ARCHITECTURE BOOKLET // Wimby! Proeffabriek

Uitgave: WiMBY! Internationale Bouwtentoonstelling Rotterdam–Hoogvliet, november 2002 Opdracht Proeffabriekstudie: WiMBY! i.s.m. Deltalinqs en het Scheepvaart en Transport College, Brielle Ontwerp: Kamiel Klaasse [NL Architects, Amsterdam]

Bareld Bruining [Scheepvaart en Transport College, Brielle] Tekst: Henk Molenaar & Wouter Vanstiphout [WiMBY!] Druk: Drukzaken, Rotterdam Grafisch ontwerp: Floor Houben/Minke Themans Informatie: www.wimby.nl Contact Secretariaat WiMBY!: Margreet Andrea, tel. 06 48 25 34 24 Email: info@wimby.nl

Het project PROEFFABRIEK Van beproeving tot proeven De bedoeling van het project Proeffabriek is om, op allerlei manieren, de verbindingen tussen de stad Hoogvliet en het Rotterdamse haven- en industriecomplex te versterken.

Natuurlijk was die verbinding er ook vroeger al. Per slot van rekening is al bijna een halve eeuw geleden besloten om het oude dijkdorp te laten uitgroeien naar een flinke woonstad, om het toen steeds maar toenemend aantal werkers in het havengebied te kunnen huisvesten. Maar die oude huisvestingsband tussen Hoogvliet en de haven is in de loop der jaren verschraald. Er werken steeds minder Hoogvlieters in het industrie­ gebied. En behalve verschraald is die verbinding ook verzuurd. De industrie levert naast werkgelegenheid ook geluid en onaangename dampen op. En veel verkeer, waardoor de files toenemen, ondanks het feit dat de wegen steeds breder worden. En, zo is in het verleden gebleken, af en toe een flinke explosie, waardoor veel Hoogvlieters ongetwijfeld het gevoel hebben gekregen dat ze dan wellicht niet op een vulkaan leven, maar wel vlak ernaast. Reden genoeg voor de Hoogvlieters om met hun rug naar de industrie te gaan staan.

3

Shell

Hoogvliet

WiMBY! presenteert samen met de STC [Scheepvaart en Transport College] en de vereniging Deltalinqs een idee voor de toekomst: waarom maken de scholen en universiteiten, de petrochemie, de havengerelateerde bedrijven, gemeentelijke diensten, de brandweer,het havenbedrijf en de bestuurders van Rotterdam samen geen Proeffabriek?

De Proeffabriek garandeert een consistent aanbod van processoperators met de juiste certificaten om aan de slag te gaan in de petrochemische industrie van de Rijnmond.

De Proeffabriek is een echt werkende petrochemische installatie met controle en besturingsruimtes, waarin allerlei onderhoud, veiligheids, aansturings en controle oefeningen gedaan kunnen worden.

Tegelijkertijd was er ook voor de industrie aanleiding om hun rug naar Hoogvliet te keren. De klanten willen betere producten en goedkopere producten en het liefst allebei.

Het management van de locale industrievestigingen moet alle zeilen bijzetten om steeds maar weer efficiĂŤnter te produceren en dat leidt er toe dat ze de blik naar binnen [moeten] richten. Alle toestanden buiten de poort, zoals de ontwikkeling van de stad Hoogvliet, leiden daar alleen maar van af en verliezen aandacht. Het oude gezegde dat onbekend onbemind maakt is zeker ook van toepassing op de relatie tussen Hoogvliet en het haven- en industriecomplex. Erger nog, ook het omgekeerde blijkt waar: onbemind blijkt ook onbekend te maken. En dus is er alle aanleiding om aan het versterken van die onderlinge relaties wat te doen.

Het eerste wat nodig lijkt is dat de mensen uit Hoogvliet weer te weten komen wat er nu precies bij al die bedrijven gebeurt. Het is ingewikkeld en lastig om dat te regelen via bedrijfsexcursies met uitleg. Volgens de mensen uit Hoogvliet worden die altijd gehouden op het moment dat het je niet uit komt en volgens de industrie worden die altijd verlangd op het moment dat het hun niet uit komt. Het is veel handiger om dat in een apart gebouw te doen, waar het aan de ene kant de bedrijfsroutine niet verstoort en aan de andere kant je op een veel overzichtelijker manier alles te weten kunt komen.

