publicatie twitter

oktober – december 2010

BEWEGING VOOR EVOLUTIONAIREN

Kwantum dromen & andere vreemde verschijnselen…

Hebben wetenschappers eindelijk het mysterie van bewustzijn opgelost?

STUART HAMEROFF verklaart het kwantum brein ANDREW COHEN over radicale onbepaaldheid De top 10 van spirituele iPHONE APPS Auteur en evolutionair MICHAEL WOMBACHER over zijn inspiratiebron

www.EnlightenNext.nl

beweging voor evolutionairen oktober - december 2010 EnlightenNext is een internationale educatieve nonprofit organisatie. Deze Nederlandstalige publicatie is tot stand gekomen met dank aan de Amerikaanse uitgave van EnlightenNext magazine.

Onze missie: EnlightenNext is toegewijd aan het katalyseren van evolutie in bewustzijn en cultuur. We streven ernaar in het opkomende veld van integrale en evolutionaire spiritualiteit leiders en voorbeelden te zijn, nieuwe wegen te vinden en te staan voor het grootst mogelijke belang van spirituele verlichting in onze tijd.

Door onze jaarlijkse cyclus van geïntegreerde programma’s en evenementen, en onze bekroonde publicaties, wekken we, verbinden we en cultiveren we een wereldwijde beweging van “evolutionairen”, mensen die zich persoonlijk verantwoordelijk voelen voor het creëren van de toekomst.

Nederlandse redactie:

Algemeen manager: Uitgever: Productie manager: Web Media manager: Opmaak: engagement team:

SPONSORING: Hoofd vertalingen:

Irene Poelert Arjan Kindermans Tineke de Boer Rob van Vliet Nisha Brouns Petra Tak Justin Peach Uwe Schramm Vibeke Evenhuis Vanessa Koenig Caroline van Veggel Hans van Dalsum Irene Poelert

Vertalers: Annemarie ten Brink, Wendela Kloosterman, Eef Maaswinkel, Koos Palmboom, Machteld Parmentier, Esther van Veen, Jacqueline Verduijn, Frederieke Wagener, Jan Weimar Proeflezers: Mieke van Barneveld, Mieke Bennink, Wim de Boer, Josephine van den Boogaard, Patrick Dirks, Monique Jaminé, Jan Kindermans, Nelleke Schuur Internationale uitgave EDITOR IN CHIEF: Executive Editor: Senior Editors:

Senior Associate Editor: Contributing Editor: CREATIVE Director: ASSOCIATE DESIGNER: CONTRIBUTING ILLUSTRATOR:

EnlightenNext

Andrew Cohen Carter Phipps Elizabeth Debold Ross Robertson Tom Huston Ellen Daly Will Rogers Astrid Johnson Zina Saunders

Digitale verspreiding: Via www.enlightennext.nl bereikt deze publicatie minimaal 120.000 adressen.

LOSSE VERKOOP: Oude gedrukte uitgaven € 7,95 Te bestellen via www.enlightennext.nl/winkel SPONSORING: Telefoon: 020-4221616 Email: info.amsterdam@enlightennext.org Bankrekening: ING 5112102 EnlightenNext Amsterdam Redactieadres: Oude Schans 46a 1011 LC Amsterdam Telefoon: 020-4221616 Email: redactie@enlightennext.nl Copyright ©2010 EnlightenNext Niets uit deze publicatie mag worden overgenomen en/of worden gereproduceerd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. www.enlightennext.nl

beweging voor evolutionairen

INHOUDSOPGAVE BRIEF VAN DE UITGEVER SPECIALE SPONSOR SECTIE

De top 10 van spirituele iPhone apps NIEUWS

Geest vinden in het raster van ruimte en tijd Een interview met Stuart Hameroff

Het verhaal van de samenwerking tussen een wereldvermaard bewustzijnsonderzoeker en een natuurkundige uit Oxford. Samen vonden zij wellicht de sporen van het heilige dat diep in het kwantummechanische raster van ons brein verscholen ligt.

DOOR TOM HUSTON MET JOEL PITNEY

ACTIVITEITEN

Radicale onbepaaldheid DOOR ANDREW COHEN

Geïnspireerd door EnlightenNext Met Michael Wombacher, schrijver van 11 Days at the Edge: One Man’s Spiritual Journey into Evolutionary Enlightenment.

oktober-december 2010

Brief van onze uitgever Beste lezer, Welkom bij deze gratis publicatie van EnlightenNext. Ik dank onze trouwe lezers voor hun interesse en betrokkenheid bij het werk van EnlightenNext. Nieuw geïnteresseerde lezers heet ik van harte welkom tot dit online platform dat tot doel heeft een beweging van evolutionairen te creëren.

In deze Nederlandse EnlightenNext publicatie brengen wij vooruitstrevende denkers en activisten die nieuwe manieren van denken presenteren over de relatie tussen spiritualiteit en de ontwikkeling van cultuur. Nieuwe ideeën en perspectieven die onze wereld ingrijpend veranderen! De interviews, artikelen en het nieuws in deze publicatie verwijzen naar de voorhoede van culturele ontwikkeling en hoe we een volgende stap vooruit kunnen zetten.

In deze editie hebben we een uitdagend en uitzonderlijk interview met dr. Stuart Hameroff. Hij is professor-emeritus in de anesthesiologie en psychologie en is ook nog één van ’s werelds meest vooraanstaande onderzoekers naar bewustzijn. De theorie van Hameroff kent een hoge mate van complexiteit en subtiliteit. Je zult ontdekken dat hoe meer je in het artikel duikt, hoe meer je het zult waarderen!

Ik hoop dat je de artikelen aantrekkelijk vindt en dat je ze met plezier zult lezen! Als je met gelijkgezinde mensen verder wilt

EnlightenNext

onderzoeken hoe deze nieuwe perspectieven onze wereld kunnen vormen, dan ben je van harte welkom om deel te nemen aan onze salons en cursussen of aan één van de vele wereldwijde virtuele activiteiten.

We danken en presenteren met trots de sponsoren die deze publicatie mogelijk maken. Gaston Remmers, Mireille Wiegman en Ton Huijzer zijn geïnspireerd om gebiedsontwikkeling te benaderen vanuit een evolutionair en zelfimplicerend perspectief.

Zij delen in deze publicatie de concrete resultaten in het vitaliseren van leefomgevingen.

Hun gepassioneerde inzet om in ruimtelijke ordeningsvraagstukken tot nieuwe creatieve oplossingen te komen is inspirerend en aanstekelijk.

Als je ook betrokken wilt zijn, dan nodigen we je uit de mogelijkheden van partnerschap en sponsorschap te onderzoeken. Door hogere morele waarden tussen ons te verkennen en tot uitdrukking te brengen, geven we vorm aan een nieuwe positieve cultuur – datgene wat we ten diepste wensen. Je bent van harte welkom om dit avontuur met ons aan te gaan.

Ik wens je inspiratie en plezier bij het lezen van deze publicatie.

Met warme groet, Nisha Brouns

Sponsor

In gesprek over Evolutionaire Gebiedsontwikkeling het vitaliseren van de leefomgeving met Gaston Remmers, Mireille Wiegman & Ton Huijzer Wat brengt jullie samen?

Wat ons bindt en waarom samenkomen altijd zo inspirerend is, is dat we niet alleen onze praktijkervaringen en kennis delen, maar dat we ook een spiegel vormen voor elkaar om de volgende stap in ons werk te verhelderen. In het vak van gebiedsontwikkeling is het vrij uitzonderlijk om je eigen ontwikkeling deel uit te laten maken van gebiedsontwikkeling.

Kunnen jullie voor onze lezers verduidelijken wat jullie onder Evolutionaire Gebiedsontwikkeling verstaan?

Heel kernachtig gaat Evolutionaire Gebiedsontwikkeling over het vitaliseren van leefomgevingen. We kijken naar de verschillende waarden van een gebied; wat van belang is voor mensen die in dit gebied

originele Triple-P ook als een horizontale invulling van integraliteit. Wij willen graag een evolutionaire “Triple-P” introduceren in gebiedsontwikkeling: Physical Environment, Process, Person en Purpose. Historisch gezien lag de focus vrijwel exclusief op de buitenruimte, de P van Physical Environment: de inrichting van natuurgebieden, de herstructurering van stadswijken en de aanleg van nieuwe woongebieden. Toen ontdekten we dat de manier waarop we dat deden erg veel uitmaakte: de P van Process.

Inmiddels zijn we vele succesvolle procesbenaderingen verder. Nu dient zich de nieuwe kritische factor aan; de P van Person. We zien steeds scherper dat het verschil wordt gemaakt door mensen, door individuen.

Door het leiderschap dat ze tonen, op alle niveaus. Daarom kunnen we niet meer om

“Als jij het niet doet, dan gebeurt het niet.” wonen, werken of recreëren, voor ondernemingen en wat de natuur of omgeving vraagt. Daarnaast streven we naar een vruchtbare dynamiek tussen partijen door de focus te verleggen van “beperking” of gerichtheid op regels, naar wat wíl ontstaan en naar wat de potentie is van een gebied in samenhang met zijn/haar actoren. Wanneer we daarin slagen zien we dat leefgebieden duurzaam verrijken omdat alle partijen een gezamenlijk doel nastreven wat meer aansluit bij de werkelijke aard van een gebied.

Wat is “evolutionair” in jullie benadering?

Momenteel lijkt iedereen het erover eens dat Triple-P (people, planet, profit) een goede manier is om integraal aan gebieds­ problematiek te werken, op deze manier wordt heel veel thematiek aan elkaar gekoppeld. Tegelijkertijd ervaren wij de

onze eigen ontwikkeling heen als we bij willen dragen aan gebiedsontwikkeling. Dat willen we heel serieus nemen en het heeft betekenis voor hoe we onszelf beschikbaar maken om de beste passende bijdrage te leveren. En inmiddels zien we dat voorbij het individu nog een vierde P van belang is: de P van Purpose. In de context van welk gemeenschappelijk doel is het belangrijk dat we ons zelf als individu blijven ontwikkelen? Het gaat ons niet alleen om die specifieke projecten waar ieder van ons mee bezig is; gebiedsontwikkeling draagt bij aan een vitale, weerbare maatschappij.

Wat levert deze manier van werken op?

We komen tot veel creatievere en meer inclusieve oplossingen voor gebiedsontwikkelingsvraagstukken door alle partijen te betrekken. We werken alle drie vanuit

onze eigen stijl, waarbij we onderzoeken wat mensen drijft. Het gaat ons erom dat de passies van mensen op tafel komen en dat die zich verbinden met wat belangrijk is voor het leefgebied. Elk mens kan op zijn of haar manier bijdragen aan zijn of haar omgeving. En elke mens is in die zin van wezenlijk belang “als jij het niet doet, dan gebeurt het niet.” En dat geldt ook voor onszelf!

Wat is jullie droom voor de toekomst?

In ons werk, dat we nu onder de noemer “Evolutionaire Gebiedsontwikkeling” samen­brengen, hebben we nog veel expliciet te maken. En tegelijk zien we dat met wat we nu al doen we al met die droom bezig zijn. We zijn er zeker van dat er al meer mensen met deze passie aan het werk zijn.

We willen meer sparren met anderen die er soortgelijke principes op nahouden en inspiratie opdoen uit elkaars successen en concrete voorbeelden. Niet alleen voor onszelf, maar ook om naar een breder publiek uit te dragen wat er mogelijk is door te tonen wat we inmiddels ontwikkeld hebben. De diversiteit van onze benaderingen en de manier waarop we erover spreken maakt dat we op verschillende wijzen het verhaal kunnen vertellen en meer mensen kunnen bereiken.

Wat we voor ogen hebben, is dat er een beweging van deze mensen tot stand komt, mensen die zien dat hun eigen leiderschap in gebiedsontwikkeling cruciaal is, en daar nieuwe stappen in willen zetten. Een beweging met en voor eenieder die interesse heeft in het vitaliseren van leefomgevingen.

Hoe meer we elkaar opzoeken en samen werk maken, des te meer bewustwording er ontstaat over de mogelijkheden een gebied of systeem te vitaliseren. n

oktober-december 2010

De Geest is hoger Advertorial

Evolutionaire gebiedsontwikkeling door Gaston Remmers, Mireille Wiegman en Ton Huijzer

Drs. Mireille Wiegman (1969) werkt als zelfstandig project-, proces- en programmamanager aan complexe, ruimtelijke opgaven voor woningcorporaties, ontwikkelorganisaties, gemeenten en andere overheidsinstellingen.

