Nortasunaren psikologia by Mikel Haranburu Oiharbide

NORTASUNAREN PSIKOLOGIA Mikel Haranburu Oiharbide JesĂşs Guerra Plaza

AURKIBIDEA 1. Nortasunaren teoria inplizituak 2. Nortasunaren kontzeptua 3. Nortasunaren psikologiaren iker-eremua eta ikuspegiak 4. Tipologiak 5. Tenperamentua, izaera eta bereizgarriak 6. Nortasunaren ikerketen ikuspegiak Nortasunaren azterketaren ikuspegi klinikoa Nortasunaren azterketaren korrelaziozko ikuspegia Nortasunaren azterketaren ikuspegi esperimentala Nortasunaren azterketaren ikuspegi konbinatua 7. Nortasunaren teorien ereduak 7.1. Eredu internalista 7.2. Eredu situazionista 7.3. Elkarreginaren eredua 7.4. Eredu proaktiboa 8. Nortasunaren diagnostikoa eta ikerketa 

Psikodiagnostikoa



Fidagarritasuna



Baliagarritasuna



Testen sailkapena

9. Nortasunaren garapena: gorputz-eskematik autokontzeptura 10. Haurraren garapena Piageten arabera 11. Norberaren kontzeptuan zentraturiko teoriak 11.1. Allporten nortasunaren teoria 11. 2. Norberaren kontzeptua 12. Kelly-ren konstruktu pertsonalen teoria 13. Nortasunaren azterketarako hurbilketa fenomenologiko-humanista: Rogers-en self-aren teoria 14. Nortasunaren teoria faktorialistak 14.1. Sarrera

14.2. Rotter-en kontrol lekunearen teoria (1966) 14.3. Zuckermanen (1971) sentipen bilaketaren teoria 14.4. Bereizgarri anitzetako teoriak 14.4.1. Eysencken nortasunaren teoria dimentsionala 14.4.2. Cattell-en nortasunaren bereizgarrien teoria 14.4.3. Nortasunaren ezaugarriak bost handien ereduaren ikuspegitik 15. Nortasunaren teoria psikodinamikoak 15.1. Sigmund Freud 15.2. Carl Gustav Jung 16. Nortasun emozionala 17. Estilo kognitiboak 18. Nortasunaren nahasteak 19. Nortasuna portaeraren psikologiaren ikuspegitik 20. Banduraren ikaskuntza sozialaren teoria 21. Giza portaeraren ekologia soziala

1. Nortasunaren teoria inplizituak Gizakiak.nortasunaren psikologoak izan dira, niaren edo norberaren kontzeptuaz eta zentzuaz jabetzen hasi zirenetik. Beste pertsonak etengabe aztertzen dituzte, haien bereizgarriei buruzko ideiak formulatzen dituzte, haien portaera aurreikusten eta portaera horren arrazoiak igartzen saiatzen dira. Gizakiak errealitateari buruzko bere pertzepzioak egituratu beharra dauka, eta horretan laguntzen dute teoria hauek. Pertsonen arteko diferentziei behatu, eta haien ezaugarriei buruzko teoriak mamitu ditu gizakiak. Pertsona ikasi gabeek ere badituzte nortasunari buruzko â&#x20AC;&#x153;herriteoriakâ&#x20AC;? edo â&#x20AC;&#x153;teoria inplizituakâ&#x20AC;?, gizarte mailan erabilgarriak direnak, eta atsotitz nahiz errefrauetan islatzen direnak. Edozein pertsonak gizakiari buruz dituen ideiak edo usteak izendatzeko erabiltzen da teoria inplizitu terminoa. Teoria horiek aztertzen dute nortasunaren bereizgarri jakin batzuk nola eta zenbatero elkartzen diren. Adibidez, pertsona bat profesioz gotzaina dela dakigunean, aldi berean disziplinatua, zorrotza eta kontserbadorea dela uste izaten dugu. Ezaugarrien elkarrekikotasun horri buruzko usteak eta iritziak biltzen dituzte teoria inplizituek. Nortasunari buruzko teoria inplizituak teoriak dira, pertsonaren ezaugarriak elkartuta eta egituraturik ematen dituztelako, eta iraunkortasun bat agertzen dutelako. Inplizituak dira, termino formaletan formulatuak egoten ez direlako. Esplizituki formulatuak ez daudenez, haien egiatasuna edo faltsutasuna nekez froga daiteke. Hala ere, pertsonek teoria horiek erabiltzen jarraitzen dute, teoria horien aldeko datuei erreparatuz, eta ez aurkakoei. Teoria horiek idiosinkratikoak dira, hots, gizabanako bakoitzak bere teoriak garatzen ditu. Pertsona bakoitzaren historiak eta esperientziak eragin handia dute haren teoria inplizituetan. Hala ere, nolabaiteko adostasuna agertzen dute gizarte edo gizatalde jakin bateko kideen teoria inplizituek. Kultura eta hizkuntza jakin bateko kideek teoria inplizitu erkide asko dituzte. Ezagutza edo irudikapen sozialak hartzen dituen formak dira teoria inplizituak. Pertsonen edo pertsona taldeen izaerei buruzko irudikapenak biltzen dituzte. Kultura berekoak direnek aldagai psikologikoen artean antzeko elkarketak egiten dituzte, teoria inplizituen bidez. Hizkuntzaren semantikak eragin handia du teoria inplizituetan, esanahi hurbila duten hitzak elkartzen baititu.

Nortasunaren teoria inplizituak

• Egituratuak • Termino lausoak, zehaztu gabeak • Ezaugarri pertzeptiboen eragin handia • Egiaztapenetan oinarrituak • Pertsona eta arlo konkretuei buruzkoak: espezifikoak

• Idiosinkrasikoak • Kultura berekoentzat erkideak Nortasunaren teoria zientifikoak

•Egituratuak eta sistematizatuak •Termino formalak eta ongi zehaztuak •Pertzepzioak dioenetik harantzago doaz •Gezurtatzeak

edo

ezeztatzeak

dira:

orokortzeak

funtzionatzen du.

•Orokorragoak funtzionatzen du

•Eremuarekiko independentzia handiagoa

2. Nortasunaren kontzeptua Nortasunaren definizioari ekin aurretik, azter dezagun pertsonalitate eta pertsona hitzen jatorria. Latin klasikoan persona erabiltzen zen, eta Erdi Aroko latinean, personalitas. Hortik datoz, frantsesezko personnalité, ingelesezko personality, alemanezko persönlichkeit, gaztelaniazko personalidad. Euskarazko nortasunak sustrai autoktonoa (nor + tasuna) du. Pertsona adierazteko, notin neologismoa ere erabili izan da. Pertsona hitzaren hiru esanahi bereiz ditzakegu: 1)

Hasierako esanahia: antzerki-lanetan aktoreek zerabilten mozorroa.

Zentzu honetan, zerbait kanpokoa da nortasuna, bere buruaz norbaitek eman nahi duen irudia edo itxura.

Mozorroaren atzeko aktorea adierazteko ere hasi ziren erabiltzen gero

pertsona hitza. Zentzu honetan, paper bat betetzen duen norbaiten ezkutuko edo barneko egitura adierazten du. 3)

Pertsona hitzaren geroagoko beste adiera bat pertsonaia da. Gizartean

onartutako ospea eta bereizgarriak dituzten pertsonen garrantzia azpimarratzeko erabiltzen zen hitz hori. Edonola ere, pertsonaren kontzeptua aztergai izan zen legelari eta filosofoentzat, psikologia sortu baino lehen ere. Boezio-k VI. mendean eman zuen pertsonaren definizio ezagun hau: "natura arrazionaleko substantzia indibiduala da pertsona" ("Persona est rationalis naturae substantia indibidua"). Definizio horretatik, bi ezaugarri gordetzen dituzte Erdi Aroko Eskolastikak eta Filosofia Arrazionalista modernoak: - Izaera arrazionala: arrazoiz, adimenez, hornituriko gizabanakoari bakarrik deritzogu pertsona. - Izaera substantziala: substantziaz ari garenean (sub-stat),

azpian dagoen

zerbaitetaz ari garenean hitz egiten dugu pertsonaz. Pertsonaren kontzeptu filosofiko horretan dago nortasunaren psikologiaren muina edo sustraia: pertsonaren ageriko jokaeren azpian dauden egituren eta prozesuen azterketa moduan ulertu behar da nortasunaren psikologia. Ageriko jokaera horretatik ondorioztatzen dira (eskolastikoek akzidentetik substantzia ondorioztatzen duten bezala) barne-egitura eta prozesuak. Baina egitura eta prozesu hauek ezkutuan diraute: ezin dira kanpotik aztertu.

Nortasunaren definizio asko eman badira ere, hiru taldetan sailka daitezke definizio horiek: 1) kanpoko itxuran oinarritzen direnak; 2) barne-egituran oinarritzen direnak; 3) positibista erradikalak. 1) Kanpoko itxuran oinarritzen diren definizioak, pertsona batek sortu eta besteek hautematen dituzten inpresioetan zentratzen dira: “nortasun handia du”, “nortasunik ez du”, “nortasun bitxi samarra du”, eta abar. Gizabanako baten eraginkortasunean, erakarpen sozialean, besteek hautematen duten kanpoko itxuran oinarritzen dira. Zentzu honetan, pertsona batek eduki ditzake nortasun anitz, hura epaitzen duen pertsona kopuruaren arabera. Ez dago alderik pertsonaren bereizgarrien eta pertsonak betetzen duen rolaren artean.

Pertsonaren kanpoko azalpenetan eta jokaeretan oinarrituta, behatzaileak iragar dezake subjektuaren etorkizuneko jokaera; baina, estereotipoetan eta azaleko kalifikazioetan ere eror liteke. 2) Bigarren definizio taldeak barne-egituraren ikuspegitik aztertzen du nortasuna. Zuzenean aztertu ezin diren alderdi, ezaugarri eta aldagaiak aztertzen saiatuko da. Nortasunaren izaera pertsonala eta intimoa da, eta errespetatu egin behar da. Kanpotik aztertu ezin denez, zeharkako adierazleen bitartez bakarrik hel gaitezke hura objektiboki ezagutzera. 3) Azkenik, ikuspegi positibista erradikala “barne-egitura” saihesten saiatzen da, zientzia hartara ezin daitekeela iritsi uste baitu. Pertsona ezagutzeko modu bakarra da hark testuinguru jakin batean egiten eta azaltzen duena aztertzea. Gainera, subjektua ezagutzeko modua guztiz kutsatzen du behatzailearen metodologiak. Ikuskera honek saihestu egiten ditu “bitarteko aldagaiak”, eta kanpotik azter eta manipula daitekeena bakarrik onartzen du.

Aipatu ditugun hiru alternatibetatik, bigarrena da nortasuna aztertzeko ahalbidea ematen duen bakarra. Lehenengo ikuspegiak nortasunaren funtsik gabeko ezagutza ematen digu: nortasuna aldatu egiten da, ebaluatzailearen eta ebaluazio moduaren arabera. Hirugarren ikuspegiak nahiago du nortasunaren eraikuntzarik gabe lan egin. Beharbada pertsona gutxi egongo dira, aditu nahiz aditu ez direnen artean, zuzenean aztertu ezin diren jokaeren (pentsamenduen, sentimenduen, eta abarren) existentzia zalantzan jartzen dutenak, haien ebidentzia osoa pertsona guztiok baitugu. Hala ere, denek onartzen dute barne-gertaera horiek ezagutzea zaila dela. Gure asmoa da nortasunaren hainbat definizioren osagai komunak hartu eta nortasunaren definizio orokor bat proposatzea. Baina, lehenik, nortasunari buruzko definizio batzuk agertuko ditugu. Hainbat modutan definitu izan da nortasuna. Ikus ditzagun horietako batzuk: 1) Allportek (1937), nortasunaren hainbat definizio aztertu ondoren, honako definizio honetan laburbildu zituen guztiak: “Ingurunerako doiketa bereziak eragiten dituzten gizabanakoaren barneko sistema psikofisikoen antolamendu dinamikoa da nortasuna”. 2) Eysenckentzat (1947), nortasuna “herentziak edo inguruneak determinaturiko organismo baten jokaera-patroien, unekoen eta potentzialen batura da; jokaera-patroi

horiek lau sektore nagusitan funtzionalki integratuz sortzen eta garatzen da: sektore kognitiboa (adimena), sektore konatiboa (izaera), sektore afektiboa (tenperamentua) eta sektore somatikoa (konstituzioa)”. 3) Filloux-ek (1957) honela definitzen du nortasuna: “gizabanakoaren historian zehar, haren jokaeraren ardura duten sistemek hartzen duten konfigurazio berezia”. Nortasuna, bakarra eta berezia da; ez da funtzioen batura bat, antolamendu edo integrazio bat baizik; historian zehar, denboran zehar eratzen da; ez da kinada edo erantzun bat, bitarteko aldagai bat baizik.

4) Hampson-ek, Child-engandik hartuta, honako definizio hau agertzen du: “egonkortasun gehiago edo gutxiagoko barne-faktoreei egiten die erreferentzia nortasunaren kontzeptuak, zenbait unetan pertsonaren jokaerari iraunkortasuna ematen dioten eta antzeko egoeretan beste pertsonek izango luketen jokaeratik ezberdintzen duten barne-faktoreei” (I. L. Child, 1968, 83. or.). Definizio horrek nortasunari nolabaiteko egonkortasuna aitortzen dio: nortasuna ez da egunetik egunera edo egoeratik egoerara erabat aldatzen. Une eta egoera guztietan jokaera iraunkorra edukiko du pertsonak. Nortasuna, bigarrenik, gizabanakoaren barnean kokatzen du: zuzenean aztertuz ezin hel gaitezke nortasuna ezagutzera; jokaera aztertuz ondorioztatuko dugu nortasuna. Azkenik, nortasuna da antzeko egoeretan pertsona batzuk eta besteak jokaera desberdinak edukitzera eramango dituena.

5) Jose Lorenzo Gonzalezentzat, nortasunaren psikologia gizabanakoaz arduratzen da, osotasun bezala hartuta eta beste gizabanakoekiko diferentzien ikuspegitik begiratuta. Nortasuna osatzen duten elementuak nola egituratzen diren esaten digute nortasunaren teoriek. Nortasunaren egitura elementuz edo unitatez osatua dagoela jotzen da. Nortasunaren oinarrizko unitateak bereizgarriak dira: erasokortasuna, fanatismoa,

gizartekoitasuna....

Bereizgarrien

taldeak

elkartzean,

berriz,

barnerakoitasunaren eta kanporakoitasunaren moduko tipoak eratzen dira. Baina, bereizgarriez eta tipoez gain, badira beste kontzeptu batzuk ere, nortasunaren egiturazko unitatetzat hartuak izan direnak: motiboak, ezagutza estiloak... Nortasuna, hala ere, bereizgarri bakartuen eta egonkorren bilduma baino zerbait gehiago da. Gizakiaren jokaerari jarraipena eta iraunkortasuna ematen diona banakako

bereizgarrien antolamendua da. Hala ere, jokaeraren atzean gorderik dagoen antolamendu motari buruzko adostasunik ez dago teorikoen artean. Nortasuna ez da entitate egonkor bat; aitzitik, antzaldatu egiten da. Nortasunaren aldakuntzok muga batzuen barnean egiten dira: faktore biologikoek, ikaskuntzak, eta inguruabar soziokulturalek ezarritako mugen barnean. Nortasuna zati batean aldatu egiten da, eta beste zati batean mantendu egiten da. Esandako hori guztia kontuan hartuta, honela definitzen du Gonzalezek nortasuna: "Gizabanakoaren autoeskema bat da nortasuna, haren ezaugarri psikofisikoak biltzen dituena, eta inguruneko egoeren aurrean jokaera eta ezagutzaestilo bereziak agertzera eramaten duena". “Autoeskema” esatean, autoirudia, autoirudikapena, norberaren kontzeptua eta autopertzepzioa adierazi nahi du Gonzalezek. Norberari buruzko informazioa maila kontzientean nahiz maila prekontzientean prozesatzearen ondorena da. “Ezaugarri psikofisikoak” esatean, organismoaren zentzumenezko, emoziozko, motibaziozko... esperientziak biltzen dituela esan nahi da. Organismoaren era guztietako esperientziak. Bestalde, nortasuna jokaeraren antolatzailea da, jarduera-sortzaile baino gehiago. Buruko irudikapen kontziente eta prekontzienteen antolatzaile da, oroimenaren bidez. Oroimenak koherentzia ematen die gizakiaren denetariko esperientziei: autoeskema osatzen duten elementuen arteko kontraesanak agerian uzten ditu, eta norbere buruaren kontzeptua osatzen duten pertzepzio guztien adostasuna lortzen saiatzen da. “Jokaera berezia” esatean, norbere buruari eta esperientziari buruzko pertzepzioeta irudikapen-multzoa pertsona guztiengan ez dela berdina adierazi nahi du, ez eta lan beraren edo estimulu-konfigurazio beraren aurrean ere. “Ezagutza-estiloa”, berriz, gizabanako bakoitzaren irudikapen- eta esperientziakonstelaziotik sortzen den antolamendu kognitiboa da, pertsonen gogamenaren jokaera berezia determinatzen duena. “Inguruneko egoerak” aipatzean, gure erantzunak, neurri batean edo bestean, kanpoko faktoreen menpe daudela adierazi nahi da, baina bere antolamendu kognitiboaren arabera hautematen eta ebaluatzen dituela subjektu bakoitzak. 6) Pinillos-entzat (1975), “subjektuen erantzuteko modu indibidualizatua azaltzeko psikologiak tartekatu behar duen bitarteko egitura da nortasuna, inguruko kinaden eta subjektuek hari erantzuteko darabilten jokaeraren artean kokatzen dena”.

Nortasunaren teorikoek eman dituzten nortasunaren definizioak aztertzean honetaz jabetzen gara: definizio gehienak subjektuen barneko nolakotasun berezietan zentratu dira. Ikus ditzagun, bada, definizio horietan guztietan agertzen diren osagaiak: - Lehenik zera esan behar da: autore batzuek edo besteek proposatzen dituzten definizioak ez dira "definizio operatiboak", baizik eta nortasuna aztertzeko egiten diren "hurbilketa definitzaileak". Hau da, definizio operatiboek kontzeptua azaltzeaz gain, definitzen den hura maneiatu, ekoiztu, analizatu edo sintetizatzeko aukera ematen dute. Adibidez, ura H2O moduan definitzen bada, definizio horrek analisi eta sintesi kimikoak egiteko aukera ematen du. Hurbilketa definitzaileak, berriz, ez dira hain zehatzak, anbiguoagoak dira, eta gain-jartze gehiago gertatzen dira kontzeptuen artean. Adibidez, â&#x20AC;&#x153;ura egarria kentzen duen elementu bat dela, jariakorra dela edo bizitzarako beharrezkoa delaâ&#x20AC;? esango liguke, eta, baieztapen horiek guztiak egiak izanik ere, beste zenbait elementu egon litezke bereizgarri horietako batzuk dituztenak. Gaur-gaurkoz, metodo zientifikoaren fase induktibo deituaz konformatu beharrean gaude, horretaraino bakarrik heltzeko gai izan baikara. Definizio guztiei erkide zaizkien oinarriak honako hauek dira: a) Nortasunak jokaera osoa biltzen du eta jokaera osoan du eragina, bai jokaera behagarrian,

bai

ezin

behatuzkoan.

Prozesu

emozionalekin,

afektiboekin

eta

motibaziozkoekin batera prozesu kognitibo edo intelektualak aztertzen dira. Gero eta interes handiagoa dago, nortasunaren azterketa egiterakoan, pertsonaren osotasuna kontuan hartzeko, adimena eta jarrerak barne direla. b) Iraunkortasun handiagoa edo txikiagoa duten psikearen barneko osagaiak aztertzen ditu nortasunaren psikologiak. Nortasuna iraunkorra eta aldakaitza da batzuentzat; baina beste batzuek ez dute gauza bera pentsatzen. Jokaeraren iraunkortasunaren gaia iragartzeko gaitasunari lotua doa. Pertsonologo ortodoxoentzat, nortasunaren ezaugarriak iraunkorrak dira eta bereizgarri horiek dira jokaera determinatzen dutenak. Bereizgarri horiek ezagutzea nahikoa da subjektu batek egingo duena jakiteko, testuingurua gorabehera. Enpirikoki egiaztatu denez, nortasunaren ezaugarriek, galdekizunen bidez lortuek, ezin izan dute bariantza osoaren % 20 baino gehiago azaldu, jokaera baten iragarle moduan aztertu ditugunean (Guerra & Crawford, 1988). Beste modu batera esanda, nortasunaren bereizgarrien bidez jokaeraren zati oso txiki bat bakarrik azal liteke. Helburu modura pertsona baten portaera iragartzea hartzen bada, situazionistek pentsatzen dute egoeratik

abiatuta hobeto azal litekeela portaera. Ikuspegi situazionistarentzat jokaeraren iraunkortasunik eza araua da, eta ez salbuespena. Gertatzen den egoeraren edo testuinguruaren baitan dago portaera. Horrela, estimuluen baldintzak eta estimuluek erantzunekin dituzten harremanak antzekoak eta iraunkorrak direnean bakarrik izango da iraunkorra jokaera bat. Jarrera hori formulazio konduktistarekin lotu behar da zuzenki: jokaeraren zergatiak ez dira subjektuaren barnean bilatu behar, kontingentziak sortzen diren ingurunean baizik. Ondoriozta daitekeenez, hurbilketa horrek ez du nortasunkonstruktuaren beharrik ikusten. Gaur egun, "elkarreragin"aren ikuspegian elkartzen dira pertsonologoen eta situazionisten ikuspegiak. Alde batetik, ukaezina da bitarteko osagaien (pentsamendu- eta sentimendu-prozesuen) existentzia. Bestalde, egia da osagai horien iragartze balioa txikia dela, eta askotan ingurunearekin harremanean eragiten dutela. Zentzu horretan, pertsonaren ezaugarrien eta egoeraren parametroen arteko modulazio eta elkarreraginaren emaitza izanen litzateke jokaera (Pelechano eta Avia, 1975). Azken hurbilketa horren teorikoen arabera, elkarreragina da analisiaren oinarrizko unitatea, eta ez pertsona edo egoera, bakoitza bere aldetik hartuta. Elkarreraginaren ikuspegi hori kontuan hartzeak hobetu egin du portaera espezifikoak iragartzeko gaitasuna. c) Indibidualitate pertsonala eta gizabanako bakoitzaren bakartasuna azpimarratzen da. Hala ere, nortasunaren osagaiak subjektu bakoitzean modu berezian antolatzen eta ordenatzen badira ere, horrek ez du esan nahi osagai horiek pertsona guztiengan agertzen ez direnik, maila desberdinetan bada ere. Beraz, osagai horiek pertsona guztiengan azter daitezke. d) Nortasunak konstruktu teorikoak erabiltzen ditu. Nortasuna eraikuntza teoriko bat da, entitate fisiko ukigarri bat baino areago. Portaeratik ondorioztatzen den jokamoduari buruzko abstrakzio edo eraikuntza hipotetiko bat da. Behatutako gertaerak modu ekonomiko eta zuhurrean antolatzen laguntzen duen tresna baliagarri bat. e) Orokorrean, balioei buruzko iritzirik ez du ematen nortasunaren kontzeptuak. Nortasuna onargarria da, edozein motatakoa dela ere. Nortasuna ez da berez ona edo txarra. Hala ere, nortasunari buruzko ohiko definizioetan baliozko iritzirik ez dela ematen esan arren, badira salbuespenak. Adibidez, subjektuak ingurunera nola egokitu den eta nola doitu den balioesten da moldaera hitzaren bidez. Hala ere, orokorrean onartzen da ez dagoela besteak baino hobea den izaerarik. Jokatzeko eta moldatzeko hainbat modu dauden arren, modu horiek guztiak zuzenak dira beren ingurunean.

Nortasunaren definizio gehienen arabera, nortasuna definitzean honako osagai hauek hartu behar dira kontuan: a) Bitarteko aldagaiak dira; ez dira zuzenki behagarriak. b) Psikearen barneko osagai horiek antolatuak eta egituratuak daude. c) Sostengu biologikoa dute: nortasunak entitate fisikorik ez duen arren, organismoaren ezaugarri fisikoetan oinarritzen da. Adibidez, kanporakoitasuna garunazaleko inibizioak definitzen du; barnerakoitasuna, garun-azaleko kitzikapenak. d) Iraunkortasun handiagoa edo txikiagoa dute. Gizabanakoen artean badira patroi tipikoak, baina gizabanakoaren berezitasunaren kontzeptua da hemen garrantzitsua. e) Ezagutza zientifiko guztietan, derrigorrezkoa da iragartzerako tarte bat gordetzea. Horiek dira nortasunaren definizioetan azpimarratzen diren ezaugarri nagusiak. Nortasunaren kontzeptuak gizabanakoaren irudi bateratu bat eskaintzen du. Kontzeptu horren barnean integratzen eta egituratzen dira sentipenak, pertzepzioak, motibazioak, ikaskuntza, tenperamentua, bereizgarriak, afektuak, emozioak, jarrerak, premiak, gaitasunak eta antzeko alderdi psikologikoak.

Zati hau bukatzeko, hainbat autorek agertutako osagai garrantzitsuenak bilduz definituko dugu nortasuna: â&#x20AC;&#x153;Pertsonaren barneko osagaien elkarreraginetik sortutako egiturazko antolamendua eta antolamendu funtzionala da nortasuna. Osagai horiek oinarri somatikoa dute, autokontzientzia indibidualarekin lotuta daude, iraunkortasun eta bereizgarritasun gehiago edo gutxiago dute, ingurumenera moldatu dira, eta harekin elkarreraginean garatu eta heldu diraâ&#x20AC;?.

3. Nortasunaren psikologiaren iker-eremua eta ikuspegiak Nortasuna zientifikoki aztertzea izango da nortasunaren psikologiaren lana. Pertsonen arteko diferentzien eta pertsonaren funtzionamendu antolatuaren ikerketa sistematikoa egin behar du. Nortasuna zientifikoki aztertu behar dela esatean, giza funtzionamendua beste aztertzaileek ere aztertu ahal izango dutela esan nahi da. Datu enpirikoek egiaztatuko edo gezurtatuko dituzten printzipioak eta legeak formulatzen ditu nortasunaren psikologia zientifikoak. 1) Nortasunaren psikologia psikologia klinikoarekin lotuta agertu zen nagusiki hasieran. Nahaste psikopatologikoak eta haien terapia ulertzeko ahaleginean, giza

funtzionamenduaren azalpen orokorrak landu zituen praktika klinikoak, eta bide horretan landu zituen nortasunaren teoriak ere. Prozesu orokorrak ezagutzeko bide izan dira prozesu patologikoak. Harreman hori dela eta, teoria baten konstruktuen baliagarritasuna neurtzeko irizpide moduan, teoria horren oinarrian dagoen praktika klinikoaren eraginkortasun terapeutikoa hartu izan da. 2) Guztiok gara bakarrak eta bereziak, baina ez gara batzuk besteekin alderaezinak izateko adina bakar eta berezi; horregatik, Kleinmuntz-ek (1967) oso ongi esan zuen moduan, â&#x20AC;&#x153;pertsona batek bereizgarri batean lorturiko puntuazioaren esanahia, bereizgarri berean beste pertsonek lorturiko puntuazioarekin alderatzetik eratortzen daâ&#x20AC;?. Pertsonen bakartasuna eta berezitasuna gauza nabarmena da. Baina horrek ez du esan nahi pertsonen artean lotura-zubirik ez dagoenik. Psikologia diferentzialaren ikuspegitik, gizabanakoen artean maila kuantitatiboan ageri diren bereizkuntzek eratzen dute lotura hori. 3) Gizarte-psikologiak pentsatzen du gizakiaren jokaera, batez ere beste pertsonekiko harremanean garatzen dena, testuinguruak determinatzen duela. Askotan definitu izan da psikologia giza zientzia moduan. Jokaera eta nortasuna testuinguru soziokulturaletan garatzen dira. 4) Azkenik, psikologia orokorrak eginiko ekarpenak daude, oinarrizko ezagutza moduan. Gizabanakoak beren ezaugarrien mailaren eta garrantziaren arabera bereiz badaitezke ere, denek oinarri komuna dute; oinarri hori lege orokorrak jarraituz finkatu da. Zentzu horretan, lege eta prozesu orokor horien aplikazio berezi indibidualizatua biltzen du nortasunaren psikologiak.

4. Tipologiak 4.1. Platon (K.a. 427-347) jadanik kezkatu zen psikologiako tipologiez. Gizarteko kideen desberdintasunak zerk eragiten ote zituen aztertu zuen eta hiru zati bereizi zituen giza psikismoan: adimena (logistikon), zati haserrekorra (zimoeides) eta zati grinatsua (epizimetikon). Adimenak ezagutza bilatzen du eta buruan kokatua dago; zati haserrekorra afektu eta pasio nobleekin harremanean dago (zuzengabekeriaren aurrean haserretzea, garaipen-gosea, arrakasta- eta ohore-nahia) eta bularrean kokatzen da; zati grinatsua edateak, jateak, edo sexualitateak ematen duen atseginarekin erlazionatua dago eta diafragmaren edo zilborraren eskualdean kokatzen da. Hiru zatiok

modu desberdinean banatzen dira, bai gizabanakoengan, bai herriengan. Horrela, grekoengan adimena nagusitzen da; trazioengan eta eszitengan, berriz, zati haserrekorra. Feniziarrengan eta egiptoarrengan, berriz, zati grinatsua da nagusi.

4.2. Lau tenperamentuen teoria Enpedokles-ek garatu zuen teoria hau Kristo aurreko V. mendean. Teoria horren arabera, errealitatea betiko lau elementu suntsiezinez osatua dago: airea, lurra, sua eta ura. Unibertsoa lau elementu horien konbinaketaz osatua dago. Bi indarrek eragiten dute haien gain: maitasunak eta gorrotoak. Lehenak elkartu egiten ditu; bigarrenak, bereizi. Hippokrates-ek (K.a. 460-370) makrokosmosetik gizakiarengana ekarri zuen ikuskera hori; gizakia mikrokosmos bat zen, eta unibertsoko lau elementu haiek lau humoreen modura agertzen ziren gizakiarengan. Humore horietako bat nagusituko balitz gizakiarengan, lau tenperamentuetako bat emango luke. Osasun fisikoa eta psikikoa ere lau elementu horien dosifikazioari loturik dago. Odola, flema, behazun horia eta atrabilisaren konbinaketa orekatuari edo desorekatuari loturik dago osasuna edo gaixotasuna. Hippokratesen teoria hori geroago Galenok landu zuen (K.a. 129-199) eta tenperamentuen sistema tipologikoaren oinarriak ezarri zituen. Hona hemen bere sailkapena, Enpedoklesen lau elementuen dotrinarekin parekatuz (Giza naturaren tratatua, IV. atala).

Elementuak

Propietateak

Humoreak

Tenperamentua

Lurra

Hoztasuna/lehortasuna

Behazun-beltza

Malenkoniatsua

Airea

Beroa/hezetasuna

Odola

Odol-bizia (sang.)

Sua

Beroa/lehortasuna

Behazun horia

Haserrekorra (koler.)

Ura

Hoztasuna/hezetasuna

Flema

Flematikoa (patxad.)

(Allport, 1961)

Humoreok proportzio egokietan konbinatuz gero, nortasun orekatua sortzen zen. Gainerakoan, humore dominatzailearen funtzioaren arabera bereizten zen nortasuna.

4.3. Kantek 1798 urtean argitaratu zuen antropologia liburuan antropologiabereizgarriei buruzkoa da bigarren zatia. Tenperamentuaz hitz egitean, Hippokratesen tenperamentuak artean bizirik agertzen dira: * Tenperamentu odol-bizia: odol arina duenarena. * Tenperamentu malenkoniatsua: odol astuna duenarena. * Tenperamentu haserrekorra: odol beroa duenarena. * Tenperamentu flematikoa: odol hotza duenarena. (Kant, 1798)

Autore modernoek ere baliatzen dituzte tenperamentuak beren lan-eremuetan, baina dimentsionalizatu egiten dituzte, hots, tenperamentuak dimentsio kuantitatiboetan integratzen dituzte, horretarako gradienteak ezarriz. Horrela, adibidez, Wundt-ek tenperamentu hitza erabiltzen du, baina erantzun emozionalaren bi parametroren arabera deskribatzen du: abiadura eta intentsitatea. Dimentsio horietako bakoitzean subjektu bakoitzak duen mailaren edo gradientearen arabera, lau tenperamentu bereiziko dira. Ikus irudia: Tenperamentuei buruzko Wundten eskema

Azkarra

Haserrekorra

Odol-bizia

Indartsua

Ahula

Malenkoniatsua

Flematikoa

Makala

Gerora, lau tenperamentuen zatiketak eskema hirukoitz baterantz joko du, Kretschmer-en eta Sheldon-en teoria biopsikologikoetan ikusiko dugun moduan.

4.4. Heymans-en tipologia

Izaeraren dimentsio nagusiak hunkiberatasuna (emotibitatea), jarduera, eta irudikapenen funtzio primarioa edo sekundarioa dira Heymansentzat. Haren ustez, tenperamentuen

teoria

klasikoa

afektuen

edo

emozioen

intentsitate

eta

iraunkortasunaren funtzioan formula daiteke. Horrela, adibidez, odol-biziak afektibitateerreakzio ahul eta ez-iraunkorrak ditu. Flematikoak, aldiz, ahulak eta oso iraunkorrak. Horrela, lau talde klasikoak hartzen baditugu:

Indartsua

Ahula

Iraunkortasun gutxikoa

Haserrekorra (koler.)

Odol-bizia (sang.)

Oso iraunkorra

Malenkoniatsua

Flematikoa

Emozioen intentsitatea eta iraunkortasuna jasotzen ditu Heymansen sistemak. Emozioen

intentsitateari

hunkiberatasuna

(emotibitatea)

deitzen

dio,

eta

iraunkortasunari, oihartzun-maila (primarietatea eta sekundarietatea). Heymansek bi dimentsio horien alboan, jarduerarena ere jartzen du. -

Irudikapenaren funtzio primarioa: kontzientzian presente dagoen bitartean eragiten du bizitza psikikoan. Egungo egoeraren datuetara irekiago egoten da.

Irudikapenaren funtzio sekundarioa: kontzientziatik irtenda gero ere pertsonaren jokaeran, pentsaeran edo sentimenduetan eragiten jarraitzen du. Jokaerak jarraipen eta koherentzia handiagoa du.

Heymansen hiru dimentsio nagusietako bakoitzak bi polo ditu: hunkiberatasuna eta hunkiberatasunik eza, jarduera eta jarduerarik eza, funtzio primarioaren edo funtzio sekundarioaren nagusigoa. Hiru dimentsio horiek kontuan hartuta, zortzi talde deskribatzen ditu Heymansek: Urduriak: emotiboak, ez aktiboak eta primarioak Sentimentalak: emotiboak, ez aktiboak eta sekundarioak Odol-biziak = Sangineoak: ez emotiboak, aktiboak eta primarioak. Flematikoak: ez emotiboak, aktiboak eta sekundarioak. Haserrekorrak = Kolerikoak: emotiboak, aktiboak eta primarioak. Grinatsuak = Apasionatuak: emotiboak, aktiboak eta sekundarioak. Amorfoak: ez emotiboak, ez aktiboak, primarioak. Apatikoak: ez emotiboak, ez aktiboak, sekundarioak.

Bere tipologia kubo baten moduan irudikatzea proposatu zuen Heymansek. Tenperamentuaren hiru osagaiak kuboaren hiru dimentsioen bidez irudikatzen dira. Pertsonak hiru dimentsio horien arabera kokatzen dira kuboan: 1) Emotibitatearen ardatza bertikala da: zenbat eta emotiboago izan, are eta gorago kokatuko da ardatzean. 2) Jardueraren ardatza horizontala da: zenbat eta aktiboagoa izan, are eta eskuinerago kokatuko da ardatzean. 3) Oihartzunaren ardatza diagonala edo sakonerakoa da: zenbat eta sekundarioagoa edo oihartzun handiagokoa izan, are eta sakoneko planotik hurbilago kokatuko da. Kategoria bakoitzeko ertzeko ordezkariak kuboaren zortzi erpinetan kokatzen dira.

4.5. Kretschmerrek 1921 urtean agertu zuen bere sistema tipologikoa, eta gaixotasun psikiko moten eta gorpuzkera tipoen artean elkarrekikotasuna ezarri zuen. XIX. mendeko Kraepelin psikiatra alemaniarrari jarraiki, bi talde handitan banatu zituen Kretschmerrek gaixo psikikoak: zorotasun maniako-depresiboa zutenak (zirkularrak) eta nahasmendu eskizofrenikoa zutenak (dementia praecox). Zorotasun maniakodepresiboa zutenek sarriagotan agertzen zuten forma biribileko gorpuzkera (gorpuzkera piknikoa). Eskizofrenikoek, berriz, sarriagotan agertzen zuten forma meheetako gorpuzkera

(gorpuzkera

leptosomatikoa).

Eskizofrenikoen

talde

batean,

katatonikoengan, gorpuzkera angelutsua edo atletikoa aurkitu zuen (katatonia: zorotasun konbultsiboa: berehala desagertzen diren gorputz-jarrera zurrunen bidez agertzen da gaixotasun hau). Kretschmerrek laugarren talde bat ere bereizi zuen: talde horretan, hiru oinarrizko tipoen bereizgarriak nahasten ziren (piknikoak, leptosomatikoak eta atletikoak); Kretschmerrek gorpuzkera displasikoa deitu zuen: enbor leptosomatikoa, baina hanka atletikoak. Gorpuzkera hori pertsona epileptikoengan sarriagotan ageri zela ikusi zuen. Paziente psikiatrikoekin aurkitu zituen elkarrekikotasun horiek populazio normalarengana hedatu zituen gero, 単abardura batzuk eginez. Subjektuak hiru nortasun tipotan sailkatu zituen, bereizgarri psikologikoen arabera: -

Eskizotimikoa:

biotipo

leptosomatikoa

duen

subjektu

normala.

Barnerakoitasunaren aldagaiarekin erlazionatua dago. Herabea, bere baitan bildua, gogorra, erasokorra, tematia (setatsua), zurruna, zuhurra, afektu gutxikoa, idealista, metodikoa, bere buruaz kezkatua da.

Likatsua: gorpuzkera atletikoa du, euskorra, zaildua, nekaezina, kementsua, egiatia, ziurra. Ariketa fisikoari eta kirolari emana.

Ziklotimikoa:

tipo

piknikoa

duen

subjektu

normala.

Kanporakoitasunerako joera du eta maitakorra, bihotz onekoa, zuhurra, praktikoa, inprobisatzailea, sinpatikoa da. Jolasari, edariari eta umoreari emana. Edozein modutara, bereizgarri psikologikoen eta psikiatrikoen eta gorputzegitura tipoaren arteko elkarrekikotasuna murriztu egiten da adinarekin, adinean gora egitean gehitu egiten baitira subjektuak piknikoen artean sailkatzeko aukerak. Adina kontrolatuz gero, homogeneotasun handiagoa agertzen zuten ikerketek. Kretschmerrek darabilen metodologia, intuizioan eta begi klinikoan oinarritzen da nagusiki. Hasieran egin zituen analisiak eta sailkapenak prozedura kualitatiboz egin zituen, paziente psikiatrikoak aztertuz. Gero, subjektu normalak aztertu zituen, elkarrizketak eginez eta historia klinikoak bilduz. Kretschmerrek ez zuen zaindu bere teoriaren alderdi metodologikoa; haren ikerketetan, aldagai kutsatzaile moduan jokatu zuten maila sozioekonomikoak eta adinak. Adibidez, ikerketa batzuek frogatu zuten piknikoen adin ertaina berrogeita hamar urtekoa zela, eta leptosomatikoena hogeita hamaika urtekoa. Adinaren aldagaia kontrolatu zenean, diferentzia psikiatrikoek desagertzera jo zuten, nahiz eta ordura arteko joera mantendu; hau da, leptosomatiko gehiago zeuden eskizofrenian eta pikniko gehiago gaixotasun maniako-depresiboetan.

4.6. Sheldonen tipologia Gaur egun, denok dakigu egoera fisikoak umorean eragiten duela: â&#x20AC;&#x153;Mens sana in corpore sanoâ&#x20AC;? zioten klasikoek. Miguel de Cervantesek nortasun leptosomatikoa eta piknikoa hilezkortu zituen: On Kixote eta Santxo Panza. Betidanik azpimarratu izan dira osagai biologikoen eta jokaeraren arteko harremanak. Psikologia konstituzionalaren oinarrian ere ideia horiek daude. Bide horretatik, William Sheldon psikologo amerikarraren

helburua

â&#x20AC;&#x153;giza

jokaeraren

alderdi

psikologikoak

gorputzaren

morfologiarekin (gorputzaren formaren, egituraren eta anatomiaren zientziarekin) harremaneanâ&#x20AC;? aztertzea izan da. Kretschmerrek eragin handia izan zuen Sheldonengan, baina azken honi subjektu normalak interesatu zitzaizkion: gizakiaren gorpuzkeraren eta jokaeraren arteko harremana aztertu zuen. Gainera, Kretschmerrek ez bezala, Sheldonek bereizgarri

tipologikoak gradienteetan mailakatu zituen; tipo puruez baino areago joerez hitz egin zuen. Sheldonen somatotipoen izenen iturburua, gizakiaren jokaeran eragin handiena duten atalen jatorrizko geruza enbriologikoetan aurkitu behar da. Horrela, nahiz eta gure organismoa hiru geruzetako egiturez osatua egon, geruza horietakoren bat nagusitzen da somatotipoan eta somatotipotik eratortzen den jokaeran. Sheldonen tipologia, eta tipo bakoitzari dagokion jokaera eta nortasuna, lauki honetan deskribatzen dira. Ikus daitekeen moduan, Kretschmerrek deskribaturiko bereizgarrien antzekoak dira.

Somatotipologia primarioa, Sheldonen arabera Gorputz tipoa

Jokaera

Nortasuna

Endomorfoa

Biszerotonia

Endo/biszerotonikoa

(gizentasunerako joera)

(erlaxatzeko joera)

Mesomorfoa

Somatotonia

(gihartsu izateko joera)

(irmotasunerako joera)

Ektomorfoa

Zerebrotonia

(mehar izateko joera)

(zuhur izateko joera)

Meso/somatotonikoa

Ekto/zerebrotonikoa

Goiko laukian ikus daitekeen moduan, Sheldonen tipologia bikoitza da: fisikoa eta psikologikoa; eta bien arteko korrelazioa azpimarratuko du. Somatotipoak sailkatzeko, irizpide hauek erabili zituen Sheldonek: 1. Endomorfo-biszerotonikoa: horizontalki garatzeko joera eta gehiegizko pisua edukitzeko joera du endomorfikoak. Tipo horren jatorri enbriologikoa geruza endodermikoan aurkitu behar da: erraiak, liseri hodia, eta abar. Geruza enbriologiko hori nagusitzen bada, somatotipoan eta jokaeran ere nabarmenduko da. Tipologia horren bereizgarriak hauek dira, Sheldonen arabera; denak ez dira beharrezkoak pertsona bat endomorfikotzat jotzeko: - Lasaitasuna, erosotasuna eta erreakzio makalak. Subjektu horiek jarrera egonkorrerako joera dute, mugimendu makalak eta pausatuak egiten dituzte, aktibazio maila baxua dute; kostatu egiten zaie esnatzea, mugitzea eta jardutea. - Sentipen interozeptiboekiko zaletasuna: jatea eta edatea atsegin dute. - Gizartekoiak dira: beste pertsonekin hitz egitea gogoko dute eta lagunzaleak dira. Onarpen sozialaren premia sentitzen dute. Beren emozioak erraz adierazten

dituzte, eta inguruko pertsonek eragin handia dute beraiengan. Arazoak dituztenean, besteen laguntzaren bila jotzen dute, eta familiako harremanak oso garrantzitsuak dira beraientzat. 2. Mesomorfo-somatotonikoa: fisikoki ongi proportzionaturiko subjektuak, indartsuak eta gihartsuak. Tipo honen jatorri enbriologikoa geruza mesodermikoan aurkitu behar da. Geruza mesodermikoa nagusi dutenez, hezur, gihar eta ehun konjunktiboaren garapen aurreratua dute. Mesomorfoen jokaerak bereizgarri hauek ditu: - Energia: erabakiak hartuzale dira. Beren barne-bulkada indartsuak ariketa, kirol edo lehiaketen bidez kanporatu behar izaten dituzte. Etengabeko jardunaren aldekoak dira, eta geldi egotea ez dute atsegin. Jarduera egonkorretarako zaletasunik ez dute. Energia hori dela eta, besteekin modu erasokorrean jokatzen dute. Gihar-jarduera nagusitzen zaie: energiatsuak, erasokorrak, aktiboak, gogorrak, arriskatuak eta ausartak dira. - Kanpoko estimulazioaren premia: sentipen berriak esperimentatzea atsegin dute. Arriskuaren eta aldaketaren zaleak dira. Monotonia ezin dute jasan. Boterea bilatzeak eta erabiltzeak asko kitzikatzen ditu. Nagusitasuna gogoko dute. - Aipatu ditugun bereizgarriekin lotutako nahaste psikologiko batzuk edukitzeko joera dute: besteen premiekiko sentiberatasunik eza, beren buruarekiko krudelkeria. 3. Ektomorfo-zerebrotonikoa Meharra izan ohi da, eskuarki; bertikalki garatzeko joera du. Tipo honen jatorri enbriologikoa geruza ektodermikoan aurkitu behar da. Enbrioiaren geruza ektodermikoa nagusi da beregan. Geruza horretan dute jatorria garunak eta nerbio-sistemak. Orokorrean, bereizgarri hauek ditu: - Bakardaderako joera: erreserbatua, inibitua, herabea eta hipersentikorra da. Bakardadeko jardueretara jotzen du. Bere benetako sentimenduak ez ditu adierazten; beretzat gordetzen ditu. Agorafobiarako joera du: bakardadean egotearren, espazio irekiak saihesteraino hel daiteke. - Erreakzio bizkorrak ditu: kinadaren eta erantzunaren artean sortasun-denbora laburra du, eta erantzunaren ondoren ere bai. Beti tentsioan dago, bizkorki erantzuteko prest. Beti erne, makina baten moduan erantzuten du. Ustekabeko erreakzioak agertzen ditu. Azkar erantzutera daraman tentsio iraunkorrak eroso lo egitea eragozten dio. - Eraman gutxikoa, arduratsua, delikatua, fina eta zehatza da. Minarekiko hipersentibera da.

Somatotipo sekundarioak Ikusi ditugun hiru somatotipoak puruak edo primarioak dira, eta populazioan ia ez dago horrelako tipo pururik. Pertsona gehienek, somatotipo baten nagusitasuna eduki arren, beste bi somatotipoen ezaugarriak ere badituzte. Tenperamentuarekin erlazionatu gabe, Sheldonek gorputz-tipoaren aldaketa hauek deskribatu ditu: - displasia - iruzur piknikoa - ehundura - ginandromorfia - itxura maskulino eta femeninoa

- Displasia: somatotipo puruak baino gehiago, somatotipo bateko eta besteko gorputz-zatien konbinaketak topatu zituen Sheldonek. Horrela, esate baterako, enbor endomorfikodun

eta

soin-adar

mesomorfikodun

subjektuak

aurkitu

zituen.

Inkongruentzia horiek displasia deitu zituen eta d indizearen bidez neurtu zituen. - Iruzur piknikoa: nerabezaroan gorputz mesomorfiko eta gihartsua dutenak, baina adinarekin endomorfiara eboluzionatzen dutenak biltzen ditu. Aldaketa ez dago elikadurarekin zuzenki lotuta, adinak dakarren gorputzaren garapenarekin baizik. Sheldonek zioenez, gorputzaren benetako tipoa hogeita hamar urte inguruan ezagutu liteke. Hortik aurrera, elikadurak eta ariketak eragin nabarmena dute gorputzaren tipoan, eta osasun nahiz gaixotasun kronikoen prozesuek ere bai. - Ehundura: t indizea (textura), ehundura estetikoaren kanpoko itxurarekin lotua dagoena: antzeko gorputz-neurriak eduki arren, pertsonen itxura ezberdina da ehunduraren arabera. - Ginandromorfia: g indizea gorputzak bere sexu-ezaugarrietan duen hermafroditismo mailari dagokio. Hormonen eragina dago jokoan. Gizon batek g indize altua baldin badu, bere gorpuzkerak itxura femeninoa edukiko du.

4.7. Jungen tipologiak bi maila ditu: tipo barnerakoiari eta kanporakoiari dagokiona, eta psikismoaren baitako oinarrizko lau funtzioetako bat nagusitzeari dagokiona (pentsamendua, sentimendua, intuizioa eta sentipena). Jungen tipo barnerakoia Heymansen funtzio sekundarioarekin erlazionatzen da; tipo kanporakoia, berriz, funtzio primarioarekin erlazionatzen da.

Subjektu kanporakoia objektuak erakartzen du, objekturantz irekia dago, objektuarekin harreman ugari ditu; subjektuaren eta objektuaren arteko harremanean, objektua da subjektuaren gain agintzen duena. Pertsona barnerakoiaren kasuan, subjektua da interes guztien erdigunea, eta kanpokoari buruz itxia dago; energia subjektuarengan zentratzen da, eta objektuak ez du eragin handiegirik harengan. Barnerakoia erretiratu egiten da objektuaren aurrean, defendatu egiten da kanpokotik. Subjektuaren eta objektuaren arteko harremanean, subjektua da agintzen duena. Kanporakoiaren psikismoko prozesuetan faktore objektiboak agintzen du; subjektuak objektura egokitu behar du. Faktore subjektiboa menperatua eta zapaldua gelditzen da. Ondorioz, konpentsazio mekanismoaren bidez, faktore subjektiboa azpimarratu nahiko da, eta joera egozentriko indartsua agertuko da. Objektuan gehiegi zentratzearen

ondorioz,

subjektuan

zentratzeko

joera

agertuko

batzuetan

kanporakoiarengan. Antzeko prozesua sumatzen dugu barnerakoiarengan ere. Jarrera subjektiboa gehiegi azpimarratu izan denean, konpentsazioz, objektuaren eragina nagusitzen da; beregan luzaz zentratua egon den barnerakoiak objekturanzko joera ager dezake, maitatua izateko desirak eraginda. Oinarrizko mekanismo psikikoen bikoiztasun horretan oinarrituta, Jungek funtzio-tipologia bat ere eraiki zuen. Funtzio psikikoetako batek (pentsamenduak, sentimenduak, sentipenak eta intuizioak) duen nagusitasunaren arabera sailkatzen ditu gizabanakoak Jungek: sentimental kanporakoia, sentimental barnerakoia, pentsatzaile kanporakoia, pentsatzaile barnerakoia, sentikor barnerakoia, sentikor kanporakoia, intuitibo kanporakoia eta intuitibo barnerakoia.

5. Tenperamentua, izaera eta bereizgarriak 5.1. Tenperamentua Nortasunaren kontzeptuaren sinonimo moduan sarritan erabili izan dira tenperamentua eta izaera terminoak. Tenperamentuaren nozioa gorpuzkerari lotua dago. Hain zuzen ere, nortasunaren bereizgarriak

eragiten

dituen

biologia-

eta

biokimika-errealitateari

dagokio

tenperamentua. Tenperamentu hitza erabili ordez, sarritan, konstituzioa erabili izan da. Gure portaeraren ardura duten genetika- eta konstituzio-faktoreek eratzen dute tenperamentua. Tenperamentuak zerikusi zuzena du biologia-faktoreekin zuzenki

loturik dauden portaeraren bereizgarriekin. Ikaskuntza bidezko aldaketak zailtzen dituen nortasunaren alderdia da. Biologia-faktoreen multzo horrek energia mobilizatzeko estilo berezia ematen dio

pertsonari;

hau

da,

kinaden

aurrean

erreakzionatzeko

estilo

berezia.

Tenperamentuak, beraz, gorpuzkerari eta erreakzio moduari egiten dio erreferentzia. Konstituzionala eta aldakaitza da zenbaiten ustez. Beste zenbaitentzat, ez. Hona hemen nola definitzen duen Allportek tenperamentua: Gizabanakoa bereizten duten izaera emozionaleko fenomenoak biltzen ditu, hala nola: estimulazio emozionalarekiko sentiberatasuna, ohiturazko erreakzioen abiadura eta intentsitatea, umore egoera nagusia, eta egoera horren aldaketaren eta intentsitatearen bereizgarriak (Allport, 1961).

Tenperamentu psikobiologikoak Bourdel-ek (1960) lau tenperamentu mota bereizi zituen: harmonikoa, melodikoa, erritmikoa eta konplexua. - Nortasun harmonikoa: norberaren garapenaz interesatzen diren pertsona barnerakoiak eta erreserbatuak dira. Sortzaileak, edertasun zaleak, baketsuak, afektiboak, eta harremanetan selektiboak dira; giroak eragin handia du haiengan. Beren balioen eta helburuen alde borrokatzeko gai dira, eta sentitzen dutena adierazteko premia handia dute. Kritiken aurrean uzkurtu egiten dira, eta moldaera arazoak dituzte. A odol-taldekoak izaten dira sarritan. - Nortasun melodikoa: kanporakoiak eta harremanzaleak dira. Harmonikoak baino moldakorragoak dira eta ingurunera erraz egokitzen dira. Hiri handietan bizitzea dute atsegin. Besteen iritziak eragin handia du haiengan eta pixka bat azalekoak dira. 0 odol-taldekoak dira, batez ere. Lurralde berrietara erraz migratzen dutenez, Estatu Batuetan 0 taldeko gehiago dago, Europan baino. Lana modu konkretuan eta pragmatikoan antolatzen dute. - Nortasun erritmikoa: iraunkorrak, errepikatzaileak, mugimenduzaleak, exekutiboak, aktiboak dira; beren erritmoan jardutea atsegin dute; ingurunearekiko independenteak eta ez-sentiberak dira. Hobekuntza teknikoei arreta jartzen diete. Jarduera metodikoa eta exekuzioko lanbideak dituzte atsegin. Diziplinatuak dira. B odol-taldekoak izaten dira sarritan. - Nortasun konplexua edo harmonikoa: melodiko-erritmikoa: beste hiru taldeen

joera nagusiak batera aurkezten dituzte talde honetakoek. Joera eta desira ezberdinak bateratu beharra dutenez, ezegonkorrak eta jokaera aldakorrekoak dira. AB odoltaldekoak izaten dira sarritan.

Odol-taldearen herentzia-transmisioa Mendel-en legeen arabera transmititzen da odol-taldea: Gizabanakoak A, B eta 0 geneetatik bi gene ditu. Horrela, sei konbinazio irten daitezke: AA, BB, 00, AB, A0 eta B0. Lehen lau kasuetan A, B, 0 eta AB taldeko gizabanakoak ditugu; bosgarrengoan, A taldekoa; eta seigarrengoan, B taldekoa. A0 eta B0 genotipoetako 0 genea ez da fenotipoan agertzen, menpekoa baita.

Bourdel konturatu zen B odol-taldekoek aukera handiagoa zutela erritmikoak izateko, AB taldekoek konplexuak izateko, A taldekoek harmonikoak izateko eta 0 taldekoek melodikoak izateko. Konturatu zen A odol-taldea ugaria dela Europan, 0 odol-taldea Ameriketan, eta B odol-taldea Asian.  0 taldekoak: lagunzaleak, giza balioei eta hierarkiari garrantzi handia ematen diotenak. Helburuak goian jarri eta haiek modu errealistan lortu nahi dituzte, horretarako lehiatu behar badute ere. Melodikoak dira.  B taldekoak: borondatetsuak, dinamismo fanatikoa eta ingurunearenganako autonomia agertzen dituzte. B taldeko asko erritmikoak dira.  A taldekoak ordenazaleak dira eta gauzak ongi egitea interesatzen zaie. Bakardadea erraz jasaten dute, eta lagunekiko leialak eta desinteresatuak dira. Arauak errespetatzen dituzte. Harmonikoak izateko joera dute.  AB taldekoak: gizartekoiak, adeitsuak eta bakezaleak dira, A taldekoen moduan; baina borondatetsuak ere badira, B taldekoen gisan. Konplexuak dira.

5.2. Izaera Hizkuntza grekoan du jatorria izaera hitzak. Marka grabatua, objektu batean zizelkatzen edo marrazten den seinalea adierazten du.

Adiera psikologikoan, gizabanakoaren jokaeran agerian jartzen den bizitzaestiloa edo pertsonaren ezaugarria adierazteko erabili izan da. Hasieran, batez ere autore europarrek, izaeraren alderdi aldagaitz moduan ulertzen zuten izaeraren egitura; nortasunaren egitura moduan. Izaerari buruzko idatziak antzinaterako ageri ziren Grezian. Teofrastok, Aristotelesen ikasle izan zenak, Izaerak idazlana idatzi zuen eta bertan hogeita hamar psikologia-tipo deskribatu zituen. Tipo bakoitzaren deskribapena edo erretratua egiterakoan, subjektuaren bereizgarri nagusi batean oinarritu zen. Tipo idealen edo puruen deskribapenak dira, bizitza errealean inoiz aurkitzen ez diren horietakoak. Baina, denborarekin, izaeraren esanahia aldatuz joan da, eta hasierako marka esanahiaz gain, beste esanahi moralago bat hartu du, giza harremanekin elkartuagoa. Giza jokabidearen berezitasuna, nolakotasun moralek determinatzen dutena, adierazten du izaera hitzak. Norbait zintzoa edo leiala dela esatean, bere izaeraz ari gara. Izaera, beraz, nortasun balioetsia litzateke. Baloraziorik egiten ez dugunean, nortasunaz ari gara. Nortasuna balioetsi gabeko izaeratzat hartuko genuke. Horrela, Allportentzat, "izaera, etikaren ikuspegitik ebaluaturiko nortasuna da, sinpleki" (Allport, 1961). Izaera, beraz, ez da nortasunaren zati bat, positiboki edo negatiboki balioetsitako nortasuna bera baizik. Izaera pertsonaren esperientziaz eratzen da eta norberaren ezagutzaz eta esperientzia berriez alda liteke. Tenperamentuak pertsonaren jokaeraren forman du eragina, baina ez jokaeraren edukian. Pertsonaren erreakzionatzeko forma baldintzatzen du tenperamentuak, baina ez pertsonaren ekintzaren edukia. Adibidez, pertsona batek tenperamentu haserrekorra badu, haren erreakzioa "bizkorra eta indartsua" izango da; baina haren izaerak erabakiko du modu horretan zeren aurrean erreakzionatu.

5.3. Bereizgarriak Pertsonaren barneko gaitasunak denboran zehar egonkorrak dira, eta egoera ezberdinen aurrean iraunkorrak. Modu jakin batera erreakzionatzeko joera orokorra eta iraunkorra adierazten du bereizgarriak. Hainbat egoeren aurrean emandako erantzunen sendotasuna eta iraupena. Horregatik, pertsona baten bereizgarriak ezagutzeak pertsona horren jokaera iragartzeko aukera ematen du. Pertsonek bereizgarri edo ezaugarri asko dituzte. Bereizgarri batzuk fisikoak dira (pisua, garaiera...); beste batzuk gogamenekoak (oroimena, hitzen ulermena...); beste

batzuk,

berriz,

nortasunaren

bereizgarri

propioak:

elkarkoitasuna,

jarduera,

emotibitatea... Bereizgarriak multzokatuz tipoak osatzen dira. Tipo kontzeptuak, beraz, bereizgarri kontzeptuak baino antolamendu- eta abstrakzio-maila handiagoa du. Bereizgarriek dimentsio jarraituak osatzen dituzte: dimentsio horietan zehar kokatzen dira pertsonak. Eskuarki, bi polo eduki ohi dituzte bereizgarriek. Bereizgarri batzuk pertsona guztiei aplikatzeko modukoak dira, eta beste batzuk pertsona konkretu batzuei aplikatzeko modukoak. Bereizgarri batzuk orokorrak dira eta pertsonaren portaera gehienak ukitzen dituzte; beste batzuk, berriz, bereziak dira eta pertsonaren portaera jakin batzuk bakarrik ukitzen dituzte. Bereizgarriak batu daitezke eta independenteak dira. Bereizgarriak elkarrekin konbinatzen dira, baina beren independentziari eusten diote. Pertsonen funtzionamendu sozio-emozionalean agertzen diren ezberdintasunak dira bereizgarriak; hain zuzen ere, pentsamenduetan, portaeretan eta sentimenduetan pertsonek dituzten ezberdintasunak.

6. Nortasunaren ikerketen ikuspegiak

6.1. Nortasunaren azterketaren ikuspegi klinikoa Nortasunaren ikuspegi klinikoak pertsonaren azterketa sistematiko sakona egin nahi du. Ikuspegi horren historia Pariseko klinika neurologiko batean lan egiten zuen Jean Charcot-ekin (1825-1893) hasi zen. Gaixo histerikoen arazoak ulertzen saiatu zen Charcot: zergati anatomikorik gabe paralisiak jotakoenak; ikusmen-aparatuko arazorik gabe ikusmen-arazoak zituztenenak, eta abar. Charcot gaixo horiek aztertzen, sailkatzen, eta hipnosi bidez tratatzen hasi zen. Charcoten hiru ikaslek ere ekarpenak egin zizkioten nortasunaren psikologiari: - Morton Prince (1854-1929) Charcoten ikasle ospetsuenetako bat izan zen. Nortasun anizkoitzak zituzten pertsonen deskribapen klinikoak egin zituen. Gizabanako horiek bi nortasun edo gehiago zituzten, ezberdinak eta bereiziak, eta haietako bakoitzak bestearen existentziaren kontzientziarik ez zuen. - Pierre Janet (1859-1947) histeriaren behaketa klinikoak sistematizatzen eta kontzeptu psikologikoekin erlazionatzen saiatu zen. Hipnosia erabiliz, zera aurkitu

zuen: gaixoek, hipnotizatutakoan, baldintza normaletan erabat ahaztuak zituzten esperientziak gogora zitzaketela. Hipnosi-garaian iradokitzen zitzaiena esna zeudenean terapeutiko izan zitekeen, nahiz eta gaixoek sugestio-unea gogoratzen ez zuten. Janeten ustez, kontzientziaren zatiketa gertatzen da histerian: histerikoak gogamenaren funtzionamenduaren bi korronte edo gehiago ditu bere baitan, elkarrengandik bereiziak. Janeten ustez, elkarrengandik bereiziak diren ideia finkoak balitu bezala jokatzen du histerikoak. Sintoma, paralisian bezala, ideia finko bereiziaren kontrola litzateke, eta ez nortasunaren gainerako ezaugarrien borondatezko kontrola. - Charcoten hirugarren jarraitzailea Sigmund Freud izan zen (1856-1939). Haren nortasunaren teoriak eta terapia-metodoak (psikoanalisiak) izugarrizko eragina izan dute gure gizartean. Freudek azpimarratu zuen zein garrantzizkoak ziren prozesu inkontzienteak, sexu-instintua eta oldarkorra, esperientzia goiztiarrak, pertsonen desirak eta beldurrak, barne-herstura edo lotsa sentimenduak eta defentsa- mekanismoak. Nortasunaren egitura deskribatzeko erabili zituen hitzak gure kulturan eguneroko hizkeran txertatuak daude. Freuden formulazio teorikoek baino eragin handiagoa izan dute haren behaketa klinikoek. Dena dela, Freuden behaketek eta teoriek kritika zorrotzak jaso dituzte; eta ez bakarrik psikoanalisiaren etsaien aldetik, baita bere jarraitzaile izandakoen aldetik ere. Adler-ek eta Jungek, esate baterako, Freudekin harremanak hautsi eta, beren eskola eratu zituzten. Psikologo askok zalantzan jartzen dute psikoanalisian pazienteek gogoratzen dutenaren egia zientifikoa: psikoanalisiaren formulazio teorikoak eta haren bidez egindako behaketen izaera zalantzan jartzen dituzte eta ikuspegi kognitiboagoen alde egiten dute. Carl Rogers (1902-1987) da Giza Potentzialaren Mugimenduaren ordezkaririk ezagunena. Rogersek organismoak hazkuntzarako eta autoerrealizaziorako duen joera azpimarratu zuen, ezkutuko indar inkontzienteek gidaturiko pertsonaren ikuspegi psikoanalitikoaren edo kanpoko kinada eta errefortzuei erantzunez jokatzen duen pertsonaren ikuspegi konduktistaren aurrean. Rogersen teoria humanista eta fenomenologoarentzat garrantzia ez du objektuak edo gertaerak, hura hautemateko moduak baizik. 1955ean argitaratu zuen Kellyk The Psychology of Personal Constructs. Haren teoria alternatibismo eraikitzailean oinarritu zen. Teoria horren arabera, edozein gertakarik hainbat interpretazio eduki ditzake. Zientzialari moduan deskribatu zuen pertsona, hain zuzen, bere eta besteen jokaerak ahalik eta ondoen iragartzen ahalegintzen den zientzialari moduan. Pertsonek mundua aztertzeko edo interpretatzeko

dituzten moduak (konstruktuak) aztertu zituen. Konstruktu horiek modu ezmoldatzailean baliatzeak edo aplikatzeak sortzen dituen arazoak ere aztertu zituen. Kellyrena nortasunaren teoria kognitibo bat da, munduaz pentsatzeko eta hari buruzko informazioa prozesatzeko pertsonek duten forma azpimarratzen baitu. Metodo klinikoak osotasun moduan hartzen du pertsona, eta ez zatitan banatutako errealitate moduan. Laborategiko artifizialtasuna ekidin nahian, pertsonaren eta giroaren arteko harremanen konplexutasun osoa ikertzen du. Aldagaien arteko harreman konplexuak ikertzen ditu. Baina, zail gertatzen zaio beste pertsonek egiaztatzeko moduko behaketak egitea eta baldintza enpiriko zehatzetan egiaztatuko diren hipotesi espezifikoak formulatzea. Behaketa ez-sistematikoa eta datuen interpretazio subjektiboa egiten ditu.

6.2. Nortasunaren azterketaren korrelaziozko ikuspegia Ikuspegi honek pertsonen arteko diferentziei eta diferentzia horien arteko erlazio estatistikoei ematen die garrantzia. Ikuspegi klinikoak behaketa lehenesten duen gisara, korrelaziozko ikuspegiak neurketa lehenesten du. Ikuspegi klinikoak gizabanakoaren edo gizabanako gutxi batzuen azterketa egiten du; korrelaziozko ikuspegiak subjektu asko aztertzen ditu. Ikuspegi klinikoak pertsonaren osotasuna aztertzen du; korrelaziozko ikuspegiak nortasunaren funtzionamenduaren elementu gutxi batzuen arteko harremana aztertzen du. Sir Francis Galton (1822-1911) izan zen psikologia indibidualaren fundatzailea. Giza ezaugarrien herentzian sinesten zuen. Laborategi antropometriko bat jarri zuen, pertsonen bereizgarri-kopuru handiak neurtzeko. Milaka pertsona aztertu zituen, haien ezaugarri fisikoak eta psikologikoak neurtuz. Datuen arteko erlazioak ezartzeko, korrelazio koefizientearen ideia garatu zuen. Koefiziente horren bidez, bi datu multzoren arteko loturaren neurketa kuantitatiboa gauzatu zuen. Horrela, adibidez, altueraren eta pisuaren arteko, edo gurasoen adimenaren eta ondorengoen adimenaren arteko korrelazioa azter zitekeen. Galtonen lanari haren jarraitzaile Karl Pearson-ek eman zion segida, Pearsonen korrelazio indizea erabiliz. Galtonen beste jarraitzaile bat Spearman izan zen. Buruko gaitasunak neurtzen jarraitu zuen horrek. Inteligentzia orokorrik ba ote zegoen jakiteko, ehunka pertsonaren adimen-gaitasuna neurtu zuen proba batzuen bidez; gero, korrelazio-probak egin zituen, gaitasun batean puntuazio altua zutenek besteetan ere puntuazio altua ote zuten jakiteko. Haren erantzuna hau izan zen: badagoela inteligentzia orokor bat. Lan horretan sortu

zen analisi faktorial deritzon prozedura estatistikoa. Prozedura horren bidez, datu-masa handi batean alderdi komunak edo faktoreak aurkitzen dira. Raymond B. Cattell-ek nortasunaren unitate edo ezaugarrien taxonomia erabilgarria egin nahi izan zuen. Kimika ikasitakoa, taula periodikoko elementuen sailkapenaren antzeko zerbait egin nahi izan zuen nortasunaren oinarrizko unitateekin. Nortasunaren

elementuak

bereizgarriak

ziren.

Bereizgarriek

elkarren

artean

korrelazionatzen edo kobariatzen zuten; hau da, bereizgarri baten adierazlea igotzean edo jaistean, bestea ere igotzen edo jaisten zen; edo, bereizgarri bat igotzean, bestea jaisten zen. Bereizgarri horiek analisi faktorialaren bidez neurtzen zituen. Horrela bereizi zituen Cattellek, geroago ikusiko dugun moduan, nortasunaren hamasei faktoreak. Hans J. Eysenck-ek ere nortasunaren korrelaziozko ikuspegiari heldu zion, eta galdesortetako itemen analisi faktoriala egin zuen. Ikerketa horrek nortasunaren hiru oinarrizko dimentsio edo faktore bereiztera eraman zuen: introbertsio/estrabertsioa (barnerakoitasun/kanporakoitasuna),

neurotizismoa

(egonkorra/ezegonkorra),

eta

psikotizismoa (sentibera/ez sentibera). Gaur egun, adostasun moduko bat dago bost faktoreko edo dimentsioko eredua onartzearen

inguruan.

