Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος: Απογραφή μιας Αθηναϊκής Αστικότητας by Michail Vlasopoulos

η αρχιτεκτονική του συνονθυλεύματος ΑΠΟΓΡΑΦΉ ΜΙΑΣ ΑΘΗΝΑΪΚΉΣ ΑΣΤΙΚΌΤΗΤΑΣ

διάλεξη ΕΜΠ Μάρτης 2008 Σύμβουλοι Καθηγητές:

Μαρία Μαυρίδου Παναγιώτης Τουρνικιώτης Μιχαήλ Βλασόπουλος

Ευχαριστώ τους καθηγητές μου

Μαρία Μαυρίδου και Παναγιώτη Τουρνικιώτη

LeCorbusier, οπτικό ποίημα με κομμάτια zip-a-tone, από Modulor 2 {μεταφρ. Peter de Francia & Anna Bostock} Birkhäuser 2000, σελ. 151 0.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

0. ΠΟΛΗ: ΟΔΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΕΩΣ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ

.....................................................................11

Ο ΧΕΙΡΙΣΤΗΣ

.....................................................................12

ΠΡΩΤΟΓΟΝΟ ΜΑΤΙ

.....................................................................12

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ

.....................................................................16

PASTICCIO

.....................................................................17

ΠΟΝΟΚΕΦΑΛΟΣ

.....................................................................20

1. Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ ΕΡΩΤΗΣΗ

.....................................................................23

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

.....................................................................23

ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΤΟΥ «ΔΥΣΚΟΛΟΥ ΟΛΟΥ»

.....................................................................24

ΤΟ ΚΕΛΥΦΟΣ

.....................................................................24

Ο ΠΥΡΓΟΣ

.....................................................................28

ΕΚ-ΚΕΝΤΡΟ

.....................................................................32

ΑΝΕΦΙΚΤΟ

.....................................................................32

ZIP-A-TONE

.....................................................................34

ΣΥΡΡΙΚΝΩΣΗ

.....................................................................37

2. ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟΠΟ ΣΤΗΝ ΟΡΓΗ

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

.....................................................................42

ΧΑΡΤΗΣ ΣΚΕΨΕΩΝ

.....................................................................42

ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΠΟΛΗ

.....................................................................42

ΦΑΝΤΑΣΙΑ

.....................................................................43

ΩΣ ΕΧΕΙΝ

.....................................................................44

ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ

.....................................................................46

ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟΠΟ ΣΤΗΝ ΟΡΓΗ

.....................................................................49

3. Η ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΜΕ ΤΟ ΜΕΣΟ ΧΩΡΟ ΔΕΙΓΜΑ

.....................................................................53

ΠΟΡΤΡΑΙΤΟ

.....................................................................54

ΑΙΩΡΗΣΗ

.....................................................................56

Ο ΤΥΠΟΣ

.....................................................................58

ΑΠΟ ΤΑ ΞΕΝΑ

.....................................................................58

ΝΕΦΟΣ

.....................................................................61

Η ΜΟΙΡΑΣΙΑ ΤΟΥ ΤΟΙΧΟΥ

.....................................................................62

4. ΣΥΝ / ΚΡΟΤΗΜΑ ΕΚΡΗΞΗ

.....................................................................69

ΚΑΝΙΒΑΛΙΣΜΟΣ

.....................................................................70

ΘΟΛΟ ΘΕΑΜΑ

.....................................................................74

ΛΑΘΡΑΙΟ ΚΥΝΗΓΙ

.....................................................................76

ΠΑΝΔΑΙΜΟΝΙΟ

.....................................................................77

ΤΟ «10»

.....................................................................80

ΤΑΞΗ ΚΑΙ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ

.....................................................................82

ΦΡΑΝΚΕΝΣΤΑΪΝ

.....................................................................84

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

.....................................................................41

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΕΙΚΟΝΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

5. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΕΔΑΦΟΣ

.....................................................................87

ΑΜΦΙΛΕΓΟΜΕΝΟ

.....................................................................90

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΟΝΕΙΡΟ

.....................................................................93

Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ

.....................................................................94

ΠΟΛΗ/ΚΑΤΟΙΚΙΑ

.....................................................................95

ΤΟ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑ

.....................................................................98

ΤΡΟΠΗ ΣΕ ΦΥΓΗ

...................................................................100

ΕΛΑΧΙΣΤΟ

...................................................................102

ΕΝΔΟΡΡΗΞΗ

...................................................................104

ΤΟ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟ ΥΒΡΙΔΙΟ

...................................................................105

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑ

...................................................................106

Η ΑΓΩΝΙΩΔΗΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ

...................................................................106

ΔΙΑΣΤΟΛΗ

...................................................................107

ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ

...................................................................108

6. ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΕΝΟΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ ΑΠΑΝΤΑΧΟΥ ΑΠΩΝ

...................................................................113

ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

...................................................................114

ΤΟ ΕΞΕΖΗΤΗΜΕΝΟ ΚΟΥΦΑΡΙ

...................................................................116

Η ΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ

...................................................................118

ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΜΗ ΙΔΑΝΙΚΗ ΠΟΛΗ.

...................................................................118

ΑΥΤΟΚΡΙΤΙΚΗ

...................................................................119

ΑΓΧΟΣ

...................................................................119

(Το πολεοδομικό παραμύθι της Αστικής Κιβωτού

..................................................................120)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

...................................................................121

7 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

(πάνω) «Χάρτες ιδεών» που προέκυψαν κατά την συγκρότηση της διάλεξης. 2007

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

9 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πτήση πάνω από την Αθήνα. Στιγμιότυπο από το βίντεο Τάκης Ζενέτος ο Μηχανικός της Μεταφοράς (πηγή: Κοτιώνης Ζ. (2004) H Tρέλα του Tόπου, Αρχιτεκτονική στο Ελληνικό Τοπίο, εκδόσεις ΕΚΚΡΕΜΕΣ, Αθήνα)

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ. ΠΟΛΗ: ΟΔΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΕΩΣ

11 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος ΠΟΛΗ : ΟΔΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΕΩΣ

ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ. Ο όρος αστικότητα προκύπτει από έναν τρόπο ζωής. Είναι ένας κώδικας για ένα σύνολο ανθρώπων, πάνω σε ένα συγκεκριμένο τόπο, μια συγκεκριμένη στιγμή1. Ο Lewis Mumford διατυπώνει χαρακτηριστικά: «(...) (Η πόλη) μαζί με το λεξιλόγιο είναι ίσως το μεγαλύτερο έργο τέχνης του ανθρώπου»2. Η αστικότητα είναι μια γλώσσα πνευματική και σωματική. Ως γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που δεν αναλύονται περισσότερο από την ετυμολογική τους ρίζα, αλλά που επιδέχονται νέες αναγνώσεις, ώστε να ανανεώνουν και να πληθαίνουν τα σημεία ενός διασταλτού κόσμου. Μια σειρά συναινέσεων που αποτελούν πρώτη ύλη για την σύνθεση -μια αποθήκη ερμηνειών. Αυτή η γλώσσα επικοινωνίας αναπτύσσεται μεταξύ του αστικού μας σώματος και της υποδομής της πόλης. Πρόκειται για μια χρονοβόρα συνομιλία κατοίκου και εξοπλισμού. Το ασανσέρ, η κλειδαριά, το αυτοκίνητο, το λεωφορείο, η πλατεία, το σουπερμάρκετ, 1. «Η σχηματική διαμόρφωση μιας πόλης είναι ένα σύστημα, όπου τα τοπογραφικά η αγορά, η τηλεόραση, το εμπορικό κέντρο, και τα κτηματολογικά ζητήματα, οι κανονισμοί, η ταξική πάλη, η ιδέα της το ραδιόφωνο, το οπλισμένο σκυρόδεμα αρχιτεκτονικής οδηγούν σιγά σιγά σε απαντώνται μέσα σε ένα σύμπλεγμα από μια συγκεκριμένη κατασκευή...» Rossi αρχέτυπα, εφευρέσεις και λειτουργίες Aldo (1966) Η Αρχιτεκτονική της Πόλης {μεταφρ. Πετρίδου Β.} , University που εξοπλίζουν την αστική ζωή. Το σώμα Studio Press, Θεσσαλονίκη 1991 δηλαδή συναναστρέφεται με την υποδομή, -συντονίζει τις κινήσεις και το βλέμμα του2. «(...) Η σκέψη παίρνει μορφή μέσα από την πόλη και από την πλευρά τους οι για να οργανωθεί σε μια χορογραφημένη μορφές της πόλης επιδρούν στην σκέψη. εκδοχή της καθημερινής ζωής3. Πρόκειται (...) Η πόλη είναι ταυτόχρονα ένα υλικό 4 εργαλείο της συλλογικής ζωής και ένα για ένα συλλογικό εγχειρίδιο χρήσεως σύμβολο εκείνου του συνόλου των σκοπών που είτε προκύπτει είτε συντάσσεται από και των συναινέσεων που γεννιούνται μέσα από τις ευνοϊκές συνθήκες.(...)» κοινού, είναι δηλαδή πηγαίο ή συνθετικό. Με Mumford L. (1938) The Culture of Cites, αυτόν τον τρόπο το αστικό δίκαιο, το αστικό Hartcourt Brace, New York σελ. 104-106 ορθό και το αστικό όμορφο αφορούν στις (στην ιταλική έκδοση) ενδείξεις του οδηγού, ενώ το παράνομο, το 3. Στo «ΖΩΗ: Οδηγίες Χρήσεως» του G. αθέμιτο και το παράλογο στις αντενδείξεις. Perec πρωταγωνιστεί μια αστικότητα που γεννιέται μεταξύ των κατοίκων, Αποσκοπεί στην προσωπική ασφάλεια, την της πολυκατοικίας και των προσωπικών οικονομία και την αποτελεσματικότητα. αντικειμένων. Perec George (1978) Ζωή: Αυτός ο οδηγός χρήσης όμως είναι κτήμα Οδηγίες χρήσεως {μεταφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης}, Εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα του ατόμου και της τοπο-χρονικής συγκυρίας 1991 που τον προκαλεί. Αλλάζει από γειτονιά σε γειτονιά, από μέρα σε μέρα. Η εκάστοτε 4. (αριστερά) Αναλυτικό διάγραμμα στολής αστροναύτη. (πηγή: Scrivener εφαρμογή του δηλαδή γίνεται τρόπος Software welcome screen) ερμηνείας και ανασύνταξης του «κειμένου».

ΠΟΛΗ : ΟΔΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΕΩΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Η αστικότητα λοιπόν είναι ένα είδος «συλλογικής πληροφορίας» που λειτουργεί ως σχόλιο πάνω στην ύλη, την κατασκευή, την μορφή. Πρόκειται για ένα θεωρητικό οικοδόμημα που εμφανίζεται ως εγγραφή της χρήσης του χώρου. Με αυτόν τον τρόπο η πρωτοπορία -ιδεολογική και υλική- που καρπούται η πόλη εγγράφεται σε έναν τρόπο ζωής. Ο ΧΕΙΡΙΣΤΗΣ. Η σκευή της πόλης λοιπόν, προκαλεί το σχόλιο και την σκέψη. Ένας τρόπος ιδιοποίησης του οδηγού χρήσεως είναι η συνεχόμενη σκέψη πάνω στο δεδομένο, -σε αυτό που δίνεται προς χρήση- και το δικαίωμα στον αφορισμό. Μια τέτοια αναστολή της προσαρμοστικότητας μας προσφέρεται για την παρατήρηση του φαινομένου. Σε αυτό το πεδίο η κοινή συναίνεση θα έκανε ζημιά στην λειτουργία της σκέψης, ακόμα και στην ίδια την χρήση του αντικειμένου. ‘Ενα μουσικό όργανο αποτελείται από μια δεδομένη σειρά μηχανισμών και φυσικών φαινομένων, αλλά για να «δουλέψει» χρειάζεται μια σωματική εξοικείωση. Είναι μια διαδικασία που προσφέρεται για να καταλάβουμε και να καταναλώσουμε ένα χώρο. Η σύνταξη του οδηγού χρήσης μας καθιστά χειριστές της κατασκευής6. Μπορούμε να πούμε πως η ανανεωτική δράση της αστικότητας έγκειται στον συνεχόμενο επαναπροσδιορισμό της αστικής μορφής που αφορά. Η κύλιση της ημέρας, η έξοδος του Σαββατοκύριακου, το επεισόδιο, η μνήμη, η κύλιση του χρόνου παράγουν πολλές και διαφορετικές «Αθήνες». ΠΡΩΤΟΓΟΝΟ ΜΑΤΙ7. Το «ένα βήμα πίσω» από την δεδομένη αντίληψη και η παρατήρηση του «τι υπάρχει εκεί έξω» αποκαλύπτει κρυμμένες αρετές και «μυστηριώδεις» δομές της πόλης. Μιλάω δηλαδή για μια «πρωτογονοποίηση» της οπτικής, την εφαρμογή ενός «πρωτόγονου ματιού» που κοιτά έκθαμβο αυτό που έχει δημιουργήσει και συνηθίσει το υπόλοιπο σώμα. Η εφαρμογή ενός πρωτόγονου ματιού χρησιμεύει σε αυτήν την παρατήρηση, μπροστά στην αμηχανία ενός νέου υλικού, ενός κενού ή μιας έντονης κοινωνικής αναδιάταξης. Πρόκειται για μια διαδικασία επαναπρογραμματισμού. Αυτός ο «οπτικός δίσκος» διατρέχει τον κίνδυνο να αμελήσει τον «οδηγό χρήσης», αναζητώντας την ειλικρίνεια της δικής της οπτικής. Το να ερμηνεύσεις έναν κυκλοφοριακό φανό με πρωτόγονο μάτι μπορεί να οδηγήσει μέχρι και στον θάνατο8. Εκεί, η αστικότητα λειτουργεί ως οδηγός καθημερινής επιβίωσης. Το ερώτημα λοιπόν που τίθεται είναι: να προτιμηθεί η ειλικρίνεια του μέσου (μάτι) ή το περιεχόμενο του οδηγού (εντολή)9, 10;

13 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος ΠΟΛΗ : ΟΔΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΕΩΣ

Χειριστής μέσα σε μονοθέσιο υποβρύχιο τύπου «χελώνα» από τον εφευρέτη Patriot David Bushnell. Κοννέκτικατ 1775 6.

(πάνω δεξιά) Τομή και προβολή οπτικού δίσκου ανθρώπινου ματιού. Εκεί συμβαίνει η εγγραφή του γεγονότος λίγο πριν σταλεί ως μύνημα στο κέντρο του εγκεφάλου εν αναμονή του «σχολίου». 7.

«Δέν μιλάω για βίαιη ανατροπή,, αλλά για καινούρια θέαση, επειδή εκείνος που ανατρέπει βίαια τον εαυτό του είναι εκείνος που επιστρέφει πιο τρομαγμένος σ’ αυτόν» Τζιρτζιλάκης Γ. Παρ’ όλα αυτά, Πρόλογος στο Κοτιώνης Ζ. (2004) Η Τρέλα του Τόπου, Αρχιτεκτονική στο Ελληνικό Τοπίο εκδόσεις ΕΚΚΡΕΜΕΣ 8.

ΠΟΛΗ : ΟΔΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΕΩΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

9. (κάτω κέντρο) Ο μονόλιθος της 2001: Οδύσσειας του Διαστήματος

ως δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ του προϊστορικού και του σύγχρονου. Γλυπτό-Μπιμπελό από Stanley Kubrick’ s 2001: A Space Odyssey (1968) «[…] Όσο περιπλεγμένη και να είναι η ιστορική κριτική στα αντικείμενα και στα φαινόμενα που αναλύει, πρέπει να γνωρίζει πώς να ισορροπεί στην κόψη του ξυραφιού, μεταξύ απόστασης και συμμετοχής. Εδώ βρίσκεται άλλωστε η «γόνιμη αβεβαιότητα» της ανάλυσης, η προσωρινότητα της, η ανάγκη της να επιστρέφει πάντα και εκ νέου στο υλικό που εξετάζεται και ταυτόχρονα στον εαυτό της […] Οι βεβαιότητες που παρουσιάζει η ιστορία διαβάζονται ως εκφράσεις μεταθέσεων: αυτές δεν είναι παρά προμαχώνες και φραγμοί που κρύβουν την πραγματικότητα της ιστορικής γραφής. Αυτή η τελευταία ενσωματώνει την αβεβαιότητα: Μια «αληθινή ιστορία» δεν είναι εκείνη που καλύπτεται με αναντίρρητες «φιλολογικές αποδείξεις», αλλά εκείνη που αναγνωρίζει την αυθαιρεσία της, που αναγνωρίζεται ως «ανασφαλές οικοδόμημα» […] Πρόκειται για μια ιστορία ως γενεαλογία που εναντιώνεται στην ιστορία ως παιδική επιθυμία «ανακάλυψης του δολοφόνου» (της ιστορίας των καταγωγών, των επιδράσεων και του δεδομένου τέλους)» Tafuri M. (1977) Il progetto storico, Casabella 429 σ. 17 (δεξιά) Το σχήμα του κύκλου σε μια διαχρονική και συνεχή εξερεύνηση. Και τα δύο είναι εκφράσεις του avant-garde: «Σχήματα» που αναπαριστούν πραγματικότητες που δεν συμπεριλαμβάνει ο «οδηγός χρήσης» της εποχής. Το ερώτημα που τίθεται εδώ είναι αν αρκούμαστε σε μια απαραίτητη αναπαράσταση της πραγματικότητας, ή αναζητούμε ταυτόχρονα την διαχείρισή της, -έστω και με μια σειρά «μη αναπαραστατικών σκαριφημάτων». G. Galilei 16-17ος αιώνας/ K. Malevich 1917 10.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος ΠΟΛΗ : ΟΔΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΕΩΣ

ΠΟΛΗ : ΟΔΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΕΩΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ. Αν και «οργανική», η πόλη στερείται την αυτοσυνείδηση της. Είναι στο κάτω κάτω ένα «τεχνητό όν». Η «ύπαρξη» της είναι κτήμα του λόγου των κατοίκων της. Με λίγα λόγια τα όρια, η έκταση, ο τόπος της ελληνικής πόλης είναι μέρος της δικής μας ερμηνείας. Η ερμηνεία αυτή μπορεί να αποτελείται από διατυπωμένες απόψεις ή μπορεί να προκύπτει αυθόρμητα από την κυκλοφορία και δράση του κορμιού στον αστικό χώρο. Και όσο και αν ο χάρτης της πόλης είναι ομόφωνος και δεδομένος, -με κέντρα, συμπυκνώσεις, χρήσεις γής και το υπόμνημά του- στην ουσία δεν προλαβαίνουμε στην μέση διάρκεια της ζωής μας να γνωρίσουμε πάνω από έναν, τον δικό μας: Αυτόν που ορίζεται με κέντρο την κατοικία μας, την διαδρομή και ροή της καθημερινότητας μας, τα σκοτεινά σημεία ενός ενδεχόμενου χασίματος, των τόπων της μνήμης, των περιοχών που απαγορεύεται να πας ή των περιοχών που πρέπει να πας. Ο χάρτης λοιπόν ως πληροφορία ανήκει σε όλους, αλλά η πόλη που απεικονίζει όχι. Η πόλη σίγουρα δεν είναι κοινός τόπος. Η αποδόμηση του χάρτη δεν πηγάζει απαραίτητα από μια σύγχρονη μετα-πόλη και της συνιστώσες λειτουργίας της. Είναι άλλη μια εφαρμογή του «πρωτόγονου ματιού». Μάλιστα, η αστικότητα ως μια σειρά οδηγιών υπόκειται σε έναν καταμερισμό ανάλογα με τη θέση, το επάγγελμα, την κοσμοθεωρία του καθενός. Συνεπώς, δεν είναι ένα συνεκτικό μόρφωμα. Η αθηναϊκή αστικότητα αφορά διαφορετικά και συγκρουόμενα συμφέροντα11. Αναζητώντας την πόλη στα χνάρια του μεσαίωνα, υπήρξε ο χώρος για το κυνήγι της εργασίας και το εργαστήρι για την παραγωγή νέων. Η Αθήνα ενός καλλιτέχνη, ενός επισκέπτη, ενός πολεοδόμου, ενός πολιτικού, ενός εύπορου ή άπορου δεν συγκλίνει σε μια δομή. Είναι διαφορετικές εκδοχές που αναζητούν από τον αθηναϊκό χώρο προσοχή και συμμετοχή. Η αστικότητα είναι ένα είδος πνευματικής ιδιοκτησίας. 11. O Herbert Muschamp, κριτικός των

N.Y. Times λέει χαρακτηριστικά «Μια πόλη ποτέ δεν είναι πιο ανθρώπινη από όταν μέσα από την ειδικότητα –τη δικιά μας ή κάποιου άλλου- αποκτούμε πρόσβαση στον ενθουσιασμό, την ελαφρότητα, την απόλαυση.» Herbert Muschamp Balancing Reason and Emotion in Twin Towers Void, The New York Times. Published: February 6, 2003 (στην φωτογραφία) Οι αρχιτέκτονες του Μανχάτταν στο σόου «Η Κορυφογραμμή της Νέας Υόρκης. Η έρευνα καμουφλαρισμένη ως συνεστίαση χορού.

Το «pasticcio» στην όπερα ήταν μια νομιμοποιημένη τεχνική σύνθεσης. Η αναφορά σε ξένο αγαπημένο δημιουργό αναγνωριζόταν από κοινό και κριτικούς. Δεν λείπανε βέβαια περιπτώσεις όπως αυτή του Angelo Mingotti στην Δρέσδη το 1746 όπου το pasticcio του ξεγέλασε τους κριτικούς. 13.

13 Στο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας

του Jack Vance The Languages of Pao ένα πείραμα «κοινωνικής μηχανικής» βασίζεται στην δημιουργία τριών τεχνητών γλωσσών, που κάθε μια χρησιμοποιείται από μια ειδικά ανατραμμένη κοινωνική κάστα. Το πείραμα οδηγείται σε μια αναπάντεχη κατεύθυνση όταν οι νέοι άνθρωποι δημιουργούν μια τέταρτη γλώσσα που ονομάζεται Pastiche, φτιαγμένη από λέξεις και γραμματικούς κανόνες παρμένους και από τις τρείς σχεδιασμένες Eco U. (1983) Reflections on the «Name of the Rose» {μεταφρ. William Weaver} Secker & Warburg, Λονδίνο 14.

ΠΟΛΗ : ΟΔΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΕΩΣ

12. (πάνω) Cook P. (2003) The City, Seen as a Garden of Ideas (Paperback) Penguin USA

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

PASTICCIO. Η αστικότητα ανταποκρίνεται σε μια «μη ομιλούσα γλώσσα» που μέσα στον χώρο της πόλης αναδιπλώνεται και αναπροσαρμόζεται συνεχώς. Τα γεγονότα που συνδέονται με την χρήση της πόλης συγκεντρώνονται σε ένα είδος αυθόρμητης τοπικής ιστορίας. Και αυτή η ιστορία είναι που γράφεται με όρους συνεργατικής ιστοριογραφίας. Η πόλη ως τόπος ανταλλαγής ιδεών διοχετεύει και καταναλώνει την πληροφορία συλλογικά. Είναι ένας «κήπος ιδεών», όπως υπαγορεύει το ομώνυμο βιβλίο του Peter Cook12. Πρόκειται για ένα αστικό pasticcio -με την έννοια του pastiche όπως καθιερώνεται τον 18ο αιώνα με τις μπαρόκ όπερες συνθετών όπως ο G. F. Handel, ο J. S. Bach και ο W. A. Mozart. Στις όπερες pasticcio13 ο συνθέτης χρησιμοποιεί κομμάτια από συνθέσεις άλλων δημιουργών στο έργο του. Την λέξη pastiche χρησιμοποιεί αργότερα ο μοντέρνος κόσμος για να αποκηρύξει τον πληθωρισμό του εκλεκτικισμού. Μπορούμε να φανταστούμε το pastiche13 ως έναν τρόπο συντόμευσης και διασποράς της γνώσης, έτσι όπως λειτουργεί ένα ακαδημαϊκό δοκίμιο. Οι ιδέες αλληλεπικαλύπτονται, αποσπώνται από γενικότερα σύνολα για να συγκροτήσουν νέα. Η πρωτοπορία είναι έργο των πολλών, όπως άλλωστε και η ιστορία. Όπως παραδεχόταν ο Umberto Eco «τα βιβλία φτιάχνονται από άλλα βιβλία και γύρω από άλλα βιβλία»14.

