Katalog wystawy "Syberia carów, 400 lat kontaktów polsko-syberyjskich" by Muzeum Pamięci Sybiru

SYBERIA CARÓW 400 lat kontaktów polsko-syberyjskich

Bogusław Kosel

SYBERIA CARÓW 400 lat kontaktów polsko-syberyjskich Wystawa czasowa w Muzeum Wojska w Białymstoku luty - maj 2015

Białystok 2015

Polska obecność na odległych obszarach wschodnich znajdujących się we władaniu rosyjskim liczy sobie ponad cztery stulecia. W wyniku przemian dziejowych, związanych w pierwszej kolejności z ekspansją państwa moskiewskiego na zachód (w kierunku Europy), na obszarach zauralskich zaczęli pojawiać się jeńcy wojenni, poddani królów polskich. Począwszy od wyprawy atamana Jermaka Timofiejewicza, która otworzyła dla Moskwy podbój Syberii, aż po wybuch pierwszej wojny światowej mieszkańcy ziem polskich uczestniczyli w poznawaniu i zagospodarowywaniu tych terenów. Polacy na Syberię trafiali zarówno przymusowo, jak i dobrowolnie budując kolejne ogniwa łańcucha gospodarki syberyjskiej, poczynając od kultury rolnej, przez infrastrukturę drogową i kolejową, przemysł wydobywczy, aż po rzemiosło i prywatną przedsiębiorczość.

The Polish presence in the distant eastern areas under the Russian rule goes back four hundred years. As a result of historical changes connected mainly to the expansion of Moscow State in the direction of west (towards Europe), war time captives, the subjects of Polish kings started to appear in the areas situated beyond Urals. Starting with the expedition of ataman Jermak Timofiejewich which enabled the conquest of Siberia for Moscow till the beginning of the First World War the inhabitants of Polish lands took part in getting to know and developing these areas. Poles ended up in Siberia both forcibly and voluntarily building consequent elements of the chain constituting Siberian economy – starting with farming culture, through road and railway infrastructure, mining industry, ending with craft and private businesses.

Польское присутствие на отдаленных восточных территориях, находящихся в русском владении, насчитывает более четырех столетий. В результате исторических перемен, связанных, прежде всего, с экспансией Московского государства на запад (в направлении Европы), за Уралом стали появляться военнопленные, подданные польских королей. Начиная с похода атамана Ермака Тимофеевича, открывшего для Москвы путь к завоеванию Сибири, до начала Первой мировой войны жители польских земель участвовали в исследовании и освоении этих территорий. Поляки прибывали в Сибирь и принудительно, и добровольно, создавая очередные звенья сибирской экономической цепи – начиная с сельского хозяйства, дорожно-транспортной и железнодорожной инфраструктуры, горнодобывающей промышленности и заканчивая ремеслом, частным предпринимательством.

wiek

XVI

XVII XVIII XIX XX

Szkic ostrogu peĹ&#x201A;ymskiego z atlasu S. Remezowa, Rosja ok. 1700 r.

Trudno jest jednoznacznie określić czas i miejsce, gdy poddani królów polskich znaleźli się po raz pierwszy na obszarach zauralskich. W tradycji utrwalił się przekaz o jeńcach wziętych do niewoli rosyjskiej w trakcie wojen północnych Stefana Batorego, którzy mieli następnie uczestniczyć w słynnej wyprawie atamana Jermaka Timofiejewicza. Jermak wraz z kilkusetosobowym odziałem, udał się w 1581 r. na drugą stronę Uralu podejmując walkę z chanem tatarskim Kuczumem, sprawującym podówczas władzę nas Syberią. Kozakom udało się opanować przejściowo kilka osad w dorzeczu Obu i Irtyszu, za co został nagrodzony przez cara Iwana IV. Sukces jednakże był chwilowy, gdyż ataman poległ wkrótce w potyczce z Kuczumem w sierpniu 1585 r. Innym, poświadczonym źródłowo wydarzeniem z XVI w. jest udział polskich kozaków w budowie ostrogu pełymskiego, stanowiącego pierwszą stanicę moskiewską za Uralem, leżącą przy trakcie czerdyńskim. Pełym zapisał się w historii Rosji w sposób szczególny, stał się bowiem miejscem zesłania mieszkańców Uglicza, oskarżonych przez cara Borysa Godunowa o zabójstwo Dymitra, syna Iwana IV Groźnego.