Honako

hauek

dira

bost

faktoreak:

neurotizismoa,

kanporakoitasuna, ardura, maitakortasuna, eta esperientziarako irekitasuna. Korrelaziozko ikerketak aldagai sail handia eta aldagai askoren arteko harremanak ikertzen ditu; gizabanakoen arteko ezberdintasunak ikertzen ditu, egoera naturalean gertatzen diren moduan. Elkarreraginean dauden aldagaien batasun moduan aztertzen du nortasuna; nortasunaren faktore osagarriak kuantitatiboki ebalua daitezke; korrelaziozko ikerketak egoera estandarizatuetan subjektuek emandako erantzunen azterketa estatistikoa egiten du; horretarako, testetan gizabanakoek agertzen dituzten diferentziak aukeratzen ditu aldagai moduan; aztertzen duena ez du menperatzen. Aldagaien artean asoziazio-harremanak aztertzen ditu, zergati-harremanak baino areago. Nortasunaren bi aldagaien artean korrelazio handia egoteak ez du esan nahi bata bestearen kausa denik. Baina, kausa zein den ezagutzen ez bada ere, bi aldagaien artean erlazio handia badago, bat gertatzean bestea ere gertatuko dela pentsa dezakegu. Fidagarritasun eta baliagarritasun arazoak izaten ditu maiz korrelaziozko metodoak, autoinformeko galdesortetan oinarritzen delako.

6.3. Nortasunaren azterketaren ikuspegi esperimentala

Ikuspegi honek aldagaiak sistematikoki manipulatzen ditu, nortasunaren zergatiharremanak aztertzeko. Esperimentatzaileak aldagai independentea manipulatzen du, menpeko aldagaian dituen ondorioak neurtzeko. Adibidez, mehatxu edo barne-herstura maila (aldagai independentea) esperimentalki manipulatzen du, ikaskuntzan edo errendimenduan (menpeko aldagaia) dituen ondorioak neurtzeko. Ikuspegi klinikoak ez bezala, ikuspegi esperimentalak subjektu askoren azterketa eskatzen du. Korrelaziozko ikuspegiarekin

alderatuz

gero,

ikuspegi

esperimentalak

pertsona

guztien

funtzionamendu psikologikoaren lege orokorrak aztertzen ditu, eta korrelaziozko ikuspegiak, berriz, pertsonen arteko diferentziak. Beste ikuspegi batzuen arabera egiten diren ikerketetan gertatzen ez den bezala, ikuspegi esperimentalean zuzenean kontrolatzen dira ikertzailearentzat interesa duten aldagaiak . Wilhelm Wundt-ek (1832-1920) ezarri zuen psikologia esperimentaleko lehen laborategia Alemanian. Lurralde horretan egin zituen Ebbinghaus-ek (1850-1909) oroimenari buruzko lehen ikerketa esperimentalak, eta ahanzturaren kurba lortu zuen. Kurba horrek alde batera utzi zituen diferentzia indibidualak. Errusian, baldintzapen klasikoari buruzko ikerketetan jardun zen Paulov (18491936). Nortasunaren psikologoentzat interes berezia du neurosia esperimentalari buruzko haren ikerketak. Ikerketa horretan zakur bat hartu zuen eta baldintzapenezko lotura hauek ezarri zituen: zirkulua janariarekin lotu zuen baldintzapenez eta forma obalatua shock batekin lotu zuen; gero, zirkuluaren eta obaloaren arteko kinadak aurkeztu zizkion zakurrari. Zakurraren diskriminatzeko gaitasuna nahastua gelditu zen, eta horrela, emozionalki desbideratutako jokaerak agertu zituen. Paulov-ek baldintzapen klasikoaren lege orokorrak aztertu nahi izan zituen. Aipatzekoak dira, korronte horren barruan, John B. Watson (1878-1958), Clark Hull (1884-1952), Dollard eta Miller. Ikuspegi horren barruan, aipatzekoa da Skinner-en (1904-1990) baldintzapen operantea. Errefortzu-programen bidez erantzun behagarriak moldatzen saiatzen da Skinner. Pentsatzen du moldatzailea ez den ikaskuntza baten ondorioz sortzen dela portaera desegokia, eta baldintzapen operantearen printzipioak erabiliz jokaera hori aldatzen saiatzen da.

6.4. Nortasunaren azterketaren ikuspegi konbinatua Hurbilketa edo ikuspegi bat baino gehiago bateratu nahi izaten dituzte ikertzaileek sarritan. Adibidez, barnerakoitasun/kanporakoitasun bereizgarriari buruz

gizabanakoen artean gertatzen diren ezberdintasunak ikertzeko, galdekizun bat erabili zuen Eysenckek; baina, gero, barnerakoiak zigorrarekiko sentiberagoak direla eta kanporakoiak sariekiko sentiberagoak direla ikusi zuen laborategian . Ikerketan hainbat ikuspegi bateratzearen beste adibide bat honako hau izan daiteke: A tipoko jokaera-patroiak gaixotasun koronarioarekin duen harremanari buruzko ikerketa. Pertsona bat A tipokoa den ala ez den jakiteko, galdesorta egituratu bat erabili zen; gero, A tipokoek eta A tipokoak ez direnek laborategiko lanak modu ezberdinean egiten dituzten aztertu zen. Hau ondorioztatu zen: A tipoko pertsonak gehiago ahalegintzen direla eta arazo gehiago ebazten dituztela, A tipokoak ez direnak baino. Azterketa naturalistago baten adibidea: lehenik, auto-gidariak A tipokoak diren ala ez aztertzen da, galdesorta baten bidez; gero, eremuko ikerketa bat egiten da, eta zera ikusten da: A tipoko gidariek estres handiagoa, istripu gehiago eta pazientzia gutxiago izaten dutela, A tipokoak ez direnek baino. Babesgabetasun ikasiaren kontzeptuaren ildotik, Martin Seligman-ek (1975) ikusi zuen, zakurrek kontrolaezina den schock bat jasotzen dutenean, schock-a ekidin daitekeen egoeretan ere babesgabetasun hori izaten dutela. Pertsonengan ere fenomeno bera gertatzen da: kontrolagaitza den zarata bat entzun beharra izan duten ikasleek zailtasun handiagoa izan dute kontrola zitekeen beste zarata bat ekiditen ikasteko. Ikasle horiek barne-kontrol lekunekoetan eta kanpo-kontrol lekunekoetan bereizi dira galdesorta baten bidez, eta zera ikusi da: kanpo-kontrol lekunekoek barne-kontrol lekunekoek baino astiroago ekiditen dute zarata mingarria.

7. Nortasunaren teorien ereduak Gizakiaren jokaera osoa deskribatzea, esplikatzea eta iragartzea da nortasunaren psikologiaren helburua. Horretarako, nortasunaren ikerketa gidatzen duten eredu teorikoak aurkeztuko ditugu: 7.1. Eredu internalista 7.2. Eredu situazionista 7.3. Elkarreginaren eredua 7.4. Eredu proaktiboa

7.1. Gizabanako bakoitzaren portaera berezia dela aldarrikatzen du nortasunaren eredu pertsonalistak edo internalistak. Pertsonaren jokaera denboran zehar egonkor mantentzen da, hau da, pertsona batek bere bizitzan zehar dituen portaerak elkarrekin erlazionatuak daude. Eta egoera ezberdinetan subjektu batek dituen jokaerak ere erlazionaturik daude. Pertsonaren

barne-egiturak

eragiten

jokaeraren

egonkortasuna

eta

iraunkortasuna. Ikuspegi horretatik, nortasunaren egituraren kontzeptua erabiltzen da nortasunaren alderdirik egonkorrenak azaltzeko eta gizabanakoaren jokaeraren iraunkortasuna adierazteko. Pertsonaren barne-aldagaiak, egiturak eta bereizgarriak dira haren jokaeraren zergatiak. Teoria internalisten artean, teoria biologikoak eta teoria psikologikoak bereizten ditu Zumalabek (1993): -

Ezaugarri biologikoek jokaeraren gain duten eragina azpimarratzen dute teoria biologikoek.

Teoria psikologikoetan bi azpitalde egiten ditu: 1) Izaera afektibo edo kognitiboko egoerek eta prozesuek determinatzen dutela ageriko jokaera pentsatzen duten teoria psikodinamikoak, fenomenologikoak: Freud, Rogers, Kelly, Maslow, eta abar. 2) Norberaren nortasunaren faktore egonkorrek eta orokorrek determinatzen dutela jokaera pentsatzen dutenak. Nortasuna bereizgarri multzo egonkor batek osatuko luke; bereizgarri horiek egoeren arteko sendotasun garaia edukiko lukete, eta nortasuna ez litzateke modu esanguratsuan aldatuko egoera batetik bestera. Talde horretakoak dira Guilford, Allport, Cattell edo Eysenck. Bereizgarrien teorialari horientzat, aldagai pertsonalek ingurunearen aldagaiek baino garrantzi handiagoa daukate jokaera determinatzeko garaian, baina horrek ez du esan nahi pertsonek era berean jokatzen dutenik egoera guztietan. Horrela, Allportek garrantzi handia eman zien bereizgarrien eta egoeraren arteko harremanei; Cattellek ere, espezifikazio ekuazioaren bidez, egoeraren faktoreen garrantzia azpimarratu zuen: egoerak, rolak, eta umore-gaitasunak aipatu zituen.

Nortasunaren teorialariek, eskuarki, lehen eredu hau hobesten dute; izan ere, jokaera deskribatzeko, azaltzeko eta iragartzeko aukera ematen duten bitarteko aldagaiak eta prozesuak aztertuko ditu eredu honek.

7.2. Ikuspegi situazionista: gertaerak iragartzeko teoriek duten ahalmena gehitzea izan da eredu honen asmoa. Izan ere, eredu internalistak ez zuen gertaerak iragartzeko gaitasun handirik erakutsi. Eredu situazionista teoria konduktistarekin hertsiki erlazionatua dago, eta haren eragin garbia du. Eragin horren ondorioz, pertsonaren portaeraren azalpena inguruneko kinadetan eta errefortzuetan bilatzen du. Ikuspegi situazionistak ez du barne-faktoreen izana ukatzen, baina jokaera iragartzeko ez direla batere eraginkorrak esaten du. Horregatik, nortasunaren teorien baliagarritasuna ukatzen du. Nortasun terminoa erabiltzen dute subjektu baten jokaeren bilduma eta antolamendua izendatzeko. Zentzu horretan, nortasunaren psikologia ikaskuntzaren

psikologiaren

zati

bat

izatera

mugatzen

da,

eta

jokaeraren

baldintzapenaren paradigmaren arabera azaltzen da. Eredu horren arabera, gizaki bat hobeto ezagutzen dugu haren gizarte egoera deskribatuz, kanporakoitasuna, izaera menperatzailea eta zalantza moduko nolakotasun lausoak izendatuz baino. Egoeraren eragina azpimarratzen dute situazionistek. Egoeren arteko portaeraren egonkortasunaren aurrean, situazionistek zera diote: egoera aldatzen den neurrian, jokaera ere aldatu egiten dela; denboran zehar jokaera egonkor mantentzen bada, egonkortasun horren azalpena egoeraren berdintasunean aurkitu behar dela, eta ez subjektuaren nortasun-egituraren iraunkortasunean. Kinada berdinen aurrean gizabanako bakoitzak modu berezian jokatzen duela esaten bazaie, situazionistek honela erantzuten dute: aldagai independenteak kontrolatzen diren heinean, subjektuaren oraingo eta historiako kinadak kontrolatzen diren heinean, gizabanakoen erreakzionatzeko moduen artean egon daitezkeen aldeak desagertu egiten dira. Mischel-ek dioenez (1973), gizakiek beren jokaeretan iraunkortasun txikia erakusten dute; teoria pertsonalistek agertzen dutena baino egoeren arteko iraunkortasun txikiagoa. Eta pertsonen jokaerak iraunkorrak ez baldin badira, barne-egiturei ematen zitzaien garrantzia zalantzan jartzen da, eta egoera bakoitzeko aldagaiak azpimarratzen dira. Mischelen arabera, gizakiak egoeraren aurrean duen portaera espezifikoa da; bereizgarri kontzeptuak adierazten duena baino espezifikoagoa. Mischelek agertu zuen nortasunaren bereizgarrien eta egoera berezi bateko portaeraren artean korrelazio txikia zegoela. Mischelentzat, nortasunaren bereizgarriek aztertzailearen buruan bakarrik dute existentzia. Aztertzaileak, hain zuzen ere, oinarrizko egozpen-hutsegitea egiten du beste

pertsonen portaeren zergatiak azaltzerakoan: bereizgarri pertsonalei egozten dizkio portaerak, pertsona dagoen egoera

espezifikoari egotzi

ordez. Nortasunaren

bereizgarriak aztertzailearen buruan aurkituko ditugu, aztertutako pertsonen jokaeran baino gehiago. Beraz, beste pertsonen benetako portaera ezagutzeko baino, aztertzaileak beste pertsonen portaerari buruz zer pentsatzen duen jakiteko hobeak dira bereizgarriak. Mischelentzat, egoeraren bereizgarriek eta pertsonaren unitate kognitiboafektiboek determinatzen dute jokaera. Egoera batek bereizgarri jakin batzuk baditu, pertsonaren portaera berezia izango da egoera horretan. Pertsonaren erantzun kognitiboak eta afektiboak egoerari dagozkionak izango dira; beraz, egoeraren eta jokaeraren arteko harremanaren eredu bereziak edukiko ditu pertsona bakoitzak. Egoera jakin batzuetan aurkituz gero pertsonak egingo lukeena hartu behar dugu nortasunaren dimentsio moduan. Egoera ezberdinen arteko sendotasunik ez dago. Baina, denboran zehar egoera bera mantentzen bada iraunkortasuna dago. Egoera ezberdinetan jokaerak egiten dituen aldaketetan patroi bat jarraitzen du pertsonaren portaerak. Egoera ezberdinetan modu ezberdinean jokatzen dute pertsonek; eta antzeko moduan jokatzen dute, ostera, osagai komunak dituzten egoeretan. Eredu situazionista eredu determinista da, jokaera determinatzen duena ingurunea dela uste baitu. Ahaztu egiten ditu kinadaren eta errefortzuaren balioa modulatzen duten barne-ezaugarriak. Ahaztu egiten du pasiboa ez den egokitzapen bat badagoela ingurunearen eta organismoaren artean: subjektuak aldatu eta egokitu egiten du ingurunea bere premien eta ezaugarrien arabera. Situazionismoaren

arabera,

ingurunea

taxutzen

duten

dimentsioen

egonkortasunak ematen dio jokaerari iraunkortasuna. Jokaera ez da batere egonkorra inguruneko kinadak eta errefortzuak aldatzen direnean. Inguruneko parametroek esplikatzen dute jokaeraren iraunkortasuna, gizabanakoaren iraganeko esperientzietan pilatutakoak barne direla. Situazionismoaren kritika: gertaerak iragarri beharrez, situazionismoak ez ditu kontuan hartzen subjektuaren interpretazio eta hautemate kognitiboak, jokaerari benetako zentzua emanen diotenak; â&#x20AC;&#x153;zirkunstantzien mirabeâ&#x20AC;? den eredu pasiboa eta erreaktiboa proposatzen du. Ez du kontuan hartzen jokaera ez dutela inguruneko kinadek zuzenki gidatzen, subjektuaren hautemateek eta interpretazioek baizik. Mischelen arabera, bereizgarriek ez dute portaera ongi iragartzen, portaera ez baita iraunkorra egoera batetik bestera. Epstein-ek agregazioaren bidez eman zion erantzuna portaeraren egonkortasunaren auziari. Bereizgarri bat ebaluatzeko item asko

eraikitzen dira. Bereizgarri baten neurketa fidagarriak item asko eskatzen dituen moduan, portaera baten neurketa fidagarrirako portaera bera egoera ezberdinetan behin eta berriro ebaluatu behar da. Zenbat eta handiagoa neurketen agregazio-maila, orduan eta fidagarriagoa neurketa. Portaeraren neurketa guztiak agregatzen direnean agertzen da pertsonaren portaera iraunkorra.

7.3. Elkarreraginaren ereduaren arabera, subjektuen jokaeraren zati bat nortasunaren bereizgarriek azaltzen dute, beste zati bat egoeraren testuinguruak azaltzen du, eta portaera, oro har, bi prozesuen arteko elkarreraginak azaltzen du. Nortasunaren bereizgarriak eta egoeraren aldagaiak garrantzitsuak dira, baina giza jokaera ulertzeko garrantzitsuena nortasunaren aldagaien eta egoeraren aldagaien arteko elkarreragina da. Elkarreraginaren ereduaren arabera, organismoak eginkizun aktiboa du errealitatea hauteman, kodetu eta sinbolizatzerakoan. Subjektua ez da ohol-xafla huts bat edo tabula rasa bat; bere egoerarekiko harremanean bitarteko den tresneria bat du. Eredu horrek, inguruko kinadekin batera, gizakiaren ezkutuko jokaera azpimarratzen du, zuzenki aztertu ezin den jokaera, hain zuzen ere; hori da, beharbada, giza jokaeraren alderdirik garrantzitsuena eta bereizgarriena, eta psikologia zientifikoaren helburu modura ahantzi ezin daitekeena.

7.4. Eredu proaktiboa Egoera beraren aurrean erantzun ezberdinak ematen dituzte pertsonek. Alde horretatik, nortasuna pertsonak elkarrengandik bereizten dituena da. Baina, nortasuna ez da hori bakarrik; norbere portaera antolatzen duen barne-egitura ere bada nortasuna. Nortasunak portaera antola dezake kinadak kontuan hartu gabe, eta bere jomugak kontuan hartuta. Pertsonen portaera asko ez dira ulertzen kinadak bakarrik kontuan hartuta, beren jomugak ere kontuan hartuta baizik. Portaera asko ez dira erreaktiboak, proaktiboak baizik. Erreaktibitatea eta proaktibitatea pertsona guztiengan ikusten ditugu, baina batzuengan proaktibitatea da nagusi eta besteengan erreaktibitatea. Pertsona batzuek inguruko kinadei erantzunez jokatzen dute batez ere; beste pertsona batzuek, berriz, barneko jomugei begira. Proaktibitatearen eta erreaktibitatearen arteko oreka da nortasuna definitzen duena. Erreaktibitatea lehenesten denean, inguruarekiko menpetasuna edo ingurunearekiko moldaera nagusitzen da. Proaktibitatea lehenesten denean, testuinguruak ezarritako mugetatik irten eta aldaketa gertatzen da.

8. Nortasunaren diagnostikoa eta ikerketa Gai honen baitan, nortasunaren azterketarako bi arlo garrantzitsu jorratuko ditugu. Batetik, galdesorten, inbentarioen eta testen bidez egiten den diagnostikoa. Bestetik, teoria eta zientzia enpirikoa bateratzen dituen ikerketa. Lehenik, diagnostikoaz jardungo gara. Nortasunaren aldagaiak eta alderdiak neurtzeko tresnek hainbat testuingurutan diagnostikoak egiteko eta ikerketa bateko aldagaiak eraginkor bihurtzeko balio dezakete. Ikerketan erabili eta gero, tresna horiek jokaeraren aurreikuspen zehatzagoak egiteko ere erabil daitezke.

8.1. Psikodiagnostikoa Nortasuna ebaluatzeko tekniken edo metodoen azterketaz jardungo gara hemen. Teknika batek, erabilgarria eta emankorra izango bada, teoria batekin eta horrek garatutako eraikuntzekin erlazionatua egon behar du; horrela neurtu eta ebaluatu ahal izango ditu eraikuntza horiek. Nortasunaren bereizgarriak ebaluatzeko, erreaktibo edo kinada batzuk aurkezten dira egoera jakin batean, eta haiei emandako erantzuna neurtzen da. Subjektuak kinada horiei emandako erantzunetik hel gaitezke haren nortasuna ezagutzera. Neurketa-prozesuan

hutsegiterik

egon

dadin,

neurketarako

tresnen

baliagarritasuna eta fidagarritasuna ziurtatu behar dira.

Fidagarritasuna Erregistratutako azterketek berdinak izan behar dute, aztertzailea edozein dela ere. Bi fidagarritasun mota daude: -

Barne-sendotasuna:

hainbat

aztertzailek

gertaera

berberak

aztertzen

dituztenean, berdin puntuatu eta analizatu behar dituzte, eta interpretazio berberetara heldu behar dute. - Denboran zeharreko egonkortasuna: test bera bi une ezberdinetan aplikatzen bada, antzeko azterketetara heldu behar da. Test-birtest fidagarritasuna deritzo.

Baliagarritasuna Eduki-baliagarritasuna

Neurtu nahi duena neurtu behar du testak. Testak neurtu nahi duena nolako ziurtasunez neurtzen duen adierazten du eduki-baliagarritasunak. Neurtu nahi duten edukia neurtu behar dute item guztiek ere. Adibidez: eskolako test batek hezkuntza-prozesuan eskuratutakoaren lagina izan behar du.

Ageriko baliagarritasuna (De facie baliagarritasuna) Neurtu behar duela uste dena neurtzen duela dirudi. Kanpotik begiratuta, neurtu nahi duena neurtzen duela dirudi. Adibidez, gizartekoitasuna neurtzen duen froga batean â&#x20AC;&#x153;nahiago dut bakarrik egon, lagunekin bainoâ&#x20AC;? itema jartzen bada, itxurazko baliagarritasuna baduela ematen du. Baina, test berorretan â&#x20AC;&#x153;kolorerik gustukoena berdea dutâ&#x20AC;? itema jartzen bada, ez dirudi itxurazko baliagarritasunik duenik.

Irizpide-baliagarritasuna Galdekizunak aztertzen du neurtzen duen aldagaia eta testaz kanpoko aldagai objektiboa bat datozen. Adibidez: depresioa neurtzeko galdekizuna eta DSMko irizpideak bat datozen ikusten da. Irizpide-baliagarritasunaren

barnean

baliagarritasun

konkurrentea

eta

baliagarritasun iragarlea bereizi behar dira: Baliagarritasun konkurrentea: testaren puntuazioaren eta aldi berean lortutako irizpide baten puntuazioen arteko erlazioa aztertzen du. Adibidez: ortografiako testak baliagarritasun konkurrentea baldin badu, ortografiako testean puntuazio ona ateratzen duenak idazketa lanean ortografiako hutsegite gutxi egingo ditu. Baliagarritasun iragarlea: test iragarlean lortutako puntuazioak irizpidearen aldagaiko puntuazioarekin duen korrelazioa. Test iragarlean lortutako puntuazioak korrelazio altua agertzen du geroago lortutako puntuazioarekin (irizpide aldagaiko puntuazioarekin). Adibidez, Strong-en bokazio-interesen galdesortak baliagarritasun iragarle altua edukiko du, etorkizuneko arrakasta profesionala ongi iragartzen badu. Testaren zientifikotasuna eta erabilgarritasuna baliagarritasun konkurrenteak eta iragarleak ematen digu.

Konstruktu-baliagarritasuna

Baliagarritasun honek adierazten du ikerketako aldagaiek zenbateraino irudikatzen dituzten modu egokian konstruktu teorikoak. Nortasunaren kontzeptua edo konstruktua sostengatuko duten ikerketa-frogak biltzean datza baliagarritasun hau. Aldagai psikologiko asko ez dira aztergarriak, konstruktu hipotetikoak dira. Testak erregistratzen dituen portaerak konstruktuaren adierazleak dira, baina konstruktu beraren adierazle ugari egon daitezke. Konstruktua modu askotara izan liteke eraginkor. Testaren puntuazioak konstruktuaren baliozko agerpenetako bat ematen digu. Teoriarekin

erlazionaturiko

ikerketarako

testa

baliagarri

den

neurrian,

konstruktu-baliagarritasuna edukiko du. Beste baliagarritasun moten erabilgarritasun praktikoa konstruktu-baliagarritasunak finkatzen du.

8.2. Testen sailkapena Testak sailkatzeko hiru dimentsiotan oinarritzen da Campbell:

1. Egituratua/egituratugabea: subjektuari erantzuteko uzten dion askatasun mailaren arabera, testa izan daiteke: - Erabat egituratua: alternatiba guztiak zedarrituak daude, eta horietako bat aukeratu behar da. Adib.: sexuaz galdetu. - Erabat egituratugabea: nahi den erantzuna libreki eman daiteke. Adib.: galdera irekia. - Erdi egituratua: alternatiba zenbait ematen dira, baina erantzun askeak ere eman daitezke. Adib.: hainbat profesio zehaztu eta â&#x20AC;&#x153;beste profesioakâ&#x20AC;? saila aukeran utzi.

2. Mozorrotua/mozorrotugabea: - Mozorrotua: neurketa-asmoak ez zaizkio argi agertzen subjektuari. Adib.: pertsonalaren hautespen-egoeran proba mozorrotuak erabiltzen dira. - Mozorrotugabea: neurketaren helburuak garbi agertzen zaizkio subjektuari. Adib.: adimen- edo gaitasun-proba bat.

3. Boluntarioa/objektiboa: - Boluntarioa: ez dago erantzun zuzen edo okerrik. - Objektiboa: alternatiba zuzen bakarra dago, eta beste guztiak okerrak dira.

Dimentsio horien arabera, eta dimentsioen polo batzuk beste batzuk baino garrantzitsuagoak direla kontuan hartuta, lau kategoriatan sartuko genituzke nortasunaren test eta galdekizun gehienak: 1.

Test egituratugabeak eta mozorrotuak: test proiektiboak.

- Hermann Rorschach-en Tinta mantxen testa. - Holtzman-en Tinta-mantxen teknika. - Murray-ren Apertzepzio tematikoaren testa (T.A.T.). - Corman-en Hanka beltxaren testa. - Rosenberg-en Frustrazioaren testa. - Osatu gabeko esaldiak eman, pazienteak osa ditzan. - Marrazki libreak.

2. Test egituratugabeak eta mozorrotugabeak  Hurbilketa fenomenologikoa: bere burua hautematen zentratzen da subjektua. Erantzunaren subjektibitatea eta berezitasuna interesatzen da.  Gidatu gabeko elkarrizketak eta autobiografia: hitzezko elkartrukea. Erantzun guztien artean, berari dagokiona aukeratzen du pazienteak.  Asmoak ez dira gordetzen; sinbolismo ezkuturik ez dago. Pertsona bat ezagutzeko, berari galdetzea da onena.  Elkarrizketa estandarizatugabean, subjektuaren erantzunen arabera egiten dira galderak.  Elkarrizketan beharrezkoak dira elkarrekikotasuna, sinpatia, sentimenduen komunikazioa, rapporta, giro enpatikoa, erritmo kardiakoaren sinkronizazioa, hitzezko eta ez-hitzezko datuak,.  Subjektuaren

hitzezko

ekoizpenean

eragin

esanguratsua

dute

esperimentatzailearen hitzezko errefortzu kontingenteek (Greenspoon efektua).  Test egituratugabeekin eta mozorrotugabeekin lortutako materialaren edukianalisia egiten da, hitzezko eta ez-hitzezko datuak kategorizatuz.  Baina lortutako materialaren azterketarako irizpide berdinik ezean, zalantzazkoa da

test

horien

fidagarritasuna.

Terapeutaren

esperientziaren

araberako

distortsioak gertatzen dira. Test-birtest fidagarritasunik eta denboran zeharreko egonkortasunik ez zegoen.

3. Test egituratuak eta boluntarioak

Nortasunaren ohiko galdesortak dira. Nortasunaren bereizgarriak neurtzeko erabiltzen dira. Adib.: Cattellen Nortasunaren hamasei faktoreen galdesorta (16 PF); Eysencken EPI eta EPQ; Costa eta McCrae-ren NEO PI-R (BIG FIVE).  Egituratuak: galdera konkretuak egiten dira, erantzun forma konkretua eskatzen dutenak. Kuantifikazio modua eta erabilpen metodologikoa objektibatu egiten dira.  Boluntarioak: subjektuak berari gehien egokitzen zaion alternatiba aukeratzen du. Edozein erantzun da zuzena.  Fidagarritasun altua dute.  Hutsegite alborapenak ezkutarazteko, baiezkoak eta ezezko erantzuna duten itemak orekatzen dira, erantzun mota guztiak onargarriak direla esaten da eta egiatitasun-eskala jartzen da. Galdesorta horien kritika: - Pertsonek ezagutzen ote dute beren burua behar beste galdesorta horiei erantzuteko? - Hutsegite alborapenak:  Subjektu bakoitzak gauza desberdinak uler ditzake.  Item guztiei baietz (akieszentzia) edo ezetz (erreaktantzia) erantzuteko joera.  Desiragarritasun soziala: gizartean oso onartuak dauden erantzunak emateko joera.  Gehiegizko sintomak.

4. Test egituratuak eta objektiboak  Mozorrotuak edo mozorrotugabeak izan daitezke.  Egituratuak: alternatiba kopuru mugatua.  Objektiboak: erantzun bakarra da zuzena. Erantzun boluntarioan ez dira oinarritzen. Jarduera fisiologikoaren adierazleak.  Desiragarritasunari ihes egiten diote.  Autoiruzurra jaitsi egiten da.  Urrats guztiak estandarizatuak daude laborategian: aginduak, kinadak, erantzunerregistroak... Subjektu guztiek kitzikapen berbera jasotzen dute.

 Jokaera espezifikoari buruzko informazioa lortzea da helburua. Jokaeraren alderdi partzialak aztertzen dira, egoeraren arabera aldatzen direnak.  Pertsona guztiei komunak zaizkien prozesuak aztertzen dira.  Zehaztasuna eta fidagarritasuna gehitu egiten da: aldagai kopuru txikia aztertzen da laborategian.  Baliagarritasun arazoak: test horietan lortutako puntuazioak korrelazio gutxi du diagnostiko forma independenteekin. Kanpo-baliagarritasun eta baliagarritasuniragarle gutxi dute.  Eraikuntza teorikoak ez zaizkio interesatzen: jokaera konkretuetan zentratzen dira. Eraikuntza-baliagarritasuna lurrundu egiten da. Jokaera eta egoera espezifikoak aztertzen ditu. Jokaeraren diagnostikoa egoera konkretuko jokaera behagarriaz interesatzen da, ez eraikuntza behagaitzez. Jokaeraren analisi funtzionala egiten du: ABC diagnostikoa: A= baldintzak; B= jokaera; C= ondorioak.  Baliagarritasun iragarlearen arazoa: egoera jakin batean bakarrik iragartzen du; hain zuzen ere, iragarri nahi den egoerarekin alderagarria den egoeran. Egoera ezberdinetako kinaden kidetasunak ematen dio iraunkortasuna jokaerari.  Test egituratuen eta objektiboen adibideak: o Estimulu baten aurrean poligrafoari nola erantzuten dion: bihotz-tasa (elektrokardiograma), giharren potentzial elektrikoa (elektromiograma), garuneko

uhinak

(elektroenzefalograma),

azalaren

erantzun

psikogalbanikoa. o Betazalak ixteko maiztasuna; eskuen dardararen intentsitatea; diseinu baten kopiaren abiadura; txiste bat entzutean zenbat barre egiten duen; zenbateko altuerako dorrea egiten duen kuboekin.  Ikuspegi kritikoa: ikuspegi honek ez ditu kontuan hartzen barne-prozesuak. Kontuan hartu behar da harreman zuzenik ezin dela ezarri ingurunearen eta jokaeraren artean, organismoak aktiboki prozesatzen dituelako kinadak. Beraz, erantzunak eta kinadak ez daude zuzenki erlazionatuak. Inguru bera modu ezberdinean hautematen du subjektu bakoitzak, tartean sartzen direlako pertsona bakoitzaren igurikapenak, bitarteko prozesuak, prozesatzeko gaitasuna, adimena, eta nerbio-sistemaren erreaktibitatea.

9. Nortasunaren garapena: gorputz-eskematik autokontzeptura Nortasunaren antolamendu kontzientea da identitatea. Pertsonak bere burua nola bizi duen eta irudikatzen duen adierazten du. Nortasunak alderdi kontziente eta inkontzienteak biltzen ditu. Identitateak pertsona bat besteengandik bereizten duten ezaugarriak biltzen ditu. Identitatea lortzeko prozesu bat jarraitu behar da, fase hauek dituena: gorputz-eskema, gorputz-irudia, autoeskemak, autokontzeptua. Pertsonak bere burua hautemateko, irudikatzeko eta kontzeptualizatzeko duen modua aldatu egiten da bizitzako etapa batetik bestera. Pertsona normalengan muga batzuen barnean gertatzen dira aldaketa horiek, baina buruko gaixo larriek aldaketa handiak egiten dituzte beren buruak konzeptualizatzerakoan. Batzuetan, beste pertsona bat direla pentsatzerainoko aldaketak dira. 9.1. Gorputz-eskema Haur jaioberria mundu lauso batean bizi da. Gorputzeko zentzumenek ez dute elkarren arteko integraziorik lortu oraindik. Bakoitzak bere aldetik eta autonomiaz funtzionatzen du. Hainbat espazio heterogeneotan bizi da haur jaioberria; ikusmenezko, entzumenezko eta ukimenezko espazioek ez dute elkarrekin komunikaziorik. Haur jaioberriak ez du bere gorputza ingurunetik bereizten. Baina, urtebete inguru duenean, bere kabuz ibiltzen hasiko da haurra. Bere gorputza beste objektu bat dela eta munduko beste objektuen ezaugarri orokor berberak dituela onartzen hasiko da. Horretarako, bere barnetik hautematen duena ingurunetik hautematen duenarekin integratu behar du. Gorputza berea dela ohartzean, espazioan leku jakin bat ematen dio. Gorputza espazioan kokatzeak gorputz-eskemaren antolamendua bateratu egiten du. Bizitzako lehen urtean, bizitza psikiko guztia gorputz-eskemaren hautematearekin lotua dago. Aurrerantzean, barneko bizipenak eta kanpokoak bereizi egiten ditu. Bere buruari egozten dio pertzepzio interozeptibotik jasotzen duena, eta kanpokoari, pertzepzio esterozeptibotik datorkiona. Psikikoa dena eta mugikorra dena bereizi gabe daude haurraren lehen urtean; haurraren psikologia haren mugimenduetatik ondorioztatu behar da. Gorputz-eskemak bere biziraupenera zuzendutako ekintzetara darama haurra. Ekintza horietako asko genetikak markatzen ditu, eta bizitzari eustea dute helburu. Baina, batzuetan, kasualitatez egindako mugimenduak errepikatzeko edo kanpoko munduan emaitza

interesgarriak lortu dituzten mugimenduak errepikatzeko joera agertzen dute haurrek. Portaera edo mugimendu horiek ez dute moldaera-helbururik, baina moldaera-forma garatuagoen aitzindari dira. Haurrak badu jaiotzen denean hitz egiteko aldez aurretiko jarrera bat. Haur jaioberriaren entzumenak giza ahotsean arreta jartzeko aurre-jarrera dakar. Lehen hiruhilabetekoan hasten da ahotsak zizakatzen eta hainbat soinu fonetiko ahoskatzen. Zizakatzeko joera bere gorputz-eskematik jasotzen du. Haurrak bere buruarekin duen esperientzia moduan definitzen da gorputzeskema. Pertzepziozkoa, propiozeptiboa eta mugimenezkoa da esperientzia hori. Ez da kanpoko kinadei erantzunez sortua. Norbere gorputza hautematen oinarritzen den irudikapen espaziala da gorputz-eskema. Hautemate hori gorputzaren eta bere nerbiosistemaren menpe dago, erabat. Haurrak bere barnean interozepzioz edo propiozepzioz hautematen duena ingurunean hautematen duenarekin integratu behar du. Bere bizitzako lehen hilabeteetan haurrak ez du ispiluko irudian bere burua ezagutzen. Zortzi hilabete inguru dituenean hasten da harritzen, orduan konturatzen baita ispiluan hautematen duena bere burua dela. Melanie Klein-en arabera, lehen urtearen lehen erdian, mundu onaren eta mundu txarraren arteko bereizkuntza egiten du haurrak. Bere premiak asebetetzen dituena eta atsegina ematen diona ona da; bere premiak zapuzten dituena eta desatsegina dena txarra da. Haurraren emozio atseginak eta desatseginak ordezkatzen dituzte bular onak eta bular txarrak. Sei hilabetera bitarteko haurraren jarrera hori, mundua onean eta txarrean bereizten duena, jarrera eskizoparanoide deitzen du Kleinek. Onaren eta txarraren arteko zatiketa horren bitartez egiten du unibertsoaren lehen antolamendua. Sei hilabete inguru dituenerako, haurrak eboluzionatu egin du eta badaki bular bakarra (ama bakarra) dagoela, batzuetan zapuzten duena eta besteetan saritzen duena. Hori dela eta, bere fantasia eskizoparanoideak albora uzten ditu. Baina, eboluzio hori gertatzeko, beharrezko da haurrak ama sari-iturri moduan ikustea, zapuzte-iturri baino areago. Horrela ez balitz, haurrak nahiago izango luke jarrera eskizoparanoidean jarraitu. Bilakaera horretan, seigarren hilabetetik aurrera, jarrera depresiboan sartzen da haurra. Jarrera depresibo horren buruan, haurrak onartuko du amak berak (objektuak)

saritu eta zapuztu egiten duela. Eta objektuarekin harremanean jarraituko du, baldin eta saritzeak zapuzteak baino ugariagoak badira. Psikopatologian sartuta, haur autistek beren nortasuna egituratzeko gaitasunik ez dute: desantolamendua eta anabasa nagusitzen dira haiengan. Ez dute intrazeptiboa eta estrazeptiboa integratzen. Beren irudia ez dute ispiluan ezagutzen. Mugimendu zirkularrak egiten dituzte, kanpoko objektuetara moldatutako mugimenduak egin ordez. Beren gorputza arrotz balitzaie gisara jokatzen dute, automutilazioak eraginez. Autista goiztiarra fantasiaren munduan gelditzen da, benetako munduarekiko harremanen kaltetan. Autistak ez du hizkuntza komunikaziorako garatzen. Bere buruaren kontzientziarik ez duenez, denbora asko behar du hitz egitean â&#x20AC;&#x153;niâ&#x20AC;? eta â&#x20AC;&#x153;zuâ&#x20AC;? erabiltzen ikasteko. Sarritan hirugarren pertsonan hitz egiten du, bere buruaz ari denean. Psikoanalisiarentzat, aho-aroko arazo eta bizimoduetara itzultzearen emaitza dira psikosiak. Fantasiazko barne-munduaren eta mundu errealaren artean bereizkuntzarik egiten ez den garaietara itzultzen dira psikotikoak. Melanie Kleinentzat, jarrera eskizoparanoidea da unibertsoaren lehen antolaketa modua, eta antolaketa modu horretara itzultzen da eskizofrenikoa. Ziklotimian edo psikosi maniako-depresiboan jarrera depresiboaren arazora itzultzen da pertsona. Pertsona ez da gai bere tristuraren zergatia ezagutzeko, barnemunduaren eta kanpoko mundu errealaren arteko bereizkuntza desegokia egiten zuen bizitza-arora itzuli delako. 9.2. Gorputz-irudia Bizitzako bigarren urtearen bigarren erdian sortzen da buruko irudikapena. Ordura arte, ingurunearekin harreman zuzena eduki du haurrak: zentzumenaren eta mugimenduzko erantzunaren bidez bakarrik moldatzen zen ingurunera. Urte eta erdirekin, bizi izandako gertakarien irudia barnean gordetzen hasten da haurra. Piageten azalpenen arabera, imitazio diferiturako gai izaten hasten da. Imitazio diferituak zera erakusten digu: haurrak bere barnean gorde ahal izan duela ikusitakoa. Gordetzen duen hori objektuaren buruko irudia da. Eta buruko irudiaren sorreran pertzepzioaren hondakinak daude. Dimentsio anitz ditu gorputz-irudiak, haurrak bere gorputzari buruz lantzen dituen irudikapen, pertzepzio, sentimendu eta jarreren multzoa biltzen baitu.

Piagetentzat eta Inhelder-entzat, aurreko aroko zentzumen-mugimenezko moldaeren barneratze-prozesuaren ondorioak dira irudikapena eta buruko irudia. Haurrak hasieran duen irudikatzeko gaitasuna ez da hainbeste objektua irudikatzeko gaitasuna, objektu hori aurrean egongo balitz gorputzak hartuko lituzkeen jarrerak irudikatzeko gaitasuna baizik. Buruko irudia, beraz, objektuen aurrean gorputzak hartzen dituen jokaeren iraunkortasunetik dator. Objektua aurrean ez dagoenean ere, aurrean dagoenean izaten diren jokaerak edo zentzumen-mugimenezko jarraibideak agertzen dira. Irudia ez da objektuaren argazki moduko bat, objektua aurrean egongo balitz gorputzak hartuko lituzkeen jarreren pertzepzioa baizik. Haurrak ama irudikatzen duenean, hura aurrean egongo balitz izango lituzkeen gorputz-jarrerak hartzen ditu. Irudikapenak, beraz, kanpoko mundua itxuratzen du. Gorputz-irudia gorputz-eskemaren lanketa subjektiboa eta egozentrikoa da. Bere gorputz-eskema osoa irudikatzeko, beretzat esanahi edo balio handia duten gorputzaren zatiak erabiltzen ditu haurrak. Gorputz-eskemaren zati batzuk onartu eta beste batzuk baztertu egiten ditu, haietaz egiten duen balorazioaren arabera. Gorputz-eskemaren eta ingurunetik jasotzen duen informazioaren arabera egingo da balorazio hori. Gorputzeskemaren zati batzuk sustatu egingo ditu inguru sozialak, eta beste batzuk baztertu egingo ditu. Baztertuak gelditu direnak ez dira kontuan hartuko gorputz-irudia antolatzerakoan. Irudikatzen ez diren gorputz-eskemaren zatiek inkontzientean irudikaturik jarraituko dute. Gorputz-irudiaren sorreran, gorputz-eskemaren bizipenekin batera, ingurunearen baldintzak ere kontuan hartzen dira. Gorputz-irudia, neurri handi batean, haurrari arrotz zaizkion faktoreek baldintzatzen dute. Besterentze baten aurrean gaude: haurrak, hizkuntza hartzen duen moduan, bere irudiaren zati handi bat ere kanpotik hartuko du. Horrela, bere gorputz-eskemarekin ados ez datorren gorputz-irudia beregana dezake. Gorputz-irudiarekin ados dagoena norbere buruarekin ados dago. Baina, gorputz-irudiari

buruzko

asebetetzea

dago

norberaren

fisiko

errealarekin

erlazionatua, fisikoa hautemateko moduarekin baizik. Gorputz-irudiaren eta norbere irudi osoaren arteko adostasuna somatotipoa hautemateko modu subjektiboarekin dago erlazionatua, ez somatotipo errealarekin. Eta erlazio txikia ikusten da sarritan somatotipo errealaren eta hautemandako somatotipoaren artean.

Identitatea sakon nahasteak gorputz-irudia nahastea dakar. Prozesu eskizofrenikoetan norbere gorputzaren zatikatze bat gertatzen da. Gorputzaren nahaste dismorfikoan alderdi fisiko bati buruzko kezka agertzen da, eta gorputzaren gabezia batean fokatzen da arreta. 9.3. Autoeskemak Subjektuak bere buruaz egiten dituen orokortze kognitiboak dira autoeskemak (Markus, 1977). Pertsonaren

sentimenduen,

esperientzien eta pentsamenduen

oroitzapenaren multzo antolatua osatzen dute. Norberaren portaerari dagokion guztia antolatzeko, azaltzeko eta laburbiltzeko ardura dute autoeskemek. Portaeran dute jatorria, baina portaerak autoeskemetan hezurmamitzen direnean, autoeskema horiek portaera antolatzen dute. Aldagai jakin bati buruz eskemadunak edo eskemagabeak izan daitezke pertsonak. Aldagai bat bere autokontzepturako garrantzitsua dela pentsatzen dutenak, aldagai horri buruz eskemadunak dira. Autoeskemaren kontzeptu orokorraren barnean ni erreala, ni ideala, eta behar lukeen nia bereiz daitezke (Higgins, 1987). Ni horien arteko adostasunak ekarriko du egokitzapen psikologikoa. Eskemadunak diren pertsonek azkarrago erantzuten dute autoeskemari dagozkion alderdietan: oro har, autoeskemari dagokion portaera agertzen dute, eta autoeskemarekin ados ez datorren informazioari aurre egiten diote.

9.4. Autokontzeptua autoeskemen multzoak osatzen du. Autokontzeptua ez da nortasunaren bereizgarri bat, nortasunaren bereizgarri guztiak biltzen dituen irudikapena baizik. Autokontzeptuak osagai anitz ditu. Haurrak pentsamendu logiko-formalerako gaitasuna lortzen du nerabezaroaren aurretik. Mundu errealeko objektuak kontzeptualizatzeko ez ezik, aberria, berdintasuna, laguntasuna, eta askatasuna moduko kontzeptu abstraktuak eratzeko gai bihurtzen da. Autokontzeptua ez da autoeskemen multzo sinple bat, autoeskemen antolamenduaren irudikapena baizik. Autoeskema horiek antolatuak daude, eta batzuek beste batzuek baino garrantzi handiagoa dute. Hala ere, autoeskema jakin baten garrantzia dinamikoa eta aldakorra izaten da, egoeraren arabera aldatzen baita. Pertsona batek bere buruaz eratzen duen teoria da autokontzeptua. Gure portaera nolakoa izango den, besteetatik zerk bereizten gaituen eta besteekin zerk elkartzen gaituen esaten digu. Denboran zehar pertsonari gertatu zaiona elkartzen duen hezurdura

da; zentzu horretan, oroimena galtzean, norbere identitatearen irudikapen subjektiboa galtzen da. Autokontzeptua dago autoestimuaren oinarrian, norbere alderdi positiboen eta negatiboen berri ematen baitu. Autokontzeptuak norbere buruaren teoria bat ematen du, eta teoria horrekin ados dauden portaerak eragiten ditu. Horregatik, autokontzeptu positiboa dutenek autokontzeptu horri dagozkion harremanak edukiko dituzte: autokontzeptu hori balioztatuko duten pertsonekin erlazionatuko dira. Autokontzeptu negatiboa dutenak, berriz, autokontzeptu hori egiaztatzen dutenekin erlazionatuko dira. Autokontzeptua osatu behar duen haurrak kontzeptu horri gehien egokitzen zaizkion elementuak hartuko ditu bere gorputz-iruditik. Autokontzeptua osatzeko, baztertu

egingo

ditu

kontraesanezkoak

diren

gorputz-irudiaren

alderdiak.

Autokontzeptuaren eraketak zerikusi handia du arrazionalizazio-prozesuarekin. Nerabearen autokonzeptuaren zati handi bat ingurunetik hartzen da, lehenago gorputz-eskemarekin eta gorputz-irudiarekin gertatu zen bezala. Kanpotik hartzen diren autokontzeptuaren alderdi horiek ez dira etsaitasunik gabe onartzen. Nerabeek, oro har, azpildurarik gabe agertzen dute gizartearen eskakizunen aurrean beren etsaitasuna. Nerabeak hasieran duen nortasuna bere gorputz-eskema eta gorputz-irudia konbinatuz sortzen da. Orain, bere gorputz-eskemak aldaketa garrantzitsua jasango du eta horrek autoirudi berria sortzera eramango du. Hasieran harriduraz hartuko du irudi berria, baina gerora osagai berri horiekin nortasun berria eratu beharko du. Gorputzeskemaren aldaketek gorputz-irudia eta autokontzeptua berdoitzea eskatzen dute. Gure egungo autokontzeptua etorkizunera proiektatzen da. Autokontzeptuak pertsonaren helburuak eta jomugak aktibatzen ditu. Alde batetik identitate erreala dago, eta, bestetik, identitate ideala eta behar lukeen identitatea. Identitate idealak eta behar lukeen identitateak pertsonaren portaeraren gida moduan funtzionatzen dute. Depresioa edo malenkonia sarritan agertuko dira nerabezaroan, maitasun ideala galtzearen

ondorioz

jasandako

nahigabearekin

loturik.

Barne-herstura

eta

despertsonalizazio sentimenduak ere sarritan agertzen dira, identitate-aldaketekin erlazionatuta. Jarrera eskizoparanoideetara eta depresiboetara itzultzea ere maiz gertatzen da. Asebetetzen ez duen mundu errealean bizitzeari uko egiten dio, eta jarrera eskizoparanoideetara biltzen da. Depresioa, berriz, maitasun-objektuaren galeraren emaitza modura interpretatzen da. Depresiboak bere buruari egiten dizkion irainen

helburua

maitasun-objektuaren

barne-irudikapena

ezabatzea

litzateke,

hartatik

askatzeko eta libidoa objektu berrietan kokatzeko. Nerabezaroan identitatearen berregituraketa gertatzen da. Norberaren alderdi ezberdinak elkarrekin integratzen dira. Identitate bateratu bat osatzen ez duen nerabeak arazoak izango ditu etorkizunari begira erabaki garrantzitsuak hartzerakoan. Identitategatazkak gertatzen direnean, haien ondorioz barne-herstura eta erruduntasuna sortzen dira.

10. Haurraren garapena Piageten arabera

1. Zentzumen-mugimenezko adimenaren aroa (0-2 urte) 1.1. Haurrak ez du barneko eta kanpoko munduaren arteko mugaren kontzientziarik. Subjektu eta objektu iraunkorrik ez dago haurrarentzat. Subjektuaren eta objektuaren arteko lotura bakarra ekintza da. Ekintzen bidez ulertzen du haurrak mundua. 1.2. Ekintzak bere gorputzaren inguruan zentratzen dira: subjekturik gabeko nartzisismoa dago. Afektibitatea norbere gorputzean eta norbere ekintzetan zentratzen da. 1.3. Estadio amaieran, subjektua eta objektua bereizi egiten dira: objektuen arteko bat gehiago bihurtzen da subjektua. Subjektuak objektuari bere kokalekua ematen dio. Eta objektuak ere, subjektuak bezala, bere kokapen eta iraupen espaziotenporalak lortzen ditu. 1.4. Subjektua eta objektua bereiztean, afektibitatea beste pertsonengan zentratzen da. Deszentrazio afektiboa deszentrazio-kognitiboarekin batera gertatzen da. Objektuaren aukeraketa afektiboa objektuaren eraikuntza intelektualarekin batera doa. Pertsonen arteko sentimenduak agertzen hasten dira. 1.5. Oraindik ez dago sinboloei eta irudikapenei lotutako pentsamendu eta afektibitaterik. Haurrak ezin ditu gogoratu aurrean ez dituen pertsonak eta objektuak.

2. Eragiketa aurreko aroa (2-6 urte) 2.1. Irudikapenak eta sinboloak erabiliko ditu haurrak, ekintzen ordez, arazoak ebazteko. 2.2. Baina aro honetako pentsamendua zentzu bakarrekoa da: ez itzulgarria. Haurrarentzat zaila da materiaren kontserbazioaren nozioa eskatzen duten ariketak ebaztea. Adibidez: likidoen kontserbazioa. - Edalontzi batetik, estuagoa edo zabalagoa den beste batera likidoa pasatzean, likidoa gehitu edo gutxitu egin dela iruditzen zaio. - Egoeren edo konfigurazioen gain arrazoitzen du. - Ahaztu egiten du transformazioa egoera batetik besterako iragate itzulgarria dela. 2.3. Lehen ez zegoen objektu afektiborik, harreman zuzenetik at. Orain, irudiei, oroimenari, joko sinbolikoari eta hizkuntzari esker:

- Desagertuta gero ere irudikapenean presente jarraitzen du objektuak. - Iraganeko ekintzak gogoratu eta etorkizunekoak aurreikusten ditu. 2.4. Ikuspegi subjektibotik hautematen du errealitatea: - Jolasetan edo lanean ez da bere ekintzetatik deszentratzen: ez dago lankidetzarik. - Solasaldietan bakarrizketa kolektiboak egiten ditu, eta hizkuntza egozentrikoa erabiltzen du. Ez du solaskidearen ikuspuntua kontuan hartzen. 2.5. Interesaren legea jarraitzen du. Interesak ezartzen du premiaren eta objektu baten arteko erlazioa. - Interesak, premiari erantzunez, energia arautzen eta ekintza motibatzen du. - Interes ugari dituenez, helburu ugari ditu, balio-sistemaren oinarri. Hainbat interesetatik hainbat baliotara, balioak biderkatu eta bereizi egiten dira. - Sinpatia agertzen du bere interesei erantzuten diotenekiko eta bera balioesten dutenekiko. Elkartrukerako oinarria balioen eskala komunean eta elkar balioestean aurkitu behar da. - Antipatia agertzen du zaletasunen eta balioen eskala komunik ez dutenekiko eta, ondorioz, bera balioesten ez dutenekiko. 2.6.

Lehenengo

obedientziatik

sortzen

sentimendu dira.

moralak

Moral

gurasoei

heteronomoa

zaien

du:

begirunetik

kanpoko

eta

borondate

derrigortzailearen menpe dagoena. Gurasoen irudiarekin identifikatzen den neurrian, erruduntasuna, larritasun sentimendua edo autozigorketa sentituko ditu. Errealismo morala erakusten du, hau da, haurraren eginkizunak eta balioak legetik sortzen dira, ez legearen asmoetatik.

3. Eragiketa konkretuen aroa (6-12 urte) 3.1. Bere gorputz, ekintza edo hautemateekiko deszentratu egiten da. Hainbat pertsonaren ikuspegiak koordinatzeko gai da eta baita elkarrekiko begirunean oinarritutako lankidetzarako ere. Adostasunez egindako itunetan oinarritzen dira beretzat arauak. 3.2. Barneratutako eta kontzeptualizatutako ekintzetatik sortutako eragiketak egiten ditu. Ekintzaren planoan eskuratua irudikapenaren planoan berreraikitzeko gai da. 3.3. Aldiko bereizgarri bakar baten arabera, objektuak sailkatzeko eta objektuen segidak antolatzeko gai da. Lehen, neurri ezberdineko hamar makila seriatzeko, makilak

binaka alderatzen eta kokatzen zituen; orain, lehenik txikiena aukeratzen du, gero gelditzen direnetatik txikiena, eta abar. Serieko makila bakoitza, aurrekoa baino handiagoa eta hurrengoa baino txikiagoa da, aldi berean: > eta < erlazioak erabiltzen ditu, baina ez txandaka, aldi berean baizik. 3.4. Transformazioak itzulgarriak dira: aldagai batzuk aldatu eta besteak aldagaitz mantentzen dira. Aldagaitz gelditzen da kontserbatzen dena. Ontzietako likidoaren ariketan, ontziaren forma aldatu arren, â&#x20AC;&#x153;ur beraâ&#x20AC;? izaten jarraitzen du. Kantitatearen kontserbazio-ariketa ebazteko, identitatearen, konpentsazioaren eta itzulgarritasunaren nozioak eskuratu behar ditu: * Identitatea: sustantzia bati ezer kentzen edo eransten ez zaion bitartean, material bera izaten jarraituko du. * Konpentsazioa: zentzu batean gertatzen den itxura-aldaketa, beste zentzuan gertatzen den aldaketaz konpentsa liteke. * Itzulgarritasuna: aldaketa bat desegin daiteke. 3.5. Pentsatzeko sistema logiko bat eskuratua du haurrak kontserbazio, sailkapen eta seriatze eragiketen bidez. Baina sistema hori errealitate fisikoari eta objektu errealei oso loturik dago oraindik. 3.6. Pentsamendu konkretua hautemangarria denaren menpe dago. - Datuen barne-manipulazioak edo benetako eragiketak egiten ditu, baina ez da hitzezko hipotesien munduan mugitzen. 3.7. Egozentrismo sozial eta intelektualetik askatu eta ikuspegi ezberdinak koordinatzeko gai da. Besteen ikuspegia ulertzeko gai da, hizkuntza egozentrikoa desagertu egiten da, eta eztabaida posible gertatzen da. 3.8.

Afektibitatea:

koordinazioen

sistemak

lankidetza

eta

autonomia

pertsonalaren morala sortzen du. 3.9. Sentimendu moral berriak: - Autoritatea ordezkatzen duen lankidetza, elkarrekiko begirunea eta estimua, eta gizabanakoen balio pertsonal parekidea agertzen dira. Elkarrekiko begirunean oinarritutako morala agertzen da: araua ez da kanpoko borondate baten emaitza delako errespetatzen, adostasun esplizitua edo isilpekoa dagoelako baizik. 3.10. Balio moralen antolamendu berria agertzen da: balioak sistema arrazional batean antolatzen dira. Kontzientzia moralak autonomia lortzen du eta horri loturik borondatea agertzen da. Arrazoiaren eragiketen baliokide afektiboa da borondatea.

Piagetentzat, borondatea ez da energia bera, energiaren erregulazioa baizik; erregulazio horrek joera batzuk sustatzen ditu, beste batzuen kaltetan. Borondatea joeren edo intentzioen gatazka dagoenean agertzen da, ez asmo finko bakar bat dagoenean. Adibidez, tentaldi atsegin baten eta eginkizun baten arteko gatazka dagoenean. Azpiko joera indartsua (atsegin desiratua) eta goi-joera ahula gatazkan daudenean nabarmentzen da borondatea. Borondatearen lana goi-joera ahula bultzatu eta arrakastara eramatea da. Borondateak subjektua deszentratu egiten du momentuko egoeratik, bere eskalako balio iraunkorretara itzultzeko. Borondatea edukitzeko balio-eskala iraunkorra behar da. 3.11. Oinarrizko sentimenduek, balioek eta interesek barne-energia arautzen dute. Interesatua dagoenak indarra aurkitzen du lanean jarraitzeko: erregulazio intuitiboa eta itzulgaitza da. Borondatea, berriz, itzulgarria eta eragiketa baten parekoa da; eragiketa intelektualekin batera garatzen da.

4. Eragiketa formalen garaia (11-15) 4.1. Errealetik eta konkretutik askatu egiten da haurra, eta transformazio posibleen multzoan kokatzen du errealitatea. - Eragiketa formalak hipotesiekin egiten dira, eta ez objektuekin bakarrik. Hipotesietatik ondorioetara doan eragiketa deduktiboa eragiketei buruz egindako eragiketa da. - Hipotesien egiaztapen konkretuen gainetik, haien lanketari eta arrazoibideari ematen dio garrantzia. 4.2. Forma eta edukia bereizi egiten ditu: gai da hipotesi soil diren proposizioei buruz arrazoitzeko eta posible diren egietatik ondorioak ateratzeko. Pentsamendua askatu egiten du objektuetatik. Gauzatze posibleen artean, izan litekeenaren osotasunaren barnean den zati modura agertzen da beretzat erreala. 4.3. Hainbat hipotesi eta ahalbide kontuan hartu, sistematikoki konbinatu, eta aztertu egingo ditu. Faktoreak bereizi eta aldiko faktore bat aldatuko du, besteak konstante mantenduz. 4.4. Nia eta nortasuna elkarri kontrajarriak agertzen dira. Nia egozentrismoari loturik dago: norbere jardueraren erdigune modukoa da. Nortasuna, nia diziplina baten menpe jartzetik sortzen da. Nortasun indartsudunak berekoikeria utzi, ideial bat bereganatu eta kausa baten alde egiten du, bere borondate guztiarekin.

4.5. Norberaz gaindiko balio idealak, estetikoak edo politikoak, eta sentimenduak bizitza-programa berezi batean integratzen dira. Haurtzaroaren amaieran agertzen da nortasuna; arauak eta balioak autonomoki antolatzen eta hierarkizatzen direnean, joerak erregulatzen direnean, eta horrela borondatea sendotzen denean. Nortasuna eratzeko bizitza-programa bat beharrezkoa da, borondatearentzat diziplina-iturri eta lankidetza-tresna izango dena. Bizitza-egitasmo horrek pentsamendu formalaren edo hipotetiko-deduktiboaren maila lortzea eskatzen du. 4.6. Nortasunak niarengandik deszentratu egin behar du: lankidetza programetan integratu eta egitasmo autonomoei erantzun behar die. Nerabearen

egozentrismoa

bere

bizitza

programaren

berezitasuna

eta

erreformarako gaitasuna gehiegi azpimarratzetik dator. Nerabeak, alde batetik, eskuzabalak eta altruistak dira, baina, bestalde, egozentristak eta megalomaniakoak. Posible den jarduera baten arabera ingurune soziala irudikatzetik dator nerabezaroko egozentrismoa: ikuspegi subjektiboa eta objektiboa nahasten ditu. Mugagabeko boterea egozten dio bere pentsamenduari. 4.7. Gizartera moldatzeko, erreformatzaile izatetik hezurmamitzaile edo gauzatzaile izatera iragan behar du nerabeak. Esperientziaren bidez, pentsamendu formala eta gauzen errealitatea uztartuko ditu. Egoera konkretuan lan eginez gaindituko du ametsen mundua.

11. Norberaren kontzeptuan zentraturiko teoriak

11. 1. Allport-en nortasunaren teoria Gordon W. Allport (1897-1967) nortasunaren iker-eremu honetan aipa litekeen pertsona garrantzitsuenetakoa da. Korronte idiografikoaren ordezkari nagusia da. Pertsonaren nortasunaren osotasuna, bakartasuna eta berezitasuna aztertzen ditu. Edozein informazio-iturri onartzen du, nortasuna hobeto aztertzen laguntzen badu. Zentzu horretan, literaturako eta filosofiako deskribapenak ez ezik, natur zientzien eta ekialdeko pentsamenduaren ekarpenak ere jasotzen ditu. Allportentzat, pertsonaren

psikologia eta filosofia bereiztezinak dira. Jarrera horrek ezagutza oso sakona eta historikoa edukitzera eraman zuen. Beste ikerlariek nortasunari buruz emandako hainbat definizio aztertu ondoren, bere definizioa honela eman zuen: "Bere jokaera eta pentsamendu bereziak determinatzen dituen pertsonaren barneko sistema psikofisikoen antolamendu dinamikoa da nortasuna". Honela bada, nortasunak osagai hauek ditu: 1. Berezia: gizaki bakoitza bakarra eta besteak ez bezalakoa dela esan nahi du. 2. Determinatzailea: nortasuna zerbait eragiteko gai dela, jokaera bat determinatzeko gai dela adierazten du. 3. Sistema psikofisikoak: osagai biologikoak nortasunean inplikaturik daude, psikikoekin batera. 4. Barne-antolamendu dinamikoa: osagaien batura soila baino gehiago da nortasuna; osagai horiek antolatuak eta etengabeko garapenean daude. Allporten nortasunaren kontzeptua ulertzeko, ezinbestekoa da nortasunean eragina duten beste kontzeptu batzuk ere aztertzea. Esate baterako, motibazioarena. Motibazioaren gaia nortasunaren azterketatik bereiztezina da, haren motorea baita. Portaeraren azalpena ematerakoan Allportek ez du eredu erreaktiboa erabiltzen; hau da, portaeraren azalpena ez du instintuetan edo bulkadetan aurkitzen. Allportek portaeraren alderdi proaktiboari ematen dio garrantzia. Bizitzaren eragileak intentzio autonomoak eta autoerrealizazio-indarrak dira, sexu-premia inkontzienteak edo kanpoko kinadak baino gehiago. Pertsona normalak berez du etengabe garatzen joateko premia. Zentzu horretan, motibazioaren faktore garrantzitsuena bizitzaren plangintza sistematiko pertsonala da. Horregatik, motibazioak honako ezaugarri hauek ditu: ď Ž Lehenik, orainaldian eragiten du. Ezberdinak dira helduen motibazioa eta haurren motibazioa. ď Ž Bigarrenik, motibazioa indartzeko pertsonaren ni pertsonalak inplikaturik egon behar du. Kanpoko zirkunstantziek bultzatuta bakarrik jokatzen duen pertsona ohiturazko motibazioak mugitzen du. Benetako motibazioa egon dadin, niaren motibazioa beharrezkoa da, hau da, subjektuak erronka pertsonal moduan hartu behar du egin beharreko lana. ď Ž Hirugarrenik, planifikazio bat eta intentzionalitate bat eskatzen du motibazioak.

ď Ž Laugarrenik, pertsona baten motiboak elkarrekin erlazionatuak daude, eta batasun bat osatzen dute. Allportentzat, tentsioa gutxitzea beste helbururik ez duen motibazioa, animalien kasuan gertatuko litzatekeen moduan, patologikoa da. Giza motibazioa hazkuntzaren bila doa, ez orekaren bila bakarrik. Zentzu horretan, autonomia funtzionalaren etengabeko garapena sustatzera doa motibazioa. Motiboak askatu egiten dira beren jatorrizko bulkadetatik eta bulkada horiekiko autonomia funtzionala lortzen dute. Horrela garatzen da motiboen sistema. Adibidez, inguruneak eskatzen diolako ikastetik, jakite-atseginak eramanda ikastera iragan liteke ikaslea. Zentzu horretan, kanpoko zerbaitek sustatuta gauzatzen zen jarduera helburu bihurtzen da, eta egiteko atseginagatik egiten da. Horrek ez du esan nahi Allportek funtzionalki autonomoak ez diren prozesuen izana ukatzen duenik; erreflexu eta bulkada biologikoek hor diraute. Baina, motibazioak prozesu biak hartu behar ditu kontuan: erreaktiboa eta proaktiboa. Nortasunaren kontzeptua ulertzeko Allportek erabiltzen duen beste elementu bat ikaskuntza da. Horrela, bi ikaskuntza mota bereizten ditu: 1) baldintzapen eta errefortzu paradigmetan

oinarritzen

den

determinismo

mekanikoa;

informazioaren

bereizkuntzatik eta integraziotik abiaturiko autoerrealizazio-prozesua: subjektua bere bizitzan jomugak lortzera zuzentzen duena. Bigarren ikaskuntza mota horrek erakusten digu nortasuna nola garatzen den. Nortasunaren azterketa motak bereizteko idiografiko eta nomotetiko terminoak erabili zituen. Idiografiko terminoak norberari dagokiona adierazten du. Nomotetiko terminoak lege unibertsalei egiten die erreferentzia. Hurbilketa idiografikoaren arabera, nortasunaren psikologiak pertsonaren prozesu fisikoen eta psikikoen antolamendu iraunkor eta berezia aztertu behar du. Hurbilketa nomotetikoaren arabera, nortasunaren psikologiak gizabanako guztientzat aplikagarriak diren lege unibertsalak aztertu behar ditu. Allportek pentsatzen zuen gizabanakoek bazituztela bereizgarri komunak, espezie biologikoaren, kulturaren edo inguruneko elementuen antzekotasunetan oinarrituta; baina pertsonaren berezitasuna eta bakartasuna azpimarratu zituen. Horregatik, haren metodologia ez da analisi faktorialean eta teknika multibariatuetan oinarritzen. Jakintzaren arlo guztietatik (zientzia, artea, erlijioaâ&#x20AC;Ś) harturiko tekniketan oinarritzen da.

Allporten nortasunaren teoriaren oinarrizko kontzeptua bereizgarri kontzeptua da. Ohituren antolamendu dinamikoak dira bereizgarriak, pertsonari bakartasuna ematen diotenak, elkarrengandik independenteak direnak eta enpirikoki identifika daitezkeenak. Pertsonaren jokaera definitzen duten sistema psikofisikoen elementu antolatzaileak dira. Allportek bi irizpideren arabera sailkatzen ditu bereizgarriak: a) Komuntasunaren arabera: subjektu zenbaitek erkide dituzten bereizgarriak eta bakarrak edo bereziak diren bereizgarriak. - Bereizgarri komunek kultura bereko kideak alderatzeko aukera ematen dute. Kultura bereko kideek antzeko moldaera edo portaera motak izaten dituzte. - Bereizgarri indibidualak edo pertsonalak, gizabanako bakoitzarentzat bereziak dira. Gizabanako bakoitzaren izaera berezia deskribatzen dute. b) Nortasunaren egitura integratuaren barnean duten garrantziaren arabera, berriz, hiru tipotan zati daitezke bereizgarriak: 1. Kardinalak: pertsonaren portaera osoa markatzen duten bereizgarriak. 2. Zentralak: ez dira orokorrak; erlatiboki independenteak dira; portaera-patroien multzo garrantzitsua eratzen dute. 3. Bigarren mailakoak: egoera jakinetako portaerak determinatzen dituzte; espezifikoagoak dira eta portaeren maila mugatuagoa biltzen dute.

Norbere buruaren kontzeptua Allportengan Allporten teoria idiografikoak nortasunaren teoriaren erdigunean jartzen du norbere buruaren kontzeptua. Norbera da pertsonaren erdigunea. Kontzientziak biltzen du norberaren kontzeptua. Nortasunak biltzen du kontzientzia. Eta organismoak dena biltzen du.

Organismoa

Nortasuna

Kontzientzia

Norbera

Norbere buruaren kontzeptura hurbiltzeko metodorik baliagarriena ebolutiboa dela pentsatzen du Allportek; horregatik, Pattern and Growth in Personality (1961) liburuan, â&#x20AC;&#x153;Norbere buruaren zentzuaren garapenaâ&#x20AC;? izeneko atal bat idatzi zuen, ondoko lerrootan laburbilduko duguna. Norbere buruaren kontzeptua definitzeko, pertsonaren zazpi funtzio bereiziko ditu Allportek: 1. Gorputz-niaren zentzua:

Haur jaioberriak ez ditu garbi bereizten barne-mundua eta kanpoko mundua. Ez du ingurunearekiko independentziaren kontzientziarik. Ingurunearekin nahasturik sentitzen da. Horregatik, jaiotzetik bost edo sei urtera bitartean, niaren ingurunearekiko bereizkuntza-prozesu oso bat dago. Jaiotzean, erabat beregan zentratua dago haurra. Jaiotzatik lehen urte eta erdira bitarteko etapan (zentzumen-mugimenezko fase deitua), bere gorputzak jasotzen dituen sentipenei erantzuten die haurrak, osotasun moduan. Hasieran, haurrak ez ditu bereizten bere burua eta ingurunea, baina, poliki-poliki, â&#x20AC;&#x153;hor kanpokoaâ&#x20AC;? eta â&#x20AC;&#x153;hemen barnekoaâ&#x20AC;? bereizten hasten da, inguruneak ez baititu bere premiak bat-batean asetzen. Bide horretatik, haurrak garatzen duen norberaren lehen alderdia gorputz-norbera da. Polikipoliki bere gorputzaren eta besteen arteko mugak aurkitzen joango da. 2. Identitate jarraitua Baina nia gorputz-nia baino zerbait gehiago da. Haurra aldatzen ari den arren, denboran zehar bere identitatea gordetzen duela konturatzen da, oroitzapenei esker. Norbera izatearen kontzientziaren jarraipen hori deitzen dugu norberaren identitatea. Denboran zehar aldatzen bagoaz ere, badakigu gu geu garela. Norbere buruaren kontzientzia eskuratzea hizkuntzaren garapenarekin oso lotua agertuko da. Identitatearen oinarriak garun-azalaren heldutasunarekin eta hizkuntzaren garapenarekin finkatzen dira. Inguruneko objektuak, pertsonak eta animaliak izendatzeko joera du pertsonak. Eboluzioaren une garrantzitsua da, haurra konturatzen denekoa izen bat baduela, izen hori berari dagokiola eta etengabe errepikatzen zaiola. Pertsonaren bizitza osoan, haren identitatea finkatzen duen elementu garrantzitsuena izena da. 3. Autoestimua Strunk-ek

ikusi

zuen

harreman

estua

zegoela

izenaren

eta

norbere

autoestimuaren artean. Beren izena gustatzen ez zitzaien pertsonek beren burua gutxiago preziatzeko joera zuten. Allportentzat, hori guztia batik bat mendebaldeko kulturetako subjektuengan gertatzen da. Beharbada, izenaren eragina txikiagoa izango da hain indibidualistak ez diren kulturetan, norberaren eta beste pertsonen edo naturaren artean hain bereizkuntza sakonik ez baita egiten. Allporten arabera, bi eta hiru urte bitarteko haurrak dena ikusteko, dena galdetzeko, autonomo sentitzeko bulkada esploratzailea agertzen du; bulkada hori zapuzten

denean,

autobaieztapen

keinuak

agertzen

dira.