ΠΟΛΗ : ΟΔΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΕΩΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Η «αποθέωση της ανταλλαγής» όπως αναφέρει στο ομώνυμο κεφάλαιο του βιβλίου του ο J. Le Goff15. Η πόλη ως έκθεμα και εγγραφή της ιστορίας αποτελεί χώρο αναμέτρησης των ιδεών και λειτουργεί ως ένας δίαυλος επικοινωνίας μορφών και δομών. Η πρωτοπορία και η εφαρμογή της αρχιτεκτονικής επιτυγχάνεται μέσα σε πνεύμα ανταλλαγής, παραπομπής και δανεισμού. Η κριτική της κατασκευής μέσα από την σκέψη ή την βίωση καθορίζουν την τελική μορφή και αξία της. Η αστικότητα είναι ένα εκλεκτικιστικό ιδεατό μόρφωμα. Αυτή η αντίληψη του περιπλεγμένου, του εμπεριεκτικού και του εμπαικτικού ως σύστημα από «ετεροθαλή» μέρη έχει προηγούμενο στην γλωσσολογία με την συμβολή του L. Wittgenstein14. Στο έργο του «Φιλοσοφικές Έρευνες» αντιμετωπίζει τη γλώσσα ως ένα συνονθύλευμα από γλωσσικά παιχνίδια. Γλωσσικό παιχνίδι από κάποιους ανθρώπους για κάποιο σκοπό. Ο Τ. Κουμπής αναφέρει πως η πόλη που δημιουργείται από την σύνθεση «θραυσματικών πεδίων» μένει «ασυμπλήρωτη όπως η γλώσσα», ενώ οι ενδιάμεσοι, υπολειπόμενοι χώροι που εμφανίζονται προσφέρουν τη δυνατότητα συνεχούς επέκτασης τους, μέσα από 15. Le Goff J. (1998) Pour l’ amour de villes, Entretiens ένα γοητευτικό «παιχνίδι των avec Jeaun Lebrun, Εκδόσεις TEXTUEL, Παρίσι διαφορών»15. Με αυτόν τον τρόπο 14. Wittgenstein L. (1953) Philosophy Investigations το genius loci της πόλης δεν είναι {μεταφρ. G. E. M. Anscombe} Blackwell Publishers ένα συνεκτικό μυθολόγημα, ούτε 15. Κουμπής Τ. & Scoffier R. (2007) Εκλάμψεις της καν ένα διαστρωματοποιημένο Πόλης, Εκδόσεις FUTURA, Αθήνα παλίμψηστο που συνθέτει η 16. «Η κοινωνία δεν μπορεί να οριστεί ως ένα «γενεαλογία της αντίληψης». Είναι υποκείμενο, αλλά ως ένα συγκρότημα κοινωνικών αντικειμένων (όχι χωρίς κενά) και ως ένα δίκτυο μάλλον ένα δυναμικό σύνολο κοινωνιολογικών παραγόντων (όχι χωρίς ασυνέχειες)» από διαφορές και ασυνέχειες που H. Lefebvre Position: Contre Les Technocrates (1967) 16 Lefebvre H. (1984) Everyday Life in the Modern βρίσκεται σε συνεχή αστάθεια . World, {μεταφρ. Sacha Rabinovich}, New Brunswick: Αυτό το pasticcio φτιάχνεται με Transaction την συμβολή πολλών «συνταγών» και διαφορετικών «μαγείρων». 17. (δεξιά) Σκίτσα ενός αστικού παστίτσιου. 2007

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος ΠΟΛΗ : ΟΔΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΕΩΣ

ΠΟΛΗ : ΟΔΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΕΩΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΠΟΝΟΚΕΦΑΛΟΣ. Η αστικότητα ως φαινόμενο αθροιστικής εμπειρίας είναι ένα αρχαιολογικό δεδομένο. Είναι ανασυρμένη γνώση, πολύ κοντά σε αυτήν της παράδοσης. Η αποτύπωση της αστικότητας χρησιμεύει για παραδειγματισμό ή ανοικοδόμηση. Μετατρέπεται δηλαδή αντίστοιχα σε τουριστικό οδηγό ή σε οδηγό αναστήλωσης. Η καταγραφή είναι η ίδια μια περίληψη της πόλης18. Μια Citta Analoga19 όπως 18. Η Λ. Τσιριμώκου θέτει ένα σύνηθες πρόβλημα της ανάλυσης, ότι η θεωρία της πόλης είναι μια άλλη πόλη: θα έλεγε ένας Aldo Rossi. «(...)Η πόλη της ιστορίας διαθλάται σε λογοτεχνικά κείμενα, Αλλά η αστικότητα ως αλλά δεν είναι μια πόλη που μπορεί κανείς να την ελέγξει ιστορικά με τον οδικό χάρτη ανά χείρας, με τη βοήθεια «εμπειρία του καθημερινού» στατιστικών στοιχείων, απογραφών και λοιπών ιστορικών είναι συνυφασμένη με τα εργαλείων.» Εισαγωγή στο: Τσιριμώκου Λ. Εσωτερική Ταχύτητα, Δοκίμια για τη Λογοτεχνία, Εκδόσεις ΑΓΡΑ άτομα που συντονίζει και 2000 τον τόπο που κατοικούν, ενώ η καταγραφή της δεν 19. Πρόλογος Συγγραφέα για την δεύτερη Ιταλική έκδοση σελ. 247 από Rossi A. (1966) Η Αρχιτεκτονική της ενδιαφέρει συχνά άλλους από Πόλης {μεταφρ. Πετρίδου Β.} , University Studio Press, τους ίδιους τους συντάκτες Θεσσαλονίκη 1991 της. Η έκφραση «πηγή σχολίου» πρωταγωγιστεί συχνά σε μεταφυσικές κουβέντες και επικαλείται την ύπαρξη ψυχής ή πνεύματος που συντονίζει την ύλη, την σάρκα ή τις αισθήσεις. Επίσης αποτελεί ένα έλλειμα για την “τεχνητή νοημοσύνη” με το οποίο θα ανέπτυσσε ένα είδος τεχνητής κτιτικής σκέψης. Πρόσφατες επιστημονικές ανακαλύψεις επεξηγούν το μυστήριο του «σχόλιου» του ανθρώπινου νού με την αρχή της πολυπλοκότητας. Πρόκειται για μια «θεοποίηση» της πολυπλοκοποίησης. 20.

(κάτω) Απόσπασμα από το πρόγραμμα regionmaker. Από Dvd στό MVRDV {Winy Maas, Jacob van Rijs, Nathalie de Vries} (2005) KM3, Excursions on capacities, ACTAR, Barcelona 21.

Αναφορά σε βιωμένες εμπειρίες, ένα ποτάμιτραγούδι και μια γειτονιά από Χριστοφέλλη Α. Το μικροαστικό έπος της σύγχρονης αρχιτεκτονικής,(Θέματα Χώρου+Τεχνών 10/1979 σ. 34-44) 22.

(δεξιά) Αναλυτικό διάγραμμα εξαρτήματος από ατμομηχανή. 23.

Η αστικότητα του κατοίκου ή του χειριστή λοιπόν δεν είναι απλά ένα εργαλείο ανάλυσης, αλλά μια «πηγή σχολίου»20 για το υπαρκτό. Η ανάγκη για σχολιασμό εκτός από χαρακτηριστικό του ανθρώπου είναι και ένα πρόβλημα για την εποχή της πληροφορίας. Ως ένδειξη αυτού, οι MVRDV εκδίδουν το software regionmaker20, -ο τοποκατασκευαστής- που προκύπτει από την μελέτη ενός συγκεκριμένου τόπου, της πόλης του RheinRuhr.

21 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος ΠΟΛΗ : ΟΔΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΕΩΣ

Η προώθηση του αναλυτικού τους εργαλείου δεν μπορεί να κάνει χωρίς το σχόλιο. Ο ίδιος ο Winy Maas εξηγεί πως χρειάζεται άλλο ένα software, αυτή την φορά κριτικό ή ελεγκτικό για να εξετάζει το αποτέλεσμα που υπολογίζει το προηγούμενο software. Η κριτική σκέψη είναι ένας σύγχρονος πονοκέφαλος για την καθαρότητα της πληροφορικής. Στο παράδειγμα της ψηφιακής πατέντας των τετραπέρατων ολλανδών αντιπαραθέτω το κείμενο «Το μικροαστικό έπος της σύγχρονης αρχιτεκτονικής»21 του Α. Χριστοφέλλη όπου η αλληγορία και η αυτοβιογραφία παρουσιάζονται ως κριτικά εργαλεία ανάγνωσης (και σύνθεσης) της ιστορίας. Ο οδηγός χρήσης είναι αναπόφευκτο εργαλείο και αφορμή για σύνθεση. Στα χέρια ενός αρχιτέκτονα -σχεδιαστή γίνεται οδηγός συναρμολόγησης.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

1. Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Αθήνα» Derrida J. & Malabou C. (2004) Counterpath: Traveling with Jacques Derrida, Stanford University Press, σελ. 119

Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ για το πού βρίσκεται η Αθήνα2, -μια «έννοια» παλιά και διατηρητέα- καλύπτει και τα δύο σκέλη της προαναφερθείσας ερώτησης, και ενισχύεται και με την απορία «Πόσες είναι οι Αθήνες;» (Η πόλη ονομάζεται επίσημα «αι Αθήναι» τον 19ο αιώνα, 1. (πάνω) Ο χάρτης του Κολόμβου σχεδιάζεται το 1490 από το εργαστήρι των Bartolomeo όπως στην αρχαία Ελλάδα, για να and Christopher Colombus στη Λισσαβώνα. Η καθιερωθεί ο Ενικός το ’70 με την χαρτογράφηση απέναντι στην εξερεύνηση. επισημοποίηση της δημοτικής). Είναι μια αναζήτηση των ορίων της Αθήνας 2. Να ένα ερώτημα που διαρκεί: Κοτιώνης Ζ. (2006) Πες, Που είναι η Αθήνα, Εκδόσεις ΑΓΡΑ, και συνάμα μιας επιβεβαίωσης πως η Αθήνα Αθήνα που έχουμε στο μυαλό μας και στα σχέδια μας, βρίσκεται κάπου στο Και μια ευθεία απάντηση: «…να την λοιπόν η Αθήνα που εφεξής δεν είναι πια μέσα στην βασίλειο του πραγματικού.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΕΡΩΤΗΣΗ. Η απορία για το «πού βρίσκεται κάτι» οδηγεί στην χαρτογράφηση ενός μέρους και στο πρώτο στάδιο μετατροπής του σε ένα τόπο. Ο χάρτης είναι ένα εργαλείο του πολιτισμού. Είναι μια γραπτή εξιστόρηση ενός περιβάλλοντος. Η ερώτηση λοιπόν για το πού βρίσκεται κάτι έχει διττή υπόσταση: Από τη μια αφορά στην αναζήτηση του «κάτι», του «οτιδήποτε», για την αντιμετώπιση του πιθανού άγχους ενός «αόριστου τοπίου». Από την άλλη, αφορά στην αναζήτηση για κάτι ήδη διατυπωμένο, θεμελιωμένο και περιλαμβάνει την δοκιμασία της ανακάλυψής ή της ανεύρεσης του, αν αυτό έχει χαθεί. Η Ινδία είναι διατυπωμένη στο μυαλό του Κολόμβου. Ο χάρτης ολοκληρώνεται με την επαλήθευση μερικών υπολογισμών1.

Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Η ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΤΟΥ «ΔΥΣΚΟΛΟΥ ΟΛΟΥ3». Η απουσία μιας καθολικής σχεδιαστικής ιδιοσυγκρασίας προσέδωσε μια καθοριστική και συνάμα ενοχική ευελιξία στην ελληνική πόλη. Η σύγχρονη Αθήνα βρίσκεται πάνω από μια αρχαία πόλη και κάτω από μια πόλη του φανταστικού και του απραγματοποίητου. Μια πόλη που επιχείρησε να σχεδιαστεί και να εκφραστεί με τα μεγάλα θαυμαστά projects. Η πολεοδομία στην Αθήνα λοιπόν επιφορτίζεται με μνήμες ανεκπλήρωτων σχεδίων που ξεκινούν από την εποχή του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους του Ι. Καποδίστρια μέχρι το σήμερα της μετα-Ολυμπιακής πόλης. Ένας τουλάχιστον αιώνας πάλης της αρχιτεκτονικής λύσης με το βασίλειο της αυθαιρεσίας. Ο «χάρτης» εναντίον της αυθαιρεσίας του υπαρκτού αστικού πλεκτού. Η γραμμή που τραβιέται πάνω στο σχεδιαστήριο ενάντια στην παραδοσιοκρατία της ατομικής ιδιοκτησίας. Η αρχιτεκτονική σκέψη υπό την επήρεια ενός «άγχους του πλήρους». Η καταστροφή, όπως αυτή της πυρκαγιάς της Θεσσαλονίκης το 1917 γίνεται μέρος του αρχιτεκτονικού οράματος. Η επιχείρηση του «δύσκολου όλου» στην Αθήνα διαγράφει την δικιά της γενεαλογία κατά την διάρκεια του 20ου αιώνα. Είναι μια συνεχιζόμενη αναζήτηση για κοινό κέλυφος ή πύργο: ΤΟ ΚΕΛΥΦΟΣ αφορά στα κτιστά όρια μιας περιοχής και δημιουργείται από τις ισχυρές δυνάμεις εσωτερικής συνοχής ενός συνόλου ή από τις εξωγενείς συνθήκες που οδηγούν στην εμφάνιση «επιδερμίδας». Το υποβρύχιο καταπιέζει την δομή των εσωτερικών διαμερισμάτων με ένα ανθεκτικό υδατοστεγή φλοιό που προστατεύει από την υποθαλάσσια πίεση4. Ο περιτοιχισμός της ιταλικής Palmanova5 αναπτύσσει επίσης «φλοιό» ενάντια στην απειλή του εχθρού, προς επιδίωξη εσωτερικού ελέγχου και «παράφορης συνεκτικότητας».

(κάτω) Ο χάρτης της Palmanova, γνωστή για την οχυρωματική δομή τύπου «οχυρούάστρου» ή αλλιώς trace italienne. Τον τύπο αυτό μιμούνται πολλοί στρατιωτικοί αρχιτέκτονες κατά την μοντέρνα περίοδο. 5.

Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

(αριστερά) Υποβρύχιο τύπου “νάνος” (midget-submarine). Πρόκειται για υποβρύχιο σκάφος κάτω από τους 150 τόννους με μικρό πλήρωμα των 6-7 ατόμων. Χαρακτηριστικό τους ήταν η απουσία κάθε είδους εξοπλισμού διαμονής. Η χρήση τους βασίζεται στον ανεφοδιασμό. 4.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Παραπομπή στο Η Υποχρέωση του Δύσκολου όλου από Venturi R., (1977) Complexity and Contradiction in Architecture, Museum of modern art, New York σελ. 88-99 3.

Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

27 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

(αριστερά) Η «Απαγορευμένη Πόλη» στο κέντρο του Πεκίνου. 6.

(πάνω) Το «κέλυφος» του κέντρου στην πρόταση του Mawson του 1914. Τοπικές παρεμβάσεις «επίσημων» σημείων της πόλης. Πηγή: Σαρηγιάννης Μ. Γ. (2000) Αθήνα 1830 -2000, Εξέλιξη-Πολεοδομία-Μεταφορές, Εκδόσεις Συμμετρία Σκίτσο μιας «Αστικής Κιβωτού». 7.

(κάτω) Η πόλη πυνκή και αναδιπλωμένη μέσα σε σε ένα «κτιστό μιτοχόνδριο». Σκίτσο 2007 8.

Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Ο ΠΥΡΓΟΣ είναι εργαλείο προσανατολισμού, οριοθέτησης και συμβολισμού, όπως π.χ. οι οβελίσκοι της αρχαίας Ρώμης, όπως ο «πύργος» της ακρόπολης, όπως ο «οριζόντιος πύργος» του εργοστασίου του Φιξ του Τ. Ζενέτου. Για τον αρχαίο κόσμο: «ΤΟ ΔΕ ΑΣΤΥ ΑΥΤΟ ΠΕΤΡΑ ΕΣΤΙΝ ΕΝ ΠΕΔΙΩ ΠΕΡΙΟΙΚΟΥΜΕΝΗ ΚΥΚΛΩ» (ΣΤΡΑΒΩΝ). Ο J. Le Goff9 αναπτύσσει τη βασική του υπόθεση: η πόλη συνίσταται σε έναν βασικό πυρήνα, αυτόν που αποτελεί σήμερα το μεσαιωνικό ιστορικό κέντρο των δυτικοευρωπαϊκών πόλεων, μέσω του οποίου εξασκείται η εξουσία σε μια περιφερειακή έκταση. Την λέξη «πύργος» δανείζεται η Γαλλική ως «bourg», για να ορίσει έπειτα μια νέα έννοια, αυτή του αστικού ανθρώπου, του «bourgeois». Ο πύργος ανά εποχή παρέχει ενδείξεις για το πολιτισμικό, πολιτικό, οικονομικό γίγνεσθαι και για πολύ καιρό συγκροτούσε τον επίσημο φορέα της αρχιτεκτονικής. Ακρόπολη, κάστρο, ή εργοστάσιο στο κέντρο ενός κτισμένου πολιτισμού. Η μορφή του πύργου δίνει μια υπόσχεση ενότητας και μια δήλωση ολότητας και δύναμης. Το σημείο και η σημασία του πύργου ενισχύεται σε πολλές περιπτώσεις με τον χαρακτήρα του απόρρητου. Είναι μάλλον μια μορφή «αστικού αδύτου». Κάπως έτσι εμφανίζεται στον ημιτελή «Πύργο» του F. Kafka11. Η πόλη περιελίσσεται γύρω από τον απροσπέλαστο συμπυκνωμένο πύργο.

29 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Ο πύργος είναι ένα σημείο, αλλά ορίζει το σύνολο. Ορίζει τα πάντα και δεν φιλοξενεί κανέναν. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Kafka επιλέγει ως αφορμή για την ζοφερή πλοκή, το πιο παράλογο επάγγελμα για τον πρωταγωνιστή του: αυτό του χωρομέτρη. Η ιστορία οφείλεται στην ασυμβατότητα της χωρομέτρησης με το context της πόλης. Μπορούμε να φανταστούμε την διάχυτη πόλη-δορυφόρο του πύργου ως ένα «κατοικημένο εργοτάξιο» με κέντρο βάρους ένα εκάστοτε και υπό κατασκευή πύργο της Βαβέλ11. Στην πέμπτη ενότητα του βιβλίου «Η περηφάνια της πόλης/ Πολεοδομία και Επινόηση της ομορφιάς»12 ο J. Le Goff αναφέρεται στον δυναμισμό της 9. Le Goff J. (1998) Pour l’ amour de villes, Entretiens avec Jeaun Lebrun, Εκδόσεις TEXTUEL, μεσαιωνικής πόλης που εκφράζεται Παρίσι με την τάση να κατακτήσει μέσω του ύψους και της καθετότητας τον 10. Kafka F. (1926) Ο Πύργος (μεταφρ. Προκοπίου Κ.), ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 2006 ουρανό. Εντοπίζει αναλογίες ανάμεσα στους μεσαιωνικούς πύργους του 11. (πάνω) Το «εργοτάξιο» σε Φεστιβάλ της Lego στο κέντρο της Αθήνας. Δόμηση και απο- San Gimignano της Ιταλίας και στους δόμηση ταυτόχρονα του Παρθενώνα. Το σύνολο ουρανοξύστες του Μανχάτταν φτιαγμένο από το μοναδιαίο τουβλάκι. (φωτ. στη Νέα Υόρκη. Στον μεσαίωνα αρχείο Γ. Σαρηγιάννη, Κ. Γληνού, Μ. Λουιζίδη) εμφανίζεται μια μορφή μιας 12. ibid. «πολεοδομικής αισιοδοξίας» που 13. (αριστερά) Απεικόνιση του κτισίματος προκύπτει από το εργοτάξιο. Ο χώρος του πύργου της Βαβέλ από τον μεσαιωνικό της κατασκευής αποτελέι το πλέον καλλιτέχνη Meister der Weltenchronik. (1370) γραφικό γεγονός της εποχής.

Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Πύργοι San Gimignano, Πύργος του Empire State Building, ο «οριζόντιος πύργος» του εργοστασίου του ΦΙΞ, Τ. Ζενέτου. 14.

(δεξιά) Ο πύργος πηγή «πολεοδομικής αισιοδοξίας». «ΠΙΝΕ ΥΓΕΙΑ-ΠΙΝΕ ΚΑΘΕ ΜΕΡΑ ΦΙΞ!» ανακοινώνει ελληνική διαφήμιση εποχής για την ανάλογη μπύρα.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΕΚ-ΚΕΝΤΡΟ15. Η Αθήνα λοιπόν, αναζητά τον πύργο ή το κέλυφος της μέσα στο συνεκτικό «Laissez-Faire» ιστό της. Κοντά στο 1920 οι αρχιτέκτονες αναζητούν μια σφραγίδα-σχήμα για το κέντρο της πόλης. Η τελευταία συνειδητή προσπάθεια μορφολογικής οργάνωσης της Αθήνας θα γίνει από την επιτροπή Καλλιγά και με πρωταγωνιστή του E. Hébrard στον απόηχο μιας αυτοκρατορικής Αθήνας της «Μεγάλης Ιδέας». Λίγο αργότερα ‘Έλληνες θα μεταστεγαστούν από την Μ. Ασία σε συνοικίες των Αθηνών ή στο νεοσύστατο προάστιο. Το φαινόμενο της μεταστέγασης εμπνέει τον αρχιτέκτονα: 1960: Αναζήτηση του νέου διοικητικού κέντρου των Αθηνών πάνω σε γραμμές ή συμπυκνώματα από τον Γ. Κανδύλη και το γραφείο του Κ. Δοξιάδη16. Η ανάγκη για το νέο «πύκνωμα» ως εκδοχή του «όλου» συνοδεύει την ανάγκη για διαστολή, επέκταση και ρευστοποίηση. Το κέντρο αντικαθίσταται από: «έκκεντρο» + αυτοκίνητο. Ο 15. Ο J. Derrida εξηγεί πως η ανατροπή ελοχεύει σε μια γωνιά του συστήματος: «Η ίδια η διαδικασία χάρτης μικραίνει και πληθαίνει17. της αποδόμησης μπορεί να έχει λειτουργήσει μέσα στο έργο, διαμέσου του συστήματος προς αποδόμηση. Μπορεί να βρίσκεται ήδη εκεί, ήδη εν ενεργεία. Όχι στο κέντρο, αλλά μέσα σε ένα «εκκεντρικό κέντρο» (νεολογισμός από έκκεντρο + εκκεντρικό). Σε μια γωνία της οποίας η εκκεντρικότητα εξασφαλίζει την υλική συμπύκνωση του συστήματος. Συμμετέχοντας στην κατασκευή αυτού, το οποίο την ίδια στιγμή, απειλεί να αποδομηθεί. Κάποιος θα μπορούσε να οδηγηθεί στο εξής συμπέρασμα: Η αποδόμηση δεν είναι μια διαδικασία που μεσολαβεί αργότερα, από το έξω, μια ωραία πρωία. Είναι πάντα και ήδη εν ενεργεία μέσα στο έργο. Αφού η καταστροφική δύναμη της αποδόμησης εμπεριέχεται πάντα και ήδη στην αρχιτεκτονική του έργου, αυτό που πρέπει τελικά να κάνουμε ώστε να μπορούμε να αποδομήσουμε, δεδομένου αυτού του «πάντα και ήδη», είναι να κάνουμε μνημική εργασία. Όμως, αφού δεν επιθυμώ ούτε να απορρίψω ούτε να δεχθώ ένα συμπέρασμα που φτιάχνεται ακριβώς με αυτούς τους όρους, ας αφήσουμε αυτήν την ερώτηση στον αέρα για λίγο…» Jacques Derrida, Memoires for Paul de Man, Columbia University Press 1989 σελ. 73 (δεξιά πάνω) Κ. Δοξιάδης. Στρατηγικό σχέδιο για την Αθήνα. 16.

17.

(δεξιά κάτω) Χάρτης Ψυχικού 1923

Φιλιππίδη Δ. Παραγωγή Αστικού Χώρου στην Ελλάδα, Σχέση Παρα-Πολεοδομίας με Επίσημη Πολεοδομία από Κουμπής Τ. & Scoffier R. (2007) Εκλάμψεις της Πόλης, Εκδόσεις FUTURA, Αθήνα σελ. 171 18.

ΑΝΕΦΙΚΤΟ. Από εκεί και πέρα η επίκληση στον οργανωμένο πολεοδομικό παρεμβατισμό γίνεται με γνώμονα την δυναμική της ημιτέλειας του. Ο Δ. Φιλιππίδης18 χαρακτηριστικά αναφέρει πως τα μεγαλεπήβολα σχέδια επιλέγονται από τις κρατικές υπηρεσίες με άξονα το ανέφικτο τους. Ο χάρτης εδώ καταναλώνεται ως μια εικόνα ή ένα θέαμα του οργανωμένου σχεδιασμού και «αφήνει ασύδοτη την παρα-πολεοδομία» να κτίσει την καθημερινή αστική πραγματικότητα. Η χάραξη τοποθετείται στο αρχείο και «η παραχάραξη στήνει ένα πολύπλοκο μηχανισμό παραγωγής χώρου που αναπτύσσεται μεταξύ της επίσημης πολεοδομίας και της παραπολεοδομίας.»

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ZIP-A-TONE! Το δόγμα του λειτουργικού zoning παίρνει σάρκα και οστά με ένα καινούριο τρόπο αναπαράστασης. Το zip-a-tone είναι ένα υλικό σαν χαλκομανία σε αυτοκόλλητες επιφάνειες που καλύπτονται με διαφορετικά μοτίβα τυπωμένα σε μαύρο. Είναι ένα είδος βιομηχανοποιημένης διαγράμμισης που υποδήλωνε ένα γενικό χρηστικό σκοπό στα πολεοδομικά projects του μεσοπολέμου. Ο LeCorbusier συμβάλλει στην εξάπλωση της χρήσης τους, και ταυτόχρονα είναι από τους πρώτους που στρέφονται εναντίον του. Στο Modulor 2 περιλαμβάνει στις σελίδες 150, 151 και 152 ένα σουρεαλιστικό οπτικό ποίημα19 και προσπαθεί με παιγνιώδη τρόπο να ανατρέψει το στενόμυαλο σκεπτικό που προήγαγε το υλικό. Ο ίδιος γράφει: «Παρατήρησε: Εδώ βρίσκονται πινακίδες που δείχνουν το πλεκτό τριών ειδών του zip-a-tone επικαλυπτόμενα και έτσι δημιουργώντας μοτίβα από την φύση των κυμάτων, σίγουρα μαθηματικής προέλευσης. Δεν είμαι ούτε γεωμέτρης, ούτε μαθηματικός γι’ αυτό δεν μπορώ να υποβάλω μια εξήγηση. Πρέπει να περιοριστώ στην παρατήρηση του φαινομένου(…) Για να παίξεις αυτό το αναπάντεχο παιχνίδι που προτείνω, αρκεί να πάρεις το πρώτο θραύσμα zip-a-tone που πέσει στο χέρι σου, να το βάλεις πάνω σε ένα άλλο, στρέφοντας το απαλά από τα αριστερά στα δεξιά ή από τα δεξιά στα αριστερά. Θα δεις πως, σε λιγότερο από ¼ μιας περιστροφής θα έχεις μπροστά σου επτά διαφορετικά σχέδια ενός εξαγώνου. Συμβαίνει κάτω από τα μάτια σου. Στο 19. (πάνω) Το οπτικό ποίημα του Corbu. LeCorbusier (1958) Modulor 2 {μεταφρ. δευτερόλεπτο θα δεις ένα συναρπαστικό Peter de Francia & Anna Bostock} γεωμετρικό φαινόμενο να ζωντανεύει και Birkhäuser 2000 σελ. 150-152 να αναπτύσσεται. Αλλά αν καθώς γυρίζεις την κόλα του σελοφάν, δεν σταματήσεις 20. (κάτω) Απόσπασμα αμερικάνικου κόμικ. Μετά το σκαρίφημα τα σχέδια στις σωστές θέσεις, δεν θα υπάρχει καμιά επικαλύπτονται με διάφορους τύπους zipγεωμετρία. Θα μείνεις έξω από την a-tone. πόρτα, σε έναν κόσμο απροσδιοριστίας. 21. «Η αρχιτεκτονική δεν μπορούσε να Το φαινόμενο της παρεμβολής απορρίπτει προκύπτει από το χωροταξικό σχέδιο, που δεν συνέδεε χρήσεις αλλά απλά τις την παύση ενώ ταυτόχρονα καταδεικνύει καθόριζε. Ούτε μπορούσε να δημιουργηθεί τελειότητα. Όλα εξαρτώνται από εσένα ή από μια σύνθεση πλήρων και κενών, διότι όσο δυναμικά και να ήταν τα σχήματα από τις συνθήκες με τις οποίες διαβάζεις, τους, παρέμεναν εντούτοις στατικά και άρα την έλλειψη προσοχής ή την ελάχιστη ελάχιστα προσαρμοσμένα στην αλλαγή και μετατόπιση ενός αντικειμένου. Ο πλούτος ανάπτυξη της ζωής.» Woods S. (1964) Urban Environment. The Search for System του κόσμου βασίζεται σε αυτές ακριβώς {World Architecture 1, επιμ. John Donat} τις λεπτές αποχρώσεις(…) Αρκεί να London: Studio Vista παρατηρείς.»