Op dit moment is ze algemeen projectleider voor de vernieuwing van de Poptahof in Delft en als commissaris verbonden aan woningcorporatie HW wonen in Hoekse Waard en Theater de Veste in Delft. Ook begeleidt ze mensen met werkgerichte en persoonlijke ontwikkelingsvragen, vaak vanuit een lichaamsgerichte aanpak. Daarnaast werkt ze als trainer op het gebied van lichaamswerk en project-, proces- en programmamanagement. Haar motto: Werk aan je eigen integrale ontwikkeling en je creëert bezielde projecten en levende resultaten! www.mireillewiegman.com

Wat mij zo boeit is wat ik ook wel “de ziel van de wijk“ noem. Pas als je die ziel van de wijk als professional in je vingers hebt, in je hart hebt gesloten, dus je er door hebt laten beroeren, pas dan kun je echt zorg hebben en open staan voor wat er nodig is om een nieuwe toekomst te creëren.

Vanuit die zorg kan ik als eindverantwoordelijke ook gewicht inbrengen omdat ik bijvoorbeeld de impact van veranderingen op bewoners en ondernemers meevoel en écht betrokken ben. Die betrokkenheid betreft ook de belangen van de wethouder en de corporatiedirecteur. Tegelijk vraag ik mij ook af op welk niveau ik waarover met wie om tafel wil zitten. Die afweging maak ik elke keer vanuit mijn zorg voor het geheel van de nieuwe wijk in wording, en daardoor kan ik onderscheid aanbrengen.

Participatie wordt dan veel méér dan met iedereen in gesprek zijn, het is soms ook duidelijke grenzen stellen of bijsturen. En wat ik als een rode draad in mijn werk zie, of ik nu projectleiders in de bouw aanstuur of in gesprek ben met een opbouwwerker uit de wijk, is dat ik hen wil inspireren om zich open te stellen voor wat de buurt en haar bewoners en ondernemers te bieden hebben. Mensen hebben zoveel ideeën die je door goed te luisteren en naar mogelijkheden te zoeken door hen zelf kunt laten concretiseren. Vanuit de oude manier van werken zijn we vaak gewend het roer weer over te nemen in plaats van mensen te ondersteunen in het zelf realiseren van hun ideeën.

Een leuk voorbeeld in dit licht is van de Poptahof, een stedelijke vernieuwingswijk in Delft waar ik werk als algemeen projectleider in een publiek private samenwerking.

Een van mijn projectleiders buitenruimte werd onlangs geconfronteerd met een proactieve ondernemer die het heft in eigen handen had genomen en een klein stukje plantsoen voor zijn bedrijfspand had ingericht. De automatische reactie bij de projectleider buitenruimte is “er is iets gedaan wat niet past in ons plan, we hebben een probleem.” Wat ik daarentegen waarnam was de verantwoordelijkheid die deze nieuw gevestigde ondernemer voor zijn nabije buitenruimte nam, en dat verantwoordelijkheidsbesef hebben we omarmd en vervolgens ook bij zijn collega ondernemers in het pand kunnen generen. Zij zijn toen – rekening houdende met de deadline die voor de projectleider buitenruimte belangrijk was – met een voorstel gekomen hoe zij de rest van de ruimte ingericht zouden willen zien en op die manier is de inrichting van de ruimte rondom het gebouw in een goede en creatieve samenwerking tot stand gekomen.

Winst voor iedereen!

Ir. Ton Huijzer (1956) studeerde Civiele Techniek aan de Technische Universiteit. Hij is partner en procesmanager bij RnR Gebieden te Maarn.

Hij werkt in projecten samen met wetenschappers van verschillende faculteiten, met managers in zowel publieke als private organisaties en met de mensen in de wijk. Elke opgave/uitdaging is ook een leercontext. Door gezamenlijk vanuit die leercontext te werken ontstaan nieuwe oplossingen.

Ik wil graag aanvullen met mijn ervaringen in De Wierden in Almere waar ik als professional en als bewoner actief ben. Ik ervaar elke dag weer dat er nog zoveel meer mogelijk is en herken sterk het onderscheid wat Mireille aanbrengt tussen de oude en de nieuwe wijze van werken.

Van de projectmanager die de wijk in komt en alles overneemt naar bewoners die zichzelf als opdrachtgever zien. We willen niet alleen geïnformeerd worden, maar ook meedenken, meewerken. En we hebben veel te brengen. En die bal kaatst ook terug: voelen meer bewoners zich geroepen om mee te werken aan een vitale wijk, of laten we het liever aan “de overheid” over? Onder “lokaal eigenaarschap van de wijk” versta ik zorg hebben voor onze leefomgeving, betrokken zijn op elkaar, elkaar kennen.

Mijn passie zit in het versterken van het lokale eigenaarschap; je niet laten beknellen maar kijken naar wat er mogelijk is. Voor mij persoonlijk heeft dat een veel ruimere blik tot gevolg, je ziet veel meer. En als collectief wordt je gehoord, want positiviteit,

zorg van een groep betrokken bewoners blijft niet onopgemerkt. In De Wierden kwamen we vijf maanden geleden voor het eerst samen. Al na een kwartaal zaten we om tafel met de directeur van de Corporatie die een uur met de bewoners heeft gesproken en openlijk deelde over zijn besef dat hij de hulp en de ogen van de bewoners nodig heeft. Agenda’s zijn getrokken om met individuele bewoners door te praten over vragen, klachten en concrete verbetervoorstellen. Door onze gezamenlijke bereidheid zie ik dat we voorbij het idee van tegengestelde belangen willen kijken en meer willen delen in een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de wijk.

Een spannende vervolgstap is natuurlijk of de directeur nu ook zijn managers en medewerkers zo ver gaat krijgen om in deze openheid met ons als actieve bewoners verder te werken, maar de eerste steen is gelegd en we weten dat het mogelijk is, ook al zal de rest van de bouw niet zonder weerstand zijn.

Dr. Ir. Gaston Remmers (1965) is procesarchitect, en ontwerpt en begeleidt complexe regionale ontwikkelingsprocessen. De laatste vijf jaar houdt hij zich intensief bezig met het herdefiniëren en herverbinden van de relaties tussen stad en landelijk gebied, zowel ruimtelijk, sociaal als economisch.

Hij is zelfstandig ondernemer via Bureau BUITENKANS en partner in Synnervate.

Recentelijk is hij benoemd tot lector “ecoeffectief ondernemen in een stedelijke omgeving” aan de CAH Almere. In 2007 publiceerde hij het boek De innerlijke ruimte van de Nederlandse delta: werkboek voor een nieuwe ruimtelijke inrichting (InnovatieNetwerk), dat de opmaat vormde voor het denken over evolutionaire gebiedsontwikkeling.

Een prachtig voorbeeld vind ik het buurderij-project waar ik projectleider van ben. Dit krijgt vorm in een regio waar ruimte wordt gezocht voor 10.000 woningen, 3 miljoen m³ waterberging en 900 ha recreatiegroen. Twee agrariërs en een kunstgaleriehouder willen zelf een deel van het gebied beheren in plaats van het over te geven aan projectontwikkelaars en overheden. Hun visie op de buurderij – kort gezegd, een boerderij met buren – heb ik samen met hen vormgegeven en ik heb ze bekrachtigd in hun werkwijze. Dat is een echt succes geworden. Deze groep gepassioneerde ondernemers, heeft anderen meegenomen in hun visie met als resultaat dat groenbeheer, waterberging, recreatie, cultuur, zorg en educatie allemaal een plek hebben gekregen in hun bedrijfsvoering.

Met mijn hulp en hun zorg voor het hele gebied, is een heel inclusief voorstel ontwikkeld, geworteld in lokaal ondernemerschap. Om dit te realiseren hebben we ons

gefocust op wat zij als ondernemers voor het gebied kunnen betekenen, en hebben we nieuwe organisatie- en financieringsvoorstellen ontwikkeld. We hebben heel goed geluisterd naar de agenda’s van actoren en “de ziel van het gebied.” Op basis daarvan hebben we een dienstbaar voorstel geschreven. Tegelijk hebben we het voorstel ook concreet gemaakt door diverse activiteiten te organiseren onder de vlag van de buurderij. Zo werd voelbaar dat het niet alleen om een leuk idee ging, maar dat het ook belichaamd wordt, dat er authentieke mensen van vlees en bloed achter zitten. En zo is buurderij Haarlemmermeer-Zuid nu voor de overheden een strategisch project geworden, terwijl vier jaar geleden landbouw in dit gebied niet eens een marginale rol was toegedicht.

Wat denk je hiervan?

Top tien spirituele iPhone apps Het aantal iPhone applicaties groeit met de waanzinnige snelheid van meer dan drie honderd per dag en er lijkt voor zo ongeveer alles wel een “app” te zijn; het weerbericht, het plannen van je route door de gangpaden van Albert Heijn en nu… zelfs voor spirituele beoefening. Spirituele digiliefhebbers hebben een overvloed aan digitale gadgets ontwikkeld om aan de behoeften van de moderne, digitaal ingestelde zoeker te

iSalat – Een spirituele wekker voor de reizende islamitische zakenman of -vrouw. iSalat berekent gebedstijden op locatie en wijst je zelfs de richting van Mekka.

10

Mindwave – Gebruikt de psychedelische krachten van “binaural beats” om je beide hersenhelften te synchroniseren; Mindwave ontspant je lichaam, kalmeert je geest en laat je trippen tijdens je meditatie.

9

Deepak Chopra’s Stress Free – Hij heeft al meer dan honderdduizend volgelingen op Twitter, dus het is geen verrassing dat Deepak Chopra als één van de eerste spirituele personen zijn wijsheid digitaliseert in deze ontspanningsapp.

8

Authentic Tibetan Singing 7 Bowls – Een soort Guitar Hero voor Tibetaanse boeddhisten; met deze app ben je de dirigent van een verrassend ontspannende symphonie van klankschalen.

Aura Photography – Verander je iPhone camera in een 3.0 megapixel derde oog, met dit nieuwigheidje “vang” je de aura’s van degenen die je op de foto zet.

6

voldoen, inclusief apps die je onderweg helpen je yoga asanas te perfectioneren of je de dagelijkse dosis Tao Te Ching bezorgen. En hoewel we niet verwachten dat deze apps de spirituele wereld zullen opschudden zoals de Gutenbergbijbel dat deed, vraag je je toch af wat we in de techno-spirituele toekomst kunnen verwachten. Hier zijn onze tien favorieten, geselecteerd op hun bruikbaarheid, originaliteit of gewoon voor de lol:

Yoga Stretch – Met een digitale database van meer dan zestig verschillende poses, inclusief een instructie audio van een uur voor elke pose, dreigt Yoga Stretch de hipste trend sinds de yogabroek te worden.

5

iBlessing – Kun je je niet meer herinneren of ha-motzi lechem min ha-aretz de zegening is voor appels of voor brood? Geen nood! iBlessing helpt je het juiste gebed te vinden en het kosjer uit te spreken.

4

3

Patron Saints and Candles – Deze vernuftige christelijke app bevat filmpjes van honderden heiligen, de mogelijkheid virtuele kaarsen te branden en geeft een live overzicht van andere digitale toegewijden over de hele wereld.

2

Shri Durga Prarthana – Als geen tijd hebt voor een tempelbezoek, bezorgt deze app je de kaarsen, wierook en aarti vlam om een originele puja voor de godin Durga uit te voeren tijdens het forensen.

1

Hallelujah Button – Druk op de knop. Hoor het koor. Amen.

oktober - december december 2009 - februari 2010 2010 59

beweging voor evolutionairen

Activiteiten

najaar 2010

Evolutie & Meditatie

Ontdek het pad van Evolutionaire Verlichting: over het doel van het leven en welke rol wij daarin spelen.

De dinsdagavonden worden begeleid door Rob van Vliet en Nisha Brouns, beide student van Andrew Cohen.

Amsterdam | Oudeschans 46a | elke dinsdag | 20.00 - 21.30 | ¤ 5

EnlightenNext gesprek

Dit tweewekelijkse gesprek is deel van een dynamisch ontwikkelend programma waarin we een intersubjectief veld creëren, een veld waarin individuen samenkomen voorbij ego in een hoger perspectief, en we ons begrip verdiepen over hoe we bewustzijn en cultuur verder kunnen brengen. Meldt je aan voor de nieuwsbrief op onze website en krijg de uitnodiging met het thema voor het komende gesprek.

Telefonisch | elke 2 weken op donderdag | 20.00 - 21.00 | alleen telefoonkosten

EnlightenNext salon

Bij elke nieuwe publicatie organiseren wij één of meerdere salons, waarbij we het gesprek aangaan over een spraakmakend thema uit onze nieuwe uitgave. Rob van Vliet, senior student van Andrew Cohen, begeleidt dit gesprek.

