1
PAKPAK, MATA, AT MUKHA NG TUTUBI: SINING NG PAGLIPAD NG WIKANG SEBWANO CINDY A. VELASQUEZ Assistant Professor Department of Communications, Linguistics and Literature School of Arts and Sciences University of San Carlos AYON sa alamat, ang tutubi daw ay may kapangyarihan na bumuhay ng isang patay na ahas. Kung titingnan natin, isang maliit na insektong lumilipad ay may kahulogan pala sa isang malaking reptilya. Sabihin na lang natin na ang tutubi ay ang wikang Sebwano at ang reptilya ay ang Wikang Filipino. At kung babasihan ang ating Wikang Filpino, ito ay buhay na buhay kabilang na ang wikang Sebwano. Ito ay ayon sa isa sa aking paboritong makata, si John Iremil Teodoro mula sa kanyang sanaysay na tungkol sa literaturang Filipino sa mga dilang Bisaya 1 na binasa niya noong nakaraang taon. Hindi po ako isang mangkukulam, pero samahan ninyo ako para malaman kung paano buhayin ulit ang patay na ahas gamit ang tutubi. Ang tatalakayin ko sa aking papel ay ang koneksyon ng talinghaga ng tutubi sa kontemporaryong panitikang Sebwano. Sa pamamagitan nito ay makikita natin kung paano at ano ang inambag ng kontemporaryong panitikang Sebwano sa Wikang Filipino. Una, ang mga pakpak ng tutubi: binahagi po ng hinahangaan kong manunulat si Noel Tuazon na ang paghuli ng tutubi ay ang paglaya sa sarili. Ibabahagi ko ang mga bagong nagaganap sa panitikang Sebwano kabilang na ang mga bagong grupo sa katitikan, kasama na rin ang mga online sites, kung saan madali itong nabibisita sa kung sinong gustong bumasa sa panitikang Sebwano, at ang mga indie na publishers kung saan nauuso ulit ang tsapbuk. At paano ang tatlong ito (bagong grupo, online sites at indie publishers) ay magpapalaya sa mga manunulat sa Sebwano? Pangalawa, ang mga mata ng tutubi: ayon sa anatomya, ang tao ay may isang lente lang sa mata subalit ang tutubi ay may tatlumpung libong lente. Pero, kahit sa rami ng kanilang lente, hindi nila nakikita ang mga detalye sa kanilang paligid. At sa tao naman, para makahuli at makamasid ng tutubi, kailangan mo ng maayos na paningin. Ang tinutukoy ko na mga lente ay ang ibang genre ng panitikan sa Sebwano maliban sa tula at maikling kuwento. Tignan din natin ang mga dula, sanaysay at nobela sa Sebwano. Baka dito din natin malalaman ang pananagutan ng manunulat sa kanyang kapaligiran, sa kulturang kanyang kinagigisnan at mga paniniwala’t pamahiing kanyang nasisilip. Pangatlo, ang mukha ng tutubi, nagkausap kami ni Josua Cabrera, isang magaling na manunulat at pintor. Nagkita kami para makabili ako sa kanilang bagong libro. Sa pag-uusap
2
namin, tila ba naghahanap kami ng solusyon kung paano magkakaroon ng grupo ng mga bagong manunulat bilang tagasalin. Sila ay bilingual sa salitang Sebwano at English o wikang Sebwano at Wikang Filipino. At kung may manunulat sa Sebwano na gustong magbigay ng manuscript sa mga publishing house at kailangan ng English translation, sila ay pupunta lang sa grupong ito. Sa pagkakaalam ko, sinimulan na ito ni Dr. Hope Yu noong itinatag ang grupong ‘In Other Word.’ Sa pamamagitan ng tagasalin, magkakaroon ng bagong mukha at anyo ang kontemporaryong panitikang Sebwano. Sa pagkakaroon ng pakpak, mata at mukha, lilipad ang tutubi at ang kanyang sining. Sana, sa pamamagitan ng aking mga punto na tatalakayin ay makapagbibigay ako ng respeto at pagkilala kung paano binahagi ng mga kontemporaryong Sebwanong manunulat ang kanilang sarili sa kumunidad. Magbigay ng Kapangyarihang Lumaya Maraming grupo na ang umuusbong sa Cebu, kabilang na dito ang Tinta sa University of the Philippines—Cebu, Mga Anak sa Dagang (MAD) at Nomads. Karamihan sa mga bagong mga membro ay mga kabataan. Kung saan, may mga basa balak (poetry reading) sila na binabahagi sa publiko. Ngayong buwan ng Abril ay pinagsama ang mga iba’t ibang grupo sa katitikan upang ipagbunyi ang kadakilaan ni Father Rudy Villanueva. Sa ating mga kapatid sa Mindanao, meron ding Nagkahiusang Magsusulat sa Cagayan de Oro (NAGMAC). Meron din silang mga poetry reading. At alam naman natin, ang mga poetry