35 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Το γεωμετρικό φαινόμενο που παρατηρεί ο Corbu προοικονομεί έναν πολεοδομικό φαινόμενο που θα αναδειχθεί μετά το μοντέρνο: τον πλούτο της ανάμειξης διαφορετικών χρήσεων21. Το zip-a-tone επανέρχεται στο προσκήνιο κοντά στο ’60 με την εκτενή διάδοση του αμερικανικού κόμικ20. Συντέλεσε κατά κάποιον τρόπο στην διάδοση, την τυποποίηση και την βιομηχανοποίηση της εικόνας.

Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

37 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

ΣΥΡΡΙΚΝΩΣΗ. Την δεκαετία του ’80 ο προγραμματιστής Will Wright, παίζοντας στο Mac του το παιχνίδι Raid on Bungeling Bay (του ιδίου), συνειδητοποιεί πόσο διασκεδαστικό είναι να φτιάχνεις ένα χάρτη πόλης, όπου θα διαδραματιστεί η πλοκή του παιχνιδιού. Το 1989 εκδίδει το Sim City22 (της Maxis Software), ένας πρωτόγνωρος εξομοιωτής πόλης που δομείται με βάση τα δεδομένα ανάλυσης που προέκυψαν από την Χάρτα των Αθηνών του CIAM IV. Το όνομα του παιχνιδιού ανα φέρεται στην έννοια του «Sim City» που γέννησε η πόλη του Anaheim, η οποία επρόκειτο να οδηγήσει στο πρώτο theme park της Disney το 1955. Αυτό με την σειρά του είναι μια αθώα εκδοχή του Sin City της Καλιφόρνια στη Νεβάδα, ένα ουτοπικό αντι-πρότυπο που εξυμνεί ό,τι απαγόρευσε η μεταπολεμική Αμερική του ανέφελου «οικογενειακού ασύλου»: τον τζόγο, τα ναρκωτικά, την πορνεία και τον φόνο. Τον Ιούνιο του 1989 Η New York Times τυπώνει άρθρο με τίτλο: «Μετατρέποντας την πολεοδομία σε παιχνίδι». Τον Μάρτιο του 2007 επανακάμπτει με άρθρο: «Είναι απλά κάποιο παιχνίδι; Όχι, είναι ένα μνημείο πολιτισμού». Ο φιλόσοφος Félix Duque αναφέρεται στο τρίτο στάδιο της «Sim City» ως εξομοιωτή τόσο της πόλης, όσο και των κατοίκων της. Ο κύριος W. Wright εμπνέεται επίσης από την ιστορία Seventh Sally του συγγραφέα Lem Stanislaw23, όπου περιγράφει την ιστορία ενός εκθρονισμένου ηγεμόνα, για τον οποίο κατασκευάζουν μια μινιατούρα πόλης με μίνιπολεοδομία, μίνι-κτίρια, μίνι22. (αριστερά) Ο μηχανισμός παραγωγής χώρου κατοίκους και μίνι-προβλήματα για να ως ένα jukebox. παίζει στον άφθονο ελεύθερο χρόνο 23. Stanislaw L. (1985) Seventh Sally από τη συλλογή The Cyberiad: Fables for the Cybernetic του. Η ανάγκη για τον σχεδιασμό Age, Harcourt Brace Jovanovich Editions και έλεγχο του όλου συρρικνώνεται, πουλιέται και διασκορπίζεται στις οθόνες των προσωπικών μας υπολογιστών. Ο χάρτης έχει μάλλον εξατομικευτεί…

Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

39 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Ο χάρτης κατά την σύνθεση ενός videogame γρίφων. Ένα διάγραμμα γεγονότων. Ένα «ανοιχτό» σχεδιαστικό πρόγραμμα, λίγο πριν το παραλάβει η μορφοπλαστική φαντασία του Art Director. 24.

2. ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟΠΟ ΣΤΗΝ ΟΡΓΗ

«Οι πρώτοι προβληματισμοί πάνω στην πολεοδομική οργάνωση είχαν καθαρά θεωρητικό χαρακτήρα.(…) Στις ίδιες τις αρχαίες πόλεις φαίνεται ότι η υλική τους διάσταση ήταν δευτερεύουσα, σαν να επρόκειτο για καθαρά νοητικούς χώρους. Ίσως σε αυτόν τον θεωρητικό χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής της ελληνικής πόλης να οφείλεται η καταπληκτική ομορφιά της… Οι συνθήκες δημιουργίας της δεν μπορούν να επανέλθουν.» Roland Martin, L’Urbanisme dans la Grece antique, Paris: Picard, 1956 0.

de Monnier, Firenze, τόμος ΙΙΙ

Rossi A. (1966) Η Αρχιτεκτονική της Πόλης {μεταφρ. Πετρίδου Β.} , University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1991 4.

ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟΠΟ ΣΤΗΝ ΟΡΓΗ

Η ΕΙΚΟΝΑ της Αθηναϊκής πόλης δεν ήταν ποτέ συνεκτική2. Ήταν αποτέλεσμα διαλεκτικών αναζητήσεων μεταξύ πολίτη και πόλης, πολίτη με πολίτη, πόλης με τον εαυτό της. Ήταν ένα σύμπλεγμα αποσπασμάτων, πολεοδομικών κανόνων, αρχιτεκτονημάτων, ερειπίων, χρήσεων, συμπεριφορών και ανέκφραστων σκέψεων - ξεχασμένωτν προσδοκιών. Ο Carlo Cattaneo3 μιλάει για το πώς η αθηναϊκή πόλη συσχετίζεται με την φύση, ότι βρίσκεται στην σχέση μεταξύ πρωτογενών στοιχείων (A.Rossi4) και κατοικίας. Ακρόπολη + Κατοικίες: Αυτή είναι η προϊστορική Αθήνα. Αναπτύσσεται από το εσωτερικό στο εξωτερικό, Δεν περιτειχίζεται (όπως η πόλη της Palmanova-σύμβολο της αστικής συνθήκης). Η συνεκτικότητα και η αστικότητα βρίσκεται μεταξύ των δομών 1. (πάνω) Μίνως Αργυράκης(1973) της. Τί κρατά δεμένο αυτόν τον αστικό «Αθηνόραμα», Λάδι σε Ύφασμα, 133x570 τόπο από την απόλυτη όσμωση? Τέτοια εκ. ώστε να μην είμαστε σίγουροι για το πού θα μπει η πινακίδα του Welcome. Το θέμα 2. «Μέσα από την μείξη των λειτουργιών, των χρήσεων, την απόρριψη του ίσως δεν είναι πλέον η αναζήτηση συνόλων ισοτόπου και τις δυνατότητες του σε μια αστική πραγματικότητα, αλλά η ασυμπλήρωτου χώρου, η σύγχρονη Αθήνα δεν είναι μια «ωραία ολότητα», ένας αναζήτηση «τυπολογιών της αντίφασης», «κανονιστικός τύπος» πόλης, είναι η μια ουσιαστική και υποσχόμενη επέκταση ζωντανή, η καθημερινή, η ανίατη «πόλη» του τρόπου που παρεμβαλλόμαστε σε μας» Κουμπής Τ. & Scoffier R. (2007) Εκλάμψεις της Πόλης, Εκδόσεις FUTURA, έναν ιστό, ένα πεδίο προβληματισμού Αθήνα σελ. 165 και συμβουλευτικής πάνω στην πόλη του 3. Cattaneo C. (1956) Scritti Economici πραγματικού και την «τεχνητή πόλη» της {επιμ. Alberto Bertolini}, Casa editr. Felice ανάλυσης.

ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟΠΟ ΣΤΗΝ ΟΡΓΗ

Η ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ της Αθηναϊκής πόλης βασίζεται στην περιπλάνηση του έμψυχου περιεχόμενου μέσα στις δομές της. Πρόκειται για μια συνεχιζόμενη επανάχρηση δομών. ‘Έναν στιγμιαίο, πανταχού παρόντα μικροουρμπανισμό. Στην διάχυτη πόλη του ιστορικού, του βιωμένου, του δημόσιου ή ιδιωτικού κάθε κτίσμα είναι μια συνάρτηση τοπικοτήτων5. Το αστικό όλο κατακερματίζεται σε επιμέρους μικρόκοσμους. Η αστικότητα στην κορεσμένη Αθήνα είναι ένα σύνολο από μέρη. ‘Άθελα της η Αθήνα γίνεται αντιληπτή ως υλικό επακόλουθο μιας μεταστρουκτουραλιστικής πρόθεσης του: «υπάρχει τόσο στο μέρος, όσο και στο σύνολο». Η μικρογραφία και η γενική εικόνα της πόλης σε μια τυχαία διαλεγμένη αθηναϊκή πολυκατοικία... ΧΑΡΤΗΣ ΣΚΕΨΕΩΝ. Το «αττικό τοπίο» του Γιαννόπουλου και του Πικιώνη, αυτή η υπερβατική μεσόφαση μεταξύ πραγματικού και ονειρικού τοπίου, -μεταξύ του υλικού και του συνειρμικού- αυτό το «αστικό θρήσκευμα» αποτέλεσε ένα αιθέριο πεδίο σκέψης και πράξης σε μια εποχή αναζήτησης του τοπικιστικού δυναμικού της Ελλάδας, σε μια αγχώδη αναζήτηση για το πού και πώς τοποθετούμαστε στο τώρα του τόπου. Εβδομήντα περίπου χρόνια από την νοητική κατασκευή του «αττικού τοπίου», έχουμε μπροστά στα μάτια μας και μέσα στην ζωή μας μια «πραγματική πόλη» που οικοδομήθηκε ταχύτατα και οργασμικά κατά τον οριζόντιο και τον κάθετο άξονα. Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΠΟΛΗ σπάνια δημιουργεί ευφορία στο σύνολό της. Και όταν ντύνεται με ύστερα μυθολογικά ενδύματα επανέρχεται για να δώσει ελπίδα και όραμα. (Η πόλη του Παρισιού του 19ου αιώνα της φυματίωσης και της εξαθλίωσης επικαλύπτεται από την Plan Voisin του Corbu στο περίφημο κολάζ, για να επανανακαλυφθεί στο βασίλειο του μεταμοντέρνου ως συνεκτικός, ανθρώπινος, αστικός τρόπος του να ζείς.) Η λεγόμενη τσιμεντούπολη6 αναφέρεται σε μια πραγματική αλλά και φαντασιακή κατασκευή. Είναι μια τίμια συλλογική οργή πάνω στο απτό περιβάλλον. Είναι μια διαφορετική Citta Analoga, ένας νοητικός ζωγραφικός πίνακας όλων των αρνητικών στοιχείων που έχει συλλέξει η εμπειρία και η μνήμη μας. Μέσα από την βίαιη ετερότητα και την «ανήθικη» αποσπασματικότητα η δομή της πόλης μοιάζει να εκφράζει

ένα συλλογικό αντι-πρότυπο της ζωής στην πόλη.

ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟΠΟ ΣΤΗΝ ΟΡΓΗ

ΦΑΝΤΑΣΙΑ. Η πραγματική πόλη είναι πηγή αντινομίας, δυσφορίας και αντίδρασης, επειδή είναι μια ειλικρινής έκφραση των πολλών (ή των λιγότερων από τους πολλούς). Κύριο χαρακτηριστικό της είναι το αντίθετο του γραφικού. Είναι αυτό που ανακατεύει το στομάχι στην σύγχρονη πόλη μας. Είναι αυτό που επικαλούμαστε «Τσιμεντούπολη» 5. (αριστερά) Ανάπτυγμα ακάλυπτου στην χωρίς να ξέρουμε που ακριβώς να Κυψέλη, Αθήνα κοιτάξουμε. Ο κόσμος μισεί δηλαδή 6. (πάνω) TEKKONKINKURITO. Σημαίνει μια πόλη φτιαγμένη από τσιμέντο, σε «Μπετόν αρμέ» στα ιαπωνικά. Επίσης το αντίθεση με την βουκολική ονείρωξή που όνομα της ταινίας animation του Michael Arias, έτος 2006 σε σενάριο των Taiyo καλλιεργεί η ανάμνηση ή η προσδοκία, Matsumoto και Anthony Weintraub, σε σχέση ίσως με το υπναλέο προάστιο, μουσική Plaid. Ο τίτλος της ταινίας σε σχέση με τα παιδικά χρόνια και το μεταφράζεται «Η πόλη του Θησαυρού» στα Ελληνικά(Γιατί όχι «Τσιμεντούπολη»? Σαββατοκύριακο στο χωριό. Κι όμως, είναι – φόβος για την πτώση δημοτικότητας?). ένα υλικό που ικανοποίησε την ανάγκη για ένα μονολιθικό καταφύγιο του Έλληνα. Τεκτονικό και αδιαφανές όπως του αρέσει και του αρμόζει. Μισεί τους τοίχους της πόλης που καθορίζουν την κινησιολογία του. Μισεί τους ημιφώτιστους δρόμους των Αθηναϊκών σοκακιών. Μισεί το παγιωμένο υλικό δόμησης της Αθηναϊκής πόλης ως ορθομαρμαρωμένο, ως ανεπίχριστο, ως επιχρισμένο με σοβά και «αρτιφισιέλ», ως αιώνια οικοδομή, ως σάκους πρώτης ύλης που προαναγγέλλουν τον θόρυβο και την δυσφορία του «υπό κατασκευήν». Η τσιμεντούπολή μας είναι παντού και πουθενά. Ανήκει σε όλους μας και στον καθένα. Ακριβώς όπως και η Αθήνα που προσπαθούμε να βρούμε στον χάρτη. Αν και δυσμενές αυτό το περιβάλλον, ανήκει σε όλους μας εξίσου. Είμαστε οι εμπνευστές και οι κάτοικοί του. Είναι μια συλλογική δυστοπική φαντασία, -ένα «μέρος» όπου δεν υπάρχουν πολλές διαφωνίες. Η τσιμεντούπολη είναι μόνιμο θέμα συζήτησης, σκέψης και συμφωνίας. Σε μια εποχή όπου είναι αδύνατον να εκπονηθεί ή να επιβληθεί μια μοναδική αισθητική, καταφέρνουμε να αναγνωρίσουμε το «αντι-αισθητικό» μέσα από το βιωμένο περιβάλλον μας.

ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟΠΟ ΣΤΗΝ ΟΡΓΗ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Οι όροι «τσιμεντούπολη», «καταραμένη», «νοσηρή» πόλη εισάγονται από την αστική μυθιστορηματική ηθογραφία στις αρχές του 20ου αιώνα προβάλλοντας την ως ιδεατή λογοτεχνική πόλη και νομιμοποιείται πρόσφατα από την σύγχρονη δημοσιογραφία και την πολιτισμική πολιτική. Αποτελεί μια άρνηση του αποδιαρθρωμένου, του διασπασμένου, του μη διευθετήσιμου. ‘Ως συνέπεια αυτού «η αρχιτεκτονική επέμβαση που αποβλέπει στην ανασύνταξη κάθε μορφής ενοποίησης και κατά συνέπεια στην απάρνηση του αποσπασματικού, δονείται από την νοσταλγική απώλεια του χαμένου προτύπου. Ανήκει στις απόμακρες εμπειρίες του παρελθόντος, τόσο της νεοκλασικής όσο και της μοντέρνας εκδοχής.» Τ. Κουμπής, Εκλάμψεις της Πόλης, σ.46-47

ΩΣ ΕΧΕΙΝ: Μια οπτική των Alison και Peter Smithson που χρησιμοποιούν στις αρχές της δεκαετίας του 50’. Η προέλευση της από τον φωτογράφο Nigel Henderson που φωτογραφίζει την γειτονιά του Bethnal Green στο Λονδίνο. Το ζευγάρι Smithson ενδιαφέρεται για την ευθύτητα και την ερευνητική ματιά των φωτογραφιών. Οι επίσημες αρχές σύνθεσης της φωτογραφίας κάνουν πίσω για ένα διαφορετικό είδος έκφρασης. Η βασική θέση του «Ως έχειν» αφορά την αναγνώριση της αξίας του «καθημερινού». Το είδος της φωτογραφίαςντοκουμέντου εγκαινιάζεται. ‘Όλα τα στοιχεία του κτισμένου περιβάλλοντος μπορούν να λειτουργήσουν σαν μια βάση για την αρχιτεκτονική πρόταση. Είναι μια πρόσκληση να δεις πέρα από τον ακαδημαϊσμό και τα υπάρχοντα μοντέλα, και να ανοίξεις τα μάτια σε αυτά που μας περιβάλλουν. Ο όρος «ντοκιμαντέρ» προέρχεται από την κριτική της ταινίας του Robert Flaherty «Moana» το 1926 από τον John Grierson. Ο ορισμός του Grierson για το ντοκιμαντέρ είναι «μια δημιουργική διαχείριση του πραγματικού». Επίσης ο Dziga Vertov ενδιαφέρεται για την παρουσίαση της «ζωής όπως είναι» και την φωτογράφιση «της ανύποπτης ζωής». Ο Vertov με το Kino-Pravda καταγράφει με την κρυμμένη κάμερα του την καθημερινή ζωή του αστικού ανθρώπου, του bourgeois.

45 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

(πάνω) Προοπτικές για την εξέλιξη της πολεοδομικής μορφής

(κάτω) Alison και Peter Smithson με τον φωτογράφο Nigel Henderson τον γλύπτη Eduardo Paolozzi στο London, 1956 8.

ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟΠΟ ΣΤΗΝ ΟΡΓΗ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ. Το περίφημο zoning, ο «Γ.Ο.Κ.» της αμερικανικής μητρόπολης, θα γεννηθεί από την παρατήρηση της πόλης του Chicago και της «τάσης» της να οργανώνει τις χρήσεις σε ομόκεντρους κύκλους γύρω από το επιχειρηματικό κέντρο. Η διατύπωση της θεωρίας του zoning από τους Park και Burgess το 1923 αποτέλεσε σχόλιο σε ένα δομικό χαρακτηριστικό μιας υπαρκτής πόλης, και με όχημα την δαρβινική θεώρηση των αστικών διεργασιών έγινε ένα οργανωτικό σύστημα της πόλης. Σαράντα εννιά χρόνια αργότερα το Las Vegas μας μαθαίνει πόσο διαφορετικά εξελίχθηκε μια αστική πραγματικότητα μακριά από τους αρχικούς υπολογισμούς. Δύο αντιδιαμετρικά αντίθετες «μυθολογίες» ανάλυσης και επεξεργασίας του αστικού χώρου προκύπτουν από την ίδια μέθοδο, την παρατήρηση9. Η διαχείριση της ανωνυμίας του αστικού περιβάλλοντος καθορίζει τις συνθήκες συγκρότησης του θεωρητικού συστήματος. Η κατασκευή ως «ντοκουμέντο» λοιπόν είναι ένα μέσο για την αναζήτηση του νέου, μέσα από το «ως έχειν». Το νέο είναι αναπόφευκτα συνδεδεμένο με το ήδη υπάρχον. Από εκεί κρίνεται η δυναμική, η αποτελεσματικότητα και η επιστημονική πληρότητα του. (δεξιά πάνω) Σικάγο. Διαίρεση της πόλης σε ζώνες κατά εθνότητες 9.

(δεξιά κάτω) Χάρτης ακάλυπτης ασφάλτου στο strip του Las Vegas Το 1958 στον διαγωνισμό για την περιοχή του Hauptstadt του Βερολίνου, το δίδυμο Smithsons καθιερώνει την έννοια της «μόνιμα ερειπωμένης πόλης». Μια παραδοχή της ήττας του νέου να συσχετιστεί με έναν προϋπάρχοντα ιστό. Μερικά χρόνια αργότερα η απάντηση προκύπτει από ανάλογα ερείπια: 10.

«Το κοινότοπο περιβάλλον διαφέρει από τα προηγούμενα μοντέλα στο ότι είναι επίσης ο τόπος όπου χτίζουμε. Είναι το context μας…» Denise Scott Brown (1971) Learning from pop, Casabella 359-360 Δεκέμβρης

Με λίγα λόγια, η αναζήτηση μιας αρχιτεκτονικής της πόλης λαμβάνει χώρα σε ένα μη αρχιτεκτονημένο κόσμο. Ο πολλαπλός πελάτης και οι αντιφάσεις που προκαλεί η χρήση ενός αρχιτεκτονικού αντικειμένου γίνεται οδηγός για το νέο. Δίνει το μέτρο του προβληματισμού, την πρώτη ύλη του θεωρητικού παρεμβατισμού. Το «βασίλειο του μη αρχιτεκτονημένου» λοιπόν προκαλεί το αρχιτεκτονικό σχόλιο. Το ντοκουμέντο -είτε κατεδαφίζεται, είτε διατηρείται«κάνει χώρο» για το νέο10.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟΠΟ ΣΤΗΝ ΟΡΓΗ

ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟΠΟ ΣΤΗΝ ΟΡΓΗ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

49 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟΠΟ ΣΤΗΝ ΟΡΓΗ

ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟΠΟ ΣΤΗΝ ΟΡΓΗ11, 12. Η αστικότητα που αναπτύσσεται μεταξύ της κατασκευής και του χειριστή της λειτουργεί ως αναπαράσταση του ντοκουμέντου, ένα είδος «αστικής δημοσιογραφίας», όπως π.χ. συναντούμε σε έναν τουριστικό οδηγό ή ως επεξήγηση του αποτελέσματος -του φαινοτύπουμέσα από μια ανάλυση που υπαγορεύει η ιστοριογραφία. Και στις δυο περιπτώσεις η αστικότητα αναφέρεται σε ένα προβληματισμό που ανασύρει η πόλη: την ανάγκη μιας συνοπτικής παρουσίασης της ή την αναζήτηση των μορφογενετικών της παραγόντων. Η πληροφορία που παρέχουν αυτοί οι προβληματισμοί συνθέτουν έναν παράλληλο «τόπο» που προσφέρεται για κατοίκιση ή σκέψη. Η ερμηνεία λοιπόν της αστικής πραγματικότητας μέσα από την διατύπωση προορισμών σε έναν χάρτη ή την ανάλυση της μορφής (μέσα από μια αναδρομή τύπου 11. (αριστερά πάνω) Το βλέμμα του Rem Koolhaas «αιτίου-αποτελέσματος») παρατηρεί το Lagos από ψηλά με την βοήθεια ελικοπτέρου. Το 2007 εκδίδει το “Lagos: How it works” με είναι τρόπος κατανόησης την σύμπνοια του πανεπιστημίου του Harvard. Καρέ από -και άρα συμφιλίωσης- με το φιλμ LAGOS / REM KOOLHAAS το ντοκουμέντο. Με λίγα Περί ανωνυμίας: «Η αρχιτεκτονική δεν μπορεί να κάνει λόγια ένα αστικό στοιχείο οτιδήποτε δεν κάνει ο πολιτισμός. Όλοι διαμαρτυρόμαστε ξεφεύγει από την ανωνυμία πως αντιμετωπίζουμε αστικά περιβάλλοντα που είναι εντελώς όμοια μεταξύ τους. Ισχυριζόμαστε ότι θέλουμε να του περιβάλλοντος δια της δημιουργήσουμε το όμορφο, το αυθεντικό, το ποιοτικό, εισαγωγής του στον τουριστικό το ατομικό. Κι όμως, μπορεί αλήθεια αυτές οι πόλεις που έχουμε να είναι αρεστές. Μπορεί η απροσωπία τους να οδηγό ή στην πολεοδομική παρέχει το καλύτερο περιβάλλον για ζωή.» Rem Koolhaas εξιστόρηση. Η αναγκαιότητα —interview in Wired 4.07, July 1996 [7] ύπαρξης ή η θύμηση μιας πετυχημένης λύσης καθορίζουν 12. (αριστερά κάτω) «Όταν η πόλη συνθλίβει...» Διαφήμιση ηρεμιστικού χαπιού NOFRAN 2 / 5 σε την μνημική δυναμική του, το περιοδικό. αν αυτό είναι μνημείο.

ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟΠΟ ΣΤΗΝ ΟΡΓΗ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Το μυθολογικό εύρημα λειτουργεί ως σχόλιο στο πραγματικό. Ένα σχόλιο που επικαλύπτει την πραγματικότητα με δυνάμεις αποδοχής, απόρριψης ή αποκάλυψης. Η πραγματικότητα είναι η πηγή της μυθολογίας της, και ως επακόλουθο η πηγή της αστικότητας της. Το όραμα και η πρωτοπορία είναι αναπόφευκτα συνδεδεμένα με το «τι υπάρχει εκεί έξω». Η παρατήρηση είναι συνειδητά ή συνειρμικά ένα από τα στάδια σύνθεσης. Με ιδέες και μεθόδους που υπαγορεύει κάθε εποχή γίνεται η συλλογή του ντοκουμέντου και η ανάλυση –η διάσπασή του σε κατανοητά, συναρμολογούμενα στοιχεία. Με αυτόν τον τρόπο η παραγωγή της αρχιτεκτονικής δεν αφορά σε μια εφεύρεση13 αλλά σε μια «διαρκή ανακάλυψη». Η πόλη –ως όρος που διατυπώνεται συνεχώς- δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα «σετ συνεχώς εξελισσόμενων σκαριφημάτων»14. (αριστερά) Πατεντάρισμα αρχιτεκτονικού τύπου. «Εφευρέτης» ο Frank Lloyd Wright. Με την συνεδρία των δικηγόρων Blair, Curtie, Dumme & Haupwarol 13.