Wat is er nou leuker dan wanneer aardige vertegenwoordigers van de industrie je laten proeven van hun activiteiten op een directe en menselijke manier. Een Proeffabriek dus.

Misschien zitten er onder die nieuwsgierige bezoekers wel mensen die overwegen om

4

e Proeffabriek is ook een kenniscentrum waar ervaringen, nieuwe technieken, ideeĂŤn en maatschappelijke D issues uitgewisseld, besproken en gesimuleerd worden in een omgeving die modern en technisch is, maar ook aantrekkelijk en openbaar.

De Proeffabriek is ook een monument, een attractie, een uniek gebouw dat door haar markante vorm en silhouet en door haar bijzondere inhoud aantrekkelijk is voor het publiek, dat er naar toe komt, soms simpelweg voor het uitzicht.

De Proeffabriek is tenslotte een plek waar de laatste decennia alleen maar afstand heeft bestaan: tussen de satellietstad Hoogvliet, de A15 snelweg en de Shell. Op deze plek komen twee werelden bij elkaar die lange tijd gescheiden waren: de stad en de industrie, de school en de fabriek, de mensen en de installaties.

Voor het eerst in decennia wordt de nabijheid van industrie en woonwijken weer een kwaliteit en een kans, zowel voor de veranderende satellietstad als voor de zich heroriĂŤnterende industrie.

in het haven- en industriecomplex te gaan werken. Die zo’n bezoek te baat nemen om te proeven of ze bij een bepaald bedrijf in dienst zouden willen treden. Met enige fantasie zou je je zelfs kunnen voorstellen dat er allemaal proefopstellingen staan die dat proeven door de potentieel geïnteresseerde Hoogvlieter daadwerkelijk inhoud geven. Terwijl de man of vrouw van de industrie op zijn beurt kan proeven wat voor vlees hij of zij in de kuip heeft en of ook van zijn of haar kant het aangaan van de nieuwe verbinding interessant gevonden wordt.

Dat raakt een tweede lijn waarlangs de versterking van de onderlinge verbinding tussen de stad Hoogvliet en het haven- en industriecomplex via een Proeffabriek kan plaats vinden. WIMBY! wil ook voorstellen doen voor het verbeteren van het hele scholingssysteem in Hoogvliet. Het ligt voor de hand om de Proeffabriek te koppelen aan het scholingssysteem.

Om steeds efficiënter te kunnen werken moet de industrie zich beperken tot zijn kern­ activiteiten en al het andere werk uitbesteden. Daar ligt overigens ook een verklaring voor het feit dat de directe werkgelegenheid die het haven- en industriecomplex genereert steeds verder terugloopt. En dus het aantal mensen dat potentieel Hoogvliet als woonplaats zou kunnen kiezen. Maar dit terzijde. Bij de door de industrie uit te besteden activiteiten behoort ook de scholing van het eigen personeel. Dat kan de initiële scholing zijn, bijvoorbeeld van de jongens of meisjes die het stadium ná het proeven in de Proeffabriek in willen, of de bij- en nascholing van het bestaande personeel.

Lees verder op pagina 10

5

Doordat de installaties van de petrochemie in de open lucht staan, moeten enorme opper­­vlaktes door middel van hekken en andere veiligheidsmaatregelen van hun omgeving geïsoleerd worden. Door de veel lichtere en minder gevaarlijke oefen­installaties van de Proeffabriek in zware beschermende hulzen te plaatsen, kan deze veel dichter bij de bewoonde wereld gebouwd worden.

6

Terwijl in een ‘echte’ petrochemische fabriek de installaties zo compact mogelijk op elkaar zijn gepakt, moeten ze voor de Proeffabriek nauwkeurig uit elkaar gelegd worden zodat de leerlingen en docenten zo goed mogelijk overzicht hebben. De chemische processen moeten open en toegankelijk zijn, in een logische volgorde staan en gegroepeerd worden naar veiligheidsrisico. De architectuur van de Proeffabriek is een directe vertaling in architectuur van de bijzondere eisen die een oefeninstallatie met zich meebrengt.