reading ay isang daan para sa mentoring at sa mga balitaw dito sa Cebu. Naalala ko si Nyor Erning Lariosa, pagkatapos ng basa balak ay magtutula siya ulit pero isang balitaw kasama ang mga babaeng membro ng BATHALAD-Cebu. Ang balitaw ay binahagi na po ng aking kaibigan at hinahangaang manunulat na si Liean Jane Haney Rama. Ang balitaw ay isang tula tungkol sa panliligaw, debate ng babae at lalaki tungkol sa pag-ibig. Nakakatawa din makinig ng balitaw dahil sa kakaibang “sense of humor” na ibinabahagi nito. At nakakamangha dahil sa mga talinghaga at sa ritmo nito. Ang tradisyonal na balitaw ay kinakanta at sinasayaw. At ang malupit sa balitaw ay on the spot poetry ito. Parang fliptop battle na romantic ang dating, kailangan matalas ang pag-iisip, listo. Subalit, wala ang panlalait at pang-iinsulto. Kahit nauuso ngayon ang spoken word lalo na sa mga kabataan, tunay na mas matagal pa ang karanasan ng mga Filipino sa oral tradition. Naalala ko, ang unang sabak ko sa balitaw, si Nyor Erning Lariosa ang kadebate ko, sobrang hirap. At nakakatakot ang maging bahagi ng isang balitaw lalo na kapag ang kadebate mo ay napakagaling na makata. Kaya naman noong nakita ako ni Maria Victoria Beltran o mas kilala na si Miss Bambi, isang makata, pintor at aktres na lubos kong hinahangaan, ay tinabihan niya ako at tinulungan niya ako kung paano sagutin ng mabuti ang lalaki sa balitaw. Tinuruan din niya ako kung paano makinig sa aking sarili kapag nagsasalita. Totoo na ang pagsusulat ay isang adhikain na may kaakibat ng kalungkutan minsan dahil ikaw ay nag-iisa, subalit sa tulong din ng iyong mga kaibigan na manunulat, ito ay pwedeng makapagbibigay sa iyo ng inspirasyon na hindi tumigil sa paglipad sa iyong sining.
3
Marami na ring online sites na tumatanggap ng mga bagong sining sa panitikang Sebwano. Halimbawa nito ay ang Kabisdak, Dagmay, Baybayon, at Balakista. Pero meron ding kakaiba na ginawa ang mga Sebwano, noong kakatapos ko lang sa kolehiyo, naging sikat ang website na Kulitog sa Pusod (Poking the Navel). Magbibigay ka ng iyong tula online at pagkatapos may mga manunulat na magbibigay sayo ng mga mungkahi para maging maayos ang iyong gawa. Ang ibang mga salita ay masakit na may halong pag-uudyok na pagbutihin ang iyong tula, ang iba naman maganda ang ibinibigay na mga tugon subalit mahirap gawin. Ang gusto ko sa Kulitog sa Pusod ay pinapaliwanag ang creative process ng mga makata. Ang mga kritiko ay sila: Cora Almerino, Butch Bandillo, Bambi Beltran, Adonis Durado, Leo Bob Flores, Edgar Godin, Omar Khalid, Tonton Kintanar, Myke Obenieta, Gerard Pareja, at Januar Yap. Parang creative writer’s workshop online. Ang pagkakaalam ko ay ginagawa din ito sa Bisaya Magasin sa tulong ni Don Pag-usara, isang manunulat at kritiko mula sa Mindanao. At karamihan sa mga tula na binibigyan niya ng reaksyon ay mga tula ng mga young writers ngayon. Katulad ni Ma. Carmie Ortego na nagsusulat ng wikang Sebwano mula sa siyudad sa Calbayog. Tinutulungan ng mga manunulat na may inambag na sa panitikang Sebwano ang mga batang manunulat na nagsisimula pa lamang. Isa si Erik Tuban sa mga young writers sa Cebu na nabigyan ng pagkakataon na ibahagi ang kanyang gawa sa Kulitog sa Pusod, membro din siya ng Nomads, isang mabuting kaibigan at makata. Siya din ang nagbigay buhay sa indie publisher na tinatawag na Bomba! Press. Sa tulong niya, nagkaroon ng tulay ang pagkakaibigan ng mga young writers sa Mindanao at Visayas. Sa pagkakaalam ko pinauso nila muli ang tsapbuk na tinatampok ang mga male young writers: sila CD Borden, Kevin Lagunda, Gratian Paul Tidor, at syempre si Erik Tuban mismo. Ngayon, may mga bagong tsapbuk din ang BATHALAD: ang Pansit Poetry ni Karla Quimsing at Dila+Ilab-Ilab+Black Hole ni Noel Villaflor, Josua Cabrera at Jeremiah Bondoc. Kasama na rin dito ang Nomads Quarterly na pinaghirapang simulan ni Erik Tuban at ng ibang membro ng Nomads. Nangtutulungan ang bawat isa na malathala ang mga gawa ng kanilang mga kaibigan sa pamamagitan ng kolaborasyon. Malaki din ang naging ambag nila sa kontemporaryong panitikang Sebwano na nahihirapang ilathala ang kanilang mga gawa. Ayon kang Noel Tuazon: “Ang paghuli sa saliri ay paglaya. Nanghuhuli ako ng alindanaw hindi upang gawin itong palamuti o laruan...naninikop ako upang sukatin ang aking kalayaan.