Onze eerstvolgende salon is op 30 oktober en kijk op onze site of meldt je aan voor de nieuwsbrief voor meer informatie.

Amsterdam | Oudeschans 46a | zaterdag 30 oktober & 20 november | 14.00 – 16.00 | ¤ 20,- | reserveren

Being & Becoming seminar

In dit seminar, begeleid door Rob van Vliet, senior student van Andrew Cohen, staan evolutionaire context, meditatie en bewuste ontwikkeling centraal.

Amsterdam | Oudeschans 46a | zaterdag 2 oktober | 10.00 – 13.00 | ¤ 45,- | reserveren

Vrij leven voor de toekomst

Deze cursus geeft je in 2 dagen een overzicht van de filosofische en praktische kanten van Evolutionaire Verlichting - een spiritueel pad ontwikkeld door cultureel pionier Andrew Cohen. Naast een diepgaand inzicht in het menselijk bestaan, is het ook een praktische methode voor individuele en collectieve ontwikkeling vanuit werkelijke vrijheid, creativiteit en passie voor het leven.

Amsterdam: 9 & 10 oktober met Hans van Dalsum en Justin Peach | Apeldoorn: 28 oktober, 4 & 11 november met Nisha Brouns en Irene Poelert | ¤ 225,- | meer informatie en aanmelden

Being & Becoming weekendretraite Frankfurt

Ben jij iemand die zich aangetrokken voelt om persoonlijk deel te nemen aan de ontwikkeling van menselijk bewustzijn en cultuur? Kom dan naar het weekend in Frankfurt voor een reis naar de voorhoede van kosmische evolutie onder leiding van Andrew Cohen.

Oberursel (vlakbij Frankfurt), Duitsland | 26-28 november | meer informatie

Meditatie Marathon

Op 12 december organiseert EnlightenNext wereldwijd een Meditatie Marathon: een 24 uur durend programma van meditaties, lezingen en een teaching van spiritueel leraar Andrew Cohen. De Meditatie Marathon is tegelijk een sponsoractiviteit waarbij een aantal deelnemers de uitdaging aangaat om 24 uur te mediteren.

Amsterdam | zondag 12 december | 0.00 - 24.00 (met in- en uitstapmogelijkheid) | ¤ 55,- | reserveren

EnlightenNext Oudeschans 46a 1011 LC Amsterdam 020-4221616 www.enlightennext.nl info.amsterdam@enlightennext.org

ARTIKEL

Een zoektocht naar kwantumbewustzijn met Stuart Hameroff, MD door Tom Huston met Joel Pitney

Geest vinden in het raster van ruimte & tijd EnlightenNext 58 EnlightenNext magazine

DE LAATSTE VIJFENDERTIG JAAR is het mysterieuze verband tussen kwantumfysica en menselijk bewustzijn een centrale leerstelling geworden in de ontmoeting tussen oosterse- en westerse spiritualiteit. Op de één of andere manier zijn mensen er in geslaagd een onweerstaanbaar aantrekkelijk verband te leggen tussen de ongrijpbare wereld van subatomaire deeltjes en het immateriële gebied van bewustzijn en geest. Het begon allemaal met De Tao van Fysica van Fritjof Capra in 1975, het bereikte zijn topsnelheid door De dansende Woe-Li meesters van Gary Zukav uit 1979 en reed verder op cruise control gedurende de jaren ´80 en ´90 met hulp van Deepak Chopra, tot het vrijwel onmogelijk werd het idee nog langer uit de weg te gaan.

In 1997 kwam ik op een zomerse namiddag in een boekwinkel in Seattle niet minder dan drie publicaties tegen, die de relatie tussen materie en geest door de lens van kwantumfysica onderzochten: The Self-Aware Universe van Amit Goswami, The Spiritual Universe van Fred

Geest vinden in het raster van ruimte & tijd

Alan Wolf, en editie 11 van dit tijdschrift, waar op de omslag de vraag prijkte “Kan wetenschap ons verlichten?”

Gretig kocht ik de twee boeken, maar na het tijdschrift doorgekeken te hebben besloot ik het toch te laten liggen. Aangezien ik zelf al diep geloofde in het idee dat fysica gelijk staat aan mystiek, stond het kenmerkende speelse scepticisme van EnlightenNext me wat tegen. Waarom twijfelden ze, het bewijs was toch helder?

Het was toch overduidelijk dat de diepere dimensies van bewustzijn en de diepere dimensies van materie samenkomen in het geheimzinnige gebied van kwantumfysica.

Of niet soms?

Niet noodzakelijkerwijs. Hoewel de aard van bewustzijn mysterieus is, net als de aard van kwantumfysica, realiseerde ik me al vrij snel dat dit nog niet betekent dat beide mysteries uiteindelijk ook hetzelfde ding zijn. Toen in 2004 de enorm populaire film What the Bleep Do We Know? uitkwam, die het idee van fysica-en-bewustzijn in een hele nieuwe kwantumbaan lanceerde, was ik redacteur bij EnlightenNext en nam het op me de film te recenseren met hervonden respect voor de vele subtiliteiten ervan. Maar wat bleek; mijn collega-redacteuren en ik vonden dat het veronderstelde perfecte huwelijk tussen kwantumfysica en bewustzijn eigenlijk niet veel meer inhield dan New Age wensdenken. En van de serieuzere wetenschappelijke ideeën die stelden dat fysica iets te vertellen zou hebben over bewustzijn, vonden we de argumenten over het algemeen niet erg overtuigend.

Maar dit was voordat we Stuart Hameroff ontmoetten. Hoewel hij de titel draagt van professor emeritus in anesthesiologie en psychologie aan de Universiteit van Arizona en veel tijd doorbrengt in de operatiekamers van het academisch ziekenhuis van de Universiteit van Arizona, is Hameroff het meest bekend door zijn werk op het gebied van onderzoek naar bewustzijn. In 1994 begon hij een serie conferenties genaamd Toward a Science of Consciousness, waarin hij tweejaarlijks ‘s werelds meest vooraanstaande experts op het gebied van bewustzijn in Tucson in de Amerikaanse staat Arizona bij elkaar brengt om de vele verschillende schakeringen van iets wat het “moeilijke probleem” heet te onderzoeken – hoe en waarom subjectieve geest tevoorschijn lijkt te komen uit objectieve materie. Gedurende bijna twintig jaar werkte Hameroff samen met Sir Roger Penrose, de wis- en natuurkundige uit Oxford, om een op kwantumfysica gebaseerde theorie te ontwikkelen (en te verdedigen), die op zijn zachtst gezegd indrukwekkend, origineel en ambitieus is.

De theorie is een fusie tussen de duidelijk verschillende gebieden van expertise van Hameroff en Penrose: het onderzoek van Hameroff naar zeer kleine structuren in de cellen van het menselijk brein, “microtubuli” genaamd en het werk van Penrose over de relatie tussen kwantumfysica, zwaartekracht en de geometrie van ruimte en tijd. Op een bepaalde manier kan hun werk beschouwd worden als een “grote unificatietheorie” van kwantumfysica en bewustzijn – een theorie die iets geraffineerder is dan wat je waarschijnlijk op de spirituele afdeling van

M

ysterie van de microtubuli

ENLIGHTENNEXT: U bent vooral bekend als één van ‘s werelds meest gezaghebbende voorstanders van een op kwantumfysica gebaseerde theorie over de geest. Hoe kwam het dat u geïnteresseerd raakte in het mysterie van bewustzijn?

STUART HAMEROFF: Ik raakte voor het eerst geïnteresseerd in bewustzijn toen ik eind jaren ‘60 een college filosofie volgde. Ik EnlightenNext

Stuart Hameroff, MD, anesthesist en bewustzijn­s­ onderzoeker aan de Universiteit van Arizona je plaatselijke boekhandel tegenkomt. Nadat ik Hameroff geïnterviewd had, merkte ik dat ik vraagtekens ging zetten bij mijn eerdere afwijzing van wat ik kwantummystiek ben gaan noemen. En ik ben ervan overtuigd dat anderen zijn argumenten eveneens verhelderend zullen vinden.

Dat betekent overigens niet, dat het volgende interview gemakkelijke kost is. Wees gewaarschuwd: het is misschien nodig om het meer dan een keer te lezen voordat de verschillende lijnen die Hameroff uiteenzet, zich in je geest met elkaar beginnen te verweven.

Maar wat je ervoor terug krijgt is de moeite waard. Ik weet niet of ik het met alle conclusies van Hameroff eens ben – hij hamert er trouwens zelf op dat zijn theorie nog bewezen moet worden – maar ik weet wel dat zijn argumenten voor een verband tussen kwantumfysica en bewustzijn de overtuigendste zijn die ik tot nu toe heb gehoord.

Voor een meer technische en uitgebreide versie van dit interview, ga naar enlightennext.org/hameroff46

studeerde op dat moment voornamelijk wetenschap en wiskunde, maar nam ook deel aan een cursus die “filosofie van de geest” heette en raakte geïntrigeerd door hoe moeilijk het is een verklaring te vinden voor het ontstaan van bewuste ervaring uit de roze-grijsachtige massa die we hersenen noemen. Het bleef me boeien gedurende mijn studie medicijnen, ik voelde me aangetrokken tot de gebieden die met bewustzijn te maken hebben – psychiatrie, neurologie, neurochirurgie. Maar toen ik begin jaren ‘70 op een dag in het kankerlaboratorium met onderzoek bezig was, en keek naar cellen die zich onder de microscoop splitsten, zag ik hoe de DNA bevattende chromosomen gescheiden en uit elkaar getrokken werden tot perfecte spiegelbeelden

Wat zijn microtubuli?

In het standaardmodel van het functioneren van de hersenen ontstaat bewustzijn uit het naar elkaar verzenden van elektrochemische signalen door 100 miljard eencellige organismen, neuronen genaamd.

In het model van Hameroff en Penrose vormen de neurale connecties slechts een deel van het verhaal. In elk neuron zitten honderden piepkleine buisvormige polimeren die microtubuli genoemd worden.

Als je op één enkele microtubulus inzoomt zie je miljoenen eiwitonderdeeltjes, tubuline genaamd, die geschikt zijn in ingewikkelde moleculaire rasters.

In één enkel neuron staat de gezamenlijke microtubulusactiviteit mogelijk gelijk aan duizend biljoen berekeningen per seconde in computersnelheid.

Bewustzijn ontstaat doordat deze talloze kwantumberekeningen het latent aanwezige bewuste gewaarzijn dat in het weefsel van ruimtetijd zelf is ingebed, versterken of vergroten.

Tubuline eiwitten kunnen elke nanoseconde tussen twee vormen heen en weer bewegen – “open” of “dicht” – ze gedragen zich als microscopische computers die door kwantumprocessen worden aangedreven.

oktober-december 2010

Geest vinden in het raster van ruimte & tijd

van elkaar. Deze zeer kleine snoertjes, microtubuli genaamd, en centriolen, kleine apparaatjes die waren samengesteld uit microtubuli, trokken de chromosomen uit elkaar in een elegante dans die perfect moest zijn, want als ze zich ongelijk verdeelden, zou dat kunnen resulteren in abnormale kankercellen.

Om de een of andere reden raakte ik gefi xeerd door hoe die kleine moleculaire machientjes precies wisten wat ze moesten doen. Ik vroeg me af hoe ze georganiseerd en geleid werden, en of er op dat niveau intelligentie of zelfs bewustzijn achter zit.

Rond die tijd werd ontdekt dat deze microtubuli in alle cellen aanwezig zijn – vooral in neuronen. Hersenneuronen zitten er gewoonweg vol mee. Zo kwam het in me op dat microtubuli, die een soort intelligentie of bewustzijn aan de dag leken te leggen bij celdeling, misschien iets te maken zouden hebben met bewustzijn in de hersenen.

Ik volgde in die tijd college aan de medische faculteit in Philadelphia en besloot na het behalen van mijn academische graad in Tucson een klinische stage te doen om uit te zoeken wat ik wilde doen. Ik neigde naar neurologie, maar ontmoette toen de voorzitter van anesthesiologie in het academisch ziekenhuis van de nieuwe Universiteit van Arizona. Hij vertelde me dat als ik het bewustzijn werkelijk wilde begrijpen, ik uit moest zoeken hoe anesthesie feitelijk werkt, want anesthesie vlakt selectief het bewustzijn uit, terwijl het andere hersenfuncties spaart. Hij liet me een krantje zien, dat in 1968 door een collega van hem was geschreven, waarin werd gesuggereerd dat als je de gassen die voor anesthesie worden gebruikt toedient aan microtubuli, ze depolymeriseren – ze vallen uit elkaar. Er was dus een theorie dat anesthesie werkte, door het afbreken van hersentubuli. Dat blijkt gelukkig niet waar te zijn. Je hebt wel vijf keer zoveel verdovingsmiddel nodig om microtubuli te depolymeriseren dan er nodig is om iemand buiten bewustzijn te doen raken. Maar het liet wel zien dat anesthesie effect heeft op microtubuli, wat ook suggereerde dat die dingen mogelijk iets van doen hebben met bewustzijn.

