØ ng êi nhËn vµo « Ng~êi NhËn; e So¹n néi dung th ; f Nh¸y chuét vµo nót Göi ®Ó göi th . 157

x §ãng hép th : Nh¸y chuét vµo nót §¨ng XuÊt ®Ó kÕt thóc khi kh«ng lµm viÖc víi hép th n÷a. Chó ý:

Mét sè thµnh phÇn c¬ b¶n cña mét thÆ ®iÖn tö: x §Þa chØ ng êi nhËn (To); x §Þa chØ ng êi göi (From); x Chñ ®Ò (Subject); x Ngµy th¸ng göi (Date); x Néi dung th (Main Body); x TÖp g¾n kÌm (Attachments); x Göi mét b¶n sao ®Õn ®Þa chØ kh¸c (CC). b) M¸y t×m kiÕm Google Trong phÇn nµy ta sÏ lµm quen víi viÖc t×m kiÕm th«ng tin nhê m¸y t×m kiÕm Google mét trong nh÷ng m¸y t×m kiÕm hµng ®Çu hiÖn nay.

H×nh 108. M¸y t×m kiÕm Google

Ta sÏ thùc hiÖn c¸c thao t¸c sau ®Ó t×m kiÕm th«ng tin: c Khëi ®éng: Më trang web http://www.google.com.vn, m¸y t×m kiÕm Google xuÊt hiÖn nh trªn h×nh 108; 158

Chó ý:

Google hç trî giao diÖn theo nhiÒu ng«n ng÷ vµ cã kh¶ n¨ng nhËn biÕt khu vùc. ChÝnh v× vËy, nÕu ngxêi dïng truy cËp vµo Google theo ®Þa chØ http://www.google.com th«ng qua nhµ cung cÊp dÞch vô Internet ë ViÖt Nam, ®Þa chØ truy cËp tù ®éng ®æi thµnh http://www.google.com.vn vµ ngxêi dïng sÏ lµm viÖc víi giao diÖn tiÕng ViÖt.

d Sö dông kho¸ t×m kiÕm: Gâ kho¸ t×m kiÕm liªn quan ®Õn vÊn ®Ò m×nh quan t©m vµo « t×m kiÕm (vÝ dô, "®iÓm thi ®¹i häc"); e NhÊn phÝm Enter hoÆc nh¸y chuét vµo nót T×m kiÕm víi Google. M¸y t×m kiÕm sÏ ® a ra danh s¸ch c¸c trang web liªn quan mµ nã thu thËp ® îc, ch¼ng h¹n nh h×nh 109.

H×nh 109. Trang kÕt qu¶ t×m kiÕm theo tõ kho¸ “®iÓm thi ®¹i häc” Chó ý:

M¸y t×m kiÕm kh«ng ®xa ra tÊt c¶ c¸c website trªn Internet cã liªn quan, chØ ®xa ra nh÷ng trang web mµ nã thu thËp ®xîc. V× thÕ, th«ng thxêng sö dông m¸y t×m kiÕm cña c¸c nhµ cung cÊp dÞch vô cã uy tÝn, ta sÏ nhËn ®xîc th«ng tin ®Çy ®ñ vµ cËp nhËt h¬n.

Google s¾p xÕp çc kÕt qu¶ t×m kiÕm theo mét tiªu chÝ riªng vµ liÖt kª çc kÕt qu¶ t×m kiÕm theo tõng trang, mçi trang kho¶ng m êi kÕt qu¶ víi çc th«ng tin m« t¶ ng¾n gän vÒ trang web t×m ® îc. Muèn chuyÓn sang trang kÕt qu¶ kh¸c, h·y nh¸y chuét vµo chØ sè trang t ¬ng øng ë phÝa cuèi cña trang kÕt qu¶. 159

