ΜΑΝΩΛΗΣ ΦΑΤΣΕΑΣ τα Κύθηρα του χθες by Michael Petropoulos

ΜΑΝΩΛΗΣ ΦΑΤΣΕΑΣ Τα Κύθηρα του χθες

ΔΗΜΟΣ ΚΥΘΗΡΩΝ

ΜΑΝΩΛΗΣ ΦΑΤΣΕΑΣ Τα Κύθηρα του χθες

Eπιμέλεια: Πολιτιστική Εταιρεία Κυθήρων

ΔΗΜΟΣ ΚΥΘΗΡΩΝ

2016

Δήμος Κυθήρων Κύθηρα 80100 Με την οικονομική συνδρομή της Περιφέρειας Αττικής - 2016 Επιμέλεια: Πολιτιστική Εταιρεία Κυθήρων Σxεδιασμός-Σελιδοποίηση: Μιχάλης Πετρόπουλος Copyright © 2016 Δήμος Κυθήρων Copyright φωτογραφιών © 2016 Κληρονόμοι Εμμανουήλ Π. Φατσέα Copyright δοκιμίου © 2016 Πολιτιστική Εταιρεία Κυθήρων

ποτελεί τιμή αλλά και υποχρέωση για τον Δήμο Κυθήρων & Αντικυθήρων η δημοσίευση, επ’ ευκαιρία της ομώνυμης έκθεσης, του παρόντος λευκώματος με φωτογραφίες του αειμνήστου Μανώλη Φατσέα (Φουριάρη). Μαρτυρίες της συλλογικής μνήμης του νησιού μας και των κατοίκων του, τα φωτογραφικά ντοκουμέντα του Μανώλη Φατσέα καταγράφουν για την ιστορία, τις χαρές και τις λύπες τριών τουλάχιστον δύσκολων δεκαετιών, αρχής γενομένης από το 1938, όταν ο μόλις δεκαπέντε ετών μικρός φωτογράφος κληρονόμησε το φωτογραφείο του πατέρα του στο Λειβάδι. Στα χρόνια που ακολούθησαν, ο Μανώλης Φατσέας υπήρξε ο πιστός χρονικογράφος της ζωής του νησιού, απαθανατίζοντας τις ιδιωτικές στιγμές αλλά και την κοινωνική ζωή των συμπατριωτών του. Η αξία της φωτογραφικής κληρονομιάς που μας εμπιστεύεται είναι πολλαπλή, γιατί πέρα από την καλλιτεχνική της διάσταση, διασώζει και μεταφέρει στις νέες γενεές αδιάσειστα στοιχεία για το παρελθόν της ιδιαιτέρας τους πατρίδας. Η έκθεση και η δημοσίευση του λευκώματος σχεδιάζονται από καιρό, και ο Δήμος Κυθήρων είχε ήδη από πέρσι κοινοποιήσει στον Μανώλη Φατσέα τον προγραμματισμό τους. Έτσι, αν και ο χαμός του 92 ετών φωτογράφου, ανήμερα των Χριστουγέννων του 2015, μας στερεί την παρουσία του σήμερα, είχε τουλάχιστον τη χαρά να γνωρίζει πως αυτός ο φόρος τιμής προς το έργο του είχε δρομολογηθεί. Οφείλω να ευχαριστήσω όλους όσοι συνέδραμαν στην προσπάθεια αυτή με αναμνήσεις και στοιχεία, και πρωτίστως τη σύζυγο του φωτογράφου, Ευαγγελία Μιλιγκάκη Φατσέα, για την πρόσβαση στο πολύτιμο αρχείο του. Ευστράτιος Χαρχαλάκης Δήμαρχος Κυθήρων 9

