Oorlogskinderen van de Rivierenbuurt

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

VOORWOORD Dit is de catalogus behorend bij de Openluchttentoonstelling ‘Oorlogskinderen van de Rivierenbuurt’ welke van 24 april tot 1 juni 2015 te zien is op de Churchill-laan te Amsterdam.

De tentoonstelling wordt gevormd door 17 panelen waarop hedendaagse kinderen te zien zijn in gesprek met ‘oorlogskinderen van de Rivierenbuurt’ die in 2015 70 jaar en ouder waren. Deze oorlogskinderen hebben met elkaar gemeen dat zij in 1943 gefotografeerd zijn door fotografe Annemie Wolff die zelf op de Churchill-laan woonde. In 2015 zijn zij opnieuw gefotografeerd, terwijl zij in gesprek waren met kinderen die nú in deze buurt wonen.

Fotografe Katrien Mulder heeft deze foto’s gemaakt.

De gesprekken tussen de kinderen en ouderen zijn georganiseerd door Oorlog in mijn buurt, de tentoonstelling is gemaakt door Stichting A. en H. Wolff en het project ‘Oorlog in mijn Buurt’ samen.

Met dank aan Stadsdeel Zuid, Stichting De Initiatieven, het Rabo Coöperatiefonds, Ars Donandi – W.J.O. de Vries fonds, de firma Allen & Overy, de Maatschappij tot Nut der Israëlieten in Nederland, het Amsterdams comité 4&5 mei, de RAI Amsterdam, Hergo Slagerijen, het Okura Hotel en diverse particulieren die met een bijdrage de totstandkoming van de tentoonstelling mogelijk hebben gemaakt.

Met dank aan de ‘oorlogskinderen’ en de kinderen van de Anne Frank School en de Catharinaschool die met elkaar in gesprek gingen, en degenen die hen begeleidden en voorbereid hebben op deze gesprekken.

Stichting Annemie en Helmuth Wolff, An Huitzing Oorlog in mijn Buurt, Minka Bos

OVER DE OORLOGSKINDEREN EN ‘OORLOG IN MIJN BUURT’

AMSTELKANAAL

amstelkade

maasstraat

Churchill-laan Churchill-

laan

C

deurloos

STRAA JEKER

at

aat

stra

geul

in europaple

aat

4

tr

tr

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

ass

s lenbeek

t aa tr ms

at ra st tel din

zoo

Het project ‘Oorlog in mijn buurt’ laat schoolkinderen ouderen interviewen die de oorlog hebben meegemaakt in dezelfde buurt waar de kinderen wonen. Voor deze tentoonstelling werkten de Stichting A. en H. Wolff en ‘Oorlog in mijn buurt’ samen. Kinderen van de Anne Frank School en de Catharinaschool interviewden 16 ‘oorlogskinderen van de Rivierenbuurt’ die in 1943 door Annemie Wolff op de foto gezet zijn en die in de afgelopen jaren door de Stichting teruggevonden zijn.

Soms is een nicht, broer of vriendje geïnterviewd als het desbetreffende kind de oorlog niet heeft overleefd.

Op elk paneel is een foto van Annemie Wolff uit 1943 te zien. Op de andere kant staan het verhaal dat dat de schoolkinderen hoorden en de foto’s die Katrien Mulder maakte van de interviews.

at

ra

st

ER NI

ma

t

traa

ENs GELE

mo

wielingenstraat

scheldestr

traat eendrachts

t krammerstr aa

haringvliets

nstraat

dongestraat

grevelinge

dintelstraat

traat

straat

diezestraat

Annemie en Helmuth Wolff zijn in 1933 uit München naar Nederland gevlucht. Helmuth was een Joodse architect, Annemie een niet-joodse fotografe. Zij woonden op Churchill-laan 157-III - die toen Noorder Amstellaan heette - en maakten samen publiciteitsfoto’s, bijvoorbeeld voor het Amsterdamse havenbedrijf. Na de Duitse inval deden zij op 15 mei 1940 een zelfmoordpoging omdat Helmuth zeker wist dat hij door de Duitsers zou worden vervolgd. Helmuth overleed, maar Annemie werd gevonden en overleefde.

Na de oorlog zette Annemie Wolff hun fotostudio alleen voort. Over de oorlog sprak zij nooit, maar achteraf is gebleken dat ze actief was in het verzet. In 2008 werden in Annemie’s nalatenschap 100 rolletjes met fotonegatieven uit 1943 gevonden, waarop zo’n 440 Rivierenbuurtbewoners door haar geportretteerd zijn. Hun namen en adressen staan in een bijbehorend kasboek. Sedert 2011 zoekt de Stichting A. en H. Wolff de mensen op de foto’s of hun nabestaanden om hun verhalen te noteren en om hen de foto’s ‘terug’ te geven. De meeste foto’s zijn gemaakt als herinnering; een deel is gemaakt voor (valse) identiteitspapieren.

RS ROE

waalstraat

aat

kr

k

at

t

hunzestraa t

kribbestraa t

kinderdijks traat

t

waalstraat

at

at

raat

a pstr rdie

stra

diep

bote

aat

t

traa

dens

sst eem

aat

tstr

vech

raat

st rijn

moerdijkstr

traa

hoen

uiter

traa

griftstraat

urgs

Kstraat

ders kuin

at

eldij

penb

ra

alblasstra

amst

trom

WINTERDIJ

uiterwaardenstraat

at ra

bernisstraa t

el

tstr

t

waar

president

straat

st

al

t

m ij dre cht

traa

urgs

penb

trom

wa

ui

el

ev

me

t

l

a tl

ijk ld te

vech

s ek

om

aa

tr

st en rd a wa er

t

traa

AT STRA

s

aat

rstr

wave

leks

an

s am

at rievicto PLEIN

t

o ro

an

dsla

ei vrijh

straa

OSCH

BIESB

at

stra

oorn

uith

edemerw PLEIN

AT

aat

IJSELSTRAAT

raat

enst

huiz

meer

aat

stra rijn

IJSELSTRAAT

Churchill-laan

r htst

OUDE

drec

tstr vech

AT

LSTRA

-IJSE

e

lkad

e amst

t

traa

urgs

senb

bors

n hole

NAAL

ELKA

AMST

st am

de

elka

amst

kennedyl

aan

Op deze kaart is te zien waar de gefotografeerde kinderen in 1943 woonden.

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

5

DE RIVIERENBUURT IN 1943 Toen de oorlog begon, was de Rivierenbuurt net af. De buurt vormt het oostelijk deel van het stedenbouwkundige “Plan Zuid”, ontworpen door architect H.P. Berlage en is tussen 1920 en 1940 gebouwd. Plan Zuid moest een mooie architectonische eenheid vormen door de symetrische opzet met gesloten monumentale bouwblokken, gescheiden verkeerswegen en mooie pleinen.

De twee grote lanen van de Rivierenbuurt komen als de poten van een Y samen op het Victorieplein, met de Vrijheidslaan als de steel van de Y. Alle straten zijn naar Nederlandse rivieren genoemd. De Churchill-laan, Rooseveltlaan en Vrijheidslaan heetten in 1943 Noorder Amstellaan, Zuider Amstellaan en Amstellaan.

De woonblokken werden gebouwd door woningbouwverenigingen en de gemeente. Wethouder Wibaut en de Amsterdamse Woningdienst waren aanhangers van de Amsterdamse School, waarbij natuurlijke materialen werden gebruikt met veel ruimte voor decoratief beeldhouwwerk.

De monumentale ritmische gevels waren belangrijker dan de plattegronden van de woningen, waarmee de architecten zich in het algemeen niet bezighielden en waar dan ook wel over geklaagd werd. De Rivierenbuurt was bestemd voor de middenklasse: onderwijzers, ambtenaren, kleine ondernemers, vaklieden, winkeliers. Aan de grote lanen woonden mensen met vrije beroepen, zoals artsen en advocaten. Van de vaders (en in één geval de pleegmoeders) van de 16 oorlogskinderen hadden er 5 een kantoorbaan, 2 waren vertegenwoordiger, 3 hadden een eigen winkel, 2 hadden een eigen fabriek, 1 werkte in de winkel van zijn schoonvader en 3 hadden een vrij beroep.

Halverwege de bouw van de buurt brak de crisis uit. Omdat het daardoor moeilijk was om huurders te vinden, werden woningen aangeboden met nieuw behang, gordijnen of vloerbedekking of een maand gratis huur.

Koopwoningen waren er niet. Aan het eind van de jaren dertig trok de economie aan en verdween langzamerhand de leegstand.