x Çch t¹o kho¸ t×m kiÕm Gi¶ sö ta dïng kho¸ t×m kiÕm lµ thi ®¹i häc. Khi ®ã, m¸y t×m kiÕm Google sÏ ® a ra çc trang web chøa côm tõ thi ®¹i häc vµ çc trang web chøa çc tõ trong kho¸ t×m kiÕm ®ã nh ng thø tù xuÊt hiÖn cña chóng kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i theo ®óng thø tù trong kho¸, vÝ dô trong kÕt qu¶ t×m kiÕm cã trang chøa "… trxêng §¹i häc Khoa häc Tù nhiªn ®· tæ chøc cuéc thi Olympic...”. Nh vËy, víi kho¸ t×m kiÕm trªn, m¸y t×m kiÕm Google sÏ ® a ra kh«ng nh÷ng chØ çc trang web phï hîp mµ cßn c¶ çc trang cã thÓ kh«ng phï hîp víi chñ ®Ò ta cÇn t×m. §Ó m¸y t×m kiÕm Google chØ ® a ra çc trang web chøa mét côm tõ chÝnh x¸c vÒ vÞ trÝ liÒn kÒ vµ thø tù xuÊt hiÖn cña çc tõ, cÇn viÕt kho¸ t×m kiÕm ®ã trong nh¸y kÐp, vÝ dô “thi ®¹i häc”. VÝ dô, chñ ®Ò mµ ta cÇn t×m lµ bµi th¬ Mµu tÝm hoa sim cña nhµ th¬ H÷u Loan. M¸y t×m kiÕm Google sÏ ® a ra çc trang web kh¸c nhau tuú thuéc kho¸ t×m kiÕm ® îc t¹o. H·y thùc hiÖn çc t×m kiÕm sau vµ nhËn xÐt kÕt qu¶ thu ® îc: o T×m kiÕm víi kho¸ lµ Mµu tÝm hoa sim; o T×m kiÕm víi kho¸ lµ "Mµu tÝm hoa sim". x Sö dông c«ng cô n©ng cao Chän môc T×m kiÕm víi nhiÒu chi tiÕt trong trang chñ cña Google ®Ó sö dông trang t×m kiÕm n©ng cao (h. 110).

160

Trªn trang t×m kiÕm víi nhiÒu chi tiÕt, ng êi dïng cã thÓ thu hÑp ph¹m vi t×m kiÕm ®Ó m¸y t×m kiÕm cho kÕt qu¶ nhanh vµ s¸t víi yªu cÇu cña m×nh h¬n. VÝ dô, víi môc ngµy th¸ng ng êi dïng cã thÓ ®Æt ®iÒu kiÖn ®Ó kÕt qu¶ thu ® îc chØ lµ nh÷ng trang web tån t¹i trong kho¶ng s¸u th¸ng gÇn ®©y. T×m kiÕm víi kho¸ "C¸c m«n thi tèt nghiÖp" vµ c¸c lùa chän h¹n chÕ t×m kiÕm kh¸c nhau råi cho nhËn xÐt vÒ kÕt qu¶ t×m kiÕm. x T×m kiÕm h×nh ¶nh Chän môc H×nh ¶nh vµ gâ tõ kho¸ vµo « t×m kiÕm ®Ó t×m nh÷ng h×nh ¶nh cã liªn quan ®Õn tõ kho¸. VÝ dô, kÕt qu¶ cña viÖc t×m h×nh ¶nh víi tõ kho¸ t×m kiÕm lµ "m¸y tÝnh" cã thÓ nh h×nh 111.

H×nh 111. T×m kiÕm h×nh ¶nh

Mét sè l u ý khi sö dông çc dÞch vô Internet: x Lu«n ch¹y phÇn mÒm diÖt virus vµ cËp nhËt th êng xuyªn; x Kh«ng më çc tÖp kÌm th ®iÖn tö khi kh«ng ch¾c ch¾n an toµn; x ChØ nhËn çc tÖp tõ nh÷ng website tin cËy; x Khi cÇn dïng mËt khÈu nªn sö dông mËt khÈu dµi h¬n t¸m kÝ tù gåm c¶ ch÷ vµ sè; x Kh«ng cung cÊp çc th«ng tin ç nh©n (hä tªn, ®Þa chØ, tªn tr êng, th«ng tin gia ®×nh), ¶nh khi héi tho¹i trùc tuyÕn; x Khi sö dông çc th«ng tin trªn Internet, cÇn l u ý ®Õn vÊn ®Ò b¶n quyÒn. 161