14. «...Με άλλα λόγια δεν υπάρχει ολοκληρωμένη

εικόνα της μοντέρνας πόλης παρά ένα σετ συνεχώς εξελισσόμενων σκαριφημάτων.» λέει ο Nigel Thrift to 1996, από Ash Amin, Stephen Graham The Ordinary City, Transactions of the Institute of British Geographers, New Series (δεξιά πάνω) Θραύσματα ελληνικότητας και αρχαιοτήτων με την Ακρόπολη στο βάθος. Από το «σκοτείνο» σχολικό βιβλίο «ΠΑΤΡΙΔΟΓΝΩΣΙΑ». 15.

(δεξιά κάτω) Ξεπούλημα σε κατάστημα ρούχων στο κέντρο της Αθήνας. «Το μυθολογικό μήνυμα» που εξύψωνε την ύλη του ρούχου σε ένα στύλ μένει μετέωρο. Αθηναϊκή αποδόμηση του χώρου σε βιτρίνα και αποθήκη. (πηγή: φωτ. αρχείο Γ. Σαρηγιάννη, Κ. Γληνού, Μ. Λουιζίδη) 16.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟΠΟ ΣΤΗΝ ΟΡΓΗ

52 (δεξιά) Μηχανή «μετράει» την ομορφιά του προσώπου. Από το περιοδικό Popular Science.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

2. (δεξιότερα) Το «υποχρεωτικό καλούπι» του Han Solo απο καρβονίτη σε δημόσιο χώρο. Γλυπτό από την ταινία Star Wars: Episode VI - Return of the Jedi(1983) του George Lucas

(κάτω) Πίνακας «Artworks» από τον Peter Greenaway. Διαφορετικοί χρωματισμοί για το ίδιο αποτύπωμα της «σφραγίδας». 3.

2. Η ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΜΕ ΤΟ «ΜΕΣΟ ΧΩΡΟ»

53 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Σε όλες τις περιπτώσεις το δείγμα αναλαμβάνει ρόλο ανθρωπολογικού μανιφέστου, μια εξελικτική διαδικασία του ορισμού του ανθρώπου που μοιάζει πιο επιταχυνόμενη από την ίδια την βιολογική εξέλιξη του είδους. Παρατηρούμε δηλαδή μια εξέλιξη γραμμική ή χαοτική του μοντέλου, συνήθως στα προεόρτια μιας βαθειάς κοινωνικής αλλαγής. Από τον «άνθρωπο» του Καλβίνο στον «άνθρωπο του διαφωτισμού», στον «μοντέρνο άνθρωπο», όλοι πρωταγωνιστές κάποιου έργου. Το πρότυπο τίθεται ως το «σχετικό τέλειο» της εποχής και βάσει αυτού κρίνεται το σύνολο από το πόσο παρεκκλίνει από το τυπικό σχήμα. Η αξιολόγηση του συνόλου σε σχέση με το «καλούπι» συστηματοποιεί μια έννοια του «ωραίου», του «ορθού», θέτει τους «κανόνες του παιχνιδιού» και αφήνει ένα πλήθος να ανταποκριθεί. Για άλλη μια φορά, η παρατήρηση του δείγματος της πραγματικότητας συγκροτεί έναν «τύπο», έναν «μέσο άνθρωπο» που κατοικεί έναν «μέσο χώρο».

Η ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΜΕ ΤΟ «ΜΕΣΟ ΧΩΡΟ»

ΔΕΙΓΜΑ. Η Στατιστική οργανώνεται σαν επιστήμη όχι αργότερα από τον 18ο αιώνα, από την ανάγκη των κράτους να συλλέξει πληροφορία για τους πολίτες και την οικονομία του. Η στατιστική γίνεται εργαλείο ενός νεοσύστατου αστικού κόσμου, ένα μέσο εξομάλυνσης του συνονθυλεύματος της πληροφορίας που προκύπτει από την πολυφωνία της πόλης και την αποθέωση της «διαφοράς». Η συγκρότηση ενός «δείγματος» ως εξομοιωτής του συνόλου αποτέλεσε την θεωρητική βάση της μεθόδου. Το δείγμα λειτουργεί ως μια συντόμευση ενός πληθυσμιακού συνόλου σε μια μικρότερη «ομάδα» χαρακτηριστικών. Η συγκρότηση ενός «συμπαγούς εκπροσώπου» αποσκοπεί στην επικοινωνία και την διατύπωση συμπερασμάτων ή άλλοτε στην εκπόνηση ενός «μοντέλου» -οδηγού βελτίωσης ή αποφυγής. Ανά εποχή συναντούμε διαφορετικά ανθρώπινα «πρότυπα» πάνω σε σχέδια, κείμενα και εκτενείς μετρήσεις.

Η ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΜΕ ΤΟ «ΜΕΣΟ ΧΩΡΟ»

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΠΟΡΤΡΑΙΤΟ. Ο ‘Άρης Κωνσταντινίδης γράφει: «Η μονοκατοικία ή το διαμέρισμα είναι ένα κοινό δοχείο ζωής, το οποίο διαφέρει στις λεπτομέρειες του όσο και οι άνθρωποι μεταξύ τους, ενώ ως τύπος (όπως και εμείς οι άνθρωποι) παραμένει ο ίδιος»4. Το ανθρώπινο πρόσωπο, οι ιδιότητες του και ο τρόπος φωτογράφισης του συνδράμει με την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής σκέψης. Το πορτραίτο ως φιλοσοφικά περιεκτικό5.

55 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Από τις πόλεις-κατοικίες στις πολύ-κατοικίες, Ηλίας Κωνσταντόπουλος, από «Ελλάδα», Prestel/ DAM/Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής 2000, σελ.83 4.

Η ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΜΕ ΤΟ «ΜΕΣΟ ΧΩΡΟ»

(κάτω σειρά) Κάτοψη και όψη νέας ανθρώπινης φυλής από τον Count Sakhnoffsky. Τα μαλλία μόνο για διακοσμητικούς λόγους. Το «καλούπι» του προσώπου διατρέχει μια ειδική διαδρομή στο πέρασμα του 20ου αιώνα. Από το «αεροδυναμικό» πρόσωπο του Count Sakhnoffsky στο αιχμηρό «κοντινό» του Martin Schöller και από εκεί στο «θρυμματισμένο» προσωπείο του Chuck Close. 5.

Η ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΜΕ ΤΟ «ΜΕΣΟ ΧΩΡΟ»

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΑΙΩΡΗΣΗ. Ο Eduard Tufte, ένας «γκουρού» του διαγράμματος και της παραστατικής στατιστικής προτείνει μια διαφορετική εκδοχή του ανθρωπολογικού διαγράμματος πάνω στην πλάκα που τοποθετήθηκε στο διαστημόπλοιο Pioneer το 1972. Πρόκειται για μια πλάκα διαστάσεων 6 επί 9 ιντσών -εγχείρημα της NASA- με ανάγλυφες πληροφορίες για το ποιοι, τι και που είμαστε. Βρίσκεται ήδη εκτός του ηλιακού μας συστήματος. Σύμφωνα με τον ίδιο: «Αφού οι όροι της φυσικής ισχύουν παντού η μαγεία είναι πιθανώς ένα είδος κοσμολογικής ψυχαγωγίας, με την «απορία» που προκύπτει από την θεατρική ψευδαισθήση που εκτιμάται από όλους, ανεξάρτητα από το πλανητικό σύστημα. Σύμφωνα με αυτό, η πλάκα που συνοδεύει το διαστημόπλοιο Pioneer για αναζήτηση εξωγήινης ζωής δις έτη από τώρα θα μπορούσε να ξεφύγει από τις προφανείς ανθρωποκεντρικές χειρονομίες, παρουσιάζοντας αντ’ αυτού το παγκοσμίως διαδεδομένο Τρικ της Αιώρησης. (Amazing Levitation Trick)6» Πρόκειται για έναν αποκρυφισμό του δείγματος μέσα από ένα γεγονός. Το θεατρικό Τρικ της Αιώρησης καθιστά τον δέκτη θεατή και όχι απλά μια υποπερίπτωση του δείγματος. Το «βραχυπρόθεσμο συμβάν» ζημιώνει την στατιστική εγκυρότητα του δείγματος. Ο «μέσος άνθρωπος» παύει να είναι μέσος με μια διαδικασία σύγχρονου μυστικισμού7! Η περιστροφή της ανθρώπινης φιγούρας κατά ενενήντα 6. (δεξιά) Επανασχεδιασμός της Pioneer Space Plaque από τον Eduard Tufte μοίρες εισάγει επιπλέον πληροφορίες για το όν που σηματοδοτεί. 7. Ο H. Lefebvre συνιστά: «Ο μυστικισμός, η φυγή, η καταπάτηση και το βραχυπρόθεσμο Απαλλαγμένοι από το «άγχος του συμβάν αντικαθιστούν την πιο αυστηρή ανάλυση προφανούς» μπορεί να οδηγηθούμε σε και την συνεχή μετάλλαξη». Harris S. & Berke D. (1997) Architecture of the Everyday, Princeton πιο ακριβείς παραστάσεις. Η παρωδία Architectural Press, New York σελ.28 από H. είναι εργαλείο καταγραφής ενός Lefebvre’ s critique of the everyday life: An πολιτισμού. Κάπως έτσι περιγράφει Introduction της Mary Mc Leod ο Umberto Eco την σύνδεση του 8. Eco U. (1983) Reflections on the «Name of Μεσαίωνα με το μετα-μοντέρνο: Μια the Rose» {μεταφρ. William Weaver} Secker & αναδρομή στο παλιό «με ειρωνεία και Warburg, Λονδίνο 6. 7 όχι αθωότητα»8.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Η ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΜΕ ΤΟ «ΜΕΣΟ ΧΩΡΟ»

Η ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΜΕ ΤΟ «ΜΕΣΟ ΧΩΡΟ»

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Ο ΤΥΠΟΣ. Για τον ‘Άρη Κωνσταντινίδη συνιστά: «Ένα είδος τυπικής διάταξης και για την λειτουργικότητα του αρχιτεκτονικού έργου, σα να σκοπεύει, αυτή η λειτουργική διάταξη, προς κάποιο ιδανικό αρχιτεκτόνημα: τον αρχιτεκτονικό τύπο, που θα μπορέσει να δώσει στους χώρους του και διαφορετικές, κατά περίπτωση ή αναγκαιότητα, χρήσεις.»9 Ακόμα ένας τρόπος ελέγχου του «quality output» του αστικού χώρου, και ένας τρόπος να «τείνει» ένα αρχιτεκτόνημα προς μια ολότητα. Στην καθομιλουμένη χρησιμοποιούμε την λέξη «τύπος» για να αναφερθούμε σε έναν άγνωστο, συχνά με αδιαφορία ή αποστροφή. Ο τύπος είναι ίδιον συνεκτικού και αστικοποιημένου πολιτισμού. Σκοπός του ο έλεγχος της μορφής από τον αρχιτέκτονα και ο έλεγχος της παραγωγής από ένα οικονομικό σύστημα.

Κωνσταντόπουλος H. (2000) Από τις πόλεις-κατοικίες στις πολύ-κατοικίες, από «Ελλάδα», Prestel/DAM/Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, σελ.82

ΑΠΟ ΤΑ ΞΕΝΑ. Σε περίοδο πληθυσμιακής έκρηξης, ενδόρρηξης ή μετοίκισης της ελληνικής μητρόπολης στις αρχές του 20ου αιώνα η αρχιτεκτονική τέχνη και τεχνική εισάγεται από το εξωτερικό είτε 10. Απομεινάρια νεοκλασικού σπιτιού και ένας «τύπος» κρεμασμένος μέσα ως «πακέτο» (πολυκατοικίες οργανωμένης σε καλάθι γερανού. (πηγή: αρχείο Γ. δόμησης μετά το ’22), είτε ως ιδεολόγημα, Σαρηγιάννη Κ. Γληνού Μ. Λουιζίδης) είτε ως πολιτική προσταγή και μιμητισμό. Το παράδειγμα του Νεοκλασικού ρυθμού: Ξεκινά από το Παρίσι με τον καλλοτεχνίτη Charles L. Clerisseau και τα γραπτά του Johann J. Winckelmann, για να ταξιδεύσει στο Λονδίνο και την Αμερική, για να επιστρέψει (κατά κάποιον τρόπο) ως έτοιμο αισθητικό σύστημα στην Αθήνα. Η αθηναϊκή αστικότητα χαρακτηρίζεται από υποδοχή, αποδοχή και χρήση του Νεοκλασικισμού. Ο «αστικός τόπος» της εποχής και τα χαρακτηριστικά του ανταποκρίνονται στο κάλεσμα του «διεθνοποιημένου στυλ». Η νεοσύστατη ελληνική αστική κατοικία είναι στην ουσία ένα πέτρινο-ξύλινο κατασκεύασμα που αντικαθιστά την επιταγή της μονολιθικής-«βιώσιμης» λεπτομέρειας με το «τραβηχτό» και τον σοβά. Η «φτηνή», λαϊκή απομίμηση του νεοκλασικού γίνεται σταθμός σε αυτήν την «αιώρηση του στυλ». Η διαστρέβλωση και η οπτική αναφορά έγινε ένας αξιοθαύμαστος τρόπος αστικοποίησης της νεοκλασικότητας πάνω στο ελληνικό έδαφος10. 9.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Η ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΜΕ ΤΟ «ΜΕΣΟ ΧΩΡΟ»

Η ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΜΕ ΤΟ «ΜΕΣΟ ΧΩΡΟ»

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

(πάνω) Η τυπολογία του τσίρκου εγκαινιάζεται με το Circus Maximus της αρχαίας Ρώμης, συνέχεια της παράδοσης του χώρου από την αρχαία Ελλάδα. Το τσίρκο επανέρχεται στο προσκήνιο με τον P. T. Barnum & William Cameron Coup και το P. T. Barnum’s Museum, Menagerie & Circus. Στο νομάδικο θέαμα ζώων και ακροβάτων προστίθεται το «σόου του φρικιού» (freak show). Για πρώτη φορά η απόκλιση από το «τυπικό καλούπι» του ανθρώπου γίνεται μέρος του θεάματος. Το ενδιαφέρον του τσίρκου και του θεατή στρέφεται προς τον γίγαντα ή τον νάνο. 11.

(αριστερά) Χάρτης της Αρχαίας Ρώμης με το Circus Maximus στην κάτω δεξιά γωνία. 12.

(δεξιά πάνω) To Blur Building των Diller & Scofidio και τo θολό πορτραίτο του Barje. 13.

61 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Η ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΜΕ ΤΟ «ΜΕΣΟ ΧΩΡΟ»

ΝΕΦΟΣ13. Ο «τόπος» της πόλης αφορά σε μια «αμφίβολη» στάθμη που κινείται μεταξύ διαφορετικών κλιμάκων. Οι κανόνες μεταξύ μικρο- και μακροκλίμακας αφορούν διαφορετικούς κόσμους. Η χαοτική της χιονοστιβάδας έχει ως μέρος την χιονονιφάδα, όπου η δομή της αφορά σε ένα συγκεκριμένο σχήμα και γεωμετρία. Η δυναμική που αναπτύσσεται μεταξύ του πορτραίτου και του ατόμου που δεν συμπεριλαμβάνει γεννά την ανάγκη για ατομισμό και αυτοσυνείδηση. Για να κατανοήσουμε την ανωνυμία του περιβάλλοντός μας οφείλουμε να ανατρέξουμε στην δομή του «μέρους». Στο ά-τομο που γεννά το σύνολο, ως ένα στοιχείο που δεν διασπάται σε μικρότερα..Και, κυριότερα στις σχέσεις που αναπτύσσουν πολλά μαζί προς την δημιουργία της «ανωνυμίας» της ύλης. Η πόλη που κατοικούμε σήμερα είναι ένα τυπολογικό νέφος που ορίζεται από το δωμάτιο ύπνου μας μέχρι των χώρο εργασίας μας. Πώς επιτυγχάνεται αυτή ή μακροσκοπική ομοιομορφία; Πώς γεννάται αυτός ο «αστικός ρυθμός», πώς συνδέεται με τον τόπο, την γεωγραφία, την οικονομία που τον γέννησε; Με τί κανόνες συντίθεται αυτή η «αστική σούπα»; Πού βρίσκεται το μέσο συναρμογής ετερόκλιτων ατόμων;

Η ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΜΕ ΤΟ «ΜΕΣΟ ΧΩΡΟ»

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Η ΜΟΙΡΑΣΙΑ ΤΟΥ ΤΟΙΧΟΥ. Ο τοίχος είναι ένα θεμελιώδες στοιχείο για να εκφράσουμε στον χώρο όρια που αφορούν στην καθημερινότητα μας. ‘Όταν βλέπουμε ένα σχέδιο ή μια φωτογραφία ενός τοίχου από ψηλά, πόσο μάλλον όταν τον κουνάμε πέρα δώθε σε ένα αρχιτεκτονικό εργαστήρι, ξέρουμε και ελέγχουμε την οικοδομική και πολεοδομική υπόσταση του. Η πόλη όμως είναι «μυστήρια» και η επίγνωση των χώρων της αποσπασματική. Η πόλη ξεκινάει όταν συμφωνήσουν 2 ή περισσότεροι άνθρωποι να μοιραστούν, ο καθένας από μία παρειά έναν μονωμένο, κτιστό τοίχο. ‘Όταν μάλιστα η κάθε παρειά τελεί διαφορετικό σκοπό, εκεί ακριβώς συντελείται το «μυστήριο» της αστικής συνύπαρξης. Ο τοίχος της πόλης εμποδίζει και υπερκαλύπτει. Είναι κομμάτι του ευκλείδειου κελύφους 14. Δύο υπάλληλοι μοιράζονται τον ίδιο τοίχο ή τσοφλιού, μέσα στο οποίο τρώμε, που κόβει στην μέση το ίδιο γραφείο. Από το κοιμόμαστε, ανατρέφουμε παιδιά, Brazil (1985) του Terry GIlliam μέσα από το οποίο βλέπουμε το έξω. Κτίζει το «μέσα» με την παρουσία του. Κολλητά του προσαρμόζουμε το κρεβάτι για εξοικονομήσουμε χώρο και να έχουμε την πλάτη του σώματος μας να ακουμπάει κάπου. Από την άλλη του μεριά μπορεί να βρίσκεται ο κουζινικός εξοπλισμός του άγνωστου γείτονα, ο χώρος υποδοχής ενός ιατρείου που αδειάζει μετά τις 7 ή διακοσμημένος

63 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Η ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΜΕ ΤΟ «ΜΕΣΟ ΧΩΡΟ»

ο ίδιος ως μέρος μιας μουσουλμανικής εκκλησίας «εν ορόφω». Προστατεύει από την βία του δρόμου, από την βία του γείτονα, του αγνώστου. Το αθηναϊκό κτίσμα είναι αδιαφανές και αδιαπέραστο. Καμουφλάρει την λειτουργική ασυνέπεια και αντισυμβατική του χρήση με τέτοιους τοίχους που κοιτάνε διαμέσου της όψης στο μητροπολιτικό εξωτερικό. ‘Όψεις με μέτρο, κάναβο , ρυθμό, υλικότητα, χρώμα, όλα ιερά μέχρι της απόφασης του αντιθέτου από κοινού: Η νομοθεσία θέλει την όψη ολοκληρωμένη όπως σχεδιάστηκε. Στις εσωτερικές παρειές όμως τοίχων, τεντών και πετασμάτων υπάρχουν τα πολυπόθητα σημάδια ιδιοποίησης του χώρου. Ο τοίχος είναι «διπλής όψης» και αποτελεί κτισμένο όριο μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού. Ο αθηναϊκός τοίχος είναι μπατικός ή δρομικός, από οπτοπλινθοδομή ή μονομπλόκ. Προστατεύει από τους κλέφτες, από την σκόνη και τον θόρυβο, τον σεισμό. Ξεχωρίζει ιδιοκτησίες και απόψεις. Γίνεται το μέσο της αντιπαράθεσης και του συγκερασμού ταυτόχρονα. Ανάλογα με το πού βρίσκεται κανείς μπορεί να απομονώνεται ή να εκτίθεται στα γύρω. Γίνεται αποθήκη βίας η ψαθυρή δομή του. Ο μοιρασμένος τοίχος είναι ένα μέτρο διαφοράς με τον «μέσο χώρο» και μέτρο αντίφασης με το κέλυφος. Είναι ένα ελάχιστο αστικό στοιχείο. Σύμφωνα με τον R. Venturi:

Η ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΜΕ ΤΟ «ΜΕΣΟ ΧΩΡΟ»

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

«Σχεδιάζοντας από τα έξω προς τα μέσα ή αντίστροφα, δημιουργούνται απαραίτητες εντάσεις, που βοηθούν ώστε να παραχθεί αρχιτεκτονική. Αφού το εσωτερικό είναι διαφορετικό από το εξωτερικό, ο τοίχος -σημείο αλλαγής- γίνεται ένα αρχιτεκτονικό γεγονός. Η αρχιτεκτονική συμβαίνει στην συμβολή ενδογενών και εξωγενών δυνάμεων χρήσης και χώρου(…) Η αρχιτεκτονική ως ο τοίχος μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού γίνεται μια χωρική καταγραφή αυτού του συμβάντος και της θεατρικότητας του. Και, αναγνωρίζοντας την διαφορά μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού, η αρχιτεκτονική ανοίγει την πόρτα της ακόμα μια φορά σε μια ουρμπανιστική οπτική των πραγμάτων.»15

The inside and the outside από Venturi R. (1977) Complexity and Contradiction in Architecture, Museum of modern art, New York σελ. 86 15.

(κάτω) Νεοσύστατο ζευγάρι κοντά στο ’60, κουνάει τους τοίχους του μελλοντικού «ballοon-frame» σπιτιού τους, προς αναζήτηση του ιδανικού σπιτικού, για την ιδανική οικογένεια, πάνω στο ιδανικό προάστιο. Η αποκαθήλωση της «μοιρασιάς του τοίχου»: Το δικαίωμα στην μετακίνηση του τοίχου και η ιδιοκτησία και των δύο παρειών του γίνεται πηγή ευφορίας, πολυτέλειας και πολιτισμού. Gregory Greene’s The End of Suburbia: Oil Depletion and the Collapse of the American Dream (2004)

Μιχαήλ Βλασόπουλος

16.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Η ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΜΕ ΤΟ «ΜΕΣΟ ΧΩΡΟ»

Η ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΜΕ ΤΟ «ΜΕΣΟ ΧΩΡΟ»

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

(κάτω) Το project της HBO “voyer”. ‘Ένα ηδονοβλεπτικό πανόραμα μιας πολυκατοικίας στην Νέα Υόρκη. Περισσότερα στην ιστοσελίδα http://www. hbovoyeur. 17.

(δεξιά κάτω) έπιπλο-κουκλοθέατρο (δεξιά πάνω) Ο αρχιτέκτονας ως θεατρώνης του αστικού κουκλοθέατρου. Ένα ανώνυμο αστικό raumplan «Demolished and Removed» του Gordon MattaClark, Σεπτέμβρης του 1974

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Η ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΜΕ ΤΟ «ΜΕΣΟ ΧΩΡΟ»

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

4. ΣΥΝ / ΚΡΟΤΗΜΑ

69 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος ΣΥΝ / ΚΡΟΤΗΜΑ

Η ΕΚΡΗΞΗ του λανθάνοντος δυναμικού. ...Και με μια απλή φωτογραφία ο Charles Jencks επισημαίνει πως ο μοντερνισμός μας πέθανε (Η Γλώσσα της Μεταμοντέρνας Αρχιτεκτονικής 1977). Ο φακός στις 15 Ιουλίου 1972 συλλαμβάνει μια ακραία έκφραση των δυνητικών αναγκών του μεταμοντέρνου (τουλάχιστον χρονικά) ανθρώπου. Η δυνητική κατακραυγή δηλώνεται στον χώρο που δεν την ικανοποίησε με την μορφή συστάδων δυναμίτη. Για άλλη μια φορά, η καταστροφή γίνεται μέρος της αρχιτεκτονικής ακόμα και αν την ακυρώνει ή την γκρεμίζει. Μπουμ, Μπουμ, Μπουμ: ώρα 3.32΄ το απόγευμα. Η αρχιτεκτονική αποτυγχάνει να εκφράσει τον χρήστη, ή χάθηκε το εγχειρίδιο αυτής της «μηχανής (συλλογικής) κατοίκησης». Η στοιχειωτική αυτή «εικαστική καραμέλα» αφορά τον αρχιτέκτονα προσωπικά. Είναι ένα freeze-frame μιας από τις πολλές οσμώσεις μεταξύ ενός «αργού και βαρέως» δομημένου περιβάλλοντος και των ανέκφραστων βιωμένων ανθρώπινων αναγκών.