� Ang paglaya sa sarili ay nagbibigay sa tao ng kapangyarihan. Halimbawa na lang ikaw ay isang manunulat, may marami ng inambag sa lipunan, totoong tunay na makapangyarihan ang iyong mga naisulat. Ngayon, nagbibigay ng kapangyarihan sa pamamgitan ng pagtulong sa mga bagong manunulat upang makita nila ang kanilang sariling kapangyarihan, at para din sa kanilang sariling paglaya. Itong kapangyarihan ng paglaya ay nakikita ko sa mga manunulat sa Sebwano: ang mga bagong grupo, ang mga online sites at pati na rin ang mga indie publishers. Itong tatlong ay nagbibigay ng mga pagkakataong tumulong sa mga bagong at nagsisimulang manunulat. At sana, ipagpatuloy ang ganitong tradisyon ng pagtulong sa pamamagitan ng kolaborasyon at
4
mentoring. At sana gagawin din ito ng ibang mga manunulat: ang pagtulong para din sa mga susunod na henerasyon. (10TH SLIDE) Maging Tulay sa Dula, Nobela at Sanaysay Maraming anggulo ang panitikan, hindi lamang ang tula at maikling kwento. Kaya naman gusto kong bigyan ng pagkilala ang mga manunulat sa dula, sanaysay at nobela sa Sebwano. Magsimula tayo sa dula, nagkaroon ng Cornelio Faigao Memorial Workshop sa playwriting at performance dito sa Cebu. Sila Rogelio Garcia, Jr., Gumer Rafanan, Jude Gitamondoc at Haidee Palapar, ang iilan sa mga sumulat at gumawa ng mga play production. Sa kanila, isa sa bilib na bilib ako ay kay aking kaibigan at napakagaling na kompositor at manunulat, si Jude Gitamondoc, siya din ang isa sa mga nagpasimula sa Vispop (Visayan Popular Music). Noong nakaraang taon ay gumawa siya ng musical play sa wikang Sebwano, ang pinaka-astig nito ay ang mga kanta na ginamit nila ay nahihiligan na ng mga dilang Bisaya. At nakakarating na rin itong mga kanta sa Luzon at Mindanao. At kahit sa Youtube ay may mga clips mula sa dula. Sa sanaysay naman, maraming mga Sebwano ang nahihiligan na ito, salamat sa Bisaya Magasin na nagbibigay oportunidad sa karamihan ng manunulat sa Sebwano. Sina Gumer Rafanan, Amelia Bojo, Emeterio ‘Eme’ Sumagang, at Jack Alvarez ang iilan na manunulat sa sanaysay sa Sebwano mula sa Mindanao. Dito sa Visayas, mas marami, kaya naman noong nakaroon ng matinding lindol sa Cebu at Bohol at nangyari ang Yolanda, may kakaibang writer’s workshop na tinatag ang Women in Literary Arts, Inc. noong nakaraang taon. Ito ang “Women in Disaster” creative nonfiction writing seminar-workshop. May mga fellows na galing sa Mindanao at Bohol. Si Ma’am Marjorie Evasco at Judge Simeon Dumdum, Jr. ang naging kritiko sa Sebwano. Ang araw ding iyon ay isang oportunidad para matutunan kung paano sumulat ng sanaysay sa Sebwano. Makabuluhan din ang binahagi na mga salita ni Ma’am Marj sa mga fellows tungkol sa epekto ng sakuna sa ating kasalukuyang panitikan lalo na sa Kabisayan. Nagkaroon din ng pagkakataon na maibahagi ng mga manunulat sa Sebwano ang kanilang mga tula sa librong Verses Typhoon Yolanda. Sa nobela naman, ang mga manunulat ay sila Reine Cabrera at Telesforo Sungkit, Jr mula sa Mindanao. Sa Visayas, salamat sa Bisaya Magasin na nagbibigay ng maraming oportunidad para makalathala ng mga nobela. Iilan lang ang sumusulat ng nobela ngayon sa Sebwano subalit marami na rin tayong magagaling na manunulat sa mailkling kwento, at doon nagsisimula ang lahat. Ayon kang Noel Tuazon: “May pananagutan din ang manunulat sa kanyang kapaligiran, sa kulturang kanyang kinagigisnan at mga paniniwala’t pamahiing kanyang nasisilip.” Tama ito, tayo ang boses ng mga taong walang pagkakataon na ibahagi ang kanilang mga saloobin at dalamhati. At sa pamamagitan ng dula kung saan mas naipararating sa publiko. At kasama na rin ang sanaysay, ito ay mahalaga. At dahil mula sa mga factually accurate narratives ang sanaysay, kaya mas madali din sa bumabasa na makapagtanto ng kaugnayan.
