Wadliwe kody pamięci by Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Poland

Wadliwe kody pamięci Zniekształcenie pamięci o zbrodniach międzynarodowych w dyskursie publicznym

Uniwersytet Warszawski Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych

Wadliwe kody pamięci Zniekształcenie pamięci o zbrodniach międzynarodowych w dyskursie publicznym

Redakcja naukowa

Artur Nowak-Far Łukasz Zamęcki

Warszawa 2015

Recenzja dr hab. Robert Grzeszczak

Redaktor prowadzący Jarosław Szczepański Projekt okładki Tomasz Kasperczyk

Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Autora i Wydawcy.

ISBN: 978-83-63183-81-3

Arkuszy wydawniczych: 14,7

Wydawca: Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytet Warszawski ul. Krakowskie Przedmieście 3 00–927 Warszawa tel./fax (48–22) 55 22 952 www.wydawnictwo.wdinp.uw.edu.pl

Skład i łamanie, druk i oprawa: Zakład Graficzny UW. Zam. 96/2015

Spis treści Artur Nowak-Far Wstęp: wadliwe kody pamięci we współczesnym świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Martin Mendelsohn Pozwy o naruszenie dóbr osobistych w USA przeciwko użyciu wadliwych kodów pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dieter Schenk Wadliwe kody pamięci – złe nawyki, umyślne kłamstwa, niedbalstwo? Perspektywa prawa niemieckiego a rewizjonizm historyczny . . . . . . . . . . . . . . .

Ewa Stasiak-Jazukiewicz Medialny kontekst „wadliwego kodu pamięci”. Studium przypadków użycia przez prasę niemiecką nieprawdziwych określeń nazistowskich obozów zagłady i obozów koncentracyjnych, założonych przez Niemców w okupowanej Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Marta Jas-Koziarkiewicz Wadliwe kody pamięci” – czyli rzecz o reakcji niemieckojęzycznych internautów na treści medialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Michał Bilewicz, Anna Stefaniak, Marta Witkowska Etnicyzacja odpowiedzialności: Psychologiczne aspekty wadliwych kodów pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Artur Nowak-Far Wadliwe kody pamięci o zbrodniach ludobójstwa. Podstawowe problemy oceny aksjologicznej i prawnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Filip Rakiewicz Wypowiedzi o tzw. „polskich obozach koncentracyjnych” jako naruszenie dóbr osobistych – ujęcie cywilnoprawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

113

Witold Kulesza Wadliwe kody pamięci a zbiorowa pamięć jako dobro społeczne chronione prawem karnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Natalia Sienkiewicz-Bożyk, Magdalena Sykulska-Przybysz Możliwość postępowań o używanie wadliwych kodów pamięci w Niemczech

171

Spis treści

Ewa Rosiak-Zięba O tzw. „polskich obozach koncentracyjnych” – ujęcie problemu z perspektywy pragmatyki logicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Zbigniew Greń Możliwości przeciwdziałania stereotypizacji w kontekście wadliwych kodów pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Artur Nowak-Far Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Streszczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Abstracts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Biogramy autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Spis skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

Table of Contents: Artur Nowak-Far Introduction: Defective codes of memory in the present world . . . . . . . . . . .

Martin Mendelsohn Libel actions in the USA against the Use of Defective Code of Memory . . . . .

Dieter Schenk Defective codes of memory: Bad habits, intentional lies, or negligence? The German law perspective and historical revisionism. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ewa Stasiak-Jazukiewicz Media context of a defective code of memory: A study on cases of the German press recourse to false predicates concerning Nazi annihilation camps and concentration camps established by the Germans in occupied Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Marta Jas-Koziarkiewicz Defective codes of memory, or about the reaction of the German Internet users to media content . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Michał Bilewicz, Anna Stefaniak, Marta Witkowska Ethnicisation of responsibility: Psychological aspects of defective codes of memory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Artur Nowak-Far Defective codes of memory about genocide crimes: Fundamental problems of axiological and legal assessment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Filip Rakiewicz References to the so-called „Polish concentration camps” as an infringement of personal interest. A civil-law perspective . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

113

Witold Kulesza Defective codes of memory versus collective memory as a general interest under the protection of criminal law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

149

Natalia Sienkiewicz-Bożyk, Magdalena Sykulska-Przybysz Accessibility of legal recourse concerning defective codes of memory in Germany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

171

Table of Contents

Ewa Rosiak – Zięba On so called ‘Polish concentration camps’: The logical pragmatics perspective . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Zbigniew Greń Scope of counteractions against stereotyping in the context of defective codes of memory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Artur Nowak-Far Conclusions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Abstracts in Polish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Abstracts in English . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Biographical notes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 List of abbreviations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Index . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

WSTĘP: WADLIWE KODY PAMIĘCI WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE Artur Nowak-Far

Perspektywę doraźną dzieli od perspektywy długofalowej wręcz wiecznej, jedynie cienka granica. Opowiadanie historii najlepiej uwidacznia tę tezę. To, jak na bieżąco będzie sprawozdane o jakichkolwiek ważnych wydarzeniach, może spowodować utrwalenie o nich określonych przekonań, w tym ocen. Co więcej może prowadzić także do wykucia spiżowymi literami takich określeń, które nabiorą mocy utrwalonych w danym języku idiomów. Może zadecydować o własnej tożsamości oraz o treści i sposobie porozumiewania się w świecie. Jak mi się wydaje, opowiadanie historii służyło pierwotnie dialogowi pomiędzy członkami tej grupy ludzi, których ona dotyczyła. Najpewniej pierwsze były historie o przodkach, które – opowiadane z pokolenia na pokolenie – umacniały poczucie wartości całych rodzin czy plemion oraz przekazywały jakiś zasób ważnych dla nich przesłań dotyczących tego, co dla nich było ważne, społecznie znaczące. Opowieści te miały owe rodziny czy plemiona spajać, stając się fragmentem ich wiedzy o sobie samych, elementem ich własnej tożsamości. Z czasem opowiadanie historii stało się również elementem dialogu międzygrupowego. Dzieje grupy mogą być bowiem źródłem, z którego czerpie ona poczucie własnej wyjątkowości, odrębności od innych, niekiedy wręcz dumy. Dzieje mogą także być opowiadane w celu przekonania o tych szczególnych cechach innych – obcych. Zawierają wtedy specjalnie skrojony na ten użytek zestaw tez, opinii, wyartykułowanych przekonań, których rolą jest pouczenie członków innych grup o sobie samych. Jest to więc wyraz tego, jak dana grupa chciałaby być postrzegana przez jej otoczenie; ponadto może taka informacja być skrojona po to, by dać pouczenie członkom innych grup lub wręcz by stanowić określone przesłanie wzajemnych relacji. Obecny świat jest globalny. Skala i natężenie wymiany w nim informacji nie ma precedensu w całych dziejach świata. Żadna grupa nie funkcjonuje w nim jako wyizolowana przestrzeń. Nie ma informacji, które samo-

Artur Nowak-Far

dzielnie mogą ukształtować świadomość kogokolwiek nie spotykając się ze stosowną weryfikacją. Stąd obecne grupy, w tym całe narody i państwa wchodzą ze sobą we frapujący dialog o własnej tożsamości, w tym i tym, co tę tożsamość tworzy i co jest jej tworzywem. Istotnym elementem tego wielowątkowego i wielopodmiotowego dialogu jest historia – zwłaszcza historia wzajemnych relacji oraz wynikających z niej prawidłowości, które są doświadczeniem globalnym. Wspomniana skala, natężenie oraz sieciowy charakter dyskursu są czynnikami, w których tradycyjne koncepcje służące samodefiniowaniu się narodów i państw się ze sobą zderzają. Coraz częściej z owego zderzenia wyłania się wspólny obraz dziejów, wartościowy dla wszystkich, niedzielący jego obrazu na „swoich” i „obcych”. Wiemy już, że podstawowym warunkiem uzyskania takiego – jakże wartościowego efektu – jest spełnienie przez wszystkich uczestników procesu doń wiodącego wymogu pełnego odkrycia prawdy. W tym sensie, to właśnie prawda wyzwala nową postać polityki historycznej – taką, która jest wyrazem koncyliacji koniecznej do budowania wspólnej przyszłości. Osiągnięciu tego stanu wzajemnego dialogu historycznego małych i wielkich wspólnot nie służą nawarstwione przez lata uprzedzenia żywiące nacjonalizm, czy wręcz szowinizm. Te bowiem koncentrują się na budowaniu własnej tożsamości poprzez pójście „drogą na skróty”: poprzez apoteozę własnej tożsamości, w tym własnych dziejów, której bardzo często towarzyszy budowanie wręcz nijak uzasadnionego stereotypu innych grup. To właśnie nacjonalizm i szowinizm nie pozwala opowiedzieć sobie samemu i innym prawdy. Jednym ze zjawisk uniemożliwiających „pójście drogą prawdy”, o której tu mowa jest zjawisko wadliwych kodów pamięci. Powinny być one rozumiane jako wypowiedzi fałszywe (tj. niespełniające Arystetolesowskiego kryterium prawdziwości), mające dodatkowo łącznie następujące cechy: (a) fałszywości przejawiającej się w zniekształceniu istotnych predykatów zbiorowej pamięci historycznej o wydarzeniach mających, z punktu widzenia jednostki albo jednej bądź wielu zbiorowości, istotne znaczenie dla ich tożsamości, (b) zniekształceniu wspomnianych predykatów pamięci historycznej osiąganym w nich poprzez eufemizację albo poprzez zawarcie w wykorzystywanych w nich syntagmach informacji znacząco przeinaczonej, (c) wykorzystaniu (zarówno świadomie jak i nieświadomie) zjawiska zanikania z czasem adekwatnego kontekstu wszelkich wypowiedzi dotyczący zdarzeń, które miały miejsce w przeszłości.

Wstęp: wadliwe kody pamięci we współczesnym świecie

Przykładów wadliwych kodów pamięci jest wiele. Najnowsza historia bywa w obecnym dyskursie publicznym odzwierciedlana w sposób wręcz kuriozalny. Takie błędne określenia jak „ludobójstwo ormiańskie”, „eksterminacja Herero” czy „polskie obozy koncentracyjne” ze zbyt dużą łatwością trafiają w tryby na ogół przecież rzetelnego, międzynarodowego dyskursu historycznego. Dyskurs ten psują, zagrażając trwałym zatruciem językowi w nim używanemu. Są przy tym podstępne, gdyż w dyskursie dla wielu niedostrzegalne. Wadliwe kody pamięci na ogół są rezultatem ignorancji – nie należy jednak wykluczać, że mogą być używane celowo albo po to, by obrazić jakąś grupę, albo przynajmniej reprodukować subtelny sygnał własnej dla niej, a niekiedy bardziej lub mniej skrywanej, pogardy. Wadliwe kody pamięci mają różny kontekst, pełnią różne funkcje, jak wspomniano, nie zawsze muszą być używane celowo. Wzbudzają także różne emocje. Moim zdaniem najważniejsze w nich jest to, że potrafią one – siłą języka – odwracać moralny porządek wynikający z lekcji, którą daje społeczności międzynarodowej historia. W odniesieniu do zbrodni ściganych przez społeczność międzynarodową, są przez to niebezpieczne, gdyż skutecznie zacierają pamięć oraz ocenę działań, które do tych zbrodni doprowadziły. Podważają one przy tym prawo do prawdy, o które mamy – jako społeczność międzynarodowa – obowiązek upominać się nie tylko we własnym imieniu, ale w szczególności, w imieniu ofiar. Ta publikacja jest efektem wysiłku właśnie tak motywowanego podjętego przez wybitnych przedstawicieli różnych środowisk naukowe oraz różnych naukowych specjalizacji. Wadliwe kody pamięci są bowiem przecież zjawiskiem przede wszystkim językowym. Mają jednak istotny wymiar pragmatyczny ujawniający się w sferze praktyki medialnej oraz stosowania prawa. Stąd w tej publikacji połączono refleksję językoznawczą (w tym dotyczącą filozofii języka), medioznawczą oraz prawniczą. Opracowania w tych obszarach przedstawili wybitni przedstawiciele nauki lub praktyki z Niemiec, Polski i USA. Publikację otwierają dwa opracowania: Martina Mendelsohna z Nowego Jorku, znanego międzynarodowego prawnika, który miał okazję do wielokrotnego upominania się o prawdę w imieniu ofiar ludobójstwa przed sądami różnych państw świata oraz prof. Dietera Schenka z Berlina, który nie tylko doskonale poznał zjawisko zniekształcenia prawdy historycznej, lecz również odniósł szereg spektakularnych sukcesów w upomnieniu się o nią na drodze sądowej. Opracowanie Martina Mendelsohna przedstawia analizę możliwości zastosowania przed sądami amerykańskimi środków zmierzających do wyeliminowania wadliwych kodów pamięci z publicznego dyskursu. Rozdział napisany przez prof. Dietera Schenka prezentuje zaś możliwe społeczne i prawne kwalifikacje użycia wadliwych kodów pamięci w praktyce życia społecznego Republiki Federalnej Niemiec.

Artur Nowak-Far

W części tej książki poświęconej analizie medialnemu wymiarowi zjawiska używania wadliwych kodów pamięci opracowanie prof. Ewy StasiakJazukiewicz z Warszawy przedstawia wyniki analizy artykułów prasy niemieckiej, w których pojawił się wadliwy kod pamięci „polskie obozy koncentracyjne”. Bardzo istotnym wnioskiem tych badań jest to, że redakcje poszczególnych tytułów prasowych niesprawnie nimi zarządzają: bardzo często pomimo wcześniejszych sprostowań z powodu użycia wspomnianego wadliwego kodu pamięci, pojawia się on w późniejszych materiałach. Z przedstawionych badań wynika także, że zjawisko to nie stało się jeszcze przedmiotem debaty medialnej w Niemczech. W opracowaniu dr Marty Jas-Koziarkiewicz przedstawiono wyniki badania reakcji korzystających z Internetu na użycie przez prezydenta USA, Baracka Obamy wadliwego kodu pamięci także odnoszącego się do niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych. Badania te wskazują, że wydarzenie to znalazło znaczny rezonans społeczny – internauci dokonywali próby jego interpretacji, przy czym bardzo aktywnie zabiegali o to, by ich społeczność dowiedziała się prawdy. Opracowanie prof. Michała Bilewicza z Warszawy i jego zespołu dotyczy zaś kwestii etnicyzacji odpowiedzialności za zbrodnie wynikające z realizacji idei politycznych propagowanych w XX w. W ich opinii, zjawisko przenoszenia tej odpowiedzialności na całe narody jest zbyt daleko idącym uproszczeniem – standard prawdy powinien być wyższy i dokładniej wskazywać podmioty odpowiedzialne. Część prawną książki otwiera opracowanie prof. Artura Nowaka-Fara (Warszawa) dotyczące podstawowych problemów aksjologicznych i praktycznych dotyczących definiowania i zwalczania wadliwych kodów pamięci o zbrodniach ludobójstwa, gdziekolwiek zostały by one popełnione. W opracowaniu tym zauważono, że obecnie narracja z użyciem mediów masowej komunikacji jest nakierowana na odbiorców globalnych. Takie jej ukierunkowanie łączy się ze zgodą nadawcy na różną w poszczególnych kontekstach odbioru prawną kwalifikację owej narracji wtedy, gdy narusza ona czyjeś dobra. W każdym porządku prawnym użycie wadliwego kodu pamięci powoduje konflikt chronionych interesów, wśród których jest także wolność słowa. Ochrona prawdy podejmowana w imieniu ofiar ludobójstwa jest jednak imperatywem wynikającym z obowiązku zachowania fundamentalnego porządku moralnego. Stanowi ona przeto uzasadnioną prakseologicznie przeciwwagę dla wymogu zagwarantowania swobody wypowiedzi przynajmniej w tych społeczeństwach, w których wywodziły się ofiary zbrodni ludobójstwa, a najpewniej także i tych, które wydały z siebie katów. Tekst Filipa Rakiewicza (Poznań) jest ciekawą próbą wykazania tej szczególnej odpowiedzialności poprzez sformułowanie i zweryfikowanie hipotezy o możliwości zapewnienia w polskim prawie ochrony dobra osobistego w postaci

Wstęp: wadliwe kody pamięci we współczesnym świecie

poczucia tożsamości narodowej. W takim kontekście ochrona ta miałaby także zastosowanie w kontekście użycia takich wadliwych kodów pamięci, które owo dobro by naruszały. Profesor Witold Kulesza (Łódź) także odniósł się do zagadnienia korzystania z wadliwych kodów pamięci – tu jednak w zniuansowanym kontekście pamięci zbiorowej, także traktowanej jako dobro prawne. W przedstawionym tekście, korzystając z egzemplifikacji historycznych relacji polsko-niemieckich odnoszących się do popełnionych w Polsce zbrodni ludobójstwa, jego Autor zauważył, że pamięć o nich jest elementem wspólnego dobra – wspólnej pamięci o tych zdarzeniach. W tekście dokonano przy tym oceny zdatności tych obecnych uregulowań prawa polskiego, które mogłyby zostać użyte w celu zapobieżenia zniekształcającemu tę wspólną pamięć wpływowi wadliwych kodów pamięci. Część prawniczą opracowania kończy rozdział Natalii Sienkiewicz-Bożyk (Trewir) oraz dr Magdaleny Sykulskiej-Przybysz (Gdańsk i Trewir), w którym przedstawiono możliwość wykorzystania narzędzi prawa dostępnych w prawie niemieckim do ograniczenia niekorzystnego wpływu wadliwych kodów pamięci na jakość dyskursu publicznego w RFN oraz na wspólną pamięć Niemców i Polaków o ofiarach ludobójstwa dokonanego w Polsce w okresie II wojny światowej. W swoim tekście Autorki zauważyły, że źródłem norm ochronnych dla wszystkich dóbr osobistych jest w RFN konstytucja, zaś konkretne normy generuje orzecznictwo sądowe. W modelu odpowiedzialności kluczową kwestią jest obiektywny dobór danej informacji, która miałaby naruszać dobra osobiste przez przeciętnego (jakoś abstrakcyjnie zestandaryzowanego) odbiorcę. Kwestię zwalczania zjawiska obecności wadliwych kodów pamięci w mediach, zwłaszcza w prasie, komplikuje to, że regulacja dotycząca ich odpowiedzialności cywilnej jest przyjmowana na poziomie poszczególnych landów, a nie samej federacji. Publikację zamykają teksty z zakresu językoznawstwa, w których silnie uwypukla się element pragmatycznej analizy języka. Pierwszy z tekstów autorstwa dr Ewy Rosiak-Zięby (Warszawa), przedstawia analizę syntagmy „polskie obozy koncentracyjne” z perspektywy pragmatyki logicznej. Jego autorka zauważa, że syntagma ta jest wyjątkowa w kontekście syntagm używanych powszechnie na podobne zjawiska, które miały miejsce w końcu XIX w. w Namibii, w czasie wojen burskich w Transvaalu, czy w czasie II wojny światowej w Chorwacji. Autorka podkreśla także, że istotne znaczenie dla pozbawienia wyrazistości oraz siły oddziaływania wadliwych kodów pamięci ma tworzenie właściwego kontekstu, a więc podwyższanie wiedz historycznej ich potencjalnych odbiorców. W drugi tekście językoznawczy, autorstwa prof. Zbigniewa Grenia (Warszawa), dokonano dokładnej analizy wybranego wadliwego kodu pamięci w jego kontekście społecznym. W analizie tej podkreślono, że ciągłe używanie tego rodzaju kodu może prowadzić

Artur Nowak-Far

do językowej idiomatyzacji syntagm stanowiących jego wyraz. Polega ona na tym, że odbiorca komunikatów, w których wadliwe kody pamięci są użyte nie dokonuje ich pełnej dekompozycji semantycznej. To zaś może prowadzić do utrudnienia eliminacji stereotypów i trwale zniekształcać komunikację. Z wszystkich przedstawionych tekstów wynika, że zjawisko używania wadliwych kodów pamięci jest znacznym problemem komunikacji pomiędzy jednostkami i większymi grupami. Stanowi zatem ciekawy i niezbyt eksplorowany w nauce obszar badawczy, co jest zaskakujące w kontekście społecznej wagi problemów, które wadliwe kody pamięci ze sobą pociągają. Berlin-Nowy Jork-Warszawa, maj 2015 r.

POZWY O NARUSZENIE DÓBR OSOBISTYCH W USA PRZECIWKO UŻYCIU WADLIWYCH KODÓW PAMIĘCI Martin Mendelsohn

To opracowanie jest zainspirowane przez Białą Księgę przedstawioną rządom państw Narodów Zjednoczonych 10 grudnia 1942 r. przez ówczesnego ministra spraw zagranicznych Polski, Edwarda Raczyńskiego. Nosiła ona tytuł „Masowa eksterminacja Żydów w okupowanej przez Niemcy Polsce” Gdy zobaczyłem ten tytuł, uderzyła mnie ironia i tragedia wywołana przez nieznajomość historii i niedbałość. Jest ironią, że polski Minister Spraw Zagranicznych właściwie określił miejsce położenia obozów koncentracyjnych i zagłady: „okupowana przez Niemcy Polska”. A mimo to, 70 lat później, świat nabrał nawyku zniekształcenia historii poprzez określanie stworzonych przez nazistowskie Niemcy w Polsce obozów koncentracyjnych i zagłady jako „polskich obozów koncentracyjnych”. Jest to nawyk zły z punktu widzenia historii, jest to zło z punktu widzenia logiki; jest to także zło z punktu widzenia moralności. A jednak akceptowaną w cywilizowanych społeczeństwach liberalnych praktyką stało się eksponowanie ignorancji przez określanie obozu w Auschwitz, zlokalizowanego na Śląsku, a więc na terytorium bezpośrednio zaanektowanym w czasie II wojny światowej przez nazistowskie Niemcy i uznanym przez nazistów za część terytorium III Rzeszy, „polskim obozem zagłady” – nie zaś „nazistowskim, niemieckim obozem zagłady”. To przeinaczenie jest powodem zażenowania i oburzenia nie tylko dla Polaków, ale dla każdego, kto rozumie historię oraz rozumie to, że Holokaust był zdarzeniem o tak wysokim poziomie brutalności, że nie można wobec niego akceptować nieprawdziwych informacji, przesady, czy niedopuszczalnych niedomówień. Zebraliśmy się tutaj, aby zbadać te zjawiska oraz omówić możliwe korekty i rozwiązania tego problemu. Zapytajcie sami siebie: poza Austrią i Niemcami, co następujące narody mają wspólnego: narody Albanii, Białorusi, Belgii, Chorwacji, Czechosłowacji, Danii, Estonii, Finlandii, Francji, Holandii, Litwy, Łotwy, Norwegii, Serbii,

