12 Aνοιχτές πόλεις
ΤΟ ΤΕΧΝΟΥΡΓΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΒΛΑΣΟΠΟΥΛΟΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ
Η προσπάθεια δημιουργίας ενός ημερολογίου του μέλλοντος τόσο περίτεχνου και περιεκτικού που θα καθίσταται απόσταγμα της ανθρώπινης ζωής
Μ
πορούμε να φανταστούμε τον μυθοπλαστικό κωδωνοκρούστη της Παναγίας των Παρισίων του Victor M. Hugo να εξετάζει το πέρασμα της ημέρας μέσα από τις σκιές στη γεωμετρία του γοτθικού ναού και να σημαίνει ανάλογα τις καμπάνες, που με τη σειρά τους συγχρόνιζαν τις ημερήσιες δραστηριότητες της πόλης του Παρισιού. Σε αυτό το σύμπλεγμα κτιρίου - ανθρώπου, η κίνηση της Γης σε σχέση με τον Ηλιο μεταφράζεται σε μια διαβάθμιση σκιών που διαβάζει ο νους και ακολούθως εκπέμπεται ως ηχητική πληροφορία στο εξωτερικό. Ο μητροπολιτικός ναός, με χειριστή τον Κουασιμόδο, συνιστούσε ένα κέ-
ντρο ελέγχου του αστικού χρόνου. Μέσα από την ιλιγγιώδη εξέλιξη των πόλεων, εμφανίστηκαν κατά καιρούς υλικές εφευρέσεις και νοητικά εργαλεία που «μηχάνευσαν» μια τέτοια έννοια του χρόνου, ώστε να καταστεί δυνατή η εξόρυξή του σαν μετρήσιμο μέγεθος. Ετσι, μπορούμε να προσεγγίσουμε τον αστικό πολιτισμό σαν ένα εργαστήριο αποτύπωσης του χρόνου και ταυτόχρονα σαν ένα εργοστάσιο παραγωγής των μονάδων του. Οπως οι χαρτογραφήσεις της Γης άνοιξαν τον δρόμο σε σχεδιασμούς του τόπου, οι αναπαραστάσεις του χρόνου οδήγησαν στη γέννηση ενός σιωπηλού προγράμματος χρήσης του χώρο, του ημερολογίου. Με αυτό το σύστημα ανά χείρας, μετριούνται ακόμη οι διαστάσεις της ανθρώπινης ζωής. Η εποπτεία του χρόνου στους προϊ-
στορικούς καιρούς συνδεόταν με την περιοδική εμφάνιση καιρικών φαινομένων, εναλλαγές γεωγραφικών στοιχείων, κύκλους ζωικών συμπεριφορών και κινήσεις αστρικών σωμάτων. Το έδαφος εξήγαγε την έννοια του «οργανικού χρόνου». Ολοι αυτοί οι ρυθμοί του περιβάλλοντος , Γης και ουρανού, - περισυνελέγησαν στα αρχέγονα «γεωγραφικά ημερολόγια». Η εμπειρική αίσθηση της φθοράς έφερνε πιο κοντά τους ανθρώπους με την έννοια ενός μη αναστρέψιμου μηχανισμού, ενώ οι προγονικές γραμμές αναπαραστάθηκαν σε σειρές φυλαχτών και διαστρωματώθηκαν σε τοτεμικά μνημεία, μετρώντας έτσι το πέρασμα του χρόνου. Η μανιώδης συλλογή και σώρευση υλικών, γενεών, παραδόσεων και ήχων όρισαν γραμμές στον χώρο, έτσι ώστε να μπορεί να γίνεται αναδρομή σε πρό-
3 ΚΡΕΒΑΤΙΑ, 1 ΤΑΞΙΔΙ ΚΑΙ 1 ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΙΧΑΗΛ ΒΛΑΣΟΠΟΥΛΟΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ
Δ
εν υπάρχει κάτι νέο εδώ, μονάχα ένα σπίτι φτιαγμένο από τρία υπάρχοντα σπίτια, εντοπισμένα σε τρεις διαφορετικές πόλεις της Ευρώπης. Το σπίτι μου είναι μια συλλογή από αντικείμενα, μηχανές, έγγραφα και επιφάνειες που περιελίσσονται γύρω από το κρεβάτι. Το σώμα διαμορφώνει τους ρυθμούς του σε σχέση με την περιοδική επανάληψη του ύπνου: τη συνεχόμενη άφιξη και επιστροφή στον χώρο του υπνοδωματίου. Το σπίτι λειτουργεί σαν ένα καλούπι για την καθημερινή ζωή. Είναι αυτό που παράγει μια γεωγραφία από συνήθειες, ρυθμούς και επαναλαμβανόμενες κινήσεις. Ολα αυτά οικοδομούν τη βεβαιότητα της καθημερινής ζωής, την πίστη ότι θα συνεχίσει να επαναλαμβάνεται με όμοιο τρόπο, για πάντα. Εφτιαξα διαγράμματα συγκεντρώνοντας στοιχεία από τους ρυθμούς των ψυχικών και σωματικών μου διεργασιών: Ενα στατιστικό πορτρέτο της καθημερινότητάς μου.