It is difficult to determine exactly the time and place when the subjects of Polish kings appeared in the area Beyond Urals for the first time. According to the tradition, the wartime captives found themselves under the Russian bondage in the course of northern wars of Stephen Bathory of Poland who later were supposedly participants of a famous expedition of ataman Yermak Timofeyewich. Yermak, together with a troop consisting of few hundred people, headed to the other side of Urals in 1581 undertaking a battle with Tartar Khan Kuchum who at that time controlled Siberia. Cossacks managed to temporarily take over few settlements in the basin of Ob and Irtysh so tsar Ivan IV the Terrible rewarded him for that achievement. However, the success did not last long as ataman died soon during the battle with Kuchum in August of 1585. Another event, authenticated by the sources, which took place in the 16th century is the participation of Polish Cossacks in the construction of pelimsky ostrog which constituted the first Moskovsky watch point beyond Urals situated at Cherdynsky Uyezd. Pelym has a special place in the history of Russia as it became the deportation destination for the inhabitants of Uglich, accused by tsar Boris Godunov of murdering Dmitry, the son of Ivan IV the Terrible.

Сложно точно определить время и место, когда подданные польских королей впервые оказались на зауральских территориях. Сохранилось предание o военнопленных, попавших в русский плен во время северных войн Стефана Батория, позже участвовавших в знаменитом походе атамана Ермака Тимофеевича. Ермак с отрядом из нескольких сотен человек отправился в 1581 г. на другую сторону Урала, вступая в бой с татарским ханом Кучумом, правившим в это время в Сибири. Казаки смогли временно захватить несколько поселений в бассейнах Оби и Иртыша, за что атаман был награжден царем Иваном IV. Однако успех был кратковременным, вскоре он погиб в стычке с Кучумом в августе 1585 г. Другим, подтвержденным в источниках, событием XVI в. является участие польских казаков в строительстве Пелымского острога, ставшего первым московским сторожевым постом за Уралом, расположенным на Чердынском тракте. Пелым сыграл особую роль в истории России, став местом ссылки жителей Углича, обвиненных царем Борисом Годуновым в убийстве Дмитрия, сына Ивана Грозного.

wiek XVI

XVII XVIII XIX XX

Szkic osady AĹ&#x201A;bazin-Jaxa, Holandia 1692 r.

Napływ ludności polskiej na Syberię w XVII w. był skutkiem licznych konfliktów toczonych w tym okresie pomiędzy Rzeczpospolitą a państwem moskiewskim. Polscy jeńcy wojenni zwykle byli wcielani do oddziałów kozackich, bądź kierowani jako urzędnicy do nowo zdobytych osad syberyjskich. W tym okresie rozbłysła sława Nikifora Czernichowskiego, założyciela niepodległego Państwa Jaxa, powstał również pierwszy polskojęzyczny opis Syberii autorstwa Adama KamieńskiegoDłużyka.

The inflow of Polish people to Siberia in the 17th century was a result of many conflicts which took place at that time between the Republic of Poland and Moscow. Polish wartime captives were usually incorporated into Cossack squads or appointed as clerks and directed to newly conquered Siberian settlements. During that period the fame of Nikifor Chernigovsky, the founder of independent State of Jaxa, blazed as well as the first description of Siberia made in Polish language by Adam Kamienski-Dluzhyk was created.

Приток польского населения в Сибирь в XVII в. был результатом многочисленных конфликтов между Речью Посполитой и Московским государством. Польских военнопленных чаще всего направляли служить в казацкие отряды или в качестве чиновников – в захваченные сибирские поселения. В это время прославился Никифор Черниховски, основатель независимого государства Якса, появилось также первое описание Сибири на польском языке, автором которого был Адам Каменски-Длужик.

Pieczęć miejska Jaxy z czasów Nikifora Czernichowskiego, Rosja lata 70. XVII w.

wiek XVI XVII

XVIII XIX XX

Maurycy August Beniowski 1746-1786, „Tygodnik Ilustrowany” 1864 r.

Kluczowa zmiana w kontaktach polsko-syberyjskich zaszła w drugiej połowie XVIII w. Syberia, znana dotąd jedynie nielicznym, zyskała złą sławę jako miejsce zesłań przeciwników politycznych. W okresie osłabienia Rzeczypospolitej i prób ratowania niepodległości, Sybir zatrzymał na lata uwięzionych przez carycę Katarzynę II konfederatów barskich, uczestników insurekcji kościuszkowskiej i opozycyjnych senatorów. W powszechnym użyciu pojawiło się słowo katorga, wiązane nieodmiennie ze wschodnim wygnaniem. Jeden z zesłańców-konfederatów Maurycy Beniowski zadziwił ówczesny świat śmiałą ucieczką z Kamczatki.