C©u hái vµ bµi tËp 1. H·y tr×nh bµy çc kh¸i niÖm: siªu v¨n b¶n, trang web, website, trang web tÜnh, trang web ®éng. 2. §Þa chØ thw ®iÖn tö bao gåm nh÷ng thµnh phÇn nµo? PhÇn nµo lµ quyÕt ®Þnh tÝnh duy nhÊt cña ®Þa chØ thw ®iÖn tö? H·y gi¶i thÝch. 3. M¸y t×m kiÕm lµ g×? M¸y t×m kiÕm cã thÓ t×m ®wîc bÊt k× th«ng tin nµo mµ ta quan t©m kh«ng? 4. KÓ tªn mét sè m¸y t×m kiÕm phæ biÕn mµ em biÕt. 5. H·y kÓ thªm tªn çc dÞch vô cña Internet mµ em biÕt. Em cã sö dông dÞch vô nµo kh«ng? NÕu cã, cho biÕt çc lîi Ých mµ em cã ®wîc tõ viÖc sö dông dÞch vô ®ã. 6. Cã nh÷ng çch nµo ®Ó b¶o vÖ th«ng tin? 7. H·y tr×nh bµy mét sè ®iÒu cÇn lwu ý khi sö dông çc dÞch vô Internet vµ gi¶i thÝch v× sao ®ã lµ nh÷ng ®iÒu nªn lµm.

Bµi ®äc thªm 6

ThiÕt kÕ trang WEB ®¬n gi¶n 1. Tæ chøc trang web Çc trang web th«ng thxêng ®xîc t¹o bëi ng«n ng÷ siªu v¨n b¶n (HTML HyperText Markup Language). B¶n chÊt tÖp HTML lµ tÖp v¨n b¶n th«ng thxêng, ®xîc cÊu thµnh tõ çc thÎ (tag). Trong çc thÎ ®ã, quan träng nhÊt vµ cÇn ph¶i cã lµ thÎ <HTML> (h. 112). VÝ dô <HTML> <Head> <Title> TIEU DE TRANG </Title> </Head> <Body> <H1>Vi du trang web </H1> <P> <H5>Cac kieu chu </H5> <P> <B>Dam</B> <BR> <I>Nghieng</I> <BR> <U>Gach chan</U> <BR> </Body> </HTML>

a) Néi dung tÖp HTML

b) HiÓn thÞ trªn tr×nh duyÖt H×nh 112

162

Çc thÎ ®xîc sö dông víi nhiÒu môc ®Ých nhx khai b¸o, ®Þnh d¹ng v¨n b¶n, x¸c ®Þnh th«ng tin (h×nh ¶nh, ©m thanh,...) hay chøa çc th«ng tin kh¸c. Ch¼ng h¹n, ngoµi th«ng tin d¹ng v¨n b¶n, çc trang web cã thÓ chøa th«ng tin d¹ng h×nh ¶nh vµ ©m thanh, tuy nhiªn çc d÷ liÖu nµy kh«ng ®Æt trùc tiÕp trong tÖp HTML mµ ®xîc lxu riªng. ThÎ cho biÕt ®xêng dÉn tíi tÖp h×nh ¶nh hay ©m thanh ®ã. Tr×nh duyÖt hiÓn thÞ th«ng tin trªn mµn h×nh theo chØ dÉn cña çc thÎ trong tÖp HTML. Ngoµi ra, hiÖn nay cßn cã nhiÒu ng«n ng÷ kh¸c còng sö dông çc thÎ ®Ó t¹o trang web nhx XML, SGML,... nhxng HTML vÉn lµ ng«n ng÷ th«ng dông ®Ó t¹o trang web. Ngxêi dïng cã thÓ sö dông çc hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n nhx Word, QuarkXpress,... cã hç trî viÖc xuÊt d÷ liÖu dxíi d¹ng HTML hoÆc çc chx¬ng tr×nh t¹o vµ qu¶n lÝ trang web chuyªn nghiÖp nhx Microsoft FrontPage, Macromedia Dreamweaver,... ®Ó t¹o trang web mµ kh«ng cÇn biÕt HTML. Ngoµi ra, cã thÓ sö dông tr×nh so¹n th¶o v¨n b¶n bÊt k× ®Ó t¹o trang web ®¬n gi¶n, vÝ dô nhx Notepad ®i kÌm hÖ ®iÒu hµnh Windows, víi ®iÒu kiÖn ph¶i biÕt ng«n ng÷ HTML.

2. Sö dông Word Word cã chøc n¨ng lxu v¨n b¶n dxíi d¹ng HTML. Chøc n¨ng nµy cho phÐp thiÕt kÕ trang web theo c¸c bxíc sau:

c So¹n th¶o v¨n b¶n trªn Word; d Chän lÖnh FileoSave as Web Page... Word cßn cung cÊp nhiÒu chøc n¨ng hç trî thiÕt kÕ trang web nhx ®Æt c¸c liªn kÕt, ®xêng kÎ ngang,... VÝ dô. So¹n th¶o v¨n b¶n víi néi dung sau råi lxu dxíi d¹ng HTML víi tªn lop10A1.htm.