Ο ΜΑΝΩΛΗΣ ΦΑΤΣΕΑΣ ΚΑΙ Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ

Μανώλης Φατσέας γεννήθηκε το 1923 στο Λειβάδι Κυθήρων, δεύτερο παιδί και μεγαλύτερος γιος του ταλαντούχου φωτογράφου Παναγιώτη Φατσέα. Όπως και ο πατέρας του, έμελλε να ασχοληθεί εντατικά, αν και όχι αποκλειστικά, με τη φωτογραφία, αφήνοντας πίσω του ένα πλούσιο ιστορικά και καλλιτεχνικά αρχείο, κυρίως των δεκαετιών 1940 με 1960. Σύμφωνα με τη προσωπική του μαρτυρία, σε συνέντευξη που παραχώρησε τον Δεκέμβριο του 2007, σε ηλικία 83 ετών, η ενασχόλησή του με τη φωτογραφία άρχισε από πολύ νωρίς: «Εγώ απ’ όταν στύλωσα στα πόδια μου ασχολήθηκα με τη φωτογραφία. Για να μην κλαίω, μου δίνανε μία φωτογραφία και έσκιζα· δεν είχαν παιχνίδια τότε. Εκείνο που ξέρω είναι ότι έβγαλα φωτογραφίες και πληρώθηκα από το δημοτικό σχολείο. Ήρθε κάποιος [στο φωτογραφείο], μάλλον από τα Φράτσια, τον έφερε ο γιος του - γέρος, στραβός, πάνω σε ένα γαϊδουράκι. Ήρθε πρωί-πρωί μια Κυριακή. Ο πατέρας μου είχε πάει στον Ποταμό, τότε για να πας στον Ποταμό και να γυρίσεις ήθελες μια μέρα, με αυτοκίνητο δηλαδή. Που είναι ο πατέρας σου μου λέει, του λέω στον Ποταμό. Και τι ώρα έρχεται, και λέω, μετά τις μία. Και τι θα κάνω το γέρο, και τι θα κάνω το γέρο… Πάμε να σε βγάλω εγώ του λέω. Πήγα, τον έβγαλα πράγματις, πήρε τις φωτογραφίες, έφυγε. Όταν γύρισε το μεσημέρι μου λέει ο πατέρας μου, ήρθε κανείς με ζήτησε; Του είπα αυτό και αυτό. Δε μου είπε κουβέντα, τίποτα δε μου είπε παρά πηγαίνει απέναντι στου Πιέρρου εκεί το μαγαζάκι, και τον εβλέπω και πηδούσε, νόμιζα ότι θα τρυπήσει το ταβάνι· δεν με νοιάζει και να πεθάνω, ο γιος μου βγάζει λεφτά τώρα! Ο φουκαράς… ίσως να μην ήμουνα και 12 χρονώ…. Έπειτα, τέτοιες φωτογραφίες, δοκιμές έκανα συνέχεια».1 Ο Παναγιώτης Φατσέας πέθανε στη τραγικά νέα ηλικία των πενήντα ετών. Προσβεβλημένος από οξεία κακοήθη πέμφιγγα, χρόνια νόσο του ανοσοποιητικού συστήματος, απεβίωσε στις 8 Σεπτεμβρίου 1938 στο νοσοκομείο Ανδρέας Συγγρός των Αθηνών. Ο μόλις δεκαπενταετής γιος του βρέθηκε ξαφνικά υπεύθυνος για τη μητέρα του Αλεξάνδρα και τα τέσσερα αδέλφια του, την Κούλα (γ.1921), την Αντωνία (γ.1925), τον Γιάννη (γ.1926) και τον Χαράλαμπο (γ.1928). Η πρώτη του σκέψη ήταν να διατηρήσει το