EN: Wat is een microtubulus precies?

SH: Microtubuli zijn moleculaire samenstellingen; het zijn cilindervormige polymeren, samengesteld uit repeterende patronen van een enkelvoudig pindavormig eiwit, tubuline genaamd, die “open” en “dicht” kunnen buigen. De tubuline eiwitten voegen zichzelf samen tot van die prachtige, elegante holle cilinders met wanden die bestaan uit een raster van zeshoeken. Deze cilinders vormen het cytoskelet, de ondersteunende botachtige structuur of stellage in alle dierlijke cellen. Maar zij bewegen en herschikken zich voortdurend. Alle celgroei, ontwikkeling, beweging en synoptische regulering – best belangrijk gedoe allemaal, komt door dat bewegen en herschikken. Hoe asymmetrischer een cel is, hoe meer hij structurele ondersteuning nodig heeft. Neuronen met hun lange axonen en dendriten, hebben een heleboel EnlightenNext

microtubuli nodig. Als je in een enkelvoudige neuron kijkt, zie je honderden microtubuli die samengesteld zijn uit iets van honderd miljoen tubuline eiwit-eenheden. Je zou kunnen zeggen dat neuronen werkelijk van microtubuli gemaakt zijn.

EN: Interessant! De meeste mensen denken dat bewustzijn voortkomt uit activiteit van de hersencellen, of neuronen, maar u zegt, nee, het zouden wel eens die bijzonder kleine structuurtjes binnen neuronen kunnen zijn die bewustzijn de werkelijk fysieke basis verschaffen.

SH: Ja, precies. Alhoewel ik er aan toe moet voegen dat er nog een paar andere dingen waren die me deze richting op hebben gewezen. Het eerste was dat ik naar eencellige organismes zoals paramecia keek. Een paramecium is eencellig en heeft daarom geen neuronen, want dat zijn ook enkelvoudige cellen. Maar het zwemt rond, vindt voedsel, vermijdt obstakels en belagers, vindt een partner, heeft seks en kan leren. Het schijnt enige intelligentie te hebben. Niet noodzakelijkerwijs bewustzijn, maar het heeft cognitieve functies – “cognitief” in de betekenis van zintuiglijke verwerking, gedragscontrole enzovoort. Het heeft enige intelligentie en toch heeft het geen neuronen. Het heeft echter wel microtubuli, wat me deed vermoeden dat het paramecium misschien zijn microtubuli gebruikt om zijn gedrag en cognitie te organiseren.

Het tweede was dat ik in de tijd dat ik bekend raakte met microtubuli tevens de computer ontdekte en begon te lezen over hoe computerschakelingen werken in een matrix, een grit of een netwerk. Toen ik de structuur van microtubuli, die bestaat uit een complex rooster van tubuline eiwitten die snel van open naar dicht kunnen schakelen – oscillerend in iets van nanosecondes – wat nader bekeek, kwam het in me op dat microtubuli wel eens zouden kunnen werken als een soort moleculaire computers, het intelligentie-systeem binnen de cellen. Als analogie; als je een gebouw in gedachten neemt heb je daarin de draagbalken en de structurele steunpilaren, maar ook de bedrading en de communicatiesystemen. Het idee is dus dat microtubuli beide zijn, niet alleen gedragen ze zich als de structurele ondersteuning en de machinerie die betrokken is bij de celdeling, maar ook als computers met betrekking tot intelligentie en bewustzijn.

EN: U begon zich dus eigenlijk te realiseren dat er in feite veel meer activiteit – en misschien zelfs bewuste activiteit – in het brein aan de gang is dan de meeste mensen denken?

SH: Inderdaad. Ik realiseerde me dat om het menselijk brein te begrijpen, in plaats van te blijven turen naar honderd miljard domme neuronen die onderling samenwerken om iets intelligents en bewusts te produceren, we het feit onder ogen moesten zien, dat elke neuron zelf al ongeloofl ijk gecompliceerd is en

De kat is dood. De kat leeft.

Erwin Schrödingers kwantum paradox Volgens de Kopenhaagse interpretatie van kwantumfysica blijven elementaire deeltjes in onbepaalde staten van “superpositie” – tegelijkertijd aanwezig in verschillende plaatsen – totdat ze bewust worden waargenomen door een mens. Maar zou hetzelfde kunnen gelden voor alledaagse objecten als stenen, appels en torenflats?

Zou het gehele zichtbare universum werkelijk een bewuste waarnemer nodig hebben om het te doen ontstaan?

De Oostenrijkse fysicus Erwin Schrödinger dacht van niet. In feite vond hij het idee dermate vreemd dat hij zijn Nobel Prijs-winnende verbeelding gebruikte om een gedachte-experiment te ontwikkelen waarin de nadruk werd gelegd op de absurditeit van het uitrekken van de regels van onbepaaldheid voorbij het kwantumgebied.

Nu bekend als “de kat van Schrödinger”, onderwierp hij in zijn mentale oefening een

alledaags object , in dit geval een levende kat, aan de heersende regels van de kwantummechanica door zijn lot te verbinden aan de onvoorspelbare activiteit van een subatomair deeltje. In zijn verbeelding zag hij de kat in een verzegelde doos samen met een ongeopende fles cyanide, wat radioactief materiaal en een Geigerteller. De doos blijft vervolgens voor een bepaalde tijd gesloten. Gedurende die tijd heeft het radioactieve materiaal 50% kans te gaan rotten en een deeltje af te scheiden. Als een deeltje door de Geigerteller wordt opgemerkt geeft het een signaal af aan de mechanische hamer die de fles breekt, het cyanide doet vrijkomen en, je raadt het al, de kat doodt.

Hier begint het echt bizar te worden.

De interpretatie van Kopenhagen zegt ons dat het deeltje tegelijkertijd bestaat in een staat van bederf en geen-bederf totdat de

doos geopend wordt en de inhoud wordt waargenomen. Maar zou, door het lot van de kat direct te verbinden aan de gesteldheid van het deeltje, dat dan ook betekenen dat de kat tegelijkertijd dood én levend is?

Ja, je hoort het goed. Als de wetten van de kwantumfysica waar zijn op deze grote schaal dan zou de kat van Schrödinger gevangen zitten in eén of ander vreemd tussengebied, tegelijkertijd levend en nietlevend tot het moment waarop iemand besluit de doos te openen en erin te kijken.

Schrödinger geloofde uiteraard niet dat dit waar zou kunnen zijn. Maar zijn gedachteexperiment zond wel schokgolven door de 20e eeuwse wetenschap, waardoor fysici uitgedaagd werden de mysterieuze relatie tussen de microscopische wereld van kwantumfenomenen en de macroscopische wereld van jou en mij nader te verklaren.

oktober-december 2010

Geest vinden in het raster van ruimte & tijd

Het grote wauw PAOLA ZIZZI, PhD, een Italiaanse astro-fysicus aan de universiteit van Padova vlakbij Venetië.

De theorie van Penrose en Hameroff over de kwantumoorsprong van bewustzijn heeft geleid tot rimpelingen in de werelden van zowel kwantumfysica als bewustzijnsstudies en heeft andere fysici er toe aangezet om de implicaties van Penrose en Hameroff’s werk met eigen theorieën te onderzoeken.

Een wel heel bijzonder voorbeeld hiervan komt van een Italiaanse fysicus, genaamd Paola Zizzi. In het artikel genaamd “Opkomend bewustzijn: van het vroege heelal tot ons brein”, bouwt Zizzi verder op Penrose en Hameroff’s objectieve reductietheorie door voor te stellen dat het universum geboren is met één enkel kosmisch moment van bewustzijn. Hier volgt haar idee zoals beschreven door Hameroff:

EnlightenNext

“Volgens het algemeen aanvaarde kosmologische model was er een periode van snelle expansie gedurende de fractie van een seconde die direct op de oerknal volgde, iets van 1033 seconde, waarin het heelal zich heel, heel snel uitbreidde. Na deze eerste uitbarsting vertraagde de expansie en sindsdien ging de uitbreiding veel geleidelijker. Een Italiaanse fysicus genaamd Paola Zizzi kwam met de theorie dat gedurende deze zeer snelle expansie het gehele universum zich misschien in een soort kosmische staat van kwantum superpositie bevond waarin meerdere universums mogelijk waren.

Ze maakte een aantal berekeningen en ontdekte dat tegen het eind van de snelle

expansieperiode, het heelal dezelfde kritieke drempel voor kwantuminstorting had bereikt die Roger Penrose in de menselijke hersenen had gevonden tijdens elk moment van bewustzijn. Met andere woorden, in de fractie van een seconde na de oerknal had het heelal een kosmisch moment van bewustzijn.

Dit werd later “de grote wauw theorie” genoemd. Zizzi opperde vervolgens dat ons menselijk bewustzijn een letterlijke microkosmos van het kosmische bewustzijnsmoment zou kunnen zijn dat zich tijdens de oerknal voordeed. Dit houdt in dat wij allen subcomponenten zijn van dat eerste bewuste gewaarzijn dat nog steeds het hele universum doordringt.”

dat, als het zelf al geen graad van bewustzijn heeft, het toch in ieder geval enige innerlijke intelligentie of verwerking heeft die verwant is aan bewustzijn.

Ik ging dus met een paar technici en natuurkundigen aan de slag om modellen en simulaties te maken van microtubuli en we toonden aan dat microtubuli inderdaad heel efficiënte rekenapparaten kunnen zijn. In plaats van ieder neuron te tellen als een enkele bit in de computer van het brein – een één of een nul, aan of uit – stond de gezamenlijke activiteit van de microtubuli in een enkele neuron potentieel gelijk aan een biljard bewerkingen per seconde in vergelijkbare computersnelheid. Door dat model nam de complexiteit van het brein enorm toe.

Vooral in de jaren ‘80 bezocht ik veel conferenties over kunstmatige intelligentie waar men probeerde een model van het brein te maken, een simulatie van een netwerk van eenvoudige neuronenknoppen. Ik zei: “Nee, al die eenvoudige knoppen van jullie zijn geweldig gecompliceerd. Je moet er rekening mee houden dat dit een enorme rekenkundige complexiteit toevoegt.”

Dat stond ze niet erg aan, want het schoof hun doel om een menselijk brein na te kunnen bootsen heel ver vooruit. Ik werd bij die groep dus nogal impopulair.

Maar op een zekere dag zei iemand tegen me, “Okay, laten we zeggen dat je gelijk hebt. Stel dat in iedere neuron al die enorme toegevoegde rekenkracht aan de gang is. Hoe zou dat bewuste ervaring verklaren? Hoe zou dat uitleggen waarom we gevoelens hebben, waarom we rood zien, waarom we pijn voelen? Hoe verklaart dat bewustzijn? En ik besefte dat ik daar geen antwoord op had. Wat ons brengt bij wat David Chalmers, de beroemde Australische filosoof, betitelde als het “moeilijke probleem” van het onderzoek naar bewustzijn.

EN: De vraag hoe de geest uit materie voortkomt?

SH: Precies.

R

OGER PENROSE EN SCHRÖDINGERS KAT

SH: Gelukkig raadde iemand me aan het boek The Emperor’s New Mind van de wis- en natuurkundige Sir Roger Penrose te lezen. Ik deed dat en het was echt ongeloofl ijk. De titel van het boek was bedoeld als een klap in het gezicht van de theoretici van kunstmatige intelligentie, omdat zij aan de gedachte vast bleven houden dat computers bewust zouden worden als in de computer maar genoeg complexe rekenkunde aanwezig was.

Maar Roger weerlegde – op een wat duistere wiskundige manier, wat het theorema van Gödel wordt genoemd – dat bewustzijn

iets bevat dat niet rekenkundig is, met andere woorden dat begrip en bewustzijn geen rekenkunde is. Na het idee dat bewustzijn uitsluitend rekenkundig zou zijn, teniet te hebben gedaan, kwam hij met een mechanisme van het bewustzijn, maar het bevatte iets dat zo verrassend was dat de meeste mensen het beschouwden als nogal bizar – en dat doen ze nog steeds. En dat heeft met kwantummechanica te maken.