Inguruko

helduek

galarazitakoak bere integritatearen kontrako mehatxu moduan hartzen ditu, eta autobaieztapen portaerak agertzen ditu, bere autoestimua babesteko. Geroago, lau urte inguruko haurrarengan, lehena izateko eta besteen aurretik kokatzeko premia lehiakorra agertzen da. Balio hori dezente sustatzen da gure kulturan, beronen eragileetako bat izanik. Gure kulturan autoestimua eta norbere buruaren maitasuna ezaugarri oso garrantzitsuak dira, eta jokaeraren zati handi bat niaren maila zaintzera zuzendua dago. Barregarri geratzearen eta lotsaren sentimenduek autoestimua zauritzen dute; horregatik, pertsonek azkar zuzentzen dute beren jokaera lotsagarria, besteen isekak saihesteko. Autoestimua elikatzen dutenak besteak dira. Pertsonak betetzen dituen rolen arabera eta rol horiek besteengan duten islaren arabera hautematen du pertsonak bere burua, baina haiengandik bereiziz. Horrela sortzen da gizarteko nia. 4. Norbere luzapena Geroago, sei urte inguruan, norbere buruaren garapenean beste bi alderdi garrantzitsu agertzen dira: a) Norbere buruaren luzapena: jabetza zentzuari eta ni materialari egiten dio erreferentzia, hau da, pertsona batenak diren gauzei eta objektuei. Orain arte dena nirea zen; aurrerantzean, norberarenak eta besteenak bereiziko ditu. b) Norbere buruaren irudia: subjektuaren autobalorazioari dagokio. 5. Norbere irudia Haur bati ona edo txarra den galdegiten badiogu, egin duen zerbaitengatik errieta bat jaso duenean ere, bere burua positiboki ebaluatuko du gehienetan. Pertsona helduen balorazio subjektiboa ere positiboa izaten da sarritan, nahiz eta egoerak bultzatuta zenbaitetan jokaera gaitzesgarriak izan. Zentzu horretan, bere burua ontzat autokalifikatzeak ez du balio absoluturik, baizik egonkortasun emozionalaren adierazgarri da: funtsean onak gara, ontzat daukagu geure burua. Haurrak bere burua txartzat jotzea, berriz, depresioaren eta egonkortasun emozionalik ezaren adierazgarri klinikotzat har liteke. 6. Norbera, arazoen ebazle Seitik hamabi urtera bitartean, hizkuntzaren garapenean aurrerapen handiak egiten dira, eskolatze eta gizarteratze prozesuek garapen nabarmena erakusten dute, portaera arauak ikasten dira, identifikazio-prozesua aurrera doa, arazoak ebazteko gaitasuna nabarmen handitzen da. Geroago, nerabezaroan, identitatearen gaia indarberritzen da. Jadanik ez da haurra, baina heldua ere ez. Gauza batzuetarako haurtzat hartua da, eta beste batzuetarako heldutzat hartua; horrek, jokaeraren eta pentsamenduaren iraunkortasun

gabeziara eramango du. Identitateari dagokionez, erreferentzia-ereduen krisia irekiko da orain. Ez da, beraz, harritzekoa izango etapa horretan beste aro ezeztatzaile bat hastea. Identitate-bilaketak eraman dezake inguruko gizarteko ohiturak haustera, jantzien, ohituren, hitz egiteko moduen edo pentsatzeko moduen arloan. 7. Ahalegin orientatua Geroago, hogeita hamar urteren inguruan, subjektuak bere gaitasunen, mugen eta inguruneko eskaeren artean egokitzapen bat egiten du. Egokitzapen hori helduek egiten dute, ahalegin orientatuaren bidez. Gizakia intentzioz eta norabidez hornitua agertzen da. Orain arte norabidea oso lausoa izan da, baina heldutasunera heltzean, ahalbideen eta gaitasunen arabera definitzen eta zedarritzen da norabidea. William James-ek â&#x20AC;&#x153;helburu batzuen atzetik borrokatzen zenâ&#x20AC;? norbaiten moduan definitu zuen bere burua. Zentzu horretan, helburu batzuk lortzeko norabiderik ez duen pertsona heldugabea litzateke. Norbere buruaren kontzeptuaren zazpi alderdi horiek Allportek PROPRIUM terminoaz izendatzen duen batasun orokorrean biltzen dira. Beharrezko jotzen du kontzeptu hori erabiltzea, self edo ni terminoak erabili ordez, horiek eskuarki modu mugatuan erabiltzen direlako, pertsonaren zati konkretuak izendatzeko. Gainera, selfaren kontzeptuaren barnean bi osagai bereizten ditu: self ezagutzailea (self subjektua) eta self ezaugarria (self objektua). Lehena, filosofiari dagokiona, eta bigarrena, psikologiari dagokiona.

11. 2. Norberaren kontzeptua 11.2.1. Norberaren kontzeptuari sarrera Nortasunaren azterketarako kontzeptu garrantzitsua da niari edo norberari dagokiona. - William Jamesek garrantzi handia eman zion selfaren gaiari. Selfa subjektu gisara eta selfa objektu gisara bereizi zituen: selfaren kontzeptu osoaren zati ziren biak. Selfaren kontzeptu orokorraren bereizgarriak autokontzientzia eta denboran zeharreko jarraipena ziren; bion artean, selfaren batasuna eratzen zuten. Jamesentzat, selfaren kontzeptu orokorrak osagai hauek zituen:

1. Self espirituala: norberaren pentsamenduen, sentimenduen eta balioen kontzientziak osatzen du, gaitasunak eta zentzu morala ere barne direla. 2. Self soziala: besteekiko harremanak eta norberaren ohorea biltzen ditu. Maila horretan, pertsona batek duen norbera kopurua, berarekin harremana duten gizabanako edo talde kopuruaren araberakoa da. Horrela, betetzen dituen gizarte-rolak adina norbera ditu subjektuak. 3. Self materiala: pertsonek dituzten gauza materialak garrantzitsuak dira, norberaren luzapen moduan. Horrela, beren objektuak pertsonalizatzera jotzen dute pertsonek, nahiz eta objektu estandarrak izan. Alderdi material hori nagusitzea nabarmena da pertsona batzuengan, egiten dutena baino daukatena garrantzitsuago dela eta daukatena direla uste izateraino. 4. Self korporala edo gorputz-norbera: gorputzak eta itxura fisikoak funtzio garrantzitsua betetzen dute pertsonen bizitzan. Gorputz-irudia zuzenki lotua dago autoestimuarekin. Lau norbera horiek eratzen dute pertsonaren norbera osoa.

- Garapen historikoarekin jarraituz, XX. mendeko hogeitamar-berrogeiko hamarkadetan, konduktismoaren objektibatu beharrak eramanda, zientzialariengan jaitsi egin zen zuzenki behagarriak ez diren prozesuekiko interesa. Hori gertatu zen norberaren kontzeptuarekin, eta gai horretaz arduratzen ziren teorikoak ia-ia klandestinitatean jardun ziren. Egoera horren agerpen moduan uler daiteke, adibidez, Kellyren ekoizpen eskasa. - Geroago, kognitibismoaren gorakadak bitarteko aldagaiak aztertzeko interesa piztu zuen berriro. Poliki-poliki konturatzen hasi ziren psikologiaren aztergaiaren zati handi bat ez dela behagarria; hau da, jokaera gidatzen duten sineste, pentsamendu, igurikapen eta asmoak, neurri handi batean, ez direla behagarriak. Horrek guztiak eraginda, kinaden eta erantzunen artean bitarteko aldagaiak sartzen hasi ziren zientzialariak. Adibidez, jokaera behagarrian eragiten zuten barne konstruktu hipotetikoak proposatu zituzten Hull-ek eta Tolman-ek. Oinarrizko ideia honako hau zen: metodologia enpiriko-zientifikoa batera zitekeela zuzenki behagarriak ez diren aldagaien ikerketarekin. Barneko prozesuak objektibatzeko zeharkako adierazle egokiak aurkitzea zen arazoa.

11.2.2. Niaren kontzeptuaren ekoizpen historikoa, Mª Dolores Aviaren arabera (1995) Gizakia “gauza guztien neurria dela” esatean, unibertsoaren erdigunean jarri zuen Protagoras-ek. Sokratesek “zeure burua ezagutu ezazu” esan zuenean ere, gizakiarengan zentratu zen, naturako lau elementu oinarrizkoak (lurra, sua, airea eta ura) alde batera utzita. Edonola ere, gizakiarekiko interesa gutxiengo batena zen Antzinateko Grezian. Gizakiaren norberari edo nortasunari buruzko interesa Erdi Aroaren amaieraz geroztik garatu da. Garapen horretan zehar, garrantzi berezia eduki dute Errenazimentuak,

erreforma

protestanteak,

Ilustrazioak,

Erromantizismoak

eta

kapitalismoak. Erdi Aroaren amaieran hasi ziren indarra hartzen norberaren ekintzen azterketa, gaizki egindako gauzak aitortzea, norbere kontzientziaren azterketa sakona eta gogo-jardunak. Errenazimentuan hasi ziren norbanakoaren arduren kontzientziari garrantzia ematen. XVI. eta XVII. mendeetan autokonzientzia indibidualaren gorakada nabarmena gertatu zen. Burgesiaren sorrerari esker, norberaren identitatea leinu familiarretik askatu egin zen. Bizitza pribaturako eskubidea erreibindikatzen duen erdiko klaseko jendea agertu zen. XVIII. mende amaierako eta XIX. mende hasierako Erromantizismoak ere norbere identitatearekiko interesa piztu zuen. Azken bi mendeotan, norbere identitateari eta indibidualitateari garrantzi handiagoa eman diote pertsonek; besteengandik urruntzen eta beren barne-bizitzari gero eta garrantzi handiagoa ematen joan dira. Pertsona bakoitzaren askatasuna, ardura eta lorpenak dira gizarte hiritar modernoaren balio nagusiak. Familiaren eta komunitatearen balio tradizionalak galtzen joan dira, eta galera horiek utzi duten hutsunea betetzera etorri dira terapeutak, esperientzia interesgarriak eta ondasunen etengabeko kontsumoa. Mendebaldeko gizarteko joera nagusia hori izan bada ere, kulturen arteko diferentziei buruz zerbait esan beharra dago. Kultura batzuetan nia besteengandik independente eta berezi moduan hartzen den artean, beste kultura batzuetan, besteekin konektatu moduan eta elkardependente gisan hartzen da. Ni independente batentzat, besteengandik bereizi ezina litzateke okerrena; ni elkar-dependente batentzat, berriz, taldetik kanporatua izatea litzateke okerrena.

11.2.3. Nien aniztasuna Nortasunaren kontzeptua loturik dago batasunaren eta jarraipenaren ideiekin: norberaren sentimendua denboran zehar hedatzen da eta hainbat egoeratara luzatzen da.

Baina, nortasuna ez da egoera guztietan berdin-berdin mantentzen. Egoera bakoitzak eskatzen duenaren arabera nortasunaren alderdi ezberdinak agertzen ditu pertsonak. Egoera bakoitzean gizarteak eskatzen diona betetzeko rol-identitate desberdinak hartzen ditu nortasunak. Pertsona batek betetzen dituen rolen arabera aldatzen dira besteek pertsona horrekiko dituzten igurikapenak ere. Gizarte-igurikapen horiek barneratzetik sortzen dira rol-identitateak. Eta pertsonek igurikapen horien arabera aldatzen dute beren jokaera. Gizartearen igurikapenak desberdinak eta kontraesankorrak direnean, rolidentitate asko betetzeko gaitasunak lagundu egiten du gizartearen eskaeretara egokitzen. Aldiz, niaren gehiegizko batasunak, jarraipenak eta identitate desberdinik ezak nolabaiteko zurruntasuna eta malgutasunik eza ematen dio pertsona horren portaerari. Aldaketaren aurrean jarraipena azpimarratzen duenak zailtasunak izango ditu gizarteko egoera berriei eta konplexuei erantzuteko. Psikologia sozialarentzat pertsonaren moldaerarako garrantzitsua da pertsonak identitate ugari edukitzea. Nortasunaren psikologiarentzat, berriz, nien aniztasunak nortasunaren zatikatzea adierazten du, eta zatikatze horrek ez dio moldaerari laguntzen. SĂĄnchez Bernardos eta Sanz FernĂĄndez (1995), psikologia sozialaren eta nortasunaren psikologiaren jarrerak aztertu ondoren, ondorio honetara heltzen dira: identitate-kopurua eta nortasunaren zatikatzea kontzeptu independenteak dira. Identitate-kopuru handiagoa edukitzeak ez du nahitaez esan nahi identitate horiek integratu gabe daudenik. Era berean, identitate-kopuru txikiagoa edukitzeak ez du esan nahi identitate horiek nortasun bateratu bat osatzen dutenik.

11.2.4. Autokonplexutasunaren eredua (Linville, 1985, 1987) Norberaren irudi konplexuak moderatu egiten du bizitzako gertakari positibo eta negatiboek pertsonaren afektibitatean duten eragina (Linville, 1985, 1987). Gertakari horien eraginaren biguntzaile modura jokatzen du nortasun konplexuak. Niaren irudi sinplea dutenek egoera afektiboaren aldaketa nabarmenagoa jasaten dute bizitzako gertaera positibo eta negatiboen aurrean. Adibidez, pertsona batek bere bizitza alderdi askoren inguruan antolatua badauka, alderdi horietako batean izandako arrakastak edo porrotak eragin txikiagoa edukiko du, bere bizitza alderdi gutxiren inguruan antolaturik edukita baino. Horrela, Linville-k (1987) ikusi zuen autokonplexutasun baxukoek aldaketa handiagoak jasaten dituztela beren egoera animikoan autokonplexutasun altukoek baino, bai arrakasten aurrean, bai porroten aurrean. Beraz, autokonplexutasun

altuak arindu egiten ditu gertakari estresagarriek osasunean dituzten ondorio negatiboak. Gertakari estresagarriek depresio gutxiago sorrarazten dute autokonplexutasun-maila altua duten pertsonengan, autokonplexutasun-maila baxua dutenengan baino. Nortasunaren alderdien kopuruak eragina badu, baina alderdi horietako bakoitzaren zeinuak ere bai. Hau da, nortasunaren alderdi horietako bakoitza positiboki ala negatiboki balioetsia den ere kontuan hartu behar da. Autokonplexutasunaren efektu biguintzaileak ez dira berdinak niaren alderdi gehienak positiboki balioetsiak direnean edo negatiboki balioetsiak direnean.

11.2.5. Autodesadostasunaren teoria (Higgins, 1987, 1989) SĂĄnchez Bernardosen eta Sanz FernĂĄndezen arabera (1995), Higginsentzat ere (1987) pertsona batek norberari buruz duen kontzeptuak aurpegi anitz ditu. Pertsonak ez du gaur egun nolakoa den bakarrik kontuan hartzen, nolakoa izan daitekeen edo etorkizunean nolakoa izango den ere pentsatzen du. Nortasunaren alderdiak bereizteko denboraren ardatza tartekatzen du Higginsek eta motibaziozko polo moduan jartzen du ni posiblea. Horrela, Rogersek (1961) ni erreala eta ni ideala bereizten dituen moduan, Higginsek egungo nia eta izan daitekeen nia bereizten ditu. Niaren bost eremu bereizten ditu Higginsek (1989): - Ni erreala: ni, naizen bezala. Ditudan bereizgarriei buruz dudan irudikapena. - Ni ideala: izatea gustatuko litzaidakeen nia. Eduki nahiko nituzkeen bereizgarriak. - Behar lukeen nia: izan behar lukeen moduko nia. - Ni potentziala: izan naitekeen moduko nia. - Etorkizuneko nia: etorkizunean izango naizen nia. Gainera, Higginsek bi ikuspegi mota bereizten ditu: - Subjektuaren beraren ikuspegia: nik neure buruaz zer pentsatzen dudan. - Subjektuarentzat esanguratsua den pertsona baten (amaren, aitaren, emaztearen, lagun-minaren) ikuspegia: besteek nitaz pentsatzen dutena nola hautematen dudan.

11.2.6. Nien arteko desadostasunak Autoestimu altuena dutenek ni errealaren eta ni idealaren bereizgarri positiboen arteko adostasuna agertzen dute. Adibidez, pilotari ona izan nahi badu eta pilotari ona bada, adostasuna agertzen du izan nahi duenaren eta gaur egun denaren artean.

Autoestimu kaxkarra dutenek, berriz, autokontzeptuaren eta bere giden (niaren idealaren, izan daitekeen niaren, izan behar lukeen niaren) arteko desadostasuna agertzen dute. Ni errealaren eta ni ideialaren arteko desadostasunek tristura, beheraldia eta depresioa sortzen dituzte pertsonengan. Ni errealaren eta izan behar lukeen niaren arteko desadostasunak asaldura, urduritasuna, beldurra eta larritasun egoerak sortzen ditu. Eginkizun bat ez duela bete iruditzen bazaio, erruduntasun sentimenduak edukiko ditu gainera. Higginsek eta lankideek ni errealaren eta haren bi giden (ni potentzialaren eta ni idealaren) arteko erlazioa aztertu dute. Ni potentzialaren eta ni idealaren arteko desadostasuna txikia denean eta, aldi berean, ni errealaren eta ni potenzialaren arteko desadostasuna handia denean, adore gabezia eta depresioa agertzen dira. Izan nahi duena izateko gaitasuna baduela, baina hori lortzen ez dela saiatu adieraziko luke, eta horrek sentimendu eta pentsamendu depresiboak edukitzera eramango luke.

11.2.7. Niaren giden arteko desadostasunak Norberaren ikuspegitik aztertutako ni idealaren eta besteen ikuspegitik aztertutako ni idealaren arteko desadostasuna gertatzen da, adibidez, pertsona baten ideala asertibo izatea denean eta bere aitak esaneko izaten irakatsi nahi dionean. Bere idealaren eta aitak beretzat duen idealaren arteko desadostasuna desagertarazten ez bada, nahaste emozional larria gerta daiteke.

11.2.8. Nortasun anizkoitza: nien aniztasunaren adierazpen maximoa - Nahaste disoziatiboak: disoziazioa defentsa mekanismoa da. Nahaste disoziatiboa gertatzen denean, pertsonaren identitatea, oroimena, ideiak, sentimenduak edo hautemateak ezagutza kontzientetik bereizita daude, eta ezin dira borondatearen arabera berreskuratu. Nahaste disoziatiboen artean sartzen dira amnesia disoziatiboa, ihesaldi disoziatiboa eta identitatearen nahaste disoziatiboa. Gertaera estrasatzaile edo traumatiko bati buruzko informazio pertsonala berreskuratzeko gaitasunik eza da amnesia disoziatiboa. Informazio hori ahaztua edo kontzentziatik kanpo dago, baina pertsonarengan eragiten jarraitzen du. Informazio horri buruzko oroitzapena berreskuratzeak identitatearen jarraipena berreskuratzen lagunduko dio.

Ihesaldi disoziatiboan bere etxetik ihes egiten du pertsonak, bat-batean, ustekabean, nahita. Ihesaldi horietan ez du gogoratzen bere iraganeko bizitzaren zati bat edo osotasuna. Ez daki nor den eta identitate berri bat har dezake. Bere ohiko identitatea galduta, etxetik urrun joan daiteke; identitate berria hartu eta lan berria has dezake. Amnesia disoziatiboaren antzeko zergatiak ditu. Identitatearen nahaste disoziatiboa duen pertsonaren kasuan, bi identitate edo gehiagoren esku dago portaeraren kontrola. Lehen, nortasun anizkoitzaren nahastea deitzen zitzaion. Nortasunaren zati batzuek ezin dute gogoratu pertsonaren informazio garrantzitsua, baina beste zati batzuek ezagutzen dute.

12. Kellyren konstruktu pertsonalen teoria 12. 1. Sarrera George A. Kelly 1905 urtean jaio eta 1967an hil zen. Bere nortasunaren teoria zenbait artikulutan eta bi liburutan ematen da. Liburu horien izenburuak hauek dira: The Psychology of Personal Constructs (1955) eta A Theory of Personality: A Psychology of Personal Constructs (1963). Kellyren konstruktu pertsonalen teoriak toki garrantzitsua hartzen du nortasunaren teorien artean. Teoria idiografikoa eta nomotetikoa da aldi berean. Alde batetik, gizabanako bakoitzaren alderdi partikularrak eta modu bereziak aztertzen ditu; bestalde, pertsona guztiei komunak zaizkien prozesuak aztertzen ditu. Inguruneko gertakarien eta pertsonaren konstruktu berezien elkarreraginari eta intrapsikiko-anbientalista ardatzean duen kokalekuari dagokionez, polo intrapsikikotik hurbilago kokatzen da Kellyren teoria, polo anbientalistatik baino; Kellyren iritziz, errealitatea kontzeptualizatzeko dugun modu idiosinkrasikoak determinatzen ditu gure ekintzak, inguruneko gertakariek baino areago. Pertsona bakoitza aztertuz abiatzen da Kelly, eta pertsonaren alderdi anitz hartzen ditu kontuan aldi berean. Teoria holista da Kellyrena, nortasunaren osotasuna azpimarratzen duena, eta ez funtzionamendu espezifikoak. Ekintza bakoitzaren atzean, pertsona osoa dago. Konstruktu pertsonalen teoria ezagutzazko teoria edo teoria kognitiboa da: -

Kontzeptuetan, pentsamenduetan eta buruko hipotesietan oinarritzen delako portaera interpretatzeko.

Subjektuak ingurunea nola hautematen eta nola interpretatzen duen aztertzen duelako.

Jokaera behagarriaren azaleko sendotasunik ezari koherentzia ematen diona alderdi kognitiboa delako.

Kelly egile oso sortzaile eta berritzailea izan da. Ez ditu erabili psikologiako ohiko termino eta kontzeptuak, hala nola, ikaskuntza, motibazioa, errefortzua, bulkada, inkontzientea, eta abar; hizkuntza eta terminologia berezi bat garatu ditu, eta irakurleari ahalegin berezia eskatzen dio horrek. Kellyk zientzialari moduan hartzen du gizakia. Zientzialariak gertaerak iragartzen eta kontrolatzen dituen bezalaxe, subjektu normalek ere norberaren eta besteen jokaera iragarri eta kontrolatu nahi izaten dute. Horretarako, zientzialariek eta pertsona normalek, lehenik, teoriak, igurikapenak, konstruktuak eta hipotesiak lantzen dituzte; eta, gero, teoria, konstruktu eta hipotesi horiek frogatu egiten dituzte, egiaztatzen ala gezurtatzen diren ikusteko. Zeintzialariaren eta pertsona normalaren arteko aldea honetan datza: zientzialariaren azterketa-objektua ezagutza arlo bat den bitartean, pertsona normalaren azterketa-arloa bere bizitza eta jokaera dira. Gizakia zientzialari moduan hartzetik eratortzen den ondorioetako bat hau da: gizakia ez du iraganak edo etorkizunak determinatzen. Etorkizunean gertatuko denaz gaur egun pentsatzen duenak determinatzen du pertsonaren portaera. Ikuspegi horrek aldatu egiten du askatasunaz eta determinismoaz pentsatzen duguna. Gizakia aske da, ingurunea

irudikatzeko

gaitasuna

duelako,

bere

ingurunea

interpretatu

eta

berrinterpretatzeko, eraiki eta berreraikitzeko gai delako. Iragana eta etorkizuna lotu eta gertaerak ikusteko modu propioa eraikitzen du gizakiak. Kellyren arabera, gizakiak funtzionamendu-eredu bat jarraitzen du bere jardueretan. Lehenik, jardueraren testuinguruari gainbegiratua (zirkunspekzioa) ematen dio, eta inguru horretan ekiteko alternatiba posible guztiak aztertzen ditu. Gero, jardueraeremua mugatzen du, eta konstruktu nagusiekin gelditzen da: egoerari erantzuteko alternatibarik egokiena aukeratzen du (eskuratzea). Azkenik, egindako iragarpena edo aukera zuzena izan den aztertzen du: iragarritakoa egiaztatu bada, konstruktua balioztatu egiten da; iragarritakoa betetzen ez bada, konstruktua baliogabetu egiten da. Kellyren arabera, gizakia aske da, baina aldi berean determinatua dago. Konstruktu pertsonalen sistemak erabakitzeko eta gertakariei aurre egiteko askatasuna

ematen dio; baina, aldi berean, bere ekintzari mugak ere jartzen dizkio, berak eraiki dituen alternatibetatik at beste aukerarik gelditzen ez zaiolako. Alternatibismo eraikitzailearen jarrera filosofikoak planteatzen du gertaera bera modu ezberdinetara azal daitekeela. Gainera, gertakarien interpretazio ezberdinek baliagarritasun berdina eduki dezakete. Teoria horren arabera, ez dago inolako errealitate

objektiborik

edo

egia

absoluturik;

gertaerak

irudikatuko

dituzten

konstruktuak eraikitzeko hainbat alternatiba egon daitezke, eta alternatiba guztiak baliagarriak dira, hautemalearen helburuen esanetara badaude. Kanpoko errealitateaz subjektuek eraikitzen dituzten buruko irudikapenak dira konstruktuak. Gizakiak, unibertsoari erantzun ezezik, gaitasun sortzailez unibertsoa irudikatu ere egiten du. Errealitatearen eraikuntza edo berreraikuntza hori izango da gizakiari aurrera egiten lagunduko diona. Kellyk metodo zientifikoei buruzko hausnarketa egin zuen. Horrela, hipotesi testagarriak lantzeko hiru metodo zientifiko zeudela, eta erabilitako metodoaren araberako ezagutza lortzen dela ikusi zuen: - Metodo hipotetiko deduktiboa ezarritako teoria batetik abiatzen da eta handik ondorioztatzen ditu hipotesi kontrastagarriak. Metodo zurruna da eta azterketa oso hertsietara eta garrantzi gutxikoetara eramaten gaitu, eskuarki. - Metodo hipotetiko induktiboa, eskuarki klinikoek erabilia, sistematikoa ez den azterketatik abiatzen da, hipotesiak ezartzeko; hipotesietan oinarrituta teoria gara dezake. Aztertzailearen barneko fidagarritasun eskasa dela eta, ondorio barreiatuetara garamatza. - Metodo estatistikoak sare estatistiko baten bidez, hots, analisi faktorialaren bidez arrantzatzen ditu gertaerak. Metodo horietan gertakariek dute lehentasuna, eta hipotesiei eta teoriei garrantzia kentzen zaie. Metodo horien muga moduan honako hau aipatu behar da: tinturek eta ehunaren finkamendu-metodoek neurona-ehunen egiturak mikroskopioz ikusteko aukera ematen dute, baina, aldi berean, errealitatea deformatzen dute. Era berean, analisi-tekniken erabilerak gertakariak kutsatzen ditu. Kellyk, beste bi metodoak gutxietsi gabe, metodo klinikoaren aukera egin zuen.

12.2. Egitura

Errealitatea eraikitzeko eta interpretatzeko modua da konstruktua. Kellyren teoriaren egiturako kontzeptu nagusia da. Gizakiak gertakariak esperimentatu eta interpretatu egiten ditu; egitura eta esanahi bat ematen die gertakizunei. Konstruktu sail baten bidez egituratzen ditu gertaerak, eta horrela ematen die esanahia. Horrek errealitatea ulertzen eta ingurunean izango dituen ondorenak iragartzen laguntzen dio gizakiari. Errealitatea aldakorra da, eta unetik unera aldatzen da. Ez dago bi gertakari erabat berdinik, baina gure konstruktuen bidez koherentzia ematen diegu eta berdintzat har ditzakegu. Konstruktu bat, beraz, gertakariak kategorizatzeko erabiltzen den kategoria deskriptibo bat da, mundua eraikitzeko gure modu berezia irudikatzen duena.

Konstruktuak irizpide askoren arabera sailka daitezke: 1) Nuklearrak eta periferikoak, pertsonaren jokaerarentzat zentralak eta oinarrizkoak diren ala ez: pertsonaren funtzionamendurako oinarrizkoak direnak nuklearrak dira; egitura nuklearra sakonki aldatu gabe alda daitezkeenak periferikoak dira. 2) Iragazkorrak eta iragazkaitzak, beren komenientzia-eremuaren barnean elementu berriak onartzen dituzten ala ez: konstruktu iragazkorrek elementu kontzeptual berriak onartzen dituzte beren komenientzia-eremuaren barnean, eta konstruktu iragazkaitzek elementu berriak baztertzen dituzte. 3) Irmoak edo zurrunak eta elastikoak edo lausoak: beti iragarpen berdinak egiten dituzte konstruktu irmoek; baldintza aldagarrietara egokitzen dira konstruktu lausoak. 4) Konstruktu guztiak ez dira hitzezkoak edo hitzetan jar daitezkeenak. Horregatik, Kellyk konstruktu preberbalak eta hitzezkoak bereizi egin zituen. Hitzezko konstruktuak hitzezko sinboloa darama; konstruktu preberbalak ez du hitzezko irudikapenik. Batzuetan ez da posible konstruktuaren poloetako bat hitzetan jartzea, murgildua dagoelako. Konstruktu murgilduak dituzten pertsonek konstruktuaren ertzetako bat ahaztu egiten dute errealitatea eraikitzean: badute hitzezko irudikapena konstruktuaren polo batentzat, baina ez beste poloarentzat. 5) Pertsonak ez dira erabiltzen dituzten konstruktu motengatik bakarrik bereizten, baita konstruktu kopuruagatik, konstruktuen arteko erlazioagatik eta konstruktusistema ordenatzeko moduagatik (konplexuagoa edo bakunagoa izan daiteke modu hori). Gertakariak interpretatzeko eta aurreikusteko pertsona batek erabiltzen dituen konstruktu guztiak sistema batean antolatzen dira. Sistema hori

modu hierarkikoan antolatua dago: gaineko eraikuntzak eta menpekoak bereizten dira. Gaineko konstruktuek beste konstruktu batzuk biltzen dituzte beren testuinguruan; menpeko konstruktuak gainekoen testuinguruan biltzen dira. 6) Kellyrentzat, pertsona batek darabiltzan konstruktuek pertsona horrek duen errealitatea eraikitzeko modua islatzen dute; modu hori ezagutzeko, konstruktuak erabiltzeko modua ezagutzea beharrezkoa litzateke. Modu hori ezagutuz gero, pertsona bera ere ezagutzen da, pertsona batek darabiltzan konstruktuek haren mundua ez ezik haren burua ere definitzen baitute. 7) Bi pertsona antzekoak dira, konstruktu-sistema antzekoak darabiltzaten eta sistema horiek antzera antolatzen dituzten neurrian. Kulturak konstruktusistema gisa antolatzeko bideak eskaintzen dituenez, eragin dezake gizabanakoen arteko homogeneizazioa. Konstruktuz eratutako egitura kognitibo horrek eratzen du nortasuna, eta egitura hori da pertsonaren jokaeraren, jardueraren eta norabidearen arduraduna. Bizitza guztian saiatzen dira pertsonak beren ingurunearen kontrola lortzen, gertakarien eta besteekiko harremanen iragarpen zehatzagoak egiten.

12.3. Kellyren oinarrizko postulatua eta hamaika korolarioak Gizakia ekintzara daramana ez da premia bat ase beharra, baizik eta bulkada bati erantzun beharra, edo sari bat lortu beharra. Gizakia etengabeko jardunean eta elkarreraginean ari da inguruneko gertakariekin. Gizakia berez dago jarduerara, ekintzara eta garapenera zuzendua, eta ez du barne-eragile beharrik; aktiboa da oinarrian. Motibazio terminoa erredundantea da Kellyrentzat, gizakia berez bizigabea dela eta zerbaitek mugimenduan jarri behar duela uste baitu. Kellyren oinarrizko postulatua honako hau da: Gertakariak iragartzeko moduak bideratzen ditu pertsona baten prozesuak psikologikoki. Etorkizunean gertatuko dena iragartzeko modu berezia du pertsona bakoitzak, eta modu berezi horrek determinatuko ditu pertsonaren prozesu guztiak, ageriko jokaera barne dela. Oinarrizko postulatu horretatik hamaika korolario eratortzen dira: 1. Eraikuntzaren korolarioa: â&#x20AC;&#x153;Pertsonak gertaerak iragartzen ditu, haien bikoizketak edo erreplikak eraikizâ&#x20AC;?. Kellyk â&#x20AC;&#x153;gertaerak eraikitzeaâ&#x20AC;? esaten duenean, gertaeren interpretazioa egitea esan nahi du.

Gertaerak ikusteko modu bat da konstruktua. Gertaeren arteko erregulartasunak aurkituz eraikitzen da konstruktua. Gertaerak edo esperientziak ez dira modu berdinean errepikatzen. Adibidez, film bera bi une ezberdinetan ikusten badugu, ezberdina iruditzen zaigu. Hala ere, filmaren alderdi batzuk antzeko moduan bizi ditugu. Errepikatzen diren alderdi horietan oinarrituta eraikuntzak eraikitzen ditugu. Era berean, antzekotasun horietan oinarrituta iragarpenak egiten ditugu. Esperientziaren jario aldakorrari esperientziaren alderdi komunetan oinarritutako erregulartasunen interpretazioa gainjartzen zaio. Horrela heltzen da pertsona gertaerak eraikitzera, gertaerak interpretatzera, zatitzera eta abstraitzera. 2. Indibidualitatearen korolarioa: â&#x20AC;&#x153;Gertaerak eraikitzeko moduagatik bereizten dira pertsona batzuk besteetatikâ&#x20AC;?. Gizakiak ez dira elkarrengandik bereizten gertaera ezberdinak bizi izan dituztelako, baizik, antzeko historia edukita ere, eraikuntza-prozesu ezberdinak izan dituztelako. Bi pertsona ez dira inoiz egoera beraren aurrean aurkituko, gertaera bera modu berezian eraikitzen baitute. Gizakiaren jokaera gertaerak interpretatzeko eta iragartzeko moduak esplikatzen du. Jokaera-alternatiba guztien artetik, bere iritzian etorkizuneko gertakariak iragartzeko ziurtasun handiena ematen diotenak aukeratuko ditu. Aukeratu duen alternatiba iragarpen zehatz batean ez bada oinarritu, iragarpenak eta iragarpen horiei dagozkien jarduerak aldatzen eta doitzen joango da. Baina, nola komunika gaitezke pertsonak elkarrekin, bakoitzaren konstruktuak ezberdinak baldin badira? Pertsona batek gaitasuna du berak bizi dituen gertaerak eta besteei gertatzen zaizkienak eraikitzeko. Gizabanako baten konstruktuak ez dira besteenetatik erabat ezberdinak. Besteak ezagutzeko haien konstruktuak ezagutzea, eta norberaren konstruktuak haienekin alderatzea beharrezkoa da. Antzeko konstruktuak dituzten pertsonak ongi konpontzen dira elkarrekin.

3. Antolamenduaren korolarioa: pertsonaren eraikuntza-sisteman hierarkikoki antolatuak daude konstruktuak. Konstruktu batzuk goi-mailan kokatuak daude; besteak, berriz, haien menpean. Konstruktuek sare zabal eta konplexua eratzen dute. Gizabanakoen arteko diferentziak ez datoz konstruktu bakoitzaren bereizgarrietik bakarrik, baita eraikuntzak antolatzeko modu berezitik ere. Antzeko eraikuntzak dituzten pertsonak ezberdinak izan daitezke, eraikuntzak modu ezberdinean antolatzen badituzte. Eraikuntzen arteko harremanak iraunkorragoak dira eraikuntza espezifikoak baino, baina horiek ere aldatu egiten dira.

4. Dikotomia korolarioa: â&#x20AC;&#x153;Pertsona baten konstruktu-sistema, konstruktu dikotomikoen kopuru mugatuak osatzen duâ&#x20AC;?. Kellyrentzat, errealitatea hautemateko moduak ardatz batzuen inguruan egituratzen dira. Ardatz horiek bi polo dituzte: ona/txarra, interesgarria/aspergarria, baikorra/ezkorra. Antzekotasun poloak bi elementuren arteko antza adierazten du. Beste poloak kontrastea adierazten du.

Konstruktuaren bi poloak ezagutzea beharrezkoa da konstruktu hori elementu konkretu bati aplika diezaiokegun ala ez jakiteko. Adibidez, sinpatikoa/antipatikoa konstruktua egokia da pertsonei aplikatzeko, baina ez guraizeei. Kellyrentzat, erreferentzia-ardatz bat da konstruktua, eta ez gertaeren kategoria bat. Ardatz horretan, elementuek bi poloen bitarteko balioak har ditzakete. Adibidez, eskuzabal/zeken konstruktuaren ardatzean, eskuzabaltasun handiagoaren edo txikiagoaren arabera koka ditzakegu pertsonak. Pertsona bat gertaera bat eraikitzen ari denean, konstruktuaren ertz bat aplikatzen dio gertaerari; polo hori konstruktuaren polo emergentea edo nabaria da. Eraikitako gertaerari aplikatzen ez zaion konstruktuaren ertza, berriz, ezkutuko poloa edo polo inplizitua da. Polo inplizitua polo nabaria bezain garrantzitsua da. Izan ere, ez baitago pertsona maitakorrik, maitakorra ez den pertsonarik gabe. Kellyrentzat, konstruktu bat eratzeko hiru elementu behar dira gutxienez: haietako bi antzeko moduan hauteman behar ditugu, eta hirugarrena besteetatik ezberdin kontsideratu behar dugu. Lehen bi elementuek, antzekotzat hartuek, antzekotasun poloa definitzen dute; hirugarren elementuak, berriz, kontraste poloa definitzen du. Gerta daiteke bi pertsonek eraikuntzaren polo bat berdina eta beste poloa ezberdina edukitzea. Pertsona bientzat, eraikuntzaren polo bat langilea da. Baina, eraikuntzaren beste poloa alferra da batentzat, eta arduragabea da bestearentzat. Ondorioz, ezin dezakegu pertsonen dimentsio kognitiboa ezagutu, erabiltzen dituen konstruktuen bi poloak ezagutzen ez baditugu.

5. Aukeraketaren korolarioa: â&#x20AC;&#x153;Konstruktu dikotomiko batetik, pertsona bakoitzak bere sistemaren elaborazio handiena (hedadura-definizioa) iragartzen duen alternatiba aukeratzen duâ&#x20AC;?. Konstruktuen eginkizuna gertaerak iragartzea bada, eta konstruktu guztiek bi polo badituzte, gertaerak iragartzeko garaian, erabilgarriena zaigun poloa erabiliko dugu.

Iragartzeko garaian, irabaziak lortzea kontzeptua sistemaren lanketa kontzeptuarekin adierazten du Kellyk. Lanketa horrek bi forma posible ditu: definizioa eta hedadura. Definizioa: modu orokorrean iragarri diren esperientziaren alderdiak modu zehatzagoan egiaztatzea; gertakari kopuru txiki bat modu zehatzagoan iragartzea. Zehatzak ez diren iragarpenek zalantza sortzen dute, eta zalantzak kolokan jartzen du sistemaren egonkortasuna; horregatik, bere eremu fenomenikoa estutzea erabakitzen du, elementu gutxiago biltzeko eta biltzen dituenei buruz iragarpen zehatzagoak egiteko. Adibidez: lagunen zirkulua bi edo hiru lagunetara mugatzen du; ongi ezagutzen dituenekin eta oso fidagarriak direnekin bakarrik erlazionatzen da, konstruktu berriak sortu beharra ekiditeko. Definizioa erabiltzen dugunean, konstruktua modu arruntean erabiltzen dugu, eta gertaerari modu egokian aplikatzen diogu. Adibidez, “ilea orraztu” esaten dugunean, orraztu konstruktua definitu egiten dugu. Hedadura: eraikuntza gertakari berriei aplikatzen zaie, kasu batzuetan huts egiteko arriskua izan arren. Zehatza ez den iragarpenak sortzen duen zalantzari aurre egin behar dio, denbora batez bere eremu fenomenikoa zabaltzearren. Adibidez, lagun berri bat egiten du, ongi ez ezagutzeak zalantza sortzen badio ere, eta bere lagun-konstruktua hedatzera behartzen badu ere (elementu berri bat sartuz). Adibidez, “haizea orraztu” esaten dugunean, aurrez aplikatu ez zaion gertaera bati aplikatzen diogu orraztu konstruktua, eta konstruktua

hedatu

egiten

dugu.

Hedaduraren

printzipioa

iragazkortasunaren

kontzeptuarekin erlazionaturik dago. Iragazkorrak diren konstruktuak iragazkaitzak baino modu errazagoan aplikatzen zaizkie gertaera berriei. Definizioa da biderik ziurrena, baina hedadura da informatiboena. Barne-hersturak hedatze-prozesua inibitu eta definizio-prozesua sustatzen du; asperraldiak, aldiz, hedadurarako desira pizten du. Zer aukeratuko du gizakiak: definizioaren ziurtasuna ala hedaduraren abentura? Berehalako ziurtasuna ala ulermen zabalagoa? Gero eta gertaeren kopuru txikiagoa gero eta ziurtasun handiagoz iragartzea, ala gero eta gertaera gehiago gero eta modu lausoagoan hautematea?

6. Aplikazio-eremuaren korolarioa: “Konstruktu guztiak egokiak dira gertakarien kopuru mugatu bat iragartzeko”. Konstruktu batek gertaeren kopuru mugatua iragar dezake. Konstruktu bakoitzak bere komenentzia-eremua eta komenentzia-fokoa ditu. Konstruktuaren hedadura edo komenentzia-eremua konstruktuaren aplikazio-eremua da; konstruktua zein elementuri aplikatzen zaion. Komenentzia fokoa, berriz, konstruktuak baliagarritasun gehien duen

gunea da, eta gune horretako gertakariei aplikatzen zaie eraginkortasun handienaz. Konstruktuek, teoria zientifikoen gisan, komenentzia-zentro hertsia eta aplikazio-muga jakinak dituzte. Aplikazio-eremua ezagutzeko, konstruktuaren bi poloak ezagutu behar dira. Adibidez, ezin dezakegu jakin begirune konstruktuaren barnean zer gertakari sartuko diren, kontraste-poloa ezagutzen ez badugu. Polo oposatua mespretxua bada, jakin dezakegu zein gertakariri aplikatzen zaion. Hala ere, konstruktu baten aplikazio-eremua ez da aldagaitza. Gainera, konstruktu bat iragazkorra den heinean, aplika liteke bere komenentzia-eremutik kanpora ere. Adibidez, dizdiratsu/mate konstruktuaren aplikazio-fokoan azalera islatzailea duten objektuak sartzen dira (argazkiak, margoturiko orma, mahai barnizatua, eta abar), baina bere aplikazio-eremua zabal daiteke beste objektu mota batzuetara ere (soinu-tresnak, eta abar). Hala ere, beste zenbait gauza beren aplikazio-eremutik at gelditzen dira; esate baterako, teoria filosofikoak. Adibidez, altu/baxu konstruktua pertsonak deskribatzeko egokia da, baina ez eguraldia deskribatzeko

7. Esperientziaren korolarioa: â&#x20AC;&#x153;Gertakarien errepliken eraikuntza jarraikorraren bidez aldatzen da pertsona baten konstruktu-sistemaâ&#x20AC;?. Pertsonaren konstruktu-sistema etengabe aldatzen da. Konstruktuak, hipotesien moduan, lanerako erremintak besterik ez dira: beren eraginkortasunaren arabera aldatzen dira, esperientziarekin harremanean. Sistema gertakarien konstruktu jarraikorren arabera aldatzen da, eta ez gertakarien arabera. Esperientzia eraikitzea iragarpenak kontrastatzea da; konstruktu batzuk egiaztatu eta besteak baliogabetu egiten dira esperientzian zehar; esperientzia berriak eraiki ahala, konstruktu pertsonalen sistema aldatu egiten da. Esperientziari esker, konstruktu-sistema zorroztu egiten da, eta iragartzeko gero eta errazagoa bihurtzen da. Esperientzia ez da gertaeren jarraipen soila, gertaeren eraikuntza jarraikorra baizik. Ez da norberaren inguruan gertatzen dena, gertaera horiek eraikitzea eta berreraikitzea baizik.

8. Modulazioaren korolarioa: â&#x20AC;&#x153;Konstruktu-sistemaren aldaketa konstruktuen iragazkortasunak mugatzen du; aldakiak konstruktuen komenentzia-eremuaren barnean sartzen diraâ&#x20AC;?. Ikaskuntza konstruktu pertsonalen sistema osoaren menpe dago. Konstruktuen iragazkortasunaren kontzeptua garrantzitsua da Kellyren teorian. Konstruktu bat iragazkorra da aldaketa onartzen badu, hau da, bere komenentzia-eremuaren barnean

elementu berriak onartzen baditu. Adibidez, ona/txarra konstruktua iragazkorra da, elementu asko (ideiak, pertsonak, idazlanak…) onartzen dituelako bere baitan. Alderantziz, kafeinaduna/deskafeinatua konstruktua iragazkaitzagoa da, elementu gutxi batzuk onartzen dituelako bere aplikazio-eremuaren barnean. Baina, kontuan eduki behar da iragazkortasunak ez duela lausotasuna adierazi nahi, konstruktuaren komenentziaeremuan esperientzia berriak modu diskriminatuan onartzeko gaitasuna baizik. Konstruktu bat aldatzeko gaitasuna ez dago konstruktu bakoitzaren esku bakarrik. Konstruktuek aldagarritasuna

sistema loturik

hierarkizatua dago

osatzen

hierarkian

dutenez,

bere

konstruktu

bakoitzaren

dituen

konstruktuen

gainetik

iragazkortasunari. Hierarkiaren goi mailako konstruktuak iragazkaitzak badira, arazoak edukiko ditu sistema berrantolatzeko garaian; baita sistema baliogabetua denean ere. Adibidez, psikoterapiako bezero batek pentsakor moduan definitzen zuen bere burua, “pentsakorrek gauzak bi bider pentsatzen dituztela” adieraziz. Bere burua pentsakortzat hartzeak, hots, bere burua pentsakor eraikuntza iragazkaitzaren barnean kokatzeak eragotzi egiten zion lagunen artean modu espontaneoan jokatzea. Kellyk

adibide

honekin

ilustratzen

korolario

hau:

pertsona batek

izua/menpekotasuna konstruktua erabili du eta bere esperientzian errespetua/mespretxua konstruktuaz ordezkatzea beharrezko iruditu zaio. Bigarren hau lehenengoaren aldakari modura hartzen da. Aldaketa hori egiteko, bi konstrukturen gainean beste konstruktu bat behar dugu, hierarkian goragoko mailan kokatua dagoena eta bere baitan kontzeptu berriak onartzeko behar besteko iragazkortasuna duena. Heldutasun/umetasun konstruktu gainordenatuak bete lezake funtzio hori.

9. Zatikatze korolarioa: “Pertsona batek bata bestearen atzetik erabil ditzake beren artean inferentzialki bateraezinak diren konstruktuen azpisistema-barietateak”. Pertsona batek erabil ditzake hainbat unetan logikoki bata bestearengandik eratortzen

diren

konstruktuen

azpisistemak.

Beraz,

konstruktu-sistemaren

antolamenduak ez du sendotasun eta logika osorik. Behe-mailako konstruktu bat alda liteke une batetik bestera, goragoko mailako sistemara ongi egokitzen bada. Adibidez, aita bat oso txeratsua izan liteke une batean semearekin, eta beste une batean zakarra. Behemailako eraikuntzen azpisistema horiek elkarrekin bateraezinak dira (amultsua versus zakarra), baina sistema orokorrago baten baitan (heziketa konstruktuaren baitan) koherentzia har dezakete. Konstruktu gain-ordenaturik ez badago, azpisistema batetik

bestera iragatean sendotasunik eza agertzen da. Joera ezberdinak integratzeko gaitasunik ezak, zatiketa dakar.

10. Komuntasun-korolarioa: â&#x20AC;&#x153;Pertsona batek beste baten antzera eraikitzen badu esperientzia, bere prozesu psikologikoak ere haren prozesuen antzekoak izango diraâ&#x20AC;?. Indibidualitatearen korolarioaren beste aurpegia da. Esperientzia modu berdintsuan eraikitzen duten bi pertsonen prozesu psikologikoak ere antzekoak izango dira. Aldiz, bi pertsonek gertaera bera jasan badute, baina modu ezberdinean eraiki badute, prozesu psikologiko desberdinak edukiko dituzte. Kultura berekoak diren pertsonek gertaera batzuk era berdinean hautematen dituzte. Bizi diren gizarteko arauak partekatzen dituztelako, errealitatea antzeko ikuspegitik hautematen dute. Neurri batean, antzeko prozesu psikologikoak dituzte.

11. Gizartekoitasun korolarioa: â&#x20AC;&#x153;Pertsona batek beste baten prozesuak eraikitzen dituen neurrian, hura inplikatzen duten prozesu sozialetan eginkizun bat betetzen duâ&#x20AC;?. Gertaera bat antzeko moduan eraikitzeak ez du, besterik gabe, harreman sozial bat bermatzen. Ez da nahikoa gertaeraren konstruktua elkarbanatzea, baizik eta beharrezkoa da besteen konstruktu-eraikuntzaren prozesuak eraikitzea ere. Besteek egingo dutena ziurtasun pixka batez iragar dezakegunean edukiko dugu eragina besteengan. Horregatik, bezeroarengan eragina eduki nahi duen terapeutak haren eraikuntza-prozesuak iragarri eta eraiki behar ditu. Pertsona batengan eragin esanguratsua edukitzeko, gauzak ikusteko haren modua ulertu beharra dago. Pertsona askoren prozesu psikologikoak ezagutu eta iragartzen dituena, lider izateko tenorean dago. Liderraren jokaera beste pertsonen jokaera iragartzeari eta haien konstruktu-sistema ulertzeari loturik dago.

12.4. Prozesua eta garapena Eraikuntza pertsonalen teoriak baztertu egiten ditu psikologoek jokaeraren dinamika esplikatzeko erabiltzen dituzten ohiko kontzeptuak. Kellyren teorian ez da agertzen ikaskuntzarik, motibaziorik, kinadarik, erantzunik, norberaren kontzepturik, inkontzienterik, premiarik, errefortzurik edo joerarik. Konstruktu batzuk baztertu eta beste batzuk aldatu eta berformulatu egiten ditu. Berformulatzen dituen horien artean

aipatzekoak dira barne-herstura, mehatxua, etsaitasuna, oldarkortasuna eta erruduntasuna. Baina, emoziozko aldagai

horiek ez dira, beste teorietan bezala, jokaeraren eragile

nagusitzat hartzen, aldagai kognitiboen ondorio edo emaitza moduan baizik. Kontzeptu horien bidez Kellyk azalpen arrazionalak ematen ditu emoziozko arazoentzat. Teoria mentalista bat da, beraz, Kellyrena. Kellyren teoriaren arabera, pertsonen konstruktuek gero eta iragarpen zehatzagoak egin behar dituzte; horregatik, garapenean aurreratu ahala, haurren konstruktuek ere gero eta konplexuagoak izan behar dute. Brierley-k aurkitu zuenez (1967), hamahiru urteko haurren konstruktuak zazpi eta hamar urtekoenak baino konplexuagoak eta abstraktuagoak dira. Zazpi urterekin, haurrek harremanen eta gizarte rolen konstruktuak zerabiltzaten (familiarteko izatea, haur edo heldu izatea...); hamahiru urterekin, berriz, nortasunkonstruktuak (maitakorra, antipatikoa...). Gainera, haurren konplexutasun kognitiboa haurtzaroan bizi izan duten kinaden konplexutasun-mailarekin loturik dago.

12.5. Nortasunaren ebaluazioa Nola ezagutu daitezke pertsona baten konstruktuak? Kellyren erantzuna garbia da: eska iezaiozu pertsonari bere konstruktuak zein diren esateko. Kellyk diagnostiko-teknika propioa landu zuen, bere teoriatik zuzenki eratorria: rolen konstruktu-errepertorioaren testa (Role construct repertory test), REP testa ere deitua. Test hau diseinatu zuen bere ingurunea interpretatzeko pertsonak erabiltzen dituen konstruktu pertsonalak azaleratu eta neurtzeko . REP testa aplikatzeko orri laukiduna ematen zaio subjektuari. Lehenik, orriaren zutabeetan pazientearen bizitzan garrantzitsuak izan diren edo diren pertsonen izenak jartzen dira: ni, nire aita, nire ama, nire laguna, irakasle maitatuaâ&#x20AC;Ś Rol horietako bakoitza betetzen duen pertsonaren izena idazten du zutabe bakoitzean. Gero, pertsona horietako hirurengan pentsatu behar du subjektuak. Hiru pertsona horietako bik zertan duten antza eta hirugarrenetik zertan bereizten diren esan behar du. Adibidez, aitak eta irakasleak bereizgarri bat dutela erkide, adibidez biak kanporakoiak direla esango du, eta horretan amarengandik bereizten direla, ama barnerakoia delako. Aitak eta irakasleak erkide duten bereizgarria kidetasun-poloa deitzen du; aita eta irakaslearengandik ama bereizten duen ezaugarria kontraste-poloa deitzen du. Horrela finkatzen du kanporakoitasun/barnerakoitasun konstruktua. Konstruktu hori finkatu ondoren, subjektuak beste hiru pertsona alderatu behar ditu, prozedura bera jarraituz konstruktu berriak ateratzen joan dadin.

REP testa aurresuposizio hauetan oinarritzen da: -

Subjektuak testaren zutabeetan jartzen dituen elementuak edo pertsonak garrantzitsuak dira bere bizitzan.

Pertsona horiek alderatuz aukeratzen dituen konstruktuak errealitatea eraikitzeko erabiltzen dituenak dira.

REP testaren interpretazio klinikorako puntu hauek hartu behar dira kontuan: -

aukeratu dituen elementuen kopurua

elementuen artean ezartzen dituen harremanak

konstruktuen nolakotasunak: iragazkortasuna, elastikotasunaâ&#x20AC;Ś

konstruktu-sistemaren

eraikuntza-maila,

ezagutzaren

sinpletasuna

edo

konplexutasuna islatzen duena.

REP testarekin lortzen den materialaren analisi kualitatiboak alderdi hauek hartu behar ditu kontuan: 1) Ebaluatua den pertsonak zutabeetan jartzen dituen elementuen kopuruak haren pertsonarteko harreman-sareari buruzko informazioa ematen digu. 2) Pertsonak ateratzen dituen konstruktuen kopuruak haren konstruktu-sistemaren konplexutasunari buruzko informazioa ematen digu. 3) Eremu bat deskribatzeko konstruktu asko erabiltzeak arlo horretako egitura landua duela eta arlo hori beretzat garrantzitsua dela adierazten du. 4) Bi ertzak desiragarriak edo bi ertzak arbuiagarriak dituzten konstruktuak garrantzitsuak dira, gatazka adierazten dutelako: edozein ertz aukeratzen dela ere, beti galtzen da zerbait. Analisi kualitatiboaren ondoren, honako alderdi hauek kontuan hartuko dituen analisi kuantitatiboa egin daiteke: 1) Saretxoko elementuen arteko korrelazioek agertzen digute elementu horiek nola taldekatzen diren bezeroaren gogamen-espazioan. Adibidez, norberaren eta besteen artean korrelazio baxua agertzen bada, norbera bakartua dagoela esan nahiko luke. 2) Ni errealaren eta ni idealaren arteko desadostasunak autoestimu baxua adieraziko luke. Saretxoko datuen analisi kuantitatiboari esker esanahi psikologikoa duten zenbait adierazle kalkula litezke. Konstruktu ugari eraikitzen dituen pertsonak ikuspegi askotatik eraikitzen ditu gertaerak. Gertaerak eraikitzeko ez du ikuspegi bipolarra hartzen. Zuriaren eta beltzaren artean tonalitate asko hartzen ditu kontuan. Pertsona bat zenbat eta kognitiboki konplexuagoa izan, besteen jokaera hautemateko alderdi gehiago edukiko ditu kontuan.

12.6. Patologia Zientzialari onak bere eredu teorikoak aldatu egiten ditu esperientziak gezurtatzen dituenean. Zientzialari txarrak ez du hori egiten: gezurtagarriak ez diren hipotesi lausoak erabiltzen ditu; frogan jar ezin daitezkeenez, esperientziak egiaztatzen ez dituenean ere ez ditu aldatzen ereduak; edo bere teoriaren kontra doazen ekintzak distortsionatu egiten ditu. Patologiak adierazten du konstruktu-sistemaren funtzionamendu desordenatua edo konstruktuak errealitateari gaizki aplikatzea. Beren teoriaren eta konstruktuen kontrako ebidentziak nabariak direnean ere, konstruktu-sistema zaharrari lotuta jarraitzen du pertsonak. Barne-herstura: konstruktu-sistema okerrarekiko atxikimendu zurrun horren oinarrian barne-herstura dago. Gizakiak bizi dituen gertakizun gehienak bere konstruktuen aplikazio-eremutik at gelditzen direnean sortzen dira. Barne-herstura duen pertsonak ez daki nola maneiatu aurrean duen errealitatea. Bere konstruktu-sistemak ez dio balio gertaerak iragartzeko, eta ez du baliabide egokirik haiei aurre egiteko. Haurrak mehatxu larrien eta iraunkorren menpe bizi badira, beren konstruktuak estutu eta zurrundu egingo dituzte, eta ez dira errealitatera moldatuko. Mehatxua: norbere eraikuntzen egitura nuklearrean bat-bateko aldaketa orokor bat gertatzear dagoenaren kontzientziak sortzen du. Bere ziurtasuna mehatxatua dagoela sentitzen du pertsonak, ordura arte eduki duen bizitza ikusteko modua edo eraikuntzasistema aldatu beharrean gertatzen denean. Beren eraikuntza-sistema eraginkorra izan ez bada ere, edozein sistema izatea hobe da sistemarik eza baino. Sistemaren egitura nuklearren aldaketa guztiek arrisku bat dute. Horregatik, pertsona asko beren konstruktusistemari kateaturik gelditzen dira, sistema eraginkorra izan ez bada ere. Egoera horren ondorioz, etsaitasun-sentimendua sortzen da. Etsaitasuna: esperientzia distortsionatzeko eta porrot-iturri izan den iragarpen sozialen batekin bat etortzeko ahalegin jarraitua. Bere konstruktu-sistemak porrot egin duela onartzeak egoera deserosoan utziko luke pertsona. Egoera horretatik ihes egiteko erabiltzen du etsaitasuna. Egoera ikusteko modu alternatibo bat aurkitzean bakarrik utziko du alde batera etsaitasun-sentimendua. Eta etsaitasuna gainditzean, haren aurkako poloa, jakin-mina edo besteen ikuspegiekiko interesa agertuko da. Erasokortasuna: ez da etsaitasunaren berdina. Norberaren eremu pertzeptiboaren hedatze aktiboa da erasokortasuna. Modu erasokorrean jokatzen ari den pertsona bere konstruktuak balioztatu nahian eta haien komenentzia-eremua noraino heltzen ote den

neurtu nahian dabil. Zentzu horretan, asertibitatearekin loturik dago erasorkortasuna. Erasokortasunez jokatzeko prest dagoenak erabakiak hartzea eskatzen dioten egoerak nahi izaten ditu. Erruduntasun-sentimendua: besteekiko duen rol zentralaren egituratik desbideratu izanaren sentimendua. Norberaren egitura nuklearretik aldendu izanaren kontzientziak ematen dio erruduntasuna. Ez dago eduki etiko jakin bati lotua. Bere gain hartu duen rola betetzen ez duenean errudun sentitzen da. Pertsona bat errudun senti daiteke pertsona ona izateagatik, beretzat hartu duen pertsona gaizkilearen rola bete ez duelako. Etsaitasuna: bere konstruktu-sistema mehatxatua sentitzean, beste pertsonengandik datorkion informazioa distortsionatzen ahalegintzen da pertsona, modu jarraituan. Aukeraketaren korolarioaren arabera, konstruktu-sistema gehiegi hedatzeak nahaste maniakoa sor dezake, eta gehiegi definitzeak nahaste depresiboa sor dezake. Pertsona maniakoak konstruktu zabalegiak erabiltzen ditu, eta eremu pertzeptiboa gehiegi hedatzen du. Maniakoak zabaldu egiten ditu konstruktuak eta gehiegi orokortzen du. Depresiboak definizio-prozesua puztutzen du: sistemaren hedadura gehiegi mugatzen du eta eremu pertzeptiboa gehiegi estutzen du. Bere konstruktu-sistemaren barruan sartzen ez diren gertakariei garrantzia kentzen die. Gertakarien eremu oso hertsi bat bakarrik iragartzen eta interpretatzen du. Bizitzako ohiko gertaerak iragartzeko gaitasuna galtzen du, eta fatalismoa nagusitzen da beregan. Eraikuntza-sistema gehiegi estutzearen ondorioz, bere buruaz beste egiteraino hel daiteke pertsona. Pertsona obsesibo-konpultsiboek konstruktu iragazkaitzegiak erabiltzen dituzte. Konstruktu horietara egokitzen ez diren elementuak baztertu egiten dituzte. Beren konstruktu-sistema hain iragazkaitza izatean, esperientzia bakoitzeko konstruktu berri bat behar dute. Oso zaila gertatzen zaie konstruktu-sistema hierarkikoa antolatzea, zaila gertatzen zaielako iragazkorrak edo irekiak diren konstruktu gainordenatuak aurkitzea. Pertsona eskizofrenikoek beste pertsonei buruzko konstruktu ezegonkorragoak dituzte pertsona normalek baino. Baina objektuak modu egonkorrean eraikitzen dituzte. Beraz, pentsamenduaren nahasteak egoera sozialetan bakarrik gertatzen dira.

12.7. Aldaketa edo terapia Iragarpen zehatzagoak egiteko konstruktu-sistema hobea behar da. Konstruktuen sistema berreraikitzen saiatuko da psikoterapia. Pazienteak eta terapeutak lehenaren konstruktuak analizatzen dituzte, eta bizitzako gertakariak hobeto iragartzeko balio duten

konstruktuak formulatzen saiatzen dira. Konstruktu desegokiak aldatu egiten dituzte, eta egokiak indartu. Iragazkaitzak iragazkorrago eta iragazkorrak iragazkaitzago bihurtzen dituzte. Konstruktu berriak lantzeko honako hiru baldintza hauek betetzea beharrezkoa da: 1. Esperimentazio-giroa: terapia-gela laborategi terapeutiko bihurtu behar da. Giro horretan hipotesi berriak aztertu eta esperimentu berriak egin behar ditu pazienteak. Esperimentazio-giro horretan konstruktu berriak frogatuko ditu. 2. Elementu berriak hornitu: ordura arte aintzat hartu ez dituen datuak kontuan hartu behar ditu subjektuak, konstruktuak berreraikitzeko. Konstruktu zaharretan agertzen ez ziren elementuak sartzen dira konstruktu berrietan. 3. Bezeroen eskura datu balioztatzaileak jarri: azkenik, pazientearen eskura jarri behar dira datu balioztatzaileak, konstruktu zaharrak gezurtatzeko eta berriak egiaztatzeko. Konstruktu berriak egokiak diren frogatzeko erreferentzia-gune moduan jokatzen du terapeutak. Horri guzti horri zentzua emateko, rol finkoaren terapia teknika garatu zuen Kellyk. Terapia horretan gauzak beste modu batera ikusten laguntzen zaio pazienteari. Pazienteak rol bat jokatu behar du; rol hori jokatzeko gai izateak beste modu batera jokatzeko aukera emango dio. Kellyk pentsatzen du, irudikatzen duen paperaren antzekoa dela gizabanakoa. Terapia horretan, pazientearen eta terapeutaren artean pazienteak beteko duen rol alternatiboa karakterizatzen dute lehenik; ondoren, pazienteari eskatzen zaio, pertsona hori balitz bezala erlazionatzeko bere ingurunearekin, denboraldi batez. Bizitzako hainbat arlotan jokatu behar du pazienteak rol hori. Rol alternatibo horren arabera jokatuz, errealitatea ikusteko modu alternatiboa ezagutuko du pazienteak. Rol finkoaren terapia hori ez zen izan Kellyk erabili zuen terapia bakarra, ez eta gehien erabili zuena ere. Kasu askotan beste terapia mota batzuk erabili zituen, hala nola, psikoanalisia eta jokaera-terapia.

13.

Nortasunaren

azterketarako

hurbilketa

fenomenologiko-

humanista: Rogersen selfaren teoria 13.1. Sarrera Carl R. Rogers (1902-1986) hurbilketa fenomenologikoaren ordezkari nagusietako bat da. Ikuspegi fenomenologikoak bere osotasunean aztertzen du gizakia, zatietan disekzionatu gabe. Pertsona bakoitzak modu berezi batean

hautematen du mundua, eta hautemate horiek osatzen dute bere eremu fenomenikoa.

Eremu

fenomeniko

horrek

pertzepzio

kontzienteak

eta

inkontzienteak, sinbolizatuak eta sinbolizatugabeak, biltzen ditu. Ingurunea hautemateko modu horrek determinatzen du gizakiak inguruneari ematen dion erantzuna. Zientziari eginiko ekarpenengatik, behin baino gehiagotan saritua izan zen Rogers. Sari horietako bat jasotzean (1972), honela azaldu zuen bere lanaren ekarpena: â&#x20AC;&#x153;Une zehatz batean ideia bat agertu nuen, eta ideia hori hedatu egin zen, uretara harri bat botatzean uhinak hedatzen diren bezala. Honetan datza ideia: gizabanakoak badu bere baitan nahikoa baliabide bere bizitzaren ibilia aldatzeko, eta baliabide horiek mobiliza daitezke, giro egokia sortzen badaâ&#x20AC;? (Rogers, 1973). Rogers

eta

Maslow

dira

ikuspegi

humanistaren

ordezkaririk

nagusienetakoak. Psikoanalisiaren eta konduktismoaren aurrez aurre, hirugarren indarraren alternatiba agertu nahi izan zuten. Alternatiba horrek honako kontzeptu hauek azpimarratu zituen: subjektibitatea, norberaren aktualizazioa, sormena, benetakotasuna, balioak, eta giza harreman esanguratsuak. Psikologia humanistaren ikuspegitik, gizabanakoa osotasun bakar, antolatu eta integratu moduan ulertu behar da. Ikuspegi humanista ikuspegi holista da eta, ikuspegi horretatik, elementuak ezin dira esplikatu osatzen duten konfigurazio osotik kanpora. Holismoarentzat ez da egokia gizakia zatikatzea; horregatik, konduktismoaren elementalismoaren kontra dago. Rogersentzat batasun psikosomatiko bat osatzen du gizakiak; ez du onartzen, beraz, nortasuna zati kontziente eta inkontzienteetan banatzerik, psikoanalisiak egiten duen bezala. Humanistentzat, gizakia izaera onekoa da funtsean. Bortxa ez da gizakiaren barnetik sortzen den bereizgarria, ingurunearen emaitza baizik. Gizakia askea eta bere jokaeraren arduradun da: ez dute determinatzen ez kanpoko

baldintzek

(konduktismoa),

barneko

indar

irrazionalek

(psikoanalisia). Psikologia humanistarentzat gizakia proaktiboa da, eta ez erreaktiboa. Gizakiak ez du jokatzen inguruneak edo barneko indar inkontzienteek determinatuta, helburuek gidatuta baizik (ikuspegi teleologikoa).

Greziako filosofian, Platonek ideien mundua eta mundu behagarria bereizten zituen. Ideien mundua zen benetako mundu erreala; mundu hautemangarria haren itzala besterik ez zen. Kantek numenoaren eta fenomenoaren mundua bereizi zituen. Numeno terminoaren bidez, objektuak berez diren moduan azaldu nahi dira, gure sentipenetatik

independenteki.