Veel bewoners van de Rivierenbuurt kwamen uit de overvolle buurten van het oude centrum. Soms hadden ze eerst een tussenstap gemaakt in de Pijp of Oost. De leden van sociaal-democratische, algemene, katholieke en protestantse woningbouwverenigingen waren blij met de - voor die tijd en hun beurs – ruime, moderne huizen met een eigen toilet en douche en centrale verwarming. Een nieuwbouwwijk trekt jonge gezinnen: de Rivierenbuurt was zeer kinderrijk. Auto’s waren nog zeldzaam. Op

foto’s uit de eerste decennia zien we vrijwel lege brede straten met alle ruimte voor kinderen om te spelen. Er waren speelpleinen, avontuurlijke onbebouwde gebieden en er kon gezwommen worden in het Zuider Amstelbad. Op alle hoeken waren winkels. Er waren veel stijlvolle schoolgebouwen met grote speelpleinen.

draagvlak voor de hypermoderne sjoel die in 1937 in de Lekstraat geopend werd. Daar voelden ook de Duitse Joden, aanhangers van een meer liberale geloofsopvatting, zich thuis. Van de 16 oorlogskinderen op de foto’s is er één in Duitsland geboren en drie zijn in Amsterdam geboren (klein)kinderen van vluchtelingen. Van de 16 zijn er 10 Joods en één heeft een Joodse moeder en een niet-Joodse vader.

Veel bewoners van de Rivierenbuurt kwamen uit de overvolle buurten van het oude centrum.

Op 10 mei 1940 vielen de Duitsers Nederland binnen. Vijf dagen later gaf Nederland zich over; het begin van vijf jaar Duitse bezetting. De regering vluchtte naar Londen.

Nederland was het enige land waar de Nazi’s het burgerbestuur overnamen met het idee dat dit ‘verwante broedervolk’ voor het nationaal-socialisme te winnen zou zijn. Zo kwamen de over het algemeen gezagsgetrouwe Nederlandse ambtenaren en politie direct onder Duits gezag. Voor de Joodse bevolking was dit - in combinatie met de uitzonderlijk goede Nederlandse bevolkingsregistratie - dodelijk.

Op 15 mei reden de Duitse troepen over de Berlagebrug de Rivierenbuurt in. Ze waren bij Duivendrecht opgewacht door de loco-burgemeester Kropman van Amsterdam. Hij sprak tegenover Generaal Von Tiedemann de hoop uit dat de Joden door de Duitsers in Amsterdam met rust gelaten zullen worden. Von Tiedemann stelde de wethouder gerust: ‘Als de Joden ons niet willen zien, dan zien wij de Joden niet’. Dit is typerend voor de taktiek om de bevolking in slaap te sussen en stap voor stap het net om de Joodse bevolking dicht te trekken.

Vooral via de sociaal-democratische woningbouwverenigingen kwamen jonge Joodse gezinnen in de Rivierenbuurt. Vanaf 1933 ontvluchtten steeds meer Duitse en Oostenrijkse Joden de terreur en discriminatie in hun land en vonden in de nieuwe buurten in Zuid gemakkelijk een woning die bovendien wel leek op wat zij gewend waren.

De komst van de vluchtelingen leidde tot solidariteit en hulp maar ook tot spanningen onder de joodse bevolking. De Duitse Joden waren in het algemeen welgestelder, beter opgeleid en moderner dan de Nederlandse. Deze ‘economisch nuttige’ vluchtelingen kwamen het land makkelijker binnen dan arme Joden. De Nederlandse Joden vreesden – met de Nederlandse regering - dat een toestroom van Joodse vluchtelingen tot een verergering van de werkloosheid en crisis zou leiden, evenals tot groeiend antisemitisme. De hulp aan de Joodse vluchtelingen werd in Nederland grotendeels bekostigd door de Joodse gemeenschap. Gepoogd werd de instroom te beperken tot degenen die zouden doorreizen naar bijvoorbeeld Noord of Zuid Amerika. Maar ook daar gingen de grenzen dicht.

Wanhopig probeerden mensen buitenlandse visa te bemachtigen. Linkse Nederlanders boden ook illegale hulp aan – al dan niet Joodse – vluchtelingen uit communistische en vakbondskringen die eveneens vervolgd werden.

Rond 1940 was een derde deel van de bevolking van de Rivierenbuurt Joods. Hoewel lang niet allen praktiserend Joods waren – velen hadden in het socialisme een nieuw geloof gevonden - was er voldoende OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

6

Toen de nazi’s de communisten arresteerden, heb ik gezwegen; ik was immers geen communist.

Toen ze de sociaaldemocraten gevangenzetten, heb ik gezwegen; ik was immers geen sociaaldemocraat.

Toen ze de vakbondsleden kwamen halen, heb ik niet geprotesteerd; ik was immers geen vakbondslid.

Toen ze de Joden opsloten, heb ik niet geprotesteerd; ik was immers geen Jood.

Toen ze mij kwamen halen was er niemand meer, die nog protesteren kon.

(Martin Niemöller) De maatregelen tegen Joden werden geleidelijk ingevoerd. Fundamenteel was de verording – januari 1941 - dat ‘degene die geheel of gedeeltelijk van Joodschen bloede zijn en hun verblijf hebben in het bezette Nederlandsche gebied’ zich moesten aan-

Op 15 mei reden de Duitse troepen over de Berlagebrug de Rivierenbuurt in. Foto Beeldarchief Cees Kleijn en Stijn Reurs

melden. Vrijwel alle Joden registreerden zich en zaten daarmee in een fuik die tot arrestatie, deportatie en vernietiging leidde.

In april 1941 werd voor alle inwoners een persoonsbewijs ingevoerd, dat technisch zo goed was dat het heel moeilijk te vervalsen was. De Joodse Nederlanders kregen er een met grote J erop. De fuik was weer strakker aangetrokken.

Eénmaal reageerde Amsterdam met een korte algemene staking, georganiseerd door de illegale Communistische Partij. Dit veranderde aan het lot van de Joden niets, maar stak hen wel een hart onder de riem.

De staking begon in de Rivierenbuurt, waar op 25 februari 1941 de trams van remise Lekstraat niet uitreden. Veel Amsterdammers konden niet naar hun werk en de stad lag plat. De staking verbreidde zich naar enkele andere steden, maar werd met geweld doorbroken. Er vielen slachtoffers en een aantal stakers werd later gefusilleerd.

In september 1941 moesten alle Joodse kinderen van school af om naar speciaal aangewezen Joodse scholen te gaan.

De scheiding van kinderen in Joodse en niet-Joodse was een feit, ook omdat ze niet meer bij elkaar op bezoek mochten komen.

In 1942 begon de systematische arrestatie van Joden die via Westerbork naar concentratiekampen afgevoerd werden. De Nederlandse politie en de Nederlandse Spoorwegen werkten mee. De Nederlandse regering

gaf geen sein dat zij dat niet moesten doen.

De interviews getuigen ervan dat de periode van razzia’s die voor de Joodse kinderen verschrikkelijk was, ook de niet-Joodse kinderen voor het leven heeft getekend.

De foto’s waar deze tentoonstelling op gebaseerd is, zijn gemaakt tussen januari en oktober 1943 door fotografe Annemie Wolff.

Niet zij nam het initiatief, maar men kwam bij haar omdat men een foto wilde laten maken. Voor een vals persoonsbewijs als men wilde onderduiken, of om een herinnering te hebben aan kinderen of familie in

Niet omkijken, vooruitkijken.

Vergeten, niet meer aan denken. deze angstaanjagende tijd, of om wat voor andere reden dan ook. De fotografe kwam ook bij mensen thuis of maakte foto’s buiten. In totaal werden zo’n 440 mensen gefoOORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

7

tografeerd, van wie meer dan de helft Joods was. Haar joodse klanten waren mensen die er in geslaagd waren om tot die tijd uit de handen van de Nazis te blijven. Ze hadden bijvoorbeeld een baantje bij de Joodse Raad en waren daarmee van deportatie vrijgesteld, hoewel dat slechts bleek te duren tot september 1943. Hoewel het onderzoek naar de mensen op de foto’s nog niet is afgerond, is wel duidelijk dat een groot aantal van hen de oorlog overleefd heeft.

Daarmee zijn zij de uitzonderingen op de regel dat 85% van de Joodse inwoners van Nederland omgekomen is. Van de oorlogskinderen op de foto’s zijn er vier in de oorlog vermoord.

Na de oorlog is bijzonder weinig gepraat over wat er gebeurd was. Het was té erg. Niet omkijken, vooruitkijken. Vergeten, niet meer aan denken. Ook daarvan getuigen de interviews en de grote gaten in de kennis over de geschiedenis van de eigen familie. De foto’s zijn aanleiding om alsnog te spreken. En, ondanks onze tranen, doet dat goed.