ΣΥΝ / ΚΡΟΤΗΜΑ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΚΑΝΙΒΑΛΙΣΜΟΣ. Η ιστορία του Delicatessen (των Marc Caro και Jean-Pierre Jeunet) αφορά έναν μικρόκοσμο μιας μετα-αποκαλυπτικής κοινωνίας, όπου το φαγητό είναι τόσο σπάνιο που γίνεται ανεκτίμητο και χρησιμοποιείται σαν νόμισμα. Η ιστορία εκτυλίσσεται σε μια πολυκατοικία με ένα delicatessen στο ισόγειο. Ο ιδιοκτήτης του σφαγείου είναι ο ιδιοκτήτης και διαχειριστής της πολυκατοικίας, και επίσης ο συντονιστής αυτού του κατακόρυφου «κανιβαλιστικού οικονομικού συστήματος». Ο νέος επιστάτης του κτιρίου (πρωταγωνιστής) είναι καταναλώσιμος. Στο μυθιστόρημα του J. G. Ballard, «High Rise» πρωταγωνιστεί ένα υπερμοντέρνο συγκρότημα κατοικιών που υπόκειται σε έναν κατακόρυφο βανδαλισμό από τους κατοίκους του. Διαθέτει ένα σετ αστικών χαρακτηριστικών από πισίνες, σουπερμάρκετ και ταχείς ανελκυστήρες που το καθιστά ένα αυτάρκες και απομονωμένο αστικό σύμπλεγμα. Η υποδομή που καταρρέει κάθε μέρα όλο και περισσότερο φέρνει τους κατοίκους αντιμέτωπους με πρωτόγονα ένστικτα του κυνηγού και του συλλέκτη. Μετά από λίγο καιρό αποκλεισμού τους από τον έξω κόσμο οι τάξεις που καταλαμβάνουν ιεραρχικά κάθε στάθμη του συγκροτήματος αυτομολούν και εκρήγνυνται σε βιαιοπραγίες αναζητώντας την τροφή (στα κατοικίδια τους ή ακόμα και σε άλλους ενοίκους), τον χώρο τους και την επιβολή πάνω σε άλλες ομάδες. Ο αρχιτέκτονας που και αυτός κατοικεί στα ψηλά διαμερίσματα οργανώνει ομάδα της οποίας ηγείται, αλλά βρίσκει τραγικό τέλος από πυροβολισμό. Το μήνυμα του Ballard είναι πως το εξωτερικό που πλέκεται είναι καθρέπτης του εσωτερικού, λανθάνοντος τοπίου. Η πολυπλοκότητα των δικτύων εγκατάστασης παρουσιάζεται ως συνώνυμο της ανάγκης του ατόμου για διαπλοκή και συσχέτιση με το κέλυφος1. Ο Ballard με το λογοτεχνικό έργο του περιγράφει μια μάχη της μοντέρνας κατασκευής με το το περιττό -το σκουπίδι- και την παρόρμηση της οικειοποίησης2. Στο έργο του το περιοριστικό κέλυφος της αστικής υποδομής γίνεται ένα συλλογικό εργαστήρι μελέτης βαθύτερων ανθρώπινων ενστίκτων. Η υποδομή δεν είναι τίποτα άλλο από μια «αστική αλάνα» για αυτό το σκοτεινό παιχνίδι αναμέτρησης με τον συνάνθρωπο και την ίδια την ανθρώπινη φύση.

(κάτω) Michelle Lord (2007) Future Ruins και «Merzbau» ή αλλιώς «τέχνη από σκουπίδια» από τον εισηγητή της Kurt Schwitters. 2.

ΣΥΝ / ΚΡΟΤΗΜΑ

Το αγγλικό λεξικό Collins English Dictionary συμπεριέλαβε τον όρο Ballardism ως: «κατάσταση όμοια ή χαρακτηριστική των γεγονότων που περιγράφονται σε βιβλία και ιστορίες του συγγραφέα J. G. Ballard, ιδιαίτερα αυτή της μοντερνιστικής δυστοπίας, του σκοτεινού τεχνητού περιβάλλοντος και των ψυχολογικών διαταραχών της τεχνολογικής, κοινωνικής και περιβαλλοντολογικής προόδου.»

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Ο Ballard γράφει χαρακτηριστικά στην σελίδα 77: «Ο γιατρός άφησε πίσω του την νεαρή μασέζ, η οποία σκαρφάλωνε τους αγωγούς των εγκαταστάσεων και μέσα στους φωταγωγούς του κτιρίου χωρίς σταματημό, δίκτυα μεταφορών που εξωτερίκευαν την οδύσσεια που βρισκόταν μέσα στο κεφάλι της». Ballard J. G. (1977) High Rise, Holt-Rinehart-Winston Publishers 1.

ΣΥΝ / ΚΡΟΤΗΜΑ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

(πάνω) Maison Dom-ino, «φορτισμένο» με τουαλέτα και δίκτυο εγκατάστασης αποχέτευσης. Σκίτσο πάνω σε φωτογραφία 2007 3.

Ο Βernard Tschumi αναφέρει «Στην αρχιτεκτονική, η μοντέρνα αφαίρεση αποτέλεσε ένα μέσο για την εγκατάλειψη κάθε αταξίας των υποκειμενικών σχέσεων –των συναισθημάτων των ανθρώπων και των ντροπιαστικών τους ζωών.» από C. Davidson Cynthia (editor, 2001) Any-thing, The MIT Press, Cambridge (δεξιά) Το «put-away villa» του Peter Smithson. Ένα σπίτι που στον πυρήνα του έχει μια μεγάλη αποθήκη. Στην διάλεξή του με τίτλο «a Response to Glut», εξηγεί πως για να βιώσουμε τον καθαρό, πουριστικό χώρο των μοντερνιστικών μας φαντασιώσεων αρκεί να έχουμε αρκετό αποθηκευτικό χώρο για τα καθημερινά «σκουπίδια της οικειοποίησης». (πηγή: Smithson P. (2005) Conversations with Students: A Space for Our Generation, Princeton Architectural Press) 4.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος ΣΥΝ / ΚΡΟΤΗΜΑ

ΣΥΝ / ΚΡΟΤΗΜΑ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΘΟΛΟ ΘΕΑΜΑ. Μπορούμε να φανταστούμε ένα υλικό ρευστό και ανθεκτικό που παίρνει την μορφή που τυγχάνει να φαντασιωθούμε και να χρειαστούμε, με τρόπο που δεν προσβάλλει τα αντίστοιχα μορφικά πιστεύω του άλλου. Ένα υλικό που αλλάζει όποια στιγμή θέλουμε. Είναι η υλοποίηση ενός συνεχόμενου ονείρου. Η εικόνα της πόλης τότε θα ήταν ένα παλλόμενο, θολό θέαμα. Θα ήταν ένα χωρικό ανάλογο του απόλυτου πλουραλισμού, της απόλυτης και χωρίς όρια έκφρασης και στέγασης της ζωής και δράσης στην πόλη. Απόλυτη ασφάλεια στην εκπόνηση του καθημερινού τρόπου κατοίκισης και εργασίας, αφού αυτός θα μπορεί εύκολα να αλλάζει σε μια καθημερινή βάση. Ένα χαοτικό αστικό μόρφωμα για την χαοτική του κοινωνικού συνόλου. Ένας κούφιος οργανισμός, σπίτι για εκατομμύρια αντίστοιχους ανθρώπινους. Ένα τεράστιο τίποτα που εκπροσωπεί τα πάντα. Μια τέτοια ζωή και βίωση του κτισμένου περιβάλλοντος στερείται κάθε διαλεκτικής με την Πόλη, όπως την αντιλαμβανόμαστε με την αέναη σύγκρουση -με το σώμα και τον νου μαςπάνω στις σκληρές και αδιάλλακτες μορφές τις. Το τέλος του προβληματισμού και των προβλημάτων -που να τονιστεί έχουν μια περίεργη αυτιστική σχέση σαν έννοιες- έπεται και του τέλους της σκέψης και της μελέτης πάνω στην ζωή και την κοινωνία. Η κατάλυση των (σχετικά) μόνιμων αποφάσεων στον χώρο της πόλης θα οδηγούσε σε μια τόσο εκτεταμένη και τρομακτική δημιουργική ελευθερία όπου τα όρια μεταξύ δυσφορίας και της ευφορίας θα ήταν πιο θολά από ποτέ. Θα σήμανε το τέλος της κτισμένης ιστορίας. Το τέλος της κτισμένης συλλογικής μνήμης, το τέλος της διαλεκτικής με το περιβάλλον. Ζήτω η περιοριστική πόλη:

«Όσους περισσότερους περιορισμούς βάζει κανείς, τόσο πιο πολύ ελευθερώνεται από τις αλυσίδες που ταλανίζουν το πνεύμα...Οι αυθαιρεσίες του περιοριστικού εξυπηρετεί μόνο στην ακρίβεια της εκτέλεσης.» (του ουλιπιστή Igor Stravinsky)

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος ΣΥΝ / ΚΡΟΤΗΜΑ

ΣΥΝ / ΚΡΟΤΗΜΑ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΛΑΘΡΑΙΟ ΚΥΝΗΓΙ. Ο Michel De Certeau μιλά για ένα «δίκτυο αταξίας». Το ενδιαφέρον του για τον διαχωρισμό μεταξύ στρατηγικής και τακτικής δίνει λαβή για την αντίληψη και πρακτική της «καθημερινότητας». Ο Certeau συνδέει τις «στρατηγικές» με οργανισμούς και κατασκευές εξουσίας, ενώ οι «τακτικές» υιοθετούνται από τα άτομα για να 5. Η ιδέα της «περιπατούσας δημιουργήσουν τον χώρο που αυτά θέλουν πόλης» διατυπωμένη στο Certeau M. & Mayol P. & Giard L. (1998) The ανάμεσα σε περιβάλλοντα καθορισμένα practice of the everyday life vol. 1, U από στρατηγικές. Στο σημαντικό κεφάλαιο of Minnesota Press «Walking City»5 περιγράφει την πόλη ως ένα concept φτιαγμένο από τις στρατηγικές μανούβρες κυβερνήσεων, εταιριών και άλλων δομών που παράγουνε πράγματα όπως χάρτες για να περιγράψουν την πόλη ως ένα ενοποιημένο όλο, όπως το αντιλαμβάνεται κανείς κοιτώντας την πόλη του από ψηλά. Σε αντίθεση με όλα αυτά ο πεζός στη στάθμη του δρόμου κινείται ακανόνιστα και ποτέ απόλυτα προβλέψιμα από τα σχέδια «σωμάτων ελέγχου», κόβοντας δρόμο ή τριγυρίζοντας άσκοπα, παρ’ όλο το χρηστικό σύστημα των αστικών υποδομών. Για τον Certeau η καθημερινότητα είναι μια διαδικασία «λαθραίου κυνηγιού» σε ξένα εδάφη, επανασυνδυάζοντας τους κανόνες και τα προϊόντα που ήδη υπάρχουν στον κτιστό πολιτισμό με τρόπο που τον επηρεάζουν χωρίς να τον καθορίζουν ποτέ. Ο αρχιτέκτονας λοιπόν, με τα σχεδιασμένα «όλα» του, βρίσκεται στο στόχαστρο αυτού του «λαθραίου κυνηγιού» του καθημερινού.

Kepes G. (1956) The New Landscape in Art and Science, published by P. Theobald 7.

(αριστερά) Γραφειακός χώρος με ατομικά περίπτερα εργασίας. Παζάρι στην περιοχή της πρώην «κορεάτικης αγοράς». Λαθραίο κυνήγι ανάμεσα σε σκληρές αστικές δομές. 8.

ΣΥΝ / ΚΡΟΤΗΜΑ

Hookway Branden (1999) Pandemonium -The Rise of Predatory Locales in the Postwar World, Princeton Architectural Press, New York 6.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΠΑΝΔΑΙΜΟΝΙΟ. Ομοίως, ο Branden Hookway στο Pandemonium6 του διαχωρίζει τον συνεκτικό όρο πόλη σε Citadels και Environments δηλαδή σε έναν εσωτερικό διχασμό του αστικού σώματος σε «Οχυρά» και «Περιβάλλοντα». Στην συνοπτική ανάλυση της μορφής της μετα-βιομηχανικής εποχής του Compunication (δικός του νεολογισμός) περιγράφει το φαινόμενο της αυθόρμητης ομαδοποίησης και ελέγχου της πληροφορίας από μικρότερα «ανισόρροπα» υποσύνολα θέτοντας σε εφαρμογή τον μεσαιωνικό όρο του «δαιμονίου». Σύμφωνα με τον Branden Hookway η μετα-βιομηχανική πόλη, κινητή και εύπλαστη, λειτουργώντας ως ένα διανεμημένο σύστημα από «εγκολπισμούς», μπορεί να θεωρηθεί ένα μέσο για την δημιουργία εργατών μέσα σε αυτό τον τόπο, για την ενθάρρυνση της αίσθησης του «περιορισμένου ατομισμού», απαραίτητος για την λειτουργία τους ανάμεσα σε καταστάσεις όπου πρέπει να επιδείξουν ελεγχόμενα δείγματα νοημοσύνης και πρωτοπορίας. Σύμφωνα με αυτό, οι «φιγούρες» στο περιβάλλον έχουν οδηγήσει στο ίδιο το περιβάλλον. Παρομοίως ο Gyorgy Kepes υποστηρίζει πως: «κάθε φαινόμενο -ένα φυσικό αντικείμενο, μια οργανική μορφή, μια σκέψη, η συλλογική μας ζωή- οφείλει το σχήμα και το χαρακτήρα του στην αναμέτρηση μεταξύ αντιθετικών τάσεων. Μια φυσική διαμόρφωση είναι ένα προϊόν της αντίθεσης μεταξύ της “τοπικής σύστασης” και του εξωτερικού περιβάλλοντος.»7

ΣΥΝ / ΚΡΟΤΗΜΑ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Το πείραμα του Chiat / Day στέφεται με αποτυχία. Οι εργαζόμενοι, μη μπορώντας να εξασφαλίσουν τον προσωπικό χώρο τους από την ίδια την υποδομή, ανέτρεξαν στα παρκαρισμένα αυτοκίνητα τους τα οποία και μετέτρεψαν σε καθημερινό χώρο αποθήκευσης και περισυλλογής. 9.

(δεξιά) Πανδαιμόνιο εν ορόφω. Κατάλυση της μονάδας και ανάπτυξη περιβάλλοντος εργασίας μέσα στο «κουτί» του γραφείου. Από τις πρώτες μελέτες του μοντέλου B�� ü�� rolandshaft. GEG-Versand στο Kamen της Γερμανίας 1963-4 10.

(κάτω) Το διαστημόπλοιο GALAXY FEDERATION που πρωταγωνιστεί στην σειρά Star Trek. Η μονάδα χώρου ασφυκτιά μέσα σε ένα δεδομένο κέλυφος. 11.

Στα τέλη της δεκαετίας του ΄50 τo Burolandshaft εγκαινιάζεται σαν πεδίο μελέτης και σύνθεσης του γραφειακού χώρου από την Quickborner Team für Planung und Organisation. Η τάξη και η ταξινόμηση του χώρου αφορούν στις σχέσεις εργαζομένων, την δημιουργία ομόρροπων ομάδων και την κατάλυση του ατομικού χώρου. Μέσα στο «μπετονένιο κιάλι»9 του Gehry στα γραφεία του Chiat/Day έγινε μια πρώτη απόπειρα της κατάλυσης του προσωπικού χώρου του εργαζόμενου. Συνείδηση της αξίας της ανθρώπινης ομάδας ως τμήμα του συνόλου. Η ομαδοποίηση και η ιεράρχηση επιτυγχάνονται με αυθόρμητους τρόπους. Η εργασία μετατρέπεται σε ένα συνονθύλευμα αντικειμένων και πληροφοριών μέσα στο μητροπολιτικό κέλυφος-πύργο του γραφείου. Εκφράζεται στον χώρο η γραφειοκρατική δομή. Η χωροταξία και το σχήμα του ορόφου περιέχουν πληροφορία για την φύση και την λειτουργία του οργανισμού. Η αταξία και η προχειρότητα των εργασιακών σχέσεων αναδεικνύονται και παράγουν αρχιτεκτονική10.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος ΣΥΝ / ΚΡΟΤΗΜΑ

ΣΥΝ / ΚΡΟΤΗΜΑ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΤΟ «10» στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Μ. Καραγάτση αστικοποιεί τις πρωτεύουσες σχέσεις και τρόπους ζωής που φέρνουν μαζί τους ετερόκλητοι άνθρωποι που αναζητούν ζωή στη πόλη. Ένα κτίριο που δεν σχεδιάστηκε καν ως κατοικήσιμος χώρος γίνεται βιαστικά και βίαια ένα συγκρότημα κατοικιών, μια μεταπολεμική πολυκατοικία όχι σε επίπεδο τυπολογίας, κατασκευής ή εργολαβίας, αλλά στο επίπεδο σχέσεων ανθρώπων. Είναι ένα παλιό εγκαταλελειμμένο βιομηχανικό κτίριο που παράγει δωμάτια κατοίκισης μέσα από ένα είδος εσωτερικής αντιπαροχής (συμβολικό συμβάν ίσως για μια επερχόμενη μετά-βιομηχανική κοινωνία;) Βίαιη συνύπαρξη ετερόκλiτων «στοιχείων» μέσα σε ένα δεδομένο χώρο. Ένα αστικό συνονθύλευμα. Ένα πολύπλοκο σύμπλεγμα ανθρώπων, χώρων όπως και το ίδιο το μυθιστόρημα. Μια σύνθεση ενός περιβάλλοντος, ενός συστήματος, ενός αφηγηματικού τόπου μέσα από μια «τοιχογραφία» χαρακτήρων και χαρακτηριστικών. Δεν υπάρχει καλύτερος τίτλος για να περιγραφεί αυτή η πολυσχιδής, πληθωρική κατάσταση μέσα σε αυτούς τους ελάχιστους χώρους στην ολότητά τους από το απλό «10», το -υποσχόμενο την ενότητα της κοινής διεύθυνσηςμπλε μεταλλικό καρτελάκι που μπαίνει πλέον επίσημα, ως αποτέλεσμα της απαρίθμησης και ταξινόμησης του νεοσύστατου αστικού χώρου.

Στο 10 της οδού Παρασάγγη, το σώμα υπόκειται σε βάναυση έκθεση και ένταση. Φέρει και προοικονομεί ένα είδος «αστικού άγχους». Η απομόνωση και το απόρρητο αναζητούνται στον ευρύτερο δημόσιο χώρο του Πειραιά. Ο ακάλυπτος αποτελεί το θορυβογόνο μητροπολιτικό στοιχείο. Το «10» είναι ένα «αντι-παράδειγμα» μεταπολεμικής πολυκατοικίας. Η εμπειρική του λογοτεχνική υπόσταση ορίζει ένα πολύπλοκο οικοδομικό πρόγραμμα χαρακτήρων που συστεγάζεται βίαια στην νοηματική δομή του διηγήματος και στο ίδιο το κτίριο που κτίζει η διήγηση. Αυτό το Pastiche ή Detournement θραυσμάτων της Αθηναϊκής αστικότητας μας επιτρέπει να φωτογραφήσουμε ή μάλλον να κινηματογραφήσουμε την συνονθυλευματική του δομή, όπως ακριβώς γίνεται στο εξώφυλλο του «ΖΩΗ: Οδηγίες Χρήσεως» του Perec. ‘Έτσι μετατρέπεται σε μια πολεοδομική άσκηση, με την «εκφώνηση» των υλικών της αθηναϊκής αστικότητας «ως έχειν» και το πρόβλημα σχεδιασμού για τον πολλαπλό ετερογενή πελάτη του.

81 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Σκίτσο που προέκυψε από την ανάγνωση του «10». Καραγάτσης Μ.(1964) το «10», Εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2007 12.

ΣΥΝ / ΚΡΟΤΗΜΑ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΤΑΞΗ ΚΑΙ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ. Η τάξη, ο κανών ορίζει μια ιεραρχία, μια πυραμίδα μορφών-δομών-εννοιών με σχέσεις ανωτερότητας-κατωτερότητας: το παράδειγμα του πιατικού του τσαγιού. Στέψη, κορμός και στέψη: αρχαία δείγματα «ταξινόμησης» ως αποτέλεσμα της αναμέτρησης του αρχιτέκτονα με την βαρύτητα. Η αρχή του conglomerate13 που εισάγουν οι Smithsons αναμειγνύει τις σχέσεις 13. Ο ομιχλώδης όρος του conglomerate αποτελεί για ιεράρχησης σε ένα σύμπλεγμα την Αγγλική γλώσσα ένα συσσωμάτωμα πετρωμάτων που συναντώνται ως αποτέλεσμα ενοποίησης σχέσεων, ναι μεν οργανωμένων, γεωλογικών θραυσμάτων με σκόνη ή άμμο. Ο ίδιος κανονισμένων, αλλά με πιο όρος ως conglomeration αφορά στην διαδικασία πολύπλοκους και αυθόρμητους της «συγχώνευσης» επιχειρηματικών σωμάτων σε σύνολα. Η γεωλογία και η οικονομία χρησιμοποιούν τρόπους. Ένα σύστημα πολύ ένα κοινό όρο. κοντά στον ορισμό που θέτει ο Herbert A. Simon: «ένα σύνολο 14. Herbert Simon A. (1962) Proceedings of the American Philosophical Society vol. 106, no. 6, πολλών μερών που συσχετίζονται December 12 όχι με απλούς τρόπους»14. (δεξιά) Γεώδες πέτρωμα. Αμάλγαμα σκόνης και πετρωμάτων. Η πολύπλοκη δομή είναι χαρακτηριστικό χρονολογικής διαστρωμάτωσης. Αθήνα από ψηλά. 15.

(κάτω) Σχέδιο του λαβυρινθώδους παλατιού της Κνωσού. Η αρίθμηση και η ταξινόμηση των χώρων γίνεται με βάση την σειρά ανέυρεσης τους. 16.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος ΣΥΝ / ΚΡΟΤΗΜΑ

ΣΥΝ / ΚΡΟΤΗΜΑ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΦΡΑΝΚΕΝΣΤΑΪΝ17. Αναλύοντας ένα πίνακα του Χατζηκυριάκου Γκίκα διακρίνουμε δείγματα αυτού του «αστικού πολιτισμού» που περιγράφουμε. Είναι πίνακες «μαξιμαλιστικοί», με μια έντονη πληθωρικότητα των μερών και της πινελιάς. Είναι ζωγραφικά έργα που «κωδικοποιούν» με τον κόρο του χρώματος μια αστική πολυπλοκότητα που αμφιταλαντεύεται μεταξύ του εντροπικού τοπίου της σύγχρονης πόλης και του ρομαντικού σκηνικού των αναμνήσεών μας. Οι πίνακες του «τείνουν» σε μια εικαστική ματιέρα που ακουμπά στο γενετικό υλικό της αθηναϊκής μητρόπολης. Κάτω από το πέπλο του αφαιρετικού και του μη αναπαραστατικού, καταφέρνει να απεικονίσει το αδύνατο19. Αφορμή για τον ασπασμό του ύστερου κυβισμού: Αν ο Picasso και ο Braque τολμούνε να συλλάβουνε την πολυπλοκότητα και την πολυεπίπεδη προσωπικότητα του ανθρώπου των πορτραίτων τους στον καμβά, ο Γκίκας κάνει το αντίστοιχο για το πολυσχιδές πρόσωπο της Αθήνας. Είναι ένα εικαστικό συνονθύλευμα. Το πολλαπλό πορτραίτο είναι ένα είδος Frankenstein που συγκεντρώνει χαρακτηριστικά 17. (πάνω δεξιά) Η δεύτερη γυναίκα του Picasso, διαφορετικών χρονικών στιγμών Jacqueline. Για να επανέλθουμε στο ζήτημα και οπτικών και παρουσιάζεται ως σύνθεσης ή αποσύνθεσης του προσώπου. στιγμιότυπο τόσο πληθωρικό ώστε 18. (κάτω δεξιά) ARRAY & AGGREGATION ART. Steven Hockney. Πορτραίτο του εμπόρου να «έρχεται σε επαφή με την ουσία τέχνης του John Kasmin. του πραγματικού κόσμου», έτσι όπως υπαγόρευε και το κίνημα του 19. (κάτω) Τοπίο του Νίκου ΧατζηκυριάκουΣουρεαλισμού. Γκίκα.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος ΣΥΝ / ΚΡΟΤΗΜΑ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

5. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

«Η ενότητα διατηρεί, αλλά μόνο διατηρεί τον έλεγχο των αλληλοσυγκρουόμενων στοιχείων που το αποτελούν. Το χάος είναι πολύ κοντά. Η εγγύτητα του, αλλά και η αποφυγή του συνιστά… δύναμη», υποστηρίζει ο August Heckscher. The public Happiness, Atheneum Publishers New York 1962 p. 289 0.

Κολάζ με τον χάρτη της Μιλήτου του Ιππόδαμου και σκίτσο αστικού συμπλέγματος «εκτός των τοιχών».

87 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

ΕΔΑΦΟΣ. Η Αθήνα έχει περιγραφτεί κατά καιρούς ως μεικτή, πληθωρική και θραυσματική2. Κάνοντας μια αναδρομή στον μηχανισμό παραγωγής του χώρου της σε επίπεδο ιδεών την φανταζόμαστε να ισορροπεί μεταξύ δυο διαφορετικών δυναμικών, μια του Κλεισθένη και η άλλη του Ιππόδαμου. Πολιτικός και εφευρέτης του εξοστρακισμού ο ένας, πατέρας της μοντέρνας πολεοδομίας ο άλλος. Ο Ιππόδαμος είναι αυτός ο οποίος επί Θεμιστοκλή θα σχεδιάσει τον «χάρτη» του Πειραιά. Η πόλη κατά την άποψη του διασπάται σε τάξεις, ενώ η πολιτειακή τάξη οφείλει να εκφραστεί στον χώρο. Ο Κλεισθένης δεν είναι ακριβώς πολεοδόμος 1. «Τα σημάδια της, αρχαία ή νεώτερα, είναι σημάδια θανάτου… Οφείλεται στον θάνατο, καθότι η πόλη, αλλά μιλάει για μια πόλη που ως πόλη, είναι υπεσχημένη στον θάνατο. Μέσα στις αναπτύσσεται σε τρεις ομόκεντρες διαφορετικές χρονικότητες, ως πόλη η Αθήνα έχει πολλαπλούς θανάτους. Όμως δεν είναι μια νεκρή ζώνες γύρω από τον αρχαϊκό πόλη. Αντιθέτως, οι μεταστάσεις των «νεκρών κύκλο: το κέντρο, τον «πύργο» κυττάρων» στα έσχατα της πόλης, εκεί που τα όρια διαχέονται, εκεί που ξεχειλίζει η ίδια η πόλη, εκεί θα μπορούσαμε να πούμε. Στην αυτές οι μεταστάσεις γίνονται ζωή.» Τ. Κουμπής ορθή γωνία του ορθού λόγου (Εκλάμψεις της Πόλης, σ.167) του Ιππόδαμου ο Κλεισθένης αντιπαραβάλλει την δυναμική του 2. «Ο νέος διαχυμένος αστικός χώρος, επεκτεινόμενος, αποσπασματικός, ετερογενής, προκαλεί συχνά εδάφους3. Τα πάντα περιέχονται τους πολεοδόμους και τους πολιτικούς, καθώς δεν ανταποκρίνεται στις παραδοσιακές μορφές στο έδαφος, στη γη. Η πόλις καταλληλότητας μεταξύ κοινωνικής ζωής και δικαίου είναι πριν από όλα χάραξη, ενώ του εδάφους.» Ascher F. (1995) Métapolis ou L’ Avenir ο πολιτικός χώρος προκύπτει des Villes, Odile Jacob Editions, Paris μέσα από την διαδικασία της 3. Κουμπής Τ. (2007) Από την Πόλιν-Έδαφος στην ανάπτυξης της πόλης. Αυτή η Ασυμπλήρωτη Πόλη από Εκλάμψεις της Πόλης, Εκδόσεις FUTURA, Αθήνα σελ. 163. Ο Τ. Κουμπής «εδαφική αρχή» εξάπλωσης των αναφέρεται στην σύγχρονη Αθήνα ως ένα συνοικισμών μοιάζει πιο σύγχρονη οικιστικό συνονθύλευμα, ένα οικιστικό νέφος που από ποτέ. Η ιδιοκτησία του χρησιμοποιεί την γη ως εξύψωση ατομικοτήτων. εδάφους χαρακτηρίζει την δομή 4. (κάτω) Zach Kleyn, fOUR spACES, 2004 της αποσπασματικής σύγχρονης πόλης4.