TR¦êNG trung häc Phæ th«ng lª v¨n t¸m

Líp 10A1

Ĉk\ Oj WUDQJ ZHE FӫD OӟS $ WUѭӡQJ 7+37 /r 9ăQ 7iP Ĉ͓a ch͑ truy c̵p: Líp 10A1 H×nh 113. Trang so¹n th¶o trong Word

163

Dïng tr×nh duyÖt web Internet Explorer truy cËp tÖp lop10A1.htm, kÕt qu¶ nhx h×nh 114.

H×nh 114. Trang web ®|îc t¹o b»ng Word Chó ý:

§Ó cã thÓ lxu hµnh trang web ®· thiÕt kÕ trªn Internet, cÇn ph¶i g¸n ®Þa chØ cho nã.

Bµi ®äc thªm 7

Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña Internet Thêi k× ph«i thai N¨m 1969 Bé Quèc phßng MÜ ®· x©y dùng dù ¸n ARPANET ®Ó nghiªn cøu lÜnh vùc m¹ng, theo ®ã çc m¸y tÝnh ®xîc liªn kÕt víi nhau vµ sÏ ph¶i cã kh¶ n¨ng tù ®Þnh ®xêng truyÒn tin ngay sau khi mét phÇn m¹ng ®· bÞ ph¸ huû. N¨m 1972 trong mét héi nghÞ quèc tÕ vÒ truyÒn th«ng m¸y tÝnh, Bob Kahn ®· tr×nh diÔn m¹ng ARPANET, liªn kÕt 40 m¸y th«ng qua çc bé xö lÝ giao tiÕp gi÷a çc tr¹m

164

cuèi (Terminal Interface Processor - TIP). Còng n¨m nµy nhãm InterNET Working Group (INWG) do Vinton Cerf lµm chñ tÞch ra ®êi nh»m ®¸p øng nhu cÇu thiÕt lËp giao thøc b¾t tay (agreed-upon). N¨m 1972 còng lµ n¨m Ray Tomlinson ®· ph¸t minh ra E-mail ®Ó göi th«ng ®iÖp trªn m¹ng. Tõ ®ã ®Õn nay, E-mail lµ mét trong nh÷ng dÞch vô ®xîc dïng nhiÒu nhÊt. N¨m 1973, mét sè trxêng ®¹i häc cña Anh vµ cña Na Uy kÕt nèi vµo ARPANET. Còng vµo thêi gian ®ã ë ®¹i häc Harvard, Bob Metcalfe ®· ph¸c ho¹ ra ý txëng vÒ Ethernet (mét giao thøc trong m¹ng côc bé). Th¸ng 9/1973 Vinto Cerf vµ Bob Kahn ®Ò xuÊt nh÷ng ý txëng c¬ b¶n cña Internet. §ã chÝnh lµ nh÷ng nÐt chÝnh cña giao thøc TCP/IP. N¨m 1974 BBN ®· x©y dùng giao thøc øng dông Telnet cho phÐp sö dông m¸y tÝnh tõ xa. N¨m 1976 phßng thÝ nghiÖm cña h·ng AT&T ph¸t minh ra dÞch vô truyÒn tÖp qua m¹ng FTP. N¨m 1978 Tom Truscott vµ Steve Bellovin thiÕt lËp m¹ng USENET dµnh cho nh÷ng ngxêi sö dông UNIX. M¹ng USENET lµ mét trong nh÷ng m¹ng ph¸t triÓn sím nhÊt vµ thu hót nhiÒu ngxêi nhÊt. N¨m 1979 ARPA thµnh lËp Ban KiÓm so¸t CÊu h×nh Internet. N¨m 1981 ra ®êi m¹ng CSNET (Computer Science NETwork) cung cÊp çc dÞch vô m¹ng cho çc nhµ khoa häc ë trxêng ®¹i häc mµ kh«ng cÇn truy cËp vµo m¹ng ARPANET. N¨m 1982 çc giao thøc TCP vµ IP ®xîc DAC vµ ARPA dïng ®èi víi m¹ng ARPANET. Sau ®ã TCP/IP ®xîc chän lµ giao thøc chuÈn. N¨m 1983 ARPANET ®xîc t¸ch ra thµnh ARPANET vµ MILNET. MILNET tÝch hîp víi M¹ng d÷ liÖu quèc phßng, ARPANET trë thµnh mét m¹ng d©n sù. Héi ®ång çc ho¹t ®éng Internet (Internet Activities Board) ra ®êi, sau nµy ®xîc ®æi tªn thµnh Héi ®ång kiÕn tróc Internet (Internet Architecture Board). Thêi k× bïng næ lÇn thø nhÊt cña Internet N¨m 1986 m¹ng NSFnet chÝnh thøc ®xîc thiÕt lËp, kÕt nèi n¨m trung t©m m¸y tÝnh. §©y còng lµ n¨m cã sù bïng næ kÕt nèi, ®Æc biÖt lµ ë çc trxêng ®¹i häc. Nhx vËy lµ NSF vµ ARPANET song song tån t¹i theo cïng mét giao thøc, cã kÕt nèi víi nhau. N¨m 1990, víi tx çch lµ mét dù ¸n ARPANET ngõng ho¹t ®éng nhxng m¹ng do NSF vµ ARPANET t¹o ra ®· ®xîc sö dông vµo môc ®Ých d©n dông, ®ã chÝnh lµ tiÒn th©n cña m¹ng Internet ngµy nay. Mét sè h·ng lín b¾t ®Çu tæ chøc kinh doanh trªn m¹ng.