Kom vanavond met verhalen hoe de oorlog is verdwenen, en herhaal ze honderd malen: alle malen zal ik wenen.

(Leo Vroman) An Huitzing en Tamara Becker

interview met MONICA KALTENSCHNEE interview door PEPPE, MATS EN RAVI

interview over ANNEMIE WOLFF 34 JAAR OUD TOEN DE OORLOG BEGON

NOORDER (CHURCHILL-LAAN) AMSTELLAAN 157-III

T

Wat weet u over haar leven in de oorlog?

Ik was zelf al in de twintig toen mijn moeder me vertelde hoe Annemie en haar man Helmuth in Amsterdam terecht waren gekomen. Annemie en Helmuth Wolff kwamen uit Duitsland en omdat Helmuth Joods was, werden ze daar vervolgd. In 1933 vluchtten ze naar Nederland. Toen in 1940 de Duitsers Nederland binnenvielen, probeerde het echtpaar samen een einde aan hun leven te maken. ‘We gaan toch dood, dan nemen we liever het lot in eigen hand’, hebben ze waarschijnlijk gedacht.

Helmuth overleed, maar Annemie werd op tijd gevonden en kon nog gered worden. Voor Annemie bleef Helmuth altijd de liefde van haar leven. ’In mijn huis is zelfs geen plek voor de vulpen van een andere man’, zei ze weleens.”

oen Annemie Wolff in 1994 overleed heeft mevrouw Kaltenschnee al haar foto’s en spullen geërfd. Monica Kaltenschnee vertelde ons over Annemie zoals zij haar gekend heeft.

Annemie Wolff heeft in de Tweede Wereldoorlog veel heftige dingen meegemaakt, maar ze wilde daar nooit over praten.

We vonden het moeilijk te begrijpen dat Monica en Annemie nooit over die nare tijd spraken.

Hoe kende u Annemie Wolff?

“Ze was de achterbuurvrouw van mijn grootmoeder. Ze waren goed bevriend. Annemie heeft mij zelfs geboren zien worden. Annemie was veertig jaar ouder dan ik, maar dat leeftijdsverschil stond onze vriendschap niet in de weg.

Annemie was een actieve zelfstandige vrouw met een groot gevoel voor humor, die midden in de maatschappij stond.

Ik weet nu dat ze verschrikkelijke dingen heeft meegemaakt in de oorlog, maar ik heb er zelf nooit met haar over gesproken. Veel mensen zwegen na de oorlog en zij was ook zo iemand.

Waarom maakte ze in 1943 foto’s van mensen uit de Rivierenbuurt?

“Annemie was professioneel fotograaf: de mensen betaalden voor het maken van hun portret. Ze kwamen naar haar toe voor foto’s die ze wilden hebben voor valse persoonsbewijzen of bijvoorbeeld om naar familie te sturen. Mensen hadden behoefte om iets vast te leggen: het moment dat de familie nog bij elkaar was, of dat er een baby was geboren… Ze wisten niet wat hen te wachten stond en hoopten dat ze de oorlog zouden overleven, maar niets was zeker.”

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

8

interview met PETRA BURGHOUTS, EEN HALF JAAR OUD TOEN DE OORLOG BEGON interview door YANNE, JULIA, SAMUEL EN RONI

op de foto met HAAR GROOTVADER PIETER BEUGER HAAR GROOTVADER OVERLEED IN 1953 FOTO GEMAAKT OP 17 MEI 1943

ALBLASSTRAAT 52-I

A

nnemie Wolff fotografeerde mevrouw NiemansverdrietBurghouts in 1943, toen zij drie jaar was. Ze zit op schoot bij haar opa, Pieter Antonie, naar wie zij – Petronella Antonia - is vernoemd.

Mevrouw Niemansverdriet wist best nog wel veel over de oorlog. Zo wist ze dat ze altijd zo schrok van het luchtalarm. Ons interview vond plaats op de eerste maandag van de maand en het luchtalarm ging af.

Waar moet u aan denken bij het horen van het luchtalarm?

“Ik kan weer voelen hoe bang we waren. Als het luchtalarm nu één keer in de maand afgaat, dan schrik ik net zoals ik als klein kind schrok. We moesten dan altijd binnen blijven van vader.

Schuilen in het trappenhuis, hadden we geleerd. Ik woonde met mijn vader en moeder en in 1944 kwam mijn zusje erbij. Opa Pieter woonde bij ons in de buurt en mijn tante en oom ook. Bij hen vond ik het altijd heel fijn.

Twee andere zussen van mijn moeder waren ook heel aardig, maar die waren met hun mannen lid geworden van de Nationaal-

Socialistische beweging, de NSB. Mijn oudste tante en oom hadden een grote foto van Hitler in hun woonkamer, zij bewonderden hem enorm! Mijn vader vond dat vreselijk. Hij gaf les in Engels en Duits en mijn tante wilde van hem Duits leren, maar dat weigerde hij.

Hoe vond u dat als kind?

“Ik vond dat moeilijk. Mijn oudste tante had zelf geen kinderen en was heel lief voor mij. Maar ik merkte natuurlijk wel dat er iets aan de hand was en dat mijn ouders boos op hen waren.

Dat was heel verwarrend. Na de oorlog kwamen mijn oom en tante in een interneringskamp terecht. We konden ze daar niet opzoeken. Toen ze weer in Amsterdam woonden, ben ik ze blijven bezoeken. Ze bleven toch een soort tweede ouders voor mij.

Maar hun NSB-lidmaatschap zat wel altijd in mijn achterhoofd, zelfs nog lang na de oorlog...”

Wat herinnert u zich van de bevrijding?

“De bevrijding herinner ik me nog goed. Overal was het feest.

Vader nam me mee naar een groot bevrijdingsfeest op de Dam. Ik zat op zijn schouders. En samen gingen we naar de rand van de stad, waar de voedseldroppings waren. Vliegtuigen vlogen over en strooiden wit brood. Wat was dat heerlijk: dat witte brood dat zomaar uit de lucht viel, na die angstige eerste vijf jaren van mijn leven en de lange, koude Hongerwinter.”

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

10

interview met RUTH JAWITZ, 12 JAAR OUD TOEN DE OORLOG BEGON interview over BARBARA AAL, LINKS OP DE FOTO, MET EEN ONBEKEND VRIENDINNETJE. BARBARA, DIE GEBOREN WAS OP 20 OKTOBER 1938, KWAM OM IN AUSCHWITZ OP 25 OKTOBER 1944.

interview door DAVID, HUNTER EN MILAN

FOTO GEMAAKT OP 13 AUGUSTUS 1943, OP DE CHURCHILL-LAAN TEGENOVER NUMMER 201

AMSTELKADE 176-II

M

1942 kwam ‘tante Milie’ in ons leven, na de oorlog werd zij onze tweede moeder. Milie was Joods en besloot onder te duiken. Ik wist waar ze zat, maar moest dat natuurlijk geheimhouden.

Mijn vader werd een keer bij ons thuis ondervraagd door een SS’er, die wij kenden. Tegelijkertijd nam zijn vrouw mij mee naar een andere kamer. Zij vroeg me van alles over tante Milie en waar ze was. Ik heb haar niets verteld! Pas na de oorlog kwamen we erachter dat dit echtpaar heel veel Joden voor geld heeft verraden.”

evrouw Freeke-Jawitz was zeven toen de oorlog begon.

Ze vertelde wat ze allemaal meegemaakt had in de oorlog.

Voor en in de oorlog kwam ze vaak bij haar oom en tante en haar nichtje Barbara op bezoek.

Barbara is door Annemie Wolff gefotografeerd.

Wat weet u nog over uw nichtje Barbara?

“Barbara was veel jonger dan ik. Ik paste vaak op Barbara en op mijn kleine broertje. Dan ging ik met hen wandelen of in de tuin spelen. Totdat Barbara en haar ouders in 1943 ineens weg waren. Zij kwamen om in het concentratiekamp Auschwitz.

Barbara werd 6 jaar.”

Waren u en uw ouders ook in gevaar?

“Mijn moeder was niet-Joods, maar mijn vader wel. Toen mijn moeder overleed in 1940, bleef mijn vader toch als ‘gemengd gehuwd’ geregistreerd staan. Dat heeft zijn leven gered. In

Werd uw vader niet opgepakt?

“Ik was tien jaar toen mijn vader werd opgeroepen. Hij moest naar een werkkamp voor ‘gemengd-gehuwden’ in de buurt van Schagen. Mijn broertje en ik gingen bij onze buren wonen: ik bij de ene, mijn broertje bij de andere buurvrouw. Op 5 september 1944, ‘Dolle Dinsdag’, toen het even leek dat de Duitsers waren verslagen, is mijn vader uit het kamp ontsnapt.