Fenomeno

terminoaren

bidez,

objektuak

esperimentatzen ditugun modura agertu nahi dira, subjektuari aurkezten zaizkion gisara. Numenoaren mundua ezagutezina litzateke Kantentzat. Kausalitaterik edo determinaziorik ez legoke han. Kantek numenoaren munduan kokatzen zituen gizakiaren alderdi moralak, aukeraketa eta ardura. Naturako gertakari fisikoak, berriz, fenomenoaren munduan; mundu hori ezagutu daiteke, eta hor kokatzen dira kausalitatea nahiz determinismoa. Rogersek hiru ezagutza mota bereizten ditu, ezagutza hori lortzeko erabili den metodoaren arabera: 1. Subjektiboa: pertsonak bere esparru indibidualizatu subjektibotik, bere erreferentzia-esparru propiotik ezagutzen ditu gauzak. Barne-esperientziatik abiatuta eratzen ditu hipotesiak. Ezagutza horren bitartez jakiten du besteekiko sentimenduak zer-nolakoak diren. 2. Objektiboa: alderdi subjektibotik abiatzen bada ere, beste pertsonekin edo prozedura objektibagarriekin kontrastatzen da informazioa. Aztertzen duen guztia objektu bihurtzen du. Erreferentzia taldeak objektibotasuna ematen dio; hipotesien baliagarritasuna ebaluatzeko, erreferentzia taldea behar da. Hipotesiak ingurunearekin kontrastatzen dira. 3. Pertsonarteko ezagutza edo ezagutza fenomenologikoa: aurreko bien artean kokatua, gure besteekiko gaitasun enpatikoa garatzean ekoizten da. Beste pertsonaren mundu fenomenikoa ezagutzeko, gure trebetasun enpatikoak darabiltzagu. Ezagutza fenomenologiko hori zientzia psikologikoaren zati da. Ezagutza mota hori da emankorrena ikuspegi terapeutikotik, eremu klinikoan hain garrantzitsuak diren esperientzia subjektiboko gertakariak ulertzeko. Zientzia positiboaren eredua ez da bakarra, eta egokiena ere ez Rogersi interesatzen zaizkion gertakariak ezagutzeko. Hala eta guztiz ere, Rogersek ez du alde batera utzi, eta saiatu da hipotesiak eraiki eta enpirikoki egiaztatzen, eraikitako konstruktuak operazionalizatuz.

Rogersentzat,

hiru

metodoak

erabili

behar

dira,

aurkikuntza

zientifikorako errepiderik ez dagoelako. Material klinikoak datu fenomenologiko baliotsuak ematen ditu; abiapuntua material klinikoa da. Baina, aurrera egin ahala, ikerketa zientifikoan sakon daitekeela iruditzen zaio. Terapia klinikotik ateratzen ditu bere hipotesiak, eta, gero, ikerketa objektiboaren bidez egiaztatzen edo gezurtatzen ditu. Subjektiboaren eta objektiboaren arteko leizea betetzen saiatu da.

13.2. Selfaren teoria Rogersen

nortasunaren

teoriaren

zutabeak

organismoaren

eta

selfaren

kontzeptuak dira. Organismoak nortasunaren alderdi fisikoak eta psikologikoak biltzen ditu; esperientzia guztien erdigunea da; esperientzia horien guztien multzoa eremu fenomenikoa da; eremu fenomenikoan esperientzia sinbolizatuak eta sinbolizatugabeak gertatzen dira. Eremu fenomenikoaren zati garrantzitsu bat selfaz interesatzen da. Pertsonaren esperientzien zati batek konfigurazio iraunkorra eratzen du; autokontzeptuak pertzepzioen eredu antolatu eta egonkor hori errepresentatzen du. Norbere buruari buruzko hautemateen osotasun gestaltiko eta antolatuak eratzen du autokontzeptua. Selfa aldatzen bada ere, beti gordeko du egituraketa, integrazio eta antolamendu hori. Selfak esperientzian eragina du eta esperientzia islatzen du. Self errealaz gain, pertsona bakoitzak bere self ideala du. Nolakoa den adierazten du self errealak; nolakoa izatea gustatuko litzaiokeen adierazten du self idealak. Rogersentzat, haurraren lehen selfa gurasoen balorazioak hautematetik dator. Hautemate horietan oinarritzen da haurraren autoestimua edo bere buruaz egiten duen balorazioa. Gurasoek onartzen eta sostengatzen badute, bere autokontzeptuan esperientzia berriak integratuko ditu haurrak. Kasu horretan, selfaren eta esperientziaren arteko adostasuna dago. Baina, gurasoek haurraren onarpenari baldintzak jartzen badizkiote, haurrak ukatu edo distortsionatu egingo ditu baldintza horiekin ados ez datozen esperientziak. Autokontzeptua, beraz, eremu fenomenikoaren zati bat da, eta poliki-poliki haren barnean bereizten joango da. Pertsonak hautematen duen bere buruaren irudia da.

13.3. Prozesua

Rogersek nortasunaren aldaketa gehiago azpimarratu izan du nortasunaren egitura baino. Egiturazko kontzeptu gutxi ditu Rogersen nortasunaren teoriak. Psikoterapiaren eta jokaeraren aldaketa prozesuaren teoria da, batez ere, Rogersen teoria. Gizakia etengabe ari da aurrerantz mugitzen; autoeguneratzeko etengabeko joera du. Bulkaden tentsioaren gutxitzea baino areago, autoeguneratzeko joera hori da jokaeraren motorea eta bizitzari zentzua ematen diona. Motibaziozko kontzeptu abstraktuetara jotzea baino nahiago izan du bizitza prozesu aktibo moduan ulertzea. Eguneratzearen kontzeptuak gizakiaren hazkuntzarako joera adierazten du. Joera horrek eramango du egitura sinple bat edukitzetik egitura konplexu diferentziatu bat edukitzera,

dependentziatik

independentziara,

heteronomiatik

autonomiara,

finkotasunetik mugikortasunera, zurruntasunetik malgutasunera. Autoeguneratzearen prozesuan tentsioak gutxitzen badira ere, garrantzitsuagoak dira hazkuntza pertsonaletik eratorritako asebetetzea eta organismoaren jarduera sortzailea. Haur bat osasuntsua bada eta giro positibo batean bizi bada, berez joko du autohazkuntzara eta berez gertatuko zaio hazkuntza pertsonala. Autoeguneratzerantz doan organismoaren kontzeptua ez da enpirikoki ikertu eta egiaztatu. Ikerketan garrantzi handiagoa eman zaie autosendotasunari eta norberaren kontzeptuaren eta esperientziaren arteko koherentziari. Rogersen arabera, pertsona saiatzen da bere autopertzepzioekin koherente izaten, eta norbere buruaren pertzepzioaren eta esperientziaren artean ere koherentziari eusten. Autosendotasunaren ikuspegitik, bateragarriak diren balioen antolamendua da nortasuna. Antolamendu horren osotasuna eta batasuna mantentzen saiatzen da gizabanakoa, bere jokaera nahastua dela iruditzen zaigunean ere. Antolamendu horrek, batetik, gure barneko ideien eta interpretazioen baterakortasuna zaintzen du; bestetik, gure adimenaren eta ingurunearen edo esperientziaren arteko harmonia gordetzen du. Rogersen arabera, pertsona inkoherentzia egoeran aurkitzen da, bere selfaren eta esperientzia errealaren artean desadostasuna esperimentatzen duenean. Adibidez, pertsona batek bere burua altruistatzat edukita, sentimendu berekoiak esperimentatzen baditu. Horrek nahasketa eta barne-tentsioa sortuko dizkio. Inkoherentzia hori gertatzen denean, baina pertsona horretaz kontziente ez denean, larritua sentitzen da. Esperientziaren eta selfaren arteko desadostasunaren emaitza da hori. Ni hautemanaren eta ni errealaren edo organismoaren arteko adostasunaren beharra du niak. Adostasun hori gerta dadin, pertsonaren esperientzia sinbolizatuek

organismoaren esperientzia errealak islatu behar dituzte. Bizipen sinbolizatuek bizipen errealak irudikatzen ez dituztenean, hau da, bizipenak ukatuak edo distortsionatuak direnean, ni hautemana eta ni erreala ez dira egokitzen elkarren artean. Ni hautemanak ez ditu ordezkatzen organismoaren benetako esperientziak. Tentsioa, barne-herstura eta ziurtasunik eza agertzen dira. Autokontzeptua

organismoaren

esperientziekin

ados

dagoenean,

barne-

tentsioetatik aske eta psikologikoki egokitua dago pertsona. Pertsona batek bere bulkadak hautematen eta onartzen dituenean, bulkada horien agerpena hobeto kontrola dezake. Pertsonak bere esperientziarik gehienak sinbolizatu egiten ditu, eta kontzientzian sartzen ditu. Hala ere, haietako batzuen sinbolizazioa eragotz dezake, kontzientzian sartzea eragotziz. Sinbolizazioa ukatzeari eta kontzientziarako sarrera ukatzeari subzepzioa deitzen dio Rogersek. Subzepzioa gertatzen denean, pertsonak kinada hautematen du baina haren kontzientziarik ez du. Hautematen duen kinada edo esperientzia bere buruaren kontzeptuarekin gatazkan dagoela sentitzen badu, sinbolizazioa ukatu egingo dio. Horrela, selfaren eta esperientziaren arteko adostasuna gordetzearren, esperientzia batzuei ez die kontzientziara sartzen uzten. Pertsona saiatzen da bere buruaren kontzeptua babesten. Selfarekin ados ez datozen esperientzia mehatxatzaileen aurrean babestu egiten da. Bi defentsa prozesu deskribatzen ditu Rogersek: esperientziaren esanahiaren distortsioa eta esperientziaren ukazioa. Esperientzia ukatzean, esperientziaren sinbolizazioa eragozten du, eta modu horretara selfaren egitura mehatxutik askatzen du. Esperientzia distortsionatzean, esperientzia kontzientzian sartzen da, baina selfarekin bateragarria den modu batean. Adibidez, self kontzeptuaren arabera ikasle txarra banaiz, nota onak jasotzen ditudanean, “zorte ona izan dudala” edo “irakaslea zoraturik dagoela” esango dut, esperientzia distortsionatuz. Defentsa pertzeptiboari buruzko ikerketen arabera, pertsonek denbora gehiago behar dute beren nortasunerako garrantzitsuak diren kinada mehatxatzaileak hautemateko, kinada neutroak hautemateko baino. Autoadostasunak oroitzapenean dituen ondorioei buruzko ikerketen arabera, berriz, subjektuek hobeto gogoratzen dituzte beren selfaren ideiarekin bateragarriak diren izenlagunak, beren selfari arrotz zaizkion izenlagunak baino. Pertsonak, beraz, bere buruaren kontzeptuarekin ados dauden jokaerak agertzeko joera du.

Horretaz gain, iritzi positiboaren premiaren kontzeptua ere agertzen du Rogersek. Premia horrek, berotasun, amodio, begirune, sinpatia eta onarpenezko jarrerak biltzen ditu. Gurasoek haurrarekiko baldintzagabeko iritzi positiboa agertzen badute, haurrak ez du bere esperientziak ukatu beharrik izango. Gurasoek haurrarekiko duten iritzi positiboa baldintzatua baldin bada, haurrak bere esperientziak alde batera utziko ditu, eta bere selfaren eta organismoaren artean leize bat sortuko da. Bere buruaren kontzeptu faltsua osatuko du. Gurasoen maitasuna gordetzearren, berak sentitzen ez dituen balioak eta pertzepzioak barneratuko ditu haurrak, bereak balira bezala.

13.4. Hazkuntza eta garapena Rogersentzat, hazkuntza-indarrak gizabanako guztiengan daude. Hazkuntzaren prozesu naturalari esker, autoeguneratu, bereizi, hedatu, autonomizatu, eta gizarteratu egiten da pertsona. Garapenaren gakoa honetan datza: haurrak baldintzagabeko onarpen positiboa eta behar besteko askatasuna eduki behar ditu, bere buruarekin adostasunean autoeguneratzen joan dadin. Rogersek aipatzen dituen ikerketen arabera, gurasoen jarrera demokratiko eta onartzaileak haurren adimenaren garapen bizkorra, ziurtasun emozionala eta autokontrola sustatzen ditu. Gurasoen jarrera autoritarioak, berriz, seme-alaba ezegonkorrak, oldarkorrak eta borrokazaleak sustatzen ditu. Haurren hezkuntzarako garrantzitsua da gurasoek beraiei buruz pentsatzen dutena hautematea. Haurrak pentsatzen badu gurasoek berari buruz duten iritzia positiboa dela, gogo onez onartuko ditu bere gorputzaren eta selfaren esperientziak; gurasoek berarekiko duten iritzia negatiboa dela pentsatzen badu, bere gorputzari buruzko jarrera negatiboa hartuko du. Dirudienez, beraz, gurasoek beren seme-alabei buruz egiten dituzten ebaluazioak, haurrek beren buruez egiten dituztenekin bat datoz. Norberaren kontzeptuari loturik agertzen diren pertzepzio eta esanahi partikularrek selfaren eremu fenomenikoa osatzen dute. Selfarekin oso loturik agertzen da self idealaren edo norbera idealaren kontzeptua. Pertsona batek norbere buruaz eduki nahiko lukeen kontzeptua da self ideala; selfarentzat garrantzitsuak diren pertzepzioak eta esanahiak biltzen ditu. Rogersek dioskunez, hasieran bere teoriak ez zuen norbere buruaren kontzepturik. Kontzeptu lausoa eta esanahi zientifikorik gabea zela iruditzen zitzaion self-kontzeptua. Baina, bere bezeroek sarritan erabiltzen zuten norberaren kontzeptua,

beren arazoei buruz hitz egitean. Horregatik, Rogersek norbere buruaren kontzeptuaren definizio eraginkor baten beharra ikusi zuen. Magnetofonoz grabatu zituen elkarrizketa terapeutikoak eta selfari zegozkion terminoak sailkatu egin zituen, eduki-analisia eginez. Azterketa horretatik ateratako kategoriek fidagarritasuna zuten, eta terapian zehar aldaketak jasaten zituzten. Norberaren kontzeptuaren alderdiak neurtzeko, Q teknika eta diferentzial semantikoa erabili zituen Rogersek. - Q teknikan, norbere buruari buruzko esaldi saila kategorietan banatzen du pertsonak. Self errealari eta self idealari dagozkien esaldiak neurtzeko indize bat du, self bion arteko desadostasunak eta biotan gertaturiko aldaketak neurtzen dituena. Q teknikak datu garrantzitsuak ematen ditu subjektuaren eremu fenomenikoaz, baina esperimentatzaileak emandako esaldiak darabiltza, eta ez du erabat fenomenologikoa den materialik eskaintzen. - Izenlagunen zerrendak eta diferentzial semantikoa ere erabili izan dira selfari buruzko txosten subjektiboak lortzeko. Izenlagunen zerrendetan, bere buruari egokitzen zaizkion izenlagunak seinalatu behar ditu pertsonak. Diferentzial semantikoan, selfa eta self ideala ebaluatzen ditu, ona/txarra, ahula/indartsua eta antzeko izenlagun bipolarren bidez. Tresna horien bidez, ikerlariek niari buruzko datu fidagarriak lortu izan dituzte.

13.5. Psikopatologia Rogersentzat, pertsona osasuntsuarengan adostasuna dago selfaren eta esperientziaren artean. Autokontzeptuak fideltasunez islatzen ditu organismoaren esperientziak. Pertsona esperientziara irekia dago, esperientziatik ez da babesten, heldua da eta ongi doitua dago. Moldaera psikologikoa falta denean, portaera defentsiboak eta portaera desantolatuak agertzen dira: - Jokaera defentsiboen barnean, jokaera neurotikoak (arrazionalizazioa, proiekzioa, fobiak,â&#x20AC;Ś) eta jokaera psikotiko batzuk (paranoia, katatonia) biltzen dira. Distortsio- eta ukazio-mekanismoak erabiltzen dituzte desadostasuna ezkutatzeko. Pertsona neurotikoaren autokontzeptura ez dira ongi egokitzen haren organismoaren esperientziak. Kontzientziarako sarrera eragozten die barneko eta kanpoko esperientzia garrantzitsuei. Bere buruaren egiturarekin ados ez datozen esperientziak mehatxu gisa subzeditzen dira, hau da, sinbolizazioa ukatu egiten zaie, edo modu distortsionatuan

sinbolizatzen dira. Ondorioz, selfa modu zurrunean babesten da, bere antolamendua mehatxatzen duten esperientzien kontra. Horrek eragotzi egiten du bere burua positiboki kontsideratzea. - Jokaera desantolatuak larriagoak dira, eta jokaera psikotiko irrazional eta zorrotzekin lotuak daude. Organismoaren eta autokontzeptuaren arteko desadostasun larria dela eta, defentsa-mekanismoak gainditzen dituzten portaerak agertzen dira. Jokaera psikotikoaren kasuan, defentsak hautsi eta kanpora irteten dira selfaren irudiarekin bateraezinak diren jokaerak. Rogersek ez du diferentziarik ezartzen forma patologiko desberdinen artean, baina defentsazko hiru jokaera-tipo bereizten ditu: - Arrazionalizazioa: jokaera modu distortsionatuan hautematen du, bere buruaren irudiarekin bateratzeko asmoz. - Fantasia: irudi ideal batera egokitzen da fantasiaren munduan eta ukatu egiten ditu irudi horretara egokitzen ez diren esperientziak. - Proiekzioa: gizabanakoak ez du bere bulkada baten kontzientziarik, eta bulkada horretaz jabetzean, jatorria besteengan duela pentsa dezake.

13.6. Aldaketa Nortasunaren aldaketa nola gertatzen den jakitea da Rogersi gehien interesatzen zaiona. Baina, aldaketaren barnean, aldaketa terapeutikoaz interesatu da batez ere. Liburuen izenburuetan garbi agertzen da hori: Clinical Treatment of the Problem Child (1939), Counseling and Psychotherapy (1942), Client Centered Therapy (1951), Psichotherapy and Personality Change (1954), The Terapeutic Relationship and its Impact (1967). Rogersen terapiaren garapenak hiru fase iragan ditu: 1. Lehen fasean islatze afektiboaren teknika landu zuen. Terapeutaren egitekoa pazienteak agertzen zituen sentimenduak ezagutzea eta argitzea zen. Terapeutaren esku-hartzeak minimoak ziren. Pazienteak agertzen ez zuen jarrerarik ez zuen interpretatzen. Horretatik datorkio terapia ez-zuzentzailearen deitura. 2. Bigarren fasean, pazientearen mundu fenomenikoaz benetako interesa agertzen zuen terapeutak. Bezeroak ikusten zuen bezala errealitatea ulertzea zen terapeutaren egitekoa. Interesgunea teknikatik jarreretara iragan zen. Terapeutak pazientearen barneko erreferentzia-esparrua bereganatu behar zuen, eta

pazienteak bere burua zekusan moduan ikusi behar zuen terapeutak pazientea. Haren larruan sartu behar zuen enpatikoki. 3. Azken fasean, giro terapeutiko egoki baten eraikuntza azpimarratu zen. Giro hori zen terapiaren arrakastaren edo porrotaren arduradun nagusia. Psikoterapiak gehiago ukitzen ditu sentimenduak eta emozioak, insight intelektualak eta hitzezko erreflexioa baino. Bezeroarengan zentraturiko terapiak pazientearengan sinesten du. Harreman terapeutikoari garrantzi handia ematen dio: baldintza batzuk betetzen badira, nortasunaren eta jokaeraren aldaketa ekarriko duen prozesu bat gertatuko da. Horrelako giroa lortzeko, baldintza hauek bete behar ziren: - Terapeutak bezeroaren arazoei buruz baldintzagabeko iritzi positiboa agertu behar zuen. Erabat eta baldintzarik gabe onartzen du terapeutak pazientea. -Terapeuta beraren autoadostasuna. Bera izaten saiatu behar du terapeutak, itxurak egiteari utziz. Irekia eta gardena da, konfiantzakoa. Den bezala izateko libre sentitzen da. Terapeutak askatasuna du bere sentimenduak bezeroarekin partekatzeko, horrek bere sentimendu negatiboak komunikatzera eramaten badu ere. Bezeroarekin berdinetik berdinera egoteko gai izan behar du, den bezala agertuz. - Ulerkuntza enpatikoa: une bakoitzean pazientearen esperientzia eta sentimendu esanguratsuak hautemateko gai izan. - Bere burua aztertzeko gai izan behar du terapeutak. - Persuasio-gaitasunaren jabe izan behar du. Baldintza horiek guztiak betetzen badira, prozesu terapeutiko berezi bat jarriko da martxan, hiru etapa dituena: 1. Pilaturiko sentimendu negatiboak deskargatuko dira eta katarsi emozionala gertatuko da. 2. Insight-a, edo zailtasunen jatorriari eta izaerari buruzko bat-bateko ezagutza osoa eta sakona. Terapeutak ez du insight-aren edukirik agertu behar; pazientea bera iritsi behar da, bere kabuz, hartaz konturatzera. 3. Aldaketarako erabaki aktiboak eta positiboak hartu behar ditu; horrek lagunduko

dio

zurruntasunak

gainditzen

eta

bere

burua

dinamikoki

esperimentatzen. Bezeroarengan zentraturiko terapiak aldaketak eragingo ditu self kontzeptuan

eta

norbere

burua

esperimentatzeko

moduan.

Pazienteak

terapeutaren laguntzaz lortu behar duena da bere burua gidatzeko gai izatea, besteen

eraginetatik

subjektiboak modu

haratago

autodeterminatzea,

askean egiteko gai

eta

baliozko

aukera

izatea. Terapeutaren egitekoa

pazientearen alter ego hurbila izatea da. Rogersek pentsatzen du gizakiak baduela beregan joera bat: aurreratzeko, garatzeko eta bere burua nahiz errealitatea eraikitzeko joera, hain zuzen ere. Zentzu horretan, gizakiarekiko baikorra da. Zeintzuk dira bezeroarengan zentraturiko terapiak sorrarazten dituen aldaketa nagusiak? - Terapian zehar pazientearen balioak aldatu egiten dira: balio arrotzak utzi eta balio propioak finkatzen ditu. - Pazientea malguagoa, kontzienteagoa, esperientzietara irekiagoa, defentsa gutxiagokoa bihurtzen da. - Bere buruaren kontzeptuan aldaketak gertatzen dira: self argiagoa, positiboagoa eta kongruenteagoa lortzen du. - Bere burua duinago sentitzen du eta besteak ere modu positiboagoan ebaluatzen ditu. Besteek berarekiko dituzten sentimendu positiboak onartzen ditu eta bere sentimendu positiboak adierazten ikasten du. - Nortasunaren heldutasunean eta antolamenduan aldaketak: frustrazioa jasateko gaitasun handiagoa eta erreaktibitate autonomiko gutxiago agertzen du. Ikus ditzagun orain niari inguruan moldatzen laguntzen dioten hiru printzipioak: autoerrealizazioa, autokontserbazioa eta autohobekuntza. - Haurtzarotik helduarora bideratzen da garapenaren dinamika. Autoerrealizazioan gizaki batzuk besteetatik bereizten dituzten prozesuak sartzen

dira.

Esperientziak

bizi

eta

niarengan

integratzen

dira.

Autoerrealizazioaren osagai garrantzitsuenetako bat autoestimuarena da. Autoestimu-maila gurasoen baldintzarik gabeko onarpenari lotua dago. Baldintzarik gabe onartua den pertsonak benetako sentimenduak eta ideiak agertzeko askatasuna du, eta autoestimu altuagoa agertzen du. Autoestimu altua duenak puntuazio altuagoa agertzen du asertibitatean, independentzian, sormenean eta eta barne-kontrol lekunean (Coopersmith, 1981). -

Norberaren

errealizazioarekin

batera,

nortasunari

eustea

ere

garrantzitsua da. Zaila ez da heltzea, mantentzea baizik. Autokontserbazioak autosendotasunarekiko eta esperientziarekiko adostasuna eskatzen du. Pertsonak

balio-sistema bat garatzen du; balio-sistema horretan, norberaren balorazio pertsonala da nukleo nagusia, eta norberaren osotasuna gordetzeko antolatzen da pertsona. - Autokontserbazio-kontzeptua ez da homeostatikoa; beti gertatzen da garapen bat, aurrerapen bat eta esperientziarekiko beste kontaktu bat. Hain zuzen ere, autohobekuntza aurrerantz jauzi kualitatiboak emateko gaitasunean datza. Pertsonarentzat ez da nahikoa maila bat eskuratu eta kontserbatzea. Aurreratu egin behar da. Zentzu horretan, Rogersen teoriaren barnean aipamen berezia merezi du norbera idealaren kontzeptuak, subjektuak eduki nahiko lituzkeen bereizgarrien multzoak. Horrela, teknika asko erabili izan dira norberaren kontzeptua

eta

elkarrizketen

norbera

analisia,

idealaren izenlagunen

kontzeptua zerrendak,

ebaluatzeko:

grabaturiko

Osgood-en

diferentzial

semantikoa, eta Stephenson-en Q teknika. Tresna horiek, saio terapeutikoen ondorioz sortutako aldaketen ebaluaziorako teknika moduan erabili izan dira. Hurbilketa horren mugetako bat, berbazko aldaketen eta berbazkoak ez direnen ebaluaziorako hitzezko materiala erabiltzea izan zen. Muga hori ez da, noski, hurbilketa horrena bakarrik.

14. Nortasunaren teoria faktorialistak 14.1. Sarrera Hurbilketa nomotetikoaren agerpen nagusietako bat da ikuspegi hau. Ikuspegi nomotetikoaren arabera, guztiok nortasunaren egitura bera eta bereizgarri berberak ditugu, baina bereizgarri horien maila eta konbinaketa konkretuetan bereizten gara . Zentzu horretan, denok berdinak izango ginateke bereizgarrien osaketari dagokionez, baina denok ezberdinak izango ginateke bereizgarri horien konbinazio indibidualari dagokionez. Teoria horietan erabilitako eredu metodologikoa eredu estatistikoa da, eta prozedura estatistikoen ezaugarri konkretuek determinatzen dituzte bereizgarriak eta egiturak. Hurbilketa horren barnean hiru teoria multzo handi bereiz daitezke: 1. Bereizgarri idiografikoko teoria: bereizgarri multzoak batasun bat osatzen du eta batasun hori da pertsona bereizten duena. Teoria-eredu horren barnean sartzen dira Cloninger-en eredua eta Strelau-ren eredua.

2. Bereizgarri bakarreko teoriak: nortasunaren bereizgarri bakarra aztertzen duten teoriak dira. Nortasunaren egituraren zati konkretu batek jokaera nola determinatzen duen aztertzen du. Teoria horien adibideak dira Rotterren (1966) Barnekanpo kontrol lekunearen teoria, Zuckermanen (1971) Zentzumenen bilaketaren (SB) teoria eta Witkin-en Eremuarekiko dependentzia-independentziaren teoria. 3. Bereizgarri anitzetako teoriak: nortasunaren bereizgarri sail bat edo nortasunaren egitura osoa definitzen duten teoriak dira. Nortasunaren egitura eratzen duten bereizgarrien multzoa finkatu eta bereizgarri bakoitza neurtzen dute. Teoria horien adibideak dira Eysencken, Cattellen eta Bost faktore handien teoriak.

14.2. Bereizgarri idiografikoko teoriak 14.2.1. Robert Cloninger-en eredua (1987) Tenperamentua da portaera moldatzailearen oinarria. Lau dimentsio dituen eredu trifaktoriala proposatu zuen Cloningerrek: mina ekiditea, berritasuna bilatzea eta sariarekiko menpetasuna. Dimentsio bakoitza neurotransmisore bati loturik doa: mina ekiditea serotoninari loturik, menpetasun-bilaketa norepinefrinari loturik eta berritasunbilaketa dopaminari loturik.

14.3. Bereizgarri bakarreko teoriak 14.3.1. Rotterren Kontrol lekunearen teoria (1966) Ikaskuntza sozialaren eredu bat ezartzen saiatu zen Rotter. Eredu horren arabera, portaera antolatzeko eta gidatzeko garaian garrantzi handia dute pertsonaren kognizioek. Hain zuzen ere, errefortzatuak izango direla espero duten portaerak egiten dituzte pertsonek. Beraz, Rotterren ustez errefortzuak ez dauka zuzeneko eragina, zeharkakoa baizik, hain zuzen, errefortzu horri buruz pertsonak duen igurikapenaren bidez. Errefortzua bera bezain erabakigarria da portaera gauzatzeak errefortzuaren agerpena eragingo duela uste izatea. Rotterren ereduak aztertzen du pertsona batek bere portaeraren kontrola pertsonaren barneko aldagaietan edo kanpoko aldagaietan jartzen duen. Barne-kontrol lekuneko pertsonak uste du berak determinatzen duela bere jokaera. Kanpo-kontrol lekuneko pertsonak, berriz, uste du zoriak, patuak edo kanpoko faktoreek determinatzen dutela portaera. Adibidez, selektibitateko azterketa baten aurrean, bi jarrera har ditzake ikasleak: - Azterketa ongi egitea bere gaitasunei eta ahaleginari lotua dagoela pentsatzea.

- Azterketa ongi egitea bere esku ez dauden faktoreei zor zaiela pentsatzea. Lehen ikuspegia duenak barne-kontrol lekunea du; bigarrena duenak kanpokontrol lekunea du. Barne-kontrol lekunea duten pertsonak beren osasuna zaintzeaz gehiago arduratzen dira, ingurunea kontrolatzeko beharrezkoa duten informazioa bilatzen gehiago saiatzen dira, autokontrolerako ahalegin handiagoa egiten dute, eta eragin sozialari erresistentzia handiagoa jartzen diote. Kanpo-kontrol

lekunea

duten

pertsonek

esanekoagoak,

besteengandik

dependenteagoak izateko joera dute. Joera nagusiak horiek izan arren, kontrol lekunea dimentsio moduan ulertzen da, ez modu polarizatuan. Ez dago erabat barnekoa edo kanpokoa den pertsonarik. Pertsonak bi ertzen arteko continuumaren tokiren batean kokatzen dira. Barne-kanpo kontrolaren teoria nortasunaren teoria zabalago baten barnean kokatu zuen Rotterrek; hain zuzen ere, ikaskuntza sozialaren teoriaren barnean. Ikaskuntza sozialaren teoriarentzat, errefortzuek determinatzen dute portaera. Portaeraren eredu funtzionalaren barnean, pertsona baten portaera errefortzatu ahal izateko: -

Pertsonak portaera hori egiteko gai izan behar du.

Portaera hori eginez gero, lortuko duen sariak erakargarria izan behar du.

Portaera gauzatzen badu saria jasoko duela konbentzituta egon behar du. Sariak eragina izango du, portaera gertatuz gero saria ere gertatuko dela pentsatzen badu.

Rotterren teoria horren arabera, pertsona baten portaeretan eragin handia dute haren igurikapenek, pertzepzioek eta egozpenek. Errefortzuak eragina baldin badu, subjektuarentzat garrantsitsua delako da. Horrela, subjektuaren osagai interpretatzaileak garrantzitsuagoak dira errefortzuaren ezaugarri objektiboak baino. Nortasunaren psikologiari Rotterrek egindako ekarpena ulertzeko, lau kontzeptu oinarrizko hartu behar dira kontuan: - Jokaeraren potentziala (JP): egoera konkretu batean jokaera bat agertzeko probabilitatea. - Igurikapena (I): jokaera jakin batek errefortzu bat agerrarazteko duen probabilitateari buruzko pertsonaren kognizioa. - Errefortzuaren balioa (EB): subjektuak errefortzu batekiko duen interesa edo preferentzia adierazten du. Errefortzuarekiko igurikapenaz gain, errefortzuaren balioa

kontuan hartzea ere beharrezkoa da. - Egoera psikologikoa: subjektuak bizi duen egungo egoera, berak hautematen eta interpretatzen duen moduan. Portaerei elkarturiko errefortzuak ez dira absolutuak eta ezin dira lortu egoera guztietan. Egoera batzuetan lor daitezke eta beste egoera batzuetan ez. Rotterrek proposatzen duen portaeraren oinarrizko formula iragarlea honako hau da: JP = f (I, EB) Jokaeraren potentziala = errefortzuaren igurikapena x errefortzuaren balioa

Egoera batean jokaera bat gertatzeko probabilitatea edo jokaera potentziala, aipaturiko jokaerari errefortzu batek jarraituko dion igurikapenaren eta errefortzuaren balio hautemanaren funtzioa da. Adibidez, kirolari bat entrenamenduan saiatzeko probabilitatea bi faktore hauen arabera aldatzen da: entrenatuz gero emaitza onak lortzeko igurikapenaren eta emaitza horiei ematen dien balioaren arabera. Bai igurikapena, bai errefortzuari ematen dion balioa loturik daude pertsonak egoerari ematen dion esanahiarekin. Igurikapenek mugitzen dute pertsonaren portaera errefortzu desiragarriak lortzera. Portaera jakin bat badugu, ondorioz sari bat jasoko dugula adierazten du igurikapenak. Portaera jakin baten ondoren saria jasoko dugun igurikapena aurreko esperientziei loturik dago; alegia, aurreko esperientzietan saria jaso badu, berriro ere jasotzeko igurikapena izango du. Pertsonaren portaera ulertzeko, haren igurikapen espezifikoak eta igurikapen orokorrak aztertu behar dira. Igurikapen espezifikoak etengabe sortzen dira pertsonaren bizitzan. Adibidez, film bat ikustera joango naiz, film hori ikustean nire gozamena handia izango dela espero badut. Igurikapen orokorrak ere badaude. Adibidez, pertsonarteko konfiantza handia duenak espero du besteek modu positiboan erantzungo diotela norbere portaerari, eta haietaz fida daitekeela. Igurikapen orokorrak garrantzi handikoak dira egoera berriei aurre egiterakoan; izan ere, ezin iragar baitezakegu jokaera baten ondoren sari bat jasoko dugunik, aurrez egoera horretan inoiz ez bagara egon. Rotterrek deskribatu zuen igurikapen orokor ezagunena barne/kanpo-kontrol lekuneari dagokio. Barne-kontrol lekunea duenarentzat pertsonaren ahaleginak edo gaitasunak azaltzen du haren arrakasta. Kanpo-kontrol lekunea duenarentzat, berriz, ez dago pertsonaren esku arrakasta edo porrota lortzea, kanpoko faktoreen esku baizik.

Errefortzuaren balioa handia izango da loteriara jokatzen dugunean, zenbakia egokituz gero diru asko jasoko baitugu; baina zenbakia igartzeko igurikapena txikia denez, loteria erosteko portaeraren potentziala ez da hain handia.

14.3.2. Zuckermanen (1971) Sentipen bilaketaren (SB) teoria Kontzeptu hau â&#x20AC;&#x153;esperientzia eta sentipen bariatuen, berrien eta konplexuen premia modura eta arrisku fisiko eta sozialekin konprometitzeko desira moduraâ&#x20AC;? definitu da. Organismoak etengabe kinadak jasotzeko duen premian oinarritzen da. Sentipenak bilatzeko joera duten pertsonek esperientzia berriak, kitzikakorrak eta konplexuak bizi nahi izaten dituzte: abiadura handiagoz gidatzen dute, alkohol eta droga gehiago kontsumitzen dute, arrisku handiko kiroletan gehiago esku hartzen dute, gizartearen aurkako jokaera arriskutsuetan gehiago esku hartzen dute, esperientzia sexual gehiago izaten dituzte, tentsio-maila handiko artelanak dituzte gogoko, eta ohizkanpoko esperientzietan gehiago esku hartzen dute. Sentipen-bilaketan altu puntuatzen dutenek ongi funtzionatzen dute estimulazio gehiegi eskatzen duten baldintzetan, hala nola, gudetan; baina, eguneroko egoeretara hobeto egokitzen dira sentipen-bilaketan gutxi puntuatzen dutenak.

Rotterrena eta Zuckermanena bereizgarri bakarreko teoriak dira. Horrelako teoriek ezin dezakete eman jokaeraren azalpen osorik, hurbilketa partzialak direlako. Bereizgarri bakarreko hurbilketak mugatuak dira eta ezin dute eman pertsonaren ikuspegi orokorrik, baina egokiak dira testuinguru jakinetan gertatzen diren jokaerak iragartzeko. Edozein modutara ere, teoria horien eragina askoz txikiagoa da, bereizgarri anitzetako teoriena baino.

14.4. Bereizgarri anitzetako teoriak Nortasunaren egitura bereizgarri anitzek eratzen dute. Bereizgarri horiek dira pertsonaren pentsaera eta portaera determinatzen dutenak. Datu-bilketarako hiru teknika erabiltzen dituzte: 1. galdesortak. 2. ebaluazioak. 3. test objektiboak 1. Galdesortak erabiltzeko arrazoia honako hau da: pertsona baten nortasunari buruzko informazioa lortzeko biderik egokiena berari zuzenki galdetzea da. Bere jokaerari,

sentimenduei, pentsamenduei eta iritziei buruzko galderei erantzutea eskatzen zaio. Pertsonaren jokaeren lagin mugatua ematen digute galdesortek: bere autobehaketei dagokiena. Autobehaketa horretan distortsioak gerta daitezke, ezjakintasunagatik edo hautemate okerrengatik datuak aldatu egiten baitira. Subjektuak egiten, sentitzen edo pentsatzen duenari buruzko galdera saila egiten da galdesorta horietan; erantzun daitezkeen alternatibak ere zehaztu egiten dira. Beraz, teknika egituratuen eta boluntarioen barruan sartzen dira. 2. Ebaluazioa edo heterobehaketa kanpoko ebaluatzaileen behaketetan oinarritzen da. Hainbat jokaera deskribatzen dituzten itemen zerrenda ematen zaio aztertzaile talde bati. Aztertzaileek item horiei buruzko ebaluazioak egin behar dituzte, eskala mailakatu baten arabera. Azterketak erantzun orri batean biltzen dira; gehiago edo gutxiago egituratua eta definitua egon daitekeen erantzun orri batean, hain zuzen ere. Teknika horrekin hutsegite batzuk ekiditen dira, adibidez, autodistortsioa; baina, beste batzuk agertzen dira: aztertzaileen arteko eta aztertzaile barneko adostasunari dagozkionak, errealitatea modu fidagarri eta sendo batean islatu nahi izateari dagozkionak, eta anbiguitatea maneiatu beharrak sorturikoak. Ebaluatzaileak ez dira erregistradore mekanikoak, errealitatea distortsionatzen duten gizakiak baizik. Ebaluatzaileek ebaluatuen nortasunaren alderdi bakarra ikus dezakete. Ebaluatzaileen idiosinkrasia eta idiosinkrasi horrek ebaluazioa egiteko jartzen dituen mugak ezin dira ekidin. 3. Test objetiboen teknikak aurreko bien zailtasunak eta mugak gainditu nahi ditu. Horretarako, objektibitatea eta laborategiko baldintza esperimentalak sustatzen ditu, hau da, jokaerak egoera kontrolatuetan neurtu nahi izaten ditu. Test horiekin kanpo baliagarritasunaren arazoak sortzen dira, testuinguru esperimentalean lorturiko jokaerak orokortzea zaila delako.

Teknika multibariatuak: analisi faktoriala Datuak modu ordenatu eta sistematikoan taldekatzeko teknika da analisi faktoriala. Teknika horren helburua aldagaien arteko harremanak ezagutzea da. Horretarako, aldagai horiek modu jarraituan eta dimentsionatuan neurtu behar dira, subjektuen talde handi batean. Horrela, subjektuek galderei emaniko erantzunak kodetu eta datu zuzenen matrizea osatzen da. Gero, matrizeko aldagaien arteko korrelazio indizeak ateratzen dira. Korrelazioen matriz horretatik abiatuta, aldagaiak beren arteko kobariazio komunaren arabera taldekatzen dituzten azpiko dimentsioak edo faktoreak ateratzen dira, prozedura

matematiko konplexu baten bidez. Elkarrekin kobariatzen duten itemek gauza edo faktore bera neurtzen dute. Faktoreen kopurua zehaztearekin batera, itemek faktoreekin zer mailatako erlazioa duten ere aztertzen da. Item bakoitzak faktore bakoitzarekin duen erlazioa zama faktorial moduan ezagutzen den korrelazio motaz kalkulatzen da. Faktoreetako bakoitzean zama edo saturazio faktorial sail bat agertzen da, faktorearen eta aldagai inplikatu bakoitzaren arteko korrelazio dena.

14.4.1. Eysencken nortasunaren teoria dimentsionala

14.4.1.1. Sarrera Bereizgarri anitzetako teoria faktorialisten artean landuenetakoa da Eysencken teoria. Teoria horren jatorrian eragin handia izan zuten teoria somatotipikoek (Kretschmeren eta Jungen teoriek). Hala ere, Eysenck ikuspegi dimentsionalaren alde agertzen da, eta ez ikuspegi tipologista baten alde. Hasiera batean, giza nortasunaren aldakuntzen berri emateko bi dimentsio nahikoa zirela pentsatu zuen: barnerakoitasun/kanporakoitasuna eta neurotizismo/egonkortasuna. Geroago, hirugarren dimentsio bat eranstea proposatu zuen: psikotizismoa. Kanporakoitasun/barnerakoitasun eta neurotizismo/egonkortasun dimentsioek lau kuadrante ematen dituzte, grekoen lau tipoekin egokitzen direnak:

Neurotizismoa

Herstura-neurosia

Neurosi histerikoa

Tipo malenkoniatsua

Tipo haserrekorra

Barnerakoitasuna

Kanporakoitasuna

Tipo flematikoa

Tipo odol-bizia

Egonkortasuna

Barnerakoitasun/kanporakoitasun

dimentsioaren

baliokidetzat

hartzen

ditu

Eysenckek Kretschmerren dimentsioak. Jungen neurosiaren bi aldakiak, barne-herstura eta

histeria, barnerakoitasun neurotikoarekin eta kanporakoitasun neurotikoarekin, edo grekoen tenperamentu malenkoniatsu eta haserrekorrarekin egokitzen dira. Eysenckek nortasunaren egitura hierarkizatu bat eraiki du, analisi faktorialaren laguntzaz. Egituraren erpinean tipoak edo dimentsioak kokatzen dira: bigarren mailako faktoreak dira, eta lehen mailako faktoreetan oinarritzen dira; lehen mailako faktore horiek nortasunaren bereizgarriak dira. Bereizgarriak ohiko jokaeretan oinarritzen dira, eta ohiko jokaera horiek portaera espezifikoetan sostengatzen dira. ď&#x192;&#x2DC; Erantzun espezifikoak: behin bakarrik behatzen diren jokaerak. ď&#x192;&#x2DC; Ohiko erantzunak: egonkorrak diren jokaerak. Antzeko egoeretan antzeko portaerak agertzen ditu. ď&#x192;&#x2DC; Bereizgarriak: ohiko erantzunen korrelaziotik ateratako konstruktu teorikoak. Lehen mailako faktoreak dira. ď&#x192;&#x2DC; Tipoak: bereizgarrien korrelaziotik ateratako dimentsioak. Bigarren mailako faktoreak dira. Adibidez, gizartekoitasuna arduragabeziarekin, bizitasunarekin eta bulkadatsutasunarekin elkartzen denean, kanporakoitasuna ematen du. Eysencken araberako nortasunaren egitura hierarkizatuaren eskema ikus liteke hurrengo irudian;

irudi

horretan, adibide gisa, kanporakoitasun/barnerakoitasun

dimentsioaren barnerakoitasun-ertza agertzen da.

Nortasunaren egitura hierarkikoa, Eysencken arabera Barnerakoitasun dimentsioa Tipo maila: barnerakoitasuna Bereizgarrien maila Haserrekortasuna.

Iraunkortasuna

Zurruntasuna Orekatzea

Zehaztapena

Ohiko erantzunen maila Erantzun espezifikoaren maila

14.4.1.2. Lehen eta bigarren mailako faktoreak Nortasunaren eremua deskribatzeko beharrezkoak diren faktoreen kopurua zehaztea da faktore-analisiaren eginkizunetako bat. Horrela, adibidez, Cattellek hamasei faktore hartzen ditu kontuan, faktore kopuru hori beti iraunkorra izan ez bada ere. Guilford-ek hamalau faktoreren berri ematen du, eta Gough-en California Psychological

Inventory tresnak hemezortzi faktoreri buruz hitz egiten du. Hala ere, faktore horien arteko korrelazioak oso esanguratsuak dira; beraz, nortasunaren eremua faktore kopuru murritzagora bil daiteke. Horrela, Eysenckek iradokitzen du bi edo hiru dimentsiorekin nahikoa litzatekeela. Hiru dimentsio horiek ortogonalak, hots, elkarrengandik independenteak izango lirateke eta nortasunaren egitura hierarkizatuaren bigarren mailan kokatuak egongo lirateke. Eysencken teoria faktorialaren bereizgarri nagusi moduan honako hauek azpimarra ditzakegu: 1. Jokaeraren zergati moduan, aurrejarrera eta osagai biologikoak azpimarratzen ditu, inguruko fakoreen aurrez aurre. 2. Nortasunaren bereizgarriak dimentsio moduan hartzen ditu, eta ez kategoria diskretu moduan. 3. Normalitatearen eta anormalitatearen arteko muga ez dago kualitatiboki zehaztua, kuantitatiboki zedarritua baizik. 4. Modu subjektiboan interpretatzen diren proba proiektiboen eta elkarrizketa klinikoen ordez, interpretazio objektibagarria duten tresnak eta neurriak erabiltzen ditu. 5. Egoera baten aurreko jokaera, aurreko egoera batean gertatu den jokaerak iragar dezake modu esanguratsuan. 6. Metodologia hipotetiko-deduktiboa erabiltzen du, metodologia induktiboa erabili ordez. 7. Ikuspegi situazionistak behagarria dena bakarrik hartzen du kontuan: kinadak eta erantzunak. Eysenckek kontuan hartzen ditu kinadaren eta erantzunaren arteko aldagaiak ere. Aldagai horiek organismotik eratortzen dira, eta bitarteko aldagaiak deitzen dira. Aldagai horiek determinatzen dituzte, kinadekin batera, ikaskuntza eta baldintzapen prozesuak. Horrela, barnerakoien eta kanporakoien arteko diferentzia psikologiko esanguratsuenak erantzun baldintzatuak eskuratzeko duten erraztasun edo zailtasun erlatibotik datoz.

14.4.1.3. Neurotizismoaren oinarri biologikoak Eysenckentzat, neurotizismo hitzak ez du nahitaez jokaera anormala adierazi nahi. Pertsonaren egonkortasun emozionalik eza islatzen duen dimentsioa da. Eysencken arabera, antzeko estres-egoerak tentsio handiagoa sortzen du neurotizismo altuko pertsonetan, neurotizismo baxukoetan baino. Neurotizismo altukoak emozionalki sentikorragoak dira neurotizismo baxukoak baino.

100

Nerbio-sistema autonomoarekin erlazionaturiko bereizgarri moduan hartzen du Eysenckek joera neurotikoa. Neurotikoak nerbio-sistema autonomo aldakorra du, inguruko kinadekiko oso sentibera dena. Nerbio-sistema bejetatiboaren alderdi adrenergikosinpatikoaren nagusitasuna gertatzen da subjektu neurotikoengan. Neurotizismoaren oinarri neurofisiologikoak sistema linbikoan edo garunbiszeralean aurkitzen dira: hipokanpoan, amigdalan, zinguluan, septum-ean eta hipotalamoan. Sistema linbikoa Goranzko Saretxo Sistema Aktibatzailetik independentea da, erlatiboki behintzat.

14.4.1.4. Kanporakoitasunaren oinarri biologikoak Paulov-en arabera, inibizio potentzial indartsuak bereizten du histerikoaren nerbiosistema, eta kitzikakortasun potentzial indartsuak psikastenikoaren nerbio-sirtema. Histerikoak tenperamentu kanporakoia eta psikastenikoak tenperamentu barnerakoia duela dioen Jungen postulatuarekin elkartu zuen behaketa hori Eysenckek. Ikuskera tipologiko horri bere ikuspegi dimentsionala erantsi zion Eysenckek, eta garun-azaleko inibizioaren edo kitzikakortasunaren aldaketekin erlazionatu zuen. Horrela, jokaera kanporakoia izateko joera dute inibizio erreaktibo indartsueneko subjektuek eta inibizioaren desagertze makaleko subjektuek. Aldiz, jokaera barnerakoia agertzen dute inibizio erreaktibo txikia eta inibizioaren iraungitze bizkorra dutenek. Eysenckentzat histeria eta psikopatia kanporakoitasunaren aldaketa neurotikoak dira. Barne-herstura, obsesioak eta depresio erreaktiboak, berriz, barnerakoitasunaren kategoria neurotikoak dira. Kanporakoitasun/barnerakoitasun dimentsioaren oinarri fisiologikoak garunaren Goranzko Saretxo Sistema Aktibatzailearen (GSSA) jarduerarekin loturik daude. GSSAren jarduera-mailak determinatzen du garunaren goi-zentroen aktibazio-maila. Garun-azaleko goi-zentro horien aktibazio-mailak eragina izango du garunaren behe-zentroen kontrolean. Kanporakoiak garun-azaleko aktibazio-maila baxua edukiko du; barnerakoiak aktibaziomaila altua edukiko du. Horregatik, kanporakoiak estimulazio gehiagoren bila ibiliko dira, eta barnerakoiak estimulazioa saihesten saiatuko dira. Inibizio erreaktibo baxuak eta kitzikapen indartsuak jokaera barnerakoien formak sorrarazten dituzte subjektu normalengan, eta psikastenia edo sintoma distimikoak (barneherstura, depresioa) neurotikoengan. Inibizio indartsuak, berriz, jokaeraren forma kanporakoiak sortzen ditu subjektu normalengan, eta sintoma psikopatikoak eta histerikoak neurotikoengan.

101

Eysencken arabera, droga lasaitzaileek, dosi txikietan, garun-azalaren inibizioa gehitzen dute, garun-azalaren kitzikapena gutxitzen dute, eta jokaera kanporakoia sorrararazten dute; droga estimulatzaileek, berriz, garun-azaleko inibizioa gutxitzen dute, kitzikapena gehitzen dute eta jokaera barnerakoia sorrarazten dute. Kanporakoitasunaren dimentsioak badu zerikusia inibizio erreaktiboarekin. Erreakzio baten ondoren edo ikaskuntza baten ondoren, erreakzio edo ikaskuntza berriak blokeatzen dituen inibizioa sortzen da. Inibizio hori gehitu egiten da ikaskuntza-ariketekin, eta gutxitu egiten da atsedenarekin. Modu horretara, bereziki indartsuak diren inibizio erreaktiboak sortzen ditu ikaskuntza-praktikak edo entrenamendu masiboak. Jakin ahal izan da, subjektu barnerakoiek kanporakoiek baino onura handiagoa ateratzen dutela entrenamendutik, inibizio erreaktiboari kontrajartzen zaion garun-azaleko kitzikakortasun handiagoa dutelako; kanporakoiek garun-azaleko inibizio handiagoa dute, eta horregatik neke edo garun-azaleko inibizio handiagoa sentitzen dute. Hori dela eta, ikasteko, entsegu nahiz pausaldi gehiago egin behar dituzte.

14.4.1.5. Kanporakoitasunaren eta joera neurotikoaren efektu konbinatuak Kanporakoitasunaren eta neurotizismoaren ertzeko bi poloak konbinatuz, sailkapenerako lau aukera sortzen dira: NK: neurotikoa eta kanporakoia. NB: neurotikoa eta barnerakoia. EK: egonkorra eta kanporakoia. EB: egonkorra eta barnerakoia. Eysencken lankide batek (Jones, 1960) errendimenduaren eta nortasunaren bereizgarrien konbinaketen arteko harreman garrantzitsuenak aztertu zituen eta lau taldeen errendimendu-maila aztertu zuen. Errendimendurik kaskarrena neurotiko kanporakoiek erakutsi zuten; neurotiko barnerakoiek, hurrena; egonkor kanporakoiek errendimendu hobea agertu zuten; errendimendurik onena egonkor barnerakoiek agertu zuten. Hona, segida: NK------NB--------EK-------EB Hemendik ondorio hauek atera daitezke: - Neurotizismoa zama da jokaerak ikasteko orduan, jokaera desantolatu egiten duelako.

102

- Subjektu barnerakoiek kanporakoiek baino hobeto ikasten dute, entrenamenduan sortzen den inibizio erreaktiboa gainditzeko gaitasuna dutelako eta beren garun-azalaren kitzikakortasun handiagoa dutelako.

14.4.1.6. Nortasunaren neurketa Hasiera batean, nortasunaren dimentsioak neurtzeko hetero-behaketa bidezko ebaluazioak eta test objektiboak erabili zituen Eysenckek. Geroago, aplikazioaren bizkortasunari eta erosotasunari begiratuta, eta lortzen ari ziren fidagarritasuna eta baliagarritasuna kontuan hartuta, gero eta gehiago erabili zituen galdesortak. Asmatu zuen lehen galdesorta Maudsley Medical Questionnaire (MMQ, 1947) izan zen. Galdesorta horren edukiak medikuntzari zegozkion nagusiki. Gero, bereizgarri medikuak baino bereizgarri psikologikoak gehiago neurtzen zituen tresna garatu zuen: Maudsley Personality Inventory (MPI, Eysenck, 1959). Tresna horrek, neurotizismoarekin batera, kanporakoitasun/barnerakoitasun dimentsioa neurtzen zuen. Geroago, Eysenck Personality Inventory (EPI, 1964) garatu zuen, bi eskala paralelorekin (A eta B), eta kanporakoitasuna eta neurotizismoa neurtzeko berrogeita hamazazpi

itemekin

(24

item

neurotizismorako;

item

kanporakoitasun/barnerakoitasunerako; 9 item gezurrerako joera aztertzeko). Azkenik, Eysencken nortasunaren galdekizuna garatu zuten (EPQ, Eysenck eta Eysenck, 1975). Galdesorta horrek nortasunaren hiru faktoreak neurtzen ditu: kanporakoitasuna, neurotizismoa eta psikotizismoa. Eysencken nortasunaren teoria argitalpen ugaritan garatu da: Dimensions of Personality (1947), The Scientific Study of Personality (1952), The Structure of Human Personality (1953), The Dynamics of Anxiety and Hysteria (1957), Handbook of Abnormal Psychology (1960, 1973), Crime and Personality (1964). Eysencken hiru dimentsio nagusietan ertzeko puntuazioak dituzten pertsonek ondoko bereizgarriok edukiko lituzkete:

14.4.1.6.1. Kanporakoitasuna/barnerakoitasuna Kanporakoi tipikoa gizartekoia da, bilerak gustatzen zaizkio, lagun asko ditu; pertsonen beharra du beraiekin hitz egin ahal izateko, bakarrik ez baita pozik sentitzen. Animazioa bilatzen du, eta horretarako aukerak probesten ditu; sarritan, espontaneoki jokatzen du, asko arriskatzen da, eta orokorrean bulkadatsua da. Broma astunak egiten

103

ditu, beti erantzun azkarra aurkitzen du eta aldaketak atsegin zaizkio; arduragabea, arina eta baikorra da; barre asko egiten du eta alai egon ohi da. Mugitzeko eta gauzak egiteko, erasokor izateko, eta pazientzia galtzeko joera du. Bere sentimenduak ez ditu beti menperatzen eta ez da beti pertsona fidagarri moduan agertzen. Barnerakoi tipikoa lasaia eta erreserbatu samarra da; liburuzalea da lagunzalea baino gehiago; bere baitan bildua eta urrunkorra da, lagun-minen artean izan ezik. Gauzak planifikatzeko joera du; zuhurra eta momentuko bulkadekiko mesfidatia da. Animazioa ez zaio atsegin, eguneroko gauzak seriotasunez hartzen ditu eta bizitza ordenatua gustatzen zaio. Bere sentimenduak hertsiki kontrolatzen ditu, ezkor samarra da, eta garrantzi handia ematen die arau etikoei.

Kanporakoia gizartekoia

bizia

aktiboa

dogmatikoa

sentipenzalea

arduragabea menderatzailea alaia oldarkorra abenturazalea Subjektu barnerakoi edo kanporakoi puruak oso arraroak dira. Adimenaren edo beste aldagaien kasuan bezala, pertsona gehienek bi ertzen arteko bereizgarriak dituzte, nahiz eta polo baterako joera eduki.

14.4.1.6.2. Neurotizismoa N balio altuak aldakortasun emozionala eta erreakzio anormalerako joera adierazten ditu. Puntuazio altua duten pertsonek hipersentikortasun emozionalerako joera izaten dute eta normalitatera itzultzea kostatu egiten zaie, esperientzia emozionalen ondoren. Horrelako pertsonek maiztasun handiagoz esperimentatzen dituzte larriak ez diren nahaste somatiko lausoak, hala nola, buruko mina, urdaileko nahasteak, lo egin ezina, bizkarreko mina, eta abar. Gainera, kezka asko, barne-herstura, eta beste sentimendu desatsegin batzuk eduki ohi dituzte. Sintoma neurotikoak izateko aurrejarrera dute estresaren eraginaren pean daudenean, baina ez dira nahastu behar aurrejarrera horiek nahasmendu neurotiko zorrotzarekin; pertsona batek eduki ditzake aipaturiko N balore altuak, eta, hala ere, jokaera egokia agertu bere lanbidean, sexualitatean, familian eta eremu sozialean. Neurotizismoa

104

larritua deprimitua

erruduna

autoestimu gutxi

tentsoa

irrazionala

herabea

tristea

emotiboa

14.4.1.6.3. Psikotizismoa Kanporakoitasunaren

eta

neurotizismoaren

dimentsioak

garatu

ondoren,

Psikotizismoaren (Eysenck ets Eysenck, 1968) konstruktua garatu zuen. â&#x20AC;&#x153;Haustura psikotikorako aurrejarreraâ&#x20AC;? moduan definitu zuen psikotizismoa. Aurreko dimentsioek bezala, psikotizismoak ere forma jarraitua agertzen du populazio normalean. Psikotizismoan puntuazio altua dutenak ez dira besterik gabe psikotikoak, baina halakoak izateko jarrera berezia dute. Psikotizismoan puntuazio altua duten pertsonen bereizgarriak honako hauek dira: 1. Bakartia, beste pertsonen maitasuna preziatzen ez duena. 2. Sosegurik gabea eta moldakaitza. 3. Ankerra, besteekiko etsaitasuna duena eta maite dituenekiko erasokorra. 4. Sentimendu afektiboen hoztasuna, sentikaiztasuna, enpatia-gaitasunik eza. 5. Sentipen bilatzailea. 6. Jokaera bitxietarako eta nabarmenkeriarako joera. 8. Arriskuaren zentzurik gabea, zuhurtziarik gabea. 9. Besteak zoratzen eta nahasten dituena. Besteak bere onetik ateratzea atsegin duena. Psikotizismoa oldarkorra bulkadatsua

hotza

egozentrikoa

antisoziala

inpertsonala

enpatiarik gabea

hunkiezina

Honako lauki honetan aurkituko duzu hogei itemez osaturiko psikotizismoaren eskala, dimentsio hori neurtzeko eskuarki erabilia (Eysenck eta Eysenck, 1968, 290. or.).

105

Eysenck eta Eysencken Psikotizismoaren Eskala (1968) (+) 1. Gauza gehienei buruz axolagabea zara? (berdin dizu bat ala beste?) (+) 2. Maite zaituztenak zauritzen gozatzen duzu? (-) 3. Osasun ona duzu eskuarki? (-) 4. Zure ama emakume ona izan zen? (+) 5. Gehienei baino gauza txar gehiago gertatu zaizu? (+) 6. Zorte txarreko denboraldi izugarri bat pasatu duzu? (+) 7. Gaixotasunak harrapatzeko oso kezka handia duzu? (-) 8. Zure ama maite zenuen? (+) 9. Hainbat pertsonek saihesten zaituzte? (+) 10. Zure kezka gehienen arduradun den norbait ba al dago? (+) 11. Zure ametsek ohartarazten edo gidatzen zaituzte? (+) 12. Jendeak irainak erraz onartzen dituela iruditzen zaizu? (+) 13. Efektu arrotzak edo arriskutsuak eduki ditzaketen drogak hartuko zenituzke? (+) 14. Kalte egin diezazukeen etsairik baduzu? (+) 15. Zure laguntasuna erraz hausten da, zure erruagatik izan gabe? (-) 16. Zure aita gizon ona izan zen? (+) 17. Kalte egiten dizuten gauzak esateko eta egiteko joera du jendeak? (+) 18. Jendeak zure bidean zailtasunik jarri izan ez balu, arrakasta handiagoa edukiko zenuen? (+) 19. Autobusaren moduko toki itxi batean zaudenean, kutsadura-arriskuez kezkatzen zara? (-) 20. Haur bat edo animalia bat sufritzen ikusteak asaldatzen zaitu?

Oharra: (+) eta (-) zeinuek psikotizismoaren norabidean itxarondako erantzuna adierazten dute.

Psikotizismoaren kasuan, Eysenckek ez zuen proposatu oinarri biologiko edo egitura neurofisiologiko konkreturik. Hipotesi poligenikoari eta gen espezifikoen hipotesiari heldu zion.

14.4.1.7. Kanporakoitasun eta neurotizismo korrelatuak Kanporakoitasun- eta neurotizismo-dimentsioen korrelatuak deskribatu behar ditugu, Eysencken ereduan hobekien finkaturik aurkitzen direlako eta beren sendotasun eta

106

egonkortasun irizpideak nahikoa bermaturik daudelako. Psikotizismoaren kasua bestelakoa da, parametro estatistiko horiek ezin izan baitira bermatu. Galdekizun eta tresna objektiboetatik abiatuta, laborategiko esperimentuen, datubilketa enpirikoaren eta irizpide bilketaren kopuru handia egin eta estatistikoki aztertu ondoren, Eysenckek honako irudi honetan agertzen den moduan laburbiltzen ditu bere emaitzak:

Nortasunaren egituraren korrelatuak, Eysencken arabera NEUROTIZISMOA apetatsua

haserretua

larritua

ez-lasaia

zurruna

oldarkorra

serioa

kitzikatua

ezkorra

aldakorra

erreserbatua

bulkadatsua

ez-gizartekoia lasaia

baikorra

MALENKONIATSUA

HASERREKORRA

aktiboa

BARNERAKOIA

KANPORAKOIA

pasiboa

gizartekoia

zaintzailea

FLEMATIKOA

ODOL-BIZIA

estimulagarria

pentsakorra

hiztuna

baketsua

atsegina

kontrolatua

trebea

fidagarria

energikoa

orekatua

segurua

patxadatsua

liderra

EGONKORRA

Zirkuluaren kanpoaldean adierazitako bereizgarriek, analisi faktoriala aplikatu zaien pertsona kopuru handi baten emaitzak agertzen dituzte. Bakoitzak hartzen duen posizioak, besteekiko duen korrelazioarekin zerikusia du; horrela, elkarrengandik zenbat eta hurbilago egon, kobariazio erkide handiagoa edukiko dute, eta zenbat eta beren posizioa urrunago egon (zirkuluaren bi muturretan ere), erlazioa galtzen joango dira, negatibo eta/edo antagoniko bihurtu bitartean. Bi bereizgarrien arteko angelua 90 gradu ingurukoa denean, korrelazioak ez-esanguratsua izateko joera du eta kontzeptuak elkarrengandik independenteak izango dira; erlaziorik ez dute edukiko, ez positiborik eta ez negatiborik. Zirkuluaren barnean agertzen diren izenek Eysenckek egindako ahalegina agertzen dute; horri esker, tenperamentuetan islatzen ziren antzinateko teoria biotipologikoak azterketa enpirikoetara hurbildu eta egokitu dira. Ia ez dago kategoria diskretu

107

independenterik, baizik tenperamentu batekoa edo bestekoa izatea modu mailakatuan eta beste tenperamentuekin kobariatuz gertatzen da; ez dago tenperamentu pururik eta ezaugarri determinanterik; tenperamentu nagusiak bai, badaude, beste tenperamentuen ezaugarriekin batera joan daitezkeenak. Edozein modutara, subjektuek maila handiagoan edo txikiagoan dituzte ezaugarri horiek, eta subjektua kategoria konkretu batekoa izatea determinatuko dute, osotasunean. 14.4.1.8. Nortasunaren inplikazioak anormalitatean Proposatu den moduan, Eysencken nortasunaren ereduko aldagaiak dimentsionalak dira, hau da, etengabeko jarraipen printzipioa dute, normalitatetik anormalitateraino doana. Dena edo ezer ez joerako jauzi kualitatiborik ez dago, baizik jauzi mailakatuak. Hainbat dimentsioren laguntzaz, Eysenckek sailkapen psikiatriko berria lortu nahi du:

ď Ž Horrela, teoriaren arabera, neurotiko distimikoak â&#x2C6;&#x2019;hau da, barne-herstura, depresio erreaktiboa, ideia obsesibo konpultsiboak eta fobiak jasaten dituzten subjektuakâ&#x2C6;&#x2019; kuadrante malenkoniatsuan sailkatuko dira; hau da, oso barnerakoiak eta ezegonkorrak dira.

ď Ž Subjektu histerikoak, psikopatak eta gaizkileak orokorrean kuadrante haserrekorrean aurkituko dira; beren ezaugarri nagusienak kanporakoitasuna eta ezegonkortasun emozionala dira. Neurosiak, lehen kasuan, subjektu beraren kontra jotzen du eta, bigarrenean, gizarte ingurunearen kontra. Eysenckek urte askoan zehar frogatu eta ikertu ditu esperimentalki ideia horiek, eta emaitza desberdinak lortu ditu. Haren ahaleginak meriturik baduen arren, ez dira beti positiboki egiaztatu haren hipotesiak (Guerra, 1980). Eysenckek hipotesi bat jarri zuen frogan: paziente histerikoek kanporakoiak eta neurotikoak izan behar zuten, eta paziente barne-hersturatuek barnerakoiak eta neurotikoak. 0spitale militar bateko zazpiehun pazienteren ebaluazio psikiatrikoen analisi faktoriala egin zuen. Analisi horrek bi faktore nagusi eman zituen: neurotizismoa eta barnerakoitasun/kanporakoitasuna.

14.4.2. Cattellen nortasunaren bereizgarrien teoria

14.4.2.1. Sarrera Cattellek jaso dituen eraginen artean aipatzekoak dira:

108

* Charles E. Spearman-ena: autore horren arabera, buru-osasuneko testek ezaugarri espezifikoak neurtzen dituzte, eta, gainera, gaitasun guztiei erkide zaien g indizea edo gaitasun orokorra ere neurtzen dute. * Cattellen motibazioari buruzko ideiak William McDougall-en eraginari zor zaizkio. Gizakiarengan hamabi instintuk eragiten zutela esan zuen McDougallek: gosea, atsekabea, jakin-mina, beldurra, haserrea, sexu-jotzea (larru-jotzea), amatasuna, gregarismoa, autobaieztapena, menpekotasuna, eraikuntza eta eskurapena. Esperientziari esker, gizakiaren lehen mailako motibo horiek objektuekin lotzen dira eta sentimenduak sortzen dira. Horrela, adibidez, amodioaren sentimendua, instintu sexual, gregario edo amatasun instintuen agerpen izan daiteke. * Cattellek esperientzia klinikoarekin batera eraman zuen nortasunari buruzko ikerketa. * Kimika arloan egindako ikasketek ere eragina izan zuten Cattellen psikologian. Mendelejev-ek kimikako elementuak sailkatu zituen bezala, Cattell nortasunaren aldagaien taxonomia egiten saiatu zen.

14.4.2.2. Egitura Egoera jakin batean pertsonaren jokaera iragartzeko aukera ematen duenaren batura da nortasuna, Cattellentzat. Formula honen bidez ager daiteke: R = f (S, P) Jokaeraren erreakzioa (R), kinaden egoeraren (S) eta nortasunaren egituraren (P) funtzioa (f) da. Nortasunaren egituraren oinarrizko elementua bereizgarria da Cattellentzat. Bereizgarriak erreakzionatzeko joera orokorrak eta jokaeraren ezaugarri iraunkorrak adierazten ditu. Denboran zehar eta hainbat egoeratan jokaerak konfigurazioa eta erregulartasuna gordetzen duela adierazten du bereizgarriak. Bereizgarrien hainbat sailkapen egin ditu Cattellek. Hona hemen bi: bereizgarri mota osagarrien araberako zatiketa eta azalpen formen araberakoa. A. Bereizgarri mota osagarriak: - Bereizgarri orokorrak edo komunak pertsona guztietan agertzen dira (common traits): adimena, gregarismorako joeraâ&#x20AC;Ś - Bereizgarri singularrak edo bakarrak: oso pertsona gutxik partekatzen dituztenak dira. Bigarren hauek interesetan eta jarreretan agertzen dira batez ere; adibidez, filateliarako zaletasuna.

109

- Azaleko bereizgarriak: azaleko mailan (surface-traits) elkarrekin loturik agertzen diren jokaerak, baina elkarrekin kobariatzen ez dutenak, eta jatorrizko kausa bera ez dutenak. Ez dute iturburuko bereizgarri bera. Metodo subjektiboen bidez aurki daitezke. Adibidez, neurotizismoa ez dator iturburuko bereizgarri batetik; neurotizismoa azaleko bereizgarria da, portaeraren osagai batzuk (barne-herstura, beldur irrazionala, zalantza) elkartuta eratzen dena. - Iturburuko bereizgarriak (source-traits): elkarrekin kobariatzen duten jokaerak, nortasunaren dimentsio baterakorra eta independentea agertzen dutenak. Egonkorrak eta iraunkorrak dira. Iturburuko bereizgarriok aurkitzeko analisi faktorialeko prozedura estatistikoetara jo behar da. Bereizgarri horien gain eraikitzen da nortasunaren egitura. Iturburuko bereizgarri bakoitzak portaeraren alderdi bat eragiten du. Iturburuko bereizgarriak bi taldetan banatzen dira: ď&#x192;&#x2DC; Bereizgarri

konstituzionalak

(constitutional

traits):

gure

ezaugarri

biologikoetan oinarritzen diren iturburuko bereizgarriak. Ergioak edo jaiotzetiko gaitasun psikologikoak dira. Objektuen edo egoeren aurrean emozionalki erreakzionatzeko modua adierazten dute. Ez dute nahitaez jaiotzetikoak izan behar. Adibidez, drogen kontsumoak eragiten dituen bereizgarriak iturburuko bereizgarriak izan daitezke. ď&#x192;&#x2DC; Inguruneko bereizgarriak (environmental mold traits): gizartearekin eta inguruarekin elkarreraginean ikasten diren bereizgarriak. Ingurune erosoan hezitako pertsonak eta ingurune zailean hezitako pertsonak bereizgarri ezberdinak eskuratzen dituzte.

B. Azalpen formaren arabera Kanpora agertzeko duten formaren arabera, hiru bereizgarri talde bereizten ditu Cattellek: 1) gaitasunen edo trebetasunen bereizgarriak, 2) tenperamentu-bereizgarriak, eta 3) bereizgarri dinamikoak (ergioak, sentimenduak eta jarrerak). 1. Trebetasunak, talentuak edo gaitasunak: bere jomugak lortzeko zer-nolako eraginkortasunez jokatzen duen pertsona batek. Hau da, jomuga garbi duen unetik egoera bat nola menperatzen duen. Adibideak: adimena eta kontzentrazioa. 2. Tenperamentua (temperament-traits) edo estiloa: inguruneko pertsonen eta gertaeren aurrean pertsonak nola erreakzionatzen duen; bere ekintzak burutzeko pertsonak duen modu konstituzionala: bizkortasuna, energia, emozio-erreaktibitatea, iraunkortasuna.

