Anna Merci

Żyzny grunt Marghery

Anna Merci

Z centrum Wenecji można dostrzec poprzetykany kominami przemysłowy krajobraz Marghery – pobliskiego miasta i portu (Venezia Porto Marghera). Wybudowanie portu ponad sto lat temu na dawnych terenach uprawnych otaczających wenecką lagunę doprowadziło do katastrofy ekologicznej. Marghera została wpisana na listę Miejsc o Znaczeniu Ogólnokrajowym (Siti di Interesse Nazionale – SIN) – państwo włoskie umieszcza na niej rozległe obszary, których skażenie uznaje się za niebezpieczne dla środowiska i zdrowia publicznego.

W Margherze żyje trzydzieści tysięcy mieszkańców. Na początku XX wieku Pietro Emilio Emmer zaprojektował w pobliżu portu dzielnicę mieszkalną wzorowaną na koncepcji miastaogrodu. W ciągu dekad tkanka miejska dzielnicy była jednak stopniowo zagarniana przez kolejne © G124 CLAUDIO MORELLI hale fabryczne i powstającą infrastrukturę drogową. Czy obrzeża Wenecji są zatem skazane na to, by na zawsze pozostać „brzydkie”?

Przez ponad rok pracowaliśmy na tym terenie, obserwując zmiany pór roku i bogactwo przestrzeni miejskich, na które w dużej mierze składają się także tereny zielone. Wartość Marghery budują również jej mieszkańcy. To na tych bogactwach mieliśmy się skupić, zgodnie z wytycznymi architekta i senatora Renzo Piana, inicjatora rewitalizacji włoskich peryferii1. Cennymi zasobami Marghery są z jednej strony liczne lokalne organizacje społeczne, z drugiej – niewykorzystane dziedzictwo przestrzenne, które należało poddać rewitalizacji. Spotkania z mieszkańcami uświadomiły nam, że proces oddolnego procesu reaktywacji opuszczonych dóbr wspólnych już się rozpoczął. Naturalne było więc podążenie drogą partycypacji opartej na trzech ściśle z sobą związanych strategiach:

1 Więcej informacji: www.renzopianog124.com, https://www.renzopianog124.com/progetti/ marghera/. G124 to numer pokoju wPalazzo Giustiniani, siedzibie włoskiego senatu, oddanego do użytku architektowi idożywotniemu senatorowi Republiki Włoskiej Renzowi Piano. Tuż po nominacji Piano rozpoczął nowy, realizowany wskali całego kraju projekt dotyczący peryferii. Inicjatywę G124 tworzy grupa robocza składająca się zmłodych architektów (wszyscy mają poniżej trzydziestu pięciu lat, aich wynagrodzenie pokrywane jest zpensji senatora), którzy we współpracy zinterdyscyplinarną grupą ekspertów (socjologów, antropologów, ekonomistów, krytyków, urbanistów) prowadzą badania na temat jednego obszaru peryferyjnego rocznie. 1.

2.

3.

społecznej – polegającej na stworzeniu sieci ORMA (Officina Riuso Marghera – Pracownia Odzyskiwania Nieużytków Marghera); kulturowej – opartej na projekcie rewitalizacji budynku byłego Instytutu Technicznego Edison-Volta, opuszczonego od 2007 roku; środowiskowej – polegającej na realizacji Ogrodu Leczenia Roślinnego Fitoremedium w opuszczonej przestrzeni publicznej.

Powyższe trzy inicjatywy, realizowane we współpracy z organizacją LABSUS (Laboratorio per la Sussidiarietà – Pracownia Pomocowa, www.labsus.org), służyły promocji propozycji przyjęcia przez gminę miasta Wenecja Regulaminu na rzecz administracji dóbr wspólnych.

Założenie ORMA – będącej nowym modelem działalności obywatelskiej, polegającej na współpracy różnych lokalnych stowarzyszeń – pozwoliło zrozumieć potrzeby, a także realny potencjał terytorium i natychmiast rozpocząć wspieranie programów pilotażowych. Następnym krokiem było partycypacyjne zmapowanie opuszczonych i nieużywanych przestrzeni Marghery, niezbędne do zarysowania strategicznego planu głównego. Przybrał on kształt trzykilometrowego ekologicznego szlaku przebiegającego z północy na południe w zachodniej części miasta. Szlak – łączący przestrzenie nieużytków – stanowi przeciwwagę dla drogi szybkiego ruchu odcinającej część przemysłową miasta od jego dzielnicy mieszkalnej.

Kolejnym ważnym projektem była koncepcja przekształcenia byłej siedziby Instytutu Edison-Volta – prawdziwej perły architektury – we

Jedno z nielicznych drzew w przemysłowym krajobrazie portu Marghera

← Widok z lotu ptaka na port Marghera pod Wenecją

85

86

© G124 współpracy ze stowarzyszeniami, które od lat włączały się w działania związane z opracowaniem planu jej rewitalizacji i odzyskania dla użytku publicznego. Przebudowany instytut ma przede wszystkim służyć mieszkańcom. Docelowo ma tu powstać nowy ośrodek kulturalno-sportowy. W budynku przewidziano sale lekcyjne, w których uczniowie dostaną wsparcie edukacyjne, a imigranci będą uczeni włoskiego, a także audytorium przeznaczone na występy lokalnego zespołu muzycznego. Nowa funkcja ma powiązać budynek z resztą miasta. Po wyburzeniu ogradzającego ośrodek muru i stworzeniu nowego placu stanie się on wielofunkcyjną przestrzenią publiczną służącą młodzieży z problemami i innym mieszkańcom południowo-zachodniego obszaru dotychczas marginalizowanej dzielnicy.