Martin Mendelsohn

Ukrainy, Węgier, Włoch, ZSRR? Łączy ich historyczny fakt, że każde z nich wysłało swoich obywateli pod flagi narodowych oddziałów Waffen-SS, ochotników, którzy walczyli po stronie nazistowskich Niemiec, nosząc niemieckie mundury z naszytymi na nie własnymi narodowymi barwami i symbolami. Zauważcie, że ze wszystkich narodów podbitych przez nazistowskie Niemcy jedynie Polska nie wysłała nikogo w szeregi narodowego legionu Waffen-SS. Polska jest unikatowa także z innego powodu: Polaków uhonorowanych w Izraelu medalem Yad Vashem za ratowanie życia Żydom podczas Holokaustu jest więcej niż przedstawicieli jakiejkolwiek innej narodowości. Możemy zatem zapytać, dlaczego niektórzy ostrożni w innych przypadkach historycy, odmalowują Polskę jako przykład narodu środkowoeuropejskiego, który jest antysemicki? Trudne, jeżeli wręcz niemożliwe, jest udzielenie na to pytanie odpowiedzi. Nawet najmniej dbały historyk okresu wie, że wszystkie obozy zagłady w Polsce były lokalizowane na obszarach albo zajętych przez nazistowskie Niemcy (np. Auschwitz-Birkenau, Chełmno nad Nerem), albo w tej części Polski, która była przez nazistów bezpośrednio rządzona, w Generalnym Gubernatorstwie – w Bełżcu, Majdanku, Sobiborze i Treblince. Na ironię zakrawa to, że pierwszy użył wadliwego kodu człowiek, którego wszyscy szanujemy – Jan Karski, w materiale zamieszczonym w czasie wojny w jednym z amerykańskich czasopism ilustrowanych. Ale w tamtym czasie jego intencją było podanie terminu geograficznego, który pozwoliłby czytelnikom amerykańskim na umiejscowienie obozów – nie było to więc pojęcie o znaczeniu politycznym. Zagadnieniem, z którym musimy się zmierzyć jest to, jak uczyć ludzi o błędzie i jak spowodować jego naprawienie. Nie jest to zadanie łatwe nawet w najlepszych okolicznościach. Ponieważ jestem prawnikiem, zostałem poproszony o przedstawienie prawnego rozwiązania, które mogłoby zostać wykorzystane w Stanach Zjednoczonych. Prawo USA jest zarówno złożone jak i zarazem proste – tak jak samo to państwo. Mamy wolność prasy i wyrażania opinii a od sądów oczekujemy zażartej jej obrony. Amerykańska konstrukcja przestępstwa zniesławienia urzędnika państwowego lub osoby publicznej wymaga – dla skutecznego dochodzenia roszczeń – wykazania złośliwego zamiaru (zob. orzeczenie w sprawie NY Times v. Sullivan, 376 US 254 (1964)). W przytoczonej sprawie, Sullivan, szef policji w miejscowości Montgomery w stanie Alabama, wytoczył sprawę o zniesławienie gazecie NY Times z tego powodu, że ta prowadziła na swoich łamach kampanię reklamową na rzecz zbierania funduszy na pokrycie kosztów obrony prawnej dr. Martina Luthera Kinga, jr.; kampania zawierała pewne niezgodności z prawdą. Sullivan argumentował, że dotyczą one funkcjonowania służb publicznych Montgomery, a on kieruje jedną z nich – owe niezgodności

Pozwy o naruszenie dóbr osobistych w USA przeciwko...

z prawdą stanowiły w jego rozumieniu rodzaj pomówienia. W tym samym czasie wydano już na Południu Stanów szereg wyroków przeciwko różnym (zazwyczaj ukazującym się na Północy) gazetom; suma wszystkich zasądzonych odszkodowań przekraczała już 300 milionów dolarów. Tak się rzeczy miały w momencie, w którym rozstrzygnięcie miał wydać Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych. Ten, w jednomyślnie przyjętej decyzji, której projekt sporządził sędzia SN William Brennan, stwierdził, że okoliczność złośliwego zamiaru przedstawienia nieprawdziwych informacji bądź niedbałości w relacjonowaniu faktów musi być wykazane przez powoda. Złośliwy rzeczywisty zamiar (ang. actual malice) został zdefiniowany jako okoliczność, w której dana osoba wie, że jej twierdzenia są fałszywe albo wykazuje niedbałość o to, czy są one zgodne z prawdą. W tej konkretnej sprawie, którą rozstrzygał SN USA, nie stwierdzono przesłanek złośliwego zamiaru dlatego, że między innymi, kampania reklamowa była przygotowana przez wynajętą agencję, a żaden pracownik NY Times nie przyczynił się do jej powstania ani nie akceptował jej treści. Orzeczenie SN ma jednak bardzo szerokie zastosowanie w prawie dotyczącym zniesławienia; zmieniło również sposób dochodzenia na tej podstawie roszczeń. Interesujące światło na wspomniane orzeczenie rzuca także fakt, że sędzia Jugo Black, który napisał votum separatum, przed jego powołaniem w 1937 r. do SN przez prezydenta Franklina D. Roosevelta był senatorem ze stanu Alabama. W znanej sprawie dokumentów Pentagonu (NY Times v. Stany Zjednoczone, 403 US 713 (1971)) dotyczącej ujawnienia dokumentów sporządzonych przez rząd USA dotyczących działań amerykańskich w Wietnamie od II wojny światowej do 1968 r., SN USA zanegował możliwość odmowy przez rząd prawa gazet NY Times, a potem także Washington Post publikacji tych materiałów. Rząd USA starał się w tej sprawie o uzyskanie postanowienia o zabezpieczeniu powództwa w postaci zakazu publikacji – które to postanowienie zdołał w pierwszej instancji uzyskać na mocy wyroku Sądu Okręgowego w Waszyngtonie. Sąd Najwyższy uchylił to postanowienie na mocy decyzji 6-3 i wzmocnił uprawnienie prasy do publikacji tego, co uzna ona za stosowne bez uzyskiwania zgody rządu lub bez poddawania tego rodzaju działań jakiejkolwiek formy ograniczenia przez rząd. Zatem żaden organ rządu – lokalny, stanowy czy federalny, nie ma w USA uprawnienia do wpływania na prasę w zakresie tego, co ona publikuje. Od jednomyślnie wydanego wyroku SN w sprawie Sullivan, amerykański system prawny nie jest przyjazny dla tych, którzy powołują się pomówienie jako podstawę roszczeń, choć nie dotyczy to najbardziej kwalifikowanych form tego występku. Ponieważ większość publikacji amerykańskich jest sprzedawana również w Londynie, alternatywą preferowaną przez amerykańskich prawników jest wytaczanie stosownych powództw w Wielkiej

Martin Mendelsohn

Brytanii. Strategia ta przynosi dobre rezultaty, ponieważ to właśnie system służący rozstrzyganiu spraw na podstawie zarzutów pomówienia jest tam bardzo przyjazny powodom; zgodnie z prawem brytyjskim i praktyką jego stosowania, po doręczeniu pozwu o naruszenie dóbr osobistych ciężar dowodu nieistnienia przesłanek tego występku przechodzi na pozwanego. Tak więc stosuje się tam regułę, która obowiązywała w USA przed wyrokiem w sprawie Sullivan. Sądzę, że choćby samo wytoczenie sprawy tego rodzaju w Wielkiej Brytanii przyciągnie do sprawy pożądaną uwagę i w tym kontekście spowoduje spotkanie się właściwych osób, które będą o sprawie dyskutować i starać się o rozwiązanie wspomnianego kłopotliwego problemu. Obawiam się, że w systemie amerykańskim nie ma satysfakcjonującego prawnego rozwiązania tego trudnego problemu. Z konieczności można tu jednak zastosować rozwiązanie praktyczne. Jeżeli wadliwy kod użyty jest pierwotnie w USA, przynajmniej przez tradycyjnych wydawców książek, czasopism i gazet, można starać się o stosowną zmianę ich wewnętrznego kodeksu stylów (ang. „style and usage” manual), które przecież zawierają wskazania dotyczące języka i sposobów jego wykorzystywania. W dniu 3 września, w którym przedstawiłem to opracowanie, The New York Times opublikował artykuł o początku procesu w Niemczech Sierta Bruinsa oskarżonego o zabójstwo holenderskiego uczestnika ruchu oporu. Materiał ten jest zatytułowany „Były nazista, 92 lata, idzie na proces o wojenną śmierć” (Ex-Nazi, 92, Goes on Trial in War Death). Na końcu tego artykułu znajdujemy wyrażenie „…obóz śmierci w Sobiborze, w okupowanej przez nazistów Polsce, w 1943 r.”. O poranku tego dnia wysłałem do wydawcy The New York Times e-maila z pytaniem, czy wyrażenie „…w okupowanej przez nazistów Polsce…” mieści się w kodeksie stylów jego gazety. Po południu otrzymałem następującą odpowiedź: „Naszemu redaktorowi stylu przekazałem Pańskie pytanie. I oto jest odpowiedź: W każdym razie korzystaj z tego w swoich wypowiedziach… Tak, parę lat temu uzupełniliśmy nasz katalog stylów o wskazanie uczulające wydawców i autorów by unikali określeń takich jak „polskie obozy koncentracyjne”, które mogłyby stworzyć mylne wrażenie że takie obozy były zorganizowane przez Polskę i dzięki niej działały. Używamy natomiast zwrotów „nazistowskie obozy zagłady” albo „obozy zagłady w okupowanej przez nazistów Polsce”. W paru przypadkach, w których niechcący użyto błędnych zwrotów, zapewniliśmy odpowiednie ich skorygowanie.” Wiemy zatem, że zasugerowane przeze mnie podejście nadaje się do rozwiązania problemu; przykład z The New York Times zachęca nas wszystkich do wywierania na odpowiedzialne media nacisku, by działały one uczciwie i używały takich samych sformułowań, jakie obecnie są w użyciu w The New York Times.

Pozwy o naruszenie dóbr osobistych w USA przeciwko...

Właściwi przedstawiciele rządu Polski powinni kontaktować się w poszczególnymi wydawcami i żądać od nich zmiany odpowiednich kodów stylów. Jestem pewien, że tego rodzaju żądania będą przyjmowane dobrze. Jeżeli tak nie będzie, stworzy to właściwą podstawę do wytoczenia w USA udanego procesu o naruszenie dóbr osobistych takim wydawcom – przecież zostali powiadomieni o swoim własnym błędzie, jeżeli więc będą nadal publikować świadomie nieprawdę nie będą mogli rozsądnie argumentować, że to, co robią nie ma znamion złośliwego obrażania Polski i narodu polskiego. Takie samo podejście powinno działać w odniesieniu do odpowiedzialnych wydawców internetowych w USA i Wielkiej Brytanii – choć nie jest mi znana żadna sprawa o naruszenie dóbr osobistych w tej mierze przeciwko wydawcy internetowemu w żadnym z tych państw. Żałuję, że nie mogę zaoferować szerszego katalogu pomysłów na rozwiązanie tego problemu albo zaprezentować bardziej optymistycznego stanowiska w sprawie rozwiązań tej kwestii. W każdej demokracji – czy w Polsce, czy w USA – pojawia się problem określenia sposobu regulacji wolności wypowiedzi w otwartym społeczeństwie. Bardzo dziękuję za uwagę.

WADLIWE KODY PAMIĘCI – ZŁE NAWYKI, UMYŚLNE KŁAMSTWA, NIEDBALSTWO? PERSPEKTYWA PRAWA NIEMIECKIEGO A REWIZJONIZM HISTORYCZNY Dieter Schenk Przez ponad pół wieku po II. wojnie światowej błędy pamięci kształtowały polityczny krajobraz w Niemczech – i jako błędne kody w kręgach neonazistów i związków wypędzonych zajmują nas do dzisiaj.

1. Narodowy socjalizm i sprzeczności pamięci Pamięć to „niezawodny kompan“, pisze politolog Helmut König. Nie zadowala się ona wierną reprodukcją przeszłości, lecz jest twórcza i pełna fantazji, adoptuje to, co obce jako własne. Wspomnienia to mixtum compositum złożone z tego, co przeżyliśmy, opowiedzieliśmy, czego pragnęliśmy. Nie może więc być mowy o tym, że przeszłość powraca do świadomości poprzez wspomnienia w sposób zgodny z prawdą, zwłaszcza, że pamięć nastawiona jest na teraźniejsze interesy osoby przywołującej wspomnienia i bierze pod uwagę ewentualne konsekwencje1. Tak więc pamięć tworzy połączenie pomiędzy przeszłością, teraźniejszością i przyszłością, powiązanie, które dla każdego człowieka jest jedyne w swoim rodzaju i stanowi o jego tożsamości. Przywoływanie wspomnień z pamięci zachodzi w sposób nieświadomy, praktycznie nie mamy na to wpływu. Pisarz Cees Notteboom użył metafory, że „wspomnienia są jak pies, który kładzie się, gdzie chce.“2 Pokolenie wojenne miało indywidualne obrazy wspomnień, zazwyczaj były one ukształtowane negatywnie. Takie treści pamięci mogą być bardzo bolesne i prowadzić do wyparcia. Wyparcie jest próbą zapomnienia, na przykład odepchnięcia na bok sumienia i winy, tak jak to się działo w okresie powojennym, kiedy niegdyś potężna Trzecia Rzesza legła w gruzach 1 2

H. König, Politik und Gedächtnis, Velbrück Wissenschaft, Weilerswist 2008, s. 71 i n., 76. C. Notteboom: Rituale, cytowane za H. König, s. 81-83.

Dieter Schenk

a ubóstwiany „führer“, który odpowiadał własnemu idealnemu Ja, został zdemaskowany jako przestępca3. Wyparcie może być też reakcją psychiki na traumatyczne przeżycia ofiary, która w nieświadomy sposób przenosi tę traumę nawet na dzieci, czego doświadczyłem w Tel Awiwie, w pewnej żydowskiej rodzinie. Nierzadko manipuluje się pamięcią za pomocą oszustwa przez upozorowanie nieprawdziwych faktów. Na przykład Hans-Werner Giesecke, prokurator wojskowy, który w swoim oskarżeniu żądał kary śmierci dla 38 pracowników Poczty Gdańskiej, twierdził po wojnie, że jako starszy sędzia polowy wydał w czasie wojny tylko dwa wyroki śmierci, a w rzeczywistości było ich ponad 604. W pamięci indywidualnej rolę cenzora pełnią między innymi duma i wstyd, a także strach przed karą. Takie emocje uporządkowują przeszłość według własnych potrzeb i życzeń. Albert Speer, architekt Hitlera, minister uzbrojenia Rzeszy i zbrodniarz wojenny zaprzeczył podczas procesów norymberskich, jakoby wiedział o zagładzie Żydów – i uniknął kary śmierci. Kiedy w 1980 roku, na rok przed jego śmiercią, przeprowadzałem z nim wywiad, twierdził: „Nie wiedziałem, bo nie chciałem wiedzieć.“, skonfrontowałem go z tym, że był obecny podczas haniebnego przemówienia Himmlera wygłoszonego w dniu 4 października 1943 roku w poznańskim ratuszu, kiedy to Himmler gloryfikował masową zagładę Żydów5, lecz Speer odpowiedział wówczas, że wprawdzie Himmler podczas swojej mowy zwrócił się do niego po nazwisku: „... kolego Sperr, jak Pan wie...”, ale: „Himmler był krótkowidzem, tak naprawdę mnie już tam nie było, wyjechałem.“6 Czy Speer kłamał, czy też stracił pamięć na skutek wyparcia? Wiemy już, że posiadał on szczegółową wiedzę na temat fabryk śmierci w Auschwitz7. Dla pamięci zbiorowej zwłaszcza po wojnach i nowym początku politycznym charakterystyczne jest karanie, przebaczenie i zapomnienie8. 3 A. Mitscherlich, M. Mitscherlich, Unfähigkeit zu trauern. Grundlagen kollektivenVerhaltens, R. Piper & Co. München 1967, s. 31, 37, 77. 4 Ministerstwo Sprawiedliwości Hesji Wiesbaden, sygnatura I p G 230, Akta osobowe Giesecke; Archiwum Państwowe Hesji Wiesbaden, sygnatura 520 F 275 F8 14838, Akta denazyfikacji Giesecke; por. D. Schenk, Die Post von Danzig. Geschichte eines deutschen Justizmord, Rowohlt, Reinbek 1995, s. 188-203, 224 i nn. 5 Tekst dostępny w języku polskim w: H. Himmler, Poznańska mowa do gruppenführerów SS 4 października 1943 r., „Kronika Miasta Poznania” 2009, nr 2, s. 315-332 (przyp. red. naukowych) 6 Część wywiadu ze Speerem w D. Schenk, BKA. Die Reise nach Beirut. Ein Politischer Tatsachenroman, Rowohlt, Reinbek 1990, s. 338-348. 7 Das „Sonderprogramm Prof. Speer“ in: Auschwitz-Birkenau: www.susannewillems/ Aufsatz-Willems-WDR.pdf. 8 H. König, dz. cyt., s. 12.

Wadliwe kody pamięci – złe nawyki, umyślne kłamstwa, niedbalstwo?

Dla Republiki Federalnej Niemiec charakterystyczne było zapomnienie: sprawcy i bierni uczestnicy wydarzeń popadli w zbiorowe milczenie. Wybaczenie wyraziło się w zbiorowym wyparciu, aby osiągnąć nowy kierunek polityczny i tożsamość narodową. Większość Niemców odpowiedzialności za haniebne czyny Trzeciej Rzeszy doszukiwała się wyłącznie w Hitlerze i w małej grupie największych zbrodniarzy wojennych. Byli oni zdania, jakoby Niemcom w całości przysługiwał status uwiedzionych, którzy sami stali się ofiarami wojny i jej skutków. W 1952 roku kanclerz Niemiec Konrad Adenauer powiedział w Niemieckim Bundestagu, że pora przestać węszyć za nazistami9. Historiografia – w przeciwieństwie do pamięci, mocno trzyma się przeszłości, jako punktu odniesienia. Zostało na przykład historycznie udowodnione, że brak ścigania przestępstw w okresie powojennym jest hańbą dla niemieckiego wymiaru sprawiedliwości. Nigdy nie było „godziny zero“, bo niby gdzie zniknęłoby tak wielu nazistów? W 1951 roku Federalny Urząd Kryminalny utworzony został w stu procentach z członków byłej policji bezpieczeństwa, a połowa personelu kierowniczego była uwikłana w najcięższe zbrodnie nazistowskie10. W 1959 roku do szczebla kierowniczego w dalszym ciągu należało 65 procent byłych członków SS i 73 procent byłych członków NSDAP11. W Federalnym Urzędzie Ochrony Konstytucji ugruntowały swoją pozycję dwie kliki wywodzące się z Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy w Berlinie i placówki SD (Służby Bezpieczeństwa) w Paryżu12. Po 1945 roku prawie wszyscy nazistowscy prokuratorzy i nazistowscy sędziowie zostali przejęci przez niemiecki wymiar sprawiedliwości. Jeszcze w 1966 roku udział pracowników w Federalnym Ministerstwie Sprawiedliwości powiązanych z partią nazistowską wynosił ok. 60 procent kierowników działów i 66 procent kierowników niższego szczebla13. Odnośnie do przeszłości nazistowskiej brak jest wiarygodnych badań dotyczących zaników pamięci. Z badań do mojej książki o brunatnych korzeniach Federalnego Urzędu Kryminalnego (BKA) wiem, że byli esesmani 9

N. Frey, Vergangenheitspolitik, C. H. Beck, München 1997, s. 86, 137, 219, 231, 270, 297, 405. Por. D. Schenk, Auf dem Rechten Auge blind: Die braunen Wurzeln des BKA, Kiepenheuer & Witsch, Köln 2001, s. 282 i n. 11 Bundestagsdrucksache 17/8134 z dnia 14.12.2011, s. 36; I. Baumann, H. Reinke, A. Stephen, P. Wagner, Schatten der Vergangenheit. BKA und seine Gründungsgeneration in der frühen Bundesrepublik, Luchterhand, Köln 2011, s. 58. 12 www.taz.de (2./3.10.2013). 13 M. Görtemaker, Ch. Safferling (Hrsg.), Die Rosenburg. Das Bundesministerium der Justiz und die NS-Vergangenheit. Eine Bestandsaufnahme, Göttingen 2013, s. 67; por. R. Giordano, Der perfekte Mord. Die deutsche Justiz und die NS-Vergangenheit, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2013. 10

Dieter Schenk

i gestapowcy uchodzili w BKA za konspiracyjną wspólnotę, ćwiczyli się w solidarnym oczyszczaniu się z zarzutów, wszystkiemu zaprzeczali, nigdy nie obciążali się wzajemnie i nie wykazywali skruchy ani współczucia z ofiarami. Mimo to dwóch z nich popełniło samobójstwo. Można to ująć słowami filozofa Nietschego: „To zrobiłem ja, mówi mi moja pamięć. Tego ja zrobić nie mogłem – mówi moja duma i pozostaje nieubłagana. W końcu pamięć poddaje się”. Od lat dziewięćdziesiątych przeważa w społeczeństwie niemieckim konsensus, aby nie ignorować dłużej milczeniem narodowego socjalizmu, lecz potępić go jako ludobójstwo i zbrodnię przeciwko ludzkości. W sprzeczności z tym stoi oczywiście pamięć rodzinna. W większości rodzin nie ma nazistów – „Dziadek nie był nazistą“. Zobowiązania lojalnościowe wobec członków rodziny sprawiały, że bierni uczestnicy wydarzeń stawali się bojownikami ruchu oporu, aktywni wykonawcy nazistowskiej polityki – krytycznymi umysłami, które zawsze były przeciwko a beneficjenci – ofiarami reżimu. Niemcy stali się narodem bez aktywnych podmiotów, bez osób pełniących określone funkcje, bez sprawców. Kolejne pokolenia chcą, aby ich krewni występowali w rolach, które nie mają nic wspólnego z okrucieństwami przeszłości. W rozmowie rodzinnej wykorzystują oni każdą dziwaczną uwagę, aby nie słyszeć obciążających okoliczności, nie zadają krytycznych pytań, przeinaczają fakty i wymyślają nową historię, w której brak jakiegokolwiek poczucia winy, a w centrum uwagi znajduje się olbrzymia łzawość, mocno rasistowski wrogi obraz Rosjan i Polaków oraz służalczość wobec Amerykanów14. Oddzielny rozdział stanowią synowie i córki byłych nazistowskich prominentów. Zazwyczaj oddzielają oni dobrego ojca od złego nazisty, tak jakby zbrodniarze cierpieli na rozdwojenie jaźni. Zupełnie inaczej jest w przypadku Niklasa Franka, który jest moim dobrym znajomym, a który z odwagą i szczerością zaskarżył przestępstwa gubernatora generalnego i jego skorumpowanej żony, ponieważ „miał przed oczami stosy zwłok, kiedy myślał o swoich rodzicach“15.

2. Stereotyp i wadliwe kody – ekskurs Już w okresie narodowego socjalizmu istniało wiele stereotypów o Polakach, Joseph Goebbels wypowiedział się na ten temat w swoim pamiętniku, kiedy w 1939 roku podróżował przez zdobyte tereny; rzeczą zbędną 14

H. Welzer, S. Moller, K. Tschuggnall, “Opa war kein Nazi“. Nationalsozialismus und Holocaust im Familiengedächtnis, Fischer, Frankfurt am Main 2002, s. 11, 13, 200 i n., 207. 15 Por. D. Bar-On, Last des Schweigens. Gespräche mit Kindern von NS-Tätern, KöberStiftung, Hamburg 1993; N. Frank, Der Vater. Eine Abrechnung, Goldmann, München 1987; N. Frank, Meine deutsche Mutter, Bertelsmann, München 2005.

Wadliwe kody pamięci – złe nawyki, umyślne kłamstwa, niedbalstwo?

jest, aby je tu wyliczać. Mimo, że Niemców i Polaków łączy ponad tysiącletnia historia sąsiedztwa, to ich stosunki determinują mity, uprzedzenia, stereotypy i przesądy16. Opuśćmy na krótko epokę narodowego socjalizmu. Niemiecki stereotyp ostatnich dziesięcioleci brzmi, że Polska to Eldorado dla zorganizowanych grup złodziei samochodów. Statystyki urzędowe mówią jednak coś zupełnie innego: według „Bundeslagebild Kfz.-Kriminalität 2012“ Federalnego Urzędu Kryminalnego w roku 2012 roku w Polsce skradziono bezpowrotnie niemieckim obywatelom łącznie 148 pojazdów (2011 = 157 pojazdów), a więc średnio 12 pojazdów miesięcznie. Natomiast w Niemczech za bezpowrotnie skradzione uznano w roku 2012 łącznie 18 554 pojazdów, to jest prawie 1500 pojazdów miesięcznie. Niestety mimo tych oczywistych faktów Federalny Urząd Kryminalny nie robi nic, aby zwalczyć wspomniany negatywny stereotyp. Od 2008 roku wymieniony wyżej stereotyp został ujęty w ramy wyroku: Wyższy Sąd Krajowy w Rostocku odrzucił pozew niemieckiego ubezpieczonego, któremu skradziono samochód w drodze do Gdańska, ponieważ postąpił on nad wyraz niedbale, pozostawiając kluczyk w stacyjce. Z sentencji wyroku sądu: „Każdemu jest znany fakt, że kradzieże pojazdów w Polsce są powszechne. Akurat w Polsce należy się z tym liczyć, że są Polacy, którzy celowo podróżują w poszukiwaniu możliwości kradzieży pojazdu – w szczególności pojazdów luksusowych – jak w przypadku tego audi A8, lub też spontanicznie wykorzystują nadarzającą się okazję.“17

3. Lapsus linguae i wadliwe kody pamięci Jeżeli ktoś mówi o „polskich obozach koncentracyjnych“, to chodzi o przejęzyczenie, o ile w ogólnym kontekście nie dostrzega się jakiejkolwiek intencji o charakterze skrajnie prawicowym. To samo dotyczy sytuacji, kiedy ma to miejsce w prasie lub w telewizji, jak na przykład w Niemczech w dziennikach: „Bild”, „Die Welt” i w DPA (Niemieckiej Agencji Prasowej) oraz ZDF (drugim program telewizji niemieckiej). O ile wiadomo, wymienione dzienniki przepraszały później za to. Takie bezmyślne i obojętne formułowanie nieprawdziwych stwierdzeń stanowi wykroczenie przeciwko dziennikarskiemu obowiązkowi staranności, skutkuje zniesławieniem i jest 16

Niemieckie Forum Kultury Europy Wschodniej: Polska, www.kulturforum.info; por. T. Szarota, Stereotype und Konflikte. Historische Studien zu den deutsch-polnischen Beziehungen, Fibre, Osnabrück 2010. 17 OLG (Wyższy Sąd Krajowy) Rostock, sygnatura akt 5 U 153/08.