7

De zware ‘olifantspoten’ die de oefeninstallaties bevatten kunnen worden gebruikt als dragers voor een licht en modern vormgegeven school. De Proeffabriek is niets meer en niets minder dan de combinatie van twee totaal verschillende dingen binnen één unieke vorm.

School

Fabriek

Park Kenniscentrum School

“Pijpelarij”

Openbaar gebied

Proeffabriek

Maar het hoeft niet bij een school te blijven. Bovenop de schijf die de school bevat kunnen we ook ruimtes maken waar mensen bijeen komen om kennis en ideeën uit te wisselen: een soort congrescentrum, waar ook dagjesmensen en schoolklassen ontvangen kunnen worden.

En waarom kunnen we het dak niet als een soort tuin inrichten, een park met uitzicht?

8

9

Terwijl er in de pijpen en ketels van de petrochemische installatie zelf de komende decennia niet zo heel veel zal veranderen, zijn er wel veel veranderingen en vernieuwingen te verwachten in de manier waarop een dergelijke installatie wordt aangestuurd. Dit heeft ten eerste te maken met de digitale communicatietechniek, die veel snellere en complexere handelingen vanaf veel grotere afstand mogelijk maken, als met de filosofie van de bedrijfsvoering, die bijvoorbeeld tot veel zelfstandiger handelende operators zou kunnen leiden.

De bedrijfsschool is van de meeste bedrijfsterreinen – vaak ook na een periode van verschraling – verdwenen en het ligt voor de hand om die scholing als gezamenlijke activiteit van stad en haven onder te brengen in de Proeffabriek. Daar staan de eerder genoemde proefopstellingen, daar kan het wederzijds proeven verder inhoud krijgen, daar kan multi-inzetbaarheid worden aangeleerd, wat voor de bedrijven aantrekkelijk is omdat het de flexibiliteit verhoogt en voor de leerlingen aantrekkelijk is omdat het de keuzevrijheid vergroot. Ook wat dàt betreft een echte Proeffabriek dus.

Een deel van de bij- en nascholing is nodig omdat het steeds efficiënter moeten produceren vraagt om een constante verbetering van de bij de productie toegepaste processen en de besturing daarvan. Het zonder meer inbouwen van die nieuwe processen en die nieuwe besturingen in de bestaande bedrijven is riskant. Veel beter is het om, vaak nog in een aantal stappen met oplopende grootte, de vernieuwingen eerst in een gecontroleerde omgeving te beproeven. Dus in een Proeffabriek.

Dat houdt in dat de Proeffabriek een centrum kan worden, waar niet alleen veel kennis aanwezig is over bestaande en toekomstige productieprocessen, maar waar ook de mensen worden opgeleid om die processen te besturen. Dat maakt het een ideale bron voor het leveren van kennis en kunde in bijzondere omstandigheden, zoals groot periodiek onderhoud of grote storingen. Omdat het om bijzondere omstandigheden gaat is het voor elk bedrijf afzonderlijk niet efficiënt om daarvoor constant grote groepen

10

mensen met specialistische kennis en vaardigheden beschikbaar te houden. Als ergens gemeenschappelijke uitbesteding winst kan opleveren, dan is het wel hier. Waarbij de totale omvang van het Rotterdamse haven- en industriecomplex natuurlijk een positieve factor is.

Maar ook voor de stad Hoogvliet is het gunstig. Het levert in praktische zin hoogwaardige arbeid op die wat aantrekkelijkheid en niveau betreft uitstijgt boven de arbeid die de bedrijven in de haven onvermijdelijk in de toekomst gaan afstoten. Maar in immateriële zin is de waarde waarschijnlijk nog groter voor Hoogvliet: het is een proeve van bekwaamheid waar elke Hoogvlieter trots op zal zijn.

Het middels de Proeffabriek creëren van een zowel voor de industrie als voor Hoogvliet gunstige positie bij het opvangen van bijzondere omstandigheden is een derde lijn waarlangs de versterking van de onderlinge verbinding tussen stad en haven zijn waarde kan bewijzen.