Reaktywacja dóbr wspólnych, wśród nich także wielu nieużytków, siłą rzeczy przywołała temat skażenia środowiska, przede wszystkim wpływu Porto Marghera na zanieczyszczenie gruntów publicznych i prywatnych. Skażeniu uległy nawet grunty rolne poza pasem Romei – krajowej drogi szybkiego ruchu – położone na zachód od miasta, gdzie przez lata zakopywano wszelkiego rodzaju toksyczne odpady. W tym miejscu pojawił się problem świadomości społecznej: jak myślimy o przyszłości naszych miast, rozwiązaniu problemów korzystania z zanieczyszczonych gruntów, zmiany klimatu i innych kryzysów ekologicznych? W zglobalizowanym świecie fundamentalne znaczenie ma zrozumienie aspektów kulturowych tych problemów. Takie podejście powinno łączyć perspektywy mieszkańców,

polityków i ekspertów z różnych dziedzin. Bazując na nich, rozpoczęto – we współpracy z naukowcami z uniwersytetu w Udine (Università degli studi di Udine) – badania nad technologiami rekultywacji gruntów poprzez zastosowanie specjalnych odmian roślin, czyli metodą fitoremedium (leczenia z użyciem roślin). Demonstracją partycypacyjnego zarządzania terenem na południowym obszarze Marghery jest pilotażowy program nazwany „Ogród Fitoremedium”, który w założeniu ma przywrócić leżącą odłogiem działkę w obrębie miasta-ogrodu do użytku publicznego. Projekt leczniczego ogrodu to wyrazista odpowiedź na politykę władz miejskich, które obcięły fundusze przeznaczone na uprawę zieleni publicznej i zlikwidowały ławki w przestrzeniach wspólnych, dowodząc w ten sposób całkowitego braku jakiejkolwiek długofalowej wizji. Przywrócenie objętej projektem przestrzeni mieszkańcom miasta zostało wsparte dodatkowymi działaniami edukacyjnymi. Szkoły w Margherze zaangażowano w opracowanie ścieżek dydaktycznych. W ramach przygotowanego Planu Oferty Edukacyjnej uchwalono projekt związany z edukacją środowiskową na temat zrównoważonych technologii rekultywacji i fitoremedium.

Największą przeszkodą na drodze do reaktywacji wspólnych dóbr był brak prawnych narzędzi, za pomocą których mieszkańcy mogliby legalnie zaopiekować się opuszczonymi przestrzeniami miasta. Dlatego, równolegle z wypracowywaniem projektów, odbyło się wiele dyskusji panelowych z przedstawicielami administracji przekonujących do przyjęcia Regulaminu na rzecz partycypacyjnego zarządzania dobrami wspólnymi przez gminę miasta Wenecja. W czerwcu 2019 roku, po dwóch i pół roku debat, regulamin wreszcie przyjęto. Oznacza to wielki sukces polityczny w kontekście lokalnego wdrażania dobrych praktyk.

Projekt miejskiej regeneracji Marghery nie mógł nie wychodzić od krajobrazu, gdyż zieleń na tym obszarze stanowi część historyczno-kulturowej tożsamości miejsca w tej samej mierze co przemysłowa zabudowa i kominy portowe. Miasto-ogród Pietra Emmera będzie zatem mogło rozpocząć nowe życie dzięki zaangażowaniu mieszkańców, którzy o nie dbają, a zieleń przestanie być jedynie zapisem w zbiorowej pamięci stanie się częścią strategii na przyszłość.

← Wizja projektowa wyodrębniająca trzykilometrowy zielony szlak łączący przestrzenie nieużytków na obszarze jednej z dzielnic Marghery

Nazwa projektu: Marghera terreno fertile. Dalle buone pratiche collaborative a politiche condivise su ambiente, socialità e lavoro (Żyzny grunt Marghery. Od dobrych praktyk współpracy do polityki partycypacyjnej w odniesieniu do środowiska, społeczeństwa i pracy)

Autorzy: Gruppo G124 Renzo Piano 2016: Anna Merci, Laura Mazzei, Nicola Di Croce Tutor: Raul Pantaleo

Tłumaczenie z włoskiego: Emiliano Ranocchi

„Ogród Fitoremedium”– dawne nieużytki zamienione na przestrzeń dostępną dla mieszkańców Marghery. Ogród obejmuje obszar jednego kilometra kwadratowego – zasadzone w nim rośliny są szczególnie pomocne w neutralizacji zanieczyszczeń powietrza, powodowanych obecnością pyłów PM10

© G124 CLAUDIO MORELLI