Dieter Schenk

nie do zniesienia w obliczu nazistowskich obozów zagłady i nazistowskich obozów koncentracyjnych znajdujących się na polskiej ziemi oraz wobec 6 milionów polskich ofiar wojennych, z tego 3 milionów Żydów polskich, tak więc nie wolno się na to godzić. W takich przypadkach zaleca się w każdym poszczególnym przypadku zażądać sprostowania, które zakorzeniło się w niemieckim prawie prasowym od 1874 roku. Prawo polega na zasadzie audiatur et altera pars is jest zakorzenione w krajowych przepisach prawa prasowego18. Stosowanie wadliwych kodów w Internecie można również kontrolować za pomocą „Google-alert“.

4. Lapsus memoriae i wadliwe kody pamięci W Trzeciej Rzeszy nie było automatycznego lub kolektywnego naboru do NSADP i do SS. W dodatku kandydat obowiązkowo musiał wypełnić wniosek o przyjęcie i go podpisać19. Mimo to wielu członków tzw. „pokolenia pomocników artylerii“ zgłasza braki w pamięci, kiedy nie mogą sobie przypomnieć, że zostali przyjęci jako 16, 18-letni chłopcy Hitlera do NSDAP, a niektórzy także do SS. Nie można zapomnieć o ich wieku – niektórzy byli prawie dziećmi. W zasadzie obchodzenie się z piętnem w powojennych Niemczech miało zazwyczaj większe znaczenie niż samo członkostwo w organizacji nazistowskiej, ponieważ byli oni za młodzi, aby być winnymi. W przeciwieństwie do Güntera Grassa, który w roku 2006 sam wyjawił swoją przeszłość i w krytycznych refleksjach żałował swojego, jak sam go określał, „wcześniejszego złego zachowania“, inni wiodący politycy i intelektualiści nie chcą nic słyszeć o członkostwie w partii czy w SS. Dotyczyło to wielu prominentnych osób, w tym czterech niemieckich prezydentów federalnych, kanclerza federalnego i łącznie 26 ministrów. Często nasuwają się wątpliwości, czy ta amnezja nie jest jedynie twierdzeniem w celu obrony, jak na przykład w przypadku byłego ministra spraw zagranicznych Hansa-Dietricha Genschera. Günter Grass przegapił w młodych latach właściwy moment dla wyjawienia swojej przeszłości i męczyło go to przez dziesięciolecia, przestraszył się siebie samego, kiedy podczas golenia się mimowolnie nucił piosenkę SS. W jego dziełach pojawia się wiele szyfrów, i tak na przykład narrator w noweli „Idąc rakiem“ mówi:

Por. W. Seitz, G. Walter, G. Schmidt, A. Schoener, Der Gegendarstellungsanspruch: Presse, Film, Funk, Fernsehen und Internet, C. H. Beck, München 2010. 19 Archiwum Federalne w Berlinie – BDC- Sygnatura BDC/PH/9325/MU/jg, Runderlass RFSS.

Wadliwe kody pamięci – złe nawyki, umyślne kłamstwa, niedbalstwo?

„Jak to dobrze, że on nie podejrzewa, jakie myśli całkiem wbrew jego woli wychodzą z lewych i prawych zakrętów mózgu, w przerażający sposób mają sens, wydają ze strachem skrywane tajemnice, kompromitują mnie, tak, że się boję i szybko próbuję myśleć inaczej.“20

Nie ma mowy o lapsus memoriae, kiedy po 1945 roku wielu byłych urzędników Gestapo bezczelnie kłamało, że nigdy nie było w SS. Swój stopień służbowy SS określali jako „ujednolicenie stopnia służbowego“, rzekomo nic nie mówiące uzupełnienie stopnia policyjnego. To samo dotyczy pozorowania stanu wyższej konieczności związanego z obowiązkiem wypełniania rozkazów21. Na zanik pamięci z całą pewnością nie cierpiał Heinz Wolf (rocznik 1908), od 1933 roku zagorzały prawnik nazistowski, który wydając wyroki śmierci robił karierę przy Sądzie Specjalnym w Gdańsku. Po wojnie twierdził, że został karnie przeniesiony do Gdańska, ponieważ „sprzeciwiał się dyscyplinie partyjnej”. W Gdańsku miał rzekomo w miarę możliwości wstawiać się za osobami prześladowanymi przez nazistów i postanawiał o ich wcześniejszym zwolnieniu. Uwierzono mu bez sprawdzania go i w 1949 roku Wolf został zatrudniony jako prokurator, a wkrótce awansował na prokuratora naczelnego. Od 1961 roku do 1966 roku był posłem do heskiego Landtagu jako prawno-polityczny rzecznik frakcji CDU. Następnie w latach od 1964 do 1975 był starostą w powiecie Limburg-Weilburg. Został mianowany honorowym obywatelem miasta Limburg, odznaczony dużym Krzyżem Zasługi na Wstędze Orderu Zasługi Republiki Federalnej Niemiec a jego imieniem została nazwana hala sportowa22. Bynajmniej nie był to pojedynczy przypadek. Na przykład w heskim Landtagu spośród 403 posłów rocznika od 1928 było łącznie 92 członków NSDAP a 200 należało do organizacji związanych z partią23.

5. Rewizjonizm historyczny i wadliwe kody Aby przejść do tego tematu, chciałbym przytoczyć krótki wiersz Primo Levi, który przeżył obóz w Auschwitz. Napisał go 10 stycznia 1946 roku: 20

G. Grass, Im Krebsgang. Eine Novelle, Steidl, Göttingen 2002, s. 190. A. Rückerl, Die Strafverfolgung von NS-Verbrechen 1945-1978, C. F. Müller, Heidelberg 1979, s. 181-184. 22 Archiwum Federalne w Berlinie, sygnatura: ZBII-1653A.1 (Akta personalne Wolf Az. RJM-Ip8-W1341). 23 A. Kirschner, NS-Vergangenheit ehemaliger hessischer Landtagsabgeordneter. Vorstudie 2013, MDl.pdf, www.hessischer-landtag.de; por. Schenk: Danzig 1930-1945, s. 123 in. 21

Dieter Schenk

„Wy, którzy żyjecie bezpiecznie W waszych ciepłych domach, Wy, którzy wracając wieczór Zastajecie ciepły posiłek i przyjazne twarze; Zastanówcie się, czy jest człowiekiem Ten, co pracuje w błocie, Co nie zna spokoju, Co walczy o połówkę chleba, Co umiera bez żadnego powodu. Zastanówcie się, czy to jest kobieta Bez włosów i bez nazwiska, Z pustką w oczach i wyschłym łonem, Jak zimowa żaba, I nie ma już siły, by pamiętać. Pomyślcie, że tak było: Albo niech się zawali wasz dom, Niech was porazi choroba, Wasze potomstwo niech odwróci od was twarz”

Chciałbym mieć ten wiersz w pamięci, kiedy padają nazwy „Sobibór”, „Majdanek” i „Auschwitz” i w zasadzie chciałbym wyrecytować go na spotkaniu Związku Wypędzonych lub w tzw. „koleżeństwie” neonazistów, którzy ośmielają się wyszydzać przyklęknięcie Willy Brandta. Chciałbym ich wszystkich zapytać, czy wiedzą co robią, kiedy zmieniają fakty historyczne, manipulują, fałszują, jednostronnie interpretują i zatajają źródła. Często nie noszą oni butów wojskowych, ani nie mają łysych głów i bardzo sprytnie rozpowszechniają wadliwe kody, poruszając się w miarę możliwości poniżej progu karalności. I wykorzystują anonimowość Internetu. Używanie nazistowskich mundurów, haseł, emblematów i swastyk lub tzw. hitlerowskiego pozdrowienia jest zagrożone karą z § 86a StGB (Kodeksu karnego). Potok nienawiści i zagrzewanie do przemocy czy zamach na ludzką godność wypełniają znamiona podżegania mas, które w Niemczech podlega karze z § 130 StGB (Kodeksu karnego). Chodzi o potencjalne przestępstwo polegające na narażeniu dobra prawnego na niebezpieczeństwo. Prawem karnym chroniony jest spokój publiczny i godność człowieka,24 rozpowszechnianie w Internecie również podlega karze. Angielskie określenie hate crime wydaje mi się bardziej trafne niż pojęcie podżeganie mas25. 24 25

StGB (Kodeks karny), 51. Aufl., Beck-Texte im dtv, München 2013. Por. Nigdy Wiecej/Perspektywa ofiary Hate Crime, Warszawa/Poczdam 2009.

Wadliwe kody pamięci – złe nawyki, umyślne kłamstwa, niedbalstwo?

Przygotowując się do tego artykułu, podczas surfowania po Internecie natrafiłem na 142-stronicowe opracowanie anonimowego zespołu autorów dotyczące obozu zagłady Sobibór. Faktem jest, że w Sobiborze w okresie między marcem 1942 roku a październikiem 1943 roku zamordowanych zostało około 250 000 Żydów26. W sprzeczności z tym autorzy za pomocą pseudonaukowych metod próbują udowodnić, że chodzi o obóz przejściowy dla Żydów, w którym nigdy nie było komór gazowych27. W związku z kłamstwem o Sobiborze złożyłem doniesienie do prokuratury we Freiburgu o podżeganiu mas. Istnieje również kłamstwo o Majdanku. Jest ono tematem pewnej niemieckiej książki nazistowskiej, która została wydana w Wielkiej Brytanii28. Podczas przeglądania Internetu natknąłem się na informację, że na spotkaniu Ziomkostwa Śląsk oferowano zakup tekstów Davida Ivringa, który negował Holocaust. Poza tym widziano tam flagi z napisem: „Śląsk nie jest Polską“29. Przez nazwiska takie jak David Ivring, Ernst Zündel czy biskup Richard Williamson kłamstwo o Auschwitz weszło do niemieckiej historii prawa jako podżeganie mas. Auschwitz pozostaje dla środowisk skrajnie prawicowych obiektem cynicznych ataków. W lutym tego roku przed sądem rejonowym Ratzeburg oskarżony o podżeganie mas został 49-letni dyplomowany inżynier. Umieścił on w Internecie wideo zatytułowane: „Please take me to Auschwitz“. Wideo ukazuje jego azjatycką przyjaciółkę Sandy przed piecem krematoryjnym. Mężczyzna każe jej pomachać i powiedzieć „bye-bye“ a sam mówi: „Sandy piece są jeszcze ciepłe. Bye-bye Sandy.“30 Wideo nie tylko jest odrażające, ale wpisuje się w nurt różnorakiego rozprzestrzeniania kodów rewizjonistycznych, które są wprawdzie łatwe do przejrzenia, ale mimo wszystko w przypadku ludzi podatnych na nie, trafiają na dobry grunt. Fałszowanie historii jest w równej mierze metodą neonazistów jak i skrajnie prawicowych Związków Wypędzonych. Różnica polega na tym, że Urząd Ochrony Konstytucji obserwuje neonazistów, podczas gdy Ziomkostwo Śląsk nie jest obiektem obserwacji, nawet wtedy, kiedy w 2011 roku przewodniczący Rui Pawelka. twierdził, że „również Polacy uczestniczyli w Holocauście”31. Co więcej Ziomkostwo Śląsk w latach 26

Encyklopedia Narodowego Socjalizmu, s. 734; Encyklopedia Holocaustu, tom III, s. 1333. http://fk-sbh.net/2009/12/die-akte-sobibor-vollständig/. 28 J. Graf, C. Mattogno: KL Majdanek. Eine historische und technische Studie, Castle Hill, Hastings 1998. 29 Informacja prasowa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Dolnej Saksonii dotycząca posiedzenia Landtagu z dn. 18.06.2009 r. 30 www.taz.de/1/archiv/digitaz/artikel. 31 Informacja prasowa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Dolnej Saksonii dotycząca posiedzenia Landtagu z dn.18.6.2009; krótkie zapytanie w Landtagu Dolnej Saksonii z dn. 9.9.2011 r. 27

Dieter Schenk

2008 do 2012 otrzymało od landu Dolna Saksonia wsparcie w wysokości 200 000 euro32. W końcu należy wspomnieć jeszcze o imprezach muzycznych organizowanych przez skrajną prawicę – tak zwany prawicowy rock. Muzyka służy radykalnym prawicowcom jako rozbrzmiewająca propaganda polityczna, jest identyfikatorem i instrumentem władzy; nie inaczej było w latach od 1933 roku do 1945 roku Warunkowanie wynika z połączenia niszczenia i zabijania z odpowiednio dopasowaną do tego muzyką33. Na koncertach przekazywane są w otwarty lub nieuświadomiony sposób wrogie obrazy i fragmenty ideologii lub przełamana zostaje psychiczna bariera stosowania przemocy. Za pomocą muzyki usiłuje się przyciągnąć młodzież do środowiska i związać ją z nim. Wersy piosenek są obrzydliwe, jak na przykład „Polacken-tango“ lub piosenka zatytułowana „Pociąg do Dachau“34. Jeżeli się poszuka, można znaleźć w Internecie skrajnie prawicowe fora dyskusyjne oraz publikacje, w których padają stwierdzenia takie jak:  między 1945 a 1947 na wschód od Odry i Nysy było 1250 polskich obozów koncentracyjnych i 227 więzień, w których torturowano więźniów; w szczegółach opisane zostały bestialskie polskie orgie mordu35.  po 1945 roku 6-8 milionów Niemców straciło rzekomo życie w polskich obozach koncentracyjnych36. lub:  15 milionów Niemców zostało brutalnie wypędzonych z wschodnioniemieckich terenów. Życie straciło rzekomo dużo ponad 2 miliony37. lub:  Republika Federalna Niemiec jest prowizorką państwa, Wielkie Niemcy wciąż istnieją, posiadają zdolność prawną, a Austria w dalszym ciągu jest krajem niemieckim38; również Wolne Miasto Gdańsk, jako podmiot prawa międzynarodowego nigdy nie upadło. 32 Dane ugrupowania DIE LINKE Landtag Dolnej Saksonii z dn. 3.2.2012r., www.lag-antifa-nds.de 33 F. K. Prieberg,: Musik und Macht, Fischer, Frankfurt am Main 1991, s. 235. 34 Raporty Urzędu Ochrony Konstytucji 2010r. (str. 101-106); 2011r. (s. 106-112); 2012r. (s. 124-128); por. Ch. Dornbusch, J. Raabe *Hrsg.), RechtsRock. Bestandsaufnahme und Gegenstrategien, Unrast, Münster 2002. 35 Deutsche Heimat Nr. 98, wrzesień- grudzień 2011. 36 www.panzerarchiv.de, http://forum.panzer-archiv.de/viewtopic.php?t=4523. 37 D. Stein, Ein schlesisches Drama, „Junge Freiheit“ 2013, Nr. 28 (Rede Rudi Pawelka). 38 http://fk-sbh.net/2009/11/der-staat-der-deutschen/; http://fk-sbh.net/2009/10/grosdeutschland-in-seiner-formellen-bedeutung/.

Wadliwe kody pamięci – złe nawyki, umyślne kłamstwa, niedbalstwo?

 w końcu twierdzi się, że to Polska, a nie Hitler czy Trzecia Rzesza, chciała jako agresor rozpocząć II. Wojnę Światową. Polska swoją mobilizacją rzekomo wypowiedziała Niemcom wojnę39. Takie, oparte na kłamstwie, konstrukcje obalił 28 kwietnia 1995 roku w niemieckim Bundestagu w swojej imponujące i poruszającej mowie profesor Bartoszewski, ówczesny polski Minister Spraw Zagranicznych. Powiedział on m.in.: „wiedza o obozach koncentracyjnych, miejscach tortur i komorach gazowych – przesądziły dla mnie raz na zawsze o wyborze dalszej drogi w życiu: przeciw nienawiści, przeciw dyskryminacji ludzi, z jakich bądź względów – rasowych, klasowych, narodowych czy religijnych, jak też przeciw gwałtowi intelektualnemu, jakim jest kłamstwo w historii i brak tolerancji wobec inaczej myślących.“40

Znani polscy i niemieccy historycy, na przykład z Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie (PAN)41, – nie zapominając o Normanie Daviesie – obalili fałszywe statystyki i objaśnili brak zróżnicowania42. 39

http://fk-sbh.net/2009/09/polen-wollte-den-krieg/. www.bundestag.de. 41 PAN w Berlinie (wyd.): Historie. Krieg und seine Folgen, rocznik część 1. 42 J. Barcz, W. Góralski, Der Vertrag über gute Nachbarschaft und freundliche Zusammenarbeit: Konzepzion, grundsäatzliche Regelung und begleitende Vereinbarungen, in: W. Goralski (Hrgs.), Historischer Umbruch und Herasuforderung für die Zukunft, Elipsa, Warschau2011, s. 269-294; A. Friszke, Polen Geschichte des Staates und der Nation, VWF, Berlin 2009, s. 129 i n., 475-479; M. Gniazdowski, Zu den Menschenverlusten, die Polen während des Zweiten Weltkrieges von den Deutschen zugefügt wurden. Eine Geschichte von Forschungen und Schätzungen, „PAN Berlin Jahrbuch“ 2007/2008, Nr. 1, s. 65-92; W. Góralski, Die deutschen Restitutions- u. Entschädigungsansprüche gegen Polen. Zur endgültigen Beilegung eines Streits des Völkerrechts, w: W. Góralski (Hrgs.), Historischer Umbruch, dz. cyt. s. 520550; I. Haar, Die deutschen Vertreibungsverluste. Kritische Anmerkungen zu den Opferangaben in der Dokumentation der Vertreibung der Deutschen in Ost- Mitteleuropa, „PAN Berlin Jahrbuch“, 2007/2008, Nr, 1, s. 108-120, 161-165; .W. Sienkiewicz, S. Troebst, Illustrierte Geschichte der Flucht und Vertreibung Mittel- und Osteuropa 1939 bis 1959, Warszawa-Augsburg 2009, s. 170-201; R. Traba, Krieg und Zwangsaussiedlungen. Ein Beispiel für die Asymmetrie des kulturellen Gedächtnisses in Polen und Deutschland, „PAN Berlin Jahrbuch“ 2007/2008, Nr. 1, s. 126-128; R. Traba, R. Zurek, „Vertreibung“ oder „Zwangsumsiedlung“. Die deutsch-polnische Auseinandersetzung um Termini, das Gedachtnis und den Zweck der Erinnerungspolitik, w: W. Goralski (Hrgs.), Historische Umbruch, dz. cyt. s. . 409-451; J. Sulek, Der polnische Beitrag zur abschlieβenden Friedensregelung in Bezug auf Deutschland. Die gemeinsame Überwindung des deutsch-polnischer Grenzstreits, w: W. Goralski (Hrgs.), Historische Umbruch, dz. cyt. s. 108-144; T. Szarota, Sterotype und Konflikte…, dz. cyt.. R. Żurek, Opfer Vertreibung? „Dialog“ 2009/2010, Nr. 90, s. 75-78. 40

Dieter Schenk

6. Prawicowy ekstremizm w Niemczech zjawiskiem marginalnym? Kręgi skrajnie prawicowe wciąż produkują wadliwe kody pamięci, zazwyczaj z przekonania a czasami z taktycznej kalkulacji; są osoby, które wycofują się z tego, ale samo centrum jest zatwardziałe i nie da się zresocjalizować. Niemieccy neonaziści pojawiają się w Polsce na stadionach piłkarskich lub na prawicowej scenie muzycznej. Nie istnieje strukturalna współpraca pomiędzy niemieckimi i polskimi prawicowymi ekstremistami, wyjaśnia Federalny Urząd Ochrony Konstytucji, a kontakty należą do wyjątków. Podstawowe założenia ideologiczne są zbyt różne i niemożliwe do pogodzenia43, ponieważ Polska dla niemieckich nazistów była i jest obiektem nienawiści44. Niemiecki Urząd Ochrony Konstytucji utrzymuje kontakty z polską Agencją Bezpieczeństwa Wewnętrznego ABW. Rząd Federalny na początku roku poinformował, że nawiązano współpracę między innymi z okazji: – rocznicy wyzwolenia obozu Auschwitz – mistrzostw świata i Europy w piłce nożnej – uczestnictwa niemieckich obywateli w polskim Narodowym Święcie Niepodległości45. Co prawda niemieckie urzędy ochrony konstytucji są skorumpowane przez podejrzanych informatorów, ciążą na nich skandale i afery i nie były one zdolne do zidentyfikowania morderców-prawicowych terrorystów „narodowosocjalistycznego podziemia” (NSU). Były federalny pełnomocnik ds. ochrony danych osobowych, prof. Hans Peter Bull, proponuje, aby Urząd Ochrony Konstytucji zastąpić wywodzącymi się z kręgów naukowych ekspertami-analitykami, a jego całkowitego rozwiązania żąda nie tylko Unia Humanistyczna46. Również i tajne służby produkują wadliwe kody, aby wprowadzać w błąd, ostatecznie jest to wrogie demokracji i niegodne społeczeństwa otwartego, nawet jeśli chodzi o zwalczanie neonazistów. Niemiecki Urząd Ochrony Konstytucji zatrudniał informatorów z poziomu kierownictwa partii nazistowskiej NPD. Tym samym pośrednio kierował partią – przypominam o pojęciu agenta prowokatora – co miał mu za złe Federalny Trybunał 43

Pismo BfV (Federalnego Urzędu Ochrony Konstytucji) Az. 2A2 -049-00187-00000044/13A z dn. 26.9.2013 r. do autora 44 por. Gemeinschaft Deutscher Osten (GDO), Rundbrief Sommer 2011, s. 44 i inne. 45 Niemiecki Bundestag –druk 17/12307 s dn. 7.2.2013r., s. 14. 46 Informacja prasowa Unii Humanistycznej w Berlinie z dn. 20.9.2013r., www.humanistische-union.de.

Wadliwe kody pamięci – złe nawyki, umyślne kłamstwa, niedbalstwo?