φωτογραφείο του πατέρα του, που λειτουργούσε συνάμα ως ψιλικατζίδικο, κορνιζοποιείο και καθρεφτάδικο. Το φωτογραφείο συμπεριλάμβανε ειδικά διαμορφωμένο χώρο φωτογράφισης για τα «επίσημα» πορτραίτα, με διακοσμητική κουρτίνα και προπάντων τους βορινούς φεγγίτες. με κουρτίνες που επέτρεπαν στον φωτογράφο να ρυθμίζει τον φυσικό φωτισμό του χώρου. Λίγους μήνες μετά τον θάνατο του πατέρα του, τον Μάρτιο 1939, ο Μανώλης έφυγε μόνος του για τον Πειραιά με σκοπό να βελτιώσει τις τεχνικές του γνώσεις. Η πρώτη του απόπειρα, σε κάποια Κυθηραϊκή επιχείρηση, φαίνεται να μη σημείωσε επιτυχία. Εν συνεχεία, και για διάστημα περίπου τριών μηνών, εργάσθηκε στο φωτογραφείο Φωτό Ζερβού στην οδό Φίλωνος, ενώ παρακολούθησε με ειδικευμένο Ιταλό τεχνίτη και κάποια μαθήματα «ρετούς», δηλαδή της όσο δυνατόν διακριτικότερης εξάλειψης ρυτίδων από τα πρόσωπα των φωτογραφιζόμενων με μαύρο ή κόκκινο μολύβι απ’ ευθείας πάνω στο γυάλινο αρνητικό.2 Πέρα από την πρακτική εξάσκηση στο πλευρό του πατέρα του, αυτή ήταν όλη κι΄ όλη η επίσημη φωτογραφική μόρφωσή του. Ο Μανώλης Φατσέας όμως ήταν άνθρωπος ανήσυχος, δραστήριος και πολυτάλαντος, με ενδιαφέροντα και δραστηριότητες που δεν περιορίσθηκαν μόνο στον χώρο της φωτογραφίας. Μαζί με τον μικρότερο αδελφό του, Χαράλαμπο Φατσέα, διατήρησαν το φωτογραφείο του πάτερα τους για περίπου άλλες τέσσερις δεκαετίες, αν και οι ενδείξεις είναι ότι η φωτογράφιση, τουλάχιστον η εμπορική, είχε αρχίσει να περιορίζεται σοβαρά από τις αρχές της δεκαετίας 1960 – κάτι στο οποίο οπωσδήποτε συνέβαλε και η ραγδαία εξάπλωση της ερασιτεχνικής φωτογραφίας, υποβοηθούμενη από τη διαθεσιμότητα φθηνών και εύχρηστων μηχανών. Παράλληλα, τα αδέλφια εγκατέστησαν θερινό κινηματογράφο δίπλα ακριβώς στο φωτογραφείο στο Λειβάδι, αγοράζοντας επαγγελματική μηχανή προβολής 35 χιλ. με λυχνία τόξου άνθρακα (carbon arc lamp) και νοικιάζοντας ταινίες από την Φίνος Φιλμ και άλλες εταιρείες διανομής στην Αθήνα. Από το 1953 μέχρι το 1972 έδιναν κινηματογραφικές παραστάσεις και σε άλλα χωριά των Κυθήρων, μεταφέροντας προβολέα, ηλεκτρική γεννήτρια, μεγάφωνα και όλα τα παρεμφερή σύνεργα με

φ. Μαρία Σχινά

O Μανώλης Φατσέας (2007)

φορτηγό. Και σε αυτή τη δραστηριότητα έθεσε κάποια στιγμή τέλος η πρόοδος της τεχνολογίας, με την εξάπλωση της τηλεόρασης στην Ελλάδα.

πολυσχιδούς μηχανικού εξοπλισμού των δραστηριοτήτων του, από φωτογραφικές μηχανές και μηχανές προβολής μέχρι οχήματα κάθε είδους και συστήματα άρδευσης.