Die dag is hij helemaal van Schagen naar huis gelopen. Ik weet nog zo goed dat de buurvrouw me onze huissleutel gaf en zei: ‘Ga eens kijken in je eigen huis, daar wacht een verrassing op je.’ Ik kwam binnen en zag mijn vader daar staan. Ik huilde, want ik was zo ontzettend blij...”

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

12

interview met PAUL HAGEL, ÉÉN JAAR OUD TOEN DE OORLOG BEGON interview over DICK HAGEL, GEBOREN OP 11 NOVEMBER 1942 DICK IS IN 2005 OVERLEDEN

interview door KIM, SASHA EN MAEDY

FOTO GEMAAKT OP 7 AUGUSTUS 1943

DEURLOOSTRAAT 44-II

O

vond ik het. Ik had geen idee wie ze zochten. Ons gezin was helemaal niet Joods, maar als kind wist ik niet dat het niet om mij ging. Ik wist alleen dat er heel onverwachte, nare dingen konden gebeuren. Dat ik minder gevaar liep wist ik niet, dat onderscheid kon ik niet maken.”

p een foto uit 1943 van Annemie Wolff staat Dick Hagel, die in 1942 werd geboren.

Dick woonde met zijn ouders, twee broertjes en zusje in de Deurloostraat. Zijn oudere broer was Paul Hagel, die wij hebben geïnterviewd. Paul Hagel was zelf één jaar toen de oorlog begon, hij herinnert zich vooral nog hoe bang hij was in de oorlog.

Was u erg bang tijdens de oorlog?

“Ik was voortdurend bang. Om me heen, in mijn straat, werden mensen opgepakt. Als klein jongetje begreep ik niet waarom dat gebeurde. De buren gingen naar het gevang kreeg ik te horen, of ze verdwenen gewoon... Ik weet nog dat onze hele straat werd afgezet en dat de Duitse soldaten ook bij ons de trap opkwamen. Kijken waar de mensen zaten. Joodse buren werden hun huizen uitgejaagd. Ontzettend angstaanjagend

Heeft u nog andere herinneringen aan de oorlog?

“Ik herinner me een luchtgevecht boven de ‘Wolkenkrabber’.

Ik was met mijn tante. Snel schuilden we onder de arcades.

Hoog in de lucht zag ik de vliegtuigen elkaar beschieten. Hun schoten klonken als gerikketik. Het waren net twee muggen.

Ze waren zo ver weg die vliegtuigen. Op dat moment was ik niet bang. Maar ’s nachts droomde ik over neerstortende vliegtuigen.”

Herinnert u zich de bevrijding?

“Op de avond van 4 mei 1945 werd er op het raam geklopt. ‘De oorlog is voorbij!’, zeiden de buren. De Duitsers hadden zich overgegeven. Ik keek uit het raam, naar de overkant van de straat. Die zag er nog net zo uit... ‘Nu zijn we vrij…’ dacht ik.

‘En het ziet er nog precies hetzelfde uit.’”

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

14

interview met ANKI TAUBER, LINKS, ZEVEN JAAR OUD TOEN DE OORLOG BEGON op de foto met HAAR ZUS KATI TAUBER, GEBOREN OP 9 DECEMBER 1935 KATI OVERLEED IN 1995 FOTO GEMAAKT OP 14 MEI 1943

interview door MAURO, OSCAR EN XAVER

DEURLOOSTRAAT 59-HUIS

D

Was u niet bang?

“Ik wist wel dat we weggehaald konden worden, maar begreep het verder niet helemaal. Op een gegeven moment moesten alle Joodse kinderen naar een joodse school. Ik ook.

Kinderen uit mijn klas verdwenen, steeds meer tafeltjes bleven leeg. Op school hoorde ik dat de kinderen die verdwenen in ‘Kamp Westerbork’ waren. Daar wilde ik wel heen, want ik dacht eerst dat het een vakantiekamp was of zo.

Toen verdween ook mijn beste vriendinnetje, Kitty van Esso.

Ze werd zeven jaar.”

e Hongaars-Joodse Anki Flores-Tauber woonde in de Rivierenbuurt met haar zusje Kati en hun ouders Miklos en Rita Tauber. Mevrouw Flores kon heel goed vertellen over haar oorlogsherinneringen. Samen met haar zusje speelde ze heel veel buiten en haalde het liefst kattenkwaad uit. In de zomer van 1943 moest het gezin naar Hongarije terug, waar ze het heel erg zwaar hebben gehad.

Moest u een Jodenster dragen?

“Door het bondgenootschap tussen Hongarije en Duitsland hoefden wij onze Jodenster niet te dragen. Maar mijn zusje Kati en ik deden dat toch, om onze ouders te pesten. Echt gevaarlijk, als ik er achteraf aan denk. Wij haalden samen wel meer kattenkwaad uit: belletje trekken, hondenpoep op deurklinken smeren, of touwtje springen met een heel lang touw en zo niemand doorlaten. De Deurloostraat was voor ons een paradijs. Er woonde een Duits kind bij ons in de straat, die lieten we in ieder geval nooit doorlopen. Erg hè?”

Werd u dan nooit opgepakt?

“Eén keer hebben de Nazi’s ons toch uit ons huis gehaald en naar een gymnastiekzaal gebracht in de Gerrit van der Veenstraat (toen Euterpestraat). Heel veel mensen stonden daar, klaar voor vertrek, ze deden hun hoedjes op, hun jassen aan... Maar mijn moeder niet, zij knoopte heel charmant een gesprek aan met één van de Duitsers die de leiding had. Ze vertelde hem uitgebreid over haar broer die aan het Oostfront voor Duitsland had gevochten en een been verloren had. Het was één groot fantasieverhaal. Maar toen iedereen werd opgehaald, kwam die Duitser naar ons toe om te vertellen dat wij niet mee hoefden.”

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

16

interview met

KARIN TEN HOEVE, ÉÉN JAAR OUD TOEN DE OORLOG BEGON HAAR ZUS IRENE TEN HOEVE, GEBOREN OP 23 AUGUSTUS 1941

interview door SANTJE, MENA EN NINA

op de foto met

HUN BROER WIM EN HUN MOEDER ANNA TEN HOEVE-ROELOFS FOTO GEMAAKT OP 28 APRIL1943

DEURLOOSTRAAT 61-I

T

ijdens de oorlog woonden Karin en Irene ten Hoeve met hun broer Wim en hun ouders Willem en Anna in de Deurloostraat. De zussen waren nog maar heel klein in de oorlog en zeiden dat ze zich niet veel meer herinnerden, maar ze wisten nog best veel. Na de oorlog zijn ze al hun oude foto’s kwijt geraakt, daar waren Irene en Karin heel verdrietig over. Daarom waren ze ook heel blij toen ze de foto’s kregen die Annemie Wolff van hen had gemaakt.

ze binnen, stapten door onze spullen en keken overal, zelfs onder ons bed.”

Wat herinnert u zich nog van de oorlog?

“We herinneren ons allebei nog heel goed dat Duitse soldaten ons huis kwamen doorzoeken. Ze zochten onze vader die was opgeroepen voor dwangarbeid in Duitsland. Hij zat ondergedoken in de kelder van een café op de hoek van de Churchill-laan en de Scheldestraat. Ik zie nog voor me hoe de soldaten door ons huis liepen met hun geweren. Ze kwamen ook onze kamer in. Ik werd zo bang... Het kindermeisje zei: ‘De kinderen hebben hier niets mee te maken!’ Toch kwamen

Hadden jullie last van de Hongerwinter?

“Wij hadden geluk, ons gezin had altijd genoeg te eten.

Vader had een roggebroodfabriek. Wij kinderen mochten soms mee naar de fabriek. Dat was altijd reuze fijn want wij kregen de kapjes van het brood. Heerlijk! Het roggebrood was onze redding in de Hongerwinter. Mijn ouders konden het brood bijvoorbeeld ruilen tegen andere zaken. En als we ergens uitgenodigd werden, namen onze ouders een roggebrood mee als cadeautje.”

Kenden jullie Joodse mensen in de oorlog?

“Mijn moeder was goed bevriend met onze Joodse onderbuurvrouw, Rita Tauber. Zij had twee dochters. Wij speelden graag met hen, want ze hadden zulk mooi speelgoed. Op een dag kreeg ik een heel mooi jurkje van mevrouw Tauber. Prachtig, abrikooskleurig, met handgemaakt borduurwerk erop. Ik was heel gelukkig en zo trots op mijn mooie jurk. Tot ik een keer naast de brandende kachel stond en mijn jurk in vlammen opging. Wat was ik toen intens verdrietig. Vlak erna is het hele gezin Tauber gevlucht, vader, moeder en de kinderen. Ze overleefden de oorlog in Hongarije.”