Toen ik The Emperor‘s New Mind las, werd ik overweldigd door de weidsheid en subtiliteit van de kennis van Penrose, waar ik overigens veel niet van begreep. Wat ik wel wist, was dat anesthesiegassen hun effect hebben door kwantumkrachten; dat het bewustzijn dus iets met kwantumfysica te maken heeft, kon ik begrijpen. En ik had het onderbuikgevoel dat hij iets op het spoor was; het mechanisme dat hij had voor bewustzijn was er op gebaseerd dat neuronen in de hersenen in een staat zijn die natuurkundigen “kwantumsuperpositie” noemen, dat zal ik zo uitleggen. Ik las het en vond dat het wel wat had, maar zijn voorbeeld leek niet de juiste biologische structuur te hebben.

Ik dacht bij mezelf; wie weet zijn microtubuli de kwantumcomputers waar Penrose naar op zoek is. Dus schreef ik hem en we maakten uiteindelijk een afspraak om elkaar in zijn kantoor in Oxford te ontmoeten.

Roger is een vriendelijke, pretentieloze man, ondanks het feit dat hij ongeloofl ijk briljant is en in hoog aanzien staat. Hij liet haast al het praten aan mij over. Ik begon dus over microtubuli en liet hem het boek zien dat ik in 1987 over dit onderwerp had geschreven. Hij luisterde aandachtig, stelde vragen en was vooral geboeid door de Fibonacci geometrie van het microtubulusraster, want in zijn hart is hij eigenlijk een geometrie-expert. Na een paar uur zei hij tenslotte: “Nou, dat is heel interessant.” Ik zei hem goedendag en dacht niet dat het ooit nog tot iets zou leiden. Maar ongeveer twee weken later, toen ik in Londen met een paar vrienden dineerde, zei een van hen: “Raad eens? We waren bij een conferentie op Cambridge en Robert Penrose sprak over jou en je microtubulus spul.” Kort daarna ontving ik een uitnodiging voor een conferentie in Zweden die Roger bijwoonde, er groeide een vriendschap tussen ons en we besloten samen een formeel model van bewustzijn te ontwikkelen, gebaseerd op zijn theorie van kwantumzwaartekracht en de mogelijkheid van kwantumsuperpositie bij microtubuli in de hersenen.

EN: Doe even alsof of ik niets van kwantumfysica weet. Kun je me dan toch uitleggen wat een kwantumsuperpositie is? En hoe dat relateert aan bewustzijn of microtubuli?

SH: Kwantum betekent letterlijk de kleinste fundamentele eenheid van energie, zoals een foton – een ondeelbare eenheid van licht. Maar gedrag op kwantumniveau is bizar. Het is zo bizar, dat het net een andere wereld is. Feitelijk lijkt de werkelijkheid in twee verschillende werelden verdeeld te zijn – de klassieke wereld en de kwantumwereld. De klassieke wereld is onze oktober-december 2010

Geest vinden in het raster van ruimte & tijd

dagelijkse, bekende wereld waarin Newtons bewegingswetten, elektromagnetisme en andere basisnatuurkunde bijna alles erg goed beschrijven. Als je een bal gooit, kan je zijn traject, snelheid, locatie enzovoort eenvoudig voorspellen. Maar als we naar kleinere schaalniveaus gaan – laten we zeggen, omwille van de discussie, atomen en kleiner – komen we een wereld binnen waar compleet andere natuurkundige wetten van toepassing zijn, en worden voorspellingen dus veel moeilijker. Deeltjes kunnen zich bijvoorbeeld tegelijkertijd op twee plaatsen, of in twee toestanden bevinden. Ze kunnen niet alleen hier zijn of daar, maar hier en daar tegelijkertijd. Dat is wat superpositie betekent. Dingen kunnen op meerdere plaatsen zijn of zich als golven gedragen, zeg maar uitgesmeerde mogelijkheden in plaats van vastomlijnde deeltjes met specifieke locaties en trajecten. En sommige kwantumfysici zeggen dat zolang een kwantumsysteem niet bewust kan worden gadegeslagen of gemeten, het in een superpositie van meerdere mogelijkheden, meerdere coëxisterende toestanden blijft. Maar zodra het gemeten wordt, stort de kwantummogelijkheidsgolf in of wordt gereduceerd tot slechts één toestand.

EN: Betekent dit dat een menselijke observator nodig is om een toestand van superpositie te doen instorten?

SH: Bij een bepaalde interpretatie van kwantumfysica, ja. De Deense natuurkundige Niels Bohr maakte dit model, dat bekend werd als de Kopenhagen-interpretatie, populair. En als je dit tot in het extreme doorvoert, zou je kunnen denken dat als je in een kamer zit en er een foto achter je hangt, de foto uitgesmeerd zou kunnen zijn naar verschillende plaatsen tegelijk, tot je je omdraait en er naar kijkt. Met andere woorden, alles wat niet bekeken wordt zou zich in een golfachtige staat van kwantumsuperpositie bevinden. Dat idee is echter nogal bizar en Edwin Schrödinger, een andere vroege pionier van de kwantumfysica, dacht dat het regelrecht onnozel was. Daarom kwam hij met zijn beroemde gedachten-experiment, de kat van Schrödinger genaamd, waarmee hij probeerde te laten zien wat een onzin het was. [zie “De kat is dood, de kat leeft,” p. 63] Welnu, de vraag die bij het gedachte-experiment van Schrödinger opkwam was: hoe groot kan een kwantumsuperpositie worden? Het is herhaaldelijk met experimenten aangetoond, dat kleine deeltjes in een kwantumsuperpositie van meerdere coëxisterende mogelijkheden komen, tot het moment dat je een meting doet, maar kan iets zo groot als een kat in twee staten tegelijk zijn? Daar is nog steeds geen antwoord op gegeven, maar de vraag heeft ertoe geleid dat fysici met alternatieven voor de Kopenhagen-interpretatie kwamen – verschillende modellen van golffunctie-instorting, die niet noodzakelijkerwijs een bewuste waarnemer nodig hebben.

EnlightenNext

E

EN KWANTUM VAN BEWUSTZIJN

EN: En u geeft de voorkeur aan één van die alternatieven van de Kopenhagen-interpretatie?

SH: Nou, de theorie van Roger was een van die alternatieven.

Hij zei dat een kwantumsuperpositie inderdaad door bewuste observatie kan instorten tot een enkelvoudige, definitieve staat, maar hoe zit het dan met een systeem dat nooit van buitenaf kan worden geobserveerd? Wat gebeurt er met kwantumactiviteit in het menselijk brein?

Roger stelde dat in zulke gevallen, als de golffunctie op een bepaald punt is aangekomen, het uit zichzelf instort door een ingebouwde objectieve drempel in het weefsel van ruimtetijd zelf. En als het instorten van die superpositie plaatsvindt, resulteert het in een moment van bewustzijn. Met andere woorden; hij beredeneert dat bewustzijn het instorten van de kwantumgolffunctie niet veroorzaakt, zoals de interpretatie van Kopenhagen zegt. Hij suggereert dat je beter kunt stellen dat bewustzijn het instorten van de golffunctie is, of tenminste een bepaald soort instorten. Het is een kwantuminstorting die fundamentele eenheden van bewust gewaarzijn afgeeft, net als het van baan verspringen van een elektron een foton van licht afgeeft. En net als fotonen komen kwanta van bewustzijn voor in een spectrum van verschillende intensiteiten, frequenties en kwaliteiten.

EN: Ongelooflijk! In deze interpretatie van kwantumfysica storten superposities op natuurlijke wijze zelf in? En die instortingen produceren op de één of andere manier bewustzijn?

SH: Ja. In het model van Roger, dat hij georkestreerde objectieve reductie noemt, heb je niet altijd een externe observator nodig. Als een kwantumsysteem zich tot een kritiek punt ontwikkelt – waarbij het ook zwaartekrachtkromming op kwantumschaal betreft – zal het uit zichzelf instorten. Er is een objectieve, natuurlijke reductie van de kwantumgolffunctie, wat resulteert in een enkel moment van bewustzijn, of een enkelvoudig “kwantum” van bewustzijn, zo je wilt. En als die instortingen zich in je hersenen opvolgen, krijg je een serie van bewuste momenten die je de ervaring geven van een stroom van bewustzijn. Dus bewustzijn bestaat in dit model uit een serie afzonderlijke gebeurtenissen, die toch als continu wordt ervaren. Je kunt er over denken als de beelden van een film, maar bij een film heb je alleen een externe toeschouwer. In dit geval is de toeschouwer bij de beelden zelf ingebouwd. Het bewuste moment en de instorting van de kwantumgolffunctie zijn één en dezelfde gebeurtenis.

Het is een behoorlijk diepe gedachte. Roger begint met de algemene relativiteit van Einstein, die laat zien dat een grote

Science fiction of kwantumfeit?

Een interview met auteur Robert J. Sawyer De Canadese auteur Robert J. Sawyer zegt dat de missie achter zijn science fiction (SF) is “het combineren van het intiem menselijke en het grootse kosmische.” In de afgelopen dertig jaar van zijn carrière is hem dat zeer goed gelukt door zo ongeveer elke SF prijs te winnen die er maar te winnen valt op deze planeet, de inspirator te zijn achter de populaire TV serie Flash Forward en door de publicatie van zo’n kleine 20 boeken die de morele en filosofische implicaties onderzoeken van enkele van de meest vooruitstrevende wetenschappelijke theorieën van dit moment.

In zijn WWW trilogie, waarvan het tweede deel Watch in april uit is gekomen, stelt hij zich voor wat er zou gebeuren als het internet van zichzelf bewust zou worden. In Mindscan (2005) gebruikte Sawyer de theorie van Hameroff en Penrose over de kwantumoorsprong van bewustzijn om een toekomst te voorzien waarin de menselijke geest kan worden gescand en ge-upload in kunstmatige lichamen. Terwijl hij een verstokte rationalist blijft is Sawyer tegelijkertijd een vreemde eend in de bijt tussen zijn SF collega’s omdat hij de non-materialistische verklaringen voor realiteit serieus in overweging neemt. Dus vroegen wij hem ons te vertellen hoe hij echt denkt over enkele van zijn favoriete onderwerpen: bewustzijn, kwantumfysica en de aard van God. ENLIGHTENNEXT: In uw boek Mindscan onderzoekt u het idee dat bewustzijn zich niet noodzakelijkerwijs beperkt tot het fysieke brein maar, zoals de kwantumfysica ons leert, misschien non-lokale,

veldachtige eigenschappen bezit die de normale begrenzingen van tijd en ruimte overstijgen. Gelooft u persoonlijk in dit idee?

ROBERT J SAWYER: Ik denk dat het zeker mogelijk is. Kwantumfysica vertelt ons dat niets in het universum kan ontstaan zonder dat er een soort van bewuste waarneming is. Menselijk bewustzijn bestaat echter slechts zo’n 40 duizend jaar. En zelfs als je zegt dat bewustzijn tevoorschijn kwam bij het ontstaan van de eerste enkelcellige levensvorm, dan nog is het leven op deze planeet slechts 3,5 miljard jaar oud. We weten echter dat het universum tenminste 13 miljard jaar oud is.

Nogmaals, kwantumfysica verklaart dat er niets kan ontstaan behalve door de waarneming van een gebeurtenis door een gekwalificeerd waarnemer. Als we dat fysische model geloven, dan zou er een soort bewustzijn geweest moeten zijn voorafgaand aan het aardse bewustzijn.

Ik denk dat het dan heel legitiem is om te stellen dat een veld van bewustzijn deel uitmaakt van de algehele aard van het universum, dat bewustzijn alomtegenwoordig is en misschien niet louter beperkt tot het fysieke apparaat van de hersenen. We lijken hier inderdaad een goed model in handen te hebben door de kwantumfysica die suggereert dat er altijd iets is geweest dat de realiteit waarneemt, of anders zou de realiteit nooit een concrete vorm hebben aangenomen.

EN: Zegt u dat bewustzijn zich bevindt op het kwantumniveau?

RJS: Waarom niet? Ik bedoel, we weten niet wat bewustzijn is. Waar het tegenwoordig in de neurobiologie vooral om draait is het zoeken naar de zogenaamde neurale correlaten van bewustzijn. Mensen onderzoeken wat er gebeurt op neuronaal niveau in de hersenen, iedere keer als er een bewuste gedachte opkomt. En veel mensen zeggen dan: ”O, ik snap het. Als dat ding daar gebeurt dan is dat bewustzijn, hè?” Maar we hebben “dat” nog niet gevonden. In zijn boek Shadows of the Mind beschrijft Roger Penrose dat alle elektro-chemische activiteit die tussen de neuronen plaatsvindt als een schaduw van bewustzijn kan worden gezien. Het is niet het echte bewustzijn omdat het echte bewustzijn kwantummechanisch is. Dus ja, ik denk dat het een reële mogelijkheid is dat bewustzijn bestaat op het kwantummechanisch niveau en daardoor ook bestaat op de allerkleinste niveaus in ons universum.