110

3. Bereizgarri dinamikoak (dynamics-traits): zerbait egiteko motibazioaren edo interesaren azpian dauden bereizgarriak dira. Jokaera zergatik gertatzen den azaltzen dute. Pertsonaren portaera gidatzen dute. Hiru osagai dituzte: ergioak, sentimenduak eta jarrerak. 3.1. Ergioak oinarrizko edo iturburuko bereizgarri konstituzionala adierazten du; energia fisikoaren iturburua edo jokaeraren iturri energetikoa eratzen dute (constitutional source-trait). Orain arte instintu edo bulkada deitzen ziren jokamoduak izendatzeko erabiltzen da ergio kontzeptua. Helburu jakin batera zuzentzen da eta energia kantitate jakin bat du. Motibaziozko aldagaien analisi-faktorialean ergioen existentzia egiaztatu zen. Ergioak nortasunaren egitura iraunkorrak dira. Indar handiagoa edo txikiagoa har dezakete, baina ez dira desagertzen. Ergio

nagusienen

artean

hauek

nabarmentzen

dira:

sexua, jakin-mina,

erakargarritasuna, nazka, gosea, segurantza, sormena, autobaieztapena, automenpetasuna, nartzisismoa, gregarismoa, sentsualitatea, gurasoen babesa, borrokazaletasuna. 3.2. Sentimendua (sentiment) inguruneak determinaturiko iturburuko bereizgarria da. Gizarteko edo inguruneko eraginetatik eratorria da sentimendua. Portaera ikasien patroia da, eta bizitzako alderdi garrantzitsu batean kontzentratzen da. Gizartearen testuinguruan topatzen diren objektuekiko loturetatik sortzen dira sentimenduak: ogibidea, kirola, jolasa, gurasoak, ezkontidea edo laguna. Ergioak kulturalki unibertsalak dira, baina ergio horiek asebetetzeko bideak (sentimenduak) aldatu egiten dira kulturatik kulturara. Sentimenduak ikasketa bidez eskuratzen dira; eskuratzen diren bezalaxe, galdu ere egin daitezke. Gure gizartean kirolaren, erlijioaren, zaletasunen eta abarren bidez asebetetzen dira ergioak. Ergioak asebetetzeko jarduera berezi horiek dira sentimenduak Cattellentzat. Norberaren sentimenduak norberari buruzko jarrera multzoa biltzen du eta eginkizun garrantzitsua betetzen du sentimenduen artean. Lehenik, haurtzaroan garatzen da norberaren sentimendu hori, eta autoirudian finkatzen da geroago. Ergioen bulkadak kontrolatu eta beste sentimenduak sistema orokor batean integratzeko funtzioa betetzen du norberaren sentimenduak. Cattellentzat, norberatasunaren sentimendu hori da ergioen eta sentimenduen batasuna lortzeko balio duen oinarrizko egitura. Adibidez, kirol-sentimenduak ergio bat baino gehiago asebete ditzake: gregarismoa, borrokazaletasuna, sexua, eta abar. Sentimenduen eta ergioen arteko lotura konplexuak sare dinamiko deitzen ditugu. Kultura edo gizabanako konkretu baten sare dinamikoak esango digu, zein diren pertsonaren interesak eta zein ergio asebetetzen dituzten interes horiek. Ergioak

Sentimenduak

111

Janaria bilatu

Kirol elkarte bateko kide izan

Gregarismoa Borrokazaletasuna Sexua

Elkarte kultural bateko kide izan

3.3. Jarrerak (attitude) jokaera behagarri bat adierazten du; egoera jakin batean ekintza, pertsona, gertaera edo objektu batekiko interesa adierazten du. Ekintzabide jakin bat jarraitzeko indarra edo interesa agertzen du. Adibidez: Parisen zaude, lana amaitu duzu, denbora baduzu eta Louvreko erakusketa baten iragarkia ikusi duzu. Zure jarrera honela agertzen da: “Louvre museora joatea gustatuko litzaidake”. Egitura dinamiko osoaren adreiluak dira interesak edo jarrerak. Cattellentzat baliokideak dira jarrera eta motibazio kontzeptuak. Eskema honen bidez esplikatzen du jarrera: “zirkunstantzia hauetan nik hau egin nahi dut honen bidez”. Beste hitz batzuetan esanda, “egoera honetan eta kinada hauen aurrean, helburu hori lortzeko intentsitate edo neurri honetako interesa dut”.

Motibazioaren edo jarreraren osagai moduan bost faktore bereizi zituen Cattellek: 1) Zera kontzientea: nik nahi dudana edo desiratzen dudana adierazten duen jokaera. Zera kontzientea, Alfa osagaia ere deitua, zera psikoanalitikoari dagokiona: bulkaden eta desiren mundua. Norberaren desirak egiazkoak eta egingarriak direla adierazten du faktore horrek. Gure izatearen bizkarrezurra da: ondorioei, egoerari edo logikari begiratu gabe instintuak asebetetzera jotzen du. 2) Niaren adierazpena: errealitatearekin harremanean egoteko interes heldua adierazten duen jokaera. Beta osagaia ere deitua, ni freudiarrari dagokiona, kanpoko erreferentziaz gidatzen dena. Interes kontzientearen edo integratuaren osagaia. 3) Self-ideala edo Super-Nia: zertan interesatua egon beharko nukeen adierazten duen jokaera. Gamma osagaia ere deitua, izan behar lukeenak markaturiko Superni freudiarrari dagokiona. “Nik hartan interesatu beharko nukeela” iradokitzen du. 4) Premia fisiologikoen adierazpenak: erreakzio fisiologikoak adierazten dituzten jokaerak. Delta osagaia ere deitua. Odol-presioari, nerbio-sistemaren erreaktibitateari eta abarri egiten die erreferentzia. Cattellek iradoki zuen zera inkontzientea izan zitekeela. 5) Konplexu erreprimituak: gatazkagatik erreprimitua eta inkontziente bihurtu dena adierazten duten jokaerak. Epsilon osagai ere deituak. Gatazka inkontziente baten, finkamendu batzuen edo esperientzia traumatiko batzuen ondorioz sortzen direnak.

112

Bost osagai horiek analisi faktorialaren bidez erlazionatu zituen elkarrekin Cattellek, eta hierarkikoki goragoko mailakoak ziren bigarren mailako bi faktore identifikatu zituen: 1. Interesaren osagai integratua: beta eta gamma osagaiek saturatzen dute. Niak edo superniak zuzenduriko motibazio kontzientea adierazten du. 2. Interesaren osagai integratugabea: alfa (zera), delta (premia fisiologikoak) eta epsilon (konplexuak) osagaiek saturatzen dute. Bulkaden motibazio inkontzientea deskribatzen du. Subjektuak bere jokaera gidatzen duten motibo bat edo gehiago eduki ditzake. Eta motibo horren edo horien osagaiak gehiago edo gutxiago integratuak egon litezke. Zentzu horretan, motibo bakoitzak elementu desberdinak ditu, eta bere osaketan elementu kontzienteak edo inkontzienteak nagusitu daitezke. Motibo batzuk nahiko integratuak daude, baina beste batzuk integrazio eskasa dute; batzuk nagusiki kontzienteak dira, besteak, aldiz, erabat inkontzienteak. Adibidez, jo dezagun hiru argazkilari ditugula, denak argarkigintzan oso interesatuak. Hirurek beren profesioarengatik interes bera badute ere, beren motibazioindarraren egitura desberdina izan liteke: -

Batengan niaren indarra izan daiteke nagusi: ongi bizitzeko, familia aurrera ongi ateratzeko, gizartean onartua izateko ateratzen ditu argazkiak.

Bestearengan superniaren osagaia izan daiteke nagusi: jendeari gozaraztea, jendea estetika aldetik heztea, eta abar.

Hirugarrenarengan zeraren indarra nagusitu daiteke: bestearen gorputza ikusteko interes voyeurista.

Nola erlazionatzen dira ergioak eta sentimenduak jokaeraren prozesuarekin eta dinamikarekin? Puntu horretara helduz gero, Cattellen urratsak espekulatiboak dira, bere gaitasun intuitiboan oinarritzen dira. Cattellek saretxo edo sare dinamikoaren kontzeptua (dynamic lattice) baliatzen du ergioen, jarreren eta sentimenduen arteko harremana modu grafiko batez agertzeko. Saretxo hori hiru zutabetan irudikatzen du: -

Lehen zutabean jarrerak jartzen ditu. Horiek objektu oso konkretuei buruzkoak dira: filmea ikusi, ilea apaindu, New York hiria bisitatu, bankura joan, lagun batekin egon.

113

Bigarren zutabean, jarrera desberdinei dagozkien sentimenduak agertzen dira: zinearekiko zaletasuna, emaztearen orrazkerarekiko interesarekin eta bankuko kontuarekiko interesarekin lotuta.

Hirugarren zutabean, ergioak agertzen dira: jakin-mina, sexualitatea, gizartekoitasuna, afektua, autobaieztapena, eta abar. Ergio bakoitza sentimendu desberdinei loturik dago. Horrela, adibidez, sexualitatearen ergioa emazteari eta zinearekiko zaletasunari loturik dago. Jarrerek edo interesek, sentimenduen bidez, ergioen helburu instintiboak lortzen laguntzen dute.

Sare dinamiko horren barnean, pertsona batek hainbat jarrera ager ditzake (pertsona, gertaera edo printzipio batekiko), jarrera horiek hainbat sentimenduri loturik ager daitezke (sentimendu erlijiosoa, politikoa, profesionala...), eta sentimendu horiek hainbat ergiori loturik ager daitezke (jakin-mina, autobaieztapena edo babesa). Horrela, adibidez, ikasteko motibazioaren oinarrian jakin-mina, mehatxua edo autogarapena egon daitezke. Jokaera bakar batek hainbat bulkada asebete ditzake, aldi berean edo memento ezberdinetan. Sentimendu berak hainbat ergio asebete ditzake. Horrela, norberaren sentimenduak eginkizun garrantzitsua betetzen du saretxo dinamikoaren barnean. Ergio askoren asebetetzea norberaren sentimenduari loturik dago. Sentimendu hori da ergioen bulkaden kontrolaren eta sentimendu kopuru handi baten integrazioaren arduraduna. Jarreren bidez sentimenduak asebetetzen dira, eta sentimenduen bidez oinarrizko ergioak eta premia biologikoak asebetetzen dira. Jokaera bera hainbat jarreraren agerpen izan liteke, eta jarrera horiek, aldi berean, beste hainbat sentimendurekin eta ergiorekin erlaziona daitezke. Motiboen konplexutasun handia dela eta, jokaera beraren bidez ergioen (bulkaden) kopuru handi bat asebete daiteke. Baina, gatazka ere sor liteke, ergio baten asebetetzea beste bulkada baten frustrazioarekin batera gertatzen bada.

14.4.2.3. Metodoa Cattellen ikerketa-metodoaren eta nortasunaren teoriaren artean harreman estua ikusten da. Metodoak eta teoriak elkar elikatu behar dute: teoriak neurrian oinarritu behar du, baina neurriak esanguratsua izan behar du. Hiru metodo bereizten ditu Cattellek nortasunaren azterketan: bi aldagairen metodoa, metodo multibariatua eta metodo klinikoa. 1. Metodo unibariatua, bibariatua edo bi aldagairena: aldagai independentearen kontrola eta aldaketa sistematikoa aldagai dependentearen aldaketekin erlazionatzen da.

114

Bibariatua da, bi aldagai dituelako: batetik, esperimentatzaileak zuzenki manipulatzen duena edo aldagai independentea; bestetik, manipulazio esperimentalaren ondorioak ezagutzeko neurtu edo erregistratu behar dena, edo aldagai dependentea. Metodo horrek ongi aztertzen eta kontrolatzen ditu aldagaien arteko harremanak. Baina, baditu alderdi ilunak ere: a) kontrolatu behar diren aldagaiak ezin daitezke oso garrantzitsuak izan, arazo etikoengatik; b) subjektu esperimentalei oinazeak eta sufrikarioak ekidin behar zaizkienez, sorrarazitako aldaketak txikia behar du izan; c) zergati-erlazio lerrokatuak aztertzen ditu, gehienik ere hiru aldagai isola baitaitezke. Aldagaiak ugaritu ahala, artefakto estatistikoaren maila igotzen da, eta aldagai horien eta besteen arteko elkarreraginaren arazoa bazterrera uzten da. Metodo horrek fisikaren diseinu esperimental klasikoa jarraitzen du, eta bere jatorria Wundtengan, psikologia modernoaren sortzailearengan, aurkitu behar da. Metodo hori ez da batere erabilgarria nortasunaren ikerketarako, aldagai ugariren arteko elkarreragina gertatzen baita arlo horretan. Kasu oso konkretuetan bakarrik erabil daiteke, hots, bi aldagairen arteko zergati-erlazioa argitu nahi denean. Prozesu konplexuek ihes egiten diote; prozesu sinpleak eta arruntak aztertzera mugatua dago. 2. Metodo multibariatua: aldagai ugariren arteko aldi bereko harremanak aztertzen ditu, testuinguru naturalean aurkitzen diren pertsonen lagin batean. Metodo horretan ikerlariak ez ditu aldagaiak manipulatzen, soilik haien arteko erlazio funtzionalak ezarri baizik. Bizitzak berak egiten ditu esperimentuak. Aldagaiak beren konplexutasunean eta zehaztasunean neurtu eta haien arteko erlazioaren kobariazio estatistikoak ezartzen saiatzen da. Manipulaziorik ez egotean, zehaztasuna galtzen du, baina ez ditu galtzen objektibotasuna eta kontrastagarritasuna. Metodo estatistikoaren bidez dimentsioak eta zergati-lotura esanguratsuak ateratzen dira. 3. Metodo klinikoak gertatzen diren testuinguruan aztertzen ditu jokaerak. Organismo osoaren funtzionamenduaren erregulartasunak bilatzen ditu. Pertsonarentzat garrantzitsuak diren elementuak aztertzen ditu. Metodologia gisa, nagusiki, intuizioa eta begi klinikoa erabiltzen ditu. Datu-bilketan, datuen analisian, azalpen-ereduan eta pronostikoan adostasunik ez lortzeak arazoak sortzen dizkio. Bere baieztapenak egiazkoak edo gezurrezkoak izan daitezke, baina ez dute kontrastagarritasunik edo fidagarritasunik lortzen. Lehen bi metodoek garrantzi handia ematen diote zehaztasun zientifikoari. Cattell oso kritikoa da bi aldagaien metodoari buruz, bi aldagaien arteko erlazioa bakarrik

115

aztertzen duenez nortasunaren ikuspegi atomista agertzen baitu. Cattellentzat, giza jokaera oso konplexua da eta aldagai askoren arteko elkarreraginaren adierazpena da. Metodo multibariatua eta metodo klinikoa gertaera orokorrez interesatzen dira; biei jokaeraren pauta konplexuak interesatzen zaizkie, bizitzan gertatzen diren moduan aztertuak. Klinikoaren eta multibariatuaren arteko diferentzia honetan datza: lehena intuizioaz baliatzen da aldagaiak diagnostikatzeko garaian, eta memoria darabil gertaeren haria jarraitzeko; bigarrenak prozedura esperimentaletara eta analisi estatistikoetara jotzen du. Cattellentzat, metodo klinikoa multibariatuaren antzekoa da, baina zehaztasun zientifikoaren kezkarik gabe. Cattellek metodo multibariatua hobesten du. Eta ikerketa multibariatuan darabilen metodo estatistikoa analisi faktoriala da. Metodo horrek, Cattellentzat, beste bi metodoen ezaugarri positiboak ditu, aldagaien kontrolean zerbait galtzen badu ere. Kontrol horretan ez da metodo bibariatua bezain zehatza, baina gai da fenomeno konplexuak beren egoera naturalean aztertzeko. Nola heldu zen Cattell nortasunaren bereizgarri sakonak aurkitzera? Hiru datu-iturri erabili zituen Cattellek pertsonaren bereizgarri sakonak aurkitzeko: bizitzatik sortzen direnak (Bizitza-datuak: B datuak), galdesortetatik sorturiko datuak (Galdesorta-datuak: G datuak), eta test objektiboetatik sorturikoak (Test Objektiboetako datuak: TO datuak). B datuak: eguneroko bizitza errealean gertatzen diren jokaeretatik jasotako datuak dira. Heterobehaketaz biltzen dira datu horiek. G datuak: galdesortetatik lortutako datuak. Subjektuaren introspekzioari esker lortuak. Gezurrak eta autoiruzurketak distortsioak eragin ditzakete. TO datuak: egoera estandarizatuetatik lortutako datuak. Erantzunen erregistroa objektibatzen saiatzen diren prozeduren bidez lortuak dira. Datu-bilketarako, Cattellek test objektiboen iturri hori hobesten du. Hiru datu mota horietatik abiaturik, teknika multibariatuen eta analisi faktorialaren bidez faktore berberak lortu nahi ditu Cattellek; izan ere, bi horien azpian dagoen nortasunaren egitura berbera baita. Cattellen ikerketa-prozesua B datuekin hasi zen. Giza jokaeran garrantzi handiena duten alderdiei buruzko informazioa bildu zuen. Informazio bilduma horren bidez nortasunaren eremua deskribatu eta iturburuko bereizgarriak aurkitu nahi ziren. B datuen ikerketan zera aurresuposatu zuen Cattellek: nortasunaren eremua biltzen duten jokaerak, sinbolikoki, hizkuntzaren bidez adierazten direla. Hau da, bere jokaera deskribatzeko

116

subjektuek erabiltzen dituzten hitz guztiak biltzen baditugu, nortasunaren eremu osoa biltzea lortzen dugu. Ikerketaren hasieran bereizgarrien izenen oinarrizko zerrenda bat bildu zuten, jokaerari buruzko lau milatik gora hitzez osatua. Zerrenda hori psikiatriako eta psikologiako beste hitz batzuekin osatu zuten. Sinonimoen azterketa baten bidez, berrehun ezaugarri baino gutxiagora bildu zuten zerrenda. Ondoren, ehun pertsona helduk ezaugarri horietako bakoitzean lorturiko puntuazioak aztertu, eta berrogeita bi aldagai bipolodun atera ziren: lasaia-emotiboa, aktiboa-pasiboa, eta abar. Gero, helduen lagin zabal bat ebaluatu zuten aldagai horietako bakoitzean, eta ebaluazioak faktorialki aztertu zituzten. Azterketa horietatik hamabost faktore atera zituzten. Faktore horietako batzuk bat zetozen jokaeraren

ebaluazioan

erabilitako

ohiko

kategoriekin;

adibidez,

nagusitasuna/menpekotasuna bereizgarria. Beste batzuk, aldiz, ez ziren egokitzen hizkuntzan finkaturik zeuden adierazpenetara. Bereizgarri horiek izendatzeko hitz egokirik ezean, Cattellek hitz berriak asmatu zituen. Adibidez, Molizie-Gogortasuna edo PremsiaHarria bereizgarria. Hitz horietako batzuek greko klasikoan dute jatorria, eta besteak Cattellek berak asmaturiko hitz konposatuak dira. Horrela, esate baterako, premsia, protected emotional sensitivity terminotik dator; harria, berriz, hard sensitivity terminotik. Geroago, faktoreak izendatzeko zenbaki bat eta indize unibertsal bat erabili zituen, konnotazio semantikoaren arazorik egon ez zedin. Ikerketaren bigarren fasean, B datuetan lortutako faktore berberak G datuetan ere aurkitu ote zitezkeen zehaztu behar zen. G datuen bidez, B datuetatik lorturiko emaitzak kontrastatu nahi zituen Cattellek. Galdesortak aplikatuz, bizitzako gertaeretatik ateratako bereizgarri eta faktore berberak aurkitu nahi izan zituen. Arlo horretan egindako lanen emaitza izan zen Nortasunaren hamasei faktoreen inbentarioa. Inbentario hori eraikitzeko, B datuetan aurkitutako nortasunaren dimentsioetan oinarritu zen. Ikertzaileek milaka item idatzi zituzten eta pertsona normalen talde handiei administratu zizkieten. Emaitzak aztertu eta haien analisi faktorialak egin eta gero, Nortasunaren hamasei faktoreen inbentarioa lortu zuten. Galdesortetatik lortutako hamasei faktore edo iturri-ezaugarrietatik hamabi faktore, B datuetatik ateratako faktoreekin bat zetozen, eta lau faktore (Q1, Q2, Q3 eta Q4), galdesortetatik bakarrik ateratakoak ziren.

Cattellen hamasei faktoreak 16 PFren bereizgarriak

117

Fakt. Puntuazio baxua

Puntuazio altua

SIZOTIMIA

AFEKTOTIMIA

(erreserbatua, urrundua,

(irekia, maitakorra,

kritikoa, bakartua)

lasaia, esku-hartzailea)

Sizotimia: subjektu erreserbatua, afektibitate hotzekoa, estua, gogorra. Bakarka lan egitea gustatzen zaio. Eszeptikoa izateko eta urrun mantentzeko joera du. Pertsonak baino gauzak gehiago atsegin zaizkio; iritzi konprometituak ekiditeko joera du. Gauzak egiteko moduan eta irizpide pertsonaletan zehatza, kritikoa eta zurruna da. Afektotimia: maitakorra, lasaia, emozionalki adierazkorra, atsegina, besteekin erraz konpontzen dena, gizartekoia, kanporakoia, lankidetzarako prestua, laguntzailea, bihotz onekoa eta moldagarria izan ohi da. Jendearekiko harremana eskatzen duten lanbideak eta gizarte harremanetako egoerak ditu atsegin. Erraz hartzen du parte talde aktiboetan. Eskuzabala da harremanetan. Kritiken beldurrik ez du eta nahiko erraz gogoratzen ditu pertsonen izenak. B

ADIMEN BAXUA

ADIMEN ALTUA

(geldoa, tentela, makala)

(azkarra, disdiratsua)

Adimen baxua, pentsamendu konkretua: ikasketetarako buru-gaitasun gutxi. Ikasteko ahalmen txikia, pentsamendu abstrakturako gaitasun gutxi. Gauzak ulertzeko eta ikasteko makala eta motza da; interpretazio konkretuetarako eta literaletarako joera du. Antolamendu-maila baxua du. Bere gaitasun intelektual urriari edo bere jarduera mugatzen duten faktore psikopatologikoen eraginari zor dio bere moztasuna. Adimen altua, pentsamendu abstraktua, diztiratsua: ikasteko ahalmen handia. Ideiak ulertzen eta ikasten azkarra izateko joera du. Kultur mailarekin eta buruargitasunarekin zerikusia du . Arazoen aurrean moldaera egokia, jakin-min intelektuala, judizio egokiak, lanerako moral altua.

NIAREN INDAR GUTXI

NIAREN INDAR ASKO

(emozionalki ezegonkorra)

(emozionalki egonkorra)

Niaren indar gutxi: ni ahula: frustrazioa eramateko gaitasun gutxi du; baldintzak

118

asebetetzaileak ez direnean, afektibitate aldakorrekoa, hunkibera eta asaldatua ageri da; eragingarria, ardurei ihes egiten die, sintoma neurotikoak ditu (fobiak, nekea, loaren nahasteak eta nahaste psikosomatikoak). Egonkortasun emozional gutxi du; errealitatearen eskaerak ekiditen ditu; niaren indar txikia nahaste neurotiko gehienetan eta nahaste psikotiko batzuetan aurkitzen da. Niaren indar asko: ni indartsua: emozio aldetik egonkorra, orekatua eta heldua da; errealitateari aurre egiten dio; lasaia eta barnetik finkoa da; taldearen moral solidoa mantentzeko gaitasuna du. E

MENPEKOTASUNA

NAGUSITASUNA

(maneiagarria, egokitzailea)

(oldarkorra, lehiakorra)

Menpekotasuna: besteen aurrean amore emateko, esanekoa izateko eta adostasunerako joera du. Subjektu apala, eztia, ulerkorra, ahula, moldakorra eta egoeretara egokitzen dena da. Ez da kontra egiteko gauza, besteekin borrokan hasteari beldur dio; erruduntasun konplexua du. Zenbait sindrome neurotikoren ezaugarria da faktore horretan puntuazio baxua lortzea. Sarritan dependentea da, besteen ideiak onartzen ditu, eta zehaztasun obsesibo batengatik larritua sentitzen da. Nagusitasuna: menperatzailea, independentea, oldarkorra, lehiakorra, setatia, bere buruaz ziurra, erasokor samarra, egoskorra, lider-joerakoa da. Dogmatikoa da, bere buruarengan segurantzia du, izaera independentea du. Autoerregulatzailea, besteekiko etsaitasuna eta zigorra agertzen duena, autoritarioa. Puntuazio oso altua bada, bere borondatea bakarrik hartzen du kontuan, eta besteen kontra egoteko joera du. F

DESURGENTZIA

SURGENTZIA

(isila, neurritsua)

(utzia, gogotsua)

Desurgentzia: subjektu zuhurra, isila, serioa, erreserbatua eta komunikazio gutxikoa, ezkorra, egoskorra. Neurritsua. Menderatua, fidakaitza, introspektiboa, eta zuhurregia izateko joera du. Besteek pinpirintzat eta zuzenegitzat hartzen dute. Pertsona neurritsua eta konfiantzarako duina da. Surgentzia: subjektu lotsagabea, animatua, bulkadatsua, sutsua, bizia, alaia, adierazkorra, adurrari konfiatua, gogotsua, aktiboa, berbajarioa, tolesgabea. Sarritan, lidertzat aukeratua da. Aurresankaitza edo aldakorra.

119

SUPERNIAREN INDAR GUTXI

SUPERNIAREN INDAR ASKO

(arauengatik kezkatzen ez dena)

(arduratsua, moralista)

Superniaren indar gutxi: subjektu oportunista, legeak eta arauak alde batera uzten ditu, betebeharraren zentzurik ez du. Lanean alferra izateko joera du. Gizartearen aurkako portaerak izan ditzake. Arauekiko axolagabea da. Eginkizun gutxi onartzen ditu. Taldearen konpromezuei eta kultur eskaerei arretarik ez die jartzen. Bere asmoetan ezegonkorra da. Taldearen eraginetik urruntzeak ekintza antisozialetara eraman dezake. Arauekiko atxikimendurik ez edukitzeak tentsio egoeretan gatazka somatiko gutxiago edukitzera eramaten du. Superniaren indar handia: langilea, zorrotza, eginbeharraren zentzu handia du, aurreikuslea, antolatua, moralista. Arduratsua (kontzientea), iraunkorra, zentzuduna, arauei menpekotua: superniaren indar handia du. Zorrotza eta eginkizunaren zentzu handikoa da. Laguntzat, pertsona barregarriak baino nahiago ditu pertsona langileak.

TREKTIA

PARMIA

(lotsatia, herabea)

(ausarta, saiatua)

Trektia: bere buruarengan konfiantzarik ez du; harremanetan lotsatia, urruna, zuhurra, zapaldua, herabea eta mesfidatia; saiatzen da nabarmendu gabe pasatzen; besteak baino gutxiago sentitzen da; gizarteko jardueretatik at gelditzen da; hizketan motela eta traketsa da; ez ditu gogoko harreman pertsonalak edukitzea eskatzen duten lanak; nahiago du lagun ezagunen tartean egon. Gutxiagotasun sentimenduak agertu ohi ditu. Talde zabala baino nahiago ditu lagun-min bat edo bi. Parmia: ausarta, gizartekoia, berezkoa, inibiziorik gabea, emozio aldetik adierazkorra; saiatzen da besteekin batera gauzak egiten; harremanetan askea eta berezkoa da. Sexuharremanak atsegin ditu; saiatua; gauza berriak entseatzeko prest agertzen da.

Harria:

HARRIA

PREMSIA

(sentikortasun gogorra)

(sentikortasun biguna)

gogorra,

errealista,

positiboa,

zentzuduna,

praktikoa,

arduratsua,

sentiberatasunik gabea, zinikoa, mespretxatzailea, bere buruarengan konfiatua,

120

independentea, kultur lanketa subjektiboekiko eszeptikoa. Premsia: goxoa, menpekoa, sentibera, ameslaria, idealista, artista, kontentagaitza, beti laguntza eske dabilena, eroapen gutxikoa, zentzu praktikoaren falta duena, superbabestua, inpresionagarria. Beretzako besteen arreta eta laguntza eskatzen ditu. Pertsona eta profesio gogorrak ez ditu gogoko.

ALAXIA

PROTENTSIOA

(fidakorra, moldakorra)

(susmakorra, mesfidatia)

Alaxia: fidakorra, abegitsua, moldagarria, jelosiak eta bekaitzak jo gabea, tratu errazekoa, ez da borrokalaria eta lehiakorra, besteekiko interesatua da, taldean lankide ona da. Protensioa: jeloskorra, fidagaitza, egozentrikoa, susmakorra, harroskoa, iruzurkaitza. Aurrez pentsatuta jokatzen du. Besteengandik aldentzen da eta lankide kaskarra da.

PRAXERNIA

AUTIA

(praktikoa)

(irudimentsua, abstraitua)

Praxernia: arretatsua, konbentzionala, zentzuduna, kanpoko errealitatea kontuan hartzen du, formala, zuzena, xehetasunez arduratzen da, irudimenik gabea, larrialdi egoeretan patxada gordetzeko gai da, arazo praktikoez arduratua. Autia: bere baitan bildua, bere premia intimoetan zentratua, irudimen handikoa, beti barruko arazoez kezkatua, subjektu bohemioa, originala, eguneroko errealitatetik urrundua, arazo praktikoekiko axolarik ez duena, eskizoide tipikoa, sortzailea, ideal handiez kezkatua, nabarmena, ez-konbentzionala. Bere interesak bere intimitatera zuzenduak daude eta horrek egoera irrealetara eramaten du batzuetan. Talde jardueretatik baztertua sentiarazten du bere indibidualitateak.

SAMURTASUNA

MALTZURKERIA

(naturala, autentikoa)

(maltzurra, kalkulatzailea)

Tolesgabea, naturala, sotila, sentimentala, laua, sofistikatu gabea, baldarra, zakar itxurakoa, kontenta erraza, maneiatzen zaila. Erraz asebetetzen da, eta gertatzen denarekin alai aurkitzen da. Maltzurra, zorrotza, interesatua, hotza, analitikoa, ez-sentimentala, kalkulatzailea,

121

mundutarra, susmakorra.

O EGOKITZAPEN ASALDAGAITZA (ziurra, patxadatsua)

ERRUDUNTASUNERAKO JOERA (kezkatia, zalantzatia)

Bere buruarengan konfiantza du. Lasaia, baketsua, neurritsua, segurua, gartsua, besteen beharrik gabea, malgua eta sosegatua. Heldua eta barne-herstura gutxikoa. Taldea berarekin ados ez dagoenean sentikortasun gutxi ager dezake, eta horrek antipatiak eta errezeloak sorraraz ditzake. Barne-hersturaz betea, kezkatia, depresiboa, ezkorra eta asaldagarria; errudun sentitzeko joera du; taldeetan ez da onartua sentitzen, eta ez da gai haietan integratzeko; zailtasunen aurrean, larritasunerako joera agertzen du.

KONTSERBAKORTASUNA

ERRADIKALTASUNA

(ideia tradizionalak)

(esperimentalista, liberala)

Kontserbatzailea: ezarritako ideiak errespetatzen ditu; balio tradizionalak defendatzen ditu; irakatsi diotena onartzen du; erlijio eta politika gaietan kontserbatzailea da; ideia berriez mesfidatzen da; aldaketak ez ditu gogoko; gogoeta kritikoa ez du gogoko; zuhurra; nahiago du ezaguna dena, hain ona izan ez arren, on ezezaguna baino. Ideia berriak oso kontuz onartzen ditu: tradizioari jarraitzen dio eta aldaketak gerorako uzten ditu. Berrizalea: gauza berriak ikastea edo esperimentatzea gustatzen zaio; erradikala; liberala; ideia librekoa eta pentsamendu irekikoa da; aldaketa gustatzen zaio; egiazkotzat irakatsi ziotena dudan jartzen du; berak bilatu nahi du egia; arazo intelektualez interesatzen da eta oinarrizko printzipioak zalantzan jartzen ditu; ongi informatua egon ohi da; moralizatzeko joerarik ez du; aldaketek sortzen dituzten enbarazuak ongi jasaten ditu.

TALDEARI ATXIKIMENDUA

AUTOSUFIZIENTZIA

(gregarismoa)

(independentea)

Menpetasun soziala: besteen jarraitzailea, besteak erabakiak har ditzaten nahiago du,

122

besteen onarpena behar du, taldearen erabakietara moldatu egiten da, taldearen beharra du eta. Independentea: autosufiziente, segurua, baliabidez betea; besteen esanak bost axola dio; ez da menderatzailea; liderra bada, besteek jarraitzen dutelako da, ez bere interesengatik.

INTEGRAZIO BAXUA

(erlaxatua, arau

AUTOIRUDIAREN KONTROL HANDIA (arduratsua, konpultsiboa,

propioak jarraitzen ditu,

autokontrolatua)

autogatazkatsua) Autoirudiaren kontrol altua: integratua, emozioak eta portaera ongi kontrolatzen ditu, besteekiko harremanetan aurreikuslea da, bere burua errespetatzen du, lider direnek faktore honetan puntuazio altua ateratzen dute. Integrazio baxua: kontrolik gabea, bere buruarekin borrokan dabilena, borondate ahulekoa, bere bulkaden menpekoa. Bizitza sozialaren eskakizunez ez da kezkatzen. Ez da aurrikuslea, ezta erreflexiboa ere

TENTSIO ENERGETIKO GUTXI

TENTSIO ENERGETIKO ASKO

(erlaxatua, lasaia,

(tentsoa, frustratua, behartua,

patxadatsua)

gainkitzikatua)

Tentsio energetiko baxua: erlaxatua, lasaia, bere buruarekin pozik dagoena. Horregatik, askotan alferkeriarako joera du. Anbizio falta. Tentsio energetiko altua: tentsoa, motibatua, haserrekorra, kitzikakorra, mugitua, pazientzia gutxikoa; ezin du ezer egin gabe egon; sekula ez dago bere buruarekin pozik, tentsio energetiko altu hori deskargatzen ez dakielako.

Cattell, 16 PFren antzeko galdesorten aldekoa da. Hala ere, galdesortei emandako erantzunetan gertatzen diren distortsioek eta autoiruzurketa-arazoek kezkatu egin dute

123

Cattell: desiragarritasun sozialak, akieszentziak, gaitasun mugatuko pertsonekin sortzen diren arazoak. Arazo horiek guztiek, eta baliagarritasuna edo objektibitatea lortzeko bere grinak, TO datuak aztertzera bultzatu zuten Cattell. Horrela, azken urteetan, test objektiboetatik lorturiko datuen bidez nortasunaren egitura ikertzen jardun zen. B-datuen eta G datuen bidez, aurretik aurkituriko bereizgarriak neurtuko zituzten test objektiboak sortzera zuzendu zuen ikerketa. Test objektiboetan, bizitzako egoera bati erantzun behar dio pertsonak; egoera horretan pertsonak ez daki testak zer neurtu nahi duen, eta itxurak egiten ezin da ibili. Test objektiboen adibideak dira, adibidez, atzeraka irakurtzea, bi txisteen artean dibertigarriena aukeratzea, eta abar. Nortasunaren dimentsio hipotetiko guztiak biltzearren, ikertzaileek bostehun test objektibo baino gehiago sortu zituzten. Ondoren, subjektuen lagin zabalekin erabili zituzten eta, analisi faktorial errepikatuak egin ondoren, nortasunaren hogeita bat bereizgarri oinarrizko aurkitu zituzten. TO datuetatik lorturiko bereizgarri horiek adierazle unibertsalen sistema baten bidez izendatu ziren, IU siglak erabiliz. Hona hemen T datuetatik ateratako lehen mailako faktoreak UI16

Ego nartzisista

Baieztapen gabezia diziplinatua eta ziurra

UI17

Inibizioa-herabetasuna

Segurantzia

UI 18

Bizitasun maniakoa

Pasibitatea

UI 19

Independentzia

Esanekotasuna

UI 20

Adostasun gregarioa

Objektibotasuna

UI 21

Ugaritasuna

Ezabamendua

UI 22

Kortertia (ernetasun kortikala)Pathemia

UI 23

Energiaren mobilizazioa

Erregresioa

UI 24

Barne-herstura

Doiketa

UI 25

Errealismoa

Tesinflexia (joera psikotikoa)

UI 26

Norberaren sentimendu

Arruntkeria

nartzisista UI 27

Apatia eszeptikoa

Inplikazioa

UI 28

Astenia superegoa

Ziurtasun harroskoa

UI 29

Enpatia maitakorra

Borondate gabezia

UI 30

Inpasibilitatea

Disoziazio frustratua

UI 31

Zuhurtasuna

Apeta bulkadatsua

UI 32

Exvia (kanporakoitasuna)

Invia (barnerakoitasuna)

UI 33

Beherakada

Kontrapisu sangineoa

124

UI 34

Zentzu ez-praktikoa

Zentzu praktikoa

UI 35

Logurea

Kitzikapena

UI 36

Norberaren sentimendua

Norberaren sentimendu ahula

Nola uztartu TO datuetatik lorturiko faktoreak aurretiko azterketetatik lorturikoekin? Harreman ugari topatu dira B datuetatik eta G datuetatik ateratako faktoreen eta TO datuetatik ateratako faktoreen artean, puntuz puntuko erlaziorik aurkitu ez bada ere.

14.4.2.4. Prozesua Nortasunean eta gaitasunetan bakarrik oinarrituta jokaera iragartzea ez da zuzena; motibazioaren bereizgarri dinamikoak ere kontuan hartu behar dira.

Nortasunak egoera jakin batean pertsona batek egingo duena iragartzeko balio du. Espezifikazio-ekuazioan agertzen ditu Cattellek jokaera iragartzeko garrantzitsuak diren indarrak. Ekuazio horretan egoera espezifikoetan esku hartzen duten nortasunaren faktoreak agertzen dira. Egoera batean gizakiak duen jokaera haren nortasunaren bereizgarri iraunkorren eta egoera horretan esku har dezaketen aldagai iragankorren mepe dago. Espezifikazio ekuazioa R = s1T1 + s2T2 + s3T3 + â&#x20AC;Ś + SnTn R = erantzuna T (T1, T2, T3â&#x20AC;ŚTn) = pertsonaren bereizgarrien batuketa. Bereizgarri bakoitza ponderatu egiten da, egoera partikularrerako duen garrantziaren arabera. Garrantziaren estimazio hori egoeraren adierazlean agertzen da. Bereizgarri bat oso garrantzitsua bada erantzunerako, egoera-adierazle altua dagokio. Bereizgarria ez bada garrantzitsua: adierazle baxua dagokio. Bereizgarriak portaera gutxitzen badu: adierazle negatiboa. Adibidez: Xakean jokatzeko adimena oso garrantzitsua. Egoera adierazle altua. Asertibitatea ez hain garrantzitsua: adierazle baxua. Pertsonalaren hautespen egoera erabili du espezifikazio ekuazioa Cattellek.

Nortasuna deskribatzeko, bi dimentsio mota handi bereizten ditu Cattellek: erlatiboki egonkorrak direnak eta berak bereizgarriak (traits) deitzen dituen ezaugarriak,

125

eta egoeraren arabera aldatzen diren ezaugarriak: egoerak, rolak, umore-disposizioak (states, roles, sets). Egoeran eragina duten ezaugarriak, Cattellen arabera, egoerak, rolak eta umore disposizioak (states, roles, sets) dira. Egoera batean gertatzen den jokaera, umore-egoerak, rolak, eta euforia- edo depresio-egoerek eragiten dute. Bereizgarriak momentuoro ekiten du; egoerak, rolak eta umore-egoerak, aldiz, iragankorragoak dira. Nortasunaren ezaugarriak egoeretara egokituko dira eta egoera edo rola gisako aldagai iragankor batzuen eragina jasango dute. Pertsona bat larritasun-egoeran badago, bere jokaeran eragina izango du egoera horrek. Adibidea: emakume batek semaforo bat gorrian pasatu du eta ertzainak isuna jarri dio. Ertzainak geroago jakin du emakumea ospitalera zihoala, semeak istripu larria izan duelako. Ertzainak ulertu du portaera hori ez dela emakumearen ohiko portaera, egoerak eragina baizik. Modu iragankorrean eragiten duen bigarren elementua rolarena da. Kinada bera modu desberdinean hautematen da, egoera batean subjektuak bete behar duen eginkizunaren arabera. Adibidea: familia bat otordurako esertzen da; semeak laguna ekarri du bazkaltzera; semeak janaria ahoan duela hitz egiten du, eta gauza bera egiten du lagunak ere, baina aitak semeari bakarrik egiten dio errieta. Umore-egoerari buruz, berriz, adibide hau dakar Cattellek: gizon askok, pasio erromantikoaren suak eraginda, ezkontza-proposamena egiten diote komeni ez zaien emakumeari. Zortzi egoerak identifikatzen zituen galdekizuna eraiki zuen Cattellek: exvia, larritasuna, depresioa, aktibazioa, nekea, erruduntasuna, depresio-erregresioa eta tentsioa. Espezifikazio-ekuazioaren bidez, azpiko bereizgarri iraunkorren jarrera internalista batetik, jarrera situazionistago batera hurbiltzen da Cattell; hain zuzen ere, ingurumeneko faktoreen eginkizun garrantzitsua azpimarratzen duen jarrera batera.

14.4.2.5. Hazkuntza eta garapena Herentziaren eta ikaskuntzaren eragin bateratua gertatzen da nortasunaren garapenean. Bereizgarriak herentziaren eta ingurunearen eraginez determinatzen dira. Bereizgarri bakoitzean inguruneak eta herentziak duten eragin erlatiboa zehazteko, Bariantza Multiple eta Abstraktuaren Analisi Metodoa (MAVA= Multiple-AbstractVariance-Analysis) garatu zuen Cattellek. Familia kopuru handi bati MAVA metodoa aplikatu zitzaion. Lau eragin tiporen arabera aztertu ziren datuak: familia barneko ingurune-diferentziak, familia arteko ingurune-diferentziak, familia barneko herentziadiferentziak, familia arteko herentzia-diferentziak. Ekuazio sail baten bidez determina

126

liteke bereizgarri bat zehaztean herentziak edo inguruneak izan duten eragina. Eragin hori ezberdina da bereizgarri bakoitzaren kasuan. Horrela, adibidez, gaitasun intelektualaren puntuazioan gertatzen diren aldaketen % 80-90 herentziak azaltzen du. Neurotizismoaren kasuan, erdira jaisten da herentziaren eragina. Sentikortasun emozionalaren kasuan, inguruneak du eraginik handiena. Nortasun osoaren bi herenak inguruneak determinatzen ditu, eta beste herena herentziak determinatzen du (Hundleby, Pawlik, eta Cattell, 1965). Nortasunaren garapenean garrantzia dute heltze-prozesuek ere. Cattellen ustez, bizitzako lehen urteak oso garrantzitsuak dira eta zazpi urtetan jartzen du muga; zazpi urterako osatuak daude nortasunaren oinarrizko alderdiak. Ahalegin handia egin zuen Cattellek, haurtzarotik helduarora bitarteko adinetara egokitutako nortasun-testak eta galdekizunak egiten.

14.4.2.6. Patologia Gatazkaren ereduaren arabera ulertu behar da psikopatologiaren garapena. Lehenik ergioen (bulkadaren) estimulazioa eta gero blokeatzea gertatzen denean, gatazka sortzen da. Gizakia saiatzen da hesi hori hausten, baina porrot egiten du, eta bere helburuari uko egitera behartua dago. Horrek gatazka eta barne-herstura egoerara darama, eta, ondorioz, baita sintoma neurotikoen eraketara ere. Bulkada baten asebetetzea beste bulkada baten frustrazioarekin batera doanean gertatzen da gatazka-egoera. Nortasunari

dagokionez,

gatazkaren

adierazleak

niaren

ahultasunarekin

erlazionaturik agertzen dira 16 PFn. Cattell modu aktuarialean hurbiltzen da eremu klinikora. Lehenik, subjektu normal askorengandik informazio ugari jasotzen du, haien bereizgarriak eta faktoreak definitzeko; gero, subjektu horien profila nahasmenduren bat duten subjektuen profilarekin alderatzen du. Horregatik, bere ikerketa-prozesua normaletik anormalera doala esan liteke, eta ez alderantziz, kliniko askok egiten duten moduan. Neurotizismoari eta barne-hersturari buruzko ikerketa garrantzitsu batek zera aurkitu zuen: -

Neurotiko guztiengan agertzen dira barne-herstura edo neurotizismo-maila altua eta niaren ahultasuna. Baina, depresiboek bakarrik dituzte puntuazio baxuak asaldura-testetan.

Psikotikoek, pertsona normalek eta neurotikoek ez bezalako nortasun bereizgarriak dituzte: neurotikoek bezala, niaren indarrean puntuazio baxua dute, baina barne-herstura testetan ez dute puntuazio alturik.

127

Cattellen arabera, beraz, neurotikoak ez dira larritasunean bakarrik bereizten normalengandik. Subjektu neurotikoen nortasuna ez da normalena bezala egituratzen.

14.4.2.7. Aldaketa Cattellentzat, nortasunaren ezaugarriak nahiko iraunkorrak dira denboran eta egoera ezberdinetan zehar; nortasunaren aldaketak, berriz, gertatzen direnean, astiro gertatzen dira. Hori horrela da nortasunaren oinarrizko bereizgarriei dagokienean, baina ez da gauza bera gertatzen jarrerekin eta motibazioekin. Horiek errazago aldatzen dira. Aldaketa eragiten duten hiru osagaiak honako hauek dira: heltze-prozesua, fluktuazio iragankorrak eta ikaskuntza. - Heltze-prozesua: aldaketa osoa, progresiboa eta prozesu biologikoei lotua. Organismo biologikoa mailaka destolestatzen da. Destolestatze horrek antzeko sekuentziaordena eta kronologia jarraitzen du espezie bereko guztiengan. - Fluktuazio iragankorrak: egoera kontzeptuarekin loturik daude. Jokaera itzulgarriei egiten die erreferentzia. Egoera konkretuei loturiko portaerak askoz azkarrago aldatzen dira, bereizgarriei loturiko jokaerak baino. Cattellek eta Scheier-ek (1961) ikusi zutenez, pertsona batzuek izaeraz barne-herstura maila altua agertzen dute, eta beste batzuek, lasaiak diren pertsonek, egoeraren arabera agertzen dute barne-herstura maila altua. Izaeraz barne-herstura altua dutenek edozein egoeraren aurrean barne-herstura prozesu orokortuak agertzen dituzte, subjektu neurotikoek ohi dutenez. Egoeraren araberako barne-herstura dutenek, kinada estresatzaileei edo aldaketa biologikoei erantzunez agertzen dute barne-herstura. Bereizgarrien mailako barne-herstura patologikoa izan daiteke, mailaren arabera; egoeraren mailako barne-herstura normala da. - Ikaskuntzaz egindako aldaketei dagokienez, Cattellek pentsatzen du aldaketa mota horrek bereizgarrien osotasunaren edo bereizgarrien konfigurazioen mailako aldaketak ekartzen dituela, eta ez jokaera espezifikoen aldaketak bakarrik. Aldaketa terapeutikoari dagokionez, neurosiak nortasunaren konfigurazio osoa ukitzen du, eta psikoterapiak, eraginkorra izango bada, konfigurazio horren aldaketa eragin behar du. Baina Cattellek ez du irtenbiderik eskaintzen aldaketa horretarako. Haren ekarpen terapeutikoa hutsaren hurrengoa izan zen, diagnostikoaren formulaziora mugatu baitzen. Cattellen nortasunaren teoria nomotetikotzat jo dezakegu, subjektu guztiek ukitzen dituzten aldagai guztiak ezagutarazteko lege orokorrak aurkitzen saiatzen baita. Baina,

128

esan behar da, nortasunaren alderdi orokorren aplikazio konkretuan eta indibidualean ere interesatua dagoela Cattell. Ikuspegi idiografikotik ere ari da, beraz. Horretarako, teknika estatistiko sail bat garatzen du, modu orokorrean lortu den informazioa modu indibidualizatuan ateratzeko. P eta O teknikak dira. P teknikan, egoeraren eboluzioa aztertu nahi da subjektu bakarraren luzerako diseinuaren bidez. O teknikan, subjektu beraren bereizgarriak aztertzen dira egoera jarraituetan zehar. Bi metodo horien bidez, subjektuen azterketa sakona eta intentsiboa egin daitekeela pentsatzen du, baina ez modu bakartu eta pertsonalizatuan, baizik gizabanako bakoitzean unibertsalaren irudikapena kontsideratuz; zentzu horretan, lagin handietan aurkitu dituen bereizgarriak subjektu indibidualengan ere topatuko dituela pentsatzen du, eta horrela lortu ahal izango dituela adierazle objektibagarriak. Bi teknika horien bidez, ikuspegi idiografikoa eta nomotetikoa, klinikoa eta aktuariala elkartu nahi ditu Cattellek. Cattellen teoriako nortasunaren faktoreak, lehen mailako faktoreak dira; lehen mailako faktore horiek elkarrekin korrelazionatuz, bigarren mailako faktoreak atera daitezke: exvia/invia eta barne-herstura dira garrantzitsuenak. Cattellek dio Eysencken neurotizismoa eta kanporakoitasuna ez direla benetako lehen mailako faktoreak; Eysenckek ez ditu behar adina faktorizatu bere datuak. Eysencken barnerakoitasuna/kanporakoitasuna Cattellen exvia/inviaren antzekoa litzateke, eta neurotizismoa, Cattellen barne-hersturaren antzekoa. Psikotizismoa, berriz, Cattellen psikotizismoaren hurbilketa bat izan liteke. Ez dirudi, beraz, Eysencken eta Cattellen teoriak oinarrian bereizten direnik.

14.4.3. Nortasunaren ezaugarriak Bost Handien ereduaren ikuspegitik Nortasunaren bereizgarriak sailkatzeko hainbat ikuspegi badaude ere, gaur egun oso zabaldua dago nortasuna deskribatzeko erabiltzen diren milaka bereizgarriak bost dimentsio handitan laburbil daitezkeela dioen ikuspegia. Bost dimentsio horien deskribapenik ezagunenetakoa Costa-k eta McCrae-k (1999) egiten dutena da, NEO PI-R galdekizunaren bidez ebaluatzen dena. Ondoren agertuko dugu autore horiek egiten duten Bost Faktore Handien eta bakoitzaren fazeten deskribapena:

129

1.- Neurotizismoa: pertsona baten emozioen ezegonkortasun maila, beldurra, haserrea, erruduntasuna edo lotsaren gisako sentimendu negatiboak bizi izateko joera adierazten du. Neurotizismoan altu puntuatzen dutenek arrisku handiagoa izan dezakete arazo psikiatrikoak edukitzeko, baina berez ez da hartu behar neurotizismoa adierazle psikopatologiko gisa. Badaude nahaste psikiatrikoak dituztenak baina neurotizismoan baxu puntuatzen dutenak, eta, alderantziz, badaude neurotizismoan altu puntuatu arren nahaste psikiatrikorik ez dutenak. 2.- Estrabertsioa edo kanporakoitasuna: jendartean, taldeetan eta bileretan ibiltzeko, emozio indartsuen bila ibiltzeko, eta emozio positiboak bizitzeko joera, asertibotasuna eta jardueretako energia-maila agertzen ditu. 3.- Irekitasuna: kanpo- eta barne-munduarekiko pertsona batek duen interesa, ideia berriekiko eta balore ez-konbentzionalekiko irekitasuna. Sormenaren sustraian dagoen pentsamendu dibergentearekin erlazionaturik dago irekitasuna. Irekitasunari adimen deitura eman zaio Bost Handien formulazio batzuetan, baina ez dira gauza bera adimena eta irekitasuna. Badira pertsona adimentsuak itxiak direnak, eta pertsona ez-adimentsuak irekiak direnak. Pertsona irekiak ez dira ohituren arabera mugitzen, autoritatea kritikatzen dute, eta ideia berriak erraz onartzen dituzte. Irekitasunean baxu puntuatzen dutenek nahiago izaten dute ezaguna dena, berria dena baino. 4.- Kontzientzia edo ardura: pertsona batek bere gaitasunez duen sentimendua, autoeraginkortasun hautemana. Zenbateraino ordenatua den, bere eginkizunak betetzeko zenbaterainoko betebeharra sentitzen duen, zer-nolako aspirazio maila duen, zenbateraino den langilea, hasitakoa amaitzeko diziplina baduen, eta ekin aurretik edo hitz egin aurretik egin beharrekoa edo esan beharrekoa pentsatzen duen. 5.- Atsegingarritasuna: pertsona atsegina altruista da, besteez fidatzen eta errukitzen da, haiekiko sentitzen du enpatia, haiei laguntzeko prest egoten da, eta nabarmendu gabe ibiltzeko joera izaten du. Puntuazio baxua dutenak nahaste nartzisistarekin, antisozialarekin eta paranoikoarekin erlazionatuak agertzen dira sarri; puntuazio altua dutenak, berriz, menpeko nortasunarekin erlazionatuak. Bost dimentsio horietako bakoitzaren fazeten deskribapena ematen dugu jarraian: Neurotizismoaren aurpegiak

130

N1: Barne-herstura: pertsona barne-hersturatua beldurtia, urduria, kezkatia da. Fazeta honetan altu puntuatzen duenak beldur handiagoa eta barne-herstura flotatzaile handiagoa du. Baxu puntuatzen duena lasaia eta erlaxatua izan ohi da. N2: Etsaitasuna: haserrea, frustrazioa eta gorrotoa esperimentatzeko joera adierazten du. Haserrea agertuko duen ala ez atsegingarritasun-mailak erabakiko du. N3: Depresioa: altu puntuatzen duenak erruduntasuna, malenkonia, itxaropenik eza eta bakardadea esperimentatzen ditu. Erraz desanimatzen da eta jota sentitzen da sarritan. Baxu puntuatzeak ez du esan nahi, ezinbestez, alaia izango denik. N4: Barne-herstura soziala: lotsa eta aztoramena dira aurpegi horren nukleoak. Besteekin deseroso sentitzen da, barregarri geratzearen sentipen handia eta gutxiegitasun sentimendurako joera du. Baxu puntuatzeak ez du esan nahi harremanetan trebea izango denik. N5: Oldarkortasuna: grinak eta haserrealdiak kontrolatzeko gaitasunik eza adierazten du. Desirei ezin die uko egin, gero damutuko bada ere. Baxu puntuatzen duenak frustrazioa erraz jasaten du. Ez da berezkotasunarekin nahastu behar. N6: Zaurkortasuna: fazeta honetan altu puntuatzen duena ez da gai estresari aurre egiteko. Menpekoa, itxaropenik gabea eta izutua bihurtzen da larrialdiei aurre egiterakoan. Baxu puntuatzen duena gai ikusten da egoera zailei aurre egiteko.

Kanporakoitasunaren aurpegiak K1: Adeitasuna: pertsona adeitsua maitakorra eta lagunkoia da. Jendea atsegin du eta erraz ezartzen ditu besteekin harremanak. Puntuazio baxua dutenak formalistagoak, erreserbatuagoak, eta urrunkorragoak dira. K2: Gregarismoa: besteen konpainiaren aldeko da. Besteekin bilduz eta dibertituz atsegin hartzen du. Baxu puntuatzen duena bakartia da, eta ez du kinada sozialik bilatzen. K3: Asertibitatea: eskala honetan altu puntuatzen duena dominatzailea, animosoa, eta sozialki nabarmendua da. Zalantzarik gabe hitz egiten du eta taldearen lider bihurtzen da sarritan. Baxu puntuatzen duenak nahiago du itzalean egon, eta besteei utzi hitz egiten. K4: Jarduera: puntuazio altuak bizkortasuna, kemena, energia eta beti lanpetuta egon beharra adierazten du. Bizitza asaldatua darama. Baxu puntuatzen duena lasaiago eta erlaxatuago agertzen da.

131

K5: Emozio bilaketa: altu puntuatzen duenak kitzikapena eta estimulazioa bilatzen du. Kolore biziak eta giro zaratatsuak atsegin ditu. Zuckermanen sentipen bilaketaren antzekoa da. Baxu puntuatzen duenak emozio gutxi behar du eta bizitza lasaiagoa maite du. K6: Emozio positiboak: emozio positiboak esperimentatzeko joera da (alaitasuna, zoriontasuna, maitasuna, gogo bizia). Altu puntuatzen duenak erraz barre egiten du, txeratsua eta baikorra da. Aurpegi hau da garrantzitsuena zoriontasuna iragartzeko.

Irekitasunaren aurpegiak I1: Fantasia: fantasiara irekitako pertsonak irudimen sutsua eta fantasia bizitza aktiboa du. Bere ametsak ez dira ihesbide soila, barne-bizitza interesgarri batera sartzeko bide baizik. Fantasiak eta irudimenak bizitza aberatsa eta sortzailea ematen duela iruditzen zaio. Baxu puntuatzen duenak nahiago du berehalako lanez arduratu. I2: Estetika: altu puntuatzen duenak artea eta edertasuna preziatzen ditu. Olerkia, musika eta artea maite ditu. I3: Sentimenduak: bere sentimenduekiko eta barne-emozioekiko harrera ona du. Emozioa bizitzako zati garrantzitsu da beretzat. Altu puntuatzen duenak bizitza emozionala sakonkiago bizi du: bai zoriontasuna eta bai zoritxarra. Baxu puntuatzen duenak afektu eta sentimendu itzaliagoak agertzen ditu. I4: Ekintzak: jarduera berriak entseatzeko, toki berrietara joateko, edo janari exotikoak jateko portaeretan agertzen da. Altu puntuatzen duenak berritasuna eta aldakortasuna maite ditu, ohituraren eta ezagunaren aurretik. Denbora librea zaletasun ezberdinei eskain dakioke. I5: Ideiak: jakin-min intelektuala: ideia berriak eta ez-konbentzionalak arretaz hartzeko desira. Eztabaida filosofikoak eta arazo zorrotzak atsegin ditu. Ez dauka adimenarekin zerikusirik. Jakin-minik ez duen inteligenteak gai mugatuetan jartzen du arreta. I6: Balioak: alde batetik, balio sozialak, politikoak eta erlijiosoak eztabaidatzeko jarrera adierazten du. Bestetik, autoritatea onartzeko, tradiziora egokitzeko eta kontserbadore izateko joera adierazten du. Irekitasuna balioetan: dogmatismoaren aurkakoa.

Maitakortasunaren aurpegiak

132

A1: Konfiantza: altu puntuatzen duenak besteak zintzoak eta intentzio onekoak direla uste izateko joera du. Baxu puntuatzen duenak besteak arriskutsuak eta zintzotasun gutxikoak direla pentsatzen du. A2: Tolesgabetasuna: egiatia eta tolesgabea da altu puntuatzen duena. Baxu puntuatzen duenak besteak manipulatzen ditu lausenguaren, maltzurkeriaren eta iruzurraren bidez. Baxu puntuatzen duenak egia edo benetako sentimenduak ezkuta ditzake, baina ez da horregatik manipulatzailea. A3: Altruismoa: altu puntuatzen duena aktiboki arduratzen da besteen ongizateaz, eta besteek behar duten laguntza emateko prest dago. Baxu puntuatzen duena beregan zentratua agertzen da, besteen arazoetan inplikatu gabe. A4: Jarrera bakegilea: altu puntuatzen duenak besteen nahietara egokitzeko joera du, erasokortasuna eragotzi egiten du; ahaztu eta barkatu egiten du. Baxu puntuatzen duena erasokorra da, lehia nahiago du, eta haserre-adierazpenak ez ditu baztertzen. A5 Apaltasuna: altu puntuatzen duena apala da eta ez nabarmentzeko joera du, nahiz eta autokonfiantza eduki. Baxu puntuatzen duenak besteen gainetik dagoela uste du, eta besteek harrotzat daukate. Nartzisismoa: apaltasun gabezi patologikoa izango litzateke. A6: Besteekiko sentiberatasuna: besteekiko sinpatia eta kezka jarrera adierazten du. Altu puntuatzen duena besteen premiek hunkitzen dute eta arau sozialen giza alderdiari garrantzia ematen dio. Baxu puntuatzen duenak sentikortasun gutxi eta errukirako joera gutxi agertzen du.

Arduraren aurpegiak K1:

Gaitasuna:

norbere

gaitasunaz,

sentikortasunaz,

zuhurtasunaz

eta

eraginkortasunaz batek duen sentipena. Altu puntuatzen duena bizitzari aurre egiteko prestatuago sentitzen da. Baxu puntuatzen duenak bere trebetasunei buruzko iritzi apalagoa du; prestakuntzarik ez duela eta gaitasunik gabea dela pentsatzen du. Autoestimuarekin eta barne-kontrol lekunearekin korrelazionatzen da. K2: Ordena: altu puntuatzen duena antolatua eta txukuna da; gauzak beren tokietan gordetzen ditu. Baxu puntuatzen duena desordenatua da. Ordena handiegiak nahaste konpultsiboa adierazten du. K3: Eginkizunaren zentzua: altu puntuatzen duenak bere printzipio etikoak zorrozki jarraitzen ditu eta zorrotz betetzen ditu bere betebehar moralak.

133

K4: Lorpen-premia: altu puntuatzen duenak helburu-maila altua agertzen du eta gogor lan egiten du bere helburuak lortzeko. Langilea eta erabakitzailea da: bizitzan norabide bat markatzen du. Puntuazio altua duena lanari atxikia da. Baxu puntuatzen duena alferra da eta ez du arrakastarik bilatzen. K5: Autodiziplina: lan bat hasi eta amaierara eramateko trebetasuna adierazten du, eragozpenak eta oharkabeak gorabehera. Altu puntuatzen duena bere burua motibatzeko gai da lana amaitu ahal izateko. Baxu

puntuatzen

duenak

erraz

etsitzen

du.

Autodiziplina

gabezia

oldarkortasunarekin nahasten da. Oldarkorrak ezin du egin atsegin ez duena. Autodiziplinagabea ezin da saiatu gustatuko litzaiokeena egiten. K6: Deliberazioa: ekin aurretik gauzak pentsatzeko joera adierazten du. Altu puntuatzen duena pentsakorra eta zuhurra da. Baxu puntuatzen duenak ondorioak kontuan hartu gabe hitz egiten eta ekiten du.

15. Nortasunaren teoria psikodinamikoak

15.1. Sigmund Freud 15.1.1. Sarrera Nortasunaren psikologiaren eremuan eragin gehien izan duen teorietako bat da Sigmund Freudek (1856-1939) garatutako Nortasunaren teoria psikoanalitikoa. Freuden arabera, gizakiak bere nartzisismoaren kontrako hiru eraso jaso ditu: -

Koperniko: lurra ez da unibertsoaren erdigunea.

Darwin: gizakia ez da existitzen animalien erreinuko beste kideetatik independenteki.

Gure psikismoaren zati handi bat inkontzientea da eta indar ezezagunek gobernatzen dute.

Teoria psikoanalitikoak hiru alderdi biltzen ditu nagusiki: ikerketa metodoa da; metodo terapeutikoa da; ikerketan eta terapĂŹan oinarrituta nortasunaren teoria eraiki du. Psikoanalisia testuinguru klinikoan garatu da, nagusiki. Bere hasierako helburua subjektu neurotikoen prozesu inkontzienteak, motibazioa, emozioa eta gatazkak aztertzea izan zen. Baina, bere eragina eremu klinikotik eta psikologikotik harantzago hedatu da, eta kulturen eta gizarteen azterketetaraino heldu da.

134

Freudek ezagutzen zituen bere garaiko energiaren dinamikaren teoria eta energiaren kontserbazioaren printzipioak; teoria horrek, fisikaren mundutik irten bazen ere, medikuntzan eta psikologian izan zuen eragina. Teoria horren arabera, sistema itxi guztietan energia konstantea da eta ezabatu gabe transformatu egiten da. Freud, orduan, giza psikismoaren funtzionamendua oinarri berberotatik azaltzen saiatu zen. Horrek bere teoriarentzat eredu hidraulikoa hartzera eraman zuen. Gizakia energia-sistema bat da. Sistema horretan energia jariatzen, geratzen edo pilatzen da. Energia kantitate mugatua du sistemak; energia horren deskarga bat gertatzen bada, beste bideetatik deskargatzeko energia gutxiago geldituko da: -

Kultur asmoetarako erabiltzen den energia, ezin daiteke erabili sexuasmoetarako, edo alderantziz.

Energiaren adierazpide bat blokeatzen bada, erresistentzia gutxiago duen beste adierazpide bat aurkituko du.

Jokaera guztien helburua atsegina lortzea da, hots, tentsioa gutxitzea edo energia askatzea.

Freudentzat, gizakia instintu sexual eta erasokorrek bultzaturiko izakia da. Freudentzat, gizakiak atseginaren printzipioaren arabera jokatzen du; printzipio horren arabera, berehalako asebetetzea bilatzen du.

Baina, jokatzeko modu hori gizartearen eskakizunekin kontraesanean dago: atseginaren bila askatu beharko litzatekeen energia inibitu egiten da, eta gizartearen helburuak lortzera bideratzen da. Instintuei uko egite horretan oinarrituko litzateke kultura.

Freudentzat, jarduera zientifikoak, kultur eta arte ekoizpenak, zuzenki ager ezin daitezkeen sexu-energiaren eta sexu-erasokorraren agerpenak edo sublimazioak dira. Kultura da, beraz, instintuen eta gizarteak jarritako mugen arteko gatazkaren emaitzetako bat.

Sexu-energiaren agerpen zuzena eragoztearen beste emaitza batzuk sufrikarioa eta neurosia dira. Pertsona bat neurosian erortzen da, gizarteak ezarritako frustrazio-maila gainditu ezin duenean.

Teoria psikoanalitikoak metodologia klinikoa darabil nagusiki: intuizioa eta begi klinikoa. Aplikazio-esparrua eremu klinikoa du hasieran; gerora, psike normalaren azterketara edo kultur arloaren interpretaziora hedatzen da.

Freudek beti ukatu zuen bere teoriak filosofiarekin erlaziorik zuenik. Psikoanalisiak ez zuen gizakiaren filosofiarik suposatzen. Beretzat, filosofoen

135

pentsamendua urrutiegi zegoen zientziaren zehaztasunetik. Psikoanalisia psikologiaren adar bat zen; beraz, zientzia bat zen. -

Zientziaren etsaia erlijioa zen Freudentzat. Erlijioak unibertsoaren jatorria ezagutzeko giza desira asebetetzen du, eta gizakiaren pentsamendua eta ekintzak lege moralen bidetik daramatza. Zientziak, berriz, gertakarien aurkikuntza eta baieztapena bakarrik eskaintzen ditu; sufrikarioaren aurrean ez du pertsona kontsolatzen, eta dilema etiko nahiz moralen aurrean norabiderik ez dio ematen.

Freudek bereizketa garbia egin zuen ezagutza zientifikoaren eta ezagutza filosofiko edo erlijiosoaren artean, eta ezagutza zientifikoaren aldeko apustua egin zuen. Ezagutzen zituen metodo zientifikoaren eskakizunak: azterketa, operazionalizazioa, hipotesiak, egiaztatzea, eta abar, baina bere teoriak hutsune nabariak izan zituen. Ezagutza eremu berri bat irekitzen ari zenez, bere eraikuntzek abstrakzio-maila altua zuten, zientzia baten garapenaren lehen faseetan gertatu ohi den bezala.

Freudek egindako kasu indibidualen azterketa klinikoek, sakonak izanik ere, ez zuten objektibotasunaren eta egiaztapenaren gutxieneko bermerik; hala ere, bere horretan fidagarriak zirela eta inolako esperimentazio beharrik ez zutela esateraino heldu zen Freud. Rosenzwig-ek idatzi zion errepresioaren kontzeptu psikoanalitikoari buruzko bere ikerketa esperimentalez informatzeko; eta Freudek erantzun zion, kontzeptu psikoanalitikoak azterketa fidagarrien gorputz zabal batean oinarritzen zirela, eta ez zutela egiaztapen esperimental independente baten beharrik.

Psikoanalisiarentzat,

subjektuaren

ageriko

jokaeraren

kausak

dira

inkontzientearen bulkadak (hots, subjektuari ezezagunak zaizkion barne-indar ezkutuak). -

Makroteoria baten adibide ere bada psikoanalisia: giza jokaeraren osotasuna azaldu nahi du, eta errealitate guztiaren interpretaziorako marko teoriko orokorra izan nahi du. Bere ideiak, psikiatriatik eta psikologiatik harantzago, eremu zientifiko, filosofiko eta sozialetaraino ere hedatu ditu.

Nortasunaren teoriari dagokionez, psikoanalisiak nahiago izan du izaera hitza erabili nortasuna baino. Zentzu horretan, izaeraren egituraz gehiago hitz egingo du, nortasunaren egituraz baino.

136

15.1.2. Nortasunaren teoria psikoanalitikoa 15.1.2.1. Nortasunaren oinarrizko egiturak Nortasunaren teoria bakoitzaren atzean gizakiaren eta bere funtzionamenduaren ikuskera bat dago; hori egia da psikoanalisiaren kasuan behintzat. Teoria horrek darabiltzan kontzeptu askok islatzen dituzte garaiko arazo soziala eta mende amaierako Vienako erdiko klaseko subjektuen puritanismoa eta sexu-errepresioa. Freudentzat, gizakia bi instintuk gidatzen dute: batetik, sexu-izaerarenak eta, bestetik, izaera erasotzailearenak.