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

18

interview met LOUK DIKKER, ACHT JAAR OUD TOEN DE OORLOG BEGON interview door NOA-NOOR, FEBE, MOON EN RUTGER

interview over LIENTJE LISSER, GEBOREN OP 30 JANUARI 1937 LIENTJE OVERLEED IN 2012 FOTO GEMAAKT OP 26 JULI 1943

L

DIEZESTRAAT 16-I

oek Dikker vertelde ons over zijn oorlogsherinneringen en over zijn vrouw Lientje Lisser, die in 2012 is overleden.

Loek woonde met zijn ouders en broer in Zandvoort, maar daar moesten ze weg en zo kwamen ze in de Roerstraat. Een paar straten verderop groeide Lientje op. Zij werd met haar moeder in 1943 opgepakt en kwam in Bergen-Belsen terecht. Het Joodse gezin Dikker dook onder.

Praatte Lientje over de oorlog?

“Ze vond het moeilijk om erover te praten. Lientjes moeder wilde de zesjarige Lientje laten onderduiken, maar Lientje wilde niet. Zij wilde beslist bij haar moeder blijven. Toen ze een keer met een begeleider in de tram zat op weg naar een onderduikadres, zei ze: ‘Als je me niet terugbrengt, roep ik heel hard dat ik Joods ben.’ Lientje kreeg haar zin. Later werd ze met haar moeder opgepakt bij een razzia. Via Westerbork en Theresienstadt kwamen ze in kamp Bergen-Belsen. Dat was verschrikkelijk. Lientje heeft me verteld dat er zoveel stapels lijken in het kamp lagen, dat zij er met de andere kampkinderen verstoppertje tussen kon spelen.”

Wat zijn uw herinneringen aan de oorlog?

“Op een dag vond er in de Roerstraat een razzia plaats: alles werd afgezet en de Duitsers klopten overal aan om te kijken of er Joden woonden. Rillend van angst zaten wij op onze zolder te wachten. Maar onze Duitse onderbuurvrouw, die ‘goed’ was, nam ons mee naar haar huis en verstopte ons in haar badkamer. Toen de Duitsers aan de deur kwamen, vertelde zij vriendelijk dat haar Joodse bovenburen al waren opgehaald.

Daarmee heeft ze ons gered. Kort daarna doken we onder. Via allerlei adressen en avonturen overleefden we wonder boven wonder alle vier de oorlog. ”

Hoe was het leven voor Lientje na de bevrijding?

“Het was fijn dat ze alle drie overleefd hadden, want haar vader kwam ook terug. Maar het was heel moeilijk om te verwerken wat er gebeurd was. Lientjes moeder wilde er nooit meer praten. Als Lientje naar hun kamptijd vroeg, zei ze altijd: ‘Daar weet jij niks van, je was nog maar een kind.’

Maar Lientje herinnerde zich vreselijke dingen en wilde weten of ze zich dat verbeeldde of dat het echt was. De oorlog had haar moeder harder gemaakt. Later ontmoetten Lientje en ik elkaar in Zandvoort.”

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

20

interview met MARION KUNSTENAAR, DRIE JAAR OUD TOEN DE OORLOG BEGON interview over MARY KUNSTENAAR, RECHTS, GEBOREN OP 30 JULI 1930 EN JACKY KUNSTENAAR, GEBOREN OP 30 NOVEMBER 1935 MARY EN JACKY KWAMEN OM IN SOBIBOR OP 28 MEI 1943 FOTO GEMAAKT OP 21 APRIL 1943

interview door MIJNTJE, OLIVER EN STAN

DIEZESTRAAT 24-II

M

het strand speelde. Mijn vader was dol op Mary. Toen werden we allemaal geëvacueerd naar de Rivierenbuurt. Ik herinner me dat mijn opa en oma afscheid kwamen nemen, terwijl ik in bed lag. Ik heb ze nooit meer terug gezien. Mary en Jacky werden weggehaald. Mijn moeder had voorgesteld om voor Mary en Jacky te zorgen, maar dat wilden hun ouders niet. Daar heeft mijn moeder haar hele leven verdriet over gehad. Zelf heb ik heel lang gehoopt dat Mary en Jacky nog leefden, dat zij waren ontsnapt in Rusland en in een bos verborgen zaten.”

evrouw Kunstenaar vertelde ons over haar eigen oorlogsherinneringen en het verlies van haar nichtje Mary en neefje Jacky. Vijf weken nadat Annemie Wolff een foto had genomen van Mary en Jacky, kwamen ze om in het concentratiekamp Sobibor.

Zij werden 12 en 7 jaar.

Was u bang in de oorlog?

“Ja, heel erg. Mijn kamer lag aan de straatkant en als er aangebeld werd, kroop ik tegen het muurtje onder het raam. Zo kon niemand mij zien, dat vond ik erg slim van mijzelf. Maar ik was ook boos. Ik weet nog dat ik een keer met mijn moeder langs een fruitkar met kersen liep. Een Duitse soldaat wilde zo’n dubbele kers over mijn oren hangen. Toen werd ik heel kwaad en duwde hem weg, want dat mocht hij niet van mij.”

Woonde u bij uw nichtje en neefje in de buurt?

“Mijn hele familie, grootouders, ooms en tantes, neefje en nichtje en mijn ouders en ik, woonde eerst in Scheveningen.

Wij trokken veel met elkaar op. Ik weet nog dat ik met Jacky op

Was het voor jullie niet gevaarlijk?

“Toen het voor ons te gevaarlijk werd in Amsterdam, gingen wij naar niet-Joodse familie in Den Haag. Daar kon mijn vader zich verstoppen in de ruimte onder het plafond. Als er een inval was, moest ik doen alsof ik ziek was. Dat schrok de Duitsers af. Wij zijn de enigen van de familie die de oorlog hebben overleefd, omdat mijn moeder niet ‘officieel’ Joods was. Tijdens de Hongerwinter gaf mijn vader veel van zijn eten aan mij. Hij werd zo mager. Toen het moeilijker werd om aan eten te komen, sneed mijn vader de Jodensterren van zijn kleding en ging zelf op zoek. Voor mijn laatste verjaardag tijdens de oorlog bakte hij een taart van tulpenbollen. Omdat deze er niet erg ‘taarterig’ uitzag, maakte hij een versierde papieren taartvorm eroverheen. Zo werd het toch een heel mooie taart.”

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

22

interview met LIA KOOPS, TWEE JAAR OUD TOEN DE OORLOG BEGON op de foto met HAAR ZUS RIA (LINKS) EN HAAR BROER ROBERT RIA IS GEBOREN OP 1 MAART 1941 EN ROBERT OP 17 JUNI 1939

interview door JIP, FINN, OLIVIER EN SAM

FOTO GEMAAKT OP 27 MAART 1943

DONGESTRAAT 13-I

M

Herinnert u zich de Hongerwinter?

“Thuis was niets meer te eten. Ik moest een aantal maanden wonen bij boeren in Castricum waar nog wel eten was.

Bij mijn vertrek vroeg moeder: ‘Als we nou nog eens een baby zouden krijgen, welke naam zou je dan leuk vinden?’

Nietsvermoedend zei ik: ‘Peter’ naar de hoofdpersoon uit een boekje van oma. Tante bracht me naar de boerderij. Zij was wijkverpleegster en had nog een fiets. Onder haar wapperende verpleegsterssluier met mijn voeten in de zijtassen, kwamen we aan bij de boerderij.

evrouw Akman-Koops had een broertje en een zusje. In de Hongerwinter zetten ze elke dag hun schoen voor Sinterklaas en zongen ze hard bij de schoorsteen. Maar ze vonden nooit iets in hun schoenen. Tot ze op 5 december een speculaaspopje en een opgepoetst rood appeltje vond. Dat appeltje is nog steeds het mooiste cadeau dat ze ooit heeft gekregen.

Wat herinnert u zich van de oorlog?

“Ik speelde altijd buiten op straat, met mijn vriendinnetje Liesje Prins. Op een dag was Liesje er niet meer. Opeens was ze weg. Ik begreep het niet. We hadden helemaal geen afscheid genomen. Pas na de oorlog hoorde ik dat Liesje eigenlijk zou onderduiken. Maar die mensen van het onderduikadres hebben haar uiteindelijk voor de deur van de Hollandsche Schouwburg achtergelaten. Liesje is met haar ouders vermoord in concentratiekamp Auschwitz. Ze was zeven jaar.”