Konstytucyjny i przez co nie doszło do skutku uchwalenie zakazu NPD w 2003 roku47. Z drugiej strony nie powinno się doprowadzać demokratycznych zasad do ostateczności. Niemieckie państwo płaci miliony Euro na partię NPD, ponieważ nakazuje to ustawa o partiach48. Zadaję sobie pytanie, dlaczego ustawodawca nie dokona nowelizacji tego przepisu i nie przyzna swobody działania według własnego uznania. Dlaczego państwo finansuje partię nazistowską, która na forach dyskusyjnych swojej gazety publikuje informacje, jakoby Niemcy „rządzone były przez Żydowską Radę Centralną”, „prawdziwi rasiści siedzą w niemieckim Bundestagu” oraz że w reprezentacji narodowej w piłce nożnej brak miejsc dla „murzynów”49. Obywatelskie organizacje antynazistowskie (NGO) wykonują w Niemczech lepszą pracę w zakresie uświadamiania i prewencji niż państwo. Polskie stowarzyszenie „NIGDY WIECEJ“ („Nie wieder“) od 1994 roku wzorowo demaskuje polski ekstremizm prawicowy. Można reprezentować pogląd, że 23 150 zarejestrowanych w Niemczech prawicowych ekstremistów (2012), z których 9 600 uchodzi za chętnie stosujących przemoc, nie może w poważny sposób zagrażać 80-cio milionowemu narodowi50. Ale sam za siebie mówi to, że w roku 2012 zarejestrowano łącznie 1733 przypadków (w 2011 r. było ich 1605) podżegania mas 51. Podczas wyborów parlamentarnych sprzed trzech tygodni NPD uzyskało tylko 1,3 procent głosów i jest daleko od 5% progu. Ale wciąż było to 560 000 wyborców, którzy oddali swój głos na partię nazistowską – głównie w Saksonii i Turyngii52. Poza tym z najnowszych reprezentatywnych rozpraw naukowych wynika alarmujący fakt, że antysemityzm, wrogość wobec islamu i darwinizm społeczny przenikają do centrum społeczeństwa. Co dziesiąty Niemiec życzy sobie „führera“53. Wróćmy do początku moich wywodów: wypieranie winy bierze swój początek w rozpowszechnianej przez nazistów ideologii: Żydzi nie są ludźmi, są szczurami, przedstawionej w propagandowym filmie „Der ewige Jude“ („Wieczny Żyd”). W związku z tym teoria wykluczenia zezwala na wszelkie 47

Wstrzymanie przez Federalny Trybunał Konstytucyjny postępowania dot. zakazu, decyzja Az. 2 BvB 1/01 z dn. 18.3.2003 r. 48 Parteiengesetz (Ustawa o partiach) Bundesamtsblatt, I s. 1748 (2011). 49 http://ds-aktuell.de/?p=3259. 50 Sprawozdanie Federalnego Urzędu Ochrony Konstytucji 2012 r., s. 56. 51 Sprawozdanie Federalnego Urzędu Ochrony Konstytucji 2011 r., s. 36; 2012, s. 37. 52 Oficjalny wynik wyborów do Bundestagu w 2013 r., potwierdzony przez przewodniczącego Federalnej Komisji Wyborczej. 53 O. Decker, E. Brähler, J. Kiess (Hrsg.), Mitte im Umbruch, Rechtsextreme Einstellungen in Deutschland, J.H. Dietz, München 2012, s. 31 i n.

Dieter Schenk

okrucieństwa łącznie z zabijaniem, przy czym nadal zachowuje się „przyzwoitość”, jak sformułował to Himmler w przemówieniu w Poznaniu: „..Jeżeli 100 zwłok leży razem, jeżeli leży ich 500 lub 1000 – wytrzymać to i pozostać przy tym »przyzwoitym«”. Konsekwencja, jaka się za tym kryje, daje przygnębiający wgląd w otchłań negatywnych ludzkich umiejętności. Sumienie winnego sprawcy może posłużyć się tym „zezwoleniem”, aby odizolować się od winy. Znika ona z jego świadomości, a on czuje się niewinny. Jest to możliwie największe wyparcie, przypuszczalnie mentalny okręg (GAU) na płaszczyźnie psychicznej. Zdanie wypowiedziane przez Himmlera jest w swoim zwięzłym sformułowaniu straszliwym kodem i moim zdaniem jest kluczem do wyparcia zbrodni nazistowskich również w głowach neonazistów.

Bibliografia Arendt H., Zwischen Vergangenheit und Zukunft. Übungen im politischen Denken, [w:] Verstehen und Politik, Piper, München-Zürich 1994 Baumann I. et al., Schatten der Vergangenheit. Das BKA und seine Gründungsgeneration in der frühen Bundesrepublik, Luchterhand, Köln 2011 Bar-On D.: Die Last des Schweigens. Gespräche mit Kindern von Nazi-Tätern, Kober-Stiftung, Frankfurt am.Main 1993 Barcz J., Góralski W. M., Der Vertrag über gute Nachbarschaft und freundliche Zusammenarbeit: Konzeption, grundsätzliche Regelung und begleitende Vereinbarungen, [w:] Góralski (wyd.) Historischer Umbruch und Herausforderung für die Zukunft, Elipsa, Warszawa 2011 Federalny Urząd Ochrony Konstytucji (wyd.): Raport Federalnego Urzędu Ochrony Konstytucji 2012 r., Berlin 2013 Druki Bundestagu: Nr. 17/8134 Umgang mit der NS-Vergangenheit (14.12.2011) Nr. 17/10319 Stand der Umsetzung von Vorhaben der deutsch-polnischen Zusammenarbeit und ihre Förderung durch die Bundesregierung (17.7.2012) Nr. 17/12307 Belastung der deutsch-polnischen Beziehungen durch Aktivitäten des Vereins Eigentümerbund Ost e.V. in Polen (7.2.2013) Nr. 17/14644 Musikveranstaltungen der extremen Rechten im zweiten Quartal 2013 (26.8.2013) Nr. 17/14635 Rechtsextremismus im ländlichen Raum (27.8.2013) Nr. 17/14665 Entschädigung von deutschen Staatsbürgerinnen und Staatsbürgern polnischer Herkunft wegen Verfolgung im Nationalsozialismus (30.8.2013) Nr. 17/14754 Die polizeiliche Erfassung von Hasskriminalität als Politisch motivierte Straftaten (16.9.2013) Davies N., God’s Playground. A History of Poland, Volume II, 1795 to the Present, Columbia University Press, Oxford-New York 2005 Davies N., In Herzen Europas. Geschichte Polens. C. H. Beck, München 2000 Decker O., E. Brähler, J. Kiess (Hrsg.), Die Mitte im Umbruch. Rechtsextreme Einstellungen in Deutschland 2012, J.H. Dietz, München 2012 Dornbusch Ch., Raabe J., (Hrsg.), RechtsRock. Bestandsaufnahme und Gegenstrategien, Unrast, Münster 2002

Wadliwe kody pamięci – złe nawyki, umyślne kłamstwa, niedbalstwo?

Eichmüller A., Keine Generalamnestie. Die Strafverfolgung von NS-Verbrechen in der frühen Bundesrepublik, Oldenbourg Wissenschaftsverlag, München 2012 Frank N., Bruder Norman! „Mein Vater war ein Naziverbrecher, aber ich liebe ihn.“, Dietz, Bonn 2013 Frank N., Meine Deutsche Mutter, Bertelsmann, München 2005 Frank N., Der Vater. Eine Abrechnung, Goldman, München 1987 Frei N. (Hrsg)., Transnationale Vergangenheitspolitik. Der Umgang mit deutschen Kriegsverbrechern in Europa nach dem Zweiten Weltkrieg, Walstein, Göttingen 2006 Frei N., Vergangenheitspolitik. Die Anfänge der Bundesrepublik und die NS-Vergangenheit, C. H. Beck, München 1999 Friszke A., Polen. Geschichte des Staates und der Nation, VWF, Berlin 2009 Gniazdowski M., Zu den Menschenverlusten, die Polen während des Zweiten Weltkrieges von den Deutschen zugefügt wurden. Eine Geschichte von Forschungen u. Schätzungen, in: PAN Berlin, Jahrbuch 1, 2007/2008 Giordano R., Der perfekte Mord. Die deutsche Justiz und die NS-Vergangenheit, Vandenhoek & Ruprecht, Göttingen 2013 Görtemaker M., Safferling Ch. (wyd.), Die Rosenburg. Das Bundesministerium der Justiz und die NS-Vergangenheit – eine Bestandsaufnahme, Vandenhoek & Ruprecht, Göttingen 2013 Góralski W. M. (Hg.), Historischer Umbruch und Herausforderung für die Zukunft. Der deutsch-polnische Vertrag über gute Nachbarschaft und freundschaftliche Zusammenarbeit v. 17. Juni 1991. Ein Rückblick nach zwei Jahrzehnten, Elipsa, Warszawa 2011 Góralski W. M., Die deutschen Restitutions- und Entschädigungsansprüche gegen Polen. Zur endgültigen Beilegung eines Streits im Spiegel des Völkerrechts, [w:] Góralski (wyd.) Historischer Umbruch und Herausforderung für die Zukunft. Der deutsch-polnische Vertrag über gute Nachbarschaft und freundschaftliche Zusammenarbeit v. 17. Juni 1991. Ein Rückblick nach zwei Jahrzehnten, Elipsa, Warszawa 2011 Graf J:, Mattogno C., KL Majdanek. Eine historische und technische Studie, Castle Hill, Hastings 1998 Grass G., Im Krebsgang, Göttingen 2002 Haar I., Die demographische Konstruktion der ‚Vertreibungsverluste’ – Forschungsstand, Probleme, Perspektiven, in: PAN – Berlin, rocznik 1, 2007/2008 Haar I., Die deutschen ‚Vertreibungsverluste’. Kritische Anmerkungen zu den Opferangaben in der ‚Dokumentation der Vertreibung der Deutschen in Ost-Mitteleuropa’, [w:] PAN w Berlinie, rocznik 1, 2007/2008 Hartmann K. (wyd.), Geschichte verstehen – Zukunft gestalten. Ausgewählte Aspekte der deutsch-polnischen Beziehungen 1933-1945, Neisse Verlag, Dresden/Wroclaw 2009 Herwig M., Die Flakhelfer. Wie aus Hitlers jüngsten Parteimitgliedern Deutschlands führende Demokraten wurden, DVA, München 2013 Himmler H., Poznańska mowa do gruppenführerów SS 4 października 1943 r., „Kronika Miasta Poznania” 2009, nr 2, s. 315-332 Kirschner A., NS-Vergangenheit ehemaliger hessischer Landtagsabgeordneter, Vorstudie 2013MdL.pdf, www.hessischer-landtag.de König H., Politik und Gedächtnis, Velbrück Wissenschaft, Weilerswist 2008 Loew P. O., Danzig. Biographie einer Stadt, C. H. Beck, München 2011 Mitscherlich A., Mitscherlich M., Unfähigkeit zu trauern. Grundlagen kollektivenVerhaltens, R. Piper & Co. München 1967

Dieter Schenk

Nigdy Więcej/Opferperspektive (wyd.), Hate Crime, Monitoring and Victim Assistance in Poland and Germany, Warsaw/Potsdam 2009 Polska Akademia Nauk w Berlinie (PAN) – Centrum Badań Historycznych (wydawca): Historia. Wojna i jego skutki, rocznik część 1- 2007/2008 Prieberg F.K., Musik und Macht, Fischer, Frankfurt a.M. 1991 Rückerl A., Die Strafverfolgung von NS-Verbrechen 1945-1978, C. F. Müller, Heidelberg 1979 Schenk D., Auf dem Rechten Auge blind: Die braunen Wurzeln des BKA, Kiepenheuer & Witsch, Köln 2001 Schenk, D., BKA. Die Reise nach Beirut. Ein Politischer Tatsachenroman, Rowohlt, Reinbek 1990 Schenk D., Danzig 1930-1945. Das Ende einer Freien Stadt, Ch. Links, Berlin 2013 Schenk D., Die braunen Wurzeln des BKA, Fischer, Frankfurt am.Main 2003 Schenk D., Die Post von Danzig. Geschichte eines deutschen Justizmords, Rowohlt, Reinbek 1995 Seitz W., Schmidt G., Der Gegendarstellungsanspruch in den Medien, C. H. Beck, München 2010 Sereny G., Das Ringen mit der Wahrheit. Albert Speer und das deutsche Trauma, Geldmann, München 1995 Sienkiewicz W., Troebst S., Illustrierte Geschichte der Flucht u. Vertreibung. Mittel- und Osteuropa 1939 bis 1959, Warszawa-Augsburg 2009 Sulek J., Der polnische Beitrag zur abschließenden Friedensregelung in Bezug auf Deutschland. Die gemeinsame Überwindung des deutsch-polnischen Grenzstreits, in: Góralski (Hrgs.), Historischer Umbruch…, Warschau 2011 Szarota T., Sterotype und Konflikte. Historische Studien zu den deutsch-polnischen Beziehungen, Fibre, Osnabrück 2010 Traba R., Krieg und Zwangsaussiedlungen. Ein Beispiel für die Asymmetrie des kulturellen Gedächtnisses in Polen und Deutschland, [w:] PAN – Berlin, rocznik 1, 2007/2008 Traba R., Zurek R., „Vertreibung“ oder „Zwangsaussiedlung“. Die deutsch-polnische Auseinandersetzung um Termini, das Gedächtnis und den Zweck der Erinnerungspolitik, in: Góralski (wyd.): Historischer Umbruch…, Warschau 2011 Zurek R., Ile ofiar wypędzeń?, „Dialog” Nr 90/2009-2010

MEDIALNY KONTEKST „WADLIWEGO KODU PAMIĘCI”. STUDIUM PRZYPADKÓW UŻYCIA PRZEZ PRASĘ NIEMIECKĄ NIEPRAWDZIWYCH OKREŚLEŃ NAZISTOWSKICH OBOZÓW ZAGŁADY I OBOZÓW KONCENTRACYJNYCH, ZAŁOŻONYCH PRZEZ NIEMCÓW W OKUPOWANEJ POLSCE Ewa Stasiak-Jazukiewicz

1. Wstęp Od 2004 roku polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych aktywnie popularyzuje wiedzę historyczną monitorując zagraniczne media i interweniując w przypadkach użycia tzw. wadliwego kodu pamięci, tzn. nieprawdziwych określeń nazistowskich obozów zagłady i obozów koncentracyjnych, założonych przez Niemców w okupowanej Polsce. To ze wszech miar cenna inicjatywa – pielęgnuje pamięć historyczną, zapobiega ewentualnemu powstawaniu nieprawdziwego obrazu wojny wśród pokolenia szczęśliwie nią nie dotkniętego. Wybór mediów, jako przedmiotu zainteresowania jest oczywisty, tak ze względu na ich społeczny zasięg oddziaływania, jak i realizowane funkcje. Liczby określające czas spędzony z mediami w europejskich państwach osiągają wysokie wartości, także w Niemczech, dysponujących rozbudowanym rynkiem medialnym. W roku 2012 przeciętny Niemiec korzystał z oferty medialnej ponad 7 godzin dziennie. Użytkownicy mediów stosunkowo najmniej czasu przeznaczali na lekturę prasy codziennej. Nie jest to jednak zapomniane medium. 50 mln Niemców powyżej 14 roku życia czytało dziennik kilka razy w tygodniu a ponad 10 mln – kilka razy w tygodniu; jedynie 9,22 mln deklarowało lekturę raz w miesiącu, sporadycznie albo nigdy.

Ewa Stasiak-Jazukiewicz

Wykres 1. Czas spędzony z mediami w 2012 r. przez Niemców w min1:

20 450 400

172

350 300 250

128

200 150 80 100 28,5

50 0

czasopisma i dzienniki

internet

radio

pozostaųe

Tabela 1. Częstotliwość korzystania z prasy codziennej w Niemczech w 2012 roku (w mln osób powyżej 14 roku życia)2 częstotliwość

liczba czytelników w mln

kilka razy w tygodniu

50,34

kilka razy w miesiącu

10,25

raz w miesiącu

1,40

Sporadycznie

5,13

Nigdy

3,09

W 2013 roku do grona czytelników gazet zaliczono 68,9% mieszkańców RFN, którzy ukończyli 14 rok życia. Z tego 64,7% czytało dzienniki, przede wszystkim abonamentowe dzienniki regionalne (51,6%), takie, jak m.in. „Augsburger Allgemeine”, „Rheinische Post” czy „Kölnische Rundschau”. 1

Zestawienie własne na podstawie danych z: http://de.statista.com/statistik/daten/studie/77176/umfrage/dauer-der-mediennutzung-in-deutschland-von-2006-bis-2012/(dostęp: październik 2013). 2 Zestawienie własne na podstawie: http://de.statista.com/statistik/daten/studie/171897/ umfrage/haeufigkeit-zeitung-lesen-in-der-freizeit/ (dostęp: październik 2013).

Medialny kontekst „wadliwego kodu pamięci”. Studium przypadków... Wykres 2: Zasięg gazet w Niemczech w 2013 roku (w % /mln osób)3 gazety niedzielne

gazety tygodniowe

2,3

ponadregionalne dzienniki abonamentowe

5,3 / 3,7

dzienniki sprzedaǏy ulicznej

19,5/ 13,7

regionalne dzienniki abonamentowe

51,6/ 36,3

dzienniki

64,7/ 45,5

gazety ogólnie

68,9 0

Największy odsetek czytających był wśród osób powyżej 50 roku życia, niższy w wieku od 30 do 49 lat a najniższy wśród osób z przedziału wiekowego 14-29 lat. Można na te dane spojrzeć optymistycznie – prawie połowa najmłodszych czytelników i ponad połowa grupy 30-49 latków oddawała się lekturze prasy codziennej. Ponieważ są to osoby urodzone po 1964 roku to wiedzę o II wojnie światowej czerpią m.in. z mediów. Wykres 3. Procentowy zasięg gazet w poszczególnych grupach wiekowych w Niemczech w 2013 roku: 90 80 70 60 50 40

79,8 68,9

66,6

30 48,1

20 10 0

ogóų mieszkaŷców

14-29 lat

30 - 49 lat

od 50 roku Ǐycia

Za: http://de.statista.com/statistik/daten/studie/162737/umfrage/reichweite-der-zeitungen-in-deutschland/ (dostęp: październik 2013).

Ewa Stasiak-Jazukiewicz

Czas kontaktu z mediami świadczy o ich społecznej funkcji. Rola mediów masowych w organizacji społeczeństwa demokratycznego stała się przedmiotem zadumy takich teoretyków, jak m.in. Harold D. Lasswell, Paul F. Lazarsfeld i Robert K. Merton czy Charles R. Wright. W cenionym na świecie podręczniku komunikowania masowego autorstwa Denisa McQuaila wymieniony został pełen katalog społecznych funkcji mediów: informacja (Information), korelacja (Correlation), ciągłość (Continuity), rozrywka (Entertainment) i mobilizacja (Mobilization)4. Obowiązki w obszarze informacji polegają, zdaniem McQuaila, na dostarczaniu wiedzy na temat wydarzeń w kraju i na świecie, służeniu radą w rozwiązywaniu problemów codzienności, a także zapoznawaniu z innowacjami. Korelacją nazwał McQuail proponowanie ram interpretacyjnych dla prezentowanych wydarzeń, dostarczanie wsparcia autorytetom i normom, budowanie konsensu, jak również ustalanie priorytetów w społeczeństwie. Ciągłość wyraża się poprzez socjalizację zgodną z dominującym systemem wartości. Rozrywka stanowi propozycję spędzania czasu wolnego. Niemieckojęzyczni teoretycy komunikowania masowego uszczegółowili ten katalog. Wskazując na różne obszary życia wspólnoty (społeczne, polityczne i ekonomiczne) do kategorii funkcji społecznych zaliczyli następujące: socjalizacji (Sozializationsfunktion), orientacji społecznej (soziale Orientierungsfunktion), rekreacji (Rekreationsfunktion) i integracji (Integrationsfunktion). Roland Burkart, z Uniwersytetu Wiedeńskiego, podkreśla znaczenie mediów masowych, jako nośnika wzorców działania, norm i wartości społecznych. Wskazuje, że funkcja orientacji polega na umożliwieniu prawidłowego funkcjonowania w bogactwie szczegółów5. Na społeczny wymiar umożliwienia rozrywki uwagę zwracał nieżyjący już niemiecki socjolog i medioznawca, twórca teorii PR, Franz Ronneberger (Rekreationsfunktion)6. Nieco odmiennie zadanie zaspokojenia relaksu i odprężenia postrzegał zmarły w 2012 roku szwajcarski medioznawca Ulrich Saxer (Gratifikationsfunktion)7. Waga funkcji integracji polega zdaniem wymienionych badaczy na wskazywaniu zróżnicowanemu społeczeństwu społecznie akceptowanych zachowań i norm, a także 4

D. McQuail, Mass Communication Theory, SAGE 2010, s. 98, 99. R. Burkart, Kommunikationswissenschaft, Wien/Köln/Weimar, 2002 s. 378-411. 6 F. Ronneberger, Leistungen und Fehlleistungen der Massenkommunikation, [w:] W. Langenbucher (Hrsg.), Politik und Kommunikation. Über die öffentliche Meinungsbildung, München 1979, s. 127-142. 7 U. Saxer, Funktionen der Massenmedien in der modernen Gesellschaft, [w:] R. Kurzrock (Hrsg.), Medienforschung, Berlin 1974, s. 22-33. 5

Medialny kontekst „wadliwego kodu pamięci”. Studium przypadków...

kreowaniu społecznej lojalność wobec wartości8. A znamienity niemiecki teoretyk komunikowania masowego i psycholog Gerhard Maletzke podkreślał tu także zdolność mediów do dostarczania jednostce niezbędnego poczucia przynależności9. Profesor Wolfgang Donsbach z Uniwersytetu Technicznego w Dreźnie zwracając uwagę na pierwszoplanową rolę mediów w procesie komunikowania masowego podkreśla ich obowiązek nie szkodzenia wspólnocie10.

2. Cel i metoda badawcza Wskutek interwencji ministerstwa użyte w mediach nieprawidłowe sformułowania są usuwane, publikowane są sprostowania. Thomas Urban, dziennikarz „Süddeutsche Zeitung”, w 2008 roku w artykule „Geschichte für Populisten. Wie Polen mit Kritik an ausländischen Medien Politik macht” tłumaczył użycie nieprawidłowych sformułowań stosowaniem skrótu myślowego, mającego jedynie ułatwić czytelnikom niemieckim zlokalizowanie obozów na mapie Europy11. Trafiające na ręce polskich placówek dyplomatycznych adresy z przeprosinami od poszczególnych redakcji zawierają ubolewanie z powodu ludzkiego niedopatrzenia, błędu czy nieświadomego użycia niefortunnego sformułowania. W niektórych redakcjach o „braku złych intencji” świadczyć ma uzupełnienie stylebook’ów o zakaz używania tego rodzaju określeń. Także cytowany już Thomas Urban, w artykule przeznaczonym dla polskiego czytelnika, wspomina o istnieniu „zaleceń” do unikania takiego sformułowania „ze względu na jego dwuznaczność”12.

Por. m.in.: F. Ronneberger, Integration durch Massenkommunikation, [w:] U. Saxer (Hrsg.), Gleichheit oder Ungleichheit durch Massenkommunikation? Homogenisierung – Differenzierung der Gesellschaft durch Massenkommunikation, München 1985, s. 3-18. 9 G. Maletzke, Bausteine zur Kommunikationswissenschaft, Berlin 1984, s. 139. 10 Por.: W. Donsbach, Legitimationsprobleme des Journalismus. Gesellschaftliche Rolle der Massenmedien und berufliche Einstellungen von Journalisten, Freiburg – München 1982. 11 T. Urban, Geschichte für Populisten. Wie Polen mit Kritik an ausländischen Medien Politik macht, „Süddeutsche Zeitung” z 27.11.2008; tekst dostępny na stronie internetowej portalu „TransOdra“: http://www.transodra-online.net/de/node/3102 (dostęp – październik 2013). 12 T. Urban, Polska-Niemcy: nowi prezydenci. Czy nowy początek? Diabeł tkwi w liczbach, „Forum” nr 29 z 16 lipca 2010.

Ewa Stasiak-Jazukiewicz

Tabela 3. Przykładowe fragmenty przeprosiny: Medium

Forma /data przeprosin

Fragmenty tekstu przeprosin

DPA

list i sprostowanie 18.02.2013

(…) Ma pan rację wskazując na popełniony przez nas poważny błąd w depeszy redakcyjnej dot. Berlinale. Sobibor oczywiście w żadnym wypadku nie był „polskim obozem”, lecz utworzonym przez nazistów niemieckim obozem zagłady. W agencji DPA istnieją jednoznaczne zasady, zabraniające używania tego typu nieprawidłowych sformułowań. W ubiegły czwartek pracownik redakcji nie zastosował się do tych wytycznych. Popełniony przez nas błąd został skorygowany jeszcze tego samego dnia. (…) Chcielibyśmy przeprosić wszystkich, którzy poczuli się dotknięci użyciem tego nieprawidłowego sformułowania. (…)” 13.