Instintu sexualak bere desirak asebete nahi ditu, eta,

bide horretan, gizabanakoaren eta gizartearen interesen arteko gatazka sortzen du. Gatazkaren ondorioz, une jakin batean askatu behar zen energia hertsatu egiten da, eta gizarteak onartzen duen bidetik bideratu behar da. Hemen datza kulturaren eta zibilizazioaren iturburua. Jarduera artistiko, zientifiko eta kultural guztiak, sexu-energia hertsatu edo sublimatuaren adierazpide dira. Baina, emaitza guztiak ez dira emankorrak prozesu horretan; sexu-adierazpidearen (eta adierazpide erasotzailearen) gabeziak sufrikariora eta neurosira eraman dezake gizakia. Horrela adierazten du Freudek Kulturaren egonezina liburuan: zibilizazioaren aurrerapenaren prezioa, norberaren sufrikarioan, zoriontasunaren galeran eta erruduntasun sentimenduaren goititzean datza. Energiaren eta instintuen sistema horretan ez dago askatasunarentzat lekurik. Jokaera guztiak determinatuak daude. Ezer ez da kasualitatez, ausaz, zoriz edo borondate soilez gertatzen. Gizakiak egiten, pentsatzen edo sentitzen duen edozerk du esanahia edo asmoa. Jokaera, pentsamendu edo sentimendu gehienek determinatzaile anitz dituzten arren, determinatzaile inkontzienteak dira nagusienak. Jokaera normala eta patologikoa ulertzeko, inkontzientea beharrezkoa da psikoanalisiarentzat. Gizabanakoaren bizitzako gertakariak inkontzientean pila daitezke, eta, geroago, jokaera batzuk eragin ditzake. Zeintzuk dira teoria psikoanalitikoak giza jokaera azaltzeko darabiltzan egitura unitateak? Teoria psikoanalitikoaren barnean bi azpiteoria edo ikuspegi daude: ikuspegi topografikoa eta ikuspegi estrukturala. 1. Ikuspegi topografikoak inkontzienteaz, prekontzienteaz eta kontzienteaz hitz egiten du. Psikismoaren maila horietako bakoitza gertakari psikikoez subjektuak duen kontzientzia-mailaz ari da: -

Kontzienteak zuzenki ezagutzen ditugun gertakariak biltzen ditu.

137

Prekontzienteak behar den arretaz eta ahaleginez ezagutu ditzakegun gertakariak biltzen ditu.

Inkontzienteak, berriz, kontzientziari ihes egiten dioten eta egoera berezietan bakarrik ezagutu ditzakegun gertaerak biltzen ditu.

Sistema prekontzientea sistema inkontzientearen eta kontzientearen artean kokatzen da. Zentsurak bereizten du inkontzientetik: zentsura horrek galarazi egiten die inkontzienteko edukiei prekontzientean edo kontzientean sartzea. Prekontzientearen eta kontzientearen artean bigarren zentsura bat dago; kezka asaldatzaileei kontzientziarako sarrera eragoztea da zentsura horren eginkizuna. Arreta sustatzera doa, beraz. Sistema prekontzientearen eta inkontzientearen arteko beste aldea hau da: sistema prekontzientean energia lotua, ligatua, eta bigarren mailako prozesuak aurkitzen ditugu. Irudikapen prekontzientea hitzezko hizkuntzari loturik dago: hitzezko irudikapenari loturik. Sistema prekontzienteko oroitzapenak eguneratu gabe daude, baina subjektuak gogora ditzake. Deskriptiboki inkontzienteak dira, baina kontzientziaren eskuerara daude. Freudek inkontzientea adjektibo modura erabiltzen zuen batzuetan, eta horrelakoetan ez zuen prekontzientearen eta inkontzientearen artean bereizketarik egiten. Sistema prekontziente/kontzientera sarrerarik ez duten eduki erreprimituek eratzen dute sistema inkontzientea: prozesu primarioz (kondentsazioz eta desplazamenduz) funtzionatzen duten bulkaden irudikapenek, edo haurtzaroko desirek. Freuden teoriaren zati handi bat zentratzen da bizitza inkontzientearen bereizgarriak sistematikoki ikertzen eta bizitza psikikoan duen eragina aztertzen. Azterketa horretarako, ametsen, lapsus linguae-ren, neurosien eta psikosien, idazlanen, agerpen artistikoen, erritu kulturalen eta abarren analisi sinbolikoa darabil.

Bizitza psikiko-inkontzientearen bereizgarriak: -

Inkontzientean ezinezkorik ez dago.

Alogikoa da, kontzeptu desberdinek gauza bera irudika baitezakete.

Denbora ez du kontuan hartzen: momentu desberdinetan gertaturiko gertakariak elkarrekin agertzen dira.

Espaziorik ez dago; tamaina eta distantzia erlazioak ez ditu kontuan hartzen; objektu handiak txikien barnean sar daitezke eta elkarrengandik urrun dauden tokiak elkarrekin ager daitezke.

138

Inkontzientearen barnean, beraz, jariakortasun eta plastizitate handia dago.

Ametsen bidez ezagutu liteke ondoen inkontzientea, sinboloen munduan aurkitzen baikara.

Sinbolizazio-prozesu horretan, ideia asko hitz bakar batean bil litezke, objektu baten zati batek objektu osoa irudika lezake, objektu bakarrak objektu multzoa irudika lezake.

Kontzeptu eta elementu asko sinboloen bidez adierazten dira: zakila suge edo sudur baten bidez, ama xurgatzailea olagarro baten bidez, emakumea eliza edo txalupa batez, eta abar.

Sinbolizazio-prozesuari esker, gertakarien kontrol-magikoa lortzeko, errituak finkatzen dira; sinbolizazioari esker, sexu-esanahia har dezake idaztea bezalako ekintza neutro batek: luma zakila da; papera, luma hori hartzen duen emakumea; tinta, lumaren goranzko eta beheranzko mugimenduetatik irteten den semena.

2) 1923an, nortasunaren egituraren eredu formalago bat landu zuen Freudek. Teoria psikoanalitikoaren ikuspegi estrukturala hiru kontzeptu hauek definitzen dute: 1. zera edo id-a. 2. nia edo ego-a. 3. supernia edo superego-a. 1. Gizakiaren

oinarri

biologikoaren

ordezkari

zera;

organismoaren

funtzionamenduaren oinarrian dagoen bulkaden energia ordezkatzen du. Zera bi instintuk osatzen dute: -

bizitza-instintuak edo instintu sexualak

heriotza-instintuak edo instintu oldarkorrak Organismoaren kitzikaduraren, tentsioaren eta energiaren deskarga bilatzen

du zerak. Atseginaren printzipioaren arabera funtzionatzen du: tentsioa eta kitzikapena bat-batean deskargatu, atsegina bilatu, eta mina saihestu. Guztiok barnean daramagun piztia da zera: bulkadatsua, berekoia, arrazionala eta atseginzalea; ez du kezkarik, frustraziorik ez du jasaten, eta errealitatearekiko iritzi moralik gabe jokatzen du. Errealitatea kontuan hartzen ez duenez, ekintzaren bidez edo fantasiazko desiren bidez asebete liteke.

139

2. Aurkako poloan supernia dago: nitik garatua da, beste sexuko gurasoarekiko sexu-erakarpen onartezina erabakitzearen ondorioz sortua. Gizartearen idealak eta balioak ordezkatzen ditu. Niaren idealaren sariak eta kontzientziaren zigorrak biltzen ditu. Gure funtzionamenduaren alderdi morala, subjektuak osatu dituen printzipio eta arau sozialak, eta jokaeraren kontrol positiboen eta negatiboen mekanismoak biltzen ditu. Kontzientziak zigortu egiten du, erruduntasuna sentiaraziz; niaren idealak saritu egiten du, harrotasuna

sentiaraziz.

Superni

gogorregiak

nortasun

zurruna,

perfekzionista eta estereotipatua edukitzera eraman gaitzake; superni ulerkor eta malguak zeraren bulkaden egokitzapen hobe bati lagun diezaioke. Superniak maila oso primitiboan joka dezake, pentsamendua eta ekintza bereizi gabe; eta erruduntasun-sentimenduak sorraraziko ditu, pentsamendu txarrak edukitze soilagatik, nahiz eta pentsamendu horiek ekintzara ez eraman. 3. Bi kontzeptuen arteko bitarteko leku batean nia kokatzen da: ingurunearekin elkarreragiten duen gure organismoaren zatia da, aurreko bi egiturak elkarren kontra jardutearen emaitza. Antolatua, arrazionala eta errealitatera bideratua da nia. Errealitatearen printzipioaz gidatzen da; bigarren mailako prozesuak agintzen du harengan: pertzepzioa, ikasi, oroitu. Organismoaren osotasuna bilatzen du: pragmatikoa eta baliogabea da. Errealitatearen eskaeren testuinguruan, zera asebetetzea da niaren helburua. Zerak atsegina eta superniak perfekzioa bilatzen du; niak, berriz, errealitatea bilatzen du. Niaren funtzioa da zeraren desirei adierazpidea eta asebetetzea ematea, errealitatearekin eta superniaren eskaerekin adostasunean.

Irudika itzazu sexu-gosea duen hedonista bat, beltzez jantzitako ministrari puritano bat, eta umorerik gabeko zientzialari informatiko bat elkarri kateaturik. Elkarri lotuak daudelako ezin dira bide bereizietatik joan. Ez daukate elkarrekin konpondu beste erremediorik. Emaitza: nortasun heldua.

Zerak atseginaren printzipioaren arabera funtzionatzen duen bitartean, niak errealitatearen printzipioaren arabera funtzionatzen du. Printzipio horren arabera,

140

instintuen asebetetzea unerik egokienera bitartean atzeratzen da. Printzipio horren arabera, zeraren energia blokeatua, desbideratua edo askatua izan daiteke, errealitatearen edo kontzientzia moralaren eskaerak kontuan hartzen badira. Ez dago atseginaren printzipioaren kontra, baizik pixka baterako atzeratu egiten du. Niaren garrantzia ezagutu zuen Freudek, baina bere teorian espazio gutxi eskaini zion, inkontzientean eta zeran zentratu baitzen nagusiki. Freudek landutako metafora batean, nia zalduna izango litzateke eta zera bere zaldia; zaldiak indarra ematen dio eta zaldunak norabidea. Nia, logikoa, arrazionala eta malgua da, eta errealitatearekiko harremanean subjektuari laguntzen dio. Azken etapan niaren garrantzia azpimarratzen hasi zen Freud; nia ez zegoen ia zeraren esanetara, baizik energia propioa sortzen zuen. Gizabanakoak ingurunean egindakoari, haren pentsamendu eta pertzepzio kontzienteari, garrantzi handiagoa ematen hasi zen. Gizakiarengan tentsioa gutxitzearen mekanismoak bakarrik ez zuela funtzionatzen esaten hasi zen; gizabanakoaren ekintzari, pertzepzioari eta pentsamendu kontzienteari ere garrantzia ematen hasi zen, jarrera fenomenologikoetara hurbilduz.

15.1.2.2. Nortasunaren eredu psikoanalitikoaren funtzionamendua Psikoanalisiaren teorizazioen zati handi bat energiaren garapenean, eraldaketan, adierazpenean eta blokeoan zentratzen da. Energiaren iturria gorputzaren kitzikapenegoerak dira; kitzikapen-egoera horiek energia kanpora azaltzean edo deskargatzean gutxitzen dira. Kitzikapenaren irudikapen psikikoa bulkada da: psikologikoaren eta somatikoaren arteko kontzeptua. Bulkaden kitzikapena desatsegina da; horregatik, nerbio-sistemak kitzikapenak deskargatu nahi izaten ditu; bulkada ase eta tentsioa baretu. - Bulkaden lehen teoria: hasiera batean, teoria psikoanalitikoak bi instintu mota berezi zituen:  Niaren instintuak, autokontserbazioarekin erlazionatuak.  Instintu sexualak, espeziearen kontserbazioarekin erlazionatuak. - Bulkaden bigarren teoria: geroago, instintuen beste zatiketa bat egin zuen:  Bizitza-instintuak: libidoa: instintu sexualak eta niaren instintuak biltzen ditu: antolatzaileak, bateratzaileak.  Heriotza-instintuak: thanatos: autosuntsitzaileak; bera jalgi zen materia ezorganikora itzultzeko organismoaren joera agertzen dute.

141

Instintuen joera da tentsioa gutxitzea eta asebetetzea berehalakoan lortzea. Instintuak iturria, helburua eta objektua ditu: -

Iturria: gorputzeko kitzikapen-egoera.

Helburua:

kitzikapena

desagerraraztea.

Gizakia,

beharrezko

denean,

deskargaren atzerapena lortzeko gai da. Instintua partzialki asebetetzea ere posible da. -

Objektua: gorputzaren barnean edo kanpoan egonik, helburu hori lortzeko erabiltzen den zerbait. Instintua asetzea objektuen bidez lortzen da. Objektu askok asebete ditzakete gizakiaren instintuak. Objektua aldatzea ere posible da, objektu naturala ez den beste batek instintua asebetetzeko.

Horrela, bada, instintuek, berehalako irteerarik aurkitu ezean, aldakuntza batzuk izango lituzkete beren aurrerabidean edo objektuan: blokeoa, eraldaketa, objektuaren desplazamendua, konbinaketa, asetze partziala, eta abar. Instintuen aldakortasun horrek organismoen ageriko jokaera aldatzea eragingo luke; hitz batean, instintu beretik abiatuz jokaera oso desberdinak sor litezke, eta subjektu askorengan itxuraz antzekoa den jokaera batek instintu oso ezberdinak asebete ditzake. Derrigorrean deskargatu behar den energiak har dezakeen bideari buruz, psikoanalisiak bi prozesu oinarrizko agertzen ditu: 1) Objektuan inbertitzen da energia: katexia prozesua da. 2) Instintua asebetetzearen inibizioa edo desbiderapena da: kontrakatexia prozesua da. Energia gastatzearen inibizioa. Inibizio horrek ere energia gastu bat dakar, eta bulkadak inibitzen bere energia gastatzen duena nekatu eta aspertu egiten da. Instintuen adierazpenaren eta inibizioaren (katexien eta kontrakatexien) elkarrekiko harremanetan datza dinamika psikoanalitikoaren gakoa. Indarren joko horretan, barne-hersturak eginkizun garrantzitsua betetzen du: arriskua ekiditeko niari egiten zaion oharra da. Teoria psikoanalitikoan, emozioesperientzia mingarria da barne-herstura, eta hainbat iturri izan ditzake: -

Errealitatetik sortzen dena: mundu errealetik datorren mehatxu bati emandako erantzuna da. Adibidez, zezen bat dator niregana; beldurra sentitzen dut, eta arrisku-iturriari ihes egin diezaioket.

Barne-herstura neurotikoa: zeratik sortzen den bulkada bat kontzientziaratzen denean. Bulkada sexual edo erasokor baten agerpen zuzenak zigorra eragiten duela berehala ikasten dugu. Hasieran, errealitatetik sorturiko barne-herstura

142

izan zen. Gerora, zeratik irtendako edozein bulkaden aurrean sentitzen da. Adibidez, neskekiko harremanak ekiditen dira, haiekiko sentimenduek barneherstura sorrarazten baitute. -

Barne-herstura morala: superniaren zigor mehatxuek sortua. Erruduntasun eta lotsa sentimendu moduan agertzen da. Zeraren bulkada bat modu ez-moralean asebetetzen saiatzen denean, superniak emandako erantzuna da.

Bigarren eta hirugarren barne-herstura motak, libido erreprimitu moduan, hau da, deskargatu gabeko sexu-tentsioaren emaitza moduan hartzen dira. Lehenengoa, berriz, etortzear dagoen arrisku edo mehatxuren baten berri niari emateko desatseginezko emozio moduan ulertzen da. Hersturaren zergatiak zeran, supernian edo kanpoko errealitatean egon litezke. Barne-hersturaren iturria zeran dagoenean, bere bulkada propioek gaindituko ote duten beldurrak mehatxatzen du gizabanakoa. Barne-hersturaren iturria supernian dagoenean, pertsonak erruduntasuna sentitzen du. Zerak “hau nahi dut”, superniak “beldurgarria da” eta niak “beldurra dut” esango balute bezala gertatzen dira gauzak. Adierazpidea aurkitu nahi duten zeraren instintuen eta kanpoko arriskua ikusten duen niaren artean gertatzen da gatazka; edo, zeraren instintuen eta superniaren zigormehatxuaren artean. Teoria psikoanalitikoaren arabera, gatazkak ager daitezke: -

hainbat instinturen edo bulkaden artean

instantzien artean: nia, zera, supernia

instantzien barnean: ni ideala, niaren ideala

instintuen eta errealitatearen artean

Gatazkak sorrarazten duen barne-herstura nekez jasan dezakegu luzaroan. Zer egin orduan barne-herstura gainditzeko? Barne-hersturaren aurrean defentsa mekanismoz ekiten dugu. Mekanismo horiek laguntzen digute maila inkontzientean errealitatea distortsionatzen eta horiei esker niak ez du gatazkaren benetako kontzientziarik hartzen; horrela, eragotzi egiten dute gehiegizko barne-herstura. Defentsa mekanismo horien artean garrantzitsuenak hauek dira: 1. Proiekzioa 2. Introiekzioa

143

3. Ukazioa 4. Disoziazioa eta isolamendua 5. Arrazionalizazioa 6. Atzera itzultzea 7. Errepresioa 8. Formazio erreaktiboa 9. Sublimazioa 10. Desplazamendua 11. Konpentsazioa

Proiekzioan, gure barnekoa eta gure kontzientziarentzat onartezina dena kanpoko beste pertsona edo objektu bati egozten diogu; ez dugu norberaren zatitzat hartzen, arrotz moduan hartzen dugu. Horrela, adibidez, norbere etsaitasun-sentimenduak ezagutu ordez, beste guztiak etsai zaizkiola uste izango du, paranoian gertatzen den moduan. Prozesu horretan ez dago muga garbirik niari dagokionaren eta niari arrotza zaionaren artean. Mekanismo hori bat dator hautemate primitiboarekin: atsegingarri den guztia niari dagokiola eta desatsegingarri dena nia ez denari dagokiola uste duen hautemate primitiboarekin, hain zuzen. Babes-mekanismo hori paranoian aurkitu zen lehenik. Irudikapen eramangaitzak kanpora proiektatzen ditu, eta kanpotik irain modura itzultzen zaizkio. 1915ean, benetako proiekzio moduan interpretatu zuen Freudek eraikuntza fobikoa: bulkaden arriskua errealitatera proiektatzearen gisan. Barne-herstura sorrarazten dion arriskua barneko bulkada batetik etorriko ez balitzaio bezala jokatzen du niak; pertzepzio batetik baletorkio bezala; arriskua kanpotik datorkiola uste izanda, kanpotiko arrisku horren kontra erreakziona dezake, ihes egite edo ekidite fobikoaren bidez. Jeloskortasun proiektiboan, desleial izateko bere desiraren kontra defendatzen da subjektua, eta desleialtasuna ezkontideari egozten dio. Bere inkontziente propiotik bestearen inkontzientera darama arreta; besteari buruz izugarrizko iragarmena duen bitartean, bere buruaz izugarrizko ezezagutza erakusten du. Beste adibide bat: emakume bat sexualki erakartzen du gizon batek, baina sentimendu hori sentitu behar ez lukeenez, seduzitzeaz akusatzen du gizona. Modu distortsionatuan azaleratzen da bulkada.

144

Bigarren babes-mekanismoa introiekzioarena da. Modu fantasmatiko batez, subjektuak kanpotik barnera iraganarazten ditu objektuak eta objektuei dagozkien nolakotasunak. Introiekzioa inkorporaziotik hurbil dago; hori da haren prototipo fisikoa, baina introiekzioak ez du nahitaez eskatzen gorputz-mugaren erreferentziarik. Identifikazioarekin harreman estuan dago. Psikoanalisian, inkorporazio-prozesua gorputzmugarekin harremanean dago. Introiekzio terminoa zabalagoa da: jokoan dagoena ez da gorputz-barnea bakarrik, aparailu psikikoaren barnea baizik. Mekanismo hori oso loturik dago elikua (eta bere sinbolo den bularra) irensteko subjektuaren aho-esperientziarekin, eta objektua kontrolatzeko sentipenarekin (objektua ezabatuz integratzen duen hortzen irteerarekin). Bulkada oldarkorren eta erotikoen kontrolmekanismo bihurtzen da, beraz, introiekzioa; objektua subjektuaren zati modura barneratzen da. Objektua desatseginezkoa denean, hura barneratzeak gatazka eta nahasketak sorrarazten ditu; depresioa eta malenkonia, batez ere.

Hirugarren babes-mekanismoa ukazioarena da. Bi ukazio mota daude: errealitatearen ukazioa (bere zakil gabezia ukatzen duen neskaren kasua) eta bulkadaren ukazioa (haserretua dagoen pertsona batek ez dagoela haserretua esaten du). Mehatxuaren tamaina ezagutu nahi ez denean, errealitatearen ukazioa egiten dugu. Adibidez: iristear dagoen porrot baten aurrean, â&#x20AC;&#x153;hau ezin dakidake niri gertaâ&#x20AC;? esanez errealitatea ukatzen dugu. Treblinkako nazien kontzentrazio eremuan, hango biztanleek heriotzarik ez balego bezala jokatzen zuten, nahiz eta inguruan kontrakoaren arrasto garbiak egon. Herri oso baten desagerpena edo iraungipena hain irudikaezina izanik, preso juduek ezin zuten hori onartu. Gertaera bat gertatu dela edo gertatzen ari dela sinesteari uko egiten zaio.

Disoziazio edo isolamenduan, bulkada, pentsamendua edo ekintza kontzientziara sartzen dira, baina ez afektua. Pentsamendua edo ekintza dagokion emoziotik bereizten du subjektuak. Afektu edo emozio hori objektuaren anbibalentziak sortu du, aldi berean alderdi onak eta txarrak baititu. Subjektua bulkadaz kontziente da, baina ez hari darraion sentimenduaz. Gertaera mehatxatzailea isolatu egiten da berarekin batera doan sentimendutik. Objektuarekiko konpromisoa ekiditen da. Adibidez, gizon batek jakin du bere emaztea minbiziz hiltzen ari dela. Gaixotasunari buruz ahal duen guztia ikasten saiatzen da. Gaixotasuna intelektualki aztertzean, barne-hersturatik babesten da. Ideiaren ezagutza-alderdia kontzientzian sartzen da, baina alderdi emozionala erreprimitu egiten da.

145

Mekanismo horren emaitza da gehiegizko intelektualizazioa eta jokaera oso logikoak eta zurrunak finkatzea. Oroitzapenaren edo bulkadaren afektua eta edukia bereizten ditu. Bulkadari kontzientziarako sarrera ez zaio ukatzen, baina haren afektu normalari eragotzi egiten zaio sarrera. Isolamendu-mekanismo horren emaitza da intelektualizazioa edo pentsamendua gehiegi azpimarratzea, sentimendua eta afektua galtzen irteten diren bitartean. Isolamendu-mekanismoa erabiltzeko joera dutenek egindakoa desegitearen mekanismoa ere erabiltzen dute. Ekintza edo desira bat modu magikoz desegin, eta beste ekintza bat egiten dute. Mekanismo hori ekintza konpultsiboetan gertatzen da, adibidez, pertsona batek hilketa edo suizidio fantasia bat desegiten duenean, etxeko gasaren giltzak konpultsiboki ixten ditu.

Arrazionalizazioan pertsonak ekintza bat hautematen du, baina ez haren benetako motiboa. Horrela, arrazoizkoa eta onargarria iruditzeko moduan berrinterpretatzen da jokaera. Onargarriak ez diren arrazoiengatik egindako jokaera bati azalpen edo aitzakia arrazionala aurkitzean, barne-herstura gutxitzen du gizakiak. Adibidez, zergen aitorpenean gezurra esan duenak iskilugintzari indarrik ez ematearren egin duela esaten du. Horrela, zuzenki baztergarria den ekintza zuritzeko hitzezko gaitasuna du subjektuak. Mentalitate inkisitoriala dutenengan sarritan agertzen den mekanismoa da. Bulkada arriskutsua zilegiztatzen du, superniaren gaitzespenaren ondorioak jasan gabe. Astakeria handienak Jainkoaren izenean egiten dira. Beste mehatxu batzuen aurrean nia babesteko ere balio du; porrotaren aurrean autoestimua gordetzen laguntzen du. Adibidez, emakume batek baztertu duen gizonak emakumea ez zela hain interesgarria esaten dio bere buruari. Arrazionalizazioa erabiltzen da, sarritan, arrakastaren eta porrotaren aurrean: arrakasta norbere buruari egotziz eta porrota zirkunstantziei egotziz.

Erregresioaren defentsa-mekanismoa oso garrantzitsua da izaeraren formazioa ulertzeko. Subjektuak bere bulkadak asebetetzeko eragozpen garrantzitsuak dituenean, lortutako posizioa utzi eta aurretiko egoera edo estadio batera itzultzean datza erregresioa. Norabide bat daraman aurrerabide psikikoan, lortua duen gune batetik aurrez gainditutako puntu bateraino aitziko zentzuan itzultzea da. Lehen gaindituriko etapetara itzultzen da, prozesu sekundariotik prozesu primariora iragaten da.

146

Errepresioaren mekanismoak kontzientzian pentsamendu edo desira jakin batzuk sartzea eragozten du. Kontzientziatik zerbait ezabatzen da inkontzienteki. Errepresioaren efektua beste defentsa-mekanismo batzuetan ere ikusten da, eta inkontzientearen mailan bulkada arriskutsuak kontzientziaratu gabe gordetzean datza. Kontzientziatik at gordetzen ditu bulkadak; kontzientziatik at gordetzen du mingarria edo asaldatzailea den informazioa. Superniaren balioei lotua dago errepresioa. Adibidez, ama batek pentsamendu hiltzaileak ditu bere bi urteko seme hiperkinetikoarengan; pentsamendu horiei kontzientziarako sarrera ukatzen die. Errepresioa ez da sarritan erabatekoa izaten. Barne-hersturatik askatzen du subjektua, baina kontrakatexiarako energia asko eskatzen du. Errepresioa onuragarria da, baina luzarora kaltegarria ere izan daiteke. Horregatik, errepresioarekin beste defentsa mekanismo batzuk konbinatu behar dira.

Aurrekoaren antzeko mekanismoa formazio erreaktiboa da. Desira onartezin baten adierazpena ekiditen da, haren kontrako jokaera bat puztuz. Gizarteak onartzen ez duen bulkada baten kontra egiten du pertsonak, kontrako bulkadari dagozkion ageriko azalpenak emanez. Mekanismo hori nabaria da gizartean onartzen diren jokaerak modu oso zurrunean, desegokian eta gehiegizkoan agertzen dituztenengan. Beren benetako sentimenduak ez dituzte onartzen; horrela gertatzen da, adibidez, beren semearekiko etsaitasuna onartzen ez duten ama hiperbabesleengan. Horrela gertatzen da, â&#x20AC;&#x153;euli bat akabatzeko gai ez denâ&#x20AC;? pertsona eredugarri batek triskantza bat egiten duenean. Batzuetan ez da erraza errepresiotik bereizten, sozialki zentsuragarriak diren bulkadak eta irudikapenak inkontzientean mantentzen baitira, bere ekintzaren ondorioz. Adibidez, joera homosexual inkontzienteak dituen batek harreman homosexualen kontrako jarrera fanatikoa hartzen du. Diferentzia: errepresioan, energia erabiltzen da inkontzienteko bulkaden irteera behaztopatzeko eta ekiditeko; formazio erreaktiboan, berriz, energiak jokaera mota bat bultzatzen du, frenatu denaren aurkakoa dena, amodio-gorroto motako mekanismoan oinarritua. Adibidez, haur bat gehiegi zaintzea eta gehiegi babestea, harekiko ezkutuko etsaitasunaren kontrako defentsan oinarritzen da, eta luzarora garapen askea estutzen eta galarazten du. Bere adierazpenaren zurruntasunagatik antzematen da eta baita bazterturiko edukien nahigabeko agerpen esporadikoen bidez ere. Formazio erreakzionalak oso lokalizatuak izan daitezke, eta jokaera partikular batez azal daitezke; edo orokortuak izan daitezke, eta nortasunaren osotasunean integraturiko izaera-ezaugarriak era ditzakete.

147

Defentsa-modu arrakastatsua da, gatazka sor dezaketen irudikapen sexualak kontzientziatik at jaurtikitzen baitira, ertzera eramandako bertute moralei esker. Neurosi obsesionalean garrantzi handia dute babes-erreakzio horiek; erreakzionalak deritze zuzenki desira gauzatzearen aurka daudelako. Formazio erreakzionalek izaera-ezaugarrien forma hartzen dute neurosi obsesionalean. Uzki-aroko izaeran nabarmenak izan ohi dira formazio erreakzionalak. Neurosi obsesionalean ez ezik, histerian ere aurki dezakegu formazio erreakzionala; baina, hemen ez dute izaera-ezaugarrien formarik hartzen; harremanen aukeraketara mugatzen dira. Adibidez, emakume histeriko batek sakonean umeak gorroto baditu ere, gehiegizko samurtasunez tratatzen ditu; baina ez du jarrera bera hartzen haur guztiekiko.

Sublimazioak ez du bulkaden deskarga blokeatzen, baizik bulkada bat barnehersturarik gabe agertzen uzten digu, haren garapenerako aukeratutako bidea sozialki onartua baita. Mekanismo horretan, bulkada asetzearen hasierako objektua beste batez ordezkatzen da; beste objektu hori instintuaren adierazpen zuzenaren objektutik oso urrun dago. Beste babes-mekanismoek instintuen deskarga eragozten duten bitartean, sublimazioak beste bide batzuetatik desbideratzen du instintua. Beste babesmekanismoetan ez bezala, hemen niak ez dauka energiaren etengabeko gasturik egin beharrik deskarga galarazteko. Sublimazioa baliagarria da osasunaren ikuspegitik, jariakorrak diren bideetatik desbideratzen baititu instintuak. Orokorrean, Freudentzat, kultura eta zibilizazioa defentsa-mekanismo horren gainean altxatzen dira, pertsonen bulkaden energia modu ordenatuan probesten baitu, aurrez finkaturiko helburu goragokoetarako; batzuetan sufrikarioa eta nahasketak sor baditzake ere, ez da beti horrela izaten. Leonardo da Vinci-ren artelanak haren desiren sublimazioak ziren Freudentzat. Zeraren bulkadak bide onargarriagotik adierazten dira; jatorrizko bulkadaren ordez, bulkada antzaldatu bat saritzen da, eta horrek barne-herstura gutxitzen du.

Desplazamendua sublimazioaren antzeko defentsa mekanismoa da, eta irudikapen multzo batetik bestera energia zuzentzean datza, tratamendu psikoanalitikoko transferentzien garapenean gertatzen den moduan. Transferentzian, hasieran gurasoei loturik zeuden afektuak aztertzailearengana (terapeutarengana) lekualdatzen dira. Lekualdatzea zergatik gertatzen da? Hasierako bulkaden objektuen eta transferentziako objektuen arteko antzagatik; zenbat eta antz handiagoa eta zenbat eta hornidura sinboliko

148

gehiago eduki lotura hori interpretatzeko, gatazka inkontzientea islatzeko ahalbide gehiago egongo da.

Pertsona gehienen jokaera sozializatua sublimazio-mekanismoak azaldu lezake; zenbait pertsonen jokaera desegokia, berriz, konpentsazioaren defentsa-mekanismoak azaldu lezake. Ezaugarri desiragarri bat azpimarratuz, ahuldade bat estaltzen du. Arlo bateko frustrazioa, beste arlo bateko gainsariketaz orekatu nahi izaten da. Instintuen garapen normala eragotziko lukeen hesi bat agertzen denean sortzen da mekanismo hori; organismoa behartua dago pilatutako tentsioa beste bide batetik deskargatzera, eta energia bide egokitik deskargatu ezinak sortzen duen defizita desagerraraztera. Harrigarrizko ahalegin batek gainkonpentsazioa ekar lezake; hori gertatu da esate baterako, behaztopa fisiko handiak edukirik pertsonaia ospetsu izatera heldu diren pertsonen kasuan. Horrela, subjektu batek duen desegokitasun errealaren edo mentalaren sentimenduak orekatu nahi lirateke. Ahalegin hori oso handia bada, defentsarako indarrak ahuldu litezke eta nortasuna desintegraziora eraman: deskonpentsazioaren kasuan geundeke. Prozesu terminalean, psikosi batean amaitu liteke.

15.1.3. Nortasunaren garapena Psikoanalisiak izaera hitza gehiago darabil nortasuna hitza baino, jokaeraren iraunkortasuna eta egonkortasuna eta haren jatorria azpimarratzeko. Izaeraren garapena ulertzeko giltzarria bi oinarrizko ideiek eratzen dute: 1. Lehenik, pertsonaren garapenak etapa sail bat iragaten du eta etapa horiek organismoaren prozesu biologikoetan dituzte beren sustraiak. 2. Bigarrenik, ikuspegi genetikoa dago, eta horrek garapenaren lehen gertakariek pertsonaren geroko nortasunarentzat edukiko duten garrantzia azpimarratzen du. Teoriko psikoanalista askok pentsatzen dute nortasunaren alderdi garrantzitsuenak pertsonaren lehen bost urteetan finkatzen direla. Nortasunaren garapena etapa sail batetik iragaten da Freudentzat. Etapa bakoitzean gatazka bati egin behar dio aurre. Ez bada egoki ebazten, libido-kantitate handiegia inbertitzen da finkamenduan: energia gutxiago geldituko zaio hurrengo etapetako gatazkak maneiatzeko. Finkamendua bi arrazoirengatik gerta liteke: -

Etapa batean gehiegi saritua izan delako, ez du aurrera egin nahi.

Bere premiak asebete ez direlako, asebete bitartean ezin du aurrera egin.

149

Finkamendua gertatu denean, libidoaren zati bat etapa horretan katektizatua gelditu da. Energia gutxi gelditzen zaio beste gauzetarako.

Pentsamenduaren

prozesuen

garapenaren

teoria

psikoanalitikoa

prozesu

primariotik prozesu sekundariorako iraganbidean zentratzen da: -

Prozesu primarioa inkontzientearen lengoaia da: irudiak eta mundu errealeko objektuak, fantasia eta errealitatea nahasten dira lengoaia horretan. Pentsamenduak izaera magikoa du. Atseginaren printzipioaren arabera jokatzen du.

Prozesu

sekundarioa

kontzientearen,

ikaskuntzaren,

oroitzapenaren,

pentsamenduaren eta errealitatearen egiaztapenaren lengoaia da. Errealitatearen printzipioaren arabera jokatzen du. Arrazionala, errealista eta moldakorra da. Prozesu primarioetatik jalgia. Jarduera kognitiboaren jatorrian premien asebetetzerik eza aurkitzen dugu. Premia asebetetzeko objekturik ezean, aurretiko asebetetzearen aztarnak berreguneratzen ditu; aurretiko asebetetzea irudikatzen eta haluzinatzen du. Haluzinazioak irudiz eratutako asebetetze partziala ahalbidetzen du. Denboraren, espazioaren, kausalitatearen kategoriek garrantzirik ez dute haluzinazioan. Kondentsazioa, desplazamendua eta ordezkapena dira nagusi. Prozesu primarioa mugimenduzko deskarga atzeratzeko bitartekoa da. Prozesu sekundarioa haluzinaziozko desira atzeratzeko bitartekoa da. Haurtzaro goiztiarrean, tentsioak harrapatu bezain azkar deskargatzen da zera. Hasieran, mugimenduen bidez gastatzen da energia. Geroago, edozein buruko irudiren bidez deskargatzen da tentsioa. Haurra gose denean, elikua irudikatzen du; objektua batbatean eskuratu ezinez, haluzinatu egiten du. Baina, ametsak eta haluzinazioak ez dituzte erabat asetzen organismoaren premiak. Horregatik, prozesu primarioak erabateko asebetetzerik ematen ez duelako garatzen da nia. Teoria analitikoaren zatirik garrantzitsuena instintuen garapenari buruzkoa da. Instintuen iturria gorputzaren tentsio egoeretan aurkitu behar da; tentsio horiek gorputzaren eskualde jakin batzuetan kontzentratzen dira; gorputzaren eskualde espezifikoetan, eskualde erogeno deituetan, kontzentratzeko joera dute. Gorputzeko eskualde erogeno nagusiak aldatu egiten dira pertsona garatzen doan neurrian, eta aldaketa horiek biologiak determinatzen ditu.

150

Aurrez finkaturiko ordena batean, bata bestearen atzetik datozen faseetatik iragaten da subjektua; garapena eta hazkuntza emozionala loturik daude gizarteko elkarreraginetan eta eskualde erogenoetan sorturiko asetze-ahalbideei. Subjektu guztiek beren garapenean etapa horietatik iragan behar dute eta honako hauek dira beren eskualde erogenoak: 1. Aho-aroa: ahoa 2. Uzki-aroa: uzkia 3. Aro falikoa: genitalak 1. Aho-aroa: bizitzako lehen etapa, 0 urtetik 2 urtera bitartean luzatzen da; ahoa dago eskualde erogenoen erdigunean, eta kitzikapen- eta asetze-iturri garrantzitsua da. Ahoa, ezpainak eta mihia dira existentziaren erdigune. Premia biologikoak asetzeko, xurgatu eta irentsi egin behar du. Etapa horretan bi fase bereizten dira: - Aho-aro barneratzailea: hortzak atera artekoa; anbibalentzia aurreko etapa; pasiboa eta hartzailea da; baikortasuna, konfiantza, eta menpekotasuna dira aro honetako haurraren ezaugarriak. - Aho-aro sadikoa: hortzaka egiten du haurrak; anbibalentziaren garaia: libidoa eta erasokortasuna objektu berari zuzentzen zaizkio; hortzen garapenak atsegin sexualaren eta oldarkorraren fusioa eragin dezake. Fusio instintibo horren adibidea, kanibalismoan eta komunio erlijiosoan ikus dezakegu. Fase bietan, janariak eginkizun garrantzitsua betetzen du, amaren bularretik eta biberoitik hasita, beste otorduetaraino. Aho-aroan bost funtzionamendu mota gerta daitezke,

geroago,

beste

egoera

batzuetan,

harremanen

prototipotzat

har

daitezkeenak: barneratzea, eustea, hortzakada, jaurtitzea eta ahoa ixtea. Geroagoko ekintzak fase horren hondakin modura har daitezke; horrela, adibidez, erretzeko, txiklea mastekatzeko, edo musukatzeko jokaera, eta, orokorrean, harrapaladan jateko edo janari exotikoak dastatzeko jokaera, elikatzeko funtzio hertsirik gabe. 2. Uzki-aroa: bularra kentzean gertatzen da. Kanpoko mundutik garbiketa ohiturak ezartzen dira. Garapenaren bigarren fasean, 2 urtetik 3 urtera luzatzen denean, kitzikapena uzkian eta gorozkiak egitean kontzentratzen da. Gorozkiak kanporatzeak atsegina sortzen du eta tentsioa gutxitzen du. Bi fase ditu: 1) Uzki-aro jaurtikitzailea: objektua suntsitzera zuzendua dago. 2) Uzki-aro eustailea: objektuaren kontrol posesiboa; kaka kontrolatzen ikasten

151

du eta horrek guztiahaltasun sentimendua ematen dio. Opari edo zigor modura erabiltzen ditu gorozkiak, behar den tokian egitearen edo ez egitearen arabera. Haurrak ager ditzake uzki-aroko bereizgarri jaurtikitzaileak: krudeltasuna, suntsikortasuna, etsaitasun irekia. Edo ager ditzake uzki-aroko bereizgarri eustaileak: zekentasuna, egoskortasuna eta ordena. Eskualde erogeno horrekin erlazionaturiko atseginek hainbat gatazka mota eragiten ditu pertsonarengan: -

Kanporatzeak sortutako atsegin instintiboaren eta niaren kontrol-entseguen arteko gatazka.

Subjektuak kanporatzeko premia sentitzen du, baina gizarteak eskatzen dio hori zirkunstantzia batzuetan bakarrik egiteko; hori dela eta, tentsioaren deskarga atzeratu beharrean aurkitzen da. Gatazka horrek jartzen ditu zeraren eta niaren arteko gatazka estrukturalaren oinarriak; gizabanakoaren eta gizartearen arteko lehen gatazka garrantzitsua irudikatzen du. Atseginaren printzipioa baztertzea eskatzen dio inguruneak haurrari. Gorozkiei eustearen eta kanporatzearen araberakoak izango dira ondorengo jokaeren jarraibideak.

3. Aro falikoa: laugarren eta bosgarren urteetan gertatzen da. Kitzikapena eta tentsioa genitaletan kontzentratzen dira. Sexuen arteko bereizkuntza biologikoak bereizkuntza psikologikoa dakar. Adin horretan haurra jadanik kontziente da bere bereizgarri biologiko sexualaz; hori izango du bere bereizkuntza psikologikoaren abiapuntu. Zakilaren kitzikapenak, emakumeak horrelakorik ez duela konturatzeak, eta hura galtzeko beldurrak Ediporen konplexuaren agerpena eta zikiramendu barne-herstura eragiten dituzte haur mutilarengan. Konplexu horren arabera, aita etsai bihurtzen da, haurra amaren afektua bereganatzen saiatzen denean; mutilak bere amarekin ezkondu eta aita hil nahiko luke; aitarengana proiektatzen du bere etsaitasuna eta horrek, ondorioz, mendeku-beldurra sortzen du beregan. Mutilarengan Ediporen konplexua honela ebazten da: ama amodio-objektu moduan du, eta aitarekin identifikatzen da, haren kontra irabazten saiatuz. Konplexuaren ebazpena errazten duten faktoreak hauek dira: amak sorrarazten dituen zapuzkeriak, aitari dion beldurra,

eta

aitarekiko

identifikaziotik

erator

daitezkeen

irabaziak.

Aitarekin

152

identifikatzean, haren balioak eta moralitatea bereganatzen ditu haurrak. Zentzu horretan, supernia, Ediporen konplexuaren ebazpenaren oinordekoa da. Ediporen konplexuaren garapena desberdina da haur neskatilarengan. Bere zakil gabeziaz konturatzen da eta bere amodioaren lehen objektu izan den amari botatzen dio errua. Zakilaren bekaitzak eramanda, aita amodiozko objektu moduan aukeratzen du, eta bere fantasian pentsatzen du galdu duen atala bereganatuko duela aitarekin haur bat edukitzen badu. Mutila: amarekiko interesa --- zikiramendu beldurra --- Ediporen konplexua ---erasotzailearekiko identifikazioa --- aitarekin identifikatu --- ama eduki Mutilarengan, zikiramendu-beldurrak sortzen duen barne-herstura Ediporen konplexuarekin amaitzen da; Ediporen gatazka erabakitzeko, supernia garatzen da. Neskatilarengan, zikiramendu beldurrik ez dago; gertatua da. Nork egin zuen? Bere ama izan zela erabakitzen du, eta hori egiteagatik ama gorroto du. Amari errua bota eta aitarekiko maitasuna handitzen du aldi berean. Aitarekiko maitasuna zakilaren bekaitzaren ondorioz sortzen da. Zakilaren bekaitza da konplexuari hasiera ematen diona. Elektraren konplexua gainditzeko, neskatilak aita amodio-objektu moduan gordetzen du; amarekin identifikatu eta aita bereganatu nahi izango du. Neskatilarengan arinagoa da konplexua mutilarengan baino: zakila galtzeko beldur txikiagoa du, eta amari uko egin beharrik ez du, mutilak bezala. Horregatik, neskatilak superni ahulagoa eta gozoagoa garatzen du; horregatik da haren izaera ontasun eta leuntasun handiagokoa. Sexu bereko gurasoarekiko identifikazioa oinarrizko kontzeptua da garapenaren psikologian. Identifikazioan, gizabanakoak beste pertsonaren nolakotasunak bereganatu eta bere funtzionamenduan integratzen ditu. Lau identifikazio mota bereizten ditu Freudek: 1. Nartzisista 2. Helbururantz zuzendua 3. Objektu galduarekikoa 4. Erasotzailearekikoa 1. Identifikazio nartzisistan, bera bezalakotzat hartzen dituenekin identifikatzen da pertsona. Identifikazio horretan oinarrituta eratzen dira talde sozialak eta identifikazio etnikoa. Identifikazio mota horren bidez sortzen dira talde bereko kideen arteko loturak. 2.

Helbururantz

zuzenduriko

identifikazioan, arrakasta eduki

duen eta

norberarentzat balio garrantzitsuak dituen pertsonarekin gertatzen da identifikazioa. Superniaren garapenean esku hartzen du identifikazio mota honek.

153

3. Objektu galduarekiko identifikazioaren bidez, galdutako edo urrundutako pertsona bat berreskuratu nahi izaten da, harekin identifikatuz. Oso txikia izanik, aita galdu duen haurrak harekiko edo haren irudi idealizatu batekiko gehiegizko identifikazioa gara lezake. 4. Erasotzailearekiko identifikazioa: autoritate irudi batekin identifikatzen da, horrela zigorra ekiditeko. Superniaren garapenean ere agertzen da identifikazio mota hau, eta gizarteratze prozesuan indar boteretsua da. Kontzentrazio-esparruetako presoen esperientzietan, mehatxu larrieneko egoeretan, edo pertsona bahituengan ere (Estokolmoko sindromea, Guerra, 1988) ikus daiteke. Horrela, kontzentrazio-esparru horietan, zenbait presok ahal zuten ezaugarri nazi gehien jartzen zituzten, eta beren lagunak krudelki tratatzen zituzten. Mekanismo horren bidez azal liteke judu batzuen antisemitismoa ere. 5. Aho-aroa, uzki-aroa eta aro falikoa genital-aurreko aroak dira, haurrek ugalketarako gaitasunik ez duten garaikoak. Freudek ez zuen arreta handirik jarri Ediporen ondorengo etapetan. Aro falikoaren ondoren, sortasun-aroan sartzen da haurra: aro horretan, bulkada sexualak gutxitzen dira eta ez da libidorik garatzen. 6 urtetik 13 urtera bitartean bulkada sexuala jaistearen ideia egia izan zitekeen kultura victorianoan, baina ez da hori beste kulturetan ikusten dena. 6. Pubertaroaren iratzarraldiarekin, bulkada sexualak eta sentimendu edipiarrak berpizten dira, etapa genitalari hasiera emanez. Aro genitala deitzen da, subjektuak gaitasun ugaltzailea duelako. Helduaren bizitzarako iraganbide definitiboa markatzen duen etapa hau garrantzi handikoa da maila pertsonalean eta sozialean; hori erakusten digute kultur gehienetan gertatzen diren iniziazio-errituek. Garapenaren genital-aurreko etapetan ongi erabaki ez ziren menpetasunsentimenduak eta edipiar konplexuak berpizten dira aro horretan, eta nerabezaroko nahasteak eta arazoak esplikatzen dituzte, neurri batean. Aro horretan, genitaletan kontzentratzen da kitzikapena, baina helburua ez da jadanik norberaren atsegina eta autoerotismoa (aro falikoan bezala), baizik elkarketa sexualaren atsegina. Erikson-en arabera, etapa horretan garatzen da norbere identitate propioaren zentzua, eta irudi propioa eta rol sozialak zedarritzen dira. Azken bi etapa horiek garrantzi gutxiago dute Freudentzat. Bizitzaren lehen bost urteak biltzen dituzten lehen hiru etapetan gertatzen da pertsonaren garapen kritikoa, eta hor erabakitzen da ondorengo bizitzaren garapena. Instintuen garapenean finkamendu deituriko geldialdi asko gertatzen dira. Gehiegiaz edo gutxiegiaz, haurrak etapa batean bulkadari dagokion asebetetze egokirik jasotzen ez duelako gertatzen dira finkamenduak;

154

hori dela eta, subjektuak ez du aipatutako etapa gainditzen, edo pozik aurkitzen da han, hurrengora aurreratu gabe. Finkamendua gertatzen bada, subjektuak aurreko etapa batean ase zen modu berean asetzera joko du beti. Adibidez, aho-aroan finkatzen bada, ahoeskualdeko asebetetzeak bilatzen jarrai dezake pertsonak, janarietan, edarietan, tabakoan, eta abar. Finkamenduarekin oso erlazionatua dagoen beste fenomeno bat erregresioarena da. Aurretiko asebetetze-moduetara edo finkamendu-puntuetara itzultzen saiatzen da pertsona. Etapa desberdinetan nortasunaren garapen normala eragotz dezakeen beste mekanismo bat da, beraz, erregresioarena. Subjektuak, tentsio-baldintzen menpe dagoenean, oro har aurreko asebetetze-moduetara itzuli nahi izaten du, haietan sariztatzaileagoa eta erabilgarriagoa zitzaiolako egoera. Tentsio-baldintzetan gertatzen da sarritan erregresioa; frustrazio- eta larritasun-garaietan, pertsonek gehiegi jan, edan, edo erreko dute. Horrela, adibidez, erlazioa ikusi izan da frustrazioaren eta erretzeari utzi ezinaren artean. Garapen etaparen, finkamenduaren, eta erregresioaren kontzeptuek garrantzi eskerga dute izaeraren formazioaren teoria psikoanalitikoan. Garapenaren etapa bakoitzari izaera tipo bat dagokio, eta tipo hori fase horretan partzialki finkatu izanaren emaitza da. - Horrela, izaera oralaren bereizgarriak aho-aroaren garapenean gertatutako prozesuekin erlazionaturik daude. Izaera orala nartzisista da, bere buruaz bakarrik interesatzen delako, eta besteen izaera berezia ez duelako garbi ezagutzen. Norberari eman diezaioketenaren arabera hautematen dira beste pertsonak. Amaren bularretik oraindik bereizi gabe dagoenez, zupatzeko joera iraunkorra agertzen du; beti zerbaiten bila dabil; besteen sustantzia zurgatzen duten izainen modukoa da. Beste pertsonekiko trukean ere agertzen da izaera berekoi hori: itxuraz eskuzabala dirudienean ere, eskuzabaltasun hori ez da benetakoa: ez dago hartzailearen beharrean oinarritua, emailearen gutizian baizik. Bestea derrigortzen duen eskuzabaltasuna da. Bestea derrigortua sentituko da zerbait ematera. Lan munduan, pertsona oralak segurantza bilatzen du, rol pasiboak eta menpetasunezkoak hobetsiz. Frustrazioaren eta desoseguaren aurrean, etorkizunari aurre egiteko, energia eta erreserbak pilatzeko joera du. Izaera oralari egotzi zaizkion nortasunaren bereizgarrien artean, janariarekiko zaletasuna, bakartze soziala eta onarpen beharra azpimarratu behar dira; gainera, izaera orala, bulkadatsua, asekaitza, egonarri gutxikoa, zorrotza, bekaiztia, gutiziatsua, jeloskorra, haserrerako eta depresiorako joera duena, eta, orokorrean, ezkorra da.

155

- Uzki-aroko finkamendu partzialek edo ez hain partzialek uzki-aroko izaera eragiten dute. Uzki-aroko bulkada saritzeko modua erabat antzaldatuko da gizarteak derrigorturik. Bulkada oralen asebetetzeak ez zuen hainbesteko eraldaketaren premiarik. Era batera edo bestera, uzki-aroko izaera erabakiko du hondakinen pilaketak eta kanporatzeak, eta premia sentitzen duenean berehala kanporatu ezinak sortzen duen gatazkak.

Maila

sinbolikoan,

hondakinek

boterea

edo/eta

dirua

irudikatuko

lukete/lituzkete. Aho-aroko eta uzki-aroko izaeraren arteko aldea, “emaidazu” eta “agintzen dizudana egizu” esaldien artean dagoena da. Edo, “eman behar dizut” eta “obeditu behar dizut” esaldien artean dagoena. Uzki-aroko

izaerak

uzki-aroko

bereizgarrien

hirukotea

agertuko

du:

ordena/garbitasuna, ekonomia/zekentasuna, eta egoskortasuna. Lehen bereizgarriak dena ordenan eta garbi edukitzeko joera adierazten du; zikina eta desordenatua denarekiko interesaren formazio erreaktiboa da. Bigarrena, dirua pilatzeko uzki-aroko interes konpultsiboarekin erlazionaturik dago, eta hondakinak pilatzeko haurraren desirarekin lotua dago. Hirugarrena, egoskortasuna, hondakinak uzteko haurraren ukazioarekin erlazionaturik dago (batez ere norbaitek agintzen dionean). Uzki-aroko izaera anbibalentziz eta kontraesanez beterik dago. Ordenatua da, baina desordena aztarnak ere baditu. Horrela, adibidez, bulegoko mahaia guztiz garbi edukiko du eta kaxoiren bat erabat narras. Menpekoak eta esanekoak dira orokorrean, baina aurkakotasun- eta mendeku-eztandak ere edukitzen dituzte. Atzerapenak oso gogoko dituzte, horrela tentsio egoerak sortzen baitituzte. Orokorrean, uzki-izaera nagusi dutenak zurrunak eta hertsiak izan ohi dira beren bulkaden kontrolean, eta kontserbakortasunerako joera dute. Pertsonarteko harremanek "nork nor kontrolatzen du" patroia jarraitzen dute; orokorrean, besteen gain ezartzen dute nagusitasuna. Bereizgarri guztien artean, kantitate handiak pilatzea izan daiteke hobekien definitzen dituena; zentzu horretan, nahiago dute seguruan inbertitu, atsegin iragankorretan gastatu baino. - Izaera falikoa sortzen da Ediporen konplexuaren aroan finkamendu partzialen bat gertatu delako. Nortasun falikoaren ezaugarri nagusia da zikiratua izanaren aztarna guztiak ukatzea. Besteen aurrean bere burua baieztatzea da beretzat handi izatearen sinonimoa. Arrakasta edukitzen saiatzen da pertsona falikoa, baina arrakasta edukitzeaz errudun senti daiteke, Ediporen garaiko gatazkengatik; arrakasta edukitzeak "aita garaitzea" esan nahi baitu. Nortasun falikodunak arrakasta eduki dezake bere lanean, lorpen sexual asko entsea ditzake; edo bere lanean eta bizitza sexualean porrota ere izan dezake, aitaren kontrako

156

borrokatik sorturiko erruduntasun sentipena dela eta. Kontrako jokaerak diruditen arren, kasu bietan beren dinamikak arazo edo gatazka bera agertzen du. Jokaera biak dira haurtzaroko finkamendu baten isla, bulkadatsuegiak, zurrunegiak direlako eta errealitateari arrotz zaizkiolako. Aho-aroko izaera, uzki-aroko izaera, eta izaera falikoa ez dira gai frustrazio-tipo batzuk gainditzeko, eta atsegina lortzeko modu jakin batzuk jarraitzen dituzte, hain zuzen ere, garapenaren lehen etapei dagozkienak.

15.1.4. Psikopatologia eta terapia Psikopatologiaren garapenaren giltza, instintuak asebetetzeko eta mina ekiditeko gizabanakoak duen moduan aurkitu behar da. Horrek, noski, patologikoak ez diren jokaerentzat ere balio du. Funtzionamendu normalaren eta patologikoaren arteko bereizketa ezartzerakoan, hiru faktore hartu behar dira kontuan: -

asebete behar diren instintuen izaera

instintuekin tratatzeko garaian egon daitezkeen babes-maniobrak

errealitatearen distortsio-maila.

Jokaera psikopatologikoetan, pazientea saiatzen da garapenaren hasierako etaparen batean finkaturik gelditu diren instintuak asebetetzen. Instintu-bizitza haurtzaroko fase batean finkaturik gelditu da eta gizakiak haurtzaroko bide tipikoetatik asebete nahi izaten ditu bere bulkada sexual eta erasokorrak. Asebetetzea gizarteko mugek bitartekotu dezakete, edo, perbertsioen kasuan bezala, zuzenki ager liteke aldaketa garrantzitsurik gabe: -

Neurosian, barne-herstura eta bulkadak kontrolatzeko defentsa-mekanismoak dira osagairik nagusienak.

Psikosian, berriz, errealitatearen distortsioa eta errealitatetik urruntzea dira babes-mekanismo garrantzitsuenak.

Kasu guztietan, instintuen asebetetzea eta derrigortze sozialak gatazkan daudenean garatzen da psikopatologia.

Teoria psikoanalitikoaren arabera, bizitzako lehen bost urteetako etapetan gertatzen dira nahaste psikopatologiko nagusiak sor ditzaketen finkamenduak. Freudek hiru nortasun-tipo bereizten ditu: 1) Tipo erotikoa: zeraren nagusigoa duena; maitasunaren galeraren herstura eta kanpoko objektuei buruzko menpekotasuna bizi du. 2) Tipo obsesionala: superniaren nagusitasuna duena; barneratutako galerazpenekiko menpekotasuna eta herstura morala bizi ditu. 3)

157

Tipo nartzisikoa: niaren indarrak bereizten du; jokaera autonomoak eta egokituak garatzen ditu. -

Psikopatologia psikoanalitikoaren gune nagusia Ediporen konplexuaren ebazpenari dagokio. Teoria sexualari buruzko hiru entseguak (1905) liburuan, haurra perbertso polimorfoa dela esaten du Freudek, oraindik diferentziatu gabea egotean, gorputzaren zati guztiek balio dezaketelako atsegina lortzeko. Perbertsioetan, haurtzaroko sexualitatearen osagaiek ordezkatzen dute sexualitate normala. Freuden arabera, perbertsoen jomuga sexualak eta haurrenak berdinak dira. Zikiratze-beldurragatik, perbertsoak haurtzaroko eran asebetetzen ditu bere instintuak. Mutil trabestia emakumeak bezala janzten saiatzen da, emakumeak zakil bat baduela amesteko. Horrela, ukatu egiten du emakumeari zakila falta zaiola eta bere zikiratze-beldurra gutxitu egiten du. Haurtzaroko lehen etapetako bideetatik lortzen du asebetetzea.

Perbertsioetan instintuak asebetetzen diren bitartean, psikoneurosietan haien deskarga blokeatu egiten da. Zeraren instintuen deskargaren eta niak egiten duen deskarga hori galeraztearen arteko gatazketan oinarritzen dira psikoneurosiak. Zeraren eta niaren arteko gatazkaren emaitza da neurosia, estrukturalki hitz eginda. Prozesu-terminoetan hitz eginda, deskargatu nahi duen instintuak barne-herstura edo erruduntasun sentimenduak askatzen ditu, eta horiek mugimenduan jartzen dituzte babes-mekanismoak. Zeraren eta niaren arteko gatazkak, instintuaren eta defentsaren artekoak, sintomaren garapena dakar kasu askotan. Sintomak (tikak, paralisi psikologikoak, konpultsioak), instintuaren eta defentsaren arteko konpromisoa irudikatzen du. Bulkada erreprimitu baten adierazpen mozorrotua da sintoma. Energiaterminoetan hitz eginda, babes-prozesuak xurgatzen du instintuaren energiaren zati bat, eta sintoman agertzen da beste zati bat, modu sinbolikoan.

Frustrazioak eta traumak ere garapenaren aurreko etapetara itzultzea eragin dezake. Neurosiaren eta psikosiaren forma psikopatologikoek, itzultzen diren etapa horren bereizgarriak hartzen dituzte. Psikosian aho-arorako atzeraitzultzeak egiten dira, eta eskizofrenia paranoidearen kasuan, uzki-aroaren fase goiztiarrera itzultzen dira. Garapenaren lehen etapa horiei dagozkien babesmekanismoak dira proiekzioa eta ukazioa, errealitatearen distortsio nabarmena eragiten duten babes-mekanismoak, hain zuzen ere.

158

Teoria psikoanalitikoaren arabera, jazarpen eldarnioek, paranoikoengan sarritan gertatzen direnek, ongi erreprimitu ez diren joera homosexualetan dute jatorria. Lehenik, pertsonak sexu bereko beste pertsonarekiko amodioa ukatu eta aitziko sentimendua (gorrotoa) adierazten du. Gero, besteengana proiektatzen du etsaitasun hori, eta jazarria sentitzen hasten da. Paranoia kasu gehienetan, Freuden iritziz, gatazka homosexual inkontzienteak daude. Labur esanda, beraz, aho-aroan finkatzeak edo aro horretara itzultzeak sintoma paranoideak sorrarazten ditu, gatazka homosexual inkontzienteen emaitza gisara.

Sintoma obsesibo konpultsiboak, uzki-arora itzultzearen ondorio moduan gertatzen dira. Obsesionatua dagoena derrigortua dago gauza batzuk pentsatzera; konpultsionatua dagoena derrigortua dago ekintza jakin batzuk egitera. Eskuak konpultsiboki garbitzen dituen pertsona batek, adibidez, bere pentsamendu eta sentimendu zikinak modu magikoan garbitu nahi lituzke. Isolamendua eta egindakoa desegitea dira neurosi obsesibo-konpultsiboarekin zerikusia duten babes-mekanismo analak. Obsesiboengan pentsamenduak azpimarratzen dira: subjektuak isola ditzake haien efektuak. Konpultsiboengan egindakoa desegitea azpimarratzen da: barne-herstura arintzen duten erritu magikoak dira.

Aro falikoan finkatzea eta aro hartara itzultzea sintoma histerikoekin erlazionatzen dira. Barne-hersturazko histerian, pertsonak sintoma fobikoak gara ditzake; hala nola, espazio itxiekiko beldurra (klaustrofobia), edo konbertsio-sintomak. Teoria psikoanalitikoaren arabera, histerikoek askotan jotzen dute errepresioaren babes-mekanismora, Ediporen konplexua inguratzen duen barne-herstura ekiditeko. Sintoma fobiko edo konbertsioko sintoma moduan itzultzen dira errepresioak kontzientziatik baztertzen dituen pentsamendu, ideia, oroitzapen, afektu eta desirak. Histerikoek interes-eremu estua eta pentsamendu sortzailerako gaitasun gutxi eduki ohi dute, errepresio ugari erabili dutelako eta garapenaren etapa falikoan finkatu direlako; beren bereizgarriak aldakortasun afektiboa, oldarkortasuna, eta sexualitateari buruzko tolesgabetasun infantila dira.

Bergeret-en arabera (1974), egitura neurotikoa bulkaden eta superniaren arteko gatazkak definitzen du; zikiramendu-mehatxua da herstura sorrarazten duena. Errepresioa da defentsa mota nagusia. Egitura psikotikoaren gatazka bulkaden

159

eta errealitatearen artekoa da. Herstura sorrarazten du zatikatze, ezabatze, edo eztandazko heriotzaren beldurrak. Proiekzioa eta niaren zatiketa dira defentsa moduak. Nahastea diagnostikatu ondoren, aldaketa lortzen saiatuko da terapia, eta horretarako nortasunaren garapen normala bultzatuko du. Lehen garaietan, hipnosi katartikoa deituriko metodoa erabili zuen Freudek. Hipnosiaren bidez, blokeaturiko emozioen deskarga eragiten saiatzen zen, emozio horiek jotzen baitzituen sintoma neurotikoen sortzaile. Metodo horren eragozpenik handiena hau zen: jende guztia ezin zitekeen hipnotizatu; gainera, emaitzak sarritan iragankorrak ziren. Horregatik, bigarren sistema bat erabili zuen, esnagaraiko sugestioa zeritzona. Bezeroek erreprimituriko esperientzia emozionalak kanporatu behar zituzten, eta Freudek sugestioa erabiliko zuen hori lortzeko. Freudek pazientearen buru gainean bere eskua jartzen zuen eta ziurtatzen zion, nahi izanez gero, bere emozio erreprimituak gogora zitzakeela. Geroago, ametsen interpretazioan interes handiagoa jartzen hasi zen eta elkarketa askearen metodoan zentratu zen. Hori bihurtu zen terapia psikoanalitikoaren oinarrizko teknika. Elkarketa askearen teknikan, burura datorkion guztia esan behar dio pazienteak aztertzaileari, bere kontzientzian agertzen zaion moduan, atzerapenik, murrizketarik eta zentsurarik gabe. Ametsak dira inkontzienterako errepidea. Elkarketa askearen metodoaren bidez, pazientea eta aztertzailea irits litezke ametsen ezkutuko edukiraino, haien ageriko edukitik abiatuz; hau da, hel litezke ametsen eduki ezkutua ezagutzera, desira inkontzienteen agerpena dela ikustera. Ametsak, sintomak bezala, desira mozorrotuak eta partzialak asebetetzeko bide dira. Elkarketa askeari esker mozorroa desagertzen da. Kontrol kontzientea erlaxatzen denean, kontzientziaratu egiten dira bulkada, desira eta fantasia inkontzienteak. Elkarketa askearen prozesua ez da askea, baizik jokaera guztien moduan, gizakiaren barneko indarrek determinatzen dute. Metodo horien bidez, ametsen eta hitzen esanahi sakonera heldu nahi da, sintometan bezala ametsetan ere desira mozorrotuak eta ezkutuak agertzen baitira. Teknika horien bidez, bulkada eta fantasia inkontzienteak kontziente bihurtzen dira; baina inkontzienterako sarrera ez da zuzena, hitzezko edukien interpretazio sinbolikoaren bidezkoa baizik. Hasiera batean, Freudek pentsatu zuen nahikoa zela pazientearen inkontzientea ezagutzea hura aldatzeko eta sendatzeko; gatazka konpontzeko nahikoa zela eduki inkontziente problematikoak kontzienteki ezagutzea. Gero ikusi zuen, ordea, oroitzapenak

160

berreskuratzea baino zerbait gehiago egin behar zela; pazientea aldatzeko beharrezkoa zen ordura arte erreprimituriko emozioen prozesu katartikoa sorraraztea. Sintomen zergatiak arrazionalki ezagutzea ez da nahikoa gatazka konpontzeko; beharrezkoa da, lehenik, hartaz jabetzea, jokaeraren kontrola zerarengandik niarengana transferitzeko; horrela, maila kontzienteagoan eta helduagoetan berbanatuko da inkontzientean pilaturiko energia; eta modu horretan, gatazka indargabetzea eta prozesu defentsiboak askatzea lortuko litzateke. Pazienteak bere garapena eta hazkuntza lortuko du terapia analitikoa gauzatuko den lanketa- eta berrintegrazio-prozesuaren bidez; gatazkak eta barne-hersturak galarazi zion garapena, hain zuzen ere. Horretarako, lehenik, energiaren irteera naturala ixten edo galarazten dion ezkutuko oroitzapenera heldu behar du; gero, ezkutuko sentimenduen eta bulkaden bizipen eta esperimentazio indartsuaren prozesu katartikoa gertatu behar da, eta horrek eragingo du bat-bateko ulerkuntza edo insight emozional esanguratsua; eta azkenik, naturalki jariatzen utzi behar zaio energiari. Horrela, pazienteak maila kontzientean eta maila emozionalean ezagutzen ditu bere gatazkak, eta bere instintuak modu helduan eta orekatuan asebetetzen has daiteke. Aldaketa terapeutikoak lehen inkontzienteak ziren emozioak eta desirak menperatzea dakar. Terapia analitikoak bigarren abagune bat eskaintzen dio pertsonari: lehen gaizki ebatzitako gatazkak berpizten ditu, orain modu egokian ebazteko. Energia berriro berbanatzen da, ez babeserako, baizik jarduera helduago eta saritzaileagoetarako. Psikopatologia-gatazketan eta defentsa-mekanismoetan oinarritzen da; psikoanalisiaren bidez gatazka gutxitzea eta prozesu defentsiboen hertsapenetatik askatzea lortu nahi da. Psikopatologiak inkontzientearen eta zeraren aginteak menderatutako gizabanakoa agertzen du; psikoanalisiak, berriz, inkontzientea zena kontziente bihurtu nahi du, eta lehen zeraren edo superniaren kontrolpean zegoena niaren kontrolpera pasatu nahi du. Pazienteak, iraganean, aurre egin behar izan zien bere indarrak baino nagusiago ziren egoera emozionalei. Orain, berriro, egoera berberean jarriko du terapeutak pazientea, baina baldintza egokiagoetan. Horretarako bitartekoak, transferentzia-erlazioa eta transferentzia-neurosia

sorraraztea

izango

dira.

Transferentzian,

pazienteak

aztertzailearenganako lotura pertsonala garatzen du, haurtzaroan gurasoekiko izan zituen loturetan oinarritua. Pazientearen

jokaera-aldaketarako

indar

dinamiko

moduan

erabiliko

psikoanalisiak transferentzia. Egoera analitikoaren alderdi formal asko transferentziaren garapena errazteko egituratuak daude. Pazientea dibanean etzanda egoteak menpetasunegoeraren garapena errazten du. Elkarrizketen maiztasunak indartu egiten du pazientearen

161

eguneroko bizitzarako harreman analitikoak duen garrantzi emozionala. Azkenik, pertsonalki hain gutxi ezagutzen duen batekin hain lotura estua edukitzeak adierazten du pazientearen erantzuna haren gatazka neurotikoek determinatzen dutela. Pazienteak bere desirak eta barne-hersturak aztertzailearengana jaurtikiko ditu, eta aztertzaileak bere burua ahal duen gutxiena agertuko du; modu horretan, pazienteak agerturiko jarrerak barneekoizpen moduan hartuak izatea nahi da, egoera objektibo batek eragindakoak baino areago. Transferentzia errazteak transferentzia-neurosia ekoizten du. Neurosi horretan pazienteak modu irekian bizi ditu bere gatazka zaharrak. Haurtzaroan falta izan zitzaiona aztertzailearengandik lortzea da helburua. Analisiaren testuinguruan, pazienteak eta aztertzaileak behatu eta ezagutu ditzakete haurtzaroko jatorrizko gatazka osatzen zuten osagai instintiboak eta defentsak. Egoera horretan pazienteak karga emozional eta afektibo indartsua jarriko du, eta horrek emozionalki esanguratsua den ulerkuntza edo insight batera eramango du. Insight-a gertatzen denean, pazienteak gatazkaren izaera intelektualki eta emozionalki ezagutzen duenean, bere burua eta mundua modu berrian hautematen dituenean, aske sentituko da bere instintuak modu helduagoan asebetetzeko eta aldaketa gertatuko da. Iraganean, erruduntasunak eta barne-hersturak hazkuntza eragotzi zuten; egoera analitikoan, gatazka zaharrei berriro aurre egiteko abagunea du. Zergatik da orain desberdina erantzuna? 1. Analisian, gatazka ez da jatorrizko egoeran bezain intentsoa. 2. Pazientearen gurasoek hartu zuten jarreratik oso desberdina da terapeutak hartzen duena. 3. Pazientea pertsona heldua izatean, niaren zatiak erabiltzeko gai da, lehen bere eskura ez zeuden funtzionamenduaren alderdiak tratatzeko.