The key change in Polish-Siberian contacts took place in the second half of the 18th century. Siberia, up till that time not known to many people, obtained a bad reputation as a place where political opponents were sent to. When the Republic of Poland was getting weaker and was trying to restore the independence, for years Siberia acted like prison for participants of Bar Confederation, Kosciuszko Uprising and oppositional senators imprisoned by tsarina Catherine II. A term “penal servitude” appeared in everyday use always corresponding to eastern exile. One of the deported-conspirator Maurice Beniowski astonished the world of that time with his bald escape from Kamczatka.

Ключевые изменения в польско-сибирских отношениях произошли во второй половине XVIII в. Сибирь, до сих пор знакомая лишь немногим, стала печально известна как место ссылки политических противников. В период упадка Речи Посполитой и попыток сохранения независимости в Сибири годами удерживались заключенные под стражу по приказу императрицы Екатерины II повстанцы Барской конфедерации, участники восстания под руководством Костюшко и оппозиционные сенаторы. Общераспространенным стало слово «каторга», неизменно связанное с восточным изгнанием. Один из сосланных конфедератов Мориц Бенёвски удивил своих современников смелым побегом с Камчатки.

wiek XVI XVII XVIII

XIX XX

Największy udział Polaków w rozwoju ziem zauralskich przypada na dziewiętnaste stulecie. W tym okresie na Syberię trafiły dziesiątki tysięcy osób wywodzących się z ziem Rzeczypospolitej, zasiedlając najodleglejsze zakątki znajdujące się we władaniu Moskwy. Na Syberię docierali zarówno uczestnicy powstań narodowych, działacze polityczni, jak również dobrowolni osadnicy, czy przedstawiciele różnych grup zawodowych poszukujący możliwości zrobienia tu kariery. Wśród nich bywały jednostki wybitne jak B. Dybowski, J. Czerski, czy A. Koziełł-Poklewski, które wniosły znaczący wkład w rozwój badań naukowych nad Syberią, lub też ożywiły miejscową przedsiębiorczość. Dominującą jednakże była rzesza bezimiennych bohaterów dnia codziennego, niosących ze sobą z ziem polskich, osiągnięcia cywilizacyjne nieznane w syberyjskim bezkresie. Maszyny polowe, kultura rolna, a nawet krzesła, czy kiełbasa dotarły na te tereny dzięki polskim osadnikom. Nieocenioną jest również danina krwi, oddana Syberii przez polskich katorżników i przymusowych osiedleńców, zsyłanych w ramach represji po powstaniach narodowych.

The most significant participation of Poles in the development of the lands situated beyond Urals took place in the nineteenth century. During this period tens of thousands of people originating from the lands of the Republic of Poland ended up in Siberia, inhabiting the most distant areas under the rule of Moscow. Both participants of national uprisings, political activists as well as voluntary settlers and representatives of various professional groups were exploring the possibility of making a career here reached Siberia. Among these people there were outstanding individuals such as B. Dybowski, J. Czerski or A. Koziell-Poklewski who contributed to scientific research concerning Siberia or revived local business. However, the majority consisted of nameless heroes of everyday life bringing from the Polish lands achievements of civilization unknown in the Siberian expanse. Field machines, farming culture, and even chairs, or sausage came to the area by the Polish settlers. The blood tribute is impossible to evaluate as well, paid to Siberia by the Polish participants of “penal servitude” and forced settlers experiencing the repression after the national uprisings.

Наиболее значительным участие поляков в развитии зауральских территорий было в XIX веке. В этот период в Сибирь попали десятки тысяч человек с Речи Посполитой, заселившие самые отдаленные уголки. В Сибирь отправлялись как участники освободительных восстаний, политические деятели, так и добровольные поселенцы и представители разных профессий в поисках возможности сделать здесь карьеру. В их числе были выдающиеся личности, такие как Б. Дыбовски, Я. Черски и А. Козелл-Поклевски, которые внесли значительный вклад в развитие научных исследований Сибири, а также оживили местное предпринимательство. Однако большинство составляли массы безымянных героев повседневной жизни, приносившие с собой с польских земель достижения цивилизации, неизвестные на сибирских просторах. Полевая техника, культура ведения сельского хозяйства, даже стулья и колбаса появились на этих территориях благодаря польским поселенцам. Неоценимой остается кровавая жертва, принесенная Сибири польскими каторжниками и переселенцами поневоле, сосланными во время репрессий после национально-освободительных восстаний.