165

§Õn lóc nµy ®èi txîng sö dông Internet chñ yÕu lµ nh÷ng nhµ nghiªn cøu vµ dÞch vô phæ biÕn nhÊt lµ E-mail vµ FTP. Internet chxa ph¶i lµ mét phx¬ng tiÖn ®¹i chóng. Bïng næ lÇn thø hai víi sù xuÊt hiÖn cña WWW N¨m 1991 Tim Berners Lee ë Trung t©m nghiªn cøu nguyªn tö ch©u ¢u (CERN) ph¸t minh ra World Wide Web (WWW) dùa theo mét ý txëng vÒ siªu v¨n b¶n ®xîc Ted Nelson ®xa ra tõ n¨m 1985. Cã thÓ nãi ®©y lµ mét cuéc çch m¹ng trªn Internet v× ngxêi ta cã thÓ truy cËp, trao ®æi th«ng tin mét çch dÔ dµng, nhanh chãng. Còng vµo thêi gian nµy NSFnet backbone ®xîc n©ng cÊp ®¹t tèc ®é 44736 Mbps. NSFnet truyÒn mét tØ tØ byte / th¸ng vµ 10 tØ gãi tin / th¸ng. N¨m 1994 lµ n¨m kØ niÖm lÇn thø 25 ra ®êi ARPANET, NIST ®Ò nghÞ thèng nhÊt dïng giao thøc TCP/IP. WWW ®· trë thµnh dÞch vô phæ biÕn thø hai sau dÞch vô FTP. Nh÷ng h×nh ¶nh video ®Çu tiªn ®xîc truyÒn ®i trªn m¹ng Internet. WWW vxît tréi h¬n FTP vµ trë thµnh mét dÞch vô cã sù lxu th«ng lín nhÊt c¨n cø trªn sè lxîng gãi tin truyÒn vµ sè byte truyÒn. Çc hÖ thèng quay sè trùc tuyÕn truyÒn thèng nhx CompuServe, AmericanOnline, Prodigy b¾t ®Çu cung cÊp kh¶ n¨ng kÕt nèi Internet. Th¸ng 10 n¨m 1994 TËp ®oµn truyÒn th«ng Netscape cho ra ®êi phiªn b¶n beta cña tr×nh duyÖt Navigator 1.0 vµ sau ®ã cã nhiÒu c¶i tiÕn ®¸ng kÓ tr×nh duyÖt cña m×nh, ph¸t triÓn phÇn mÒm Web Server, Mail Server, Mail Reader,… Microsoft khëi ®Çu chËm h¬n, th¸ng 8 n¨m 1995 ®xa ra tr×nh duyÖt ®Çu tiªn cña m×nh lµ Internet Explorer 1.0 nhxng cßn cång kÒnh vµ ch¹y rÊt chËm. Hai c«ng ti trë thµnh ®èi thñ cña nhau, c¹nh tranh thÞ trxêng tr×nh duyÖt. Ngµy 11 th¸ng 6 n¨m 1997, Netscape c«ng bè phiªn b¶n tr×nh duyÖt 4.0. Ngµy 30 th¸ng 10 còng n¨m ®ã Microsoft còng cho ra ®êi tr×nh duyÖt cña m×nh phiªn b¶n 4.0. Th¸ng 7 năm 1996, C«ng ti Hotmail b¾t ®Çu cung cÊp dÞch vô Web Mail. Sau 18 th¸ng ®· cã 12 triÖu ngxêi sö dông vµ v× thÕ ®· ®xîc Microsoft mua l¹i víi gi¸ 400 triÖu ®« la. TriÓn l·m Internet 1996 World Exposition lµ triÓn l·m thÕ giíi ®Çu tiªn trªn m¹ng Internet. M¹ng kh«ng d©y ng y c ng phæ biÕn N¨m 1985, C¬ quan qu¶n lÝ viÔn th«ng cña MÜ (FCC) quyÕt ®Þnh "më cöa" mét sè b¨ng tÇn cña gi¶i sãng kh«ng d©y, cho phÐp sö dông chóng mµ kh«ng cÇn giÊy phÐp cña chÝnh phñ. §©y lµ bxíc më ®Çu cho çc m¹ng kh«ng d©y ra ®êi vµ ph¸t triÓn rÊt nhanh. Ban ®Çu çc nhµ cung cÊp çc thiÕt bÞ kh«ng d©y dïng cho m¹ng LAN nhx Proxim vµ Symbol ë MÜ ®Òu ph¸t triÓn çc s¶n phÈm ®éc quyÒn, kh«ng tx¬ng thÝch víi