5
Ang teatro para sa lipunan at ang apresyasyon sa pagbasa ng sanaysay ay nagpapakita na epektibo ito na paraan para ibalik ang panitikan sa komunidad. Ang Totoong Problema sa Pagsalin Noong Agosto, tatlong taon na ang nakalipas ay nagkaroon ng translation workshop dito sa Cebu City. Ito ang X ≠ Y Translation Workshop. Ang workshop ay sponsor ng National Commission for Culture and the Arts (NCCA) sa tulong din ng Ramon Aboitiz Foundation Inc., at ng University of San Carlos (USC) sa gabay ng Cebuano Studies Center. Malaking responsibilidad ang pagsalin sa ibang wika. Dito din natin kailangang mas magtulongan. Ang Kominsyon ng Wikang Filipino ay binigyang diin ito noong huli silang bumisita dito para sa Pambansang Oryentasyon sa Panitikan. Kahit nagsisimula na rin kami dito sa Cebu sa proseso ng “paghubad” o translation. Kailangan pa rin ng mas maraming workshops kahit na bilingual ang manunulat. Hindi ito sa galing ng dalawang wika o sa galing mo sa Wikang Ingles, tungkol ito kung bakit kailangan natin ang “pagsasalin” para sa ating lipunan. At kahit handa na ang mga taga-salin, mas mabuti din na bago muna natin isalin sa Wikang Ingles ang ating panitikang Sebwano, mahalaga rin na isalin din natin muna ito sa Wikang Filipino. Hindi ba mas maganda na ang sarili mong kababayan ang unang makakabasa sa iyong sinulat at hindi ang taga ibang bansa gamit ang ating sariling wika? Paano Lilipad ang Sining Balik tayo sa kapangyarihan ng tutubi na pwedeng bumuhay ulit sa patay na ahas. Sa ating isipan, dapat maghiwahiwalay na lang tayo kasi naman iba’t-iba naman ang ating mga wika. Subalit, katulad ng sining, ayon sa prinsipyo ng desinyo: kahit may pagkakaiba sa mga elemento dahil hindi magkatulad ang kanilang gamit at layunin, hindi mawawala ang diwa nito dahil kapag pinagsama natin ang iba’t ibang mga elemento ng sining, lalabas at lalabas din ang pagkakaisa nito. Katulad ng isang larawan, mas mabuting hindi titignan ang mga bahagi isa’t isa, mas mabuti na titignan ito bilang isa buong larawan. Totoo nga, na kahit gaano kaliit ang isang elemento katulad ng isang tutubi, ito ay pwedeng makapagbigay buhay ng mas malaki pa sa kanya. Kahit maliit, pwede itong makatulong para mas maunawaan ang isang buong larawan o ang isang buong bansa. Hindi na lilipad ang tutubi mag-isa, may mga kasama na. (Kataposan)
6
Talasanggunian Tuazon, Noel P. “Ang Paghuhuli ng Alindahaw.� Pambansang Kumperensiya sa Wika at Panitikang Sebwano. University of San Carlos. Lungsod nga Cebu, 2015. Hindi inilathala na papel.
Ilang Tala 1
Papel na binasa sa Lektura sa Panitikang Rehiyonal sa Paglulunsad ng Aklat ng Bayan na inorganisa ng Kominsyon sa Wikang Filipino noong 24 Agosto 2015 sa Marble Hall, Pambansan Museo, Padre Burgos Drive, Manila.