τημα του κατοικείν. Τα ημερολόγια που προέκυψαν μπορούν να ιδωθούν ως τα σχέδια, οι τομές και οι κατόψεις , του σύγχρονου σπιτιού. Ο σχεδιασμός στοχεύει σε μια εκτενή οργάνωση του ετήσιου ημερολογίου, οργανώνοντας τα πάντα ώστε να λειτουργούν ως ένα ενιαίο οικοδόμημα. Υποθέτοντας πως βρίσκομαι στη γενέτειρά μου πόλη με την οικογένειά μου, για να ανέβω στον τρίτο όροφο αυτής της «αναλογικής βίλας» θα χρειαστώ περίπου μία ώρα και ένα τέταρτο. Για να φτάσω στη σοφίτα, θα χρειαστώ μία ημέρα στο τρένο. Μετατρέποντας το ταξίδι σε στοιχείο του σπιτιού πιθανώς να καταλήξω σε ένα σπίτι από το οποίο δεν εξέρχομαι ποτέ. Ατελείωτο εσωτερικό.
PROJECT
ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ Ολα τα υπάρχοντά μου είναι διασκορπισμένα στην Ευρώπη. Η οικογένειά μου, το αρχείο μου, ο χώρος εργασίας είναι διανεμημένα σε διαφορετικές ζώνες ώρας. Υπήρχε μια εποχή που η πόλη τελείωνε στο κατώφλι του σπιτιού. Τώρα πρέπει να ταξιδέψεις για να αισθανθείς σπίτι σου. Το σπίτι στον 21ο αιώνα θυμίζει μάλλον ένα διάγραμμα που εκτυλίσσεται στον άξονα του χρόνου. Η κατοίκηση έχει αναπτύξει τη δική της ταχύτητα. ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΜΟΥ Τείνουμε να σχεδιάζουμε την αυτοβιογραφία μας, έναν τρόπο ζωής, από την αρχή και το κάνουμε αυτό χωρίζοντας τη ζωή σε περιόδους, κύκλους και εποχές. Ο πολιτισμός μας λειτουργεί σύμφωνα με έναν κοινό ημερολογιακό χρόνο. Χρησιμοποίησα αυτή τη συσκευή μέτρησης χρόνου και καταγραφής δραστηριοτήτων ως εξάρ-
Αν ο 19ος και ο 20ός αιώνας υπήρξαν οι κατ’ εξοχήν μηχανοκεντρικοί αιώνες, η αστική κουλτούρα του 21ου αιώνα περιστρέφεται όσο ποτέ άλλοτε γύρω από την προσεκτική ρύθμιση του ωραρίου μέχρι τον προγραμματισμό ολόκληρων ζωών
1o βραβείο στον διεθνή διαγωνισμό ιδεών Space Prize Competition στην Κορέα (2008)
τερες καταστάσεις του. Αυτή η χάραξη γραμμών θα μετασχηματιζόταν, μέσα στην ανθρώπινη ιστορία, από ένα «μέσο αποθήκευσης του χρόνου» σε μια μέθοδο συγχρονισμού που θα στοίχειωνε τον αστικό νου μέχρι σήμερα. Μέσα στα μεσαιωνικά μοναστήρια των Βενεδικτίνων - κτιριακά ανάλογα ωρολογιακών μηχανισμών - ο χρόνος μετεγγράφηκε σταδιακά σε ένα κτιστό πρόγραμμα. Τα ίδια αυτά τα κτίρια φτιάχτηκαν με τρόπο ώστε να