EN: Dus daarmee zou u een transcendente of mogelijk spirituele verklaring voor bewustzijn onderschrijven?

RJS: Ja. Als je me zou vragen “bestaat God?” en je bedoelt daarmee “bestaat God in de vorm van de oude man met de witte baard die Mozes de tien geboden overhandigde?” is het antwoord nee. Maar zou je me vragen “bestaat God in de zin dat er bewustzijn, gewaarzijn en een doel bestaat in de meest basale structuur van het universum?” dan is er een duidelijke mogelijkheid dat het antwoord ja is.

oktober-december 2010

Geest vinden in het raster van ruimte & tijd

massa, zoiets als de zon, een grote zwaartekrachtkromming teweeg zou brengen in het weefsel van ruimtetijd. En Roger zei dat er geen reden is aan te nemen dat algemene relativiteit niet ook zou gelden op erg kleine schaal. Hij zei dat het mogelijk is dat als een kwantumdeeltje op twee plaatsen tegelijk is – een staat van superpositie – het deeltje aan de linkerkant en het deeltje aan de rechterkant allebei een klein beetje kromming kunnen veroorzaken, met als resultaat een dubbele vertakking in de ruimtetijd geometrie. Volgens wat in kwantumfysica de Hypothese van Vele Werelden wordt genoemd, zou elk van die krommingen vertakken tot een heel nieuw universum. Maar volgens Roger is dit niet het geval; deze kwantumkrommingen en afscheidingen zijn instabiel en zullen op een gegeven moment vanzelf tot de ene of de andere kromming instorten.

En als die zelfineenstorting van dat type zwaartekracht gebeurt, zal het resulteren in een moment van bewustzijn.

Hij kwam hier op uit door verschillende redeneringen te volgen, die nogal adembenemend zijn wat betreft gewaagdheid en inzicht en, volgens sommigen, gekte. Voor Roger beantwoordde dit de vraag van wat de kwantumgolffunctie doet instorten en loste het tevens het “moeilijke probleem van bewustzijn” op.

Verbazingwekkend hoe hij ook de algemene relativiteit, kwantumzwaartekracht enzovoort in een enkele theorie bij elkaar brengt, waarmee hij wel vier of vijf vliegen in één klap slaat.

over het “moeilijke probleem”, maar toen eenmaal de Journal of Conscious Studies een speciale uitgave helemaal aan het “moeilijke probleem” besteedde, deden we er een gooi naar.

En we benaderden het op een soort Whiteheadiaanse “protopanspiritistische” manier. Gewoonlijk wil panspiritisme zeggen dat alles bewust is – ieder atoom, iedere molecuul, elke dit, elke dat. Maar dat leek me nooit een echt zinnige gedachte. Daarom gebruikten we een naar mijn idee zinnige variatie van panspiritisme; het proto-panspiritisme. Dat stelt dat tenminste de voorlopers van bewustzijn fundamenteel zijn en ingebouwd zijn in het universum op wat we als de schaal van Planck kennen; het meest minuscule en fundamentele niveau van kwantum ruimtetijd.

Als je je de schaal van Planck simpelweg voorstelt als een complex geometrisch patroon dat van nature fractaal is (in staat om zichzelf te herhalen op hogere schaal en grootte), dan zijn in dat geometrische kwantumpatroon de waarschijnlijk onreduceerbare componenten, de basis bouwstenen van het bestaan, ingebed.

Fysici zeggen dat fundamentele eigenschappen van materie, zoals bijvoorbeeld spin, massa en lading, onreduceerbare componenten van het universum zijn, die op een of andere manier ingebed zijn in deze geometrie op de schaal van Planck.

Roger en ik stelden dus dat de qualia – de elementaire componenten van bewustzijn, van gewaarzijn, of op zijn minst hun voorlopers – wellicht ook fundamenteel zijn, onreduceerbaar en ingebouwd in het weefsel van het universum. Dit zou ook Platonische informatie kunnen bevatten, zoals de kwaliteiten goedheid, waarheid en schoonheid. Want waarom zouden tenslotte de voorlopers van materie op dat niveau aanwezig zijn, maar de voorlopers van geest niet?

Het bewuste moment en de instorting van de kwantumgolffunctie zijn één en dezelfde gebeurtenis.

EN: Dus volgens Penrose veroorzaken zwaartekrachteffecten op kwantumniveau het automatisch instorten van golffuncties, waarmee kleine uitbarstingen van bewustzijn gepaard gaan, die op de een of andere manier resulteren in onze eigen doorlopende ervaring van bewustzijn, gewaarzijn en leven, op elk moment.

SH: Inderdaad. Ik weet niet hoe bekend u bent met de Engelse wiskundige en filosoof Alfred North Whitehead, maar die dacht ook in deze richting. Hij zei dat bewustzijn en materie onlosmakelijk verbonden zijn en verschijnen in een opeenvolging, die hij “gelegenheden van ervaring” noemde. In zijn optiek is het universum niet gemaakt van dingen of deeltjes. Het is een proces. Het bestaat uit gebeurtenissen. En in de vroege jaren ‘90 wees fysicus Abner Shimony op het feit dat de gelegenheden van ervaring van Whitehead erg lijken op instortingen van kwantumgolffuncties; onze visie lijkt dus redelijk overeen te komen met de inzichten van Whitehead.

Het perspectief van Whitehead helpt ook het “moeilijke probleem” te verklaren, ofwel waarom we überhaupt bewuste ervaring hebben. Toen Roger en ik onze theorie voor de eerste keer uiteenzetten, hadden we het niet nadrukkelijk EnlightenNext

EN: Goede vraag. U zegt dat het mogelijk is dat in ieder geval een basaal niveau van bewustzijn net zo fundamenteel voor het universum zou kunnen zijn als de natuurkundige wetten?

SH: Ja. Whitehead had het idee dat deze gelegenheden van ervaring, of afzonderlijke momenten van bewust gewaarzijn als rimpelingen op een weidsere oceaan van protobewuste ervaring verschijnen. En in het model dat ik met Roger heb ontwikkeld, zijn die afzonderlijke momenten van menselijk bewustzijn in feite instortingen van de kwantumgolffunctie, die plaatsvinden in het weidsere universele veld van protobewuste ervaring, wat geometrie op de ruimtetijd schaal van Planck is.

Ik zou niet zeggen dat het universum bewust is, zoals ik ook niet zou zeggen dat het universum helemaal geel is, of paars, of nat, of wat dan ook. Maar onder de juiste voorwaarden zou alles

oktober-december 2010

NIEUWS Lees het nieuws van een beweging in ontwikkeling en blijf op de hoogte van de talloze manieren om betrokken te blijven.

Geslaagd experiment: 300 deelnemers creëren Hemel op Aarde

Wat is er mogelijk wanneer we met honderden mensen tien dagen lang onze aandacht vestigen op de diepste dimensie van onszelf om vervolgens in de volgende tien dagen ons te committeren om samen Hemel op Aarde te creëren? Krijg een impressie door audio’s, video en meer van de succesvolle Being & Becoming Retraite in augustus in de Rocky Mountains onder leiding van spiritueel leraar Andrew Cohen.

Nieuwe video in de mediatheek: Wat is evolutie?

Deze video laat zien hoe we ons perspectief en onze ervaring van evolutie kunnen oprekken tot ongekende grootte door te herkennen dat wij deel zijn van een voortbewegend proces van ontwikkeling dat ergens heen gaat. Deze nieuwe manier van kijken naar onszelf en het levensproces is inspirerend én implicerend. Kijk hier!

Nieuw: Evolutie & Meditatie in Amsterdam Ontwikkeling voor een zinvol leven.

Tijdens de nieuwe avonden ‘Evolutie & Meditatie’ onderzoeken we hoe het evolutionaire perspectief en meditatie ons kunnen helpen om uit te vinden hoe een zinvol leven te leiden en welke rol wij willen spelen voor onze toekomst.

De afgelopen weken is de historische context van evolutionaire spiritualiteit besproken en onderzochten we wat evolutie eigenlijk is. Door te ontdekken dat wij deel zijn van een zich continu ontvouwend creatief proces, vinden we uit wie we zijn en welke wereld we willen creëren. Nieuwsgierig? Kom ook naar onze vernieuwde dinsdagavond voor actief onderzoek, gesprek en meditatie!

Nieuw artikel: “I just called to say I love you”

Liefde zou wel eens het meest besproken onderwerp kunnen zijn in de hedendaagse postmoderne cultuur.

En het is zeker het woord met de meest verschillende betekenissen. In dit levendig geschreven artikel beschrijft Andrew Cohen de persoonlijke én de absolute dimensies van liefde en plaatst deze in een evolutionair perspectief. Het laat je naar “liefde” kijken met een grotere objectiviteit en een diep verlangen om uitdrukking te geven aan Liefde met een grote L.

Nu te koop: ”Being & Becoming, Exploring the Teachings of Evolutionary Enlightenment”

Een compact en verhelderend boekje van Andrew Cohen waarin hij met een integraal en evolutionair perspectief de verlichting van de toekomst onderzoekt. Nu te koop in onze webshop!

EnlightenNext

waar kunnen zijn voor kleine gebieden van het universum. De niet ingestorte, nog steeds super gepositioneerde voorlopers van bewustzijn zijn een beetje als dromen. Als objectieve reductie optreedt, ontwaakt het universum – in elk geval een klein gedeelte ervan.

G

AMMA FREQUENTIE & VERANDERDE TOESTANDEN

EN: We begonnen met het bespreken van microtubuli, wilt u dit alstublieft voor me met elkaar verbinden. Hoe relateert het instorten van kwantumgolffuncties aan wat er gebeurt met de microtubuli in het brein?

SH: Nou, als we diep genoeg kijken naar wat er tussen de microtubuli gebeurt, weten we dat bewustzijn ongeveer veertig keer per seconde in de hersenen gebeurt. Het wordt gammasynchronie genoemd en dat komt van iets wat een man in Duitsland, Wolf Singer, in de jaren ‘80 ontdekte toen hij met uiterst gevoelige EEG machines werkte. Een EEG machine kenmerkt zich door het tonen van kronkelige lijnen die de delta, theta, alfa en bèta golven voorstellen. Ze geven de elektrische impulsen in de hersenen weer, die variëren van nul tot ongeveer dertig hertz, of golven per seconde. Maar Singer ontdekte een hogere, perfect coherente frequentie die bekend werd als gammasynchronie, die een bereik had van dertig tot negentig hertz of zelfs hoger, waarbij veertig hertz het meest gangbaar is. Deze perfecte elektrische synchronie is de beste indicator die we hebben voor een neuraal verband tussen bewustzijn en de hersenen. En in het model dat Roger en ik ontwikkeld hebben, stelden we dat de gammasynchronie van Singer in feite bewijs is voor de instorting van de kwantumstaat die veertig keer per seconde – of meer – plaatsvindt bij coherente, georganiseerde netwerken van de microtubuli van de hersenen.

EN: U zegt dat door iemands brein aan te sluiten op een EEG monitor, onderzoekers in staat zijn geweest een zekere frequentie van de hersenactiviteit, die alleen correleert met bewuste ervaringen, te isoleren.

SH: Ja, maar er moet wel een kritieke hoeveelheid gammasynchronie zijn. En het kan in verschillende delen van de hersenen gebeuren, het beweegt rond als het ware. Als iemand bijvoorbeeld een roos ruikt, zal hij deze gammasynchronie in de olfactorische cortex krijgen; het deel van de hersenen dat geur registreert. Als je visueel bewustzijn hebt, zal je gammasynchronie in de visuele en frontale cortex hebben. Voor seksueel

plezier heb je gammasynchronie in een deel van de hersenen dat nucleus accumbens heet. Enzovoort. De gammasynchronie kan overal en op elk moment in de hersenen zijn en het correleert daadwerkelijk met bewustzijn. Het idee is dus wederom dat ons bewustzijn eigenlijk een opeenvolging van afzonderlijke gebeurtenissen is, een serie van kwantumbeelden die zich ruwweg veertig keer per seconde voordoen. En net als de beelden van een film lijkt ons bewustzijn continu, want de beelden volgen elkaar razendsnel op.

Ik moet er wel bij vermelden dat de frequentie van bewuste gebeurtenissen kan variëren. En het kan zijn dat wanneer we in verhoogde of andere staten verkeren, we meer bewuste momenten per seconde hebben, wat zou betekenen dat onze perceptie van de buitenwereld langzamer zou zijn. Als bijvoorbeeld bij een auto-ongeluk de auto gaat tollen, melden mensen vaak dat het lijkt of de tijd langzamer gaat en de buitenwereld half zo snel als normaal lijkt te bewegen. Dat kan komen doordat de frequentie van hun gammasynchronie verandert van ongeveer veertig hertz naar tachtig hertz. Evenzo werd eens aan Michael Jordan gevraagd, toen hij nog tot de top behoorde, hoe hij toch zo veel beter kon spelen dan het andere team. Hij zei dat als hij goed speelt, het net is of het andere team in slow motion gaat.