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Οι πολίτες για τον Κλεισθένη χωρίζονται σε 10 φυλές ανάλογα με τον δήμο τους. Η νέα πολιτειακή δομή βασίζεται στην τοπογραφία. Με αυτόν τον τρόπο προτιμάται η ανάμειξη πολιτικών ομάδων, κατηγοριοποιημένες από τοπικά συμφέροντα σε σχέση με τη θάλασσα. Οι τομείς ορίζονται ως «περί το άστυ», στα «παράλια» και «μεσόγεια», όπου σε κάθε έναν αντιστοιχούν οι λεγόμενες «τριττύες» -μέρη από την διαίρεση των φυλών.

89 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

(πάνω αριστερά) Jackson Pollock ζωγραφίζοντας το «Νούμερο 32», 1950, φωτ. Hans Nemuth. O J. Pollock σχεδιάζει εδάφη. Εδώ, με μια σουρρεαλιστική εφαρμογή του μισόκλειστου ματιού επιχειρείται η διάλυση της στερεής φόρμας προς προτίμηση μιας «καθολικής» ή περιβαλλοντικής αντίληψης του χώρου από όπου οι δομές προκύπτουν ή αναγνωρίζονται. Η φαινομενική ακανονιστία προκύπτει από μια στρατηγική χορογραφημένη κίνηση σώματος, πινέλου και βλέμματος. Ο πίνακας είναι καταγραφή μιας διεργασίας. Η τεχνική τελειοποιείται λίγο αργότερα από το «Μάτια εν θερμώ», σε μια προσπάθεια να καθαιρέσει τα όρια του πίνακα του, να ζωγραφίζει χωρίς αρχή και τέλος, να βρίσκεται κυριολεκτικά «μέσα στον πίνακα». O Pollock θα ήθελε μάλλον οι πίνακες του να πατιούνται και όχι να αναρτούνται. Η συγκρατημένη ανομοιομορφία του πίνακα του J. Pollock «εξηγείται» από την σχέση δημιουργού και πατώματος, -εδάφους. 6.

(αριστερά) Pollock J. «Eyes in Heat» 1946, λάδι σε καμβά, 54x43 ίντσες, συλλογή Guggenheim, Νέα Υόρκη 7.

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

(πάνω δεξιά) Ζήσης Κοτιώνης: Πολεοδομική δράση όπου με λευκό ακρυλικό χρώμα σημαδεύεται στο χάρτη το project για τη νέα Αθήνα στα όρια της Αττικής. (Από το εργαστήρι της Κερατέας της ελληνικής ομάδας της Μπιεννάλε Βενετίας Αρχιτεκτονικής. 14 Ιουλίου 2004) 5.

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΑΜΦΙΛΕΓΟΜΕΝΟ. Η ανεύρεση του αποσπάσματος στην Αθήνα ακολουθεί μια διαδικασία «ανακάλυψης του κενού»: «κενό χώρου» που αφορά σε μια περιοχή εκτός χάρτη που θα δοκιμαστεί με τους πολεοδομικούς κανόνες ή «κενό νοήματος» στην ανάγνωση του Γ. Ο. Κ., ώστε να αποκαλυφθούν οι «κρυμμένες» διέξοδοι του. Η παρα-πολεοδομία, που αναπτύσσεται δυναμικά δίπλα από την επίσημη, επικαλείται την ρευστότητα ή το αμφιλεγόμενο του κανονιστικού κειμένου. Υπάρχουν δηλαδή νόμοι-κανονισμοί που διαβάζονται με διάφορους τρόπους, ή –φαινομενικά απλοί- συμπλέκονται σε ένα πολύπλοκο σύστημα που έχει την δυνατότητα για νομικούς εξόδους, επικαλύψεις ή εξαιρέσεις κατά το δοκούν. Η παρέκκλιση από το «δείγμα του χώρου», -το ιδεατό στερεό ή την ιδεατή Αθήνα γενικότερα- έχει κωδικοποιηθεί σε έναν τρόπο ζωής8. Πρόκειται για έναν μηχανισμό θραυσματοποίησης του χάρτη και συσχετισμού με το έδαφος. Η αυθαίρετη δόμηση , οι παράνομες οικοδομήσεις αγροτεμαχίων, η ένταξη στο λεγόμενο «σχέδιοv πόλης» επέτρεψε στο άτομο να ελέγχει τον χάρτη της πόλης του. Σε αυτή την ιδιάζουσα ελληνική περίπτωση το όραμα για μια ιδανική κατοικία και πόλη αντίστοιχα διασπάστηκε σε οράματα του ατόμου. Πρόκειται για μια κουλτούρα του «πολεοδομικού αυτοσχεδιασμού»9.

(αριστερά κάτω) ελληνικού εδάφους. 10.

Οικοπεδοποίηση

επί

(κάτω) Εγκατάσταση του Donald Judd επί του εδάφους της Marfa στο Texas.

11.

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Ο H. Bernoulli παρατηρεί πως η ιδιοκτησία του εδάφους κατακερματίζεται, είτε πρόκειται για αγροτικές περιοχές, είτε για αστικές. Στις παράξενες μορφές των αγρών αντιστοιχεί η πολυπλοκότητα -και συχνά το παράλογο- της αστικής ιδιοκτησίας: «Σε κάθε νεωτερισμό αντιτίθενται αμέσως τα περίπλοκα σύνορα της ιδιοκτησίας, που έχουν αποτυπωθεί από την αρχαιότητα. (...) Η πόλη βρέθηκε ξανά σε μια καμπή της πορείας της κατά την οποία το δικαίωμα της εδαφικής ιδιοκτησίας εκδηλώνεται φανερά με την δημιουργία νέων κατασκευών.» Bernoulli H. (1949) Die Stadt und ihr Boden, Verlag fur Architektur, Erlenbach-Zurich, 2η έκδοση, από Rossi A. (1966) Η Αρχιτεκτονική της Πόλης {μεταφρ. Πετρίδου Β.} , University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1991 σελ. 222 9.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Ο Δημήτρης Φιλιππίδης αναφέρεται σε έναν πολύπλοκο αλλά οργανωμένο μηχανισμό παραγωγής χώρου στην Ελλάδα. «(…)Με άλλα λόγια, η ελληνική κοινωνία αποτελείται από εμβριθείς νομομαθείς που ασχολούνται συνεχώς με λεπτεπίλεπτες διακρίσεις και ελέγχους των ορίων της νομιμότητας.» Παραγωγή Αστικού Χώρου στην Ελλάδα, Σχέση Παρα-Πολεοδομίας με Επίσημη Πολεοδομία σελ. 171, από Κουμπής Τ. & Scoffier R. (2007) Εκλάμψεις της Πόλης, Εκδόσεις FUTURA, Αθήνα 8.

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

12.

Το δικαίωμα στην ιδιοκτησία – Το δικαίωμα στο κενό.

Η εκδοχή του «Φερισσιανού κενού» της Αθήνας. Το «ιδεατό στερεό» της Νέας Υόρκης μελετήθηκε και σχεδιάστηκε με κάρβουνο και καμβά. Το γκροτέσκο κενό που πρωταγωνιστεί στους αναπαραστατικούς πίνακες του Hugh Ferriss, ζωγράφου και σχεδιαστή αφιερωμένου στην πόλη της Νέας Υόρκης. Αποτελεί όπως γράφει ο Rem Koolhaas την «μήτρα του Μανχαττανισμού». σ. 116 από Koolhas R., (1994) Delirious New York, The Monacelli Press

93 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

ΤΟ «ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΟΝΕΙΡΟ». Ιδιοκτησία και αίγλη στο διοικητικό και πολιτιστικό κέντρο της Ελλάδας. Μεταφορά του σώματος καθ’ ύψος και κατά μήκος με μηχανές. Αναμονή για την επαγγελματική ευκαιρία. ‘Έκθεση και ανάδειξη του προσώπου σου σε ξένους. Θάψιμο του εξωαστικού σου παρελθόντος. Επανεφεύρεση του εαυτού. Φουτουρισμός και κλασικισμός σφιχταγκαλιασμένα. Το δικαίωμά σου στην απομόνωση. Το δικαίωμά σου να ανήκεις κάπου και να επικοινωνείς με κώδικες και ειδική φορεσιά. Τα πάντα μπορούν να βρεθούν δίπλα σου, γύρω σου και πάνω σου. Τα πάντα πολύ γρήγορα για να τα παρακολουθήσεις, αρκετά αργά για να τα αγοράσεις. Ιλιγγιώδης ζωτικότητα και όρεξη για ζωή που σου ανακατεύει το στομάχι. Οσμή του κινδύνου και του ανοίκειου. Κουλτούρα και υποκουλτούρα τοιχοκολλημένες με όμοια κόλλα. Βάδισμα και πασαρέλα σε σκληρές δημόσιες επιφάνειες. Επιλογές...Η ανάγκη να είσαι μέρος ενός στατιστικού δείγματος. Το φακέλωμα της ταυτότητας σου. Κρυφτό με τα σύνεργα ελέγχου, κρυφτό με τα ξένα μάτια, κρυφτό-σκέτο μέσα στην πόλη. Απενεχοποίηση της ρουτίνας. Παρατηρητικά ή ηδονοβλεπτικά μάτια. Δια βίου ενημέρωση. Αταξίες και παρανομίες. Αίτημα για ανεξαρτησία. Αίτημα για εξάρτηση. Η γοητεία του αστικού συνονθυλεύματος. Νοητική και φαντασιακή κατασκευή της ιδανικής πόλης. Η πόλη -ένα ανεξάντλητο σύμπαν που η έκταση και πολυπλοκότητά του προκαλεί πονοκέφαλο.

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ. Ο χώρος είναι χρήμα: Κανένας άλλος αστικός πολιτισμός δεν λάτρεψε τόσο την ιδιοκτησία. Καθαρή, πούρα ιδιοκτησία που μετριέται σε τετραγωνικά μέτρα του πατώματος. Πλήθος τετραγωνικών ως δείκτης ποσοτικής ιδιοκτησίας και βιοτικού επιπέδου. Η τυπολογία, η μορφή, η διάταξη δεν παίζει κανέναν απολύτως ρόλο. Η ιδιοκτησία ενός μονώροφου σπιτιού σε κάτοψη Γ με αυλή ταξιδεύει στον χώρο, αιωρείται στον τρίτο και τέταρτο όροφο της πολυκατοικίας της αντιπαροχής, αντικαθίσταται αργότερα με το ταξίδι στον κόσμο του προαστίου, επαναχρησιμοποιείται από τους απόγονους του προύχοντα που κάνουν το εφηβικό, τολμηρό ταξίδι δοκιμασίας και ενηλικίωσης στο κέντρο της πόλης. Ο αρχιτεκτονικός χώρος μεταφράζεται σε τετραγωνικά, πωλείται, αγοράζεται, μεταπράττεται, εγκαταλείπεται ή αναζητείται ανάλογα με τις συνθήκες τις εποχής. Ο αρχιτεκτονικός χώρος είναι ποσοτικό μέγεθος. Το εμβαδόν ενός επίγειου οικοπέδου παθαίνει ένα extrude στον χώρο (ειδική πράξη λογισμικών τρισδιάστατης σχεδίασης όπου ένα σχήμα πολλαπλασιάζεται και μετατίθεται καθ’ ύψος προς δημιουργία κάποιου όγκου), πολλαπλασιάζεται και αναδιπλώνεται σε κλιμακοστάσια και εσωτερικούς διαδρόμους. Οικοπεδοποίηση μέχρι και του «αέρα» του δώματος, υπόσχεση για πανωσήκωμα, η γοητεία του ημιτελούς...Το σκούρο γιαπί καλουπώνεται και χτίζεται. Σύμβολο του ελληνικού ονείρου για αστικοποίηση, κορεσμό των τετραγωνικών ένα τοπικιστικό real estate. Μεγιστοποίηση της ωφέλιμης (με πολλά εισαγωγικά) επιφάνειας που επεκτείνεται εν ορόφω, εν προβόλω, εν υπογείω. Το ισοστατικό, αντισεισμικό γιαπί ανορθώνεται στο κέντρο της πόλης. Η συμβολή της αρχιτεκτονικής λύσης τελειώνει εδώ. Το κουφάρι της οικοδομής μένει εκεί για χρόνια μέχρι να αξιοποιηθεί εντελώς, μέχρι να ξεπεραστούν οι νομικές διαπλοκές, μέχρι να μεγαλώσουν τα παιδιά του πολυάσχολου εργολαβομηχανικού, μέχρι την κατάλληλη στιγμή. ‘Άσχημο ως μπετονένιο, αξιοζήλευτο ως συμπυκνωμένη ιδιοκτησία είναι ένα καθημερινό μνημείο της ελληνικής αστικότητας. ένα μνημείο στον «άγνωστο ιδιώτη».

95 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

ΠΟΛΗ/ΚΑΤΟΙΚΙΑ. Λίγο πριν τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο ο ηγέτης της τότε αριστεράς στην Ελλάδα Ηλίας Ηλίου αναφέρεται με θαυμασμό στην θαρραλέα νέα εποχή των πολυκατοικιών, στο κείμενό του «Κουτιών Εγκώμιον». Η αθηναϊκή πολυκατοικία σίγουρα δεν είναι ένα συγκρότημα κατοικιών απλά. Είναι ένα είδος «αστικού συνονθυλεύματος». Είναι μια συνάρτηση τοπικοτήτων. Οι ρευστές, εποχιακές χρήσεις και συμπεριφορές ενός λαού αλλάζουν παράλληλα με τις ηλεκτρομηχανικές διαφημιστικές ταμπέλες στα δώματα. Το «βάπτισμα» της συλλογικής κατακόρυφης κατοίκισης από τον Κυπριανό Μπίρη με το όνομα «πολύ-κατοικία», το 1922, και η εισχώρηση στο ελληνικό λεξικό καθιερώνει και τυποποιεί την μορφή σε γλωσσολογικό επίπεδο. Η συγκρότηση της «τυπικής μορφής» ορίζει μια επισημότητα που γεννιέται ανεπίσημα ως σκαρίφημα πάνω στο πακέτο τσιγάρων του εργολαβομηχανικού (ιστορίες λένε) και κάτω από την πίεση χρόνου και αυξημένης ζήτησης. Η πολυκατοικία αποθηκεύει στο ομοιογενές και έμ-μετρο κέλυφός της ένα πλήθος ομάδων, καταγωγών, τάξεων. Είναι ένας παράγοντας απομόνωσης, με όλα τα θετικά και τα αρνητικά του φαινομένου. Είναι ένας στερεότυπος καμβάς τυποποιημένων διαστάσεων, υλικών και αρχιτεκτονικών ποιοτήτων που έχουμε αποδεχτεί, ίσως και επιβεβλημένα, ως το συλλογικό δοχείο ζωής μας, ή μάλλον ως ένα κέλυφος που εμπεριέχει μικρότερα δοχεία. Προωθεί την ατομικότητα του κατοίκου, της θέας του και της κοσμοθεωρίας της κατοίκισής του. Στην Αθήνα η πολυ-κατοικία είναι ένα σύγχρονο και ταυτόχρονα ιστορικό δεδομένο. Δεν περιμέναμε ποτέ να προσαρμοστεί χωρικά με τις ανάγκες μας, αλλά χωρέσαμε (στριμώξαμε) με μεράκι και μεγάλη δόση ιδιωτικοποίησης την ζωή μας στην αδιάφορη κάτοψή της. Η ζωή στο διαμέρισμα εξελίσσεται στον οριζόντιο άξονα(στα αγγλικά το διαμέρισμα= flat= επίπεδο). Δεν μπορούμε να αντιληφθούμε συνολικά την αστική κρυψώνα μας, παρά μόνο μέσα από μια αποτύπωση της σε σχέδια, μια φευγαλέα οπτική του διαμορφωμένου μπαλκονιού μας, ή με μια «πτήση» πάνω από την δορυφορική φωτογραφία της πόλης. Η ζωή λοιπόν εξελίσσεται σε αλλεπάλληλα επίπεδα. Το επίπεδο της κατοικίας μας, το επίπεδο του δώματος, το επίπεδο του δρόμου. Εξαίρεση το επίπεδο της εισόδου με τα μνημειακά σκαλοπάτια, ένα σκαλωτό αστικό κατώφλι φούλ διάφανο συχνά. Ο κύριος δημόσιος, συλλογικός χώρος είναι ο κλωβός του ασανσέρ, πολύ πιο πολυσύχναστος από το «αναθεματισμένο» κλιμακοστάσιο (με εξαίρεση τον κάτοικο του ισογείου), εκεί που συναντιούνται και ακουμπούν τα σώματα μεταξύ τους ανά 2 ή 3.

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Μια στιγμή συμφόρησης και αμηχανίας πριν βγεις στο αχανές εξωτερικό του άστεως, ή μπεις στο ερμητικά κλειστό του διαμερίσματος. Μια ευκαιρία για ενδοσκόπηση ή απλά για «σκόπηση», -κοίταγμα του εαυτού σου- της οποίας η έκταση εξαρτάται από την διάρκεια του κατακόρυφου ταξιδιού. Οι κάτοικοι των τελευταίων ορόφων σκέφτονται περισσότερο. Ο δημόσιος χώρος συμβίωσης λοιπόν αφορά στο δαιδαλώδες υπολειπόμενο χώρο της πολυκατοικίας αν αφαιρέσουμε τις κατοικίες. Είναι χώρος μεταβατικός, είναι χώρος κίνησης. Μεταφέρει τα ηχητικά κύματα κλειδώματος/ ξεκλειδώματος, βαδίσματος και σύντομων διαλόγων ξεπροβοδίσματος ή υποδοχής μη κατοίκων. Αρχίζει με τον πάλαι ποτέ γραφειακό χώρο του θυρωρού και τελειώνει με το κλειδαμπαρωμένο κλιμακοστάσιο του δώματος. Η αθηναϊκή αστικότητα γεννάται και υπάρχει εξαιτίας της όσμωσης μεταξύ του γενικευμένου προτύπου της πολυκατοικίας της αντιπαροχής και της αφηγηματικότητας της καθημερινής πόλης. Αρχιτεκτονικός τύπος+Βιωμένο πρόγραμμα. Δομές + Κοινωνικές εξελίξεις.

Υπαρκτό-Δυνητικό. Δηλωμένο-Καταπιεσμένο. Μπορούμε να φανταστούμε την αφηγηματική σχέση των χαρακτήρων της πόλης ως ένα άτυπο, αλλά ρεαλιστικό κτιριολογικό πρόγραμμα που εμποτίζει ένα κτίριο ανεξέλεγκτα, ακανόνιστα και απρόβλεπτα. Η καθημερινή ζωή στην πολυκατοικία θυμίζει τον τρόπο με τον οποίο ένας Ουλιπιστής θα αντιμετώπιζε έναν χώρο. Η Λίζυ Τσιριμώκου γράφει πως ο G. Perec αποτυπώνει το «καθημερινού μπαρόκ», το φευγαλέο, το αποσπασματικό, 13. Λίζυ Τσιριμώκου, Εισαγωγή στο ΣΚΕΨΗ/ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ του George Perec, Εκδόσεις το «υποσύνηθες» και η αντοχή του ΑΓΡΑ, 2005 Αθήνα σελ. 31 στο πέρασμα του χρόνου οφείλεται στη μνημείωση του μηδαμινού. Η 14. (δεξιά πάνω) Θολωτό εκκλησάκι σε piloti αθηναϊκής ποληκατοικίας. συστηματική κατάταξη του χώρου, η μικρογεωγραφική προοπτική και 15. (δεξιά κάτω) Σκίτσο τσίρκου από τον Max η επίμονη γεωμέτρηση του χώρου Ernst. γίνονται τρόποι για να «εξορκιστεί το μηδέν»13.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΤΟ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑ είναι φαινόμενο τοπικό, γεωγραφικό και σημειακό. Δεν μπορεί να γενικευτεί ή να τυποποιηθεί. Είναι μια «ανοιχτή σχέση» αστικών μεταβλητών. Είναι ο φαινότυπος της άρνησης του μέσου χώρου. Είναι ένα μικροσύστημα που περιέχει τόσο ισχυρούς εσωτερικούς νόμους, που ούτε καν η μορφή του είναι «η μόνη δυνατή εμφάνιση του», αν παραφράσουμε τα λόγια του Adolf Loos16. Ώς ανεξάρτητο, αυτάρκες δείγμα αστικών σχέσεων δεν είναι οικο-γενειακό, αλλά συγκρουσιακό. Δεν είναι οικουμενικό, αλλά σημειακό. Η δημιουργία του «τόπου» ως περιβάλλον συλλογικής δράσης οφείλεται στην εμφάνιση ετερογενών συμφερόντων επί του εδάφους. Είναι μια κατασκευή και πόνημα γενεαλογικών, αλλά όχι 16. Adolf Loos, Architecture, trans. Wilfried τελεολογικών διεργασιών. Είναι ένα Wang, in Safran and Wang, (edts.), The περιβάλλον έντασης και αντίφασης architecture of Adolf Loos, σελ. 107 από Leslie van Duzer και Kent Kleinman από Villa που τείνει προς μια αβέβαιη εσωτερική Mueller: A Work of Adolf Loos, New York, ισορροπία. Το συνονθύλευμα στην Princeton Press, 1994, p. 24 ελληνική πόλη στεγάζεται από κτιστή μορφή, αλλά δεν ορίζεται από αυτήν. Η αθηναϊκή πολυκατοικία είναι ο φαινότυπος των προγραμματικών αντιθέσεων του περιεχόμενου της. Η δομή της πολυκατοικίας είναι μια λογιστική σπαζοκεφαλιά που καταπιέζει την συνονθυλευματική ομάδα με κοινή όψη και εσωτερικό κοινόχρηστο χώρο. Η πολυκατοικία που τυποποιείται από την αγορά και την συλλογική μας μνήμη είναι μοντέρνα, όπως ισχυριζόμαστε, αλλά βιώνεται με αντιμοντέρνο ή ντεμοντέρνο τρόπο. Το συνονθυλευματικό εσωτερικό πυροδοτεί μια σειρά «κανιβαλισμών» του κελύφους. Πυροδοτεί την εμφάνιση του εσωτερικού κόσμου, της εσωτερικής επένδυσης και διαρρύθμισης(μεταβολή του ρυθμού?). Είναι ένα φαινόμενο επίπλου (επιπέλωμαι:< βρίσκομαι στην επιφάνεια και κινούμαι - Έπιπλο=κινητή περιουσία). Πίσω από το εκτεταμένο Dom-ino της Αθήνας ελλοχεύει μια καθημερινή ζωή. Είναι η διαδικασία απάντησης του ενοίκου στην ερώτηση που θέτει η ρητορική του κελύφους. Πολύ απλά είναι η διπλή όψη της τέντας του μπαλκονιού. Συνονθυλευματικές δομές της Αθηναϊκής πόλης είναι ο αντί-λογος της Χάρτας των Αθηνών του πλεούμενου CIAM IV. Είναι ένας πηγαίος «αποκρυφισμός» της αστικής συνθήκης, ένα εγχείρημα πολυπλοκοποίησης της αντίληψης της πόλης, μακριά από αυτήν του Metrot, Boulot, Dodot. Μια διαδικασία κωδικοποίησης παρά αποκωδικοποίησης της αστικής ζωής.

99 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Τροχονόμος στην Ομόνοια, το 1920. Κινητή κατασκευή που δίνει κυκλοφοριακές εντολές, διαφημίζει και προστατεύει από τον καιρό τον τροχονόμο, όλα την ίδια στιγμή. Η «αστική ένταση» οδηγεί σε συμπυκνώματα μορφών, χρήσεων, αναγκών και προσώπων. Συνονθύλευμα είναι το αποτέλεσμα της συσχέτισης του περιέχοντος με το περιεχόμενο. Είναι μια «συγκρατημένη ανομοιομορφία» ή ανάποδα μια «επιβεβλημένη ομοιομορφία». (Φωτ. Γ. Κ. Καιροφύλα – Σ. Γ. Φιλιππότη, Αθηναϊκό Ημερολόγιο 1992, Εκδόσεις ΦΙΛΙΠΟΤΤΗ Αθήνα 17.