Αλλά ούτε και η ενασχόληση με τον κινηματογράφο ήταν αρκετή για να απορροφήσει όλη την ενέργεια του Φούριαρη. Πάλι με τον αδελφό του Χαράλαμπο, απέκτησαν μπουλντόζα και ίδρυσαν εταιρεία δημοσίων και ιδιωτικών έργων, ενώ από τα μέσα περίπου της δεκαετίας 1970 εργάσθηκε και ως ηλεκτροτεχνίτης στην ιδιωτική επιχείρηση παραγωγής ρεύματος στα Φατσάδικα. Όταν η επιχείρηση αγοράσθηκε από το δημόσιο, μαζί με τις άλλες αντίστοιχες στο νησί, προσλήφθηκε από τη ΔΕΗ, στην οποία παρέμεινε μέχρι να συνταξιοδοτηθεί. Για λογαριασμό της ΔΕΗ εργάσθηκε κυρίως στα Κύθηρα, αλλά και με κάποιες κατά καιρούς αποσπάσεις εκτός Κυθήρων. Τέλος, ασχολήθηκε με τη καλλιέργεια τόσο της ελιάς όσο και των εσπεριδοειδών στα κληρονομικά κτήματα. Ήταν χαρακτηριστικό του ανθρώπου ότι ανέλαβε προσωπικά τη λειτουργία και τακτική συντήρηση όλου του

Ο πατέρας του Φουριάρη, Παναγιώτης Φατσέας, ήταν εξ ολοκλήρου αφοσιωμένος στην τέχνη του και – εν αγνοία του ίσως – αποδείχθηκε πραγματικός καλλιτέχνης, για τον οποίον η κριτικός Μαργαρίτα Πουρνάρα έχει γράψει πως «ο αυτοδίδακτος Κυθήριος... θα μπορούσε να συγκαταλεγεί στους πέντε κορυφαίους Έλληνες φωτογράφους του πρώτου μισού του περασμένου αιώνα».3 Ο γιος του Μανώλης μπορεί να μην αναμετριέται παρά μόνο κατά περίσταση με τον πατέρα του στο καλλιτεχνικό επίπεδο, όμως οι τεχνικές καινοτομίες και οι αλλαγές της κοινωνικής δομής και των απαιτήσεων της αγοράς από το 1938 σημαίνουν ότι το έργο του καλύπτει ένα πολύ ευρύτερο θεματικό φάσμα. Τα πρώτα χρόνια, την περίοδο του πόλεμου και της κατοχής, συνεχίζει να χρησιμοποιεί, κάνοντας βέβαια οικονομία, το πολύτι-

μο φωτογραφικό υλικό του πατέρα του, και κυρίως τις μεγάλες γυάλινες αρνητικές πλάκες4 που χρησιμοποιεί για τα «επίσημα» οικογενειακά πορτραίτα, ως επί το πλείστον τραβηγμένα στο στούντιο του φωτογραφείου. Δυστυχώς, σε σύντομο χρονικό διάστημα εγκαταλείπει την πρακτική να κρατάει λεπτομερές αρχείο με τα στοιχεία των φωτογραφιζόμενων, πράγμα που καθιστά δύσκολη σήμερα την αναγνώριση πολλών εξ αυτών. Εκτός από τα πορτραίτα, φωτογραφίζει τους δασκάλους και μαθητές του μεταστεγασμένου γυμνασίου, κάποιους γάμους, την κηδεία του Γιάννη Λούραντου (Πιέρρου), αλλά και μια εκδρομή με φίλους στη Βρουλέα που δείχνει ότι δεν ήσαν όλα μαύρα και μελαγχολικά τα χρόνια εκείνα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μια σπάνια για την ιστορία της ελληνικής φωτογραφίας σειρά πορτραίτων οπλιτών και υπαξιωματικών των δυνάμεων κατοχής τραβηγμένα στο στούντιο του Λειβαδιού, καθώς και η απαθανάτιση της απόβασης του Ιερού Λόχου στο Καψάλι, στις 28 Σεπτεμβρίου 1944. Για κάποια χρόνια μετά την απελευθέρωση συνέχισε να φωτογραφίζει με την παλιά, μεγάλου φόρμα φωτογραφική μηχανή του πατέρα του, χρησιμοποιώντας όμως πια το ποιό εύχρηστο πλαστικό φιλμ Kodak σε φύλα διαστάσεων 12.5Χ9.8 εκ. αντί για τις γυάλινες πλάκες Agfa, που είχαν εξάλλου ουσιαστικά εξαφανισθεί από την αγορά. Με το φιλμ αυτό τράβηξε μεταξύ άλλων μια εκτεταμένη σειρά Κυθηραϊκών τοπιών, φωτογραφίζοντας τα περισσότερα χωριά και μονές του νησιού. Κάποιες από τις φωτογραφίες αυτές τυπώθηκαν ως ταχυδρομικά δελτάρια, οι λεγόμενες «φωτοκάρτες». Γίνεται μάρτυρας και χρονικογράφος της κοινωνικής ζωής του νησιού, φωτογραφίζοντας συστηματικά πανηγύρια, γιορτές, δημόσιες εκδηλώσεις, χορούς, γυμναστικές επιδείξεις – ακόμα και τις ερασιτεχνικές θεατρικές παραστάσεις στον Κυθηραϊκό Σύνδεσμο. Ο σκοπός είναι εμπορικός, καθώς συχνά οι συμμετέχοντες αγοράζουν ή παραγγέλνουν αντίγραφα των φωτογραφιών, το εύρος όμως της κάλυψης είναι πολύτιμο. Το επόμενο βήμα ήταν η απόκτηση από τον Μανώλη Φατσέα μιας ποιό σύγχρονης φωτογραφικής μηχανής μεσαίου φόρμα που χρησιμοποιούσε πλαστικό φιλμ σε μπομπίνα (roll film), γνω-