Op een dag kwam tante me opzoeken, ik hoorde haar met de boerin praten over ‘de baby’. Toen wist ik: ‘We hebben een baby!’ Het was nog geheim, want moeder wilde niet dat ik heimwee kreeg. Maar voor mij was dit het beste nieuws sinds tijden! ’s Avonds in bed zei ik steeds tegen mezelf : ‘Ik heb een broertje, ik heb een broertje!’ Bij thuiskomst na de bevrijding was mijn moeder zo blij en zei dat ze een verrassing voor me had. Ze nam me mee naar het wiegje en daar zag ik Peter, mijn nieuwe broertje. Hoewel ik in de zevende hemel was, zei ik met trotse minachting: ‘Pfff..., dat wist ik allang!’”

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

24

interview met JAN DRIJFHOUT, DRIE JAAR OUD TOEN DE OORLOG BEGON interview over EEFJE HERBST, GEBOREN OP 14 MAART 1937 EEFJE KWAM OM IN AUSCHWITZ OP 10 SEPTEMBER 1943

interview door KICK, LUCIE EN MONS

FOTO GEMAAKT OP 2 JUNI 1943

GEULSTRAAT 16-I

W

ij waren op bezoek bij Jan Drijfhout, die tijdens de oorlog in de Geulstraat woonde met zijn vader, moeder en zus. Zijn buurmeisje Eefje was zijn beste vriendinnetje. Laatst heeft mijnheer Drijfhout een foto van Eefje gekregen, die in 1943 was genomen door Annemie Wolff. Die foto staat bij mijnheer Drijfhout ingelijst in zijn woonkamer.

Wie is het meisje op de foto?

“Dat is Eefje Herbst, of eigenlijk: Eva Amalia Herbst. Zij was mijn liefste vriendinnetje in de oorlogsjaren. Eefje woonde met haar ouders bij ons aan de overkant. Ik speelde veel bij haar en zij bij mij. En als we allebei in ons eigen huis waren, dan keken we door het raam en zwaaiden naar elkaar. Eefje droeg altijd haar kettinkje met een ankertje eraan. Ze had hele lieve ouders, onze ouders konden goed met elkaar opschieten.”

Wat is er gebeurd met Eefje?

“Op een dag hoorde mijn vader het gerucht dat de Duitsers een razzia zouden gaan houden in onze buurt. Eefje en haar ouders

waren Joods. Mijn vader vond onderduikadressen voor hen: voor vader en moeder in Friesland en voor Eefje op de Veluwe.

Eefjes ouders wilden erover nadenken. Uiteindelijk wilden ze toch niet. Ze wilden samen blijven, zeiden ze tegen mijn vader.

Ze dachten dat ze moesten gaan werken in het concentratiekamp en daarna weer terug zouden komen. Op een zondagochtend moest ik afscheid nemen van Eefje. Alle vier stonden wij in de erker, mijn vader, moeder, zus en ik. We huilden en zwaaiden. Moeder wilde Eefje nog een nieuwe kruik meegeven, want ze had die van haar laten vallen. Maar dat werd door de soldaten verboden. Toen ging Eefje met haar ouders de hoek om en waren ze weg.

Mijn ouders en ik liepen weer ons huis in. We hoorden daar een raar geluid. Wat was dat? Er bleken twee muizen te spelen in een grote Keulse pot met melkpoeder. We schoten in de lach.

Dat voelde zo naar: mijn eigen lach, terwijl ik net huilend afscheid had genomen van Eefje. Ik schaamde me enorm.”

Heeft u nog iets gehoord van Eefje en haar familie?

“Tien dagen later kregen we een briefkaart van de familie Herbst. Daar stond op, ‘We maken het redelijk goed. We zijn onderweg naar Auschwitz.’ Dat gaf ons weer een beetje hoop.

Mijn moeder zei: ‘Je moet een doosje met speelgoed sturen aan Eefje.’ Mijn lievelingsspeelgoed heb ik toen in een doos gestopt en opgestuurd naar Auschwitz. Maar Eefje was toen al dood.”

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

26

interview met LOWINA DE LEVIE, RECHTS, 14 JAAR OUD TOEN DE OORLOG BEGON op de foto met HAAR ZUS JULIEKE DE LEVIE, GEBOREN 29 JUNI 1930 JULIEKE OVERLEED IN 1981 FOTOS GEMAAKT OP 9 EN 17 APRIL 1943

interview door FIEN, RACHELLE, SEM EN NATHAN

GREVELINGENSTRAAT 13-I

M

Hoe was uw onderduiktijd?

“Mijn zusje en ik werden naar Friesland gebracht. We waren eerst bij een boerengezin in Sint Jacobieparochie. Maar de dominee uit Bergum had huishoudelijke hulp nodig en wilde dat wij bij hem onderdoken. Hij dreigde geen geld en bonkaarten voor onze onderduik-ouders meer door te geven, als we dat niet deden.

Ik wilde niet weg, maar besloot om toch naar Bergum te gaan, omdat Julieke daar naar school kon en dat vond ik erg belangrijk.

Bij de dominee moest ik heel hard werken. Wij waren ontzettend bang dat iemand ons zou verraden omdat de dominee zo onvoorzichtig was om in de kerk te vertellen wat hij op Radio Oranje hoorde! ’s Nachts plaste mijn zusje in bed van angst.

Uiteindelijk moest de dominee zelf onderduiken. Toen gingen we naar andere onderduikadressen in Friesland.”

evrouw De Levie woonde tijdens de oorlog in de Greveling­enstraat. Ze was altijd bang in die tijd. Als ze ’s nachts buiten laarzen van soldaten hoorde, ging ze snel onder de dekens liggen. Toch vonden wij haar erg moedig. Mevrouw De Levie heeft ondergedoken gezeten vanaf dat ze 16 was en ze zorgde ervoor dat haar jongere zusje in die onderduiktijd toch naar school kon.

Hoe begon de oorlog voor u?

“Toen de oorlog begon, zat ik in de tweede klas van het Barleaus Gymnasium. Ik woonde met mijn ouders, twee broers en zusje Julieke in de P.C.Hooftstraat. Vanaf september 1941 moest ik verplicht naar het Joods Lyceum. En we moesten verhuizen naar een van de de ‘joodse buurten’, de Rivierenbuurt. Vanaf die tijd hadden we altijd tassen met kleren klaarstaan voor als we ineens moesten onderduiken. Dát we dat zouden doen, was voor ons heel zeker. Een schoolvriendje vertelde dat hij niet kon onderduiken, omdat zijn ouders daar geen geld voor hadden. Toen begreep ik hoe belangrijk het is om geld te hebben.”

Hoe was uw terugkomst in Amsterdam?

“Mijn ouders, twee broers, Julieke en ik hadden de oorlog overleefd, maar al onze familie en vrienden waren vermoord.

We kwamen weer samen in de Grevelingenstraat. Het huis was helemaal leeg. Ik herinner me niets van het weerzien met mijn ouders en broers. Wel herinner ik me dat mijn vader meteen wilde scheiden van mijn moeder. Dat vond ik verschrikkelijk.

Ons gezin viel uit elkaar. Jarenlang voelde ik me ontheemd. Pas 40 jaar na oorlog, toen Julieke en onze ouders al dood waren, kwamen mijn broers en ik ertoe om met elkaar te praten en vonden we de vertouwelijke band van vroeger terug.”

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

28

interview met FEMKE MEIJER, LINKS, GEBOREN OP 2 JUNI 1943 op de foto met HAAR OUDERE ZUS, DIE IN 2012 OVERLEDEN IS FOTO GEMAAKT OP 5 FEBRUARI 1943

interview door ZJENJA, LAURENS, YANA EN PAULINE

NIERSSTRAAT 33-II

M

naar concentratiekamp Bergen-Belsen. Mijn ouders zijn daar omgekomen in januari 1945. Een andere familie is toen voor ons gaan zorgen.”

evrouw Roos-Meijer vertelde dat het een wonder is dat zij en haar zusje concentratiekamp BergenBelsen overleefd hebben. Zij kwam als peutertje samen met haar oudere zusje en haar ouders in het kamp terecht. Mevrouw Roos zei dat ze lange tijd niet over de oorlog kon praten, maar nu wel. Ze vertelde ons dat ze het belangrijk vindt dat we weten wat er in de oorlog gebeurd is. Maar dat het haar erg raakt dat er nu nog overal in de wereld kinderen zijn die meemaken wat zij heeft meegemaakt.

Wanneer werd u bevrijd?

“In april 1945 werden mijn zusje en ik met vele andere gevangenen in een trein gezet naar een ander kamp. Maar die trein kon nergens meer terecht want in Duitsland was het toen een enorme chaos omdat ze daar oorlog aan het voeren waren. Die trein heeft wekenlang rondgereden, elke dag gingen er mensen dood door ziekte en honger. De vrouw die voor ons zorgde, ging altijd de trein uit om een beetje eten te zoeken voor ons en andere kinderen. Dankzij die familie hebben mijn zus en ik de oorlog overleefd.”