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

100

ΤΡΟΠΗ ΣΕ ΦΥΓΗ. Επίσης, το συνονθύλευμα αποτελεί μια «τροπή σε φυγή», μάλιστα κεντρομόλο, από την έννοια του κέντρου του παρωχημένου βιομηχανικού πολιτισμού που αφήνουμε πίσω μας. Η Ακρόπολις και το όλον της πόλης, όπως το θέτει ο Carlo Cattaneo, μοιάζει σήμερα διασκορπισμένο και ά-κεντρο σε τοπικότητες που συσχετίζονται μεταξύ τους. Το αποκρυσταλλωμένο «σπίτι των μέσων παραγωγής» -το εργοστάσιο- χάνει την κεντρικότητα του και το 1/3 του μάκρους του (Φιξ). Είμαστε ίσως σε μια εποχή που οι πόλεις μελετούνται όπως τα quanta, σαν να μην ξέρουμε που ακριβώς βρίσκονται. Για να σκηνοθετήσουμε την επανεμφάνιση της πόλης οφείλουμε να την αναζητήσουμε σε άλλες μορφές και άλλα τοπία. Θα χρειαστούμε για αυτό μια έκκεντρη, και -γιατί όχι- εκκεντρική αρχιτεκτονική της πόλης. 18. Carlo Cattaneo, Scritti Economici, (επιμ.

Alberto Bertolino), Casa editr. Felice de Monnier, Firenze 1956, τόμος ΙΙΙ, σελ. 3-30 (δεξιά) Η Αθήνα ως μονάδα ή σύνολο αστικών στοιχείων. 19.

101

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

102

ΕΛΑΧΙΣΤΟ. Η επίκληση στο ελάχιστο, στο μοναδιαίο στοιχείο ενός συστήματος είναι και μια συνηθισμένη μέθοδος ανάλυσης του. Αναζητώντας μια ερμηνεία του «αστικού στοιχείου» –αυτού του μέρους δηλαδή που συνθέτει το σύνολοβρισκόμαστε αντιμέτωποι με τον ελάχιστο αστικό χώρο και τις ιδιότητές του. `Έτσι, το αστικό στοιχείο δεν εμφανίζεται ως ένα κομμάτι κτιρίου, αλλά ως ένα κομμάτι αστικότητας. Η ελάχιστη πόλη λοιπόν εμπεριέχει συγκρουσιακά στοιχεία που επενδύουν σε ένα υλικό. Η ελάχιστη πόλη δεν είναι ένα αντικείμενο, αλλά ένα συνονθύλευμα υποκειμένων. Αντί του existenzminimum έχουμε τον ορισμό ενός «gatherum-minimum», το μοναδιαίο στοιχείο συγκερασμού της πόλης. 20. «Τα αστικά στοιχεία δεν εξηγούνται από την πόλη, το ίδιο το στοιχείο εμπεριέχει το Εκείνο είναι που φέρει τις ιδιότητες μέλλον της πόλης, μια δύναμη ικανή να φτιάξει ενός τόπου: αυτάρκες, χαρακτηριστικό πόλη. Όλα προσδίδουν στο απόσπασμα μια και ανεπανάληπτο. Οπως θα έλεγε ορισμένη δύναμη του απείρου.» Jeaun Attali, Το οικοδομικό τετράγωνο και το απόσπασμα, ο Jeaun Attali «δεν εξηγείται από την από Κουμπής Τ. & Scoffier R. (2007) Εκλάμψεις πόλη, αλλά το ίδιο το στοιχείο εμπεριέχει της Πόλης, Εκδόσεις FUTURA, Αθήνα το μέλλον της πόλης, μια δύναμη ικανή 21. «Η κοινωνία χάνει τις τρισδιάστατες μορφές να φτιάξει πόλη». Πιθανώς λοιπόν της έκφρασης...Αργά ή γρήγορα η τρίτη διάσταση η πόλη να μην είναι ένας κτισμένος θα πάψει με την σιωπή της...Η αρχιτεκτονική ως ένα επάγγελμα, άψυχο, αντικείμενο θα είναι εξοπλισμός -έρμαιο της οικοδομικής το ολοκαύτωμα κάθε χωρικού εγχειρήματος... του υπόστασης-, αλλά ένα σύνολο Για μας η πόλη είναι πόλη αν κάποιος μπορεί να αντιληφτεί την πολλαπλότητα, τις αποκλίσεις από μικρούς τέτοιους τόπους (με της, την ανοικτή αρχιτεκτονική» από τους αντίστοιχους μικρούς χάρτες). Σε μια Coop Himmelblau για την Open Architecture τέτοια αντίληψη του στοιχείου μια στο Noever P. (1992) The end of Architecture? Documents and Manifestos {Vienna αρχιτεκτονική μπορεί να στέκεται, να Architecture Conference}, PRESTEL 199321. λειτουργεί και να είναι «όμορφη», (αριστερά) αλλά αυτό δεν σημαίνει πως είναι 22. (δεξιά) Το αστικό θραύσμα βγαλμένο αστική. Η πόλη με αυτόν τον τρόπο από το context του και γεμάτο πληροφορία. παραμορφώνει αλλά και επεκτείνει το «Bronx Floors Threshole» 1972 από τον καλλιτέχνη -πάλαι ποτέ- αρχιτέκτονα Gordon λεξιλόγιο της αρχιτεκτονικής, -πράγμα Matta-Clark. που μάλλον είναι «καλό». (δεξιά πάνω) βιομηχανοποιημένου Buckmister Fuller. 23.

Πατέντα λουτρού

ελάχιστου από τον

(δεξιά κάτω) Δέντρο από σωλήνες, συνδέσεις και εξαρτήματα που εκθέτει η ανάλογη φάμπρικα. Ένα «show-off» του τί μπορεί να κάνει με το προϊόν. Η «εξτραβακάνζα» γίνεται εταιρική εικόνα. 24.

Το αστικό στοιχείο στην Αθήνα δεν έχει χαρτογραφηθεί ακόμα.

103

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

104

ΕΝΔΟΡΡΗΞΗ. Το αρχιτεκτονικό θραύσμα δημιουργείται από την ενδόρρηξη του context. Οι συνέχειες του δεδομένου κελύφους (είτε πρόκειται για πόλη ή για ένα κτίριο) τέμνονται, συγκλίνουν και συγκρούονται βίαια στο εσωτερικό του. Το αποτέλεσμα είναι ένα σύμφυρμα μορφών, διαλεκτικό με το περιβάλλον του. `Ετσι όπως εμφανίζεται σε έναν αθηναϊκό ακάλυπτο. Μόνο του, ως παρεμβολή, προσθήκη ή πλεόνασμα είναι μια καταγραφή της ίδιας της διαδικασίας σύνθεσης του. Το συνονθύλευμα έχει μεγάλη καταγραφική ισχύ. Στην πολυκατοικία του μυθιστορήματος του Μ. Καραγάτση κάθε ένοικος νοίκιαζε ένα ή περισσότερα δωμάτια -κάμαρες- εκατέρωθεν ενός θορυβώδους διαδρόμου. Ο διάδρομος του «10», αποτελεί το σχεδιαστικό υπόλοιπο της σύνθεσης των ετέρων: μια εκφρασμένη ετερογένεια του προγράμματος. Σε αυτό το κοινόχρηστο κενό εκτυλίσσεται η ζωή του κατοίκου, και εκεί συγκρούεται με άλλες. Το κενό είναι η «κύρια όψη» του συνονθυλεύματος.

Louis Kahn. Σχέδιο για εκκλησία μέσα σε υπάρχοντα περίβολο στον Άγιο Δομήνικο. 25.

105

27. Fenton J. (1985) Hybrid Buildings,

Pamphlet Architecture No Princeton press, New York

11,

ΤΟ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟ ΥΒΡΙΔΙΟ26. Ο υβριδικός τύπος ήταν μια απάντηση στις μητροπολιτικές πιέσεις της κλιμάκωσης των αξιών της γης και του περιορισμού του αστικού grid στην Αμερική. Το υβρίδιο βάσει του Joseph Fenton27 απαντάται σε 2 μορφές: • Την θεματική υβριδοποίηση. Όπου οι χρήσεις υπάγονται σε ένα γενικότερο ομόρροπο περιβάλλον, όπως αυτό ενός campus πανεπιστημίου ή αυτό ενός εμπορικού κέντρου πάνω στην εθνική με κοινό υποτιτλισμό και μορφή κελύφους. Είναι η αποθέωση του «ευέλικτου χώρου» της μοντέρνας πόλης. Προυποθέτει τυποποίηση του χώρου και προσεκτικό -και προφανώς οικονομολογικό- σχεδιασμό των μερών του προγράμματος. Το γενικότερο theme του κελύφους καθορίζει τις υποδιαιρέσεις του χώρου, με τρόπο που δεν βλάπτει την ενότητα και σημειακότητα του συνόλου. Εξηγεί το φαινόμενο του συγκερασμού, της συμπύκνωσης και σύμπνοιας διαφορετικών πολιτικών και χρήσεων. • Την ετερογενή υβριδοποίηση. `Όπου το οικοδομικό πρόγραμμα θυσιάζει την ομοιογένειά του προς κάποιο οικονομικό προτέρημα της μείξης. Το παράδειγμα του μικρού μαγαζιού στο περίπτερο της Βαρκελώνης του Mies. Το υπόγειο parking ενός πολυώροφου κτιρίου γραφείων. Είναι αποτέλεσμα της εμπορευματοποίησης της σχέσης των χώρων. Εξυπηρέτηση πολλαπλών

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

(δεξιά) Η εφαρμογή του «υβριδικού σθένους» στην καλλιέργεια καλαμποκιού (L. C. Dunn.)

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΥΒΡΙΔΙΚΟ ΣΘΕΝΟΣ ή ΕΤΕΡΟΣΙΣ:< «Η τάση της διασταύρωσης να παράγει ζώα ή φυτά με μεγαλύτερη ανθεκτικότητα και δυνατότητα για ανάπτυξη από τους αντίστοιχους γονείς.», έτσι όπως το διατύπωσε ο Γερμανός βοτανολόγος Joseph Gottlieb Kölreuter με το έργο του. 26.

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

106

και αλληλοτεμνόμενων αναγκών του μητροπολιτικού κατοίκου. Η εγγύτητα και η αλληλοτροφοδότηση σχέσεων που ακολουθεί έναν τρόπο ζωής. Η συνθήκη γειτονιάς μπορούμε να πούμε πως είναι ένα σύστημα ανόμοιων πραγμάτων προς την αυτάρκεια, εκμετάλλευση και αλληλοϋποστήριξη των οικονομικών παραγόντων. Εξηγεί το φαινόμενο του διασκορπισμού και της αποσπασματικότητας των χρήσεων. ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑ. H προσεκτικότερη μελέτη όμως της μορφής, των σημείων και μηχανισμών της σύγχρονης πόλης φέρνει στο προσκήνιο μια πιο αυθαίρετη τάση του χώρου να αναδιπλώνεται σε ανομοιογενή, αποσπασματικά, «ανισόρροπα» υποσύνολα, που δεν είναι πάντα αντικείμενα σχεδιασμού και προνόησης. Οι βίαιες συνθήκες συμφόρησης της πόλης από την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης φέρνουν κοντά ανόμοια και συχνά συγκρουόμενα συμφέροντα. Η συναρμολόγηση και ο εντοιχισμός διαφορετικών τυπολογιών, χρήσεων, υλικών και -ισμών είναι τόσο εξωτερικό, όσο και εσωτερικό φαινόμενο του κτιρίου. Η ατομικότητα, η ταξικότητα και ο τρόπος ζωής του κάθε κατοίκου ή χρήστη της πόλης δοκιμάζεται και αναμετριέται με τον «μέσο χώρο» που του διατίθεται. Η πόλη ως «πεδίο βάρβαρης ανομοιογένειας από την μια, απρόσωπου εγωκεντρισμού από την άλλη» όπως θα έλεγε ένας F. Engels βρίσκει τον τρόπο να εκφραστεί στον χώρο ακόμα και αν δεν είναι σκοπός των μελών της...Η διαφημιστική ταμπέλα της όψης, και όχι μόνο επειδή το υπαγορεύει η «πάπια» του Venturi παρέχει πληροφορία για το εσωτερικό. Ευκαιρία για γραφιστική. Η σύγχρονη πόλη δεν ήταν ποτέ πιο διάφανη. Γι αυτό δεν μαχόταν ένας διεθνοποιημένος μοντερνισμός; Η ΑΓΩΝΙΩΔΗΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ29 του αρχιτέκτονα για νέους τύπους και νεοσύστατες ανάγκες που δεν έχουν θεσπιστεί σε «εγχειρίδια» του Neufert, μπορεί να ικανοποιηθεί με την εύρεση και διερεύνηση νέων συνόλων λειτουργιών. Μάθημα από το ανεξέλεγκτο κολάζ των ετερόκλητων μέσα στην Αθήνα. Διερεύνηση του πολεοδομικού σχεδιασμού σε επίπεδο συγκόλλησης διαφορετικών ζωών και αναγκών μέσα σε σκληρά κελύφη. Συνονθύλευμα τύπων ως ένας νέος τύπος. Διεύρυνση της τυπολόγησης του βιωμένου χώρου από το άτομο στην ομάδα, από τον «μέσο όρο ανθρώπου» στο ετερογενές σύνολο διαφορετικών ανθρώπων και τάξεων.

107

Το υβρίδιο σίγουρα είναι μνημείο του αστικού μας πολιτισμού και αν και «στείρο», όπως υπαγορεύει βιολογία και γενετική, είναι μια ανοικτή βιβλιοθήκη αστικών δεδομένων. Η ανάγνωσή τους και η έρευνα των συνθηκών δημιουργίας και βίωσης τους μας φέρνει μάλλον πιο κοντά στην σύγχρονη εκδοχή του αστικού φαινομένου. Χώροι που «θα γεννούν νέες μορφές αστικής επαφής και κοινωνικότητας»28.

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Zürich

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΔΙΑΣΤΟΛΗ. Το φαινόμενο της ανάμειξης παραμένει δυνητικό δεδομένο, που εγκιβωτίζεται σε ένα κτιριακό όλον και προπαγανδίζει την αρχιτεκτονική καθαρότητα, ολότητα και συνεκτικότητα. Στην πόλη του 21ου αιώνα που ως ίνδαλμα έχει ακόμα την συνέχεια του πεζοδρόμου, της boulevard, του grid, η εμπειρική ανάγνωση και βίωση της πόλης αντιστέκεται σε κάθε προσπάθεια οργάνωσης της. Η μνήμη και εμπειρία της πόλης παύει να είναι συλλογική, αλλά συνθέτει έναν «χάρτη σημείων» που προκύπτουν από την διείσδυση του ατόμου στο σύμπαν της πόλης. Αυτό που θυμόμαστε και εν τέλει βλέπουμε προκύπτει από την αλληλεπίδραση. Η μεγιστοποίηση των αλληλεπιδράσεων με το αστικό περιβάλλον παραμορφώνει και μεγεθύνει τις διαστάσεις της πόλης. Περισσότερο ανακάτεμα σημαίνει 28. H. Lefebvre: «New Programms. Multifunctional, Transfunctional buildings περισσότερη πόλη. Καθώς αυξάνει το and spaces that would generate new πλήθος και η πολυπλοκότητα της ανάμειξης, forms of urban contact and sociability», από L’ architecture d’ aujourd’ hui 132 η επιφάνεια της πόλης αναδιπλώνεται και (June/July) σ. 14-16 Propositions pour un πληθαίνει, όπως επίσης και οι ευκαιρίες για nouvel Urbanisme εκμετάλλευση, απόλαυση και ανακάλυψη των περίπλοκων κόσμων που διαθέτει. 29. (κάτω) «Ο καλλιτέχνης απεγνωσμένος από το μεγαλείο των αρχαίων Έτσι ακριβώς, όπως η αναδίπλωση ενός θραυσμάτων.» Henry Fuseli, The Artist Moved to Despair by the Grandeur of οικονομικού συστήματος γεννά καινούρια Antique Fragments 1778-79 Κόκκινη επαγγέλματα με την γραφειοκρατία. κιμωλία πάνω σε χαρτί, Kunsthaus, Συνονθυλευματοποίηση σημαίνει διαστολή.

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

108

ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ. Το «φετίχ» του αρχιτέκτονα για το πλοίο δρομολογείται από την «μη καταπιεστική κοινωνία» του Charles Fourier. Στον «Νέο Βιομηχανικό Κόσμο» του, οι ανθρώπινες σχέσεις λειτουργούν σύμφωνα με την ψυχολογική αρχή της «παράφορης έλξης». Το φαλανστήριο ή η φάλαγγα έχει σχεδιαστεί για να λειτουργεί στην ύπαιθρο. Βασίζεται κυρίως στην γεωργία και στην ελαφριά βιομηχανία. Αποτελεί μια μικρογραφία πόλης, με δρόμους εκτεθειμένους στις καιρικές συνθήκες. Αυτά τα κτίρια ήταν τετραώροφα complex διαμερισμάτων, όπου οι πλουσιότεροι κατείχαν τα ανώτερα διαμερίσματα και οι φτωχότεροι απολάμβαναν τα καλά μιας ισόγειας κατοικίας. Ο πλούτος καθοριζόταν από την δουλειά του καθενός. Τα επαγγέλματα ανατίθενται με βάση τα ενδιαφέροντα και τις επιθυμίες του ατόμου. Υπήρχαν και ειδικά κίνητρα: Οι άνθρωποι που κάνουν δουλειές που δεν απολαμβάνουν, πληρώνονται καλύτερα…Ο μαθητής του C. Fourier, Victor Considerant συνδέει αυτή τη «μεταφορική» χρήση των Βερσαλλιών με το ατμόπλοιο. Στο έργο του LeCorbusier αργότερα, στην αρχή του 20ου αιώνα, συσχετίζεται πάλι το πλοίο με την κοινότητα. Η μπετονένια εκδοχή του πλοίου αποκρυσταλλώνεται στην πολυκατοικία της Unite d’ Habitation. 30. «Αν σκεφτούμε λοιπόν πως το πλοίο είναι ένα

πλεούμενο κομμάτι χώρου, ένας τόπος δίχως τόπο, που υφίσταται από μόνος του, που είναι κλειστός στον εαυτό του και την ίδια στιγμή παραδίδεται στην απεραντοσύνη της θάλασσας(…), το πλοίο δεν υπήρξε μόνο το μεγάλο μέσο οικονομικής ανάπτυξης για τον πολιτισμό μας, από τον 16ο αιώνα μέχρι σήμερα(…), αλλά την ίδια στιγμή αποτέλεσε το καλύτερο δοχείο για την φαντασία μας. Το πλοίο είναι η τέλεια ετεροτοπία.» M. Foucault Des espaces autres, Architecture Mouvement Continuité 5 (Οκτώβρης 1984) Lefebvre H. (1984) Everyday Life in the Modern World, {μεταφρ. Sacha Rabinovich}, Transaction Publishers, New Brunswick 31.

(δεξιά) `Eτοιμη διαφήμιση φαλανστηριώνα made in greece. 32.

του

«Η πολεοδομία δεν θα είναι απλά και μόνο ένα επάγγλεμα, αλλά ένας τρόπος σκέψης, μια ιδεολογία: να αποδέχεσαι αυτό που υπάρχει. Φτιάχναμε κάστρα στην άμμο. Τώρα κολυμπούμε στην θάλασσα που τα παρέσυρε μακριά» Koolhaas R. (1995) What Ever Happened to Urbanism από S, M, L, XL 010 Publishers, Rotterdam

Η πολυκατοικία του «10», το γραφειακό κτίριο και το πλοίο στο λιμάνι του Πειραιά: ένα αυτάρκες αστικό «σκηνικό» μιας μεταβιομηχανικής (πιθανόν) κοινωνίας. Το πλοίο λειτουργεί ως μια συνεχόμενη «αναφορά» και «μεταφορά». Το «άστυ» του ναυτικού: κατοικία, χώρος παραλαβής μισθού-ενημέρωσης και ο πλεούμενος χώρος εργασίας. Η αγάπη του αρχιτέκτονα για το πλοίο δεν απαντάται εδώ μόνο στην μορφή του φουγάρου ή σε αυτήν της ελάχιστης καμπίνας, αλλά μετατίθεται σε ένα κορεσμένο περιβάλλον σχέσεων, είτε πλεούμενο στην θάλασσα, είτε κτισμένο ως «πύργος» του «10», πάνω στην γεωγραφία του Πειραιά προς αστικοποίηση. Ένα cluster από

109

Στον ιδιότυπο φαλανστηριώνα του «10», κάτοικοι και φιλόδοξοι επισκέπτες (πελάτες, υποψήφιοι γαμπροί ή προς αναζήτηση δουλειάς) συμμετέχουν σε μια εκτεταμένη «φιέστα», έτσι όπως την περιγράφει ο M. Foucault: «Ένα είδος τόπου που βρίσκεται έξω από άλλες περιοχές, αλλά που όμως είναι ενεργά τοπικό.»30 Το «φεστιβάλ» του «10» «μοιάζει να αντιτίθεται βίαια στην καθημερινότητα, αλλά χωρίς ποτέ να διαχωρίζεται από αυτήν»31.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

γειτονιές θα μπορούσαμε να πούμε με αναφορά στη θάλασσα.

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

. «Π ετ ροσ ερ γε οτ ίω με οπία ση» τα ξύ το πάν κα της υ Μ ω σ ι τ π . Κ την ου ολ α π ελ υκα ραγ ρο λη το ά φη νι ικ τση τι κο ία . κή ύ ςτ Η πλ ο πό οί υ « λη ου 10 . »

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

110

111

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΝΘΥΛΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

112

6. ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΕΝΟΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ

Bill Viola (2001) Catherine’ s room

113

ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΕΝΟΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ

ΑΠΑΝΤΑΧΟΥ ΑΠΩΝ. Μετά τον πόλεμο στην Ελλάδα, το επάγγελμα του εργολάβου, του επιχειρηματία και του μηχανικού «αστικοποιείται». Οι απόψεις κτίζονται δίπλα δίπλα. Οι ανάγκες και το πολεοδομικό «δίκαιο» κωδικοποιούνται στον Γ.Ο.Κ. και προτάσσουν την ιδιοκτησία και την αποτελεσματικότητα της λύσης. Είναι μια εποχή αποφάσεων και καθολικών ιδεολογιών. Η αστικοποίηση γεννά την ανάγκη της υποδοχής και της καταπίεσης του ιδιοσυγκρασιακού. Η «τάξη των Σχεδιαστικών Πραγμάτων» καταπιέζει, αναμετριέται με τον εξατομισμένο χώρο και νικάει με την αντιπαροχή του προηγούμενου. Ο προσωπικός, σημειακός χώρος τεμαχίζεται και μετατίθεται ψηλότερα. Το σπίτι κτίζεται εικάζοντας τις ανάγκες του κατοίκου. Δεν υπάρχει χώρος ή χρόνος για χάσιμο. Ο χώρος είναι χρήμα. Σύμφωνα με τον «Οδηγό Κατοικίας» του ΤΕΕ (1981), «η μορφή του διαμερίσματος της πολυκατοικίας αποτέλεσε και το πρότυπο για την κατοικία γενικότερα. Σε μονοκατοικίες ή σε σπίτια αγροτικών περιοχών επαναλαμβάνεται η διαρρύθμιση του τυπικού διαμερίσματος της πολυκατοικίας», όπου «ο μελλοντικός κάτοικος είναι απανταχού απών». Δημιουργία του γενικευμένου κελύφους, της «οικοδομής». Το επαναλαμβανόμενο, όμοιο αστικό διαμέρισμα γίνεται μόδα και ίδιον πολιτισμού, ευμάρειας. Σπίτια πολλών κτίζονται μαζί. Η ιδιοκτησία περνά στις 3 διαστάσεις. Η ανέγερση σημαίνει επένδυση. Ανάγκη για εξασφάλιση της μητροπολιτικής ομοιομορφίας και σύμπνοιας. Συναρμολόγηση διαφορετικών σπιτικών και ανθρώπων. Μοιρασμένοι τοίχοι. Εφεύρεση του «κοινόχρηστου χώρου» ως συνδετικό στοιχείο των κατοικιών της μπετονένιας κυψέλης.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Το επάγγελμα του αρχιτέκτονα είναι αρχαίο. Στην βιομηχανική επανάσταση, ζητείται από το αρχιτεκτονικό επάγγελμα να βρει λύσεις για έναν πολλαπλό και ανομοιόμορφο πελάτη. Η ανάπτυξη νέων τύπων: της συλλογικής κατοικίας, του βενζινάδικου, του ξενοδοχείου, του μουσείου, της πολυκατοικίας φέρνει στο προσκήνιο μια νέα και πολλά υποσχόμενη εφαρμογή της αρχιτεκτονικής πρακτικής. Η πολλαπλή κατοικία γίνεται μνημείο της μητροπολιτικής αστικότητας και παράγοντας πληθυσμιακής έκρηξης. Γίνεται το άλλο μισό του εργοστασίου. Η πόλη επανασχεδιάζεται με τη τοποθέτηση του «μπλοκ» πάνω στην γεωγραφία της βομβαρδισμένης πόλης. Ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει τον χάρτη του με αυτό το «πολεοδομικό τούβλο».

ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΕΝΟΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

114

ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ μιας ανάγκης, μιας χρήσης 1. «Μια συλλογή από πρωτογενείς ομάδες σημαίνει πως την κτίζω ή την «κτιριώνω» (Μ. και τις σκόπιμες σχέσεις τους...Ένα αισθητικό σύμβολο της συλλογικής ενότητας Heidegger) μέσα σε ένα «σύμπαν δημόσιου που φιλοξενεί την προσωπική απο-δόμηση χώρου». Αστικοποιώ σημαίνει εξοικονομώ και επανα-δόμηση του σώματός μας μέσα σε ενέργεια και υποδομή. Σημαίνει από ευρύτερη συμμετοχή σε ένα υπαρκτό, κτιστό και ορατό συλλογικό όλον.» «στρίμωγμα», συμπίεση και κορεσμός. Lewis Mumford (1937) What is a city? Σημαίνει συγκερασμός και σύγκρουση. Architectural Record 1937 Σύμπνοια και συνύπαρξη. Πέρασε η εποχή 2. Leslie van Duzer και Kent Kleinman από της δεντροφυτεμένης Boulevard. Ο Henry Villa Mueller: A Work of Adolf Loos, New D. Thoreau ομολογεί πως: «Η αρχιτεκτονική York, Princeton Press, 1994, p. 51 ομορφιά που βλέπω τώρα, αναβλύζει από το (δεξιά) «ΒΟΗΘΕΙΑ ΕΧΩ ΚΛΕΙΣΤΕΙ ΣΤΟ εσωτερικό προς το εξωτερικό, από τις ανάγκες ΑΣΑΝΣΕΡ». Ταμπέλα που «προνοεί» επί της οδού Β. Σοφίας. και τον χαρακτήρα του ενοίκου». Η αστικότητα στην Αθήνα είναι «εσωτερικό φαινόμενο». Εμφανίζεται σε υλικά, σε κατόψεις και σε τρόπους ζωής. Αστικοποιείται ο ύπνος, το μαγείρεμα και το λουτρό. Οι πολλαπλές καθημερινότητες διαφορετικών ανθρώπων συμπυκνώνονται και αναδιπλώνονται σε αγοραία εσωτερικά περιβάλλοντα. Το αστικό σώμα βιάζεται, γιατί πρέπει να προλάβει. Συστέλλεται για να μην πιάνει πολύ χώρο. Μαθαίνει να μοιράζεται και να ανέχεται την συνύπαρξη. Μαθαίνει να υπάρχει ως μέρος μιας «στατιστικής μάζας» και ταυτόχρονα να βιώνει και να διεκδικεί την ατομικότητα του. Αιωρείται μεταξύ της ανωνυμίας και της επωνυμίας του. Αστικοποιώ σημαίνει γενικεύω και εξειδικεύω ταυτόχρονα. Σημαίνει κεντρική θέρμανση και κοινά υδραυλικά. Σκουπίδια διαφορετικών σπιτικών σε κοινούς κάδους.