Bij het beproeven en leren omgaan met nieuwe besturingsprocessen gaat het vooral om het efficiënter maken van de productie van een bekend product. Maar om als bedrijf overeind te blijven moet ook regelmatig het product worden vernieuwd. Iedereen kent de beelden van de oude verslonsde industriegebieden waar de tijdige vernieuwing van het product niet heeft plaats gevonden. Geen Hoogvlieter die dat wil zien gebeuren.

Ook zij willen graag dat de ‘zware bulk’-producten die nu nog vooral in het haven- en industriecomplex worden gemaakt op tijd vervangen worden door fijnere chemicaliën.

11

Het bovenste deel van de Proeffabriek moet zijn berekend op de grote veranderingen in hoe mensen een installatie aansturen, hoe ze kennis uitwisselen, hoe ze zich open­stellen voor de maatschappij etc. Daarom is de Proeffabriek zo ontworpen dat ze op talloos vele manieren ingericht kan worden. Deze kunnen gaan van de meest conventionele, waar de school-, onderzoeks- en openbare functies keurig van elkaar gescheiden zijn, tot en met de meest fantasievolle, waar alles in elkaar overloopt en op ieder punt onverwachte ontmoetingen en uitwisselingen plaats kunnen vinden. Maar steeds blijft er het directe visuele contact met de fysieke installaties in de olifantspoten waar het kenniscentrum op rust.

Met grotere economische meerwaarde per hectare en minder stank. Maar de productie van dat soort fijne chemicaliën is veel minder gebonden aan een ‘bulkhaven’ als Rotterdam. Die bedrijven kunnen zich veroorloven om ook andere eisen te stellen aan hun vestigingsplaats. Zoals een inspirerende omgeving, met voldoende goed opgeleide mensen, met faciliteiten voor het doen van onderzoek en het uitvoeren van proeven.

En ook daarbij is de Proeffabriek een belangrijk instrument.

Sinds 11 september 2001 zijn we ons er meer dan ooit van bewust dat het ingewikkelder worden van de maatschappij ook haar kwetsbaarheid vergroot. En het Rotterdamse haven- en industriecomplex is zonder enige twijfel te beschouwen als een sprekend voorbeeld van ingewikkeldheid, en dus uiterst gevoelig voor acties van mensen die de bestaande orde willen verstoren. Met enige fantasie zijn de meest afschuwelijke beproevingen te bedenken. De wens tot fundamentele en radicale verandering komt voort uit onvrede met het bestaande en het is goed denkbaar dat verpaupering, twee­ deling en isolement daarbij een rol spelen. Hoogvliet moet er alles aan doen om afglijden op die weg te voorkomen. Tegelijkertijd is het in het belang van de bedrijven dat de kans op dergelijke beproevingen zo veel mogelijk wordt verkleind, respectievelijk de effecten ervan zo goed mogelijk worden opgevangen. Hier ligt een volgende lijn waarlangs de betekenis van de Proeffabriek ter versterking van de onderlinge verbinding tussen Hoogvliet en het haven- en industriële complex kan worden benaderd. In de Proeffabriek is immers niet alleen de kennis aanwezig over wat er zich bij de industriële

12

processen afspeelt, maar zijn ook de mensen te vinden die kunnen optreden als de beproeving zich inderdaad voordoet. De ingewikkeldheid, en dus de gevoeligheid voor terroristische acties, van het complex als geheel overstijgt vele malen die van elk bedrijf afzonderlijk. Het zou dus een volstrekt verkeerde aanpak zijn om het bedenken van tegenmaatregelen over te laten aan de individuele bedrijven. En dus, ook hier weer, de Proeffabriek als meest voor de hand liggend instrument.

Hoogvliet staat op een markant punt in zijn ontwikkeling. Natuurlijk is het waar dat de hele wereld altijd verandert. En dat Hoogvliet dus geen uitzondering is. Maar anders dan in veel andere steden zijn er concrete plannen tot verwijdering van het oude en het vervangen daarvan door het nieuwe. Eén van de markante bijzonderheden van Hoogvliet is de directe nabijheid van het grote Rotterdamse haven- en industrieel complex.