Heeft u ondergedoken gezeten?

“Nee, lange tijd konden we gewoon in Amsterdam blijven wonen. Mijn moeder was erg slim, die had een briefje op onze voordeur geplakt dat er bij ons roodvonk heerste. Dat was een erge ziekte waar de Duitsers liever van wegbleven.

Maar in januari 1944 zijn we toch opgepakt en weggevoerd

Hoe was het toen u na de bevrijding weer in Nederland kwam?

“Drie jaar was ik toen ik weer in Nederland terug kwam. We kwamen uiteindelijk in een Joods kindertehuis in Laren terecht. Een paar spullen van mijn ouders hebben mijn zus en ik na de oorlog nog teruggekregen. Ik weet werkelijk niet waar het vandaan kwam. Deze sieraden van mijn moeder betekenen erg veel voor me, ik draag ze iedere dag.”

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

30

interview met EDITH BAAS, GEBOREN OP 24 MAART 1945 interview over HAAR ZUS EEFJE BAAS, GEBOREN OP 31 DECEMBER 31 1942 op de foto met HUN MOEDER EVA BAAS-PACHTER DIE OVERLEED IN 1970 FOTO GEMAAKT OP 6 FEBRUARI 1943

interview door WILLEM, EMY EN NOAH

RIJNSTRAAT 26-HUIS

W

ij waren op bezoek bij Edith Bernards-Baas. Zelf heeft zij de oorlog niet meegemaakt, maar haar oudere zusje Eef wel. Eef werd met hun moeder Eva Baas-Pachter in 1943 door Annemie Wolff gefotografeerd. In diezelfde tijd kwamen de ouders en vier zussen van hun moeder in Auschwitz terecht.

Hoe was het leven van uw ouders en zus tijdens de oorlog?

“Ze woonden in de Rijnstraat achter de winkel van mijn ouders, ‘Radio Baas’ een winkel voor elektrische apparaten.

Mijn moeder was Joods. Ze was in 1940 getrouwd met haar niet-Joodse buurjongen Willem Baas. Haar ouders en vier zussen woonden bij ons om de hoek. In 1943 werden mijn grootouders en tantes opgepakt en kwamen in kamp Westerbork terecht. Mijn moeder stuurde ze pakketjes met

levensmiddelen en mijn grootouders stuurden kaartjes terug. Ik heb ze nu nog. In 1943 en 1944 zijn mijn tantes en grootouders vermoord in Auschwitz. Mijn moeder overleefde als enige van het gezin de oorlog omdat ze met een nietJoodse man was getrouwd.”

Kende u iemand die in het verzet zat?

“Mijn vader was actief in het verzet, hij vervalste papieren voor Joodse mensen. Hij is verraden, gepakt en in kamp Vught opgesloten. Toen hij daar tuberculose kreeg, werd hij naar huis gestuurd. De kampbewakers zeiden: “Ga maar naar huis, je gaat waarschijnlijk toch dood.’ Doodziek kwam hij thuis.

In de Hongerwinter had mijn moeder een zieke peuter met tuberculose en een ernstig zieke man te verzorgen. Om meer eten te kunnen krijgen, ging ze zelf om meer distributiebonnen vragen. Ze moest een Jodenster dragen en liep dus gevaar. Ze nam mijn zusje Eva op haar arm en hield haar stevig vast zodat niemand de ster kon zien. Wonder boven wonder lukte het haar telkens weer om extra bonnen te krijgen. Alle drie zijn ze door de Hongerwinter heen gekomen en in de lente van 1945, vlak voor de bevrijding, werd ik geboren.”

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

32

interview met GERBEN HELLINGA, DRIE JAAR OUD TOEN DE OORLOG BEGON op de foto met ZIJN OUDERS WYTZE HELLINGA EN JOHANNA HELLINGA-RIEMENS EN ZIJN ZUS JOHANNA, FOTO GEMAAKT OP 24 JUNI 1943

interview door ESSENC, TIM, NORA EN THIJS

RIVIERENLAAN 270-III (PRESIDENT KENNEDYLAAN)

G

Uw familie heeft ondergedoken gezeten, hoe was dat voor u?

“Ik vond het spannend en bijzonder. We woonden in een heel klein huisje midden op de hei. Ik ging niet naar school, mijn ouders gaven me elke dag les. Met mooi weer wandelde ik ’s ochtends met mijn vader over de hei en oefenden we wiskunde en tafels. Heerlijk vond ik dat. Maar er stortten soms ook vliegtuigen neer. In die kapotte vliegtuigen speelden wij, dat voelde meesterlijk.

erben Hellinga was pas vijf jaar toen deze foto werd genomen, maar hij kan het zich nog wel herinneren, vooral omdat hij vond dat zijn moeder er die dag zo mooi uitzag. Omdat Gerbens vader officier was en niet naar Duitsland wilde worden gestuurd ging de familie kort nadat deze foto was genomen voor de rest van de oorlog onderduiken.

Herinnert u zich hoe de Joodse buren weggehaald werden uit uw buurt?

“Op een dag speelde ik buiten in de Dintelstraat en zag hoe de oma van mijn Joodse vriendinnetje Anneke door Duitse soldaten werd meegenomen. Thuis vertelde ik alles wat ik had gezien aan mijn ouders. Meteen belden zij de vader van Anneke. Haar vader was onze dokter, dokter Brilmann. Een heel aardige man. Dokter Brilmann kwam meteen. In onze woonkamer zat hij tegenover me en ik moest vertellen. Heel precies. En heel vaak. Hij huilde... Vlak daarna zat Anneke opeens niet meer in onze klas. De juf zei: ‘Anneke is opgehaald en ze komt niet meer terug’. Ik kon me dat niet voorstellen, ik vond het zo verschrikkelijk..”

Voor mijn ouders was het natuurlijk veel moeilijker, die wisten wat er echt aan hand was. Er werd veel geschoten in de buurt, omdat er in de omgeving een belangrijke spoorlijn van de Duitsers was. En ik weet nog dat mijn vader soms volledig doordraaide en dan de hele dag huilend achter ons huisje met een bijl dennenbomen kapot hakte. Dat vond ik verschrikkelijk. Ik verstopte me dan zo ver weg mogelijk in het bos maar hoe ver ik ook liep, ik bleef hem horen...”

Wat weet u nog van de bevrijding?

“Op een dag reed een grote tank ons bos in. Op ongeveer 50 meter voor ons huisje stopte hij. Het kanon op ons gericht.

Mijn vader riep ons toe: ‘Op de grond liggen!!’ Hij zwaaide met een witte doek. Vier grote kerels met helmen en geweren kwamen op ons af. Het bleken onze bevrijders te zijn. De Engelsen.

Ik kan me nog herinneren dat we daarna met z’n allen in een kring zaten en chocolade aten.”

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

34

interview met PETER KAHN VIER JAAR OUD TOEN DE OORLOG BEGON,

interview door SALAHEDINNE, MAROUA, YASSIRA EN GODIPHA

FOTO GEMAAKT OP 27 MAART 1943

ROOMPOTSTRAAT 11-HUIS

P

eter Kahn was een Joodse jongen die veel meemaakte tijdens de oorlog, maar hij was niet bang.

Peter herinnert zich vooral de Hongerwinter en wat hij toen moest eten: vieze papjes van suikerbieten, soep van aardappelschillen en puree van tulpenbollen. Hij zei tegen ons: “We moeten zorgen dat we goed met elkaar omgaan, ongeacht huidskleur of achtergrond. Het gaat erom dat je een goed mens bent.”

Heeft u wel eens een razzia meegemaakt?

“Ja, ik ben met mijn ouders een keer opgepakt bij een razzia. We werden naar de Sieberg-garage aan het Scheldeplein gebracht (nu bowlingcentrum Knijn). Van daaruit gingen we in militaire wagens naar het Amstelstation. Van het station herinner ik me die muurschildering met treinen nog zo goed. Die vond ik prachtig. Als kleine jongen stond ik daarnaar te kijken, terwijl mijn moeder de Duitsers probeerde te overtuigen dat zij niet echt Joods was. En dat lukte haar wonder boven

wonder. Wij mochten weer terug naar huis. Dat hele eind naar huis moesten we lopen, terwijl Duitse soldaten in kolonnes langsreden. ‘Wollen sie mitfahren?’, vroegen ze. ‘Ja!’, riep ik enthousiast. Mijn ouders waren daar natuurlijk niet blij mee en bedankten de Duitsers vriendelijk doch beslist. Na deze razzia zijn mijn ouders meteen op zoek gegaan naar een onderduikadres.”