166

çc s¶n phÈm cña çc c«ng ti kh¸c. §iÒu nµy dÉn ®Õn sù cÇn thiÕt ph¶i x¸c lËp mét chuÈn kh«ng d©y chung. N¨m 1997, mét tiÓu ban ®· tiÕn hµnh thx¬ng lxîng hîp nhÊt çc chuÈn vµ ®· ban hµnh chuÈn chÝnh thøc IEE 802.11. Sau ®ã lµ chuÈn 802.11b (ho¹t ®éng trªn b¨ng tÇn 2,1 GHz) vµ chuÈn 802.11a (ho¹t ®éng trªn b¨ng tÇn 5,8 GHz) lÇn lxît ®xîc phª duyÖt vµo çc n¨m 1999 vµ n¨m 2000. Th¸ng 8 n¨m 1999 s¸u c«ng ti gåm Intersil, 3Com, Nokia, Aironet, Symbol vµ Lucent liªn kÕt víi nhau t¹o ra liªn minh tx¬ng thÝch Ethernet kh«ng d©y VECA. ThuËt ng÷ Wi-Fi ra ®êi, lµ tªn gäi thèng nhÊt ®Ó chØ c«ng nghÖ kÕt nèi côc bé kh«ng d©y ®· ®xîc chuÈn ho¸ (theo chuÈn IEEE802.11b). N¨m 1999 nhµ s¶n xuÊt m¸y tÝnh næi tiÕng Apple c«ng bè sù xuÊt hiÖn cña Wi-Fi nhx mét sù lùa chän trªn dßng m¸y iBook míi cña hä. §ã lµ sù më ®Çu ®· lµm thay ®æi hoµn toµn thÞ trxêng m¹ng kh«ng d©y. Wi-Fi ®xîc ph¸t triÓn rÊt nhanh nhê sù phæ biÕn m¹nh mÏ cña kÕt nèi Internet b¨ng réng tèc ®é cao trong gia ®×nh vµ trë thµnh phx¬ng thøc dÔ nhÊt cho phÐp nhiÒu m¸y tÝnh cïng chia sÎ mét ®xêng truy cËp b¨ng réng. TiÕp theo lµ sù ra ®êi phiªn b¶n míi cña Wi-Fi cã tªn gäi lµ 802.11g sö dông kÜ thuËt d¶i phæ réng cã thÓ ®¹t tèc ®é 54 Mb/gi©y ë b¨ng tÇn 2,4 GHz. DÉu vËy, Wi-Fi lµ mét c«ng nghÖ sãng ng¾n khã c¹nh tranh víi çc m¹ng ®iÖn tho¹i di ®éng 3G vèn cã kh¶ n¨ng truyÒn ph¸t d÷ liÖu tèc ®é cao. C«ng nghÖ 3G hiÖn ®ang ®xîc tÝch hîp vµo çc m¸y tÝnh x¸ch tay, ®iÖn tho¹i di ®éng,… ®xîc s¶n xuÊt hµng lo¹t. Tuy nhiªn, dù b¸o thêi gian tíi, thÕ hÖ m¹ng dùa trªn c«ng nghÖ míi WiMax (tªn kÜ thuËt lµ 802.16) sÏ trë nªn phæ dông. WiMax lµ phiªn b¶n phñ sãng diÖn réng cña Wi-Fi víi th«ng lxîng tèi ®a ®¹t tíi 70 Mb/gi©y víi tÇm xa kho¶ng 50 Km (Wi-Fi hiÖn nay cã tÇm xa kho¶ng 50 m). Internet ë ViÖt Nam ViÖt Nam b¾t ®Çu thö nghiÖm kÕt nèi víi Internet tõ n¨m 1992. §Õn n¨m 1997 ViÖt Nam chÝnh thøc tham gia Internet. Ngµy 5/3/1997, ChÝnh phñ ®· ra nghÞ ®Þnh 21/CP vÒ quy chÕ sö dông Internet, theo ®ã cã n¨m chñ thÓ tham gia Internet: IAP (Internet Access Provider) nhµ cung cÊp dÞch vô ®xêng truyÒn ®Ó kÕt nèi víi Internet, qu¶n lÝ cæng nèi víi quèc tÕ. HiÖn nay, mét sè ®¬n vÞ ®xîc cÊp phÐp trë thµnh IAP nhx C«ng ti §iÖn to¸n vµ truyÒn sè liÖu VDC thuéc Tæng C«ng ti Bxu chÝnh ViÔn th«ng, C«ng ti cæ phÇn §Çu tx ph¸t triÓn c«ng nghÖ FPT, C«ng ti ViÔn th«ng Qu©n ®éi Viettel,...