15.2. Carl Gustav Jung (1875-1961)

15.2.1. Nortasunaren egitura Harmonia lortzeko borrokatzen diren sistema elkarreragileen sare konplexu moduan ulertzen du nortasuna Jungek. Elkarreragiten duten sistema horiek dira nia,

162

inkontziente pertsonala (bere konplexuekin) eta inkontziente kolektiboa (bere arketipoekin). Freuden ustez, inkontzienteak erreprimitutako materialak biltzen ditu; Jungen ustez, berriz, kontzientziaren iturburu moduan eta bizitza-ahalbide berrien matrize moduan ulertu behar da inkontzientea.

15.2.2. Energia psikikoa Freudentzat libidoa edo bulkada sexuala da nortasunaren indar motibatzailea. Jungek ere libido hitza erabili zuen energia psikikoa izendatzeko. Baina, Jungentzat bizitza-energia diferentziatugabea adierazi nahi zuen libido terminoak. Sexualitateari edo beste premia batzuei egin diezaieke erreferentzia. Borondatea, afektua eta emozioa adierazten ditu. Jungek kritikatu egin zuen Freudek sexualitateari ematen zion garrantzia; beretzat, sexualitatea ere modu sinbolikoan ulertu behar da. Jungek arimaren ikuskera monistikoa agertu zuen libidoaren teorian. Atsegin/desatseginaren arteko oposizioak ez zuen hainbesteko garrantzirik Jungentzat. Libidoaren prozesu dinamikoak autoerregulatu egiten dira, eta inguruarekin komunikazio zuzenik gabe geratzen dira. Bere burua autoarautzen duen sistema itxi moduan funtzionatzen du libidoak. Autoarauketa-printzipio horri konpentsazio deritzo Jungek.

15.2.3. Nia Jungentzat nia da jarraitasun eta identitate handiak dituen irudikapenen konplexua eta kontzientziaren eremuaren erdigunea. Gure identitate eta jarraipen sentimenduen arduraduna da nia. Geure buruaz dugun kontzientzia da. Pertsonaren gogamen kontzientea da nia, kontzientzian sartu behar duten pertzepzioak, pentsamenduak, sentimenduak eta oroitzapenak aukeratzen dituen psikearen zatia.

15.2.4. Inkontziente pertsonala Psikea inkontziente kolektiboak arautzen du, modu autonomoan; psikeak gizadiaren esperientzia guztiak beregan bilduak ditu, hauspeakin baten moduan. Jungen iritziz, inkontziente pertsonal dei daitekeen geruza bereizi behar da inkontzientean. Geruza horretako materialak pertsonalak dira, pertsonaren bizitzan zehar eskuratuak.

163

Itsasoan irteten den uharte batekin alderatu zuen Jungek psikearen alderdi kontzientea. Uraren gainean irteten den zatia bakarrik nabarmentzen da, nahiz eta azpian dagoen zati inkontzientea askoz ere handiagoa izan. Inkontziente pertsonala ez da beti itsaspean murgildurik egoten; azaleratu daiteke. Inkontziente horretan daude baztertuak izan diren eta erraz berreskura daitezkeen pertzepzioak, pentsamenduak, sentimenduak eta oroitzapenak. Jungen inkontziente pertsonalak Freuden prekontzientearen antza du. Erreprimituak edo ahaztuak izan diren pertsonaren bizitzako esperientziak ere biltzen ditu inkontziente pertsonalak. Ahaztutako esperientzia horiek ere kontziente bihur litezke, nahiz eta batzuk kontzientziaratzea nekeza izan. Inkontziente

pertsonalean

konplexuetan

taldekatzen

dira

esperientziak.

Pentsamenduen, sentimenduen, emozioen eta oroitzapenen talde antolatuak dira konplexuak. Konplexuek botere konstelatzailea dute: beraiekin erlazionaturiko esperientziak erakartzeko duten ahalmena iman batenarekin aldera daiteke. Konplexuak zenbat eta botere konstelatzaile handiagoa eduki, are eta boteretsuago bihurtzen da. Konplexuek modu ezberdinean gidatzen dituzte pentsamenduak eta portaerak, eta, ondorioz, pertsonak mundua nola hautematen duen erabakitzen dute. Konplexua inkontzientea da, baina hazi eta independente bihurtzen denean, bigarren ni baten moduan joka dezake; ni kontzientearen aurrez aurre kokatzen da. Konplexuak eratzen duen nia nortasunetik disoziatu eta autonomo bihur liteke, eta nortasun bikoitzaren fenomenoa sortzeraino hel daiteke. Konplexuak karga indartsua hartzen badu, bere orbitara erakarriko du nia; azkenean, nia menperatu eta irentsi egingo du. Kasu horretan, niaren eta konplexuaren artean identifikazio partziala edo osoa gertatzen da. Hori gertatzen da, adibidez, amakonplexua duten gizonengan, edo aita-konplexua duten emakumeengan. Pertsona horiengan aitaren edo amaren hitzak, ikuspegiak, aspirazioak beraien niaz jabetu dira, eta beren tresna eta bozeramaile bihurtu dira. Konplexu batek pertsona independente moduan joka dezake, gure nortasun eta asmo kontzienteetatik bereizita. Konplexu bat izan daiteke kontzientea, erdi-kontzientea edo inkontzientea. Konplexuak ni osoa edo niaren zati batzuk bakarrik menpera ditzake. Niaren zati batzuk bakarrik menperatzen baditu, moldaeraren nahaste edo errealitatearen galera arinak bakarrik gertatuko dira; ni osoa hartzen badu, psikosiak eta niaren galerak gertatzen dira.

164

Inkontziente kolektiboko edukiak arketipo deitzen dira. Konplexuak ere arketipo bat gordetzen du. Konplexuaren erdigunean arketipoaren berdina den sinbolo kolektibo inpertsonala aurkitzen dugu. Inkontziente pertsonaleko edukiak karga emozional handiko konplexuak dira nagusiki.

15.2.5. Inkontziente kolektiboa Gizadiaren garapenetik herentziaz jasotako masa espiritual boteretsua da inkontziente kolektiboa, pertsona bakoitzaren egituran bersortzen dena. Inkontziente pertsonala gizabanako bakoitzarentzat bakarra den artean, inkontziente kolektiboa elkarbanatua izan daiteke. Jungentzat, inkontziente kolektiboa transpertsonala da, hau da, pertsonetan zehar hedatzen da. Gizaki guztiok partekatzen ditugun potentzialitate batzuetan datza. Inkontziente kolektibo horrek, irudi eta sinbolo arkaikoak ez ezik, instintuak, afektuak eta emozioak ere jasotzen ditu. Jungentzat, inkontziente kolektiboaren kontzeptua kontzeptu enpirikoa da: haren existentzia egiazta daiteke, ametsen, mitologiaren eta datu transkulturalen bitartez. Inkontziente kolektiboko efektuak nabarmenak dira gure esperientzietan (adibidez, beste perfektu batez maitemintzea, artelan batez asebeterik sentitzea, itsasoaren erakarpena sentitzea eta abar), eta esanahi unibertsala duten sinbolo partekatuetan adierazten dira.

15.2.6. Arketipoak Jungek sinbolo primitiboak, arkaikoak, aurkitu zituen pazienteengan; horrek eraginda aldarrikatu zuen inkontzientearen barnean, gizadiaren esperientzia guztiak modu sinbolikoan (arketipoak) gordetzen dituen geruza bat dagoela. Geruza hori gizaki guztiengan aurkitzen denez, kolektiboa da. Elementu psikikoak irudi batzuen arabera ordenatzen dituzten faktoreak eta motiboak dira arketipoak. Arketipoa ez da irudi bat bakarrik; irudi arketipikoak indar liluratzailea ere badu. Irudikapenen ezkutuko antolatzaileak dira; psike inkontzientearen ordena ikusezina protoeredu horietan oinarritzen da; kristalezko sare ikusgaitz bat eratzen dute. Behin ere hustu edo bete ezin daitezkeen ontzi batzuk dira. Inkontziente kolektiboaren barnean aurkitzen dira arketipoak edo jatorrizko irudiak. Pentsamendu unibertsaleko forma bat, edo munduaren aurrean modu jakin

165

batean erantzuteko aldez aurreko jarrera da arketipoa. Potentzialitatea azpimarratzen du: gure izaera agertzeko hainbat forma potentzial irudikatzen ditu. Arketipoak ezin daitezke erabat ezagutu edo deskribatu, inoiz ez baitira kontzientziara erabat sartzen. Modu piktoriko pertsonifikatuan edo sinbolizatuan agertzen zaizkigu, eta kontzientziara sar daitezke mitoen, ametsen, errituen eta sintomen bidez. Onuragarria da guretzat horiekin kontaktuan egotea, psikearen potentzialitate ezkutua irudikatzen baitute. Hori egitean, gure banakako potentzialitatetik haratago joaten gara, eta betiko prozesu kosmikora biltzen gara. Jungentzat, behin eta berriro ideia mitiko berberak ekoizteko aldez aurreko jarrera modukoa da arketipoa. Psike kolektiboak biltzen ditu funtzio psikikoen beheko aldeak, herentziaz jasoak. Kontzientziak eta inkontziente pertsonalak, funtzio psikikoen goiko aldeak biltzen dituzte, ontogenetikoki eskuratu eta garatu direnak. Leinuko buruzagia besteengandik mozorro batek bereizten duen moduan, pertsonalitate bat ere bere pertsonak bereizten du ingurutik. Baina, pertsona psike kolektiboko mozorro bat da, banakakotasunaren itxura egiten duen mozorro bat, besteei eta norbere buruari indibiduala dela sinestarazten diona; baina psike kolektiboa adierazten duen paper irudikatu bat besterik ez da. Gizartearen eskaeretara moldatzeko gizabanakoak darabilen mozorroa da pertsona. Benetako identitatearen eta gizarte identitatearen arteko konpromisoa ordezkatzen du. Pertsonaren garapena alde batera uzten bada, gizarteratzeari uko egiten zaio. Bestalde, pertsonarekin gehiegi identifikatzen bada, benetako identitatea alde batera gera liteke eta nortasunaren beste alderdi batzuk garatu gabe gera litezke. Pertsona aztertzen dugunean, beraz, mozorroa altxatu eta ikusten dugu banakakoa zirudiena sakonean kolektiboa dela; psike kolektiboaren mozorroa besterik ez zela pertsona. Jungentzat niaren bildukina da pertsona; nia pertsonak estaltzen du. Pertsonaren atzean dago bere benetako nia. Nia ez da identifikatzen, ez pertsonarekin, ez inkontziente kolektiboarekin; baizik inkontziente pertsonalarekin. Indibidualitateak askatu egin behar du psike kolektibotik; gizabanako izatera heltzeko prozesuari banakotzea deritzo. Banakotzearen helburua da pertsonaren estalki faltsutik eta irudi inkontzienteen botere iradokitzailetik askatu eta autoerrealizaziora heltzea.

166

Pertsonaren berregituraketa erregresiboa gertatzen denean, gizabanakoa psike kolektibotik askatu ordez, indibidualitatea psike kolektibora biltzen da, psikotiko bihurtzen da, inkontziente kolektiboaren edukiekin identifikatzen da zorotasunean. Psikosian edo profeten jokaera nabarmenean, gizabanakoa psike kolektiboarekin identifikatzen da. Itzalak biltzen ditu potentzian ditugun eta gizarteragarriak ez diren pentsamenduak, sentimenduak eta jokaerak. Gure beste aurpegia, gure ilunpeko senidea sinbolizatzen du itzalak. Pertsonaren aitziko aldea da, gizarteko arauekin eta nortasun ideialarekin uztarrezinak diren desirak eta emozioak biltzen baititu. Barne-etsai moduan deskriba liteke. Itzalik uzten ez duen eguzkirik ez dago. Itzala ezin daiteke ekidin, eta itzalik gabe, osatu gabe dago bat. Itzala ukatzea hipokrisia eta iruzurra da. Jungek beharrezkotzat jo zuen gure bulkada basatiak ezagutzea. Horrela egiteak sinesgarritasuna ematen dio gure nortasunari, eta bizitzarako gogo bizia gehitzen du.

15.2.7. Anima eta animus-a Anima eta animus arketipoen bidez, gizakien izaera bisexuala onartzen du Jungek. Sexu bakoitzak beste sexuaren bereizgarriak eta jarrerak agertzen ditu. Gizonaren psikeak alderdi femeninoak ditu (anima arketipoa) eta emakumearen psikeak alderdi maskulinoak ditu (animus arketipoa). Gizonak bere bereizgarri maskulinoak eta femeninoak agertu behar ditu, eta emakumeak bere bereizgarri femeninoak eta maskulinoak. Gutako bakoitzak sexu-genero bat dauka izendatua, maskulinoa edo femeninoa, gure ageriko bereizgarri sexualetan oinarritua. Baina, gutako inor ez da guztiz gizon edo guztiz emakume, forma puruan. Gutako bakoitzak ditu beste sexuko nolakotasunak, bai biologiaren aldetik, bai psikologiaren ikuspegitik. Animaren arketipoa psike maskulinoaren alde femeninoa da; emakumearen irudi kolektiboa izango litzateke, eta gizabanako bakoitzarengan aldaketa pertsonalak jasaten ditu, bere esperientzien arabera. Arketipo horrek forma oso ezberdinak har ditzake, emakume errealarekin bat etorriz: sorginak, jainkosak, silfideak, amazonak, eta abar. Irudi arketipiko horiek, gehienean, orekatzaileak dira: gizon ahul eta afeminatu batek anima modura amazona bat eduki dezake; gizon kementsu eta maskulino batek silfide bat eduki dezake.

167

Gizonak anima bakarra duen artean, emakumeak animus anitz ditu. Emakumeak gizonak ez bezalako kontzientzia du; harreman pertsonalak garrantzitsuagoak dira harentzat, errealitate objektiboen arteko harremanak baino; harreman pertsonalen kontzientzia zabalagoa du emakumeak gizonak baino. Animusaren arketipoa psike femeninoaren alde maskulinoa da. Gizabanakoaren animak edo animusak giza esperientzia kolektiboak eta indibidualak islatzen ditu, norberaren aitzikoa den sexu-aldietan zehar jasandakoak. Beste sexukoekin harremanak izaten eta haiek ulertzen laguntzen digu. Jungentzat, alde bereiztailea dago gizonen eta emakumeen psikologiaren artean. Jungek uste zuen garrantzitsua zela pertsona batek beste sexukoen bereizgarriak agertzea, nortasun desorekatua eta aldebakarrekoa ekiditeko.

15.2.8. Jungen psikoterapia Jungen ustez gizabanakotzea da psikoterapiaren helburua eta bidea. Elkarketa askea baino areago, anplifikazioa erabiliko du; transferentziari balio sinboliko soila emango zaio; errepresioari ez zaio garrantzi handirik emango; bai, ordea, sinbolo kolektiboari; eta ametsak subjektuaren eta objektuaren mailan interpretatuko dira. Jungen ustez, psikismo osoa hartu behar da kontuan; adibidez, espiritua eta gizakiaren behar erlijiosoa kontuan hartu behar dira. Bere psikoterapiari psikoterapia prospektiboa eta sintetikoa deritzo; aurrez aurre dago Freuden psikoterapia erretrospektibo eta analitikoarekin. Jungek prozedura dialektikoa darabil: bi pertsonen arteko elkarrizketan, bi sistema psikikoren elkarreraginean oinarritzen du terapia; bi errealitate psikikoen, niaren eta ni-ezaren, kontzientziako edukien eta inkontzienteko edukien arteko dialektikari ematen dio garrantzia. Bien arteko loturatik hirugarren sistema baten sintesia eratortzen da. Ez du objektua distantzia teoriko batetik aztertzen, baizik azterketan sartzen da, pazientea bera bezala. Nortasunaren alderdi kontraesankorrak adiskidetzeko entsegutzat hartzen zuen Jungek neurosia. Terapia prozedura dialektikoa da, sendagilearen eta pazientearen, kontzientearen eta inkontzientearen arteko elkarrizketa. Aztertzailea eta pazientea elkarren ondoan esertzen dira. Saioak ez dira analisi freudiarrean bezain maiz gertatzen. Maiztasuna pazienteak lortu duen garapen-mailaren araberakoa da. Terapeutaren eta pazientearen arteko elkarrizketa Jungen analisi bihurtzen da.

168

Tratamenduaren lehen etapetan aitortza-premia dago. Aitortza horren ondorioz lasaitze emozionala gertatzen da. Tratamendua elkarreragin batean datza: bi nortasunek topo egitean, bi gorputz kimiko desberdinen nahasketan; komunikazioa gertatzen den unean, biak aldatzen dira. Nahasketa baino areago, konbinaketa da beraz. Sendagilearen nortasunak, osotasunak eta indarrak garrantzi handia dute hemen: arima-gidari guztiek, beraiek heldu diren puntura arte bakarrik gida ditzakete beren jarraitzaileak. Jungentzat, terapiaren buruan, lehenik inkontziente pertsonala kontziente bihurtu behar da. Bestela, inkontziente kolektiborako iraganbidea hertsirik egongo da. Horrek esan nahi du, gatazka guztiak lehenik maila pertsonalean eta norbere esperientzien argitan ulertu behar direla. Freudentzat, ametsak desira inkontzienteen agerpen ziren; Jungek, berriz, funtzio prospektiboa eta erretrospektiboa ematen die ametsei. Funtzio prospektiboa: etorkizuneko gertakarietara prestatzeko pertsonak egiten duen ahalegina adierazten du. Funtzio konpentsatzailea ere badute ametsek: pazientearen alderdi kontzientea osatu eta inkontzientetik hitz egiteko ahalegina dira. Ametsak interpretatzeko anplifikazio-metodoa erabili zuen Jungek, elkarketa askea baino areago. Anplifikazio-metodoan ametsen materiala aberastu egiten da irudi, sinbolo, ipuin, mito eta abarretako material analogoen bidez. Terapeutak bere pazienteen ametsetan aurkitzen dituen eduki arketipikoak, mitoetako, ipuinetako eta erlijioetako antzeko materialarekin erlazionatuz argitzen ditu. Terapeuta eta pazientea biak elkartzen dira ametsa interpretatzeko eta ametsaren esanahia hedatzeko ahaleginean; horretarako, elkarketa pertsonalak eransten dizkie, mitologiari eta ipuinei aipamena egiten die, eta abar. Freudek ametsak banaka hartzen zituen; Jungek ametsen segidak hartzen ditu. Amets talde baten azterketak pazientearen barne-bizitza agertzen du. Terapeuta gisa, Jungek pazientearen irudimen aktiboa eta ekoizpen artistikoak erabiltzen zituen, haren barne-mundua errazago ulertzeko. Marraztera, irudiak egitera, margotzera edo artelanen bat egitera bultzatzen zuen pazientea, haren barne-bizitza ezagutzeko. Jungek inkontziente pertsonalaren garrantzia onartzen du, baina pazientea sendatzera heltzeko, inkontziente kolektiboaren ateak ireki behar dira: animarekin, itzalarekin eta arketipo denboragabeekin erlazionatu behar du.

15.2.9. Ebaluazioa eta ikerketa

169

Jungek hitzen elkarketaren proba garatu zuen, prozesu inkontzienteen lehen datu esperimentalak lortzeko; proba hori ikerketetan eta praktika klinikoan erabilia da egun. Proba horretan, subjektuak emozioak sorrarazteko diseinaturiko kinada-hitzen zerrenda bati erantzuten dio. Ez-ohiko erantzun batek, erantzun aurreko pausaldi luze batek, hitz oso ezberdinei erantzun bera emateak, eta antzeko beste portaera batzuek konplexu bat adieraz dezakete. Jungen hitzen elkarketaren proba izan daiteke geroztik etorri diren teknika proiektiboen aitzindari (esaldiak osatzea, poligrafoa edo gezur detektatzailea, eta abar). Jungen ikerketa- eta ebaluazio-teknikak, metodo zientifiko eta enpirikoetan ez ezik, ikuspegi mistiko eta ez-zientifikoetan ere oinarritu ziren. Garai ezberdinetako hainbat kultura aztertu zituen, eta baita haien mitoak, sinboloak, erlijioak eta erritualak ere.

16. Nortasun emozionala Emozioek nortasunean duten eragina alderdi kognitiboak duena adinakoa da. Nortasunaren adierazpen zuzena dira emozioak. Zentzu horretan, pertsona batek duen egoera emozionalen multzo moduan har daiteke nortasuna. Emozioak ez dira kognizioekiko bigarren mailan kokatzen. Kognizioek emozioak sor ditzakete, baina emozioek badute beren autonomia. Informazioa prozesatzeko lehen mailako modua dira emozioak. Errealitateari buruzko lehen mailako informazio-sistema osatzen dute emozioek (Le Doux, 1999). Zentzuek jasotako informazioa, talamotik igaro ondoren, amigdalara heltzen da. Amigdala da pertsonaren bizitza emozionalaren erdigune. Amigdala lesionatua duenak arazoak izaten ditu emozioak prozesatzeko, emozioak bereizteko. Emozioen oroimena amigdalan kokatzen da. Adimen emozionala: gaitasun ez-kognitiboen multzoa, inguruko eskaerei eta presioei erantzunez, arrakasta edukitzeko gaitasunean eragina duena (Bar-On, 1997). Adimen emozionalak trebetasun hauek biltzen ditu: -

Norbere egoera emozionalaren kontzientzia: egoera emozionalak ulertzeko gaitasuna. Eta norbere emozioen berri emateko trebetasuna.

Besteen egoera emozionalak bereizteko eta haiekin enpatia lortzeko gaitasuna.

Barneko egoera emozionalak eta emozioen kanpoko adierazpena ez direla ezinbestean bat etortzen ulertzeko trebetasuna.

Emozio estresagarriei aurre egiteko trebetasuna.

170

Pertsonarteko harremanak simetrikoak eta asimetrikoak izan daitezkeela jakiteko trebetasuna.

Emozioak eta kognizioak ados ez daudenean, elkarreragin konplexua sortzen da bien artean. Egoera emozional batzuek portaera aldrebesetara eramaten dituzte pertsonak, edozein dela ere errealitatea ikusteko duten modu arrazionala. Lotsa, harrotasuna eta erruduntasuna norbere buruari erreferentzia egiten dioten emozioak dira. Emozio horiek ez dira sortzen norbere buruaren zentzua osatu baino lehen. Norbere buruaren irudiak eratua egon behar du emozio autoerreferentzialak agertzeko. Emozioak kudeatzeko hainbat modu daude: emozio bat beste batez ordezkatu, emozio bat nabarmendu, emozio bat txikitu. Emozioak kudeatzeko estilo errepresiboa dutenek barne-herstura maila baxua agertzen dute, baina, aldi berean, desiragarritasun sozialaren maila altua agertzen dute; estilo errepresiboa dutenek, gainera, erantzun fisiologiko altuak ematen dituzte elektromiografian, bihotz-tasan eta azalaren konduktantzian. Emozioak gutxi agertzen dituzte, baina eztanda emozionalak erakusten dituzte. Alexitimiak emozioak adierazteko hitz gabezia adierazten du. Pertsonak ez ditu bere emozioak irudikatzen. Sentimenduak eta gorputz-sentipenak ez ditu bereizten; bere emozioak ezin dizkie besteei agertu. Irudimen-maila baxua du. Informazioa prozesatzeko garun-azaleko sistemaren eta sistema linbikoaren artean harreman gutxiegi edukiko luke. Hoppe-k zioen (1977) alexitimia gertatzen dela hemisferio arteko komunikazio gutxiegi dagoelako . Anhedonia emozio positiboak esperimentatzeko gaitasunik eza da. Bizitzako gauzez interesatzeko eta gozatzeko gaitasunik eza. Depresio, eskizofrenia eta antzeko patologiekin gertatzen da. Emozioen inibizioak kalte egiten dio organismoari. Pentsamenduak, emozioak, portaerak eta irudiak inibitu beharrak prozesu biologikoak ukitzen ditu. Bihotz-tasa goratu eta tentsioa igotzen du. Pentsamenduaren jarioak malgutasuna galtzen du. Norbere esperientzia traumatikoez hitz egiteak edo idazteak osasunean eragin positiboak ditu. Norbere traumei buruz hitz egiten dutenak sendagilearengana gutxiago joaten dira. Horretan datza debriefing teknika: gertakizun traumatikoez hitz eginarazteak beldur, erruduntasun, atsekabe edo izu-sentimenduak askatzen ditu.

171

Nortasunaren aldagai emozional klasikoen artean barne-herstura sartzen da. Arriskuaren edo ziurtasunik ezaren aurrean agertzen den alerta-egoera da. Gerta daitekeen emaitza negatibo baten aurrean sortzen den ziurtasun-gabezia adierazten du. Hala ere, batzuetan gertaera negatiboen beharrik ez dago, pertsona batzuk alertaegoeran egoteko. Horrelakoetan, alerta-egoeran egoteko aurredisposizio bat gertatuko litzateke, kanpoko kinada negatiboen beharrik gabe, eta pertsona hersturatua egotera eramango luke.

17. Estilo kognitiboak 17.1. Sarrera Estilo

kognitiboei

buruzko

eredu

teoriko

asko

daude:

eremuarekiko

dependentzia / eremuarekiko independentzia (Witkin), erreflexibitatea/oldarkortasuna (Kagan),

pentsamendu

dibergentea/konbergentea

(Guilford),

Sternbergen

pentsamenduaren hamahiru estiloakâ&#x20AC;Ś Baina eredu teoriko horietako batzuek besteek baino eragin handiagoa eduki dute, oinarri enpiriko sendoagoa dutelako eta beste ereduekin kontrastatuak izan direlako. Horregatik aukeratu dira estilo kognitiboen eredu integratuak sortzeko oinarri moduan. Horrela sortu da, esate baterako, Zhang-en eta Sternbergen Adimen estiloen eredu triarkikoa: I tipoa, II tipoa eta III tipoa. I tipoko estilo integratua duenak zaletasuna agertzen du egituratu gabeko ingurumenetarako, konplexutasun

kognitibo

independentziarako.

gehiagorako,

erreflexibitaterako

eta

eremuko

II tipoko estiloa duenak ariketa egituratuetarako zaletasuna

agertzen du, gauzak egiteko modu tradizionala du atsegin, azaleko ikaskuntza eta eremuarekiko menpetasuna agertzen ditu. III tipoko estiloa duenak I tipoko edo II tipoko bereizgarriak har ditzake, egin behar dituen ariketen edo ingurumenaren arabera. Bestalde, I tipoko estiloak II tipokoak baino balioetsiagoak dira. Horregatik, II tipoko estiloetan esku hartzeko programak sortu dira. Guk, geure aldetik, II tipoko estiloa duten pertsonengan esku hartzeko programen ariketa batzuk azpimarratu ditugu, bizitzako egoera konplexuei aurre egiten ikas dezaten, errealitatea distortsionatu gabe edo fantasian babestu gabe.

17.2. Estilo kognitiboen kontzeptua

172

Pertsonaren dimentsio kognitiboa eta nortasunaren bereizgarriak gurutzatzen diren gunean kokatzen dira estilo kognitiboak. Estilo kognitiboak subjektuaren kontrol kognitiboarekin loturik ikusten ditugu: subjektuaren desirak errealitatearen eskabideetara egokitzerakoan, niak eginkizun modulatzailea eta diplomatikoa jokatzen du. Niaren egitura kognitiboak gizakiaren bulkaden eta errealitatearen eskabideen artean kokatuak daude. Subjektuaren ezaugarri kognitiboek eginkizun arautzaile garrantzitsua betetzen dute premien asebetetzean. Pertsonaren pertzepzioa ez dute bulkadek eta premiek bakarrik determinatzen, baita pertsona horren egitura kognitiboek ere. Horrela, premiek pertzepzioa gehiegi desantola ez dezaten, pertsonak kontrol kognitibo batzuk ditu. Kontrol kognitibo horiei esker, gizabanakoak hobeto egokitzen dira ingurumenera. Kontrol kognitiboaren nozioak estilo kognitiboaren kontzeptuarekin lotzen gaitu. Kontrol kognitiboak egitura hierarkiko zabalagoetan antolatzen dira eta egitura horiei estilo kognitibo deritze. Estilo kognitiboek nortasunaren bereizgarrien eta aldagai afektibo dinamikoen arteko lotura-zubi moduan funtzionatu dute. Beste zenbait aldagairen aldagai integratzailetzat hartu izan dira estilo kognitiboak. Alderdi kognitiboa eta ez-kognitiboa kontuan hartuta, pertsonaren jokaeraren berri ematen diguten konstruktu hipotetikoak dira estilo kognitiboak. Kinaden eta erantzunen bitarteko kaxa beltzeko prozesuak azaltzeko erabili izan dira estilo kognitiboak. Pertsonaren jokaeraren berri ematen digute. Eta alderdi kognitiboaz gain, alderdi dinamikoak (ez-kognitiboak) ere biltzen dituzte. Estilo kognitiboei buruzko teorizazioan bi joera nagusi ikusten ditugu: a)

Witkin-en

taldearentzat,

pertsona

baten

alderdi

kognitiboaren

funtzionamenduaren agerpen moduan bakarrik ez, ezaugarri zabalagoen luzapen eta agerpen gisara ere hartu behar dira estilo kognitiboak. Beste era batera esanda, pertsonaren ezaugarri kognitiboak haren nortasunaren dimentsio ez-kognitiboekin loturik agertzen zaizkigu. Estilo kognitiboek agertzen dituzte pertsonen ezagutzaren alderdian eta alderdi ez-kognitiboetan gertatzen diren diferentziak.

b) Kagan-en, Moss-en eta Sigel-en taldearentzat (1963), estilo kognitiboak ez dira nortasunaren alderdi ez-kognitiboak eta kognitiboak lotzen dituzten eraikuntzak. Kanpoko mundua pertzeptiboki antolatzeko eta kontzeptualki kategorizatzeko prozedurazko lehentasun indibidual egonkorrak dira estilo kognitiboak. Estilo kognitiboen bidez, arazoak ebazteko garaian pertsonek erabiltzen dituzten estrategien eta prozeduren arteko diferentziak agertzen dira. Estilo kognitiboaren kontzeptuaren pean gordetzen dira

173

hautemateko, oroitzeko, pentsatzeko, informazioa prozesatzeko eta arazoak ebazteko estrategia eta prozedura bereziak.

17.3. Estilo kognitibo motak

17.3.1. Eremuarekiko dependentzia/independentzia Estilo kognitiborik aztertuena, eremuarekiko dependentzia/independentziarena da. Eremuarekiko independenteek informazioa modu analitikoz, testuinguruaren eraginik gabe, hautematen dute. Eremuarekiko dependenteek modu orokorrean hautematen dute. Pertsonek hainbat modu dituzte bertikaltasuna hautemateko erabiltzen dituzten datu-iturriak integratzeko: * Subjektu batzuek ikusmenaren bidez hautemandako inguruko eremua hartzen dute erreferentzia-markotzat. Bertikaltasuna osatzeko oinarritzat erabiltzen dituzte espazioaren norabide bertikala eta horizontala. * Beste subjektu batzuk bestibuluko eta ukimeneko sentipenez eta sentipen kinestesikoz baliatzen dira, espazioaren norabide bertikalaren definizioa emateko. Bi metodoen edo estiloen bidez, emaitza berera heltzen dira: nahiz erreferentzia bakarra erabili, nahiz biak konbinatu, emaitza berera heltzen dira. Witkinek, bertikaltasuna finkatzeko erabiltzen ditugun erreferentzia horiek bereiztea lortu zuen. Horrela, bereizi egin zituen ikusmen-markoan konfiantza dutenak eta grabitatea erabiltzen dutenak. Horretarako esperientzia hauek egin zituen: - BAT (Gorputza doitzeko testa): Subjektua gela txiki okertu batean eserrarazten da. Eskuinera edo ezkerrera oker daiteke. Aulkia ere esperimentatzaileak oker dezake, gelatik independenteki. Hasieran okerturik jartzen da aulkia, gela ere okerturik dagoela. Subjektuari esaten zaio aulkia doitzeko (bere gorputza doitzeko) eta gorputza bertikalean jartzeko. Subjektuak bitan bereizten dira: - Gorputza gela okertuaren arabera lerrokatzen dutenak. Horrela daudela, zuzen daudela diote. Horiek ikusmen-eremua darabilte bertikaltasuna hautemateko lehen erreferentzia moduan. Gorputz-sentipenak baztertu egiten dituzte. - Gorputza grabitazio-eremuko benetako bertikalaren arabera kokatzen dutenak. Horiek gorputza erabiltzen dute bertikaltasuna hautemateko lehen erreferentzia moduan.

174

- RFT (Barratxoaren eta markoaren testa): Subjektua gela erabat ilun batean esertzen da eta marko argitsua duen margolan bat jartzen zaio aurrean, okerturik. Margolanaren barnean barra argitsu bat dago kokatua, markotik independenteki biratzen duena eta inklina daitekeena. Subjektuak posizio bertikalean jarri behar du barra, marko argitsua alde batera okertua dagoela. Barraren bertikala aurkitzeko subjektu batzuek beren gorputza hartzen dute erreferentzia-markotzat eta beste subjektu batzuek inguruneko kinadak hartzen dituzte erreferentzia-markotzat.

- RRT (Gela biratzailearen testa): Subjektua aulki batean esertzen da. Aulki hori eskuinera edo ezkerrera oker daiteke eta karril zirkular batean biraka jar daiteke, gela txiki baten barnean. Gela biraka hasten denean, aulkian eserita dagoenaren gorputzaren gain eragiten duen indarraren norabidea aldatu egiten da; ikusmen-eremua, berriz, posizio bertikalean mantentzen da. Gorputzaren gain eragiten duen indar efektiboaren norabidea bi indarren emaitza da: kanpotik eragiten zaion indar zentrifugoa eta barnetik eragiten dion grabitateindarra. Egoera horretan dagoela, bere gorputza zuzen jartzeko eskatzen zaio subjektuari. Subjektuak bi taldetan bereizten dira: beren gorputza bertikal dagoen gelaren arabera lerrokatzen dutenak; eta berengan eragiten duen indar alteratuaren arabera lerrokatzen dutenak. Hiru testetan (BAT, RFT eta RRT testetan) erreferentzia nagusitzat kanpoko eremua hartzen dutenak eremuarekiko dependenteak dira. Lehen erreferentziatzat beren gorputza hartzen dutenak eremuarekiko independente deitzen ditugu.

- EFT (Irudi mozorrotuen testa) Bertikaltasunaren pertzepzioan behatutako diferentziak pertzepzioaren beste eremuetan ere agertzen zirela ikusi zen. EFT: Subjektuari irudi sinple bat erakusten zaio eta irudi hori irudi konplexu batean aurkitzeko esaten zaio. Irudi sinplea mozorroturik dago. Non dagoen jakiteko, irudi konplexuaren egitura apurtu egin behar du. Irudi sinplea konplexutik askatzeko zailtasunak dituztenak berak dira gorputza gelatik eta barratxoa markotik bereizteko zailtasunak dituztenak: eremuarekiko dependente deituak dira. Arazoak konpontzeko ariketa batzuetan, zati bat testuinguru batetik bereizi beharra gertatzen da. Konponbidea aurkitzeko, elementu bat hartu, bere testuingurutik

175

atera eta beste testuinguru batean berregituratzeko gaitasuna behar da. Eremuarekiko dependenteek horretarako zailtasun handiagoa dutela ikusi da.

17.3.2. Erreflexibitatea/oldarkortasuna Erreflexibitatea/oldarkortasuna da bigarren estilo kognitibo aztertuena. Oldarkorrek lehenik ekin egiten dute, eta gero ikusten dute asmatu duten ala ez. Kanpoko kinaden aurrean berehala erreakzionatzen dute. Erreflexiboek erantzun aurretik erreflexionatu egiten dute. Erantzun posibleak aurrez ebaluatzen dituzte, eta alternatiba okerrak aurrez baztertzen dituzte. Irtenbide asko dituen egoera baten aurrean jartzen badugu subjektua, berehala nabarmenduko dugu erreflexiboa ala oldarkorra den. Ariketa errazen aurrean ez da diferentzia nabarmenik ikusten erreflexiboen eta oldarkorren artean, baina ariketak zailak direnean bai. Orduan, erreflexiboek kontzentrazio handiagoz jokatzen dute. Gure eskola-sistemara hobeto egokitzen dira eremuarekiko independenteak eta erreflexiboak. Baina kontuan eduki behar da, estilo bietako bat ez dela bestea baino hobea gauza guztietarako. Oldarkorrak, adibidez, hobeto molda daitezke harreman sozialetan, literaturan... Horrela, heziketa-lana da bi estiloetan trebetasunak lorraraztea. Eduki mota guztietarako erraztasuna emango die horrek. Nolanahi ere, eskolak baino eginkizun garrantzitsuagoa betetzen du hemen familia-inguruneak.

13.3.3. Konzeptualizazio-estiloa Objektuak sailkatzeko kategoriek duten ugaritasunarekin edo zabalerarekin loturik doa. Hainbat objektu sailkatu behar dituenean, forma berezi bat erabili ohi du subjektuak, objektuak nahi duen multzotan sailkatzeko aukera uzten bazaio. Bi jokabide nagusi bereiziko genituzke: - Objektuak kategoria sail txiki eta abstraktu samarretan taldekatzen ditu, kidetasun kontzeptualetan oinarrituta. - Objektuak sailkatzeko kategoria sail handia erabiltzen du, objektuen diferentzia pertzeptibo ugaritan oinarritzen da, eta haien bereizgarri konkretuak kontuan hartzen ditu. Hautemandako antzekotasunetan oinarrituta kategorizatzeko edo kinaden arteko diferentziak kategorizatzeko bi joera horien arabera, batzuek kontzeptu diferentziatu asko bereizten dituzte eta besteek kontzeptu gutxi bereizten dituzte.

176

13.3.4. Serialistak eta holistak Holistek egoeraren ikuskera biltzailea (konprentsiboa) agertzen dute. Datu kopuru handia biltzeko eta haien artean harremanak ezartzeko joera dute. Osotasun moduan prozesatzen dute informazioa, eta programaren aurkezpen-ordena sarritan aldatzen dute. Hipotesi konplexuak formulatzen dituzte, ikuspegi ezberdinetatik ikusten dituzte gauzak, informazio erredundantea erabiltzen dute, eta kontzeptuak saihets ezberdinetatik ulertzen dituzte. Serialistak beren hipotesiak egiaztatzeko datu espezifikoak bilatzen saiatzen dira. Hipotesi sinpleak formulatzen dituzte, eta aldiko datu gutxi aztertzen dituzte. Urratsez urrats eta logikoki aztertzen dituzte gaiak. Informazio erredundanterik ez darabilte. Ikasleak direnean, ez dute aldatzen irakasleak emandako ikas-materialaren aurkezpenordenarik. Beren azalpenetan ez dute aldatzen argudiaketaren haririk.

17.3.5. Nibelaketa/zorrozketa Estilo honek adierazten du pertsonak bere oroimenean zer mailatan gordetzen eta antolatzen duen iraganeko kinaden segida. Nibelatzaileak edo berdintzaileak kinada berriak lehendik zeukaten antolamendu kognitiboaren baitan integratzeko joera agertzen dute; berriaren eta zaharraren arteko aldeaz ez dira kontziente. Zorroztaileak edo bereizleak, berriz, egoera berriaren aldaketez jabetzen dira, eta kinada ezberdinak dituzten egoerak bereizita mantentzen dituzte.

17.3.6. Konbergentzia/dibergentzia Subjektuari ematen zaion informaziotik erantzun zuzen konbentzionalak lortzeko gaitasuna adierazten du pentsamendu konbergenteak. Erantzun askotarikoak eta originalak emateko erraztasuna adierazten du pentsamendu dibergenteak.

17.3.7. Pentsamendu bertikala/laterala Pentsamendu bertikalak arazoa ebazteko ikuspegirik onena aukeratzen du; bide bat hautatzen du eta besteak baztertzen ditu. Badaki zeren bila dabilen. Mugitzeko norabide bat dagoenean bakarrik mugitzen da. Irtenbide bat ziurtatzeari ematen dio garrantzia. Zuzentasun logikoaren arabera kateatzen ditu ideiak. Ideien sekuentzian oinarrituta, urratsez urrats eta mailaka egiten du aurrera. Gaiarekin zerikusirik ez duela dirudiena baztertu egiten du. Kategoria, sailkapen eta etiketa finkoak erabiltzen ditu.

177

Pentsamendu laterala duenak, berriz, ez du biderik hautatzen: bide guztiak jarraitzen ahalegintzen da. Ikuspegi berriak bilatzen eta haien ahalbideak arakatzen saiatzen da. Norabide bat sortzeko mugitzen da. Bila dabil, baina aurkitu bitartean ez du jakingo zeren bila dabilen. Jauziak egin ditzake ideia batetik bestera. Urrats bakoitza zuzena izateak ez du garrantzirik; azken ondorioak izan behar du zuzena; ondorioen eraginkortasuna da garrantzitsua. Irtenbiderik onenera heltzeko probabilitatea gehitzen du.

17.3.8.

Autogobernu-funtzioak

(Sternberg)

Estilo legegilea Ideiak sortzea, formulatzea eta planifikatzea gustatzen zaio. Jarduera sortzaileak gustatzen zaizkio: proiektuak diseinatu, idatzi, negozio berria sortu. Nahiago ditu arazo eta jarduera egituratugabeak. Arau propioak sortzea, gauzak bere modura egitea gustatzen zaio. Ikasle legegileak kritikoak izaten dira jasotzen dituzten ikasgaien aurrean. Ez zaie gehiegi gustatzen irakasleak esandako bidetik gauzak egitea. Gauzak beraiek erabakitako moduan egitea gustatzen zaie. Aurrez egituratuak ez dauden arazoak, beraiek beraientzako egitura ditzaketenak dituzte gogoko. Nahiago dituzte galdera irekiko azterketak aukera anitzeko testak baino.

Estilo exekutiboa Gauzak besteek ezarritako bideetatik egitea gustatzen zaie. Egin behar dutena egiteko gidak jasotzea gogoko dute. Ezarritako arauak jarraitzea atsegin dute. Arazo egituratuak ebaztea nahiago dute. Erantzun azkarreko edo aukera anitzeko azterketak nahiago dituzte, erantzun askekoak edo sormena eskatzen duten azterketak baino. Matematika aplikatuak nahiago dituzte, puruak baino. Ongi definitutako lanak dituzte atsegin: ezarritako arauak aplikatzea, arazoa ebazteko algoritmoa aplikatzea. Estilo exekutiboa eta legegilea elkarren osagarri dira: legegileak zer egin erabakitzen du; exekutiboa, berriz, gauzak benetan egin daitezen bitartekoak jartzen ahalegintzen da.

Estilo judiziala Estilo judizialekoek gogoko dute pertsonak, arauak eta prozedurak ebaluatzea eta epaitzea. Atsegin dute eskolan lan kritikoak idaztea. Irakasleek nahiago dute ikasleak ebaluatzea haiei irakastea baino. Ongi sentitzen dira beste pertsonen lanak zuzentzen, lanpostu baterako hautagaiak epaitzen, futbol talde baten estrategia ebaluatzen, ikerketa

178

zientifiko batean zer dagoen ongi eta zer gaizki ebaluatzen. Jarduerak ebaluatzea, kontrolatzea eta gainbegiratzea gustatzen zaie. Besteek eraikitako arauak eta prozedurak ebaluatzea, besteen ideiak edo besteek egindakoa aztertzea eta epaitzea atsegin dute. Ongi sentitzen dira epaile, aholkulari edo programa-ebaluatzaile lanetan.

17.3.9. Autogobernu-moduak (Sternberg) Estilo monarkikoa Pertsona hauen pentsamenduak eta ekintzak aldiko jomuga edo premia bakar batek motibatzen ditu. Beste lehentasunei eta ikuspegiei lekurik ez die uzten: zurruntasuna, intolerantzia agertzen dute haiekiko. Sortzaile askok dute estilo monarkikoa; gustatzen zaien hartan bakarrik jartzen dituzte begiak. Zaletasun bakar batek jaten die burua. Irakasleak ikasle monarkiko baten zaletasuna balia dezake, beste arloetan hura motibatzeko.

Estilo hierarkikoa Interes eta jomuga ugari eta ezberdinak eduki ditzakete aldi berean. Eroso sentitzen dira jomugen eta jardueren artean lehentasunak ezartzen. Jomuga ugari dituztenean, hierarkia ezarriko dute horien artean, denei garrantzi bera ez diete emango. Estilo honetakoak toleranteagoak eta malguagoak dira monarkikoak baino. Hierarkikoak dira pertsona sortzaileenak.

Estilo oligarkikoa Jomuga anitz dituzte eta sarritan kontrajarriak. Jomuga horiei balio berbera egozten diete. Arazoak dituzte lehentasunak ezartzen. Erabakiak hartzea konplexua gertatzen zaie. Ez da estilo sortzailea, erabakiak hartzeko lehentasunik ezartzen ez dutelako.

Estilo anarkikoa Jomuga eta bitarteko garbirik ez dute agertzen. Arazoak ebazterakoan, zoriaren arabera aldatzen dituzte ikuspegiak; asistematikoak dira. Eskuin muturretik ezker muturrera erraz iragan daitezke. Premien eta jomugen nahaste handia agertzen dute. Zaila da beren jokaera aurresatea. Ingurunetik aztarna asko jasotzen dituzte, eta ideia interesgarri asko dituzte, baina pentsamendu horiek ez dituzte bideratzen ekoizpen sortzailera. Energia sortzailea ez dute bideratzen.

179

17.3.10. Autogobernu-mailak (Sternberg) Estilo globala Arazoen osotasunean jartzen dituzte begiak, eta xehetasunak ekidin egiten dituzte. Kontzeptualizatzaileak dira, eta modu abstraktuan pentsatzen dute. Zuhaitzak ikusteko baino basoa ikusteko joera handiagoa dute. Estilo sortzailearekin oso lotua dago, sortzeko beharrezkoa baita xehetasunak albora uztea.

Estilo lokala Xehetasunetan jartzen dute arreta, osotasunean baino gehiago. Pragmatikoak eta konkretuak dira, eta oinak lurrean dituzte.

17.3.11. Autogobernuaren iritsiera (Sternberg) Estilo barneratzailea Barnerakoiak, lanera zuzenduak, erreserbatuak, sozialki sentiberatasun gutxikoak dira. Bakarrik lan egin nahiago dute. Bakarrik sortzen dute. Estilo kanporatzailea Kanporakoiak eta jendearengana irekiak dira. Gizarte-sentiberatasuna dute. Besteekin lan egin nahiago dute. Taldean sortzen dute.

17.3.12. Autogobernuaren orientazioak (Sternberg) Estilo liberala Ezarritako arau eta prozeduretatik haratago joaten dira. Berritasuna, aldaketa eta anbiguitatea atsegin dituzte. Gauzak egiteko bide berriak gustatzen zaizkie, ohiko bideak baino hobeak direla ziur ez daudenean ere. Sortzaileak izan daitezke, berritasunaren bilaketa kalitateko gauzetara bideratzen badute. Sentipen bilatzaileak direnean, ez dute estilo liberala modu sortzailean bideratzen.

Estilo kontserbatzailea Ezarritako arauak eta prozedurak jarraitzen dituzte. Aldaketa eta egoera anbiguoak ekiditen dituzte. Gauzak egiteko modu tradizionalak dituzte gogoko. Nahiago dute gauza ezagunekin eta iraganeko mugekin lan egin.

Estilo integratuak

180

Ikusi

dugun

moduan,

dependentzia/independentzia

estilo

(Witkin),

kognitibo

asko

daude:

eremuarekiko

erreflexibitatea/oldarkortasuna

(Kagan),

pentsamendu dibergentea/konbergentea (Guilford), Sternberg-en pentsamenduaren hamahiru estiloak, eta abar. Estilo kognitiboen ereduen ugalketa horren aurrean, egile batzuek eredu integratzaileak finkatu nahi izan dituzte. Estilo kognitiboen ereduetako batzuek

eragin

handiagoa

eduki

dute

eredu

integratzaileak

lantzerakoan,

eraginkorragoak direlako, haiei buruz ikerketa enpiriko gehiago egin delako, eta beste estilo eredu batzuekin kontrastatu direlako. Sternbergen pentsamendu estiloak, Biggs-en ikaskuntzarako hurbilketak (azalekoa, sakona, lorpenekoa), langiroarekin lotutako Holland-en nortasun-tipoak (artistikoa, konbentzionala, errealista, intelektuala, soziala eta

ekintzailea),

integratzailea),

Torrance-ren Myers-Briggs-en

pentsamendu nortasun

moduak

(holista,

analitikoa

eta

tipoak

(barnerakoia/kanporakoia,

zentzumenezkoa/intuitiboa, emozionala/arrazionala, pertzeptiboa/kritikoa), Kirton-en erabakiak hartzeko estiloak (berritzailea/egokitzailea), eta abar. Aipaturiko estiloak (eta beste batzuk) aukeratu dira Zhang-en eta Sternberg-en Adimen-estiloen eredu triadikoa sortzeko oinarri moduan. Eredu triadiko horrek hiru tipo bereizten ditu: I tipoa, II tipoa eta III tipoa. Lehen faktorea: I tipoko estiloa: estilo berritzailea, liberala, legegilea, orokorra, holista, dibergentea, barne-orientazioa duena, erreflexiboa, eremuarekiko independentea eta artistikoa. Estilo sortzailea eta berritzailea duten pertsonengan agertzen da tipo horretako estiloa. Estilo horretako pertsonei beren arau propioak sortzea, egituratu gabeko egoeretan lan egitea, arazoak ebazteko zer estrategia erabili behar duten erabakitzea

gustatzen

zaie.

Bigarren faktorea: II tipoko estiloa: estilo kontserbatzaileak, exekutiboak, konbentzionalak,

moldakorrak,

konbergenteak,

oldarkorrak,

eremuarekiko

dependenteak eta lokalak integratzen dira. Estilo hau nabarmen agertzen da adimenestilo erreproduzitzailea dutenengan. Estilo horretako pertsonek nahiago dute besteek ezarritako arauak jarraituz ekin, lan egituratuak hobesten dituzte, nahiago dituzte aurrez ezarritako algoritmo bat aplikatuz ebazten diren arazoak. Gauzak egiteko ohiko prozeduretan aldaketak egitea ekiditen dute. Ziurtasunik eza baino nahiago dute ezaguna dena. Hirugarren faktorea: III tipoko estiloa: estilo intelektuala, soziala, errealista, lorpenekoa, oligarkikoa eta anarkikoa integratzen ditu. Orientazio intelektuala eta soziala dira nagusi estilo horretan; estilo horretako pertsonak ongi sentitzen dira arazoak ebazteko gaitasunak aplikatu behar diren egoeretan edo pertsonarteko izaera

181

duten ariketetan. Pertsona kanporakoiak dira, sentikortasun soziala dutenak, harreman sozialetan eta lankidetzan gozatzen dutenak.

17.4.

Estilo

kognitiboen

aldaketa-estrategiak

Teorian, estiloak ez direla positiboki edo negatiboki balioetsi behar esaten bada ere, praktikan I tipoko estiloak II tipokoak baino positibokiago balioesten dira. Hori dela eta, II tipoko estiloetan esku hartzeko estrategiak landu dira. Berez, I tipoko estiloak ez dira II tipokoak baino hobeak egoera guztietarako, baina eskolako programa pedagogikoak I tipoko estiloak lantzera zuzenduak daude, batez ere: ikasleen ikaskuntzak sakona izan behar du, eta ez azalekoa; ikasleek erreflexiboak izan behar dute, eta ez oldarkorrak; eremuarekiko independenteak izan behar dute, eta ez eremuarekiko

dependenteak.

Baina, I tipoko estiloak hobesteak ez du testuinguru guztietarako balio. Egoera askotan II tipoko estiloak eta III tipokoak hobesten ditugu. Adibidez, eremuarekiko independentea izatea positiboa izan daiteke ebakuntza bat egin behar duen zirujauarentzat; baina, eremuarekiko dependente izatea ere positiboa izan daiteke gaixo bat zaindu behar duen erizainarentzat. Berritzaile izatea positiboa izan daiteke enpresa berria sortu behar duen enpresariarentzat; baina moldatzaile izatea ere positiboa izan daiteke berrikuntzarako aukera gutxi uzten duen egoera bati aurre egin behar dion pertsonarentzat. Legegile izatea onuragarria da legebiltzarkide batentzat; baina, gobernuko kide den batentzat onuragarria da estilo exekutiboan altu puntuatzea. Uste dugu I tipoko estiloak ez direla beti II eta III tipokoak baino hobeak. Estilo bat bestea baino hobea izan daiteke egoera batean, eta alderantziz, okerragoa ere izan daiteke beste egoera batean. Lider-maila bat duten pertsonek beste pertsonen estiloetara egokitzeko estilo-errepertorio zabala eduki behar dute. Irakasleek ikasleen estilo kognitiboak ezagutu behar dituzte, eta haien ikaskuntza-estilora eta estilo kognitibora egokitu

behar

dute

beren

irakaskuntza

estiloa.

Beraz, orrialde hauetan egingo ditugun proposamenak eta iradokizunak ikasleen estiloen errepertorioa zabaltzera zuzenduak daude; horrek erraztu egingo du ikasle horiek egoera ezberdinetara egokitzea edo portaera berritzailea agertzea, egoerak horrela eskatzen duenean. I tipoko estilo batzuk lantzeko erabil daitezkeen aldaketaestrategia batzuk agertuko ditugu jarraian.

182

1. Eremuarekiko independentzia handiagoa lortu nahi duten hezkuntzaorientabideek pertsonen funtzionamendu autonomoa sustatu behar dute. Hezkuntzak haurraren funtzionamendu autonomoa bultzatzen badu, eremuarekiko independenteagoa aterako da haurra. Hezkuntza-praktikak irakaslearekiko edo gurasoekiko menpetasuna sustatzen badu, eremuarekiko dependentzia bultzatzen ari da. Hezkuntzak kanpoko arauekiko gehiegizko begirunea azpimarratzen badu, haurrak ez du garatuko besteengandik bereizia den nortasunik. Ikasleek arauak errespetatzea nahi badugu, eta aldi berean eremuarekiko independenteak izatea nahi badugu, arau horiek lantzen esku har

dezaten

lortu

beharko

dugu.

Barne-erreferentziako arau batzuk jarraitzeak bereizten ditu eremuarekiko independenteak. Pertsona bat eremuarekiko independenteagoa izatea nahi badugu, pertsona beraren esperientziak indartu behar ditugu, gizarteko arauetara egokitzea azpimarratu ordez. Witkinek eta Goodenough-ek ziotenez, eremuarekiko dependente direnen gurasoek gehiago kontrolatzen dituzte beren haurrak, eta gehiago orientatzen dituzte beren haurren jarduerak. Haurra ez dute bultzatzen hainbeste erantzunkizun hartzera. Eremuarekiko

dependente

direnen

amek

jokaera

oldarkorragoa

eta

arbitrarioagoa erakusten dute, independente direnen amek baino. Eremuarekiko dependenteen amek konfiantza gutxiago dute berengan eta beren ama izateko gaitasunean, eta horrek haurraren garapen autonomoa galaraztera eramaten ditu. Familia bateko gurasoetako bat denbora luzez falta denean, haurraren dependentzia gehitu egiten da, gurasoetako baten faltagatik beste gurasoarenganako menpetasun handiegia sorrarazten baitzaio. Garapen garaian guraso bat luzaz faltatu izan bada, horrek eremuarekiko dependentzia sortzen du, bai mutilengan eta bai neskengan. Kultur inguruneari dagokionez, antolamendu zurruna duten kulturetako kideak eremuarekiko dependenteago agertzen dira, antolamendu sozial malguagoa duten kulturetako kideak baino. Kultura ezberdinetan egindako azterketen ondorioz, zera ikusi da:

ehiztari

ibiltarien

eta

igali

biltzaileen

kulturetakoak

eremuarekiko

independenteagoak zirela, nekazari egoiliarren kulturetakoak baino. Nekazarien kulturek obedientziari eta onarpenari ematen diote garrantzia haurren heziketan. Ehiztari ibiltarien kulturek autonomian eta norbere buruarekiko konfiantzan hezten dituzte beren kideak. Gizarte egoiliarretan (nekazari, artzain,...) sozializazio-praktika ezberdinak gertatzen dira mutilei eta neskei begira. Lan-zatiketa dago; neskek arauei begirune

183

handiagoa diete, eta eremuarekiko dependenteago agertzen dira. Ehiztari-ibiltarien gizarteetan ez da agertzen horrelako zatiketarik; gizonaren eta emakumearen rolak garrantzi berdinekoak dira biziraupenerako. Mendebaldeko zibilizazioko subjektuekin egindako ikerketetan emakumeek eremuarekiko menpekotasun handiagoa agertu izan dute gizonezkoek baino. Mendebaldeko gizartean, gizonaren rolak autonomia handiagoa darama berekin emakumearen rolak baino. Horrelako diferentziarik ez da ikusi Australiako aborigenen eta eskimalen artean. Gure ikerketan ez da horrelakorik ikusi; diferentzia esanguratsurik ez behintzat (Haranburu, 1998). Estilo kognitiboen eta adimenaren garapenaren arteko erlazioari dagokionez, eremuarekiko independenteek hobeto ebazten dituzte ariketa formalak eremuarekiko dependenteek baino. Pascual-Leone-ren teoriak iragartzen zuen, eremuarekiko independenteek emaitza hobeak aterako dituztela lan piagetiarretan, eremuarekiko dependenteek baino. Gertaera horren azalpena honetan aurkitzen du: beren buruko espazioa arazoak ebazteko garrantzitsuak diren eskemez bakarrik betea edukiko dute. Eremuarekiko dependenteek, berriz, alderdi figuratibo iruzurkor batzuetan jarriko dute beren arreta, eta horrek galarazi egingo die beren buruko espazioari probetxu guztia ateratzea. Orientazio profesionalari dagokionez, eremuarekiko independenteek gehiagotan aukeratuko dituzte ikasketa zientifiko-teknikoak. Eremuarekiko dependenteek gizartezientziak eta jarduerak aukeratuko dituzte batez ere. Heziketa eta estilo kognitiboen arteko harremanari dagokionez, eremuarekiko dependenteengan

eragin

handiagoa

dute

irakaslearen

iritziek.

Eremuarekiko

independenteentzat, garrantzitsuagoa da beren iritzia. Eremuarekiko dependenteengan eragina izatea errazagoa da. Eremuarekiko dependenteak kanpotiko motibazioz gehiago mugitzen dira. Independenteak, berriz, barne-motibazioz. Eremutik dependienteen amek konfiantza gutxiago dute berengan eta beren ama izateko gaitasunean, eta horrek haurraren garapen autonomoa galarazten du. Haurraren sozializazio garaian autonomia bultzatu zuten amek eremutik independenteago ziren semealabak eduki zituzten, menpetasun-arauak bultzatu zituzten amek baino. Bestalde, Witkinek eta Goodenough-ek aipatutako (1985) ikerketa baten arabera, denbora luzeagoz negar egiten uzten zaion haurrak lehenago lantzen du independentzia. Beren haurren negarraren aurrean sortasun luzea agertzen zuten amen haurrek esanguratsuki hobeto erantzungo zuten desmozorrotze lanetan, negarrari segituan

184

erantzuten

zioten

amen

haurrek

baino.

Laburbilduz, eremuarekiko independentzia sustatzeko iradokizunen artean honako hauek daude: barne-erreferentziak eta funtzionamendu autonomoa sustatzea, amen autokonfiantza handiagoa sustatzea, haurra txikia denean aitaren absentzia luzeak ekiditea, gurasoen autoritarismoa ekiditea, eta gurasoen erantzunaren sortasuna zuhurtasunez

luzatzea.

Erreflexibitatea

sustatzeko

neurriak

Erreflexibitate/oldarkortasunari dagokionez, haur oldarkorren amek konfiantza gutxiago agertzen dute beren haurren errendimendu intelektualean, haur erreflexiboen amek baino. Haur oldarkorrei iruditzen zaie lanari ezingo diotela arrakastaz aurre egin, eta horregatik

agertzen

dira

barne-hesturaz

beteak.

Erantzun-sortasuna luzatzea izan da haur oldarkorrak erreflexiboago bihurtzeko bitartekoetako bat. Atzerapen errefortzatua erabili izan da. Baina erantzunaren sortasuna luzatzeak ez du automatikoki handitzen erreflexibitatea. Estrategiak irakastea ere beharrezkoa da. Modelatua eraginkorra gertatu izan da, ereduak estrategia erreflexiboak erabili

izan

dituenean.

Erreflexibitatea sustatzeko teknikak aurkeztu aurretik, honako hau esan behar da: gaurko gazteen belaunaldiak beren aurretikoek baino esperientzia handiagoa du informazioa azkar prozesatzen, aldi bereko lanak egiten eta lanak paraleloki prozesatzen. Era askotako kinadei aldi berean erantzun beharrak eginkizun anitzeko belaunaldi bihurtu du gaurko gazteen belaunaldia. Aldi berean jasotzen dute testuko informazioa eta informazio grafikoa. Bideojokoetako eta ekintza-filmetako erritmo azkarreko pentsamenduak eragina izan du belaunaldi berrien gogoetarako erritmoan eta tempusean. Ohar horiek egin ondoren, erreflexibitatea lantzeko neurri sail bat aurkeztuko dugu. Bere jarduera erreflexiboagoa izan dadin, ikasleak: - Eskaera bat egin behar duenean, arreta osoa jarri behar du eskaera horretan. - Lanaren helburuak ongi zehaztu behar ditu hitzetan. - Lanak eskatzen dituen ekintzak hitzetan jarri eta ordenatu egin behar ditu. Autoinstrukzioak landu behar ditu. - Ez du konformatu behar bururatzen zaion lehen irtenbide-alternatibarekin. Bururatzen zaizkion alternatiba guztiak jarri behar ditu hitzetan.

185

- Bere lagunek proposatzen dizkioten irtenbide-alternatibak arretaz entzun behar ditu. - Ereduak lana nola egiten duen arretaz behatu behar du. - Irtenbidebide alternatibo ugari dituen lan baten aurrean, haietako bakoitzaren abantailak eta desabantailak aztertu behar ditu (ondorio sozialak, materialak, denborakostua, ekonomia-kostua). - Ongi egindako lan batek bete behar dituen ebaluazio-irizpideak hitzetan jarri behar ditu. - Lana eginda gero, ebaluazio-irizpideak aplikatu behar ditu, lortu behar dituen jomugak ahaztu gabe. - Beharrezko zuzenketak egin behar ditu. Honey-k eta Alonsok ere proposatzen dituzte ikaskuntza erreflexiboa sustatzeko neurriak: - Inguruko pertsonen portaerak behatu. - Gertaerak berrikusi: grabazioz, txostenak idatziz. - Idazketa erreflexiboa praktikatu: aurrez egindako idatziak berrikusi. - Hainbat gairi buruz eztabaidatu, ikuspegi ezberdinak kontuan hartuz. - Ekintzan hasi aurretik alternatiba ezberdinak eta haietatik eratortzen diren ondorioak

aztertu.

Zhang-en eta Sternberg-en arabera, irakasleen estiloetan gertatzen diren aldaketek eragina dute ikasleen pentsamendu-estiloetan. Irakasleak eginkizun garrantzitsua bete dezake ikasleen estilo kognitiboak sustatzen, eta konkretuki ikasleen erreflexibitatea

sustatzen.

Azkenik, barne-hersturak erantzun-sortasuna txikitu egiten du eta oldarkortasuna gehitzen du. Barne-herstura gutxitzeak eragin positiboa eduki dezake oldarkortasuna gutxitzen eta erreflexibitatea gehitzen. Haurraren autokonfiantza eta erlaxazioa gehitzen duten ariketek haren erreflexibitatea gehituko dute.

Estilo

berritzailea

sustatzen

Pertsona batzuk ohiko bideetatik gauzak ongi egiten saiatzen dira; beste pertsona batzuentzat, gauzak beste modu batera egitea edo bide berriak erabiliz gauzak egitea da garrantzitsua. Berritzaile izatea edo ez izatea nortasunaren dimentsio bat da; dimentsio horren ertz bat estilo moldatzaileari dagokio; beste ertza estilo berritzaileari dagokio. Estilo moldatzaileko pertsonak nahiago ditu lan egituratuak eta arazo definituak, eta

186

ezarritako arauetara egokitzen diren ideiak ekoizten ditu. Estilo berritzaileko pertsonak berdefinitu eta berregituratu egiten ditu arazoak eta arauetatik urruntzen diren ideiak ekoizten ditu. Arazoak berregituratzeko joerarekin eta ikuspegi berriak hartzeko joerarekin erlazionatua dago sormena. Estilo kognitibo berritzaileak eta dibergenteak hurbiltzen

gaitu

sormenera.

Ikasgelan estilo berritzailea sustatzeko, irakasleak giro berezia sortu behar du: - Ikasleei lagunduko die azaldutako arazoentzat irtenbide alternatibo ugari asmatzen. - Ez du sustatuko ezagutza tradizionalarekiko gehiegizko errespeturik. Ideia tradizionalak gehiegi balioesteak galaraz dezake ideiekin jostatzea eta haiek modu sortzailean

konbinatzea.

- Ezarritako eskemetatik irteten lagunduko du. - Anbiguitate eta ziurtasunik ezaren maila egoki bat eramaten lagunduko du, erantzuteko aukerak irekita mantenduz behar den denbora guztian. - Informazioa pilatzeko kategoria zabalak erabiliko ditu. - Ikasleei nahiko askatasun emango die zer egin behar duten erabakitzeko, eginkizunak planifikatzeko, egiteko moduak aukeratzeko, eta abar. - Ikaslearen sormena elikatuko du. Sormena pertsonen esperientzian eta barneko interes indartsuenetan oinarritzen da. Sormenean eragin positiboa du barne-motibazioa, esperientzia eta estilo kognitibo berritzailea integratzeak. Sormena emozioekin lotua dago.

Alderdi

emozionala

sormenaren

osagai

esentziala

da.

- Eginkizun arriskutsuetan murgiltzen diren ikasleei arreta eta bitarteko gehiago eskainiko

dizkie.

- Hainbat estrategia sortzaile aplikatzen lagunduko du: metaforak, analogiak, galdera sortzaileak, ikusmen-pentsamenduaren teknikak, eta abar. - Irakasleei lagunduko die ikasleen pentsamendu-estiloak modelatzen, beren irakaskuntza- eta ebaluazio-estiloetan malgutasuna erakutsiz, pentsamendu-estilo berritzailea eta sortzailea erakutsiz. Irakasleek estilo kognitiboei buruz duten ezagutzak beren jarreretan eta portaeran aldaketa eragingo du, eta irakaskuntza eraginkorragora eramango

ditu.

- Curriculumaz kanpoko ikasleen esperientziak balioetsiko ditu, esperientzia horiek oso erlazionatuak baitaude beren pentsamendu-estiloekin. Bidaiatzea, zaletasun edo jarduera berrietan murgiltzea positiboki erlazionatuak daude pentsamendu-estilo berritzaile

eta

sortzaileekin.

187

- Irakaslearen estilo kognitiboari beharrezko garrantzia emango dio. Irakaslearen estilo kognitiboak eragina du ikasgelako kideen estilo kognitiboan. Ikasgela barnean sortzen diren taldeen barnean kide berritzaileek lider rola hartuko dute berrikuntza sustatzen duten egoeretan; errepikapena sustatzen den egoeretan, moldatzaileek hartuko dute liderraren rola. Talde eraginkorretan malgutasuna da nagusi lider-rola hartzeari buruz. Egoeraren arabera hartzen dute lidergoa kide batzuek edo besteek.

Bistaratzaileak

eta

berbalizatzaileak

Bistaratzaileek nahiago dute ikusmen bidetik heltzen zaien informazioa; ikusmen-oroimenean eta oroimen espazialean oinarritzen dira eta irudiak erabiltzen dituzte pentsatzeko. Berbalizatzaileek nahiago dute entzumen-bidetik datorkien informazioa; hitzezko pentsamenduak, kategoriak eta egiturak erabiltzen dituzte. Bistaratzaileak eraginkorragoak dira informazioa oroitzeko ikusmen-pistak erabiltzen; berbalizatzaileak eraginkorragoak dira hitzezko pistak erabiltzen. Errealitate birtualeko baliabideek ikusmen-informazioa ematen dute batez ere; horregatik, bistaratzaileek gehiagotan

erabiltzen

dituzte

bitarteko

horiek.

Bistaratzaileen eta berbalizatzaileen arteko bereizketak interes pedagogikoa eduki dezake. Programazio neurolinguistikoak espazio zabala eskaini dio horri. Baina bistaratze espazialaren eta objektuaren bistaratzearen arteko bereizkuntzak ere ez du garrantzi txikiagoa. Kozhevnikov-ek, Hegarty-k eta Mayer-ek (2002) aurkitu zutenez, trebetasun espazial handia zuten bistaratzaileek irudi abstraktuak ekoizteko joera zuten, grafikoak interpretatzerakoan; trebetasun espazialik ez zuten bistaratzaileek, berriz, objektu konkretuen irudi piktoriko xehetuak ekoizten zituzten. Egile horiek objektuen ezaugarrien prozesaketa eta haien harreman espazialen prozesaketa bereizten dituzte. Bereizkuntza horrek bere korrelatu neurologikoa edukiko luke. Objektuaren buruko irudiak garun-azal tenporalean kokatzen dira, eta irudi espazialak atzeko garun-azal parietalean kokatzen dira. Neuroirudi bidezko ikerketen arabera, objektuen eta koloreen bistaratzeak lobulu tenporalak aktibatzen ditu; plano edo mapa baten bistaratzeak, berriz,

lobulu

parietalak

aktibatzen

ditu.