Michael Jordan ervoer waarschijnlijk zestig, zeventig of tachtig bewuste momenten per seconde en de verdediging ervoer slechts zoiets als veertig.

We zien het ook bij mediterende monniken. Boeddhistische teksten beschrijven de flakkeringen van puur bewustzijn die men zelfs geteld heeft – iets als zes en een half miljoen bewuste momenten in een dag, wat binnen het bereik van de gammasynchronie valt. En een paar jaar geleden stuurde de dalai lama een paar van zijn beste mediteerders naar een laboratorium in Winsconsin. Daar ontdekte men dat de monniken tijdens de meditatie de hoogste gammasynchronie hadden die ooit geregistreerd is. Ze opereerden in feite op ongeveer tachtig of honderd hertz, terwijl de experimentele controlegroep op veertig zat. En zelfs bij de nulmeting, voor ze gingen zitten om te mediteren, vertoonden de monniken een ongewoon hoge snelheid van gammasynchronie. Jaren van meditatie had hun hersenen zo veranderd, dat ze altijd in dat hogere gamma frequentiebereik zaten. Dat suggereert dat zij op meer momenten dan doorsnee mensen een rijker en intenser bewustzijn ervaren.

D

E SPIRITUALITEIT VAN RUIMTETIJD GEOMETRIE

EN: Okay, hierover heb ik een vraag. Als bewustzijn verschijnt als een bepaalde frequentie van kwantuminstortingen in de hersenen, oktober-december 2010

Geest vinden in het raster van ruimte & tijd

dan kan uw model nog steeds beschouwd worden als materialistisch, nietwaar? Uiteindelijk is bewustzijn nog steeds een bijproduct van hersenactiviteit, teruggebracht tot het niveau dat jullie kwantum ruimtetijd noemen?

SN: Wacht even! Materieel betekent “materie.” Materie komt voort uit iets fundamentelers, namelijk kwantum ruimtetijd geometrie. Dit reikt dus ver onder de schaal van materie. De basis van materie is… immaterieel.

EN: Kunt u daar iets meer over zeggen?

SN: Als je nadenkt over geest en materie en het verband daartussen, kun je uit verschillende filosofieën kiezen. Allereerst heb je dualisme, waar geen relatie is tussen geest en materie; er staat een stenen muur tussen. Dan is er het gewone materialisme, de conventionele visie, die zegt dat materie geest creëert. Dan is er het idealisme en verschillende mystieke benaderingen die zeggen dat geest materie creëert. Maar volgens mij werken ze geen van allen. Elke benadering heeft problemen. De uiteindelijke keus valt denk ik dus op wat neutraal monisme wordt genoemd en in de westerse filosofie door mensen als Bertrand Russell, William James en Baruch Spinoza is verwoord en in de oosterse filosofie in verschillende nonduale visies wordt uitgedrukt.

Neutraal monisme zegt dat er een onderliggende entiteit is, die aan de ene kant materie en tevens aan de andere kant geest doet ontstaan. In ons model is die onderliggende entiteit, die zowel geest als materie doet ontstaan, geometrie van kwantum ruimtetijd. In de Vedische tradities kan je het Brahman noemen; de onderliggende grond van het zijn. Het is dus niet materialistisch – het komt onder materie. We praten over een niveau vijfentwintig maal kleiner dan een atoom. Daar is geen materie! Daar is iets anders. Ik noem dat geometrie van ruimtetijd; de Hindoes noemen het Brahman. Je kunt het noemen wat je wilt – Geest, de kosmos, kwantumzwaartekracht – wat het ook maar mag zijn dat zowel materie als geest doet ontstaan en ten grondslag ligt aan de hele werkelijkheid.

EN: U zegt dus, dat gebaseerd op uw model, realiteit gezien kan worden als fundamenteel spiritueel?

SH: Laat ik allereerst zeggen dat Roger zijn werk niet relateert aan spiritualiteit. Maar ik heb persoonlijk niets te verliezen, dus ik zeg: waarom niet? Ik schreef recentelijk een blog over dit onderwerp nadat ik een conferentie had bijgewoond over atheïsme. Ik noemde het “Een stinkdier op een atheïstische conventie”, want ik verspreidde daar een heleboel stank aangaande spiritualiteit, die niet zomaar over waaide. Ik zei in feite dat ik geen enkele georganiseerde religie volg – en Richard Dawkins, Patricia Churchland en andere atheïsten waren religie daar flink aan het afkraken – maar ik zei dat, gebaseerd op wat we weten EnlightenNext

over kwantumfysica en bewustzijn, we de wetenschappelijke mogelijkheid van spiritualiteit serieus moeten nemen. Ik legde uit wat ik bedoelde met spiritualiteit en noemde daarbij drie dingen. Het eerste was de verbondenheid van levende wezens met het universum als geheel. Ik zei dat dit mogelijk is door het fenomeen van kwantumverstrengeling, wat betrekking heeft op het vermogen van twee deeltjes om ver voorbij de normale beperking van tijd en ruimte intiem met elkaar verbonden te zijn.

Het tweede was een soort goddelijke begeleiding of kosmische wijsheid die onze keuzes beïnvloedt; dat zou te maken kunnen hebben met Platonische waarden die zijn ingebed in de fundamentele ruimtetijd geometrie. En tenslotte de mogelijkheid van voortdurend bewustzijn buiten het lichaam of na de dood.

Zo’n tien jaar geleden verschenen twee onderzoeken over bijna-dood ervaringen en buitenlichamelijke ervaringen. Bij beide onderzoeken waren een paar honderd patiënten betrokken die een hartstilstand hadden gehad, ik geloof dat ongeveer zeventien procent van deze patiënten een bijna-dood ervaring of een buitenlichamelijke ervaring hadden gehad. De BBC had een show genaamd “De dag dat ik stierf” waarin ze de onderzoekers vroegen of ze deze ervaringen wetenschappelijk konden verklaren. En ze gaven als antwoord: “We hebben geen idee. Waarom vraagt u het niet aan Penrose of Hameroff, want zij hebben dat rare kwantumding?” Hoe dan ook, Roger wilde geen commentaar geven, maar ik zei dat er onder normale omstandigheden op het vlak van de ruimtetijd geometrie, bewustzijn is in en om de microtubuli in het brein. Echter, wanneer het bloed en de zuurstof ophouden te stromen en de kwantumcoherentie in de microtubuli in de hersenen stopt, wordt de aanwezige kwantuminformatie niet vernietigd. Het blijft bestaan op Planck schaalniveau, het kan weglekken of verdampen, maar blijft als een bepaald patroon verstrengeld, tenminste tijdelijk. Dus als de patiënt weer tot leven komt, wordt het kwantumpatroon teruggetrokken in de microtubuli in de hersenen en vertelt de patiënt dat hij een bijna-dood of buitenlichamelijke ervaring heeft gehad. Als de patiënt echter doodgaat, dan is het denkbaar dat kwantuminformatie verstrengeld kan blijven in een soort staat na de dood. En misschien kan de informatie worden teruggetrokken in een nieuw wezen, een zygote of embryo, in dat geval vindt er zoiets als reïncarnatie plaats.

Ik kan dit niet bewijzen. Ik geef alleen een reden waarom het aannemelijk is. Ik zeg dat als het gebeurt, het vanuit ons model bezien op deze manier zou kunnen gebeuren. Het is wetenschappelijk plausibel dat als bewustzijn een kwantumeffect is dat plaatsvindt in de ruimtetijd geometrie, geen enkel specifiek patroon van dat bewustzijn verdwijnt, want kwantuminformatie gaat niet weg. Het herschikt zichzelf gewoon binnen de ruimtetijd geometrie.

EN: Ik wil even kijken of ik de strekking van uw theorie snap. In essentie zegt u dat er minstens een basale hoeveelheid bewustzijn

verweven is met de structuur van ruimtetijd zelf en dat de coherente kwantumactiviteit van de microtubuli in onze hersenen ons in staat stelt het reeds bestaande universele basisbewustzijn te versterken?

SH: Ja. Of om er gewoon toegang toe te krijgen, mee te verbinden, één mee te worden. In ons model is bewustzijn een natuurlijk proces, dat in de ruimtetijd geometrie plaatsvindt op het Planck schaalniveau. En de microtubuli in het menselijk brein zijn ontwikkeld tot een specifieke configuratie die toelaat dat dit proces plaatsvindt op een manier die ook cognitie, intelligentie en berekening omvat.

Weet je, de meeste mensen denken dat bewustzijn heel lang geleden ontstond als bijproduct van willekeurige mutaties en de inherente complexiteit van natuurlijke selectie, maar ik bekijk het van de andere kant. Ik denk dat een fundamenteel veld van protobewuste ervaring al die tijd – sinds de oerknal – ingebed was op Planck schaalniveau en dat biologie zich ontwikkelde en zich aanpaste om er toegang toe te krijgen en om het potentieel en de kwaliteiten die erin besloten liggen, te maximaliseren.

Natuurlijk heeft het grote implicaties voor verlichting en spiritualiteit om bewustzijn op het meest fundamentele niveau van het universum te plaatsen. En om een beetje te speculeren zou ik zeggen dat als iemand mediteert of verlicht raakt, ze

zich dieper in dat kwantumgebied begeven. Ik denk dat als je mediteert en nietsheid bereikt, of wat mensen nietsheid noemen in hun meditatie, het niet echt nietsheid is. Ik denk dat het in feite ruimtetijd geometrie is en je toegang hebt tot de bron van verlichte wijsheid, door contact te maken met het fundamentele veld. Je beweegt nog dieper het basisweefsel van het universum in en wordt er eigenlijk een bewuster deel van.

In feite zegt de Kabbalah dat we deze wereld van wijsheid en licht hebben en er ook de wereld van de irritatie en strijd is en dat bewustzijn op de rand tussen die twee werelden danst. Volgens mij is dit een vrij accurate benadering van wat er gebeurt; dat bewustzijn op de rand danst, of een proces is, op de rand tussen de kwantum en de klassieke wereld. Spirituele beoefeningen zoals meditatie, laten je dus diep duiken in en doordrenken je met de kwantum Platonische wereld van wijsheid en licht die het fundament is van alle dingen, zowel mentaal als materieel.

Als je wilt zou je het zelfs God kunnen noemen.

Daarom denk ik dat als de hypothese van de kwantumbewustzijnstheorie bewezen wordt, het geloofwaardigheid zal geven aan de spirituele dimensie van het leven. Het zal de materialisten ondermijnen. Ik denk dat het mensen flink veel hoop zal geven. n

oktober-december 2010

The EnlightenNext Discovery Cycle

The

Being & Becoming Weekend Retreat

Be W

Changing the World from the Inside Out

Cha

Join us in Germany as people from around the world create new potentials for Human Consciousness and Culture.

NOVEMBER 26-28, 2010 Oberursel (near Frankfurt), Germany Andrew Cohen’s European Evolutionary Enlightenment retreat will be held at Germany’s ReformhausAcademy in Oberursel, at the foot of the famous Taunus mountains. www.reformhaus-fachakademie.de For more information visit: www.andrewcohen.org/retreats/germany2010.asp

EnlightenNext

Evolutionaire verlichting Radicale onbepaaldheid door Andrew Cohen

NADAT IK VORIG JAAR DECEMBER een lezing had gegeven op het Parliament of the World’s Religions in Melbourne, Australië, werd ik benaderd door een Amerikaanse rabbijn.

“Ik volg uw werk al enkele jaren,” zei hij, “en u doet iets heel belangrijks. U bent een nieuwe positie aan het definiëren voor spirituele aspiranten, perfect geschikt voor de tijd waarin wij leven. U roept ons allemaal op om een positie van ‘radicale onbepaaldheid’ in te nemen als het doel van onze spirituele beoefening.”

“Radicale onbepaaldheid” geeft perfect de positie weer van wat ik de “nieuwe verlichting”, of Evolutionaire Verlichting noem. De basis daarvan is een groeiend besef dat de menselijke ervaring een klein, maar niet onbelangrijk onderdeel is van een kosmisch evolutionair proces, dat bijna veertien miljard jaar geleden begon. Het is het cruciale ontwaken tot het inzicht dat dit proces daadwerkelijk ergens heen gaat. Van energie naar licht naar materie naar leven naar bewustzijn naar zelfbewustzijn.