167

Çc ISP (Internet Service Provider) nhµ cung cÊp çc dÞch vô Internet. Çc ISP ph¶i thuª ®xêng vµ cæng cña mét IAP. Çc ISP cã quyÒn kinh doanh th«ng qua çc hîp ®ång cung cÊp dÞch vô Internet cho çc tæ chøc vµ çc ç nh©n. HiÖn nay ë ViÖt Nam cã nhiÒu ISP, vÝ dô: x C«ng ti §iÖn to¸n vµ truyÒn sè liÖu VDC cña Tæng C«ng ti Bxu chÝnh ViÔn th«ng (ISP lín nhÊt); x C«ng ti FPT thuéc Bé Khoa häc vµ C«ng nghÖ; x NETNAM thuéc ViÖn C«ng nghÖ Th«ng tin ViÖn Khoa häc vµ C«ng nghÖ ViÖt Nam. NETNAM lµ n¬i ®Çu tiªn thùc hiÖn kÕt nèi Internet; x Saigon Postel lµ c«ng ti cæ phÇn bxu ®iÖn cña TP Hå ChÝ Minh; x ViÔn th«ng qu©n ®éi Viettel; x ViÔn th«ng ®iÖn lùc; x ... Çc ISP dïng riªng Çc ISP dïng riªng ®xîc quyÒn cung cÊp ®Çy ®ñ çc dÞch vô Internet. §iÒu kh¸c nhau duy nhÊt gi÷a ISP vµ ISP dïng riªng lµ ISP dïng riªng kh«ng cung cÊp dÞch vô Internet víi môc ®Ých kinh doanh. §©y lµ lo¹i h×nh dÞch vô Internet cña çc c¬ quan hµnh chÝnh, çc trxêng ®¹i häc hay viÖn nghiªn cøu. Çc ICP (Internet Content Provider) §©y lµ çc nh cung cÊp th«ng tin lªn m¹ng Internet. Çc ISP cã thÓ ®ång thêi lµ ICP. Mét sè ICP kh«ng cã thiÕt bÞ, hä cã thÓ ®Æt m¸y chñ cung cÊp th«ng tin trong m¹ng cña mét ISP. Thuª bao Internet Ngxêi dïng chØ cÇn tho¶ thuËn víi mét ISP hay mét ISP dïng riªng nµo ®ã vÒ çc dÞch vô ®xîc sö dông vµ thñ tôc thanh to¸n.

168