„Die Welt”

sprostowanie 26.11.2008

W publikacji dziennika WELT w dniu 24 listopada znalazł się artykuł zatytułowany „Podróż Asafa dookoła świata” (strona 28), artykuł zawierał następujące zdanie: (…). Za to zdanie przepraszam z głębokim ubolewaniem, ponieważ zdanie to jest fałszywe i insynuuje, że obóz koncentracyjny Majdanek byłby obozem koncentracyjnym założonym przez Polaków. Takie zdanie nie powinno się znaleźć w gazecie. (…) Straszliwe zbrodnie, które zostały tam popełnione, są zbrodniami Niemców i odpowiedzialność za to ponoszą tylko i wyłącznie Niemcy. Ubolewam, iż odwróceniem faktów zacytowanych w treści artykułu przyczyniliśmy się do zaniepokojenia i utrapienia w Polsce. (…) Dobrze rozumiem, że przytoczone sformułowanie doprowadziło w Polsce do rozgoryczenia i jest niestosowne, oraz że pod niektórymi względami wciąż napięty stosunek pomiędzy Polską i Niemcami należy poprawić. Bardzo mi z tego powodu przykro.(…)

Podkreślenia i wyróżnienia autorki. Cytat za tłumaczeniem listu, zamieszczonym na stronie internetowej MSZ: http://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/przeciw_polskim_obozom/niemiecka_agencja_dpa_przeprasza_za__polski_oboz____die_welt__i__ focus__zamieszczaja_korekty;jsessionid=FA46C687146BA77504E570FC07CC8814.cms2 (dostęp – październik 2013). Sprostowanie i list DPA opublikowała 18. 02. 2013 na swojej stronie internetowej: http://www.dpa.de/Pressemitteilungen-Detailansic.107+M593b17ef84b.0.html (dostęp – październik 2013).

Medialny kontekst „wadliwego kodu pamięci”. Studium przypadków...

Tym bardziej jestem zdruzgotany, że na naszych stronach poprzez groteskowe odwrócenie faktów mogło powstać wrażenie, że Majdanek był polskim obozem koncentracyjnym.” 14 „Die Welt”

list i sprostowanie 12.02.2011

„(…) Bardzo ubolewam nad tym, że w wydaniu Kompakt i Online dziennika „Die Welt” popełniliśmy poważny błąd. W recenzji filmu „Die Kinder von Paris” jedna z naszych niestałych współpracownic napisała o „polskim obozie zagłady”, podczas gdy chodziło jej o niemieckie obozy koncentracyjne i obozy zagłady na terenie Polski. Mamy całkowitą świadomość, że nigdy nie istniały „polskie obozy”. Za tym sformułowaniem nie kryją się złe intencje. To godny pożałowania błąd, który nie miał prawa przydarzyć się autorce i który powinni byli wykryć kierownik działu i redaktor odpowiedzialny za wydanie. Niestety, nieskorygowane sformułowanie znalazło się w niektórych publikacjach. Chcielibyśmy oficjalnie przeprosić za ten błąd. Błąd został już skorygowany w wydaniu Online.(…)” 15.

„Elbe list i sprostowanie Wochenblatt” 13.03. 2013

„W artykule „Cisi bohaterowie” (Stille Helden) w wydaniu weekendowym z 9 marca przytrafił nam się przykry błąd. Zostało wzbudzone wrażenie, że obóz zagłady Bełżec, w którym w czasach nazistowskich wymordowanych zostało 500 tys. osób, był „polskim obozem”. To oczywiście nie jest prawdą. Stworzony i prowadzony przez nazistów obóz zagłady w pobliżu Lublina był niemieckim obozem na polskiej ziemi. Prosimy o wybaczenie niefortunnego i obraźliwego dla Polaków sformułowania. (…)” 16.

14 Podkreślenia autorki. Fragment artykułu redaktora naczelnego Thomasa Schmida noszącego tytuł „Die WELT bedauert zutiefst und entschuldigt sich”, zamieszczonego w internetowym wydaniu dziennika 26.11.2008 roku. Wyrazy ubolewania zostały opublikowane w dwóch wersjach językowych; po niemiecku i po polsku; patrz: http://www.welt.de/welt_ print/article2782915/Die-WELT-bedauert-zutiefst-und-entschuldigt-sich.html (dostęp – październik 2013). 15 Podkreślenia autorki. Cytat za tłumaczeniem przeprosin zamieszczonym na stronie internetowej MSZ: http://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/przeciw_polskim_obozom/ interwencja_ambasady_rp_w_berlinie_die_welt (dostęp – październik 2013); sprostowanie w wydaniu online znalazło się jeszcze 10.02.2011 r., patrz: http://www.welt.de/print/welt_kompakt/vermischtes/article12496830/Die-Kinder-von-Paris-Razzia-vor-der-Deportation.html (dostęp – październik 2013). 16 Podkreślenia autorki. Cytat za wydrukowanym na stronie internetowej MSZ tłumaczeniem sprostowania zamieszczonego w piśmie 13. 03. 2013 r.; patrz: http://www.msz.gov.

Ewa Stasiak-Jazukiewicz

W przypadku niektórych redakcji przyznanie popełnienia błędu i ustalenie eliminujących go zasad nie stanowi wystarczającego zabezpieczenia przed ponownym użyciem nieprawidłowych określeń. Na przykład w tekstach opublikowanych od 2004 roku w „Die Welt” wystąpiły one trzykrotnie: 24 listopada 2008 roku (w artykule „Asafs Reise um die Welt”), 10 lutego 2011 roku („Die Kinder von Paris: Razzia vor der Deportation”) oraz w 15 lutego 2013 roku („Filmemacher Claude Lanzmann erhalt Ehrenbär der Berlinare”); a w „Focus” – dwukrotnie 18 lutego 2013 na portalu www.focus. de („Filmemacher Claude Lanzmann erhalt Ehrenbär der Berlinare”) oraz 18 kwietnia 2013 roku („Aufstand im Warschauer Ghetto”) w obu wersjach pisma: papierowej i internetowej. To przykłady powtórzeń błędu od czasu trwania akcji MSZ. Wcześniej prasa zagraniczna także używała nieprawdziwych określeń nazistowskich obozów koncentracyjnych czy obozów zagłady. Archiwa „FAZ.net.”, czyli internetowego wydania „Frankfurter Allgemeine Zeitung”, bezpłatnie udostępniają artykuł dotyczący francuskiego kolaboranta, Maurice’a Papona, z 18 września 2002 roku pt. „Verbrechen NaziKollaborateur Papon aus Haft entlassen”, w którym obóz koncentracyjny w Auschwitz opatrzono przymiotnikiem „polski”17. Dziennik użył „wadliwego kodu pamięci” i w 2011 roku. W archiwum czasopisma „Der Spiegel” widnieje artykuł z 1966 roku, dotyczący esesmana Kurta Bendera, w którym jako „polski” określa się założony i prowadzony przez niemieckich hitlerowców obóz zagłady w Sobiborze18. Lektura przeprosin i sprostowań pisanych przez używający nieprawidłowe sformułowanie każe wyeliminować tłumaczenie stosowaniem określenia o znaczeniu topograficznym. Pozostaje już tyko błąd. Różnorodność mediów używających te nieprawidłowe sformułowania skłania do głębszego przyjrzenia się poszczególnym przypadkom. Celem pl/pl/polityka_zagraniczna/przeciw_polskim_obozom/0_elbe_wochenblatt__drukuje_korekte_ po_interwencji_polskich_dyplomatow;jsessionid=0A5145BC34D78F642C1D4875A66DF259. cms2 (dostęp – październik 2013). 17 „(…) Die meisten der Deportierten waren im polnischen Konzentrationslager Auschwitz umgebracht worden oder unter den dort herrschenden Bedingungen ums Leben gekommen.(…)“; podkreślenie autorki; cyt. za: http://www.faz.net/aktuell/gesellschaft/verbrechen-nazi-kollaborateur-papon-aus-haft-entlassen-172809.html (dostęp – październik 2013). 18 „(…)Und sie riß ehedem mächtige Männer aus kleinbürgerlicher Idylle – wie Kurt Bolender, der einmal Teillagerführer im polnischen Vernichtungslager Sobibor war und nach dem Krieg als Portier in Hamburg nur noch Schlüssel aufhängen wollte.(…)“; podkreślenie autorki; [w:] JUSTIZ; NS-VERBRECHEN; Peitsche bewahrt, „Der Spiegel“ nr 52/1966 z 19.12.1966, s. 57; cyt. za: http://wissen.spiegel.de/wissen/image/show.html?did= 46415595&aref=image036/2006/03/22/cqsp196652056-P2P-058.pdf&thumb=false (dostęp – październik 2013).

Medialny kontekst „wadliwego kodu pamięci”. Studium przypadków...

niniejszego artykułu jest studium ich użycia przez prasę niemiecką w latach 2011-2013. Studium przypadku (case study) jest metodą jakościową, pozwalającą na dogłębne zobrazowanie konkretnego, nietypowego zjawiska i wyciągnięcie wniosków co do jego przyczyn i konsekwencji, cech badanego obiektu czy zjawiska, uwarunkowań społecznych19. Zdaniem Davida A. Snowa i Leona Andersona wszechstronną analizę zapewnia zastosowanie wielu różnorodnych metod i technik badawczych oraz sprawne posługiwanie się metodą triangulacji, czyli porównywaniem danych pochodzących z różnych źródeł20. Taki dobór metod badawczych niewątpliwie umożliwia zachowanie neutralności aksjologicznej i uzyskanie intersubiektywnej sprawdzalności. Wg typologii Stake’go zastosowałam zbiorowe studium przypadków, analizujące ich serię21. Zgodnie z klasyfikacją Roberta K. Yina22 ma ono charakter eksploracyjny. Jego zasadniczym celem jest wskazanie okoliczności użycia nieprawdziwych określeń nazistowskich obozów zagłady i obozów koncentracyjnych. Przeprowadzone przeze mnie case study traktować należy jako wstęp do kolejnych, szerszych badań. Nie wykorzystałam w nim wszystkich możliwych metod badawczych. Dotychczasowe ustalenia wskazują, że niezbędne byłyby wywiady z kierownictwem redakcji, z autorami tekstów, analiza ewentualnych redakcyjnych stylebook’ów a zwłaszcza procedur czy zwyczajów ich użytkowania. Niezwykle cenne byłyby wywiady fokusowe wśród odbiorców przekazów medialnych. Winny być przeprowadzone wśród czytelników zaraz po ukazaniu się materiału z nieprawidłowym określeniem, co znacznie utrudnia zastosowanie tej jakościowej metody badań. Ewentualnie w zastępstwie można uciec się do metody sędziów kompetentnych. Badania jakościowe wśród pracowników redakcji i odbiorców przekazów medialnych pomogłyby ustalić intencje nadawców przekazów i odczucia odbiorców. Ograniczenie spowodowane było czasem realizacji i planowaną objętością publikacji. Przede wszystkim posłużyłam się ilościową i jakościową analizą zawartości materiałów dziennikarskich. Pozwala ona na odkrycie jawnej (analiza ilościowa) i częściowo intencjonalnej (analiza jakościowa) zawartości przekazów. Pomaga odpowiedzieć na pytania co i jak było komunikowane, przez i do kogo, a czasami daje podstawy do wnioskowania o efektach przekazu. 19

Opis metody badawczej znajduje się m.in. w: R. D.Wimmer, J. R.Dominick, Mass media: Metody badań, Karków 2008, s. 191-197. 20 Por.: D. A. Snow, L. Anderson, Researching the Homeless. The Characteristic Features and Virtues of the Case Study, [w:] J. Feagin, A. Orum, G. Sjoberg (Eds.), A Case for Case Study, Chapel Hill, NC 1991, s. 147-173. 21 R. Stake, The art of case research. Newbury Park, CA 1995. 22 R. Yin, Applications of case study research, Newbury Park, CA 1993.

Ewa Stasiak-Jazukiewicz

Zastosowałam próbę celową, opierając się na widniejącym na stronie internetowej MSZ wykazie interwencji polskich placówek dyplomatycznych przeciwko używaniu określenia „polskie obozy koncentracyjne” czy „polskie obozy zagłady”. Wybór prasy (także jej internetowych wydań) podyktowany był łatwością sięgnięcia do materiałów archiwalnych. Jak na rejestr nietypowego zjawiska ministerialna lista niemieckich tytułów prasowych, które użyły „wadliwego kodu pamięci” jest długa. Są na niej dzienniki o zasięgu ponadregionalnym, jak „Bild”, „Die Welt”, „Süddeutsche Zeitung“, „Frankfurter Allgemeine Zeitung“ i „Junge Welt“; regionalnym – „Der Tagesspiegel”, „Westdeutsche Zeitung”, „Berliner Zeitung“, „Rheinische Post“ oraz lokalnym, jak: „Gäubote – Herrenberger Zeitung”, „Trierischer Volksfreund“. Znajdują się na niej także czasopisma: „Der Spiegel”, „Stern”, „Focus”, „Elbe Wocheblatt”, „Kölner Wochenspiegel“, „rtv“; internetowe wydanie magazynu filmowego „filmab.jmmv.de“. Zmusiło mnie to do wprowadzenia cezury czasowej. Wybór lat ostatnich wydawał się najstosowniejszy również z punktu widzenia użyteczności opracowania dla MSZ. Łącznie przeanalizowałam 14 publikacji prasowych. Tabela 4: Próba poddana analizie zawartości l.p.

tytuł prasowy

Data 10.02.2011

tytuł artykułu

Die Welt (w wydaniu Kompakt i Online)

Frankfurter Allgemeine Zeitung

7.03.2011

Augsburger Allgemeine

13.04.2011

Prozess gegen mutmaßlichen KZ-Wachmann. München: Überlebende von Sobibór wollen Demjanjuks Schuldspruch

Berliner Zeitung

4.05.2011

Nazis auf der Flucht. Die verbannte Nazi-Jägerin

filmab.jmmv.de

6.05.2011

Das 21. Filmkunstfest 2011, Spielfilme

Trierischer Volksfreund”

16.01.2013

Den Trierer Opfern ihren Namen wiedergeben

Die Welt

14.02.2013

Filmemacher Claude Lanzmann erhalt Ehrenbär der Berlinare

Focus (wydanie internetowe) 18.02.2013

Filmemacher Claude Lanzmann erhalt Ehrenbär der Berlinare

Elbe Wochenblatt

Stricknadeln für das KZ

Focus

9.03.2013 18.04.2013

„Die Kinder von Paris“: Razzia vor der Deportation Beweisanträge ohne Ende

19. April 1943: Aufstand im Warschauer Ghetto. Symbol des jüdischen Kampfes gegen die Nazis

Medialny kontekst „wadliwego kodu pamięci”. Studium przypadków...

Gäubote – Die Herrenberger 20.04.2013 Zeitung

Der Jugend Geschichte vermittelnHerrenberg: Mordechai Ciechanower singt in der Alten Turnhalle

Kölner Wochenspiegel

4.07.2013

Die Hölle überlebt Auschwitz-Überlebende Anita Lasker-Wallfisch besuchte Europaschule

Rheinische Post

27.08.2013

Überlebende aus Konzentrationslagern zu Gast in Xanten

Kölnische Rundschau

25.10.2013

Schleidener Weg der Erinnerung

Swoją wiedzę na temat niemieckiego systemu medialnego wykorzystałam prezentując szerszy kontekst badanego zjawiska, w tym: prezentując społeczny zasięg mediów; definiując społeczne funkcje mediów; wskazując elementy debaty o prawdzie historycznej i jej artystycznej wizji wywołane emisją serialu „Nasze matki, nasi ojcowie”; charakteryzując poszczególne tytuły prasowe, czy wreszcie określając ramy prawne działania mediów. Wykorzystałam przy tym dostępne dane statystyczne, przeprowadziłam analizę regulacji prawnych oraz krytyczną analizę bogatej literatury przedmiotu.

3. „Nasze matki nasi ojcowie” Jednym z elementów kontekstu społecznego badanego zjawiska jest publiczna debata na temat II wojny światowej, odpowiedzialności za jej wywołanie i przebieg. Pomijając wrażenia, jakie na Niemcach z amerykańskiej strefy okupacyjnej wywołała emisja dokumentu „Młyny wojny”23, dyskusję o przeszłości zainicjowali niemieccy pisarze z „Grupy 47”: Günter 23

„Młyny śmierci” („Die Todesmühlen”) były jednym z elementów programu reedukacji Niemców. 22 minutowy film dokumentalny od stycznia 1946 pokazano w kinach w Bawarii, a od marca 1946 roku w Hesji, Hamburgu i Berlinie. Brytyjskie władze okupacyjne nie zdecydowały się na jego emisję. Film zawiera autentyczne zdjęcia zarejestrowane podczas wyzwalania obozów koncentracyjnych i obozów zagłady: Auschwitz, Bergen-Belsen, Buchenwald, Dachau i Majdanek. W 2006 roku w hamburskim kinie Metropolis wyświetlono go ponownie, jako zaczyn do dyskusji nad skutecznością tego działania propagandowego. Patrz: L. Wendler, „Die Todesmühlen“ – erschütternder KZ-Film im Metropolis, [w:] „Hamburger Abendblatt“ z 4.04.2006. Tekst artykułu dostępny w internetowym archiwum dziennika: http://www.abendblatt.de/kultur-live/article389818/Die-Todesmuehlen-erschuetternder-KZFilm-im-Metropolis.html.

Ewa Stasiak-Jazukiewicz

Grass i Heinrich Böll24. Winę ludobójstwa dobitnie unaocznił niemieckiej opinii publicznej amerykański cztero-częściowy serial „Holocaust – Die Geschichte der Familie Weiss”, emitowany od 22 do 26 stycznia 1979 roku w Programach Trzecich publicznych stacji telewizyjnych krajów związkowych zrzeszonych w ARD. Według szacunków od 10 do 15 mln Niemców dowiedziało się wówczas o istnieniu Auschwitz25. Ofensywę pomniejszania winy rozpoczął artykuł Ernsta Noltego „Przeszłość, która nie chce przeminąć”, opublikowany na łamach „Frankfurter Allgemeine Zeitung” 6 czerwca 1986 roku. Autor postulował w nim m.in. zakończenie rozliczania z nazizmem26. Artykuł wszczął głośny w Niemczech i Europie „spór historyków” (Historikerstreit). Trwający kilka miesięcy medialny spór o pamięć wygasł bez rozstrzygnięć. Jak zauważa Magdalena Latkowska, po nim wielokrotnie podejmowano „próby rekonstrukcji wydarzeń i pamięci o III Rzeszy i II wojnie światowej, i to na wielu płaszczyznach, naukowej, literackiej i artystycznej.”27 Jedną z takich artystycznych prób jest serial „Nasze matki, nasi ojcowie” („Unsere Mütter, unsere Väter”), produkcji publicznej stacji telewizyjnej ZDF. Emisja w Niemczech w dniach 18-20 marca 2013 roku zgromadziła przed ekranami wielomilionową widownię, bijącą dotychczasowe rekordy oglądalności filmów emitowanych przez stację. Znaczną część publiczności stanowili widzowie w wieku od 14 do 49 roku życia, którzy „Młyny śmierci” czy „Holocaust” mieli szansę obejrzeć jedynie w internecie (wykres 4). TVP1 wyemitowała film w dniach 17-19 czerwca 2013 roku. Polskie głosy krytyki prezentowania partyzantów Armii Krajowej jako antysemitów, media niemieckie komentowały tak przed, jak i po premierze filmu w naszym kraju, czego przykładem jest chociażby artykuł pióra Gerharda Gnaucka w „Die Welt” z 26 marca28. Odnoszono się do oficjalnych protestów słanych do ZDF i do dziennika „Bild”. W marcu tygodnik „Die Zeit” pisał o liście ambasadora Jerzego Margańskiego do ZDF29 a we wrześniu 24

Por.: K. Wóycicki, Niemiecki rachunek sumienia. Niemcy wobec przeszłości 1933-1945, Wrocław 2004. 25 F. Bösch, Film, NS-Vergangenheit und Geschichtswissenschaft, (w:) „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte“ 54/2007, s. 2. 26 E. Nolte, Die Vergangenheit, die nicht vergehen will. Eeine Rede, die geschrieben, aber nicht gehalten werden konnte, [w:] „Frankfurter Allgemeine Zeitung“ z 6.06.1986. Tekst artykułu dostępny na: http://www.hdg.de/lemo/html/dokumente/NeueHerausforderungen_redeNolte1986/ (dostęp- październik 2013). 27 M. Latkowska, Historikerstreit – przyczyny i skutki jednego z najważniejszych niemieckich sporów o historię w XX wieku, s. 24, [w:] „Studia Interkulturowe Europy Środkowo-Wschodniej” Tom 6 r. 2012, s. 4-24. 28 G. Gnauck, Polen werfen Weltkriegs-Epos Ignoranz vor, „Die Welt” z 26. 03. 2013. 29 Polens Botschafter verärgert über „Unsere Mütter, unsere Väter“, „Zeit Online“ z 28.03.2013 na: http://www.zeit.de/politik/deutschland/2013-03/weltkriegsdrama-polen-protest (dostęp – październik 2013).

Medialny kontekst „wadliwego kodu pamięci”. Studium przypadków...

Wykres 4: Widownia poszczególnych części filmu „Nasze matki, nasi ojcowie” w mln osób/% udział w rynku30 9

7,63 mln/24,3%

7,22 mln/ 20,1% 7

6,57 mln/ 19,5%

6 5 4 3 2 1

2,08 mln /17,5%

1,76 mln /13,7%

2,06 mln /14,5%

0 czħƑđ I z 18 marca

widownia ogółem

czħƑđ II z 19 marca

czħƑđ III z 20 marca

w tym osoby w grupie wiekowej 14-49 lat

opublikował wywiad z Radosławem Sikorskim, w którym minister stwierdził, że film stanowi „dowód selektywnej pamięci historycznej (Niemców) w odniesieniu do Wschodu”31. 27 marca „Der Spiegel” w wydaniu internetowym donosił o proteście prezesa TVP Juliusza Brauna32. 23 czerwca ZDF na swojej stronie internetowej zamieścił relację z dyskusji telewizyjnej, jaka odbyła się po emisji filmu w Polsce33. Te zaledwie przykładowe reakcje mediów niemieckich dowodzą zainteresowania stosunkiem Polaków do historii. Tym bardziej niezrozumiałe jest tych pięć przypadków błędnego określania obozów koncentracyjnych czy obozów zagłady, jakie zdarzyły się po 18 marca 2013: 30 Wykres własny na podstawie danych z: „Unsere Mütter, unsere Väter”: 7,63 Millionen sahen Finale, [w:] „SpiegelOnline”, http://www.spiegel.de/kultur/tv/quotensteigerung-fuerden-zdf-dreiteiler-unsere-muetter-unsere-vaeter-a-890128.html (dostęp – styczeń 2014). 31 A. Bota,J. Lau, „Wir wollen keine Wiederkehr des Kalten Kriegs“, „Zeit Online“ z 27.09.2013 na: http://www.zeit.de/2013/40/interview-aussenminister-polen-sikorski-russland-europa (dostęp – październik 2013). 32 „Unsere Mütter, unsere Väter”: Polnischer Fernsehchef empört über ZDF-Kriegsepos, „SpiegelOnline” z 27.03.2013, http://www.spiegel.de/kultur/tv/unsere-muetter-unsere-vaeter-polnischer-tv-chef-kritisiert-dreiteiler-a-891261.html (dostęp – październik 2013). 33 Kampf ums Überleben. Polen unter deutschen Besatzung, na: http://dokumentation. zdf.de/ZDF/zdfportal/programdata/ec7f5086-a119-3282-b350-36a3816e802f/20187948 (dostęp – październik 2013).

Ewa Stasiak-Jazukiewicz

„Focus” (18.04.2013), „Gäubote – Die Herrenberger Zeitung” (20.04.2013), „Kölner Wochenspiegel” (4.07.2013), „Rheinische Post” (27.08.2013) oraz „Kölnische Rundschau” (25.10.2013 – nawet po wywiadzie „Die Zeit” z Sikorskim). Błąd?