Hoe zijn jullie aan een onderduikadres gekomen?

“Dankzij onze huisbaas. Hij was lid van de NSB, maar hij hielp ons toch. Hij was helemaal niet tegen Joden. We doken onder in De Pijp , terwijl hij naar de buitenwereld de schijn ophield dat ons huis in de Roompotstraat nog bewoond was. Hij deed elke dag netjes de gordijnen open en dicht. Daardoor kon hij voorkomen dat ons huis werd leeggehaald door verhuisbedrijf Puls of door buren. Op ons onderduikadres kon ik niet veel doen. Af en toe ging ik de straat op om hout te verzamelen.

Dat ging best want ik was blond en zag er niet Joods uit.”

Wat gebeurde er na bevrijding met jullie huisbaas?

“Na de bevrijding werd hij gearresteerd vanwege zijn NSBlidmaatschap. Mijn ouders hebben toen verteld was hij voor ons had gedaan. Daardoor kwam hij weer vrij.”

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

36

interview met BERDI PRONT, GEBOREN OP 25 DECEMBER 1942 op de foto met HAAR PLEEGMOEDERS GREET VAN HINTE (LINKS) EN KOKKI HENNEKAM GREET OVERLEED IN 1981 EN KOKKI IN 1989 FOTO GEMAAKT OP 27 MAART 1943

interview door JOSEPHINE, ISCHA, SAMUEL FRIDA, YUSUF NISANUR EN ARIANA

SCHELDESTRAAT 61-HUIS

M

“Moeilijk... Meer dan drie jaar was ik het kind van Margaretha en Cornelia geweest. Dat waren mijn ‘Mammi’ en ‘Kokkie’. Nu stonden daar twee vreemden die zeiden mijn ouders te zijn. Toen begon mijn oorlog…

In het dagboek schreven mijn twee pleegmoeders op 6 mei 1945, over mijn naderende vertrek: Gisteren kwam Tante Thea vertellen dat mijn eigen ouders me wilden zien. Cor is de hele dag van streek geweest (...) Het is natuurlijk een hard gelag, maar de tijd zal het leren en doen vergeten.”

evrouw Vieyra-Pront was nog maar een baby van 14 dagen toen haar ouders haar moesten achterlaten. Omdat haar ouders Joods waren, werd zij ondergebracht bij twee pleegmoeders, Cornelia Hennekam en Margaretha van Hinte. Ze weet daar niet veel meer van, maar haar pleegmoeders hielden tijdens de drie jaar dat Berdi in hun leven was een dagboek bij.

Hoe kwam u bij uw pleegmoeders terecht?

“Mijn ouders en mijn pleegmoeders hadden dezelfde huisarts, dr. Ben Sajet. Toen het mijn ouders duidelijk werd dat ze moesten onderduiken, hebben ze aan dr. Sajet gevraagd of hij kon helpen om mij ergens onder te brengen. Zo kwam ik bij mijn pleegmoeders terecht. Bij hen heb ik drie jaar gewoond.

Na de bevrijding kwamen mijn ouders terug. Ze hadden de oorlog overleefd en kwamen mij weer ophalen.”

Hoe was het om naar uw echte ouders terug te gaan?

Waar moest u het meeste aan wennen bij uw ouders?

“Bij mijn pleegmoeders had ik altijd de volle aandacht gehad, maar bij mijn ouders was dat anders. Ik kreeg een broertje en een zusje erbij en er waren vaak neefjes en nichtjes in huis. Daarbij waren mijn ouders enorm verdrietig omdat de meeste van hun familieleden omgekomen waren. Ik voelde me nooit helemaal het gewenste kind van mijn ouders en wél het gewenste kind van mijn pleegmoeders.

De relatie tussen mijn ouders en pleegmoeders was verschrikkelijk slecht. Ik wilde altijd maar terug naar Kokkie en Mammi, maar pas toen ik acht jaar was mocht ik ze wekelijks opzoeken. Iedere keer als ik kwam, las Mammi een stukje voor uit het dagboek dat ze voor mij hadden bijgehouden.”

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

38

interview met ANNELIES JACOBI, ZES JAAR OUD TOEN DE OORLOG BEGON op de foto met HAAR OUDERS LOUIS JACOBI EN EVA JACOBI-SIEDNER HAAR VADER OVERLEED IN 1968 EN HAAR MOEDER IN 2005 FOTO GEMAAKT OP 7 APRIL 1943

interview door CASPER, LORA EN AYA

TROMPENBURGSTRAAT 34-III

S

vriendelijk en vredig aankijken’. Ze schreven dat de halve zaal de foto bekeek en dat iedereen het zo’n mooi plaatje vond. Die brief heb ik nog steeds.”

amen met haar ouders Louis Jacobi en Eva Jacobi-Siedner, vluchtte mevrouw Arens-Jacobi in 1937 uit Duitsland naar Nederland. Twee jaar later trokken haar grootouders bij hen in.

Mevrouw Jacobi dacht als kind altijd dat hen nooit iets zou overkomen, maar het liep heel anders. “Als kind denk je daar niet over na. Natuurlijk was ik wel eens bang, maar ik leefde vooral van dag tot dag.”

Hoe begon de oorlog voor u?

“In het begin ging ik nog gewoon naar school. Ik zat in de derde klas van de Jekerschool en speelde met mijn vriendjes in de buurt. Begin 1943 werden mijn opa en oma door de Nazi’s weggehaald, ze kwamen in kamp Westerbork terecht. De foto van mijn ouders en mij stuurden wij naar hen toe als cadeau voor hun 60-jarig huwelijk. Voor die gelegenheid mochten mijn grootouders van de kampcommandant een uurtje extra bij elkaar zijn. In de laatste brief die wij van hen ontvingen, bedankten zij ons uitgebreid voor de foto, ‘waarop jullie ons zo

Werden u en uw ouders ook gedeporteerd?

“Ja, in 1943 werden wij in een afgesloten goederentrein naar Westerbork gebracht. Toen we daar aankwamen, waren mijn grootouders er al niet meer… Later werden we naar kamp Bergen-Belsen gestuurd. Het was er verschrikkelijk.

In april 1945 werden we weer in een trein gezet om naar een ander kamp te gebracht. Maar het was chaos in Europa en de trein kon nergens terecht. Twee weken lang zwierven we rond.

We leefden in afgesloten treinwagons met nauwelijks eten of drinken. Bij het dorpje Tröbitz stopten we, daar werden we door de Russen bevrijd. Ik herinner me nog goed hoe angstig ik was voor die schreeuwende onverstaanbare mannen op kleine paardjes.

Pas in augustus 1945 konden wij terug naar Amsterdam. Voor het eerst zat ik weer in een echte, mooie passagierstrein! Maar we hadden niets meer. Op het station kregen we 10 gulden om te overleven. In een paardenkoets werden we naar een opvanghuis gebracht. Bij aankomst rekende de koetsier 30 gulden af…”

OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT

40

“OORLOGSKINDEREN VAN DE RIVIERENBUURT” Organisatie

Teksten

Stichting Annemie en Helmuth Wolff, An Huitzing

Anika Auweiler,

Oorlog in mijn Buurt, Minka Bos

Luuk de Bakker, Tamara Becker,

Foto’s 1943

Minka Bos,

Annemie Wolff

Muel van Bunge, Kim Hensbergen,

Copyright en scans foto’s Annemie Wolff

An Huitzing,

Monica Kaltenschnee

Sarah van Kerkvoorde,

Foto’s heden

Hugo Schalkwijk,

Katrien Mulder

Astrid Verdijsseldonk

Maarten Kuiper,

Vormgeving en illustraties

Financiering en sponsoring

Monique Wijbrands

Stadsdeel Zuid van gemeente Amsterdam Stichting De Initiatieven

Onderzoek

Rabo Coöperatiefonds

Tamara Becker,

Ars Donandi – W.J.O. de Vries fonds

An Huitzing,

Allen & Overy

Simon Kool

Maatschappij tot Nut der Israëlieten in Nederland 4 & 5 mei comité Amsterdam

Interviews

RAI Amsterdam

Kinderen van de 6e Montessorischool Anne Frank

Slagerij Hergo

Kinderen van de Catharinaschool

Okura Hotel

Lies van Oekel, Anika Auweiler organisatie

Particuliere giften

Copyright © Stichting Wolff / Oorlog in mijn Buurt 2015 Copyright foto’s Annemie Wolff berust bij Monica Kaltenschnee Copyright foto’s Katrien Mulder berust bij Katrien Mulder www.stichtingwolff.nl / www.oorloginmijnbuurt.nl