115 Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΕΝΟΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ

Πώς διαχειριζόμαστε αυτό το υλικό; Πώς σχεδιάζουμε για μια τέτοια πόλη; Πιθανώς να χρειαστούμε μια αρχιτεκτονική που κάνει ό,τι και αυτή η προειδοποιητική ηλεκτρική ταμπέλα (φωτογραφία κάτω): επικοινωνεί το εσωτερικό γεγονός προς το εξωτερικό. Η πρόνοια για το ατύχημα γίνεται στοιχείο όψης. Επικοινωνία του εσωτερικού προβλήματος με το εξωτερικό με μια εντατική αντίφαση. Σύμφωνα με την ερμηνεία των Leslie van Duzer και Kent Kleinman «το εξωτερικό δεν έχει την παραμικρή πρόθεση να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα που θέτει, και στο εσωτερικό, όπου αποκαλύπτεται η απάντηση, δεν υπάρχει πλέον κανένα ερώτημα».2

ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΕΝΟΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

116

ΤΟ ΕΞΕΖΗΤΗΜΕΝΟ ΚΟΥΦΑΡΙ3. Η τεχνική αυτή εμφανίζεται το 1925 με τους Σουρεαλιστές. Θυμίζει έντονα ένα παλιό «παιχνίδι σαλονιού» που λεγόταν «Συνέπειες» (Consequences). Το χαρτί διπλωνόταν σε 3 μέρη και καθένας από τους παίκτες του παιχνιδιού συνέχιζε μια μορφή πάνω στο χαρτί, χωρίς να γνωρίζει τι έκανε ο προηγούμενός του. Το αποτέλεσμα ήταν μια μορφή με βάση, κορμό και στέψη που δημιουργείται εξαιτίας της ετερότητας των συντελεστών. Πρόκειται για μια ομαδοποίηση του σκαριφήματος που δημιουργήθηκε από την συνύπαρξη πολλών ατόμων στον ίδιο χώρο. Μια συμμετοχική δήλωση που προωθεί την ανάγκη για συγκερασμό, συνάρθρωση, συναρμογή κτισμένων απόψεων. Οφείλουμε να μάθουμε από το αστικό bricolage, να το υποδεχτούμε και να το «συμπαθήσουμε» ως ένα πολεοδομικό φαινόμενο του ελληνικού αστικού τόπου και κόσμου. Οπλισμένοι με αυτήν την οπτική δεν αναζητούμε 3. (δεξιά) Μια «Εξεζητημένη Αθήνα». Κολάζ πάνω στο συλλογικό πίνακα των: André Breton, Jacqueline έναν σύγχρονο πύργο για την Lamba και Yves Tanguy «Το εξεζητημένο κουφάρι πόλη, αλλά ένα τοτέμ4: Ένα θα πιεί το νέο κρασί» (Le cadavre exquis boira le vin διαστρωματοποιημένο αστικό nouveau.) στοιχείο που λειτουργεί ως 4. Το τοτέμ είναι μια οντότητα που επιτηρεί ή αναφορά ή αναλογία του όλου. Η συνοδεύει ένα σύνολο. Προερχόμενο από την ρίζα -oode στην γλώσσα των Objibwe αφορά σε ιδιοκτησία: πόλη των αμερικάνων ιθαγενών odoodem σημαίνει το δικό του τοτέμ. Η αναλογία -ινδιάνων- ορίζεται από μια σειρά του τοτεμισμού -που χαρακτηρίζει πολιτισμούς καλύβων που ακουμπάνε στο παλαιότερους ή σύγχρονους- νομιμοποιείται με την συμβολή του Claude Levi-Strauss που υποστηρίζει έδαφος και ένα ή μερικά τοτέμ ως ότι η αναλογική σκέψη είναι δομικό χαρακτηριστικό ένδειξη ολότητας ή ως πορτραίτο της ανθρώπινης σκέψης και αντιδραστικό στοιχείο του αρχηγού. Η ολότητα της της μαθηματικής θεώρησης των πραγμάτων. «πόλης» εκεί αφορά άλλα νοητικά πεδία. Μια «εξεζητημένη» Αθήνα πιθανώς να βρεί τον «πανταχού παρόντα» κάτοικο της.

117

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΕΝΟΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ

ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΕΝΟΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

118

Η ΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ της αθηναϊκής πόλης βρίσκεται στο σημείο όσο και στο σύνολο, χωρίς ποτέ να μπορεί να εκφράσει την πολυπλοκότητα της με έναν μόνο Παρθενώνα, ή μόνο έναν οικοδομικό κανονισμό. `Όπως λέει ο William Blake: «Να δεις το σύμπαν σε έναν κόκκο άμμου», έτσι και η αθηναϊκή αστικότητα είναι παντού και πουθενά συγχρόνως. Ανήκει στο άτομο και στο σύνολο την ίδια στιγμή. Η θραυσματοποίηση της «ταυτότητας της πόλης» δεν είναι φαινόμενο παγκοσμιοποίησης ή απομάκρυσης από μια «πηγή», αλλά αντιθέτως μια συνθήκη ενδόρρηξης και αναδίπλωσης του τόπου προς το εσωτερικό. Εκεί, το απόσπασμα ως μέρος ενός πολυπόθητου συνόλου δεν είναι ανασταλτικό της δημιουργίας του τόπου αλλά συνθετικό στοιχείο της εμφάνισης ή αντίληψής του. Η Αθήνα είναι ένα ευρύχωρο εργαστήρι για την μελέτη του «αποσπάσματος». To «συνονθύλευμα» ως αστικό στοιχείο, -ως συμπυκνωμένη πόλη- είναι η πηγή του «κακού» ή αντίστοιχα μια πηγή «καλού». Και στις δύο περιπτώσεις όμως είναι υποδοχέας μιας αστικότητας, που όπως είδαμε δεν μπορεί να «κριθεί» εύκολα, αλλά απλά υπάρχει. Το να κρίνουμε μια μορφή αστικότητας ως «κακή» ή «μη λειτουργική» προϋποθέτει έναν εξωτερικό παρατηρητή ή μεγάλα αποθέματα αυτοσαρκασμού. ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΜΗ ΙΔΑΝΙΚΗ ΠΟΛΗ. Και γιατί να μην «αγωνιστούμε» για μια κοινωνία και μια κατ΄εικόνα και καθ΄ομοίωση πόλη πιο ήπια, πιο καθαρή, πιο ανέφελη; Γιατί αν το πετύχουμε θα χάσουμε την μοναδική αυτή ταυτότητα του χτισμένου περιβάλλοντος μας να δημιουργεί προβλήματα και προβληματισμούς και έτσι να συγκρούεται, να συσχετίζεται, να ταυτίζεται με το έμψυχο περιεχόμενο υλικό της. «Η αρχιτεκτονική δεν έχει σκοπό να λύσει τις αβεβαιότητες, αλλά απλά να τις προβληματοποιήσει», λόγια από τον αρχιτέκτονα Peter Eisenman. Η σκέψη γύρω από την πόλη δεν στοχεύει στην εκπόνηση λύσεων. Είναι κοινωνικά αδύνατο να συμφωνήσουμε σε μια ενιαία, αδιάσπαστη εικόνα, μοντέλο, μορφή για την πόλη, την δική μας ή των παιδιών μας. Ακόμα και αν συμφωνούσαμε σε μια πολιτική του χώρου, η εγκυρότητά της και η «ορθότητά» της θα έπαυαν με την παραμικρή κύλιση του χρόνου. Ο μόνος ασφαλής τρόπος τελικά να κτίζουμε και να κατοικούμε μέσα σε ιδανικές πόλεις είναι μέσα από τον νου μας. Η πραγματική πόλη χρησιμεύει ως ένα εφαλτήριο σκέψης, συνειδητοποίησης και πειραματισμού. Η Αθήνα δεν σκοπεύει στο να είναι ιδανική. `Ή μήπως έχουμε μάθει να ζούμε σε κάτι μη ιδανικό;

119

«Εκείνοι, όμως, που επέστρεψαν μέσα από τα πράγματα, μέσα από το κέντρο της γης, μέσα από το μεδούλι του δημιουργικού της μόχθου –εκείνοι είναι που πασχίζουν την κατάκτηση του χώρου. Είναι εκείνοι, που έχουν θρυμματίσει το κέλυφος του αυγού της δημιουργίας της φύσης και έχουν ξεπροβάλει από αυτό χωρίς έγνοια για τα θραύσματα της σκόρπιας πανοπλίας του. Είναι εκείνοι, που έχουν βγει από τις αποχρώσεις των πραγμάτων στο χρώμα. Ας βγούμε από τον λαβύρινθο της γης στον απεριόριστο χώρο με τους αριθμούς και το χρώμα και ας λιχνίσουμε τον σπόρο της επίγνωσης». Kazimir Malevich The Mouth of the Earth and the Artist στο Nina Gurianova, The Supremous “LaboratoryHouse”: Reconstructing the Journal, στο Matthew Druitt (επιμ.), Kazimir Malevich, Suprematism, New York, Guggenheim Museum, 2003, σσ. 44-59

τέλος διάλεξης.

ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΕΝΟΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ

ΑΓΧΟΣ. Η σύγχρονη, πολλά υποσχόμενη εποχή και το βαρύτιμο παρελθόν δημιουργούν ένα συνεχόμενο «άγχος της αβεβαιότητας», μια επικίνδυνη ακροβασία πάνω στο τί είναι έγκυρο, τί είναι πρέπον σήμερα. Η αμηχανία και η συνεχόμενη αβεβαιότητα μπροστά στον σχεδιασμό της πόλης αποτελεί μια τίμια στάση που σέβεται και εφορμά από την πολυπλοκότητα και αντιφατικότητα της. `Ενα τέτοιο άγχος από την μεριά αυτού που καλείται να σχεδιάσει δεν αποτελεί αδυναμία ή υπεκφυγή αλλά ένα μέγεθος κοπιαστικής ανάλυσης. Είμαστε καταδικασμένοι σε συνεχόμενη παρατήρηση του αστικού φαινομένου.

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

ΑΥΤΟΚΡΙΤΙΚΗ. Κίνδυνος για έναν πασιφισμό στο πεδίο της «πάλης των απόψεων» για την πόλη. Πολεμική υπέρ του συγκερασμού των διαφορετικών ατομικών ή ομαδικών πόλεων που κατοικούν στο κεφάλι και στα βιβλία μας. Εκεί, ίσως χρειαστεί ένα είδος «συναισθηματικής πολεοδομίας», όπου τα συμπεράσματα και η σχεδιαστική πολιτική επαναφέρουν σε ένα αστικό προσκήνιο την ατομική άποψη για μια ζωή στην πόλη, του πελάτη μαζί και του σχεδιαστή. Με την χρήση του «συναισθήματος» η ανάλυση μπορεί να γίνει πιο αιχμηρή, πιο ακριβής, πιο χρήσιμη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

120

Το πολεοδομικό παραμύθι της Αστικής Κιβωτού

Κάποτε, άνθρωποι φτιάξανε μια πυκνή πόλη Συμμάζεψαν και δίπλωσαν την κουλτούρα τους μέσα σε μια τεράστια Αστική Κιβωτό και έφυγαν...Έφυγαν μακριά απο τον κίνδυνο και το δεδομένο παρελθόν που τους συνέδεε με τον Τόπο. Η κατασκευή κράτησε μια πλειάδα χρόνων...Σε όλη αυτήν την διάρκεια συμφώνησαν προς την δημιουργία ενός πολυσχιδούς, ανομοιογενούς και σχιζοφρενικού κτιστού περιβάλλοντος, που να εξυμνεί την εγγύτητα, την ετερότητα, την πολλαπλότητα, την πολυπλοκότητα, την συμπύκνωση και την αντιφατικότητα ως αρχικές χωρικές αξίες. Αφού υπήρχαν αβεβαιότητες για την γενική φόρμα της Πόλης, οι πολιτικοί και οι πολεοδόμοι συμφωνήσανε σε ένα θεωρητικό οικοδομικό κέλυφος σε σχήμα περίπου «φασολιού», όπου ο κάθε πολίτης θα προσεταιριζόταν τον χώρο του δια της καταστροφής του βασικού όγκου. Αυτό ήταν...Ένα σπέρμα ουρμπανισμού, ένα κτιστό, αιωρούμενο genius loci ταξιδεύοντας στην θάλασσα και τον χρόνο, αναζητώντας τον νέο Τόπο. Η πόλη ξεκίνησε το θαυμαστό ταξίδι. Αυτό το αστικό μιτοχόνδριο επιβίωσε μέσα από πολέμους, επαναστάσεις, και κοινωνιο-οικονομικο-ανθρωπολογικές ανακατατάξεις. Σημάδια της ανθρώπινης ζωής, χρήσης, αγανάκτησης κάλυψαν τους τοίχους της πόλης. Όταν τελικά έφτασαν στο Νέο Τόπο, συνέβη ένα πολιτισμικό Μπιγκ-Μπανγκ, ένα κουτί της Πανδώρας άνοιξε και απελευθέρωσε κοινωνικά σύνολα στο απέραντο κενό τίποτα της αχαρτογράφητης περιοχής. Ο αρχικά και συναινετικά ολοκληρωμένος πολιτισμικός πυρήνας διασκορπίσθηκε σε θραύσματα και αποσπάσματα, -ξετυλίχθηκε στον χώρο. Μια σχεδόν ξεχασμένη λέξη επαναπροστέθηκε στα δημοτικά λεξικά και στην καθομιλουμένη: η λέξη προ-άστιο. Νέες γενιές ανθρώπων γεννήθηκαν και μεγαλούργησαν γύρω από την εγκαταλελλειμένη, παρηκμασμένη κιβωτό. Το θέμα του Μπιγκ-Μπανγκ απασχόλησε τους επιφανείς καλλιτέχνες και διανοούμενους της εποχής. Όλοι ήταν ευχαριστημένοι, ειρηνικοί και ισορροπημένοι. Όλοι εκτός από ηλικιωμένους άντρες και γυναίκες που έζησαν και επιβίωσαν το ταξίδι της Κιβωτού. Νοσταλγία και μιζέρια γέμισε τις καρδιές και τα μυαλά τους. Η αμηχανία μπροστά σε αυτό το νέο και λαπρό μέλλον τους έκανε να επιστρέψουν στη Παλιά Πόλη. Και μετά από διάφορες βόλτες στις έρημες πια δομές του μπετονένιου κουφαριού, πέθαιναν εκεί ειρηνικά, μετατρέποντας την Κιβωτό αργά και σταθερά σε ένα άτυπο νεκροταφείο...

121

Amin A. & Graham S. (1997) The Ordinary City, {Transactions of the Institute of British Geographers 22}, Department of Geography, University of Durham Αναγνωστάκης Μ. (1951) Εποχές 3. Armajani S. (1995) Reading Spaces, (MACBA, llibres de recerca ART) Ascher F. (1995) Métapolis ou L’ Avenir des Villes, Odile Jacob Editions, Paris

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Βιβλιογραφία:

Ballard J. G. (1977) High Rise, Holt-Rinehart-Winston Publishers

Bourke J. (1983) Ritual, Thematic Studies in Architecture Volume One, The Princeton Architectural Press, Princeton, New Jersey Βρυχέα Α. (2003) Κατοίκιση και Κατοικία, Διερευνώντας τα όρια της αρχιτεκτονικής, Εκδόσεις ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, Αθήνα Cattaneo C. (1956) Scritti Economici {επιμ. Alberto Bertolini}, Casa editr. Felice de Monnier, Firenze, τόμος ΙΙΙ Certeau M. & Mayol P. & Giard L. (1998) The practice of the everyday life vol. 1, U of Minnesota Press Conde Y. (2000) Architecture of the Indeterminacy, Actar, Barcelona Cook P. (2003) The City, Seen as a Garden of Ideas (Paperback) Penguin USA C. Davidson Cynthia (editor, 2001) Any-thing, The MIT Press, Cambridge Derrida J. (1989) Memoires for Paul de Man, Columbia University Press Derrida J. & Malabou C. (2004) Counterpath: Traveling with Jacques Derrida, Stanford University Press {επιμ. Diserens C. (2003)} GORDON MATTA- CLARK, Phaidon Press Inc. New York Duzer L. & Kleinman K. (1994) Villa Mueller: A Work of Adolf Loos, New York, Princeton Press Eco U. (1983) Reflections on the «Name of the Rose» {μεταφρ. William Weaver} Secker & Warburg, Λονδίνο Fenton J. (1985) Hybrid Buildings, Pamphlet Architecture No 11, Princeton press, New York

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Baudrillard J. & Nouvel J. (2000) Τα μοναδικά αντικείμενα, αρχιτεκτονική και φιλοσοφία, Futura, Αθήνα 2005

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

122

{Ferguson F. & Urban Drift Editors}, Talking Cities: The Micropolitics of Urban Space, Birkhauser, Berlin 2006 Foucault M. (1984) Des espaces autres, Architecture Mouvement Continuité 5 (Οκτώβρης 1984) Frampton K. (1985) MODERN ARCHITECTURE, a critical history, London, Thames and Hudson {Επιμέλεια: Franzen U.& Perez-Gomez A.& Shkapich K.} (1999) EDUCATION of an ARCHITECT: A point of view: The Cooper Union School of Art and Architecture 1964-1971, The Monacelli Press, New York Gregotti V. (1985) Territory and Architecture, Architectural Design Profile 59 no.5-6:28-34 Goff Le J. (1998) Pour l’ amour de villes, Entretiens avec Jeaun Lebrun, Εκδόσεις TEXTUEL, Παρίσι Harris S. & Berke D. (1997) Architecture of the Everyday, Princeton Architectural Press, New York Heckscher Α.(1962) The public Happiness, Atheneum Publishers, New York Herbert Simon A. (1962) Proceedings of the American Philosophical Society vol. 106, no. 6, December 12 Hookway Branden (1999) Pandemonium - The Rise of Predatory Locales in the Postwar World, Princeton Architectural Press, New York {Edit. Hughes J. & Sadler S.} (2000) NON PLAN, Architectural press, Oxford Jencks C. (1977) Language of Post-Modern Architecture, Rizzoli International, New York Καιροφύλα Γ. Κ. & Φιλιππότη Σ. Γ.(1992) Αθηναϊκό Ημερολόγιο 1992, Εκδόσεις ΦΙΛΙΠΟΤΤΗ Αθήνα Kafka F. (1926) Ο Πύργος (μεταφρ. Προκοπίου Κ.), ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 2006 {Επιμέλεια: Κάλμπαρη Χ. & Ντάφλος Κώστας} (2005) Μετάβαση της Αθήνας, Εκδόσεις FUTURA 2005 Καραγάτσης Μ.(1964) το «10», Εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2007 Καρύδης Δημ. Ν. (1991) Ανάγνωση Πολεοδομίας: Η Κοινωνική Σημασία των Χωρικών Μορφών, Εκδόσεις Συμμετρία, Αθήνα Kepes G. (1956) The New Landscape in Art and Science, published by P. Theobald

123

Κοτιώνης Ζ. (2006) Πες, Που είναι η Αθήνα, Εκδόσεις ΑΓΡΑ, Αθήνα Κουμπής Τ. & Scoffier R. (2007) Εκλάμψεις της Πόλης, Εκδόσεις FUTURA, Αθήνα Koolhaas R. (1988) Postscript: Introduction For New Research, The Contemporary City, Architecture and Urbanism no.217:152

Koolhas R., (1994) Delirious New York, The Monacelli Press Koolhaas R. (1994) Beyond Delirious, Canadian Architect no.39: 28-30 Koolhaas R. (1995) S, M, L, XL 010 Publishers, Rotterdam Koolhaas R. (1996) {interview}, Wired Magazine 4.07, July 1996 Koolhaas R.- Obrist Hans U. (2006) Conversations, Verlag der Buchhandlung Walther Konig, Koln Koolhaas R. (2004) CONTENT, perverted architecture, TASCHEN, Germany Κωνσταντόπουλος H. (2000) Από τις πόλεις-κατοικίες στις πολύ-κατοικίες, {«Ελλάδα»} Prestel/DAM/Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής Lefebvre H. (1967) Propositions pour un nouvel Urbanisme, L’ architecture d’ aujourd’ hui 132 (June/July) σ. 14-16 Lefebvre H. (1984) Everyday Life in the Modern World, {μεταφρ. Sacha Rabinovich}, Transaction Publishers, New Brunswick Libeskind D. (2004) Breaking Ground, New York, Riverhead Books Loos A.{Επιμ. Budny M. & Safran Y. & Wang W.} (1985) The Αrchitecture of Adolf Loos, Arts Council of Great Britain LeCorbusier (1958) Modulor 2 {μεταφρ. Peter de Francia & Anna Bostock} Birkhäuser 2000 Lewis P. & Tsurumaki M. & Lewis D. (1998) Situation Normal, Pamphlet Architecture No 21, Princeton Architectural Press, New York Lynch K. (1960) The image of the city, MIT Press, England

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Koolhaas R. (1989) Toward The Contemporary City, Design Book Review no.17: 15-16

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Κοτιώνης Ζ. (2004) Η Τρέλα του Τόπου, Αρχιτεκτονική στο Ελληνικό Τοπίο εκδόσεις ΕΚΚΡΕΜΕΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

124

Malevich K. The Mouth of the Earth and the Artist στο Gurianova N. The Supremous “Laboratory-House”: Reconstructing the Journal, στο Druitt M.(επιμ.), Kazimir Malevich, Suprematism, New York, Guggenheim Museum, 2003 Martin R. (1956) L’Urbanisme dans la Grece antique, Paris: Picard, 1956 Mumford L. (1937) What is a city?, Architectural Record 1937 Muschamp H. (2003) Balancing Reason and Emotion in Twin Towers Void, The New York Times. Published: February 6, 2003 MVRDV {Winy Maas, Jacob van Rijs, Nathalie de Vries} (2005) KM3, Excursions on capacities, ACTAR, Barcelona MVRDV {Winy Maas, Jacob van Rijs, Nathalie de Vries} (1997), MVRDV on VPRO, ACTAR, Barcelona {Επιμέλεια: Ντάφλος Κ. & Κάλμπαρη Χ.} Η Μετάβαση της Αθήνας, Εκδόσεις Futura, Αθήνα Noever P. (1992) The end of Architecture? Documents and Manifestos {Vienna Architecture Conference}, PRESTEL 1993 Perec George (1978) Ζωή: Οδηγίες χρήσεως {μεταφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης}, Εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 1991 Perec George (1985) Σκέψη/ Ταξινόμηση {μεταφρ. Λίζυ Τσιριμώκου}, Εκδόσεις ΑΓΡΑ, Αθήνα 2005 Rossi A. (1966) Η Αρχιτεκτονική της Πόλης {μεταφρ. Πετρίδου Β.} , University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1991 Σαρηγιάννης Μ. Γ. (2000) Αθήνα 1830 -2000, Εξέλιξη-Πολεοδομία-Μεταφορές, Εκδόσεις Συμμετρία Σταυρίδης Σ., (2006) Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Αθήνα, εκδόσεις Αλεξάνδρεια Schumacher L. Thomas (1971) Contextualism: Urban Ideals and Deformations, Casabella no.359-360:79-86 Scott Brown D. (Δεκ. 1971) Learning from Pop, Casabella 359-360 Σημαιοφορίδης Γ. (2005) Διελεύσεις, Κείμενα για την αρχιτεκτονική και τη μετάπολη, METAPOLIS Press, Αθήνα Shulz Christian N. (1980) Genius Loci: Towards a Phenomenology of Architecture, Academy Editions, London Smithson P. (2005) Conversations with Students: A Space for Our Generation,

125

Sola-Morales Rubio I.(1985) From Contrast to Analogy: Developments in the concept of Architectural Intervention, Lotus International no.46:37-45 Stanislaw L. (1985) The Cyberiad: Fables for the Cybernetic Age, Harcourt Brace Jovanovich Editions Tafuri M. (1977) Il progetto storico, Casabella 429 Vance J. (2004) The Languages of Pao, I BOOKS

Venturi R. & Scott Brown D. & Izenour S., (1977) Learning from Las Vegas, MIT PRESS 1999 Venturi R. & Scott Brown D. (1968) A Significance for A&P Parking Lots or Learning From Las Vegas, Architectural Forum 128 no.2: 36-43, 91 Venturi R. & Scott Brown D. (1984) A view of the Campidoglio, Selected Essays 1953-1984, Icon Editions, 1984, New York Wittgenstein L. (1953) Philosophy Investigations {μεταφρ. G. E. M. Anscombe} Blackwell Publishers Woods S. (1964) Urban Environment. The Search for System {World Architecture 1, επιμ. John Donat} London: Studio Vista

Φιλμογραφία

Arias Michael, (2006) TEKKONKINKREET, Aniplex Caro M. & Jeunet J. P. (1999) Delicatessen, Sofinergie Films Greene G. (2004) The End of Suburbia: Oil Depletion and the Collapse of the American Dream, The Electric Wallpaper Co.

Videogames

Wright Will (1989) Sim city, Maxis Software

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Venturi R., (1977) Complexity and Contradiction in Architecture, Museum of modern art, New York

Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος

Princeton Architectural Press