4. Tytuły prasowe posługujące się wadliwym kodem pamięci Deklarowany błąd może być wynikiem złej organizacji pracy redakcji. Nowe technologie, w tym cyfryzacja produkcji i dystrybucji prasy zmieniła organizację pracy redakcji. Na potrzeby wydań pism papierowych i online pracuje jeden newsroom, w którym funkcje kierownicze powierzane są rotacyjnie redaktorom prowadzącym poszczególne podmioty wchodzące w skład danego przedsiębiorstwa medialnego. Rozwiązanie to wprawdzie gwarantuje szybką produkcję treści, ale ma swoje konsekwencje w spadku liczby oryginalnych materiałów dziennikarskich, ponadto powoduje, że raz popełniony błąd powielany jest w kilku przekazach pozornie różnych pism. Według wzorców crossmedia pracują wszystkie analizowane tytuły z wyjątkiem „Elbe Wochenblatt”, „Kölner Wochenspiegel”, „Gäubote – Die Herrenberger Zeitung” Wydawana w powiecie Böblingen w (Badenia-Wirtembergia oraz portalu „filmab.jmmv.de.” Tabela 5: Newsroom pracujące na rzecz omawianych pism tytuł/ nakład/ zasięg

Newsroom wspólny z

Die Welt 225.291 egz. ponadregionalny

dzienniki: Welt Kompakt, Berliner Morgenpost gazeta tygodniowa Welt am Sonntag trzy wydania online: welt.de, morgenpost.de, WeltonlineTV

Frankfurtet Allgemeine Zeitung 334.928 egz. ponadregionalny

portal informacyjny FAZ.NET dziennikiem lokalnym Frankfurter Rundschau gazetami tygodniowymi: niedzielną Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung i anglojęzyczną FAZ Weekly tygodnik FAZ-Magazin

Augsburger Allgemeine 220.340 egz. Regionalny

dzienniki: Südkurier” „Main-Post” i „Allgäuer Zeitung

Berliner Zeitung 123.646 egz. Regionalny

dzienniki: Kölner Stadt-Anzeiger i Mitteldeutsche Zeitung

Rheinische Post 325 tys. egz. Regionalny

dzienniki: Aachener Nachrichten, Saarbrücker Zeitung, Trierischer Volksfreund, Lausitzer Rundschau, Pfälzischer Merkur

Medialny kontekst „wadliwego kodu pamięci”. Studium przypadków...

portal informacyjny RP Online 5 lokalnych rozgłośni radiowych 3 lokalne stacje telewizyjne magazyny gazety reklamowe Kölnische Rundschau lokalny

Materiały o tematyce regionalnej otrzymuje od General Anzeiger

Focus 566.414 egz.

wydanie online magazyny: Focus Money, FOCUS Gesundheit, FOCUS Diabetes, Focus-TV

Redakcja lokalnej bezpłatnej reklamowej gazety tygodniowej należącej do koncernu Springera „Elbe Wochenblatt” liczy 8 osób. Wydawana w nakładzie 528 tys. egz. lokalna tygodniowa gazeta reklamowa „Kölner Wochenspiegel“ ma jeszcze mniejszą, 5 osobową redakcję. W obu przypadkach zawartość współtworzą użytkownicy, co wpływa na obniżenie jakości dziennikarstwa. Wydawcą portalu filmowego „filmab.jmmv.de” jest Jugendmedienvorband Mecklenburg-Vorpommern e.v., prowadzący edukację medialną dla młodzieży. Zespół portalu stanowi 14 młodych, niedoświadczonych osób, uczących się warsztatu dziennikarskiego. W wersji papierowej, jako magazyn „Filmab!”, wydawany jest przy okazji festiwalu sztuki, odbywającego się w miejscowości Schwerin. Partnerem obu przedsięwzięć jest Fundacja Fryderyka Eberta i regionalny Klub Prasowy. Może zatem dziwić, że tak zacni patroni nie dopilnowali podopiecznych. Inny powód błędu może tkwić w niskiej jakości dziennikarstwa. Tytuły prestiżowe korzystają z usług osób niezwiązanych z redakcją. Recesja gospodarcza, a wraz z nią zmieniające się źródła finansowania działalności dziennikarskiej, wpływają na powszechnie stosowaną praktykę redukowania składu osobowego redakcji, zwiększone korzystanie z usług ryczałtowców (Pauschalist) czy zatrudnionych na umowę zlecenie, w tym outsourcing. Stefan Niggemeier, wieloletni redaktor odpowiedzialny „Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung”, wydawca krytycznego wobec mediów „BILDblog” wskazuje, że agencje informacyjne traktowane są przez media, jak oficjalne źródło. Przy korzystaniu z niego świadomie rezygnują z obowiązku dodatkowego sprawdzania uzyskanej wiadomości34. Taka niefrasobliwość mogła być przyczyną zamieszczenia opatrzonej błędem informacji agencyjnej w trzech z rozpatrywanych przypadków: 34

http://www.stefan-niggemeier.de/blog/klare-ansage-bei-dpalieber-spaet-als-falsch; (dostęp: marzec 2013).

Ewa Stasiak-Jazukiewicz

 w „Augsburger Allgemeine“ z 13.04.2011 pt. Prozess gegen mutmaßlichen KZ-Wachmann. München: Überlebende von Sobibór wollen Demjanjuks Schuldspruch;  w wydaniu internetowym „Die Welt” z 14.02.2013 roku pt. „Filmemacher Claude Lanzmann erhalt Ehrenbär der Berlinare“;  na stronie internetowej magazynu „Focus” z 18.02.2013, pt. Filmemacher Claude Lanzmann erhalt Ehrenbär der Berlinare. Wreszcie ostatnim z tej serii powodem błędu może być rozpowszechniona praktyka uprawiania dziennikarstwa „kopiuj-wklej”. Plagiat popełniali już i dziennikarze prestiżowych pism niemieckich, o czym informował między innymi Ronnie Grob35.

5. Wyniki analizy zawartości Przeprowadzona przeze mnie analiza zawartości przekazów z „wadliwym kodem pamięci” prowadzi do następujących wniosków: 1. nie maleje liczba przypadków używania przez media niemieckie „wadliwych kodów pamięci” (2011-5x; 2013-9x w); 2. w omawianych przypadkach „wadliwe kody pamięci” stosowano: 4x w relacjach z bieżących wydarzeń w kraju i na świecie („Focus”, w artykule dotyczącym obchodów 70. rocznicy powstania w getcie warszawskim; „Berliner Zeitung”, relacjonując proces Demjaniuka; „Frankfurter Allgemeine Zeitung”, w informacji o procesie Demjaniuka; „Augsburger Allgemeine” – informacja o procesie Demjaniuka); 3x w materiałach dotyczących tematyki kulturalnej („Die Welt”, w recenzji filmu „Die Kinder von Paris”; Die Welt”, w informacji o nagrodzonym filmie; „filmab.jmmv.de”, w recenzji filmu), 6x w dziale regionalnym („Kölnische Rundschau”, opisując przygotowania do obchodów 75 rocznicy Kryształowej Nocy w miejscowości Schleiden; „Rheinische Post” – tekst dotyczył spotkania zorganizowanego przez niemieckie stowarzyszenie Maximilian-KolbeWerk; „Kölner Wochenspiegel” – relacjonując wizytę byłej więźniarki Auschwitz w szkole; „Elbe Wochenblatt”, odnosząc się do wspomnień byłej więżniarki obozu koncentracyjnego; „Trierischer Volksfreund”, opisując historie miasta; „Gäubote – Die Herrenberger Zeitung“, w opisie spotkania Mordechaja Ciechanower z mieszkańcami;) 3. materiałom dziennikarskim z zastosowaniem wadliwych kodów pamięci towarzyszyły zdjęcia, co podnosiło ich stopień uwidocznienia; 35

R. Grob, Slumdog Billionaire, [w:] ”BILDblog” 29.11.2010, URL;http://www.bildblog. de/25710/ slumdog-billionaire (dostęp: marzec 2013).

Medialny kontekst „wadliwego kodu pamięci”. Studium przypadków...

4. wadliwy kod pamięci nie był umieszczony w tytule materiału dziennikarskiego (dwukrotnie zawierał go lead) – kontakt czytelnika z wadliwym kodem pamięci następował w efekcie lektury całego tekstu; 5. w żadnym z analizowanych materiałów nie podejmowano rozważań na temat odpowiedzialności za zbrodnie ludobójstwa. Żadne ze zdań zawierających wadliwe kody pamięci nie ucierpiałoby w sferze informacyjnej, gdyby pominięto nieprawdziwe określenie, jak na przykład w materiale z „Rheinische Post”: „Zwölf polnische Überlebende aus den polnischen Konzentrationslagern und Ghettos.”

6. Wniosek Przeprowadzone studium przypadków nie dostarczyło dowodów falsyfikujących tezę, że użycie wadliwych kodów pamięci było jedynie błędem, ale również argumentów wystarczających do jej potwierdzenia.

7. Propozycja O konieczności przekazywania informacji prawdziwej, sprawdzonej w kilku źródłach, obiektywnej (tj. pozbawionej odautorskiego komentarza) stanowią przepisy zawarte w ustawach prasowych krajów związkowych (Landespressegesetze), w traktacie w sprawie radiofonii i telewizji, a nade wszystko w kodeksie etycznym (Pressekodex), przyjętym przez Niemiecką Radę Prasową (Deutscher Presserat), ciało kontroli przestrzegania profesjonalnych standardów. To 16. punktowy zbiór wytycznych profesjonalnego postępowania. Można składać protesty na nieetyczne postępowanie dziennikarzy. Dotychczasowa praktyka pokazuje, że protesty, zwłaszcza zbiorowe owocowały formułowaniem przez Niemiecką Radę Prasową wytycznych postępowania profesjonalnego. Istotnym elementem ochrony dóbr osobistych, które można wykorzystać do eliminacji „wadliwych kodów pamięci” w materiałach dziennikarskich, jest prawo do odpowiedzi i sprostowania nieprawdziwych lub niedokładnie podanych informacji, których publikacja niesie konsekwencje dla danej osoby. Przepisy obligujące podmiot medialny do opublikowania/nadania sprostowania lub odpowiedzi zawierają regulacje wymienione wyżej: ustawy prasowe krajów związkowych oraz traktat w sprawie radiofonii i telewizji. Wszystkie one wskazują materiały dziennikarskie, wobec których nie można wysuwać roszczeń do praw (rzetelne sprawozdania z publicznych posiedzeń Parlamentu Europejskiego, federalnych i krajowych władz ustawodawczych,

Ewa Stasiak-Jazukiewicz

sesji przedstawicieli samorządu terytorialnego oraz posiedzeń sądów). Określają warunki formalne, jakie winny spełniać sprostowania czy odpowiedzi. I tak: żądanie odpowiedzi musi wpłynąć do redakcji w wersji pisemnej w terminie do trzech miesięcy od publikacji kwestionowanego materiału dziennikarskiego. Odpowiedź i sprostowanie publikowane są bezpłatnie w najbliższym numerze (nadane w najbliższej audycji po otrzymaniu zgłoszenia – do jednego miesiąca), w tym samym lub porównywalnym miejscu, co materiał, który wywołał żądanie, a w przypadku mediów drukowanych dodatkowo wskazuje się na obowiązek wydrukowania go tą samą wielkością i krojem czcionki. Regulacje ustosunkowują się także do zawartości odpowiedzi i sprostowań stanowiąc, że odpowiedzi muszą się ograniczać do informacji faktycznych, nie mogą zawierać treści kryminalnych, a redakcja nie może komentować sprostowań. Obowiązek dopełnienia tej kategorii praw osobistych spoczywa na redaktorze odpowiedzialnym i wydawcy/nadawcy. Egzekucja ewentualnych roszczeń z tytułu nieopublikowania sprostowania czy odpowiedzi należy do sądów powszechnych.

Bibliografia Burkart R., Kommunikationswissenschaft, Wien/Köln/Weimar, 2002 Donsbach W., Legitimationsprobleme des Journalismus. Gesellschaftliche Rolle der Massenmedien und berufliche Einstellungen von Journalisten, Freiburg–München 1982 Latkowska M., Historikerstreit – przyczyny i skutki jednego z najważniejszych niemieckich sporów o historię w XX wieku, [w:] „Studia Interkulturowe Europy Środkowo-Wschodniej” Tom 6 r. 2012 Maletzke G., Bausteine zur Kommunikationswissenschaft, Berlin 1984 McQuail D., Mass Communication Theory, SAGE 2010 Ronneberger F., Integration durch Massenkommunikation,. [w:] Saxer U. (Hrsg.), Gleichheit oder Ungleichheit durch Massenkommunikation? Homogenisierung – Differenzierung der Gesellschaft durch Massenkommunikation, München 1985 Ronneberger F., Leistungen und Fehlleistungen der Massenkommunikation, [w:] Wolfgang Langenbucher (Hrsg.), Politik und Kommunikation. Über die öffentliche Meinungsbildung, München 1979 Saxer U., Funktionen der Massenmedien in der modernen Gesellschaft, [w:] Rupert Kurzrock (Hrsg.), Medienforschung, Berlin 1974 Snow D. A., Anderson L., Researching the Homeless. The Characteristic Features and Virtues of the Case Study, [w:] Feagin, J., Orum, A., Sjoberg, G. (Eds.), A Case for Case Study, Chapel Hill, NC 1991 Stake R., The art of case research. Newbury Park, CA 1995 Stasiak-Jazukiewicz E., Zmiana paradygmatu? Niemiecki system medialny, Warszawa 2013 Wimmer R. D., Dominick J. R., Mass media: Metody badań, Kraków 2008 Wóycicki K., Niemiecki rachunek sumienia. Niemcy wobec przeszłości 1933-1945, Wrocław 2004 Yin, R., Applications of case study research, Newbury Park, CA 1993

„WADLIWE KODY PAMIĘCI” – CZYLI RZECZ O REAKCJI NIEMIECKOJĘZYCZNYCH INTERNAUTÓW NA TREŚCI MEDIALNE Marta Jas-Koziarkiewicz

1. Wstęp Od połowy lat dziewięćdziesiątych czynnikiem określającym zakres i formę komunikacji oraz jej zmiany stał się Internet. Jego oddziaływanie dotyczy zarówno samych mediów, które np. dostosowują wykorzystywane przez siebie formy komunikowania, jak i odbiorców, którzy otrzymali dzięki niemu nowe możliwości uczestniczenia w procesie komunikacji. Wyjątkowość Internetu związana jest z jego cechami, tj. równoczesną synchronicznością i asynchronicznością (możliwość komentowania czy zamieszczania informacji w czasie rzeczywistym, a także dostęp do nich także później), brak ograniczenia czasu i przestrzeni komunikacyjnej, anonimowość uczestników procesu, multimedialność (łączenie różnych form komunikowania), a przede wszystkim interaktywność i zmiana dotychczasowego podziału na twórcę komunikatu i jego odbiorcę oraz zamienność tych ról (dialogiczność)1. Wyjątkowy charakter Internetu, a przede wszystkim występowanie dotychczasowego odbiorcy jako nadawcy2, daje wiele możliwości badaczom procesu komunikacji. Pozwala również na określenie: co, jak i kiedy jest komentowane, a więc umożliwia określenie sposób interpretacji treści medialnych. Zakres prezentowanych w sieci informacji, ilość postów, blogów, stron internetowych czy plików sprawia, że trudno jest jednak prowadzić badania. Z tego też względu niezwykle ważką kwestią jest określenie problemu i pytań badawczych oraz doboru próby. 1

Szerzej na temat specyfiki komunikacji za pośrednictwem internetu w: A. Przybylska, Internet i komunikowanie we wspólnocie lokalnej, Warszawa 2010, s. 82–92. 2 Na możliwości uczestniczenia w procesie komunikacji odbiorcy I zmianę jego roli na nadawcę zwrócono uwagę w: F. Rebillard, A.. Touboul, Promises unfulfilled? ‘Journalism 2.0’, user participation and editorial Policy on newspaper websites, „Media Culture Society” 2010, vol. 32(2), s. 328 i następne.

Marta Jas-Koziarkiewicz

2. Założenia metodologiczne Celem artykułu jest analiza wypowiedzi niemieckojęzycznych internautów na temat „wadliwych kodów pamięci” zamieszczonych w serwisach online niemieckich mediów prestiżowych. W badaniach przyjęto, że w wypowiedziach internautów pojawiają się jedynie ci sami aktorzy i te same wątki tematyczne, które podjęte zostały w artykułach prasowych. Przeprowadzona analiza miała umożliwić udzielenie odpowiedzi na następujące pytania: jacy aktorzy i jakie wątki tematyczne pojawiają się w artykułach prasowych i w komentarzach internautów, jak prezentowane są wątki tematyczne w publikacjach a jak w wypowiedziach komentatorów, jak ocenione zostało posługiwanie się sformułowaniem „polskie obozy zagłady” w tekstach redakcji i przez internautów, i czy oceny te są tożsame. W celu weryfikacji postawionych pytań badawczych i przyjętej hipotezy wykorzystano jakościową analizę treści online, która „nie oznacza specyficznej, nowej metody, raczej nazwę wzięła ze swojego przedmiotu badań, którymi są treści online lub komunikacja online”3. Jest to więc zastosowanie klasycznej, medioznawczej metody analizy treści4, a jedyną różnicą jest tu odmienna technika rozpowszechniania informacji. Jakościowa analiza treści umożliwiła omówienie sposobu prezentacji tematów przez internautów i w wybranych artykułach. Pozwoliło to na wskazanie głównych wątków, a także pojawiających się aktorów. Dodatkowo dostarczyła danych dla określenia oceny posługiwania się “wadliwym kodem pamięci”. Na potrzeby badania autorka zastosowała szczegółowe techniki badawcze, do których można zaliczyć m.in.: operacjonalizację pojęć i tworzenie klucza kategoryzacyjnego. W kluczu, identycznym dla artykułów, jak i wypowiedzi internautów, wskazano i zdefiniowano: kategorie wątków tematycznych, typy występujących aktorów, a także ton wypowiedzi. Wśród wątków tematycznych wyodrębniono: informacje o osobie popełniającej 3

F. Zeller, J. Wolling, Struktur- und Qualitätsanalyse publizistischer Onlineangebote, „Media Perspektiven” 2010, nr 3, s. 146. 4 Za twórcę metody uważa się B. Berelsona, który utożsamiał ją z analizą ilościową, jest ona jednakże wykorzystywana zarówno w ujęciu ilościowym i jakościowym. Posłużenie się analizą jakościową umożliwia określenie, co i w jaki sposób chciały zakomunikować media. M. Kafel, Prasoznawstwo, Warszawa 1969, s. 111. W polskiej literaturze przedmiotu terminy: analiza zawartości i analiza treści, nie są jednoznacznie definiowane. W artykule posłużono się drugim dla oznaczenia analizy jakościowej. Szerzej na ten temat w: M. Lisowska-Magdziarz, Analiza zawartości mediów. Przewodnik dla studentów z. 1, Kraków 2004, W. Pisarek, Analiza zawartości prasy, Kraków 1983, R.D. Wimmer, J.R. Dominick, Mass media. Metody badań, Kraków 2008, s. 209–248.

„Wadliwe kody pamięci” – czyli rzecz o reakcji niemieckojęzycznych...

pomyłkę, informacje o okolicznościach pomyłki, reakcje i działania polskich władz i polityków, reakcje Polaków, relacje polsko-niemieckie, postawy Polaków w trakcie II wojny światowej, odmienne możliwości interpretacji posłużenia się „wadliwym kodem pamięci”, odpowiedzialność Niemców za II wojnę światową oraz inne. Przy opracowywaniu danych wyodrębniano każdy z podejmowanych wątków w artykułach i komentarzach, jednakże w opisie wyników analizy zaprezentowano jedynie przewodnie (co najmniej w 4 postach). Celowym zabiegiem jest omówienie treści artykułów prasowych, ponieważ ułatwiło to interpretacje wpisów internautów, które nie mogą być analizowane bez uwzględnienia kontekstu, w jakim się pojawiają5. Za aktora występującego uznano zarówno osoby, które można zidentyfikować dzięki wskazaniu nazwiska lub podania nazwy piastowanego stanowiska, a także podmioty zbiorowe. Wyodrębniono następujące kategorie aktorów: polityk polski, polityk niemiecki, polityk o innej narodowości, osoba życia publicznego, Polacy, media oraz inne. Ostatnia z analizowanych kategorii to ton publikacji. Na potrzeby badania wyodrębniono pięć możliwych tonów: − pozytywny – akceptujący posługiwanie się „wadliwym kodem pamięci”, występują zwroty pochwalne; − negatywny – nieakceptujący posługiwanie się „wadliwym kodem pamięci”, w tekście dominują zwroty nieprzychylne, może zawierać ukrytą ironię; − ambiwalentny – brak możliwości określenia stosunku do danej kwestii, wypowiedź/tekst zawiera zarówno oceny pozytywne, jak i negatywne; − neutralny – zawierający jedynie rzeczową informacje o posłużeniem się „wadliwym kodem pamięci”; − brak możliwości określenia tonu wypowiedzi – autor artykułu/komentarza nie podejmuje tematu poddanego analizie lub przedstawia go w sposób uniemożliwiający przyporządkowanie do jednej z wcześniejszych kategorii.

Znaczenie kontekstu wypowiedzi jest podkreślane w opracowaniach z obszaru nauk społecznych. Wyodrębniane są dwa podstawowe poziomy analizy kontekstu: „językowy (tekstualny; co-text): zespół słów, fragmentów wypowiedzi czy całych tekstów poprzedzających daną wypowiedź i po niej występujących (kontekstem mogą też być materiały wizualne) (…) społeczny (sytuacyjny, context): sytuacja, w jakiej komunikacja ma miejsce”. J. Bielecka-Prus, Problem kontekstu w teoriach komunikowania społecznego, „Studia Socjologiczne” 2012, nr 1 (204), s. 21.

Marta Jas-Koziarkiewicz

3. Dobór próby Mając na uwadze liczbę i częstotliwość występowania „wadliwych kodów pamięci” w treściach medialnych na potrzeby badania dokonano ograniczenia jego przedmiotu6. Analizie poddane zostały wypowiedzi niemieckojęzycznych internautów w serwisach tytułów prasowych, pod tekstami informującymi o posłużeniu się sformułowaniem przez prezydenta Stanów Zjednoczonych, Baracka Obamę, w trakcie uroczystości pośmiertnego odznaczenia Jana Karskiego Prezydenckim Medalem Wolności (29 maja 2012 roku). W wystąpieniu tym Prezydent posłużył się sformułowaniem „polski obóz zagłady” w odniesieniu do nazistowskiego obozu przejściowego w Izbicy7. Opracowanie dotyczy więc wykorzystania sformułowania w przypadku, w którym polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych (MSZ) nie podejmuje interwencji, ponieważ nie traktuje go jako posługiwanie się przez media „wadliwym kodem pamięci”. Wybór ten podyktowany był tym, że wykorzystanie kontrowersyjnego sformułowania przez medium ma zazwyczaj miejsce w materiałach poświęconych innej tematyce, jak np. premiera filmu, wspomnienia osób itp. Internauci nie odnoszą się wówczas do błędnego sformułowania, ale do głównego wątku artykułu8. Komentarze takie pojawiają się natomiast do tekstów informujących o posłużeniu się błędnym sformułowaniem w debacie publicznej. Analizie poddano komentarze niemieckojęzycznych internautów pod artykułami trzech tytułów prasowych. Są to: „Frankfurter Allgemeine Zeitung” (FAZ), „Der Spiegel” i „Focus”. Grupę tę tworzą więc jeden ponadregionalny dziennik prestiżowy i dwa tygodniki opinii wydawane w Niemczech. Za wyborem tych tytułów przemawia ich znaczenie w niemieckim systemie medialnym9. „Frankfurter Allgemeine Zeitung” (FAZ) 6 Zgodnie z Informacją o działaniach MSZ przeciw frazie „polskie obozy” ministerstwo podjęło interwencje w 103 przypadkach w 2010 roku i 73 w 2011. http://www.msz.gov.pl/pl/p/ msz_pl/aktualnosci/wiadomosci/informacja_o_dzialaniach_msz_przeciw_frazie_polskie_ obozy (10.01.2014). 7 Fatalne słowa Obamy: polski obóz śmierci, http://tvp.info/informacje/swiat/fatalne-slowa-obamy-polski-oboz-smierci/7515404 (13.01.2014). 8 W tych przypadkach po interwencjach MSZ redakcje naprawiają popełniony błąd i zamieszczają zazwyczaj sprostowanie, np. B. Wyglenda, Überlebende aus Konzentrationslagern zu Gast in Xanten, „Rheinische Post” 27 VIII 2013. W Przypadku tym brak komentarzy internatów, http://www.rp-online.de/nrw/staedte/xanten/ueberlebende-aus-konzentrationslagern-zu-gast-in-xanten-aid-1.3632237 (10.01.2014). 9 Na znaczenie dzienników ponadregionalnych i magazynów opiniotwórczych, tj. „Der Spiegel” i „Focus”, w systemie medialnym Niemiec zwraca uwagę np. E. Stasiak-Jazukiewicz, Zmiana paradygmatu? Niemiecki system medialny, Warszawa 2013, s. 127–130 i 134–136.