wiek XVI XVII XVIII

XIX XX

Budowa kolei łączącej Moskwę z Władywostokiem była jedną z największych inwestycji Imperium Rosyjskiego. Trwała dwadzieścia pięć lat od 1891 do 1916 r. i pochłonęła ponad 1 mld rubli. Niemalże na każdym etapie przedsięwzięcia, uczestniczyli w nim Polacy, zarówno inżynierowie jak i zwyczajni robotnicy, emigrujący w końcu XIX i na początku XX wieku na Syberię. Spośród wyższego personelu znakomita większość inżynierów polskiego pochodzenia była absolwentami petersburskiego Instytutu Inżynierów Komunikacji, kształcącego specjalistów w dziedzinie budowy dróg żelaznych. Wielkim uznaniem cieszyły się również konstrukcje stalowe i mosty dostarczane przez firmę K. Rudzki i spółkę z Mińska Mazowieckiego.

Construction of railway connecting Moscow and Vladivostok was one of the biggest investments of the Russian Empire. It lasted twenty five years from 1891 to 1916 and it cost more than 1 milliard rubles. Poles took part in almost every stage of the project attended, both engineers and ordinary workers who emigrated in the late nineteenth and early twentieth century to Siberia. As far as the senior staff is concerned the vast majority of engineers of Polish origin consisted of graduates of the St. Petersburg Institute of Communications Engineering educating specialists in the construction of railways. Steel structures and bridges provided by K. Rudzki and company from Minsk Mazowiecki enjoyed good reputation.

Строительство железной дороги от Москвы до Владивостока было одной из самых масштабных инвестиций Российской империи. Оно продолжалось с 1891 до 1916 г. и стоило более 1 миллиарда рублей. Почти на каждом этапе строительства в нем участвовали поляки, инженеры и простые рабочие, мигрировавшие в конце XIX – начале XX в. в Сибирь. Большинство инженеров польского происхождения были выпускниками Петербургского Института Корпуса инженеров путей сообщения, где обучались специалисты в области строительства железных дорог. Большим спросом пользовались стальные конструкции и мосты, поставляемые фирмой «К. Рудски» и фирмой из Минска Мазовецкого.

wiek XVI XVII XVIII XIX

Dwudziesty wiek naznaczony został w historii polskich kontaktów z Syberią piętnem przymusowych deportacji prowadzonych od lutego 1940 r. na terenach okupowanych przez ZSRS. Jednakże już na początku stulecia na ziemiach zauralskich liczną grupę stanowili mieszkańcy terenów Rzeczpospolitej. Uczestnicy rewolucji 1905 r., jak i zaangażowani w działalność niepodległościową przedstawiciele różnych orientacji politycznych często podlegali przymusowemu osiedleniu na Syberii, bez prawa powrotu do ojczyzny. Jeszcze przed pierwszą wojną światową nowe spojrzenie na uprawę roli i rzemiosło przywieźli tu ze sobą dobrowolni przesiedleńcy z Mazowsza i Zagłębia Dąbrowskiego, zakładający wsie od Zachodniej Syberii aż po Bajkał. Ponadto, dla wielu osób wizyta na Syberii czy Dalekim Wschodzie była wynikiem poboru do armii, czy też chęci wzbogacenia się na wielkich budowach, jakie wówczas prowadzono na tych obszarach. Wybuch pierwszej wojny światowej i przymu-sowa ewakuacja ludności cywilnej ze strefy przyfrontowej, spowodowały napływ dziesiątek tysięcy uchodźców (tzw. bieżeńców) ze wschodnich rubieży Królestwa Polskiego i tzw. guberni zabranych.

The twentieth century was marked in the history of Polish contacts with Siberian with a stigma of forced deportations carried out since February 1940 on the territories occupied by the USSR. However, at the beginning of the century a large group of residents of areas beyond Urals consisted of people from the Republic of Poland. The participants of the 1905 revolution as well as representatives of different political trends engaged in pro-independence activities often became the subject to compulsory settlement in Siberia, without the right to return to their homeland. Even before the First World War, a new approach to tillage and crafts was introduced here by willful settlers from Mazovia and Zaglebie Dabrowskie, setting up villages in Western Siberia up to Lake Baikal. In addition, for many people, a visit to Siberia and the Far East was the result of the recruitment into the army or the desire to get rich thanks to large construction sites, which were then carried out in these areas. The outbreak of the First World War and forced evacuation of civilians from the area in the vicinity of front resulted in the influx of tens of thousands of refugees (ie. biezhenstvo) from the eastern reaches of the Polish Kingdom and so called reclaimed provinces.