Generoaren ikuspegitik begiratuta, gizonek emakumeek baino emaitza hobeak lortzen dituzte errotazio mentaleko proba espazialetan; baina, emakumeek puntuazio altuagoa lortzen dute irudien intentsitatearen galdesortetan. Gizonek abantaila ateratzen diete emakumeei hiru dimentsiotako objektuen errotazio mentalean eta labirintoetan zehar nabigatzen; emakumeak trebeagoak dira bidean zehar kokatutako objektuen

188

xehetasunak gogoratzen eta tokiz aldatu diren objektuak identifikatzen. Paivio-ren eta Clark-en arabera, gizonak trebeagoak dira irudi dinamikoak sortzen; emakumeak, berriz, trebeagoak dira irudi egonkorrak ekoizten. GorgoriĂł-k, berriz, esaten du generoak ez dituela behar beste azaltzen arazo espazialen ebazpena eta errotaziotransformazioen ebazpena. Generoari buruz egindako ikerketak errendimenduan zentratzen dira batez ere, eta albora uzten dituzte estrategien eta prozesuen arteko aldeak. Jarraian, objektuak bistaratzen eta malgutasun eta konplexutasun gehiagoko bistaratze espaziala egiten lagun dezaketen ariketa batzuk proposatzen ditugu: - Irudietan oinarritutako informazioa interpretatzeko ariketak: irudietatik informazioa

atera

eta

interpretatu.

- Ikusmen-prozesaketarako ariketak: informazio abstraktua ikusmen-irudietan antzaldatu. - Ikusmen bidez objektuak identifikatzeko ariketak: testuinguru konplexu batetik irudi

sinple

bat

isolatu.

- Ikusmen-diskriminazioko ariketak: hainbat objekturen arteko kidetasunak eta desberdintasunak

aurkitu.

- Ikusmen-oroimenaren ariketak: ikusitako objektuen irudiak gogoratu. - Formaren kontserbazioaren ariketak: objektu bat ezagutu tokiz aldatuta gero, edo

erdi-ezkutaturik

dagoela.

- Objektuaren ezaugarriak prozesatzeko ariketak eta objektuen arteko harreman espazialak prozesatzeko ariketak. - Harreman espazialak ezagutzeko ariketak: objektuen arteko harreman motak identifikatu (paralelismoa, perpendikulartasuna, zentralitateaâ&#x20AC;Ś). - Hiru dimentsiotako solidoen irudikapen lauak identifikatzeko ariketak. - Jatorrizko posiziotik paperean seinalatutako posiziora objektuak mugitzeko ariketak. - Kuboen bidez objektuak eraikitzeko ariketak. - Labirintoetan zehar ibiltzea, hiru dimentsiotako objektuen errotazio mentalak egitea, jaurtigailuak gidatzea eta interzeptatzea eskatzen duten bideojokoekin praktika egitea. - Destolestatze espazialeko ariketak: â&#x20AC;&#x153;Paperezko orriak tolestatzen eta destolestatzen ari zarela irudikatu behar duzu (ikus irudietan). Alde batean, tolestatutako orriak dauzkagu, eta haietako batek zirkulu txiki batzuk dauzka gainean, orria zein

189

puntutan zulatu den adierazteko. Beste aldeko irudietako batek orri zulatua agertzen du, destolestatuta.

Zein

orri

zulatuari

dagokiona?”.

- Arazo honen modukoak ebazten saiatu, egoerak irudikatuz, diagramak marraztuz: - Xabier Beñaten aurretik doa, eta Miren Beñaten atzetik doa. Beñaten eta Xabierren artean 3 metro daude. Mirenen eta Beñaten artean 6 metro daude. Zenbat metro kentzen dizkio lehenengo doanak azkena doanari? - Nekazari batek zuhaitzak landatu ditu bide baten albo banatan, 5 metrotik 5 metrora. Zenbat zuhaitz landatu ditu, bideak 140 metro baldin baditu? - Liernik, Anek eta Enekok egun berean betetzen dituzte urteak. Liernik Anek baino 4 urte gehiago ditu, eta Anek Enekok baino 7 urte gehiago. Enekok 5 urte baldin baditu, zenbat

urte

izango

ditu

Liernik?

Ezin dezakegu esan estilo batzuk beste batzuk baino hobeak direnik, aplikatzen diren egoerei begiratu gabe. Egoeraren bereizgarriei begiratuta hartu behar da estilo jakin

baten

erabilera

hobesteko

erabakia.

18. Nortasunaren nahasteak Psikiatriaren Elkarte Amerikarrak (DSM IV: The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 1994) hiru taldetan banatzen ditu nortasunaren nahasteak.

•

Nortasunaren nahaste exzentrikoak: paranoidea, eskizoidea, eskizotipikoa.

• Nortasunaren nahaste dramatikoak: antisoziala, mugakoa, histrionikoa eta nartzisikoa.

• Nortasunaren barne-hersturazko nahasteak: ekiditzailea, dependentea, obsesibokonpultsiboa.

18.1. Nahaste paranoidea Besteen ekintzak mehatxu moduan interpretatzeko joera du. Mesfidantza hori ezaugarri hauen bidez (lau edo gehiago) adierazten da: - Behar besteko oinarririk gabeko susmoak ditu, besteek iruzur egiten, ustiatzen edo

kalte

egiten

ote

dioten.

190

- Lagunen edo lankideen leialtasunari edo fidagarritasunari buruzko funtsik gabeko

zalantzak

ditu.

- Besteez fidatzeari uko egiten dio, informazioa bere kontra erabiliko ote duten beldur baita, horretarako arrazoirik ez badu ere. -

Berez

adeitsuak

diren

gertaerak

eta

iruzkinak

kaltegarritzat

eta

mehatxugarritzat hartzen ditu. -

Irainak

eta

zauriak

ditu

ahanzten.

- Bere izaeraren edo izen onaren kontrako erasoak hautematen ditu, besteek hauteman

arren,

eta

haserreturik

azkar

erantzuteko

prest

izaten

da.

- Bikotekidearen leialtasunari buruz funtsik gabeko susmoak ditu, behin eta berriz.

18.2. Nortasunaren nahaste eskizoidea Harreman sozialak alde batera utziak ditu, eta emozioaren adierazpen murriztua erakusten du hainbat egoera sozialetan. Nahaste hori ezaugarri hauen bidez (lau edo gehiago) adierazten da: - Harreman estuak ez ditu atsegin. Familia-harremanetan ez du gozatzen. - Beste pertsonak inplikatzen ez dituzten jarduerak aukeratzen ditu sarritan. - Beste pertsonekin harreman sexualak edukitzeko interes gutxi du. - Jarduera gutxitan gozatzen du. - Hurbileko familiaz at, lagun minik ez du. - Laudorio eta kritikekiko axolagabe agertzen da. - Hoztasuna eta indiferentzia emotiboa, edo adierazpen emozional gutxi agertzen du.

18.3. Nortasunaren nahaste eskizotipikoa Hurbileko harremanetan deseroso aurkitzen da; pentsamendu edo hautemate distortsioak eta jokaera bereziak ditu. Nahaste hori ezaugarri hauen bidez (bost edo gehiago) adierazten da: - Kanpoko gertaerek beretzat espezifikoa den esanahi berezia dutela uste izatea. - Jokaeran eragina duten uste bitxiak edo pentsamendu magikoak, kultur arauekin ados ez datozenak (superstizioak, telepatia, aztikeria, seigarren zentzua). - Ezohiko hautemate esperientziak (ahotsak entzuteaâ&#x20AC;Ś).

191

- Pentsamendu eta hitz egiteko modu bitxia (ezohiko esaldiak, hitz egite lausoa, landuegia, gai nagusitik aldentzen dena). - Susmoak egiteko joera duen pentsamendua. - Emozio desegokiak edo hertsatuak. - Jokaera edo itxura bitxia eta berezia (ezohiko keinuak, begi kontaktua ekiditeaâ&#x20AC;Ś). - Hurbileko familiaz kanpoko lagunik edo konfiantzazko lagunik ez. - Jende ezagunarekin eta egoera sozial ezagunetan ere barne-herstura sozial gehiegizkoa. Barne-herstura besteen motibazioei buruzko susmoekin erlazionatuago dago norberari buruzko judizio negatiboekin baino.

18.4. Nortasunaren nahaste antisoziala Besteen eskubideekiko begirunerik ez dute eta eskubide horiek bortxatu egiten dituzte, hamabost urte ezkero. Honako item hauetako hiru edo gehiago gertatzen zaizkie (DSM IV, American Psychiatric Association, 1994): - Atxilotzeko motiboa ematen duten ekintzak egiten dituzte modu errepikatuan. - Zintzotasunik eza: gezur errepikatuak, ezizenen erabilpena, besteei iruzur egin beren probetxurako edo atseginerako. - Oldarkortasuna edo etorkizuna planifikatzeko gaitasunik eza. - Haserrekortasuna eta erasokortasuna, etengabeko borroka fisikoek edo erasoek adierazten duten moduan. - Zuhurtasunik gabeko axolagabekeria, beren eta besteen ziurtasunagatik. - Arduragabekeria iraunkorra, lana iraunkorki mantentzeko edo eginkizun ekonomikoez arduratzeko gaitasunik ezak adierazten duen moduan. - Alhadurarik ez dute sentitzen besteak gaizki tratatzearren edo besteei ostearren. Axolagabe agertzen dira eta ekintza horiek zuritu egiten dituzte. Diagnostiko hau emateko, subjektuak hemezortzi urte eduki behar ditu gutxienez. Portaera antisozialak ez du eskizofrenian edo sasoi maniakoan bakarrik gertatu behar.

18.5. Mugako nortasunaren nahastea Pertsonarteko harremanetan, autoirudian eta afektibitatean egonkortasunik ezaren patroia jarraitzen dute eta erasokortasun esanguratsua agertzen dute. Egonkortasun gabezia hori helduaroan sartzean gertatzen da, testuinguru anitzetan gertatzen da, eta item hauetako bostek adierazten dute (DSM IV, American Psychiatric Association, 1994):

192

- Ahalegin frenetikoak egiten dituzte bazterketa erreal edo irudimenezko bat ekiditeko (alde batera utzi buru-hilketa eta norbere burua zauritzeko portaerak). - Pertsonarteko harreman bizien eta ezegonkorren patroia, bestea idealizatuz eta baliogabetuz. - Norbere identitatea nahastea: norbere irudian bat-bateko aldaketak eta aldaketa dramatikoak, identitate sexualaren aldaketak, lagun moten aldaketak, bokazio-jomugen aldaketak. - Gutxienez bi arlotako bulkadatsutasuna, kaltegarria dena (gastuak, sexua, substantzien gehiegikeria, gidatze arriskutsua, betekadak); alde batera utzi buru-hilketa eta norbere burua zauritzeko portaerak. - Portaera, entsegu edo bere buruaz beste egiteko mehatxu errepikatuak, norbere burua zauritzeko portaerak (ebakiak, erredurakâ&#x20AC;Ś). - Ezegonkortasun afektiboa, umore egoeraren erreaktibitate handiagatik. Umore egoeraren bat-bateko aldaketa esanguratsuak. Aldizkako tristura, haserrekortasun edo barne-herstura handiak, ordu batzuetan edo egun batzuetan irauten dutenak. Pertsonarteko estresari erreaktibitate handia. - Hutsunearen sentimendu kronikoak. Erraz aspertzen dira. - Haserre desegokia edo haserrea kontrolatzeko zailtasunak (umore txarrez sarritan, etengabe haserretua, borroka fisikoak sarritan). - Estresarekin erlazionaturiko aldi baterako psikosia (paranoiaren moduko sintomak edo gorputz-irudi distortsionatua).

18.6. Nortasunaren nahaste histrionikoa Gehiegizko emozionaltasuna eta arreta bilaketa agertzen dute testuinguru anitzetan, helduaro goiztiarretik hasita. Beste pertsonen aurrean gehiegizko erreakzioa agertzen dute. Sarritan azaleko pertsona moduan eta beren buruetan zentratuak agertzen dira. Item hauetako bost agertu behar dituzte gutxienez (DSM IV, American Psychiatric Association, 1994): - Deseroso sentitzen da arreta-zentro ez den egoeretan. - Pertsonarteko harremanetan portaera desegokia, seduktorea eta probokatzailea agertzen du sarritan. - Emozioak bizkor aldatzen ditu eta azaleko adierazpena agertzen du. - Etengabe erabiltzen du bere itxura fisikoa, beregana arreta erakartzeko.

193

- Hitz egiteko modu dramatikoegia darabil, xehetasun gutxikoa; iritziak indartsuki adierazten ditu, baina arrazoiak lausoak dira, gertaera eta xehetasunetan oinarritu

gabeak.

- Emozioak adierazterakoan modu dramatikoak, teatralak eta nabarmenegiak erabiltzen ditu. - Besteek eta zirkunstantziek erraz eragiten diete. - Diren baino intimoagotzat hartzen dituzte beren harremanak.

18.7. Nortasunaren nahaste nartzisista Beren buruaren irudi handi-mandia dute sarritan, besteak liluratu beharra eta enpatia gabezia. Bereizgarri horiek helduaro goiztiarrean hasten dira eta egoera anitzetan agertzen dira. Item hauetako bost edo gehiago agertu behar dituzte (DSM IV, American Psychiatric Association, 1994): - Beren buruaren irudi puztua dute (lorpenak eta talentuak puztu, eta pertsona gailen moduan ezagutua izatea nahi dute, horretarako beharrezkoak diren lorpenik gabe). - Mugagabeko arrakasta, botere, distira, edertasun eta irudimenezko amodioen fantasiaz

kezkatzen

dira.

- Espezialak eta bakarrak direla uste dute, eta bereziak direnek bakarrik uler ditzaketela, edo bereziak nahiz goi-mailakoak diren pertsonekin edo erakundeekin bakarrik

eduki

ditzaketela

harremanak

uste

dute.

- Gehiegizko lilura sortu beharra dute. Asmo handiegiak dituzte. Tratamendu berezia jasotzeko arrazoirik gabeko igurikapenak dituzte, edo beren igurikapenak automatikoki

beteko

direla

uste

dute.

- Pertsonartean ustiatzaileak dira: beren helburuak lortzeko besteengandik ateratzen dute

etekina.

- Enpatiarik ez dute: besteen sentimenduekin eta premiekin identifikatzeko zailtasunak

dituzte.

- Besteen bekaitza dute sarritan edo besteek beraiei buruzko bekaitza dutela uste

194

dute. - Portaera edo jarrera harroxkoak edo menderatzaileak agertzen dituzte.

195

18.8. Nortasunaren nahaste ekiditzailea Sozialki

inibituak,

gutxiagotasun

sentimenduekin,

ebaluazio

negatiboarekiko sentiberatasun gehiegiarekin agertzen dira, eta item hauetako lau aurkezten dituzte gutxienez (DSM IV, American Psychiatric Association, 1994): - Pertsonarteko harremana eskatzen duten lanak edo jarduerak ekiditen dituzte, kritikaren,

onarpenik

ezaren

edo

bazterketaren

beldurrez.

- Jendearekin inplikatzeko zailtasunak dituzte, atseginak gertatuko direla ziur ez badaude. - Lotsaren edo erridikuluaren beldurrak eramanda gehiegizko herabetasuna agertzen dute harreman intimoetan. - Egoera sozialetan kritikatuak eta baztertuak izateko aukerak kezka handia sortzen die. - Pertsonarteko egoera berrietan

inibituak agertzen dira,

sentimenduak

gutxiagotasun

direla

eta.

- Sozialki gaitasunik gabe moduan, pertsonalki interesik gabe moduan edo besteak baino

gutxiago

moduan

ikusten

dute

beren

burua.

- Arrisku pertsonalak hartzeko edo jarduera berrietan inplikatzeko zailtasun handiak dituzte, eragozpenen beldurragatik.

18.9 Nortasunaren nahaste dependentea Behar handia dute besteak beraiei buruz ardura daitezen. Bereizteko beldurra, besteekiko menpetasun- eta atxikimendu-portaera sortzen die horrek. Portaera hori helduaro goiztiarrean agertzen da, eta testuinguru anitzetan gertatzen da. Honako item hauen arteko bost agertu behar ditu gutxienez (DSM IV, American Psychiatric Association, 1994): - Zailtasunak dituzte eguneroko erabakiak hartzeko, etengabe aholkatuak ez badaude

eta

besteengandik

ziurtasunik

jasotzen

badute.

- Beren bizitzako arlo nagusietan besteek ardura hartzearen beharra dute. - Besteekiko desadostasuna agertzeko zailtasuna dute, sostengu edo onarpen galeraren beldurrez (baztertu egiten dira zigorraren beldur errealistak).

196

- Zailtasunak dituzte beren kabuz proiektuak hasteko edo gauzak egiteko (bere judizioan edo gaitasunetan konfiantza gutxi dutelako, motibazio edo kemen gabeziarengatik

baino

gehiago).

- Gehiegi saiatzen dira besteengandik sostengua lortzen, lan desatseginak egiteko

boluntario

aurkezteraino.

- Deseroso eta babesik gabe sentitzen dira bakarrik aurkitzen direnean, gehiegizko beldurra diotelako beren buruaz arduratzeko gai ez izateari. - Harreman estu bat amaitzen dutenean, behar duten sostengua emango dien beste

harreman

bat

bilatzen

dute

urgentziaz.

- Abandonatuko dituzten beldurrez eta beren buruaz arduratu beharko duten beldurrez gehiegi (modu ez errealistan) kezkatzen dira.

18.10. Nahaste obsesibo-konpultsiboa Ordenaz, perfekzioaz eta kontrolaz gehiegi arduratzen da, malgutasunaren, berezkotasunaren eta eraginkortasunaren kaltetan. Helduaro goiztiarrean eta testuinguru ezberdinetan agertzen da. Item hauetako lau agertu behar ditu gutxienez (DSM IV, American Psychiatric Association, 1994): - Gehiegi kezkatzen da xehetasunez, arauez, zerrendez, ordenaz, antolamenduaz edo

ordutegiez,

jardueraren

helburu

nagusiaz

ahanzteraino.

- Bere perfekzionismoa dela eta, ezin izaten ditu bere lanak amaitu. Proiektu bat ezin izaten du amaitu, bere buruari ezarritako exijentziak ezin dituelako bete, zorrotzegiak

direlako.

- Lanerako edo ekoizpenerako gehiegizko joera du, aisialdiko jarduerak edo lagunartea baliogabetzeraino (agerikoak diren premia ekonomikoei egotzi ezin zaienean). - Kontzientegia eta zurrunegia da moralitate, etika edo balioen arloan (identifikazio

erlijiosoari

edo

kulturalari

egotzi

ezin

zaionean).

- Gastatutakoak eta alferrikakoak diren objektuak botatzeko gaitasunik eza, balio sentimentalik

dutenean

ere.

- Eginkizunak edo lana besteen eskuetan uzteko zailtasunak ditu, beste horiek berak

egiten

dituen

bezalaxe

egiten

badituzte

behintzat.

197

- Gastuen aurrean modu zikoitzean jokatzen du, bai bere gastuei dagokienez, bai besteenei dagokienez; etorkizuneko katastrofeetatik ateratzeko pilatu beharreko zerbaiten

moduan

hartzen

dirua.

- Zurruntasuna eta egoskorkeria agertzen ditu.

19. Nortasuna portaeraren psikologiaren ikuspegitik â&#x20AC;&#x153;Eman iezazkidazue niri dozena bat haur osasuntsu, ongi heziak, eta erabat nire eraginpean haiek hezten utz iezadazue; bermatzen dut, haietako edozein zoriz hartuta, nahi dudan motako espezialista bihurtzeko entrena dezakedala: sendagile, abokatu, artista, merkatari, buruzagi, eta beharbada eskale edo lapur ere bai, eta hori guzti hori, bere talentuei, joerei, trebetasunei, bokazioei edo arraza-jatorriei begiratu gabeâ&#x20AC;? (Watson, 1924). Edozein haur zoriz hartuta, edozein motatako pertsona heldu bihur zezakeela zioen Watsonek. John Locke filosofoaren antza zuen horretan. Jakina den moduan, tabula rasa modura hartzen zuen Lockek haur jaio berriaren adimena. Esperientzia izango da, denbora joan ahala, tabula horretan idatziko duena. Ingurunea izango da pertsonari forma emango diona. Pertsonen nortasunen arteko diferentziak ingurune ezberdinekin harremanak edukitzetik etortzen dira. Inguruneak ikaskuntzaren bidez ematen dio forma pertsonaren portaerari. Ikasi dugunari esker gara garen modukoak. Bizitza osoa ikasten ematen dugu. Ikaskuntza ez da ikasgelan bakarrik gertatzen den zerbait. Une oro eta edozein tokitan ikasten dugu. Gainera, ikasten dugun guztia ez dugu nahita eta modu kontzientean ikasten. Badira modu inkontzientean ikasten ditugun gauzak ere. Bestalde, ezagutza eta trebetasun kognitiboak ez ezik, jarrerak, emozioak eta trebetasun psikomotoreak ere ikasten ditugu. Ikaskuntzaren bidez aldaketarako bidea irekitzen dugu. Ikuspegi konduktistak jokaeraren aldaketa azpimarratuko du (Watson, Skinner). Ikuspegi kognitibistak zuzenki beha ezin daitezkeen barne-prozesuen aldaketa azpimarratuko du (Piaget, Bruner). Kognitibistentzat, pertsonaren barne-aldagai ez-behagarriak (esanahia, intentzioa,

198

igurikapenak, sinesteak, pentsamenduak, sentimenduak) aldatzean datza benetako aldaketa. Ikaskuntzaren zati handi bat ekintzak gertaera positibo edo negatiboekin elkartzean gertatzen da. Denboran eta espazioan elkarren ondoan gertatzen diren ideiak edo objektuak elkarrekin lotu, eta esanahia duten unitate handiagoak osatzen ditugu. Ikaskuntzaren forma sinpleenak elkarketa bidez gertatzen dira. Horrela, albokotasunprintzipioaren arabera, bi sentipen behin eta berriro elkarrekin gertatzen badira, elkartu egiten ditugu. Pertsona batek egoera baten aurrean portaera jakin bat izaten badu, egoera horretan aurkituriko hurrengo aldian ere gauza bera egiteko joera izango du. Adib.: 2 x 2 = 4 edo Italiaren hiriburua, Erroma askotan errepikatzen badu, elkarrekin lotuta emango ditu haurrak espazioan edo denboran elkarren alboan agertzen diren bi gertaera horiek. Baldintzapen klasikoa ere albokotasun-printzipioaren adibidetzat har daiteke. Baldintzapen klasikoaren Pauloven adibidean, zakur gosetiak kinada neutroari erantzunez txistua jariatzen ikasten du, kinada neutroa baldintzarik gabeko kinadari (haragiari) lotua agertzen delako. Baldintzarik gabeko kinada horrek (okelak) berez jariarazten du txistua. Entsegu sail batean, okela aurkeztu baino zerbait lehentxeago zakurrak kinada neutroa (soinua) jasotzen badu, soinua entzutean txistua jariatzen ikasiko du. Kinada neutroa zen soinua kinada baldintzatu bihurtu da, albokotasunari esker. Baina, baldintzapen klasikoan, albokotasunezko harremanaz gain, bada bi kinaden arteko harreman kontingentea ere: â&#x20AC;&#x153;hau gertatzen bada, ondoren beste hau gertatuko daâ&#x20AC;?. Esate baterako, soinua gertatzen bada, gero janaria agertuko da; janaria soinuarekiko kontingentea da. Seinale modura jokatzen du soinuak. Pauloven

esperientzia

txakurrarekin

gertatu

den

moduan,

pertsona

traumatizatuarentzat minaren esperientziarekin erlazionaturiko pertsonak eta lekuak kinada baldintzatu bihur litezke; ondorioz, beldurrezko nahiz larritasunezko erantzun baldintzatuak sorraraziko ditu. Era berean, erantzun emozional positiboak ere ikas litezke. Ikasleek giro batean arrakasta lortzen badute, giro horrekin erlazionaturiko jarduera berrietan igurikapen positiboak izango dituzte eta arrakasta errazago lortuko dute. Baldintzapena edo ikaskuntza orokortzea ere prozesu nahiko arrunta da ikaskuntza-prozesuaren barruan. Horrela, soinu baten aurrean txistua jariatzen duen zakurrak, tonu desberdinetako soinuen aurrean listua jariatzen ikasten du. Edo, giro batean arrakasta lortzen duen ikasleak errazago lortuko du arrakasta giro horrekin

199

erlazionatutako antzeko giroetan. Goi-mailako baldintzapenean, berriz, kinada baldintzatua ezartzen da, kinada neutralaren eta aurrez finkatutako erantzun baldintzatuaren arteko elkarketaren bidez. Ikasteko bigarren modua Skinnerren baldintzapen operantearen bidez egiten da. Baldintzapen operantearen arabera, portaerek errefortzu bat agerrarazten dute. Errefortzuak, berriz, subjektuaren portaeraren probabilitatea gehitzen du. Operantea deritzo,

baldintzapen horren

bidez

eragiten

duelako

subjektuak

ingurunean.

Subjektuaren ekintzak emaitza egokiak lortzen baditu, portaera errepikatu egingo da, eta pertsonak bere errepertorioan sartuko ditu portaera berriak. Portaera errefortzua baino lehen gertatzen da, hots, portaerari jarraitzen dioten errefortzuek portaeraren maiztasuna gehitzen dute. Beraz, baldintzapen operantean, lehenik erantzuna ematen da, eta gero agertzen da hura indartzen duen ondorioa. Skinnerren laborategiko esperientzietan, animalien portaera esperimentatzaileak nahi zuenera hurbiltzen zenean, animalia janariarekin saritzen zen. Modu horretara, esperimentatzaileak nahi zuen portaera indartzen zen. Modu horretara modelatzen zuen esperimentatzaileak animaliaren portaera. Gure ekintzen ondorioek gure portaera erregulatzen dutenean, portaeraren kontrol operantea edo kontrol instrumentala gertatu dela esaten dugu. Gure portaeraren aurretik gertatutako kinadek gure portaera erregulatzen dutenean, portaeraren kontrol erantzuleaz hitz egiten dugu. Kinada errefortzua berehala etortzen da pertsonaren erantzunaren ondoren, eta erantzunaren maiztasuna gehitzen du. Errefortzuak portaera eragiten du, baina, aldi berean, errefortzua portaeraren menpe dago, errefortzua portaerari kontingente zaio. Pertsona batentzat errefortzu dena, gerta daiteke hala ez izatea beste pertsona batentzat. Balizko errefortzuak benetako errefortzu diren jakiteko, beharrezkoa da errefortzu moduan funtzionatzen duten kinadak identifikatzea eta portaera jakin batek erreforzatzeko duen ahalmena ebaluatzea. Era berean, aztertu egin behar da pertsonak zergatik ez duen portaera bat agertzen: errefortzatua ez dagoelako ala subjektuaren errepertorioan ez dagoelako. Baldintzapen operantea ez da errefortzu bidez portaera batzuk indartzea edo errefortzu gabeziagatik beste portaera batzuk indargabetzea bakarrik. Pertsonak jakin egin behar du non eta noiz agertu behar dituen edo gorde behar dituen portaera horiek. Inguru eta garai bakoitzari dagokion portaera gauzatzen ikasi behar du haurrak. Inguru batean kinada diskriminatzailea presente badago, portaera bat errefortzatua izango da

200

eta beste portaera batzuk zigortuak izango dira. Adibidez, irakasle batek ikaslearen erantzun batzuk errefortza ditzake, eta beste irakasle batek beste portaera batzuk. Kinaden diskriminazioaren prozedura indarrean dagoenean, portaera bat indartzen da seinale baten aurrean, baina ez seinale hori ez dagoenean. Pazienteak erantzun bat maizago ematen duenean kinada baten aurrean beste baten aurrean baino, kinaden diskriminazioa gertatu dela esaten dugu. Adibidez: irakasleak ikasleen portaera bat (galderak egitea) errefortzatzen du, baina bonbilla gorria piztuta dagoenean, eta ez bonbilla urdina piztuta dagoenean. Diseinu hori erabil liteke haurrei koloreak bereizten irakasteko. Errefortzuak sortzen duen erantzuna ematerakoan aurrean dagoen kinada da kinada diskriminatzailea. Adibidez: ikaslea ikasten saiatzen da eta irakasleak zoriondu egiten du horregatik, baina praktiketako ikaslea aurrean dagoenean bakarrik. Ez du zoriontzen praktiketako ikasle hori aurrean ez dagoenean. Praktiketako ikaslea kinada diskriminatzailea da. Entrenamendu diskriminatzailean portaera bat errefortzatzen da kinada diskriminatzailea aurrean dagoenean; jokaera iraungi egiten da kinada diskriminatzailea aurrean ez dagoenean. Portaera batzuk hainbat egoeratan errefortzatzen dira. Adibidez, haurra egia esateagatik saritu egiten da hainbat egoeratan. Kasu horretan orokortzea gertatu da. Orokortzean, subjektuak erantzun bera ematen die kinada ezberdinei. Adibidez, antzera erantzuten die argi gorriari eta urdinari. Errefortzu ikasigabeak errefortzu moduan funtzionatzen du, beste errefortzu batekin elkartu gabe. Ikasi gabeko higuinezko kinada higuingarria da, beste kinada higuingarri batzuekin elkartu beharrik gabe. Errefortzu ikasia, berriz, beste errefortzu batekin elkartu delako bihurtzen da errefortzu. Higuinezko kinada ikasia higuingarri bihurtzen da beste kinada higuingarriekin elkartua dagoelako. Adibidez, arreta izan daiteke errefortzu ikasia, ikaskuntzaren bidez errefortzu bihurtzen dena. Haurrak saltzailearen arreta erakarri behar du, hark izozkia saltzea nahi badu. Errefortzu askoren bidelaguna da arreta. Adibidez, ikaslearen arreta da irakaslea errefortzatzen duena. Parekatzearen prozeduran berehala elkartzen dira kinada neutroa eta errefortzua edo kinada higuingarria. Kinada higuingarri baldintzatua: hasieran neutroa zen kinada higuingarri bihurtzen da, sarritan kinada higuingarriei elkarturik aurkezten delako. Emakume baten ezkontzaz kanpoko abentura, hasieran atsegingarri dena, kinada higuingarri baldintzatua bihurtzen da, maite duen senarraren edo seme-alaben

201

galerarekin elkartzen delako. Horrela, kinada neutroa errefortzu ikasi edo higuinezko kinada ikasi bihurtzen da. Errefortzu orokortu ikasia errefortzu ezberdinekin parekatzen da. Hainbat errefortzurekin pareka litezkeen ordezko errefortzuak dira fitxak, eranskailuak, puntuak. Fitxen ekonomia, errefortzu orokortu ikasien sistema batean oinarritzen da; errefortzu orokor horiek errefortzu konkretuengatik alda litezke. Adibidez, paziente psikotikoen ospitale batean, pazienteek fitxak lortzen dituzte erantzun baliagarriak ematen dituztenean: janaria zerbitzatu, gelak txukundu, ikuztegian lan egin, eta abar. Fitxak truka litezke ordezko errefortzuengatik ere: lotarako gela edo jatordurako mahaia aukeratu, kanpora irteerak egin, filmak ikusi, dantzetara joan, eta abar. Fitxen ekonomian, errefortzuak hautatzen dira; lehentasun-ordena aztertzen da; sariak lortzeko lortu behar dituen helburuak zehazten dira; jomuga bakoitza lortzeko zer fitxa lortu behar den azaltzen da; fitxak eta sariak trukatzen dira. Premack-en printzipioan portaera errefortzuaz hitz egiten da, kinada errefortzuez hitz egin ordez. Errefortzua dena ez da elikadura, jatea baizik. Haurrak jolasean denbora gehiago ematen badu irakurtzen baino, jolasteko aukera erabil liteke irakurketajardueraren errefortzu moduan. Maiztasun handiz egiten diren jarduerak baliatzen dira, gutxitan gertatzen direnak errefortzatzeko. Jarduera usuena egiteko aukera errefortzu bihurtzen da gutxiagotan gertatzen dena egiteko. Errefortzu negatiboa: kinada higuingarriari ihes egiteko aukera ematen dute erantzunek; erantzun horien kopurua gehituz, errefortzu negatiboarekiko harremana gutxitzea lortzen du subjektuak. Adibidez, deskarga elektriko baten biktima den arratoiak kinada elektrikoa jasotzen jarraitzea ekidingo du, mugimendu bati esker. Beste adibide bat: I. Mundu Gerrako beterano batek hanka bateko perlesia du. Sendagileak hanka estimulatzen dio deskarga elektrikoen bidez. Estimulazioa denbora batez aplikatu ondoren, beteranoa hanka mugitzen hasten da. Mugimendua errefortzatu egiten da, deskarga elektrikoa ezabatuz (higuin-baldintzapena edo errefortzu negatiboa). Irakasleak ikasleen portaera zehatz batzuk indartu nahi dituenean, errefortzu batzuk portaera zehatzekiko kontingenteak izan behar dute. Baina hezitzaileek askotan erabiltzen dituzte erantzunekiko kontingenteak ez diren errefortzuak ere. Adibidez, hezitzaileak ikasleekin dituen harremanak hobetu nahi baditu, ikasleak saiatuak izan zein saiatuak ez izan, errefortzu positibo ugari dituen giroa sortzen saiatuko da, ikaslearen portaera alde batera utzita. Irakaslea errefortzu positiboen iturburu bihurtuko da, eta ikasleek harekin erlazionatu nahiko dute.

202

Pertsona batek autokontrol gutxi duela esaten dugunean, bere ekintzen saria atzeratzeko gai ez dela adierazten dugu; bere portaera berehalako sariek kontrolatzen dute, eta ez atzeratutako sariek. Autokontrol gutxi duenari asko kostatzen zaio batere gertaerrazak ez diren sariengatik, sari txikiengatik edo asko atzeratzen diren sariengatik lan egitea. Pertsonaren portaera desegokiak funtzio batzuk betetzen ditu. Horrela, portaera desegokiak edo arazoak sortzen dituen portaerak bigarren mailako onurak ekartzen dizkio portaera hori gauzatzen duenari: zeregin desatseginak ekidin, sari materialak eskuratu, arreta erakarri, aktibazioa bilatu. Arazoak sortzen dituen portaeraren funtzioak ezagutzeko, elkarrizketa, behaketa zuzena edota analisi funtzionala erabil ditzakegu. Analisi funtzionalaren bidez portaera desegokiaren ezkutuko asmoa ezagutzen saia gaitezke. Analisi funtzionalak portaera desegokian eragin dezaketen faktoreak manipulatzen ditu; faktore horien presentziak edo absentziak portaera desegokiaren agerpenean eduki ditzakeen ondorioak aztertzen ditu; portaera desegokiari zein faktorek eusten dioten ezagutu dezakegu. Analisi funtzionalean aztertu behar diren faktoreak hautemateko, elkarrizketa eta behaketa zuzena erabiltzen dira. Elkarrizketa eta behaketa zuzenaren bidez egindako ebaluazio funtzionalak lagundu egiten du portaeraren faktore erabakigarrien harremanei buruzko hipotesiak sortzen. Horrela, A-P-O eskemak portaera desegokia (P), portaeraren aurrekariak (A) eta portaerak sortzen dituen ondorioak (O) aztertzen ditu. Behaketa zuzenaren bidez, pertsonarteko testuinguruaren, portaera desegokiaren, eta portaera

horren

ondorioen

informazioa

biltzen

psikologoak.

Portaeraren

ebaluazioaren eta analisiaren bidez portaera desegokiak betetzen duen funtzioa ezagutzen da, eta esku-hartze terapeutikoak funtzio hori betetzeko bitarteko alternatiboak eskaini behar ditu. Hitz batean, portaera desegokia ordezkatu behar du, haren tokian portaera alternatibo bat ezarriz, hark betetzen zuen funtzio bera beteko duena. Portaeraren ebaluazio-prozesuan portaera desegokia hauteman eta aztertu behar da lehenik; hau da, esku-hartzeari ekin baino lehen, pertsonaren portaeraren profila edo oinarri-lerroa finkatu behar da. Bere arazoei buruz modu anbiguoan hitz egitetik arazoak zehaztasunez definitzera igaro behar du pertsonak. Elkarrizketaz gain, hainbat galdesorta eta inbentario mota erabiliko dira portaera-arazoak identifikatzeko eta zehazteko. Pertsonak zehaztu egin behar du bere konstelazio patologikoan arazo bakoitzak duen pisu diferentziala: arazoaren intentsitatea, maiztasuna, eta arazoak

203

pertsonaren eta haren ingurukoen eguneroko funtzionamenduan eta bizitza-kalitatean dituen ondorioak. Portaera-arazoen harreman funtzionalak zehaztu behar ditu: bi portaera-arazoren arteko harremana, harremana kausala den, bi arazoak eragiten dituen kausa aldagai bera den, zentzu bakarreko harremana ala bi zentzutakoa den; portaeraarazoen kausa diren aldagaiak identifikatu behar ditu: testuinguruko kausak, erantzunkontingentziak, faktore genetikoak, faktore kognitiboak; kausazko aldagaiek portaeraarazoan eragiten duten aldaketaren efektua ebaluatu behar du. Anbiguotasuna utzi eta aldagai kausalak garbi zehaztu behar ditu. Arazoak zehaztu ondoren, tratamenduaren helburuak ezarri behar ditu; zenbat eta hobeto zehaztu arazoak, hobeto zehaztuko dira helburuak. Aldagai moderatzaileen identifikazioa ere puntu garrantzitsua da. Bi aldagaien arteko harremanetan eragiten dute aldagai moderatzaileek, haien arteko kausazko harremana indartuz ala ahulduz. Aldatzen zailak diren zergati-faktoreen kasuan, aldagai moderatzaileek eginkizun garrantzitsua betetzen dute. Adibidez, iraganeko gertaera traumatikoak aldaezinak dira, baina gertaera haien ondorio diren faktore kognitiboak eta portaera-faktoreak aldatzen saia gintezke. Portaeraren tratamendua portaera aldatzeko programen bidez egiten da. Programa horien bidez, lehen ez zituen portaerak eskuratu behar ditu subjektuak. Portaerak eskuratzeko hainbat prozedura erabiltzen dira: errefortzatzea, moldeatzea, imitazioa, orokortzeaâ&#x20AC;Ś Portaera baten probabilitatea gutxitzeko mekanismoak ere erabiltzen dira: iraungipena, jarduerarik gabeko denbora, ahanzteaâ&#x20AC;Ś Imitazio-prozesuan, ereduaren portaerak kontrolatzen du imitatzailearen jokabidea, eta bien portaerak antzekoak dira. Ereduaren portaeraren berdintsua izateak indartu egiten du imitatzailearen portaera. Ereduaren eta imitatzailearen portaeren antzekotasuna ez du hirugarren faktore batek kontrolatzen. Adibidez, traje bat erosten dut, Richard Gere-ek tipo horretako trajea daramalako, eta ez trajea modan dagoelako udazken honetan. Kontingentzia berberetatik eratortzen diren portaeren antzekotasuna ez da imitazioa. Adibidez, objektu bat sabaitik erortzen da eta bi subjektuk burura daramatzate eskuak. Moldekatzearen prozeduran, esku-hartzearen jomuga finkatu behar da lehenik: jomuga-portaera. Subjektuaren portaeren errepertorioan ez dagoen portaera bat izaten da, edo maiztasun-maila baxua duena. Pertsonaren errepertorioan ez dagoen portaera bat finkatzeko erabiltzen da moldekatzea. Maila operanteak adierazten du errefortzatzearen aurretik portaerak duen maiztasuna. Moldekatzea segidako hurbilketen metodoa da.

204

Maiztasun minimoa duen eta jomuga-portaeraren nolabaiteko antza duen hasierako portaera batetik abiatzen da. Errefortzuak hautatzen dira. Urratsetan zatitzen da portaera, eta jomuga-portaerara egiten diren segidako hurbilketak errefortzatzen dira. Jomuga-portaeraren

antza

duten

portaerak

errefortzatzen

dituen

errefortzatze

diferentzial baten bidez, bitarteko portaera batera heltzen da; portaera-jomugaren antz dezente du bitarteko portaerak. Jomuga-portaerak maiztasun altu samarra lortu bitartean jarraitu egiten du errefortzatze diferentzialak. Adibidez, azken hamabost urte hauetan hitz egin ez duen emakumea da Lierni. Ezpainen mugimendura hurbiltzen den portaera bat (txiklea murtxikatzea) identifikatzen du terapeutak eta errefortzatu egiten du. Gero, antzeko bokalizazioak errefortzatzen ditu. Jarraian, lortu nahi dituen portaeren antza duten bokalizazioak indartzen ditu. Jomuga-portaera adierazpen argia lortzea denez, komunikazio argira hurbiltzen diren portaerak errefortzatzen ditu terapeutak, bata bestearen atzetik. Segidako hurbilketak erabiltzen dira barne-herstura arazoei aurre egiteko. Lehenik, erabili behar diren errefortzuak aukeratzen dira (kromoak, gozokiakâ&#x20AC;Ś). Hainbat hurbilketa-urratsetan edo portaeretan zatitzen da jokabidea. Portaeraren urrats bakoitza ikasi egiten da. Hurbilketa-portaera bakoitza indartu egiten da, errefortzu materialak edo sozialak erabiliz. Pazientearentzat balio gehienekoa den errefortzua ematetik hasten da. Pazientearen errepertorioan ez dagoen portaera bat irakasteko, moldekatzea erabiltzen du terapeutak. Errefortzatze diferentziala, berriz, errefortzatu nahi den portaera pazientearen errepertorioan dagoenean eta maiztasun handi samarra duenean erabiltzen da. Segidako hurbilketaren kasuan, herstura sortzen duten egoera mailakatuetan jartzen da subjektua, irudimenean eta in vivo. Horretarako, barne-hersturaren sortzaile diren egoeren hierarkia antolatzen da. Pazientea egoera horietan jartzen da, herstura gutxien sortzen dutenetatik hasi eta herstura gehien sortzen dutenetara. Lortu diren urratsak

errefortzatzen

dira:

kanpoko

errefortzuak,

errefortzu

sozialak

eta

autoerrefortzuak izan litezke, subjektuaren garapen-fasearen arabera. Ihes-kontingentzian portaera bat probableago (usuago) bihurtuko da, egoera higuingarri eta kinada higuingarri bati ihes egiteko balio badu. Kinada higuingarri bat desagerraraziz errefortzatzeak, nahiz errefortzu positibo bat aurkeztuz errefortzatzeak, haien aurretik gertatutako portaeraren maiztasuna edo intentsitatea gehitzen du.

205

Adibidez: etorbide zaratatsu bateko etxe bateko lehen solairuan daukat bulegoa; hautematen dudan zarataren jaitsierak errefortzatzen du leihoak ixteko nire portaera.

Portaeraren probabilitatea gutxitzen duten tekniken artean sartzen da sentsibilizazio estalia. Portaeraren probabilitatea gutxitu egin nahi izaten da, hari jarraitzen dioten ondorioak irudikatuz. Ezabatu nahi den portaera desegoki bat irudikatzen da, eta berehala kinada higuingarri bat irudikatzen da. Portaera eta haren ondorioak irudimenaren emaitzak dira. Horregatik esaten zaio estalia sentsibilizazio mota honi. Lehenik, haurrari azaltzen zaio zertan datzan sentsibilizazio estaliaren teknika. Jarraian, egoerak irudikatzeko zailtasunik baduen egiaztatzen da. Kinada higuingarrien zerrenda bat egiten da eta desatseginena aukeratzen da. Arazoa eragiten duten portaerak gertatzen diren egoeren eszenak eraikitzen dira. Subjektuak irudikatu egiten du atsegingarri zaion eta aldatu nahi duen portaera; portaera hori eginez irudikatzen da, eta egoera (kinada) higuingarria gertatzen dela irudikatzen du. Azkenik, eszena atsegingarri bat edo kinada higuingarriari ihes egiten dion egoera bat irudikatzen du. Hasieran, terapeutaren argibideak jarraituz irudika lezake bezeroak egoera. Ondoren, terapeutaren laguntzarik gabe irudika lezake egoera. Desentsibilizazio sistematikoa barne-herstura eta fobia arazoak tratatzeko erabiltzen da. Pazientea sakonki erlaxatzen da, eta beldurra sortzen duten egoerak aurkezten zaizkio edo erreakzio fobikoak eragiten dituzten egoerak irudikatzeko esaten zaio. Lehenik, desentsibilizatu behar diren itemak hierarkizatzen dira. Egoera bakoitzean pazienteak sentitzen duen barne-herstura baloratzen da. Erlaxazioan entrenamendu

bat

egiten

da.

Irudimen-arloan

egiten

den

desentsibilizazio

sistematikoaren teknikan, lehenik subjektua erlaxatzen da, eta barne-herstura gehien sortzen duen kinada aurkezten zaio. Subjektuak barne-herstura sortzen dion egoera irudikatzen du eta bizi duen barne-herstura adierazten du. Berriro erlaxatzen da eta item bera aurkezten zaio. Prozesua errepikatu egiten da, barne-herstura maila jaisten den arte. In vivo desentsibilizazioaren teknikan, subjektua erlaxatzen da eta barne-herstura sortzaile diren kinadak aurkezten zaizkio, bizitza errealean; horrek sortzen dion barneherstura maila adierazten du, terapeutak erlaxatzen laguntzen dio, eta hierarkiako item guztiekin errepikatzen da prozesua. Pazientea fobiatik askatzen da, egoera fobikoa irudikatzen duen bitartean erlaxatua egotea lortzen duenean. In vivo desentsibilizazio sistematikoa eraginkorragoa da, irudimeneko desentsibilizazio sistematikoa baino.

206

Gainezkatzearen teknika barne-herstura, beldurra, fobia eta arazo obsesibokonpultsiboen erantzun fisiologikoak gutxitzeko erabiltzen da. Lehenik, barnehersturaren sortzaile diren kinaden zerrenda bat egiten da eta kinadak hierarkizatzen dira. Jarraian, kinadak aurkezten zaizkio subjektuari: lehenik, irudimeneko barneherstura egoerak eta, ondoren, egoera errealak. Egoera horietan murgiltzen da subjektua, erantzunek maila maximoa lortu eta poliki-poliki ahultzen joan arte. Egoera horien aurkezpena errepikatu egiten da, subjektuak barne-herstura sentitzeari utzi bitartean. Subjektuaren portaera egokiak positiboki indartzen dira. Tratamenduaren aurrerapenei buruzko informazioa ematen zaio bezeroari. Saihespenaren teknikan, pertsonaren erantzunak ekidin egiten du kinada higuingarria, kinada oraindik aurrean ez dagoenean. Ihesean, jadanik aurrean dagoen kinada

higuingarria

desagerrarazten

erantzunak.

Saihespen-kontingentziak

etorkizuneko erantzun baten maiztasuna gehitzen du, portaera horrek iraganean kinada higuingarri bat ekiditeko balio izan badu. Adibidez, nire ugazaba umore txarreko pertsona da. Nire hitzak neurtu egin behar ditut, purrustadaren bat jasan nahi ez badut. Kinada higuingarri bat saihestu beharrak usuagoa bihurtzen du nire hitzak neurtzera eta kontuz hitz egitera naraman portaera. Jarduerarik gabeko denboraren teknika eta erantzunaren kostuaren teknika zehapen-kontingentzia motak dira. Erantzunaren kostuan errefortzu positibo baldintzatu bat (fitxak) kentzen da, pertsonak portaera desegokia agertzen duenean, portaera horiek desagerrarazi nahi direlako. Portaera desegokia agertzen duen bakoitzean fitxak erretiratzen dira. Erretiratu behar diren errefortzu positiboen zerrenda bat egiten da. Ezabatu nahi den portaera operatiboki definitzen da. Errefortzu kopuru jakin bat ematen zaio subjektuari. Portaera desegoki bakoitzaren erantzun-kostua zehazten da. Subjektuari teknika azaltzen zaio. Portaera desegokia agertzen duen bakoitzean (modu kontingentean) errefortzu positiboak kentzen dira. Errefortzu positiboak kentzea gutxitu egiten da pixkakapixkaka, portaera desegokia desagertzen doan neurrian. Jarduera gabeko denboraren teknikan subjektuak ez du inolako errefortzurik jaso behar, portaera desegokiak egiten dituenean; horrela, portaera horiek egiteari utziko dio. Lehenik, egiaztatu behar dena hau da: subjektuak badu bere errepertorioan ezabatu nahi den portaeraren alternatibarik? Gero, ingurunea aldatu egiten da argibide terapeutiko zehatzekin, portaera egokia sustatuko duten baldintzak gerta daitezen. Subjektuari teknika azaltzen zaio. Subjektuak modu desegokian jokatzen badu, abisua

207

ematen zaio. Modu desegokian jokatzen jarraitzen badu, errefortzurik gabeko ingurune batera eramaten da. Jarduerarik gabeko denbora baten ondoren, bere ingurunera itzultzen da, bere portaera desegokia ez bada. Adibidez, haur batek ikasgelan jostailuekin eta lagunekin jolas dezake. Jostailuak apurtzen baditu eta lagunak jotzen hasten bada, irakasleak ikasgelaren izkina batean dagoen aulkira eramaten du haurra, hantxe eserita egon dadin bost minutuz. Aulkian eserita dagoen bitartean haurrak ezin du jolastu jostailuekin eta lagunekin. Edo, adibidez, izotz gaineko hockeyan arau bat hausten duen jokalariak partidua utzi egin behar du denbora jakin batez. Iraungipenaren teknikan, ordura arte indartu den portaera bat errefortzatzeari utzi egiten zaio, portaeraren maiztasuna jaitsi bitartean. Adibidez, ugazabak zarata egiten dio enplegatuari, eta honek arretaz lan egiten du. Bat-batean, enplegatua nagiro lan egiten hasten da, ugazabak zarata egiten dion bakoitzean. Ugazabak zarata egiteari utzi egiten dio, inolako eraginik ez duela ikusita. Adibidez, haurrak sehaskan negar egiten du gauez, gurasoek jaramon egin diezaioten. Haurrari gero eta gehiago kostatzen zaio lo egitea, bere negarrak gurasoen arreta bereganatzen duelako. Baina, gurasoek erabakitzen dute haurraren negarrari arretarik ez eskaintzea, lotarako sehaskan jartzen dutenean. Gau horretatik aurrera haurraren negarra ez dute errefortzatzen, eta polikipoliki desagertzen joaten da. Adibidez, Iker izeneko haur batek ozenki hitz egiten du eta asko mugitzen da, irakaslea ikasgaia azaltzen ari denean. Irakasleak azalpena eteten du, eta Ikerri hitz egiten dio, behin eta berriro. Irakaslea Ikerren portaera indartzen ari da, portaera horren bidez ikasgelako beste haurrek baino arreta handiagoa erakartzen baitu. Hemendik aurrera, Iker isilik eta geldi dagoenean jartzen du harengan arreta irakasleak, eta harengandik arreta desbideratu egiten du, ozenki hitz egiten hasten denean. Hezkuntza Bereziko haur bat da Julen, eta irakasleak aginduak ematen dizkionean, hura erasotu egiten du Julenek. Irakasleak utzi egiten dio aginduak emateari. Iraungipen-prozesua hasten da. Irakasleak jantzi-babesleak jartzen ditu eta Juleni aginduak ematen dizkio. Julenek irakaslea erasotzen du, baina irakasleak, aginduak emateari utzi ordez, aginduak ematen jarraitzen du. Saio batzuen ondoren, Julenek irakaslea erasotzeari uzten dio. Iraungipen-prozesuaren

lehen

fasean,

iraungi

nahi

den

portaeraren

maiztasunaren edo intentsitatearen bat-bateko berreskurapena gerta liteke. Ikerren adibideari gagozkiola, irakasleak iraungipen-prozesua hasi duenean, lehen fasean Ikerrek zarata handiagoa egin dezake eta gehiago mugi daiteke. Baina, irakasleak eusten

208

badio, Iker konturatuko da irakasleak ez duela indartzen bere portaera, eta desagertu egingo da. Beste portaera burutsuago batek ordezkatuko du. Portaera bat tarteka errefortzatzen denean, erantzun hori iraungigaitzagoa da, modu jarraituan indartua denean baino. Arrazoia: erraza da errefortzu jarraitu eta usuaren eta errefortzuaren desagerpenaren artean bereiztea, baina ez da hain erraza aldikako errefortzuaren eta errefortzu horren desagerpenaren artean bereiztea.

Praktika masiboaren teknikan, zehazki ezagutu behar da arazoa sortzen duen portaeraren topografia eta maiztasuna. Portaera desegokiaren zentzumen-modalitate bereko kinada kaltegarri bat aukeratzen da. Portaera indartzen duen errefortzua identifikatzen da. Desagerrarazi nahi den portaeraren praktika masiboa diseinatzen da. Bizitza-estiloaren aldaketa bat diseinatzen da, portaera desegokiarekin bateraezinak diren portaerekin.

20. Banduraren ikaskuntza sozialaren teoria Portaeraren psikologiaren arabera, kanpoko kinadek eta errefortzuek gidatzen dute portaera. Banduraren iritziz, sariek eta zigorrek kontrolatzen dute pertsonek egiten dutena, baina ez hainbeste pertsonek ikasten dutena. Kanpoko saririk edo kinadarik gabe gertatzen den ikaskuntza nola gertatzen den ez du azaltzen portaeraren psikologiak. Banduraren iritziz, gizakiak behaketaren bidez ikasten ditu ikasten dituen gauza asko, hau da, besteen portaera ikusiz, besteen esperientziak entzunez eta ikusiz. Behaketa bidezko ikaskuntzan, pertsonak eredua behatzen du lehenik. Gero, ikusten duena kodetu, antolatu eta hari zentzua eman behar dio. Behatutakoari zentzua eman ondoren, ereduak egiten duena egiteko trebetasun fisikoa eduki behar du. Azkenik, eredua imitatzeko, ereduak egiten duena egiteko motibazioa eduki behar du pertsonak. Bandurarentzat

garrantzitsua

autoeraginkortasunaren

kontzeptua.

Autoeraginkor sentitzen denak sinesten du egoera bati aurre egiteko gaitasuna baduela. Portaera jakin batzuk aurrera eramateko gai sentitzen du bere burua. Hautemandako autoeraginkortasunak determinatuko du helburu batzuk lortzeko ahaleginik egingo dugun ala ez, eta zenbateraino iraungo dugun ahalegin horretan etsi gabe. Hautemandako autoeraginkortasun altua duenak gai ikusten du bere burua inguruneko

209

erronkei aurre egiteko, barne-herstura gutxiago sentituko du, eta bere gorputzaren immunitate-sistema indartsuagoa izango da.

21. Giza-portaeraren ekologia soziala Baldintzapen klasikoaren, baldintzapen operantearen eta behaketaren bidez gertatzen diren ikaskuntzek pertsona bakoitzaren ikaskuntza-esperientzia adierazten dute. Baina, pertsona sarritan gertatzen da ingurune ezberdinei erantzun beharrean. Gure portaera ingurune konplexu batean gertatzen da; gure portaera eragiten duen ekologia soziala gu inguratzen gaituen ingurunearen geruzek osatzen dute. Inguruneko testuinguru anitzek dute eragina pertsonaren portaeran. Portaeraren psikologiak eta ikaskuntza sozialaren teoriak aztertzen dituzte gure portaera modelatzen duten egoeraren aldagaiak. Mikrotestuingurua aztertzen dute. Baina hurbileko testuinguru hori baino harantzago, badira gure portaera biltzen duten testuinguru zabalagoak ere; hala nola, familia, eskola, lagun taldea, kirol taldea, eliza. Gure portaeraren makrotestuinguru biltzaileenak generoa, arraza, klasea, kulturmaila eta une historikoa dira. Testuinguru zabalari edo gizarte-egiturari begiratzen badiogu, boterea eta baliabideak modu desberdinean banatuak ikusten ditugu. Baliabideen banaketak badu eragina gizarteko klase ezberdinetako pertsonen garapenean. Goi-klaseko pertsonek agertzen dituzten portaera-ereduak ez dira behe-klasekoek agertzen dituztenak bezalakoak. Goi-klasekoak behekoak baino asebeteagoak ikusten dira beren lanarekin. Goi-klasekoen lanak eskaera kognitibo altuagoak dituzte behe-klasekoenak baino. Behe-klasekoak esandakoa egitera zuzenduagoak daude; goi-klasekoek autonomia gehiago erakutsi behar dute. Goi-mailako lanetan dabiltzan gurasoen haurrei autogidaritza sustatzen zaie. Behe-klasekoen haurrei ziurtasuna sustatzen zaie. Bi sexu biologikoengan elkartzen diren bereizgarriak, eraikuntzak eta rolak biltzen ditu generoak. Generoen rol estereotipoetan biltzen dira gizonen eta emakumeen jokaerari buruzko malgutasun gutxiko ideiak. Estereotipo horietan, oro har, gizonak asertiboagoak eta erasokorragoak izatea eta emakumeak maitakorragoak izatea espero da. Botere- eta prestigio-postuak gizonentzat izaten dira, nagusiki. Gizonak agentikoago eta ekintzaileago agertzen dira; emakumeak, berriz, komunalago eta harremanetarako joera handiagoarekin agertzen dira. Gizonek trebetasun instrumentala agertu behar dute; emakumeek, berriz, maitakortasuna eta adierazkortasun emozionala.

210

Kultura da giza portaera biltzen duen makrotestuinguru biltzaileena. Kultura hainbat osagaik osatzen dute, eta osagai horiek sarritan gatazkan egoten dira elkarrekin. Kultura horretan, pertsonak modu selektiboan jokatu eta pentsatu behar du. Kultura ez da pertsonaz kanpo dagoen zerbait. Pertsonaren barnean dago, pertsona inguratzen duen munduan adina. Kulturak pertsonaren prozesu psikologikoei forma ematen die. Kulturak biltzen ditu pertsonaren bizitzari forma ematen dioten esanahiak, praktikak eta diskurtsoak. Kultura batzuek pertsonaren autonomia sustatzen dute; beste batzuek pertsonen arteko elkarrekiko dependentzia azpimarratzen dute. Kultura indibidualistetako pertsonek beren jomuga pertsonalei ematen diete lehentasuna, jomuga horiek familiako, laneko edo taldeko pertsonen jomugekin gatazkan daudenean. Kultura kolektibistetako pertsonek taldearen jomugei ematen diete lehentasuna. Mendebaldeko gizarteek autonomiari, lehiari eta norberaren garapenari ematen diote garrantzia. Ekialdeko gizarteek kolektiboaren balioei eta jomugei ematen diete garrantzia; pertsonak gainditu egin behar ditu bere banakako nortasunaren mugak. Ekialdeko gizarteetan garrantzitsua da gizarteko hierarkiaren barnean norbere kokalekua bilatzea. Kultura kolektibistetan, norbere taldearekiko leialtasuna azpimarratzen da, beste taldeekiko leialtasunarekin aurrez aurre. Gizarteko arauak norbere iritzien aurretik daude. Kultura indibidualistetan ni independentea garatzen da; kultura kolektibistetan ni elkardependentea garatzen da (Markus eta Kitayama, 1991). Mendebaldeko gizartean, pertsona bakoitzaren independentzia, trebetasunak eta nortasuna azpimarratzen dira. Ekialdeko kulturek pertsonek talde barruan duten elkarrekiko loturari ematen diote garrantzia. Pertsonaren garapen independentea gertatzen da kultura indibidualistetan. Pertsonaren garapen interdependentea, berriz, kultura kolektibistetan gertatzen da. Kultura

beste

makrotestuinguru

orokor

bat.

Kultura

modernoak

arrazionalitatea, objketibitatea, eraginkortasun zientifikoa eta indibidualismoa sustatzen ditu. Historiari dagokio beste makrotestuinguru orokor bat. Bizi dugun historiako uneak forma jakina ematen dio gure bizitzari. Belaunaldi bakoitzak mundua ikusteko modu bat partekatzen du. Haurtzaroan izaten diren gertaera historikoek eragin handia izaten dute pertsonaren bizitzan. Horrela, elkarrekin loturik agertzen dira pertsona bakoitzaren biografia eta gertaera historikoak. Gainera, gertaera historikoen eragina kulturaren, generoaren, arrazaren eta klasearen makrotestuinguruek iragazten dute.

211

Bibliografia                    

Allport, G.W. (1937): Personality: a psychological interpretation. New York: Henry Holt. Allport, G. W. (1961). Pattern and growth in personality. New York: Holt, Rinehart, Winston. Allport, G.W. (1980). Psicología de la Personalidad. Buenos Aires: Paidós Allport,G.W. (1986). La personalidad. Barcelona: Ed.Herder. Avia, M. D. eta Sánchez Bernardos M. L. (1995). Personalidad: aspectos cognitivos y sociales. Madrid: Pirámide. Bar-On, R. (1997). The Bar-On Emotional Quotient Inventory (EQ-i): A Test of Emotional Intelligence. Toronto, Canada: Multi-Health Systems. Battle, E. eta Rotter, J. B. (1963). Children’s feelings of personal control as related to social class and ethnic groups. Journal of Personality, 31, 482–490. Bem, D. J. eta Allen, A. (1974). Predicting some of the people some of the time: The search for cross-situational consistencies in behavior. Psychological Review, 81, 506-520. Bergeret, J. (1974). La personalité normale et pathologique. Paris: Dunod. Bourdel, L. (1960). Groupes sanguins et tempéraments. Paris: Maloine. Brierley, D. W. (1967). The use of personality constructs by children of three different ages [microform]. Thesis (doctoral). University of London. Carver, Ch. S. eta Scheier, M. F. (1997). Teorías de la personalidad. México: Prentice Hall. Cattell, R.B. (1972). El análisis científíco de la personalidad. Barcelona: Fontanella (jatorrizkoa, 1965). Cattell, R.B. eta Kline, P. (1982). El análisis científico de la personalidad y la motivación. Madrid: Ed. Pirámide. Coopersmith, S. (1981). The antecedents of self-esteem. Palo Alto, CA: Consulting Psychologists Press. (Original work published 1967). Costa, P.T., eta McCrae, R.R. (1999). Inventario de Personalidad NEO revisado (NEO PI-R) e Inventario NEO reducido de Cinco Factores (NEOFFI). Manual profesional. Madrid: TEA Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 4th edition. Washington, DC: American Psychiatric Association, 1994. Eysenck, H.J. (1947). Dimensions of Personality. London: Routledge and Kegan Paul Eysenck, H. J. (1957). The dinamics of anxiety and hysteria. London: Routledge and Kegan Paul. Eysenck, H. J. (1967). The biological basis of personality. Springfield, IL: Charles C. Thomas.

212

 

   

            

Eysenck, H. J. eta Eysenck, S. B. G. (1968). Manual for the Eysenck Personality Inventory. San Diego: Educational and Industrial Testing Service. Eysenck, H. J. eta Levey, A. (1972). Conditioning, introversionextraversion and the strength of the nervous system. In Biological Bases of Individual Behaviour (Edited by Nebylitsyn, V. D. and Gray, J. A.). Academic Press, London. Filloux, Jean-Claude, (1957) La personnalité. Paris: Presses Universitaires de France. Goldberg, L. R. (1992). The development of markers for the big-five factor structure. Psychological Assessment, 4 (1), 26-42. González, J.L. (1987). Psicología de la Personalidad. Madrid: Biblioteca Nueva. Gray, J. A. (1972). The psychophysiological basis of introversionextraversion: A modification of Eysenck's theory. In V. D. Nebylitsyn eta J. A. Gray (arg.), Biological bases of individual behavior (or. 182205). New York: Academic. Guerra, J., Haranburu, M. eta Sainz de Murieta, L.M. (1998). Nortasunaren Psikologia. Leioa: Argitalpen Zerbitzua. EHU. Guilford, J.P. (1975). Factors and factors of personality. Psychological Bulletin, 82, 802-814. Hampson, S. E. (1986). La construcción de la personalidad. Barcelona: Paidós. Harary, K. eta Donahue, E. (1994). Who do you think you are? Explore your many-sided self with theBerkeley Personality Profile. San Francisco: Harper. Haranburu, M. (1998). Haurren kontzeptu espontaneoak, estilo kognitiboak eta garapen operatorioa, natur arloaren irakaskuntzari begira. Leioa: Euskal Herriko Unibertsitateko Argitarapen Zerbitzua. Harary, K. eta Donahue, E. (1994). Who Do You Think Your Are?: Explore Your Many-Sided Self With the Berkeley Personality Profile. New York: Harper Collins. Heckhausen, J. eta Schulz, R. (1995). A Life-Span Theory of Control. Psychological Review, 102, 284-304. Higgins, E. T. (1987). Self-discrepancy: A theory relating self and affect. Psychological Review, 94, 319-340. Higgins, E.T. (1989) Continuities and discontinuities in self-regulatory self-evaluative processes: A developmental theory relating self and affect, Journal of Personality, 57, 407-444. Hoppe, K.D. (1977). Split Brain and Psychoanalysis. Psychoanalitic Quarterly, 46, 220-244. Kagan, J., Moss, H.A. eta Siegel, J.E. (1963). Psychological significance of styles of conceptualization. Monographs of the Society for Research in Child Development, 27 (2), 73-112. Karp, S. A. eta Konstadt, N. L. (1982). Test de Figuras Enmascaradas para Niños. Madrid: TEA. Kelly, G. A. (1955). The Psychology of Personal Constructs. Volume l. New York: Norton.

213

          

 

      

Kelly, G.A. (1963). A Theory of Personality. The Psychology of Personal Constructs. New York: Norton. Kleinmuntz, B. (1967). Personality measurement. An introduction. Homewood: The Dorsey Press. Kozhevnikov, M., Hegarty, M. eta Mayer, R. (2002). Revising the visualizer-verbalizer dimension: Evidence for two types of visualizers. Cognition and Instruction, 20(1): 47-77. Krug, S. E., Sweeney, A. B. eta Cattell, R. B. (1976). Handbook for the School Motivation Analysis Test (SMAT). Champaign, IL: Institute for Personality and Ability Testing. Le Doux, J. (1999). El cerebro emocional. Barcelona: Planeta. Linville, P. W. (1985). Self-complexity and affective extremity: Don't put all of your eggs in one cognitive basket. Social Cognition, 3, 94-120. Linville, P. W. (1987). Self-complexity as a cognitive buffer against stress-related illness and depression. Journal of Personality and Social Psychology, 52, 663-676. Little, B.R. (1983). Personal projects: A rationale and method for investigation. Environment and behavior, 15, 273-277. Markus, H. (1977). Self-schemata and processing information about the self. Journal of Personality and Social Psychology, 35, 63-78. Markus, H. eta Kitayama, S. (1991). Culture and the self: Implications for cognition, emotion, and motivation. Psychological Review, 98, 224253. Metalsky, G. I. eta Abramson, L. Y. (1980). Attributional styles: Toward a framework for conceptualization and assessment. In P.C. Kendall and S.D. Hollon (arg.), Cognitive-behavioral interventions: Assessment methods. New York: Academic Press. Mischel, W. (1973). Toward a cognitive social learning reconceptualization of personality. Psychological Review, 80, 252-283. Neimeyer, R. A. (1981) The structure and meaningfulness of tacit construing. In H. Bonarius, R. Holland eta S. Rosenberg (arg.) Personal Construct Psychology: Recent Advances in Theory and Practice. London: Macmillan Publishers. Newman, J. P., Widom, C. S. eta Nathan, S. (1985). Passive avoidance in syndromes of disinhibition: Psychopathy and extraversion. Journal of Personality and Social Psychology, 48, 1316–1327. Phares, J.E. (1991). Introduction to Personality (3rd ed.). New York: Harper Collins. Pelechano, V. eta Avia, M. D. (1975). Dinámica intraestrucutal de la personalidad en funci6n del anilisis modulador. In V. Pelechano (zuz.), Psicología estimular y modulación, Madrid: Marova. Pervin, L. A. (1979). Personalidad: teorías, diagnóstico e investigación. Bilbao: DDB. Pervin, L. A. (1998). La ciencia de la personalidad. Madrid: McGrawHill. Peterson, C., Semmel, A., Von Baeyer, C., Abramson, L. Y., Metalsky, G. I. eta Seligman, M. E. P. (1982). The attributional style questionnaire. Cognitive Therapy and Research, 6, 287-299. Pinillos, J.L. (1975). Principios de psicología. Madrid: Alianza.

214

  



      

Rogers, C.R. (1961). On Becoming a Person: A Therapist's View of Psychotherapy. London: Constable. Rogers, C.R. (1973). My philosophy of interpersonal relationships and how it grew. Journal of Humanistic Psychology, 13(2), 3–15. Rogers, C.R. (1974) Remarks on the future of client-centered therapy. In D.A. Wexler eta L.N. Rice (arg..) Innovations in client-centered therapy. NY: John Wiley & Sons. Rotter, J. B. (1966). Generalized expectancies for internal versus external control of reinforcement. Psychological Monographs, 80. (Whole No. 609). Sanchez Bernardos, M. L. eta Sanz Fernández, J. (1995). Múltiples yoes: implicaciones para la psicología clínica. In Avia, M.D. eta Sánchez Bernardos, M.L.: Personalidad: aspectos cognitivos y sociales, Madrid: Ed. Pirámide. Seligman, M.E.P. (1975). Helplessness: On Depression, Development, and Death. San Francisco: W.H. Freeman. Stephenson, W. (1953). The study of behaviour: Q technique and its methodology. Chicago, IL: University of Chicago Press. Watson, J.B. (1924) Behaviorism. Nueva York: W.W. Norton. (Itzulpena: Buenos Aires, Paidos, 1961). Westphal, K. (1931). Korperbau und Charakter der Epileptiker. Nervenartz 4: 96-9. Witkin, H.A. eta Goodenough, D.R. (1985). Estilos Cognitivos. Naturaleza y orígenes. Madrid: Pirámide. Witkin, H.A., Oltman, P.K., Raskin, E. eta Karp, S. A. (1971). Group Embedded Figures Test Manual. Palo Alto, CA: Consulting Psychologists Press. Zuckerman, M. (1971). Dimensions of sensation seeking. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 36, 45-52. Zumalabe, J.M. (1993). Ideas directrices y controversias en el estudio de la personalidad: análisis histórico. In J.M. Zumalabe eta C. Maganto (arg.), Tendencias actuales en el estudio y la evaluacion de la personalidad, San Sebastián: Universidad del País Vasco, or. 9-32.