Evolutie gaat ergens heen en het lijkt erop dat wij de voorhoede vormen van dat hele proces. Met wij bedoel ik niet onze unieke persoonlijkheden, maar ons uniek menselijk vermogen voor complex bewustzijn en cognitie. Geen enkele andere levensvorm, met inbegrip van zoogdieren, heeft het sterk ontwikkelde vermogen tot zelfreflectie dat wij hebben. Het lijkt erop dat dit altijd voortdurende ontwikkelingsproces alleen het vermogen krijgt om zich bewust te worden van zichzelf, door de geëvolueerde complexiteit van onze menselijke hersenen. De gevolgen zijn enorm. Voor zover we weten zijn wij de ogen, oren, harten en geesten van deze hele creatieve onderneming.

Het is alleen in onze meest evolutionair verlichte momenten dat we rechtstreeks de waarheid ervaren van het feit dat we allemaal echt op een kosmische reis zijn. Wanneer we letterlijk de telos of gerichtheid beginnen te voelen in en door ons eigen zenuwstelsel, ervaren we die beweging als een verticale impuls in ons eigen bewustzijn, ver voorbij onze ego’s. We zien dat waar we naartoe gaan nooit statisch of voorbestemd is. Op elk moment is er de mogelijkheid voor iets nieuws. Dat is wat “radicale onbepaaldheid” is, wanneer we zelf een glimp van de grenzeloze aard zien van ons eigen potentieel om oneindig en eeuwig te evolueren. Als we werkelijk in staat zijn om dat

EnlightenNext

wonderbaarlijke potentieel te voelen vibreren in ons eigen zelf, realiseren we ons onmiddellijk wat mogelijk is… als we alleen maar bereid zouden zijn uit de weg te gaan.

We hebben allemaal een bepaalde mate van keuzevrijheid gekregen van het creatieve proces. Uit de weg gaan betekent die mate van vrijheid niet langer gebruiken in psychologische dienstbaarheid aan de grillen van het persoonlijke ego of de geconditioneerde perspectieven en onverlichte waarden van het culturele zelf. Het betekent het bevrijden van die vrijheid om het te gebruiken in dienst van de energie en intelligentie die het hele proces vanaf het begin van de tijd vooruit gedreven heeft. Dat wonderbaarlijke deel van jou en van mij, dat ik de “evolutionaire impuls” noem, reikt altijd en alleen naar dat wat nieuw is, naar dat wat nog niet ontstaan is, maar te voorschijn zou kunnen komen, als we maar uit de weg zouden gaan.

Het evolutionaire proces gaat ergens heen en wij kunnen nu, misschien voor het eerst in de geschiedenis, bewuster dan ooit tevoren, beslissen waar het naar toe gaat. Als we moeite doen ons meer te identificeren met de verticale energie van de impuls om te evolueren dan met de horizontale druk van het persoonlijke ego en culturele zelf, verandert alles. We overstijgen het enorme gewicht van onze eigen vastliggende conditionering en stellen ons open voor de bevrijdende ervaring van dat deel van de kosmos dat op elk moment door ons heen probeert te evolueren. We stellen ons ter beschikking van die krachtige telos en door dat te doen transformeren we diepgaand. Onze aandacht is verschoven van het geconditioneerde verleden naar de altijd extatische onmiddellijkheid van het mogelijke, hier en nu. Deze eenvoudige maar ingrijpende verschuiving van aandacht is er, wanneer we innerlijk de positie van radicale onbepaaldheid innemen. Wij doen dit zodat wat er voorheen was niet langer in staat zal zijn een schaduw te werpen over het glorieuze ontstaan van nieuwe en tot-nu-toe ongemanifesteerde hogere potentiëlen.

Ontdek de evolutionaire filosofie van spiritueel leraar Andrew Cohen in een serie van artikelen, audio’s en video’s op enlightennext.org/cohen.

De wereld van EnlightenNext

Geïnspireerd door EnlightenNext

“Het is meer dan alleen een tijdschrift.”

Hoe een auteur en professioneel hondentrainer uit San Francisco zijn horizon verbreedde dankzij zijn kennismaking met EnlightenNext.

door Joel Pitney & Maura R. O’Connor Michael Wombacher, schrijver van het boek 11 Days at the Edge: One Man’s Spiritual Journey into Evolutionary Enlightenment.

VOOR DE IN SAN FRANCISCO WONENDE hondentrainer voor filmsterren, Michael Wombacher, is het moeilijkste onderdeel van zijn werk niet het trainen van huisdieren, maar van hun baasjes. Ongeveer een decennium geleden begon hij een vreemd patroon op te merken in het gedrag van zijn cliënten.

Om de een of andere rare reden wilden de meesten van zijn cliënten geen autoriteit opeisen in de relatie tot hun vaak kleine honde-maatjes. Dit leidde tot een, in zijn ogen, onnatuurlijk machtsevenwicht. (Stel je bijvoorbeeld een voormalige American football speler van 125 kilo voor, die bang is om zijn Malteser schoothondje van 2 kilo te corrigeren uit angst om “gemeen” te zijn.) Na verloop van tijd begon Wombacher op te merken dat deze vreemde dynamiek zich niet alleen voordeed bij honden en hun baasjes.

Het leek eerder een “pathologisch egalitarisme” te reflecteren, dat tekenend was voor de progressieve cultuur van de Californische kringen waarbinnen hij trainde.

Wombacher schrijft dit culturele inzicht toe aan de voorliefde van EnlightenNext magazine voor het blootleggen van de minder aantrekkelijke kanten van de postmoderne cultuur. “Pas nadat ik

het tijdschrift was gaan lezen, begon ik te begrijpen wat er in een grotere culturele context aan de hand was met hondeneigenaren.” Hij realiseerde zich dat het door de jaren ‘60 geïnspireerde egalitaire wereldbeeld dat ons burgerrechten en milieubewustzijn had gebracht, tevens een situatie had gecreëerd in de hondenwereld waarbinnen veel eigenaren terughoudend zijn om zelfs maar een natuurlijke dosis discipline aan hun huisdieren op te leggen omdat ze niet overheersend willen zijn. Wombacher: “Het begrijpen van de diepere dynamieken die hierin meespelen, heeft me enorm geholpen mensen te onderwijzen, zowel over hun honden als over onze huidige culturele situatie.”

Volgens Wombacher heeft EnlightenNext (voorheen What is Enlightenment?) meer gedaan dan hem helpen een meer verlichte hondentrainer te worden. Wombacher werd abonnee in de vroege jaren ’90, nadat een vriend hem een exemplaar van een dunne, acht pagina’s tellende, op stevig papier gedrukte publicatie, had gegeven. Hij beschrijft deze eerste kennismaking als onmiskenbaar levensveranderend.

Stel je een voormalige American football speler van 125 kilo voor, die bang is om zijn Malteser schoothondje van 2 kilo te corrigeren uit angst om “gemeen” te zijn.

EnlightenNext

dd 1

(boven) Hondentrainer Michael Wombacher met een paar van zijn favoriete klanten; (rechts) tijdens het africhten van een labrador op het strand van San Francisco.

“Ik zal het nooit vergeten,” zegt hij over een artikel dat hij las over de relatie tussen student en leraar. “Het schokte me. Je kon merken dat degene die het had geschreven, het schreef vanuit zijn of haar eigen directe ervaring.”

In die tijd was Wombacher een leerling van een spiritueel leraar en Kundalini Yoga meester. Maar al snel voelde hij zich aangetrokken om een spirituele retraite met Andrew Cohen bij te wonen in Bodhgaya, India, in de hoop te ontdekken wat het tijdschrift zo’n krachtige transmissie gaf. Deze retraite was de eerste van velen die Wombacher in de daaropvolgende tien jaar zou volgen. In de zomer van 2005 voegde hij zich bij Cohen en 250 anderen voor een retraite in het Montserrat klooster, in de heuvels die uitkeken op Barcelona. Het was tijdens deze “lange spirituele intensive” dat Wombacher een transformatie onderging die hem inspireerde tot het schrijven van zijn eerste boek buiten het genre van het trainen van honden: 11 Days at the Edge: One Man’s Spiritual Journey into Evolutionary Enlightenment. Het boek is gebaseerd op zijn dagelijkse dagboekaantekeningen en op transcripties van dialogen tussen Cohen en deelnemers aan de retraite. Het boek dat een indrukwekkende “Epic in scope and purpose” 500.000 woorden telt, wordt aangeprezen als een blik op hoe religie er “in het jaar 2100 uit zou kunnen zien.” 11 Days, dat ook omschreven is als een “kijkje binnenin één van de belangrijkste spirituele gebeurtenissen uit de geschiedenis; de opkomst van evolutionaire spiritualiteit,” heeft het goed gedaan sinds het uitgegeven werd door Findhorn Press in 2008. Wombacher zegt: “Het boek heeft veel teweeggebracht.

—BARBARA MARX HUBBARD, author of Conscious Evolution: Awakening Our Social Potential

“Do you want to know what the search for ultimate meaning might look like in the year 2100? Then read this book. 11 Days is spirituality at the cutting edge of human evolution.”

Ik ontvang constant emails van mensen die zeggen dat hun levens compleet veranderd zijn door het te lezen.”

Zoals het een echte evolutionair betaamd, is Wombacher na zijn succes niet op zijn lauweren gaan rusten. Naast het uitbouwen van zijn hondentrainerscarrière met een nieuwe TV show, heeft hij voor zijn volgende boek ook een nogal ambitieus project aangenomen. Het boek met de voorlopige titel The Purpose Driven Cosmos: Evolution and the Search for Meaning, zal de tweehonderdjarige geschiedenis van het evolutionaire denken onderzoeken vanuit het perspectief van wetenschap, filosofie en spiritualiteit. Geïnspireerd door veel van de evolutionaire ideeën die in de afgelopen jaren in EnlightenNext hebben gestaan, in het bijzonder “The REAL Evolutinon Debate” (januari-maart 2007), probeert hij stoutmoedig de vele verschillende bewijzen dat evolutie noch een willekeurig, noch slechts een fysiek proces is, samen te brengen. Voor Wombacher heeft evolutie inderdaad een doel en een richting. En deze evolutionaire drang is wat hem in al zijn ondernemingen blijft aantrekken, de toekomst in.

JIM MARION, author of Death of the Mythic God: The Rise of Evolutionary Spirituality

“Michael Wombacher’s account of his elevenday experience is remarkable for its clarity and authenticity; it merits being read by whoever seeks a path to personal development and the evolution of consciousness.”

ERVIN LASZLO, author of Science and the Akashic Field: An Integral Theory of Everything

“Wombacher’s engaging account of his spiritual journey with Andrew Cohen is a beautiful and compelling read. His book conveys a palpable sense of the “transmission” that an authentic spiritual teacher can give to his or her students.

I highly recommend 11 Days at the Edge to anyone interested in the work of Andrew Cohen in particular, and evolutionary enlightenment in general.”

STEVE McINTOSH, author of Integral Consciousness and the Future of Evolution

“Michael Wombacher has given us a clear and beautiful story of eleven days spent with Andrew Cohen, an authentic American spiritual master.

A delightful introduction to Evolutionary Enlightenment.”

Als u ook door EnlightenNext geïnspireerd bent geraakt en uw verhaal met onze lezers wilt delen, neem dan contact met ons op! info.amsterdam@enlightennext.org

ALLAN COMBS, author of The Radiance of Being: Understanding the Grand Integral Vision; Living the Integral Life

(available in paperback)

➜ TO ORDER YOUR COPY TODAY . . . go to w w w.e l eve ndays.c om

oktober-december 2010

a n d a l s o r e a d t h e f i r s t c h a p te r f o r F R E E

6/24/08 8:55:33 PM

Sponsor EnlightenNext

Schuif aan en doe mee Weet jij al welke ideeën onze toekomst gaan bepalen...?

Jouw ideeën.

Werk samen met EnlightenNext en andere vooruitstrevende organisaties aan een innovatief platform waarmee je: * de unieke sponsor bent van één van onze publicaties en jouw organisatie presenteert als een belangrijke speler in de verandering naar een nieuwe cultuur * jouw werk presenteert in het licht van de meest vooraanstaande evolutionaire visies * een opkomende groep evolutionairen bereikt die ‘leading edge’ ideeën in de praktijk brengt

Neem contact op met Hans van Dalsum over de mogelijkheden voor sponsoring en andere vormen van samenwerking: info.amsterdam@enlightennext.org of bel (020) 422 1616.

ENLIGHTENNEXT IS EEN NON-PROFIT ORGANISATIE. DONATIES ZIJN BELASTING AFTREKBAAR.

www.enlightennext.nl

juni-september 2010