„Wadliwe kody pamięci” – czyli rzecz o reakcji niemieckojęzycznych...

zajmuje drugie miejsce pod względem nakładu (355 300) wśród prestiżowych dzienników niemieckojęzycznych, wyprzedza go jedynie „Süddeutsche Zeitung” (SZ, 431 800)10. Ostatni ze wskazanych nie zamieścił jednakże tekstu na temat analizowanego wydarzenia. Za wyborem FAZ przemawia także popularność jego serwisu online, który pod względem popularności spośród niemieckich dzienników prestiżowych zajmuje trzecie miejsce za „Die Welt” i SZ. „Die Welt” zostało pominięte w badaniu ze względu na liczbę komentarzy pod artykułem, która uniemożliwiła przeprowadzenie analizy11. Dodatkowo serwis FAZ miał największy udział wejść internautów zagranicznych (tabela nr 1). Kolejną przesłanką wyboru tego dziennika jest profil jego czytelników. Zgodnie z koncepcją „wirtualnego odbiorcy” („wpisanego czytelnika”) na podstawie tego jak komunikuje się dane medium, m.in. zawartość, sposób przekazania informacji, możemy określić, kto jest adresatem komunikatu12. W przypadku FAZ czytelnik ten posiada wiedzę na temat wydarzeń a w mediach poszukuje pogłębionych informacji. Potwierdzają to opinie posłów Bundestagu i parlamentów krajów związkowych (Landtagów), którzy wskazują FAZ jako istotne źródło informacji13. 10

W.J. Schütz, Deutsche Tagespresse 2012, „Media Perspektiven” 2012, nr 11, s. 593. FAZ w 3 kwartale 2013 roku miał nakład 410 756, z czego sprzedawano 334 928, SZ odpowiednio: 497 2331 i 403 029. Informacje na podstawie danych Informationsgemeinschaft zur Feststellung der Verbreitung von Werbeträgern e.V. (IVW) na stronie: http://daten.ivw.eu/index.php?menuid=12&u=&p=&t=Alphabetischer+Gesamtindex&b=s (10.01.2014). 11 Pod artykułem zmieszczono dwa komentarze. Pierwszy dotyczy prośby o sprostowanie “literówki”, drugi odnosi się do przejęzyczenia wskazując na odpowiedzialności Niemiec za II wojnę światową, ponadto zawiera wątki niewyodrębnione w kluczu kategoryzacji, np.: rasizm na stadionach, G. Gnauck, Wie Obamas KZ-Versprecher ganz Polen verletzt http:// www.welt.de/politik/deutschland/article106405358/Wie-Obamas-KZ-Versprecher-ganz-Polen-verletzt.html (10.01.2014). 12 Koncepcja „wpisanego czytelnika” wywodzi się z badań mediów w kontekście kulturowym. Zagadnienie to podejmowane było przez Pierre’a Bourdieu czy Johna Fiske. Pogłębionej analizy, odwołującą się do czytelników brytyjskiej prasy prestiżowej, dokonali Colin Sparks i Michelle Campbell. Jak zaznaczyli: „Ten czytelnik nie jest faktycznie istniejącym czytelnikiem, ani wyobrażeniem dziennikarzy na temat przeciętnego czy typowego czytelnika, ale wyłaniającym się z problematyki podejmowanej w artykułach (…)”. C. Sparks, M. Campbell, The `Inscribed Reader’ of the British Quality Press, „European Journal of Communication” 1987, nr 2 vol. 4, s. 458. Na polskim gruncie zagadnienie to podejmowała m.in. Irena Tetelowska. Szerzej na ten temat w: D. McQuail, Teoria Komunikowania masowego, Warszawa 2007, s. 380–381. 13 Zgodnie z badaniami FAZ wskazywany był jako tytuł, któremu poświęcają najwięcej uwagi. W. Schulz, Komunikacja polityczna. Koncepcje teoretyczne i wyniki badań empirycznych na temat mediów masowych w polityce, Kraków 2006, s. 10. Warto podkreślić, że prowadzone były badania dotyczące odbioru treści przez odbiorców korzystających z wersji gazet online i drukowanych. Niektóre z wyników pozwoliły na dostrzeżenie, iż osoby korzystające

Marta Jas-Koziarkiewicz

Wybrane do analizy niemieckie tygodniki opinii zajmują pierwsze miejsce w tej kategorii pod względem nakładu oraz liczby odwiedzin ich serwisów online. Nakład „Focusa” w trzecim kwartale 2013 roku wynosił 677 494, a sprzedaż 538 149, natomiast nakład „Der Spiegel” kształtował się na poziomie 1 104 232, a sprzedaż 896 298. Szczegółowe informacje na temat popularności stron internetowych zaprezentowano w tabeli nr 1. Tabela 1: Korzystanie z serwisów online prestiżowych dzienników i tygodników niemieckich Tytuł

Łącznie wejść

Procentowy udział wejść z zagranicy

VI 2012

XII 2013

VI 2012

XII 2013

SPIEGEL ONLINE

168 580 373

129 699 148

18,10

17,73

FOCUS ONLINE

43450690

44 885 898

12,90

11,63

DIE WELT

43 873 450

38 921 492

15,69

15,71

Süddeutsche.de

38 587 931

36 573 197

16,02

14,33

ZEIT ONLINE

24 464 852

26 504 716

18,64

18,20

FAZ.NET

24 472 077

24 436 370

20,73

19,24

Źródło: opracowanie własne na podstawie: IVW Online Nutzungsdaten Juni 2012, IVW Online Nutzungsdaten Dezember 2013, dane ze strony: http://daten.ivw.eu/index.php?menuid=12&u=&p=&t=Alphabeti scher+Gesamtindex&b=alle (10.01.2014).

Analizie poddano artykuły zamieszczone w serwisach internetowych tych trzech tytułów prasowych (3), a także komentarze internautów (63). Nie wszystkie spośród wypowiedzi internautów zakwalifikowano do analizy ze względu na ich tematykę. Pominięto te nieodwołujące się do wypowiedzi B. Obamy. Informacje na temat liczby jednostek analizy dla poszczególnych tytułów przedstawiono w tabeli numer 2.

z wydań tradycyjnych są wstanie przypomnieć sobie więcej informacji i szczegółów niż osoby korzystające z wydania online, inne prawidłowości tej nie potwierdziły. K. Schoenbach, E. de Waal, E. Lauf, Research Note: Online and Print Newspapers: Their Impact on the Extent of the Perceived Public Agenda, „European Journal of Communication” 2005, vol. 20 (2), s. 248.

„Wadliwe kody pamięci” – czyli rzecz o reakcji niemieckojęzycznych... Tabela 2: Liczba artykułów i komentarzy internautów w tytułach poddanych analizie FAZ

„Der Spiegel”

„Focus”

Razem

Liczba komentarzy

Liczba komentarzy poddanych analizie

Liczba osób komentujących14

715

Liczba artykułów

Źródło: opracowanie własne. Dane na 10.01.2014.

4. FAZ: „W Polsce, ale nie polskie”16 Tak brzmi tytuł artykułu zamieszczonego w serwisie internetowym dziennika. Na podstawie przygotowanego na potrzeby badania klucza kategoryzacji tematycznej możliwe było określenie podjętych w nim przewodnich wątków. Były to: − informacje na temat okoliczności posłużenia się wyrażeniem – relacjonowano przebieg uroczystości wręczenia pośmiertnej nagrody Janu Karskiemu, w tym wystąpienie B. Obamy; − możliwość odmiennej interpretacji wyrażenia – za problematyczne uznano posługiwanie się przymiotnikiem „polskie”, który można interpretować w ujęciu geograficznym – lokalizacji obozu, ale także może sugerować współpracę Polaków z okupantem, a nawet ich odpowiedzialności za Holocaust; − reakcje Polaków – dziennikarz zauważa, że w Polsce brak przyzwolenia na posługiwanie się tym sformułowaniem. Nie akceptują go media, polska opinia publiczna i politycy. Wynika to z obaw o możliwość uznania Polaków za współodpowiedzialnych za Holocaust. W ocenie dziennikarza; mając na uwadze z jednej strony stratę żydowskich i nieżydowskich obywateli w trakcie II wojny, z drugiej podejrzenia, że Polacy „mieli udział w zbrodniach Niemców”; uwrażliwienie to jest zrozumiałe; 14

Uwzględniono jedynie autorów komentarzy zakwalifikowanych do analizy. Trzy komentarze nie są podpisane przez autorów. Liczbę komentatorów ustalono zakładając, że komentarze niepodpisane zostały napisane przez różne, inne niż podpisujące swoje wypowiedzi, osoby. 16 K. Schuller, In Polen, aber nicht polnisch, 31.05.2012, http://www.faz.net/aktuell/politik/ ausland/obamas-kz-verortung-in-polen-aber-nicht-polnisch-11769482.html (13.01.2014). 15

Marta Jas-Koziarkiewicz

− postawa Polaków w trakcie II wojny światowej – odniesiono się zarówno do „pojedynczych zbrodni na ludności żydowskiej”, jak i pomocy jej udzielanej. W tekście skonstatowano, iż „nigdzie na obszarze zajętej Europy ludność nie pomogła prześladowanym Żydom, tak bardzo jak w Polsce”; − reakcje przedstawicieli polskich władz i polityków – oceniono, że bez względu na polityczną orientacje, są oni oburzeni posługiwaniem się sformułowaniem. Przywołano wypowiedzi polityków potwierdzające ten osąd, w których przejęzyczenie ocenili m.in. jako: obrazę narodu polskiego, brak kompetencji i profesjonalizmu, zaprzeczanie niemieckiej odpowiedzialności. Wśród aktorów występujących w artykule, poza B. Obamą, dominują przedstawiciele władz i politycy polscy. Są to w kolejności przywołania: Jarosław Kaczyński, Leszek Miller, Radosław Sikorski, Bronisław Komorowski, Donald Tusk. Inni wskazani aktorzy to Jan Karski i Adolf Hitler, a także podmioty zbiorowe – Polacy, Niemcy. Mając na uwadze argumenty i informacje przywoływane w artykule jego ton uznać należy za negatywny, świadczyć może o tym choćby sam tytuł artykułu.

4.1. Wypowiedzi internautów FAZ Pod omówionym artykułem zamieszczono 24 komentarze, spośród których do dalszej analizy zakwalifikowano 18. Podjęto w nich wszystkie wyodrębnione w kluczu kategoryzacji tematycznej wątki. W analizie zaprezentowano jedynie te, które odnaleźć można w co najmniej 4 komentarzach. Dominującym wątkiem było odwołanie się do osoby, która posłużyła się błędnym sformułowaniem (15 krotnie). Internauci odnoszą się do B. Obamy, pozycji i roli tego polityka na arenie międzynarodowej, część z osób stara się również wyjaśnić posłużenie się przez niego tym terminem. Wskazują na przejęzyczenie (Peter Kupisz)17, błąd (Wolfgang Richter) czy „grube” faux pas (Peter Goldstein). Oceniają również Prezydenta, odwołując się do poziomu jego wiedzy – „(…) jest nie tylko ekonomicznym, ale i historycznym nieukiem” (Paul Banaschak) czy też studiów – „Trudno mi sobie wyobrazić, że człowiek, który studiował nauki polityczne i był obrońcą praw człowieka (…) rozpowszechnia takie bzdury” (Martin Schmitt). Krytycy wskazują również, że od osób piastujących ważne stanowiska można wymagać więcej (Michael Martensen). Reakcja Polaków na wypowiedź B. Obamy to kolejny z wątków podejmowanych przez internautów (6 krotnie). W komentarzach odnieśli się oni 17

W artykule zachowano oryginalną pisownie nicków.

„Wadliwe kody pamięci” – czyli rzecz o reakcji niemieckojęzycznych...

zarówno do wypowiedzi polityków, jak i do reakcji samych Polaków. Oceny tych drugich podzielić można na pozytywne i negatywne. Wydarzenia historyczne, takie jak: rozbiory, nieudane powstania, II wojna światowa, dostanie się w orbitę wpływu ZSRR przywołane są jako argumenty uzasadniające reakcje Polaków (Peter Kupisz). Jeden z internautów zauważa, że sprzeciw Polaków wobec posługiwania się tym wyrażeniem wynika z tego, że jego wielokrotne wykorzystywanie może prowadzić do uznania, że to Polacy budowali i prowadzili obozy koncentracyjne (Martin Schmitt). Komentatorzy negatywnie oceniający reakcję Polaków wskazywali, że wynika ona z kompleksów lub też podnosili kwestię konieczności „rozliczenia” się Polaków z historią, podjęcia „nieprzepracowanych jeszcze plam historycznych” (Eberhard Stoeckel). Internautów interesują również reakcje polskich polityków (5 krotnie). Ich oburzenie oceniają jako nieuzasadnione, a nawet żenujące (Stefan Schaller). Jedynym spośród polityków, do którego odwołano się bezpośrednio był Jarosław Kaczyński. Reakcja tego polityka, w jednym z postów określonym jako populista i nacjonalista (Michael Martensen), „nie jest zaskakująca”. A argumenty, którymi się posłużył, wykorzystywane są do podgrzania atmosfery, po to by móc się zaprezentować i stworzyć odpowiedni dla siebie nastrój, choć polityk ten, ze względu na jego nacjonalizm, nie ma prawa oceny wypowiedzi B. Obamy (Peter Goldstein). Odpowiedzialność Niemców za II wojnę światową to kolejny z motywów podejmowanych w komentarzach. Wskazywano w nich, że Niemcy dokonali już rozliczenia przeszłości (Andreas Müller) lub też odmiennie akcentowano wypieranie przez nich nazistowskiej przeszłości (Peter Kupisz). Najczęściej jednak w wypowiedziach zaprzeczają, by wypowiedź B. Obamy miała poddawać w wątpliwość odpowiedzialność Niemców za Holocaust (np. Peter Goldstein). Ostatnim z wątków, który został poddany analizie, jest możliwość odmiennej interpretacji znaczenia wyrażenia. Jak zaznacza jeden z internautów, przymiotnik polski jest określeniem położenia geograficznego obozów (Andreas Müller). Inny natomiast, akcentując kwestie związaną ze składnią, łączy ją także z ujęciem geograficznym: „To czy posłużę się sformułowaniem polskie obozy koncentracyjne czy obozy koncentracyjne na terytorium polskim uzależnione jest jedynie od składni i rytmu zdania”, a obydwa należy interpretować jako odniesienie do położenia geograficznego (Eberhard Stoeckel).

4. 2. Aktorzy pojawiający się w wypowiedziach internautów FAZ Najczęściej w komentarzach przywoływane są osoby zakwalifikowane do kategorii polityk o innej narodowości (17 krotnie). Nie zaskakuje odwoływanie się do Baracka Obamy. Internauci odnoszą się zarówno do niego,

Marta Jas-Koziarkiewicz

jak też prowadzonej przez niego polityki, czy też „potknięć” związanych ze sprawowaniem urzędu. Innym z polityków wskazanych przez internautów jest George Bush. Kolejne kategorie podmiotów pojawiające się w tekstach to Polacy (6) i politycy polscy (5). Internauci wskazują przede wszystkim na ich reakcje i ocenią ją. Jedynym polskim politykiem przywołanym z imienia i nazwiska jest J. Kaczyński. Inną kategorią zbiorową są Amerykanie – tu odnaleźć można przede wszystkim odniesienia do poziomu ich wiedzy.

4.3. Ton wypowiedzi Spośród 18 komentarzy w 13 negatywnie oceniono posłużenie się przez B. Obamę sformułowaniem „polskie obozy zagłady”. Oceny te nie zawsze wyrażone były bezpośrednio, niekiedy ton wypowiedzi określono na podstawie przymiotników pojawiających się w komentarzu. W 3 przypadkach nie było możliwe określenie tonu wypowiedzi. Podyktowane było to tym, że internauci podejmowali wątek niezwiązany z przedmiotem analizy, jak np. kwestie obrazy głowy państwa. Autorzy dwóch komentarzy akceptowali posłużenie się sformułowaniem, które w ich ocenie dotyczy położenia geograficznego obozu.

5. „Der Spiegel”: „…Obama wzburzył Polaków…”18 W artykule opublikowanym w tygodniku wyodrębnić można dwa wątki przewodnie: informacje na temat okoliczności popełnienia pomyłki, reakcje i działania polskich polityków i przedstawicieli władz. Tygodnik przedstawia informacje na temat uroczystości wręczenia medalu J. Karskiemu i posłużeniu się przez Prezydenta sformułowaniem „polskie obozy zagłady”. Redakcja zdecydowała się także na przybliżenie czytelnikom postaci Karskiego i jego zaangażowania w walkę z okupantem w trakcie II wojny światowej. Wskazano również na działania Białego Domu podjęte w związku z wystąpieniem. Szerzej omówione są wypowiedzi przedstawicieli władz polskich i liderów partii politycznych, którzy na sytuację zareagowali ze „złością”. Wskazano, że Polska od lat przeciwstawia się używaniu w debacie publicznej sformułowania, którym posłużył się B. Obama. Spośród polskich polityków obszernie cytowani są: D. Tusk (Polska byłą państwem najbardziej dotkniętym skutkami II wojny, a takie wypowiedzi mogą sugerować brak odpowiedzialności 18

Patzer bei Ehrung: Obama empört Polen mit KZ-Äußerung (heb/dpa/AFP), 30.05.2012, http://www.spiegel.de/politik/ausland/us-praesident-obama-empoert-polen-mit-kz-aeusserung-a-836051.html, (10.01.2014).

„Wadliwe kody pamięci” – czyli rzecz o reakcji niemieckojęzycznych...

Niemców i Hitlera), Jarosław Gowin (posługiwanie się niezgodnymi z prawdą historyczną sformułowaniami może doprowadzić do przeniesienia odpowiedzialności za Holocaust na Polaków) oraz Lech Wałęsa (przeprosiny ważnych polityków wykorzystać można do przeciwdziałania posługiwaniu się tym sformułowaniem w debacie publicznej). Pozostali z polskich polityków wskazani w artykule nie są tak obszernie cytowani, a jedynie odwołano się do ich działań (list protestacyjny B. Komorowskiego) lub oceny sformułowania: „skandaliczny błąd” (R. Sikorski), „Polski naród został dotknięty” (J. Kaczyński). Wśród innych aktorów wskazanych w tekście znaleźli się Zbigniew Brzeziński i A. Hitler. Sposób prezentacji tematu i dobór cytatów pozwala na uznanie tonu artykułu za negatywny.

5.1. Komentarze internautów do tekstu „Der Spiegel” Pod artykułem zamieszczono 30 wypowiedzi internautów. Jedenastu spośród nich nie objęto analizą ze względu na podjecie przez autorów tematów niezwiązanych z wypowiedzią B. Obamy19. Dominującym wątkiem tematycznym w komentarzach był ten dotyczący osoby, która popełniła pomyłkę. Drugim z tematów, pod względem częstotliwości przywoływania, była kwestia możliwości odmiennej interpretacji kontrowersyjnego sformułowania. Pozostałe wątki pojawiały się sporadycznie. Część z komentarzy odnosząca się do Prezydenta skoncentrowana została na ocenie jego poziomu wiedzy i wykształcenia. Internauci wskazują, że B. Obama i Amerykanie nie mają wiedzy na temat historii: „o tym, że Amerykanie o geografii i historii nie mają pojęcia, wie każde dziecko” (brux). Niekiedy oceny te są łagodzone. Jako przykład podać można komentarz Toskani2, w którym zauważyła, że polityk powinien posiadać wiedzę historyczną, ale pozostanie politykiem, a nie historykiem. Odnaleźć można także, wprawdzie pojedyncze, ostrzejsze komentarze, jak ten wskazujący na używanie w młodości przez B. Obamę narkotyków (rolandjulius). Niektórzy komentatorzy akcentują, że „od prezydenta można wymagać więcej” (qvoice). Z tego też względu zatrudniani są doradcy przygotowujący wystąpienia, a informacje w nich zawarte są wielokrotnie sprawdzane, tak by takie pomyłki się nie zdarzały (Ion). Prezydenta obowiązuję bowiem szczególna staranność i dbałość o detale, zwłaszcza w przypadku, gdy sprawa dotyczy życia i śmierci (axel09). Internauci odwołują się także do polityki zagranicznej B. Obamy (rabenkrähe, o akcji „zabicia śpiącego człowieka”) czy wyróżnienia nagrodą Nobla (Rainer Helmbrecht). 19

Dotyczyły one w większości systemu edukacyjnego w USA i poziomu wiedzy Amerykanów.

Marta Jas-Koziarkiewicz

W jaki sposób można interpretować posłużenie się kontrowersyjnym sformułowaniem – to drugi z najczęściej podejmowanych przez internautów wątków tematycznych. Jednym z przywoływanych argumentów jest ten wskazujący na językowe uzasadnienie posłużenia się sformułowaniem i konieczność jego interpretowania w kontekście, w jakim padło – nie będzie wówczas wątpliwości, że „nie chodziło o obozy koncentracyjne tworzone przez Polaków, ale te zlokalizowane na terytorium Polski” (vlumpe). W odpowiedzi na językową interpretację sformułowania inni z komentatorów zauważają, że nie mogą się z nią zgodzić. Jak argumentują geograficzne określania nie mają zastosowania w innych przypadkach: „(…) nikt nie próbuje obozu w Guantanamo określać jako kubańskiego” (Ion), ani zamachów terrorystycznych z 11 września 2001 roku amerykańskimi. Z tego też powodu obozy powinny być określane jako niemieckie (Ion). Niekiedy wśród przyczyn posłużenia się kontrowersyjnym sformułowaniem wskazywano skrócenie wystąpienia w złym miejscu (rainer_daeschler). Posługiwanie się tym skrótem myślowym w debacie publicznej może prowadzić do fałszowania historii i utrwalenia go. Podobne uproszczenia stosowane były w relacjach medialnych na temat uroczystości związanych z obchodami zakończenia wojny czy wyzwolenia. Tendencja ta sprawia, że obawy Polaków nie są wyolbrzymione (TheoCat). Z komentarzem tym koresponduje również ten odwołujący się do wizerunku Polaków w amerykańskich filmach o II wojnie światowej. Jak można przeczytać w filmach dominuje obraz „normalnie żyjącego Polaka”, gdy wokół ginęli Żydzi lub Polaka kolaboranta. Nie jest to fałszowanie historii, ale nagromadzenie takich informacji i dominacja tego wizerunku sprawia, że Polacy mogą być niekiedy uznani za współodpowiedzialnych, a w rezultacie częściej postrzegani są jako winni, a nie ofiary II wojny światowej (Yossarian22).

5.2. Aktorzy pojawiający się w wypowiedziach internautów „Der Spiegel” Przewodnie wątki tematyczne zawarte w komentarzach warunkują to, jacy autorzy w nich występują. Najczęściej pojawiającą się kategorią, wyodrębnioną w kluczu, są politycy innej narodowości. Jest to zazwyczaj B. Obama (12 krotnie) – komentarze dotyczą zarówno okoliczności popełnienia pomyłki, funkcji, jaką sprawuje oraz poziomu wiedzy; pojedynczy internauci odwołują się do innych polityków: (Winston Churchill, Z. Brzeziński). Często również pojawiają się aktorzy zakwalifikowani do kategorii inni (8 krotnie). Są to zazwyczaj podmioty zbiorowe: Amerykanie, rzadziej Rosjanie i Niemcy. Trzecia kategoria pojawiają się w komentarzach to Polacy (5 krotne wskazanie bezpośrednie). Brak jednak odwołań do polityków polskich lub osobistości życia publicznego.