На истории польских отношений с Сибирью в ХХ в. лежит тень принудительных депортаций, проводившихся с февраля 1940 г. на территориях, оккупированных СССР. Однако уже в начале столетия на зауральских землях многочисленной группой были жители Речи Посполитой. Участники восстания 1905 г. и представители разных политических сил, которые вели национально-освободительную деятельность, часто принудительно выселялись в Сибирь, лишенные права вернуться на родину. Еще до 1914 г. новый подход к обработке земель и ремеслу принесли с собой добровольные переселенцы из Мазовии и Домбровского угольного бассейна, основавшие деревни от Западной Сибири до Байкала. Кроме того, для многих пребывание в Сибири и на Дальнем Востоке было связано с призывом в армию, а также желанием обогатиться на больших стройках, которые велись на этих территориях. Начало Первой мировой войны и принудительная эвакуация гражданского населения из прифронтовой зоны стали причиной наплыва десятков тысяч беженцев с восточных рубежей Царства Польского и т. н. Западного края.

wiek XVI XVII XVIII XIX

Fragment plakatu Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny, Rosja 1915 r.

Wobec przełamania linii frontu przez wojska niemieckie wiosną 1915 r., władze rosyjskie wydały zarządzenie o ewakuacji ludności cywilnej z zachodnich guberni Imperium Rosyjskiego. Przymusowym przesiedleniem objęci zostali mężczyźni od 18 do 50 roku życia, w praktyce jednak na ucieczkę w głąb Rosji decydowały się całe rodziny, zabierając ze sobą inwentarz żywy i sprzęty gospodarskie. Podstawowymi kierunkami ewakuacji była europejska część Rosji, wschodnia Ukraina, ale nierzadko bieżeńcy trafiali również na przedgórze uralskie i Syberię. Mimo różnych form pomocy ze strony rządu i organizacji charytatywnych, wielu przybyszy z ziem zachodnich zmarło z głodu i wycieńczenia. Powroty w kierunku opuszczonych domów stały się możliwe dopiero po podpisaniu niemiecko-rosyjskiego pokoju brzeskiego w marcu 1918 r. Jednakże ze względu na trwającą w Rosji wojnę domową, ludność z terenów Rzeczypospolitej wracała dopiero na początku lat 20. XX w.

As German troops broke through the front line in the spring of 1915 Russian authorities issued an order to evacuate civilians from the western province of the Russian Empire. Forced eviction covered men from 18 to 50 years of age, in practice, however, entire families decided to escape to the depths of Russia, taking livestock and farm equipment with them. The main destinations of the evacuation included the European part of Russia, eastern Ukraine, but on many occasions biezhency also ended up at the foothills of the Ural and Siberia. Despite various forms of assistance from the government and charities, many visitors from West died of hunger and exhaustion. Returns to the abandoned houses became possible only after the signing of the German-Russian Brest-Litovsk Treaty in March 1918. However, due to the ongoing civil war in Russia, the population originating from the areas of the Republic of Poland returned at the beginning of the 20s of the twentieth century.

После прорыва линии фронта немецкими войсками весной 1915 г. российские власти издали приказ об эвакуации гражданского населения из западных губерний Российской Империи. Принудительное переселение коснулось мужчин в возрасте от 18 до 50 лет, однако на практике вглубь России решались бежать целые семьи, забирая с собой живой инвентарь и орудия труда. Основными направлениями эвакуации была европейская часть России, восточная Украина, однако нередко беженцы попадали также в предгорье Урала и Сибирь. Несмотря на помощь со стороны правительства и благотворительных организаций, многие беженцы с западных земель умерли от голода и истощения. Возвращение в брошенные дома стало возможным лишь после подписания немецко-российского Брестского договора в марте 1918 г. Однако из-за продолжавшейся в России гражданской войны население с территорий Речи Посполитой стало возвращаться лишь в начале 20-х гг. XX в.

SYBERIA CARÓW 400 lat kontaktów polsko-syberyjskich

Muzeum Wojska w Białymstoku ul. Jana Kilińskiego 7 15-089 Białystok tel. 85 741-64-49 www.mwb.com.pl

SYBERIA CARÓW 400 lat kontaktów polsko-syberyjskich Kurator: Bogusław Kosel Pomoc w wyborze materiałów: Natalia Filinowicz Aranżacja i projekty graficzne: Jerzy Hungendorfer, Wojciech Hryń, Mirosław Myszkiewicz Fotografie: Szczepan Skibicki Grafika na okładce z broszury „Syberia i przesiedleńcy”. Charków 1892 r. Tłumaczenie tekstów: Agencja Tłumaczeń Abeo