στό ως «120». Σε κάθε φιλμ μπορούσαν να εκτεθούν 12 με 13 τετράγωνα αρνητικά (καρέ) διαστάσεων 56Χ56 χιλιοστά, κατεβάζοντας πολύ σημαντικά το κόστος ανά λήψη. Αριθμητικά, οι περισσότερες λήψεις που έκανε ο Φατσέας ως επαγγελματίας φωτογράφος έγιναν με τη μηχανή αυτή, και η συντριπτική πλειοψηφία των εκτυπώσεων ήσαν τυπώματα επαφής, δηλαδή όχι μεγαλύτερες από το περίπου 6Χ6 μέγεθος των αρνητικών, πάνω σε γυαλιστερό χαρτί 9Χ6 εκ. με οδοντωτά ξακρισμένες πλευρές. Στο κάτω μέρος του χαρτιού προσέθετε, χρησιμοποιώντας μια μικρή πρέσα χειρός, την ανάγλυφη ένδειξη Φωτό.Φατσέας / Κύθηρα. Τέτοιες φωτογραφίες υπάρχουν ακόμα άφθονες, ξεχασμένες ίσως σε κάποιο συρτάρι, στα σπίτια των περισσότερων Κυθηρίων. Η έρευνα στο αρχείο του, που ουσιαστικά μόλις άρχισε και που θα πρέπει να συνεχισθεί πολύ πέρα από την παρούσα έκδοση, έφερε στο φως τρία κουτιά με τις ενδείξεις «Χώρας», «Λειβαδίου» και «Καρβουνάδων - Αγ.Ηλία - Σταθιάνικα». Το κάθε ένα από αυτά περιέχει πολλά μέτρα αρνητικού φιλμ 120, άλλοτε κομμένα σε καρέ και άλλοτε ολόκληρα. Η μεγάλη πλειοψηφία των φωτογραφιών είναι πορτραίτα τραβηγμένα με σχεδόν επιστημονική ομοιομορφία: ανδρικά και γυναικεία μπούστα που κοιτάζουν απ’ ευθείας μέσα στον φακό, σαν μαρμάρινες προτομές, μπροστά σε λευκό ή ουδέτερο φόντο, συχνά αυτοσχέδιο. Πρόκειται, είναι προφανές, για φωτογραφίες που προορίζονταν κυρίως για χρηστικούς σκοπούς, δηλαδή σε ταυτότητες, διαβατήρια και διπλώματα κάθε είδους. Εντούτοις, ξαφνιάζουν η εκφραστικότητα και ζωτικότητα των πορτραίτων αυτών, που παρασάγγας απέχουν από την ανωνυμία της κλασσικής φωτογραφίας ταυτότητας, όπως εξάλλου φαίνεται αμέσως από το ελάχιστο δείγμα που συμπεριλαμβάνει το ανά χείρας λεύκωμα. Παράλληλα, ο αριθμός των λήψεων μοιάζει να υπαινίσσεται πως τα τρία αυτά κουτιά ίσως περιέχουν την εικόνα σημαντικού ποσοστού του ενήλικου πληθυσμού των Κυθήρων της δεκαετία 1950 – μοναδικό υλικό για μια εμπεριστατωμένη ανθρωπογεωγραφία! Η φωτογραφία δεν έπαψε ποτέ να αποτελεί ένα μεγάλο μέρος της ζωής και του έργου του Μανώλη Φατσέα. Χάρις στο ενδια-