ελέγχουν την ημερήσια κατανομή του ανθρώπινου δυναμικού, να διανέμουν γραμμές τελετουργικών, ροές προσευχών, στοχασμών και ύμνων. Είναι σαν να επέλεξαν, ως μια εκδοχή ασκητισμού, την αυτοματοποίηση του σώματος διά μέσου της υποταγής του σε ένα ημερολογιακό πρωτόκολλο. Τo horarium ήταν ένα τέτοιο διατυπωμένο σύνολο κανονισμών που συντάχθηκε για την εποικοδομητική αξιοποίηση του χρόνου, του «εκ Θεού διδομένου», ορίζοντας αυστηρά τις χρονικές περιόδους για τον ύπνο, την εργασία, την προσευχή, το φαγητό. Μέσα σε αυτές τις «μηχανές» λοιπόν, τα ιερά κείμενα προβλήθηκαν σε ένα συλλογικό χωρικό ημερολόγιο, μονωμένο με τείχη από τους προαναφερθέντες γεωγραφικούς χρονισμούς της Γης. Οι καμπάνες, έπειτα από μια διαδικασία «απομάγευσης του χρόνου», αντικαταστάθηκαν από ένα βουητό μηχανών που συντηρούν και συγχρονίζουν τη ζωή στην πόλη. Ο κινούμενος ιμάντας μεταφοράς του εργοστασίου, ως άλλη μια ενσάρκωση γραμμής χρόνου στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, αποτέλεσε ένα νέο σύμβολο της ροής της παραγωγής και, ως συνέπεια, της μέτρησης του χρόνου. Οι σταθμοί των τρένων, ο τηλέγραφος, το ταχυδρομείο, οι σταθερές ροές εφοδιασμού των πόλεων με υλικά, πληροφορία ή έργο συγχρόνισαν τα μέλη της αναδυόμενης βιομηχανικής πόλης σε κοινές αναπνοές. Και το πιο σημαντικό: όλες αυτές οι τεχνητές περιοδικές κινήσεις μηχάνευσαν μια έννοια κανονικότητας που συγκρότησε την καθημερινότητα, ίσως το μεγαλύτερο επίτευγμα του αστικού πολιτισμού, σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Η. Lefebvre. Κάπως έτσι αναδύθηκε το βέβαιο και το επαναλαμβανόμενο της καθημερινής ζωής, η πίστη πως αυτή μπορεί να αντιγράφεται αναλλοίωτη για πάντα. Μέσα στον μικρόκοσμο της καθημερινότητας ο χρόνος προσαρμόστηκε στις διαστάσεις της οικιακής ζωής, ενός ελεγχόμενου περιβάλλοντος μακριά από τα ανεξέλεγκτα ατυχήματα των φυσικών φαινομένων. Αν ο 19ος και ο 20ός αιώνας υπήρξαν οι κατ’ εξοχήν μηχανοκεντρικοί αιώνες, η αστική κουλτούρα του 21ου αιώνα περιστρέφεται όσο ποτέ άλλοτε γύρω από την προσεκτική ρύθμιση του ωραρίου μέχρι τον προγραμματισμό ολόκληρων ζωών. Το ημερολόγιο μεταπίπτει από έναν απλό κατάλογο των πεπραγμένων σε μια επιφάνεια προβολής της επιθυμίας, των στόχων