Ook dat complex moet zich blijven aanpassen aan de veranderingen in de wereld. Het lijkt gerechtvaardigd om de conclusie te trekken dat beide ‘systemen’, dus Hoogvliet enerzijds en de haven anderzijds, zich de afgelopen jaren weinig van elkaar hebben aangetrokken bij het overdenken hoe de aanpassing aan de veranderende wereld moet plaats vinden. WiMBY! wil optreden als onderzoeker, stimulator en kritisch begeleider van de nood­zakelijke transformatie van Hoogvliet. Vanuit die rol mogen de veranderingen in het ‘systeem’ haven niet genegeerd worden. Zowel de stad als de haven hebben behoefte aan een experimenteerruimte, waarin de gevolgen van te maken keuzen onderzocht kunnen worden.

13

In alle mogelijke varianten van de Proeffabriek staat de openheid naar buiten centraal. De centrale ruimte is daarom een amfitheater voor colleges, congressen en presentaties met als decor het industrielandschap rondom Hoogvliet. Het echte denken en leren vindt plaats op deze plek, waar de relatie met de omgeving onvermijdelijk is.

Opvallend is daarbij dat bij het overdenken van die keuzen een krachtige stimulans blijkt uit te gaan van het gedeeltelijk laten samenvallen van die experimenteerruimten in de vorm van een Proeffabriek. Het bevordert het gezamenlijk belang bij het verbeteren van ieders imago, het aantrekken van mensen die opgeleid willen worden voor een baan bij de industrie, het testen van verbeteringen in de productieprocessen en de al dan niet geautomatiseerde besturing daarvan, het zoeken naar mogelijkheden tot het overgaan naar het produceren van ‘fijnere’ chemicaliën, het efficiënter kunnen opvangen van bijzondere gebeurtenissen, en – helaas ook – het zo goed mogelijk voorkomen van terroristische aanslagen en in elk geval het zo goed mogelijk opvangen van de effecten daarvan. De gedachte is dat al die met het stichten van een Proeffabriek te bereiken effecten met elkaar samenhangen. En dat de ermee te bereiken wezenlijke versterking van de onderlinge verbindingen tussen de stad Hoogvliet en het Rotterdamse haven- en industrieel complex essentieel is voor hun beider toekomst.

Henk Molenaar, oktober 2002 Prof. ir. Henk Molenaar is voormalig directeur van het Gemeentelijk Havenbedrijf Rotterdam en is nu voorzitter van de Stichting Internationale Bouwtentoonstelling Rotterdam –Hoogvliet WiMBY!

14

De Proeffabriek balanceert tussen regio en wijk, tussen infrastructuur en stad, tussen Shell en Hoogvliet.

Zij zal iets moeten toevoegen aan haar omgeving, èn er een vanzelfsprekend onderdeel van moeten worden.

Waar kan zij het beste staan, zodat zowel Hoogvliet als de havenregio er het meest aan heeft? En hoe maken we dit vreemde, grote gebouw tot een goede buurman voor haar omgeving?

De meest logische plek voor de Proeffabriek is langs de snelweg, in het tussengebied tussen Hoogvliet en Shell. Hier zou zij haar mogelijkheden als modern monument tegen de skyline het beste kunnen uitbuiten. Ook zijn hier door de toekomstige aanleg van de A4 zuid de meeste ontwikkelingsmogelijkheden te verwachten. Maar een gebouw kan zich op vele verschillende manieren manifesteren‌

De Proeffabriek zou brutaal haar plek kunnen opeisen bij de McDonalds Drive-in bij de afrit Hoogvliet. Hier kan het gebouw het vanzelfsprekende centrum worden van een druk stukje snelwegstad. De Proeffabriek zou ook zelf een wegrestaurant kunnen bevatten en daarmee extra toegankelijk en levendig worden.

Maar we kunnen ons ook voorstellen dat de Proeffabriek in het buffergroen ten zuiden van de A15 geplaatst wordt, en door haar aanwezigheid het groen een impuls geeft zodat het een echt park wordt. Maar dan moet de oefenfabriek ook zelf onderdeel worden van het groen en er lang­ zamerhand in opgaan, als een eeuwenoude tempel in het oerwoud...