Μέρος του αρχείου

φέρον και την καλή θέλησή του σώθηκε το 2001, κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή, το αρχείο του πατέρα του από την Πολιτιστική Εταιρεία Κυθήρων, διάσωση που επισφραγίσθηκε επίσημα από την παραχώρηση προς το ΚΙΠΑ του αρχείου από τους συγκληρονόμους, Μανώλη και Χαράλαμπο Φατσέα. Η συμμετοχή του στην έρευνα του αρχείου αυτού, που οδήγησε στην έκθεση «Παναγιώτης Φατσέας: Πρόσωπα των Κυθήρων, 1920-1938» στο Μουσείο Μπενάκη εφτά χρόνια αργότερα, υπήρξε αποφασιστική. Ως αυτονόητο επόμενο βήμα, εδώ και αρκετά χρόνια η Πολιτιστική Εταιρεία μελετούσε τη διοργάνωση μιας έκθεσης αφιερωμένης στον διάδοχο του σκαπανέα φωτογράφου. Η χαρά για το ενδιαφέρον και την αυθόρμητη συμμετοχή του Δήμου Κυθήρων στο εγχείρημα αυτό μετριάσθηκε σημαντικά από τον θάνατο του Μανώλη Φατσέα ανήμερα των Χριστουγέννων, λίγους μήνες πριν τα εγκαίνια της έκθεσης. Λεύκωμα και έκθεση

ας αποτελέσουν μια πρώτη αναγνώριση της σημασίας του έργου του τόσο, για τους σημερινούς και αυριανούς Κυθήριους όσο και για την ευρύτερη ιστορία της ελληνικής φωτογραφίας.

1. Συνέντευξη με τον Μανώλη Φατσέα βιντεοσκοπημένη από τη Μαρία Σχινά στις 20/12/2007. Η συνέντευξη, σε τρεις συνέχειες, είναι αναρτημένη στο διαδίκτυο στις διευθύνσεις: https://www.youtube.com/watch?v=Th8WStKhgoo, https://www.youtube.com/watch?v=ETiaUmnnoSw, και https://www. youtube.com/watch?v=n4Th-cN4ws0. 2. Κατά τον Μανώλη Φατσέα, η ρετούς ήταν απαραίτητη την εποχή εκείνη: «Εδώ που τα λέμε, τα περισσότερα πρόσωπα ήσαν όπως είναι και το δικό μου τώρα, σαν αροκάνιστο ξύλο. Πώς να το κάνουμε; Είχε ρυτίδες, είχε το ένα, το άλλο, και τα βουλώναμε εκεί πέρα με το μολυβάκι» (στο Παναγιώτης Φατσέας: Πρόσωπα των Κυθήρων, 1920-1938, Αθήνα 2008). 3. Μαργαρίτα Πουρνάρα, «Ο αυτοδίδακτος Π. Φατσέας», εφημερίδα Καθημερινή, 13. 4. Διαστάσεων 10Χ15 εκ. και σπανιότερα 180Χ130 εκ. Φεβρουαρίου 2008.

ΖΩΗ