„Wadliwe kody pamięci” – czyli rzecz o reakcji niemieckojęzycznych...

5.3. Ton wypowiedzi W analizowanych wypowiedziach internautów dominującym tonem jest brak akceptacji dla wypowiedzi B. Obamy (17 wypowiedzi). Przyporządkowanie komentarzy do tej kategorii umożliwiło zarówno bezpośrednie wyrażenie sprzeciwu wobec posługiwania się kontrowersyjnym sformułowaniem (np. Ion) lub też uznanie, że wypowiedź B. Obamy była błędna czy też określenie jej jako „fatalny lapsus” (Europa!). Jeden z komentarzy uznano za wypowiedz akceptującą posłużenie się wadliwym kodem pamięci, ponieważ wiadomo, o jakie obozy chodzi (vlumpe). Tonu jednego z komentarzy nie udało się określić (f.orenstöpsel).

6. „FOCUS”: „Obama rozzłościł Polaków przejęzyczeniem dotyczącym obozów zagłady”20 W artykule podjęto kilka z wątków wyodrębnionych w kluczu kategoryzacji tematycznej. Zawarto w nim informacje na temat okoliczności popełnienia pomyłki i J. Karskim, dominują jednak odwołania do wypowiedzi przedstawicieli władz i polityków polskich. Tygodnik przedstawił stanowisko polskich polityków przytaczając wypowiedzi byłego ministra spraw zagranicznych Adama Rotfelda, a także ministra sprawiedliwości J. Gowina. Pierwszy z nich odpowiedzialność za błąd Prezydenta przypisał jego doradcom. W ocenie ówczesnego ministra sprawiedliwości wypowiedzi tej nie należy bagatelizować, ponieważ w przyszłości może doprowadzić do obarczenia odpowiedzialnością za Holocaust Polaków, a nie Niemców. Wystąpienia te równoważone są przywołaniem stanowiska Białego Domu i oceną Z. Brzezińskiego („przejęzyczenie”). W ramach tego wątku wyodrębnić można również informacje na temat działań polskiej dyplomacji. Monitoring i obserwowanie światowej dyskusji na temat II wojny oraz sprzeciw wobec posługiwania się nieakceptowanym sformowaniem wynika z obaw, że Polska może zostać uznana za odpowiedzialną za Holocaust. Dlatego polskie MSZ preferuje sformułowanie „nazistowskie obozy zagłady na terytorium polskim”. Aktorami przywołanymi w artykule są: politycy zagraniczni (B. Obama, Z. Brzeziński), politycy polscy (A. Rotfeld, J. Gowin), a także zaliczeni do kategorii inni –J. Karski i Tommy Vietor. 20

Präsident tritt ins Fettnäpfchen. Obama verärgert Polen mit KZ-Versprecher, http:// www.focus.de/politik/ausland/praesident-tritt-ins-fettnaepfchen-obama-patzt-bei-ehrung-von-widerstandskaempfer_aid_760150.html.

Marta Jas-Koziarkiewicz

6.1. Komentarze internautów „FOCUS” Wśród komentarzy przewijającym się tematem jest kwestia możliwości odmiennej interpretacji kontrowersyjnego sformułowania (7 krotnie). Sami internauci zauważają, że posłużenie się nim przez B. Obamę, może implikować współodpowiedzialność Polaków za Holocaust. „Polska w czasie II wojny światowej była państwem okupowanym i tak samo jak polscy Żydzi poddana terrorowi nazistów”, odwoływanie się do ujęcia geograficznego wprowadza w błąd (komentarz nr 1) W tym kontekście dbałość o poprawność sformułowania podyktowana jest upowszechnieniem prawdy historycznej (komentarz nr 1, Thomas Hempel). Wyrażenie akceptowane przez polską stronę rekomendowane jest także przez UNESCO, a co więcej uzasadnione tym, iż w trakcie II wojny światowej nie było Polski (Komentarz 5). Internauci zauważają również nieadekwatność posługiwania się tym terminem ze względu na istnienie już po II wojnie światowej polskich obozów (np. Axel Müller, komentarz 2). Drugim z dominujących wątków jest ten dotyczący reakcji Polaków (4 krotnie). W większości komentarzy, w których wątek ten się pojawia, internauci ocenili, że „oburzenie”, „protesty” i „złość” Polaków są uzasadnione (komentarz 1 i 2, Thomas Hempel). W innych posłużenie się sformułowaniem jest określane jako „przejęzyczenie”, niekiedy wskazywana jest konieczność „pogodzenia się” z posługiwaniem się nim w debacie publicznej (Thomas Weinert), „dania spokoju przeszłości” (Günter Munz) czy uznanie „irytacji Polaków” za śmieszną (Daniel Döring).

6.2. Aktorzy pojawiający się w komentarzach internautów „Focus” Polacy to kategoria aktorów najczęściej przywoływana w komentarzach internautów (5). Podyktowane jest to dominującymi wątkami tematycznymi. B. Obama to kolejnym z aktorów pojawiających się w komentarzach, niekiedy jedynie w ich tytułach (4). Instytut Pamięci Narodowej, UNESCO, Żydzi to trzecia pod względem częstotliwości odwołań kategoria aktorów wyodrębniona w kluczu kategoryzacji tematycznej (inni, 3).

6.3. Ton wypowiedzi komentarzy internautów pod artykułem „Focus” Większość komentatorów (6) negatywnie ocenia posłużenie się przez B. Obamę kontrowersyjnym sformułowaniem. Zwracają oni uwagę na niezgodność z prawdą historyczną, a reakcję Polaków uznają za uzasadnioną. Dwaj komentatorzy zajmują ambiwalentne stanowisko, z jednej strony uznając je za błąd, z drugiej natomiast wskazują na konieczność przyzwy-

„Wadliwe kody pamięci” – czyli rzecz o reakcji niemieckojęzycznych...

czajenia się do niego lub też uznają reakcję Polaków za śmieszną. Jednego z komentarzy nie udało się przyporządkować do żadnej z kategorii.

7. Podsumowanie Wyniki jakościowej analizy zawartości jedynie częściowo potwierdziły hipotezę, zakładającą zbieżność wątków i aktorów w artykułach prasowych i komentarzach internautów. W przypadku FAZ wszystkie z wątków tematycznych podjętych w artykule znalazły swoje odzwierciedlenie w wypowiedziach internautów. W komentarzach dodatkowo podjęty został jeszcze jeden, nieobecny w artykule, wątek – odpowiedzialności Niemców za II wojnę światową. Podobnie katalog aktorów przywołanych w komentarzach pokrywa się z tymi wskazanymi w artykule, (wyjątkiem jest tu G. Bush). Zaobserwowano jednakże tendencje do posługiwania się przez internautów podmiotami zbiorowymi – polscy politycy, Amerykanie – niż wskazywanie konkretnych osób, jak ma to miejsce w artykule. Pokrywa się również ton artykułu z tym dominującym w komentarzach. W tygodnikach opinii główne wątki tematyczne w artykułach nie są tożsame z tymi przywoływanymi przez internautów. Ci ostatni koncentrują się na tematach niepodjętych lub też jedynie zasygnalizowanych przez redakcje. Różnice w wyborze tematów warunkują także odmienność aktorów, choć zastrzec należy, że niektórzy spośród nich pojawiają się i w artykułach i w komentarzach, np. B. Obama, Z. Brzeziński, J. Kaczyński. Podobnie jak w przypadku FAZ zaobserwować można tendencje do posługiwania się przez internautów kategoriami podmiotów zbiorowych, np. Polacy, Niemcy, Amerykanie, Żydzi. Pomimo niezgodności wątków tematycznych oraz częściowo przywoływanych aktorów zarówno w komentarzach i artykułach dominuje ton negatywny, nieakceptujący posługiwanie się kontrowersyjnym sformułowaniem. To media, ich przekazy dostarczają nam ram interpretacyjnych wydarzeń, przyczyniają się do zmiany definiowanej rzeczywistości i konstruowania nowych sensów przez odbiorców21. Z tego też względu tak istotne znaczenie ma sposób prezentowania przez nie informacji. Przeprowadzone badania pozwalają na dostrzeżenie, że przy ocenie działalności mediów poza 21

M. Colombo, Theoretical Perspectives in Media-Communication Research: From Linear to Discursive Models [30 paragraphs]. Forum Qualitative Sozialforschung / Forum: Qualitative Social Research, 5(2), 2004, Art. 26, http://nbn-resolving.de/urn:nbn:de:0114-fqs0402261, (10.01.2013).

Marta Jas-Koziarkiewicz

samym sposobem informowania istotnym elementem jest także dostrzeżenie specyfiki samego medium, które to warunkować może zarówno formę prezentacji informacji, jak i ich odbiór przez odbiorcę.

Bibliografia: Bielecka-Prus J., Problem kontekstu w teoriach komunikowania społecznego, „Studia Socjologiczne” 2012, nr 1 (204) Colombo M., Theoretical Perspectives in Media-Communication Research: From Linear to Discursive Models [30 paragraphs]. Forum Qualitative Sozialforschung / Forum: Qualitative Social Research, 5(2), 2004, Art. 26, http://nbn-resolving.de/urn:nbn:de:0114-fqs0402261, (10.01.2013) Fatalne słowa Obamy: polski obóz śmierci, http://tvp.info/informacje/swiat/fatalne-slowa-obamy-polski-oboz-smierci/7515404 (13.01.2013) Gnauck G., Wie Obamas KZ-Versprecher ganz Polen verletzt, http://www.welt.de/politik/ deutschland/article106405358/Wie-Obamas-KZ-Versprecher-ganz-Polen-verletzt.html (10.01.2014) http://www.msz.gov.pl/pl/p/msz_pl/aktualnosci/wiadomosci/informacja_o_dzialaniach_msz_ przeciw_frazie_polskie_obozy (10.01.2014) Informationsgemeinschaft zur Feststellung der Verbreitung von Werbeträgern e.V. (IVW), http://daten.ivw.eu/index.php?menuid=12&u=&p=&t=Alphabetischer+Gesamtindex& b=s (10.01.2014) IVW Online Nutzungsdaten Dezember 2013, dane pobrane ze strony: http://daten.ivw.eu/ index.php?menuid=12&u=&p=&t=Alphabetischer+Gesamtindex&b=alle (10.01.2014) IVW Online Nutzungsdaten Juni 2012, http://daten.ivw.eu/index.php?menuid=12&u=&p=& t=Alphabetischer+Gesamtindex&b=alle (10.01.2014) Kafel M., Prasoznawstwo, Warszawa 1969 Lisowska-Magdziarz M., Analiza zawartości mediów. Przewodnik dla studentów z. 1, Kraków 2004 McQuail D., Teoria Komunikowania masowego, Warszawa 2007 Patzer bei Ehrung: Obama empört Polen mit KZ-Äußerung (heb/dpa/AFP), 30.05.2012, http:// www.spiegel.de/politik/ausland/us-praesident-obama-empoert-polen-mit-kzaeusserung-a-836051.html, (10.01.2014) Pisarek W., Analiza zawartości prasy, Kraków 1983 Präsident tritt ins Fettnäpfchen. Obama verärgert Polen mit KZ-Versprecher, http://www. focus.de/politik/ausland/praesident-tritt-ins-fettnaepfchen-obama-patzt-bei-ehrung-vonwiderstandskaempfer_aid_760150.html Przybylska A., Internet i komunikowanie we wspólnocie lokalnej, Warszawa 2010 Schütz W. J., Deutsche Tagespresse 2012, „Media Perspektiven” 11/2012 Schuller K., In Polen, aber nicht polnisch, 31.05.2012, http://www.faz.net/aktuell/politik/ ausland/obamas-kz-verortung-in-polen-aber-nicht-polnisch-11769482.html, (13.01.2014) Schulz W., Komunikacja polityczna. Koncepcje teoretyczne i wyniki badań empirycznych na temat mediów masowych w polityce, Kraków 2006 Sparks C., Campbell M., The `Inscribed Reader’ of the British Quality Press, „European Journal of Communication” 1987, nr 2 vol. 4 Stasiak-Jazukiewicz E., Zmiana paradygmatu? Niemiecki system medialny, Warszawa 2013

„Wadliwe kody pamięci” – czyli rzecz o reakcji niemieckojęzycznych...

Wimmer R.D., Dominick J.R., Mass media. Metody badań, Kraków 2008 Wyglendy B., Überlebende aus Konzentrationslagern zu Gast in Xanten, „Rheinische Post” 27 VIII 2013, http://www.rp-online.de/nrw/staedte/xanten/ueberlebende-auskonzentrationslagern-zu-gast-in-xanten-aid-1.3632237, (10.01.2014) Zeller F., Wolling J., Struktur- und Qualitätsanalyse publizistischer Onlineangebote, „Media Perspektiven” 2010, nr 3 Rebillard F., Touboul A., Promises unfulfilled? ‘Journalism 2.0’, user participation and editorial Policy on newspaper websites, „Media Culture Society” 2010, vol. 32(2) Schoenbach K., Waal E. de, Lauf E., Research Note: Online and Print Newspapers: Their Impact on the Extent of the Perceived Public Agenda, „European Journal of Communication” 2005, vol. 20 (2)

ETNICYZACJA ODPOWIEDZIALNOŚCI: PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY WADLIWYCH KODÓW PAMIĘCI Michał Bilewicz Anna Stefaniak Marta Witkowska

1. Obozy zagłady – polskie, niemieckie czy hitlerowskie? Gdy podczas uroczystości pośmiertnego przyznania Prezydenckiego Medalu Wolności dla bohatera Polski Podziemnej, Jana Karskiego, Barack Obama użył określenia „polskie obozy zagłady”, wśród zgromadzonych na sali Polaków zapanowało wzburzenie. Nie trzeba było długo czekać na reakcje internautów, domagających się przeprosin na piśmie lub wręcz nawołujących do zerwania stosunków dyplomatycznych z USA. Również czołowi polscy politycy wyrazili swoje oburzenie wobec tych słów, wypowiedzianych w skądinąd ciepłym i przyjaznym Polsce przemówieniu. Polonia amerykańska przez długie lata protestowała wobec określeń niepoprawnie sugerujących polską odpowiedzialność za Holokaust, od czasu do czasu pojawiających się w amerykańskich mediach. Między innymi jej wysiłkiem udało się wymusić na dwóch czołowych agencjach prasowych w USA wydanie oficjalnej instrukcji dla swoich dziennikarzy o nieużywaniu określenia „polskie obozy zagłady”. Mimo to w samym 2012 roku polskie MSZ interweniowało w tej sprawie ponad 100 razy. Wspomniane słowa, wypowiedziane podczas uroczystości przez amerykańskiego prezydenta, odnowiły debatę na temat konieczności przeciwdziałania tego rodzaju uproszczeniom w myśleniu o historii. Oburzający Polaków ahistoryzm, kryjący się za przypisywaniem obozom koncentracyjnym polskiego rodowodu, największe zainteresowanie wzbudził wśród samych Polaków, skupiając uwagę anglojęzycznych internautów jedynie przez krótki okres. Dowodzi tego analiza wyszukiwań Google, którą przeprowadziliśmy dla lat 2005-2013 (za pomocą narzędzia GoogleTrends z 8.10.2013). Postanowiliśmy sprawdzić, jak często polscy i amerykańscy internauci, używając wyszukiwarki Google, pytają o „polskie obozy zagłady”

Michał Bilewicz, Anna Stefaniak, Marta Witkowska

(„Polish death camps”), oraz – dla porównania – o „niemieckie obozy zagłady” („German death camps”) oraz „hitlerowskie obozy zagłady” („Nazi death camps”) (por. rys 1 a i b). a. Google na świecie 3ROLVK GHDWK FDPSV 1D]L GHDWK FDPSV *HUPDQ GHDWK FDPSV

b. Google w Polsce 3ROVNLH RER]\

1LHPLHFNLH RER]\ +LWOHURZVNLH RER]\

Ryc. 1. Zainteresowanie internautów poszczególnymi określeniami obozów koncentracyjnych – częstość wyszukiwania w ujęciu czasowym.

Powyższe wykresy pokazują, że anglojęzyczni użytkownicy Internetu praktycznie nie używają określenia „Polish death camps” – chcąc wyszukać informacji o obozach zagłady zdecydowanie częściej wpisują „niemieckie obozy” i „nazistowskie obozy”. Tak nagłaśniane medialne wypadki użycia tych określeń nie mają więc wpływu na zachowania odbiorców mediów, którzy poszukując informacji, nie posługują się wadliwymi kodami pamięci. Nie jest więc prawdą, że użytkownicy Internetu postrzegają Polaków jako odpowiedzialnych za zbrodnie Holokaustu. Jeszcze ciekawsze są analizy wyszukiwań poszczególnych określeń przez polskich użytkowników wyszukiwarki Google. Poza zdecydowanie częstszymi wyszukiwaniami samego określenia „polskie obozy” (zapewne w związku z nagłaśnianymi przez polskie media przypadkami użycia tego określenia w światowej prasie – widzimy tu zresztą wyraźny wzrost

Etnicyzacja odpowiedzialności: psychologiczne aspekty wadliwych...

po mocno nagłośnionej przez media wypowiedzi prezydenta Obamy), warto też zwrócić uwagę na wyraźną tendencję do ich etnicyzacji – o ile jeszcze w latach 2005-2007 Polacy szukając informacji o obozach zagłady wpisywali w wyszukiwarkę Google „hitlerowskie obozy”, tak dziś zdecydowanie dominuje w takich sytuacjach wyszukiwanie „niemieckich obozów” (rys. 1b). Określenie „niemieckie obozy” zdecydowanie przewyższa obecnie pod względem częstości wyszukiwania określenie „obozy hitlerowskie”. Wiąże się to zapewne z tendencjami do zaprzeczania domniemanej polskiej odpowiedzialności i wskazywania na odpowiedzialność niemiecką – zamiast faktycznej odpowiedzialności zbrodniczego systemu totalitarnego, jakim był nazizm, czyli hitlerowska odmiana faszyzmu. Proces ten nazywamy „etnicyzacją pamięci” i w niniejszym rozdziale zamierzamy się uważniej przyjrzeć temu zjawisku i jego możliwym konsekwencjom. Konieczność jasnego wskazania sprawców historycznych zbrodni i przeciwdziałania nieporozumieniom, które mogłyby doprowadzić do błędnego obciążenia Polaków odpowiedzialnością stało się w ostatnich latach argumentem na rzecz zmiany nazw wielu polskich miejsc pamięci. Coraz częściej można w nich odnaleźć bezpośrednie wskazanie na odpowiedzialność grupy etnicznej, a coraz rzadziej – na odpowiedzialność totalitarnego światopoglądu stojącego za tymi zbrodniami. Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO wyraził zgodę na zmianę funkcjonującej wcześniej nazwy Były Obóz Koncentracyjny Auschwitz-Birkenau na Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady, podobnie w 2012 roku Obóz Koncentracyjny Kraków-Płaszów decyzją radnych krakowskiego Podgórza stał się Niemieckim Nazistowskim Obozem Koncentracyjnym „Plaszow”. Tendencja do oddalania zarzutu kryjącego się w określeniu „polskie obozy” poprzez popełnienie analogicznego błędu – wskazanie na etniczną odpowiedzialność Niemców -sygnalizuje specyficzny klincz, w którym znalazła się polska pamięć. Celem niniejszego tekstu jest wskazanie na wadliwość powstałego w jego wyniku etnicyzującego kodu pamięci w oparciu o rezultaty klasycznych i najnowszych badań psychologii społecznej. W dalszych częściach zarysowane zostaną psychologiczne przesłanki tłumaczące mechanizm etnicyzacji w odniesieniu do odpowiedzialności za historyczne zbrodnie, a także jej konsekwencje dla współczesnych relacji międzygrupowych.

2. Problemy polskiej pamięci W ostatnich dziesięcioleciach nauki społeczne z dużym zainteresowaniem analizowały rolę pamięci społecznej w tworzeniu tożsamości i modelowaniu współczesnych postaw. Teoretycy i badacze tej problematyki wykazali,

Michał Bilewicz, Anna Stefaniak, Marta Witkowska

jak istotne jest pamiętanie o przeszłości dla kształtowania się wiedzy o tym, skąd pochodzi nasza grupa, dokąd dąży, i jaka jest jej rola w świecie. James Liu i Denis Hilton, powołując się na koncepcję Bronisława Malinowskiego zaproponowali pojęcie „projektu tożsamościowego” (ang. charter) jako najważniejsze części społecznie podzielanej wizji historii1. Projekt taki stanowi jasny klucz interpretacyjny w odniesieniu do bieżących wydarzeń i relacji z innymi2. Pamięć gwarantuje zatem nie tylko poczucie ciągłości w czasie i przynależności, ale także poczucie kontroli – przekonanie o znajomości reguł, które w przyszłości mogą uchronić przed podjęciem błędnych decyzji lub niebezpieczeństwem czyhającym ze strony dawnych adwersarzy. Pamięć odgrywa szczególną rolę w tworzeniu i utrzymywaniu pozytywnej oceny grupy. Mity założycielskie, tj. historie stanowiące o esencji grupy i potwierdzające jej osiągnięcia na polach ważnych dla jej wizerunku, pozwalają zaspokoić potrzebę pozytywnej samooceny grupowej3. Wiąże się to zarówno z tendencją do przedstawiania grupy własnej w korzystnym świetle, jak i występowaniem systematycznych błędów i zniekształceń w treści naszych społecznych wspomnień4. Identyfikacja z grupą wpływa na to, które wydarzenia historyczne są pamiętane i jaka jest ich interpretacja5. Maria Lewicka wykazała, że identyfikacja z grupą może także wzmagać skrzywienia pamięciowe, polegające na przecenianiu roli grupy własnej 1

J.H. Liu, D.J. Hilton, How the past weighs on the present: Social representations of history and their role in identity politics, “British Journal of Social Psychology”, 44/2005, s. 537556; B. Malinowski, Myth in primitive psychology, WW Norton, New York 1926, [cyt. za:] J.H. Liu i D.J. Hilton, dz.cyt. 2 Ibidem:,J. H. Liu, M.S. Wilson, J. McClure i T.R. Higgins, Social identity and the perception of history: cultural representations of Aotearoa/New Zealand, “European Journal of Social Psychology”, 29/1999, s. 1021-1047. 3 H. Tajfel, J.C.Turner, An integrative theory of intergroup conflict, [w:] W.G. Austin,S. Worehel (red.), The Social Psychology of Intergroup Relations, CA: Brooks/Cole, Monterey 1979, s. 33-47. 4 N. R. Branscombe, D.L. Wann, Collective self-esteem consequences of outgroup derogation when a valued social identity is on trial, “European Journal of Social Psychology”, 24/1999, s. 641-657; R. Luhtanen, J. Crocker, A collective self-esteem scale: Self-evaluation of one’s social identity, “Personality and Social Psychology Bulletin”, 18/1992, s. 302–318; R.F. Baumeister, s. Hastings, Distortions of collective memory: How groups flatter themselves [w:] J.W. Pennebaker, D. Paez, B. Rimé (red.), Collective memory of political events. Social psychological perspective, Lawrence Erlbaum Associates, Mahwah, NJ 1997; M. Lewicka, Historical ethinic bias in urban memory: The case of central European cities, “Magazine for Urban Documentation: Opinion+Theory”, 2008, s. 50-57; M. Lewicka, Historical Ethnic Bias in collective memory of places: Cognitive or motivational? [w:] W. Brun, G. Keren, G. Kirkebøen, H. Montgomery (red.), Perspectives on Thinking, Judging, and Decision Making, Universitetsforlaget, Oslo 2011, s. 262-273; M. Lewicka, Psychologia miejsca, Scholar, Warszawa 2012. 5 J.H. Liu, D. J. Hilton, dz.cyt.

Etnicyzacja odpowiedzialności: psychologiczne aspekty wadliwych...

w historii miejsc zamieszkania, tym samym legitymizując jej prawa do zajmowanego terytorium6. W świetle przytoczonej wiedzy psychologicznej zagrożenie dla polskiej pamięci, związane z pojawianiem się pojęcia „polskie obozy zagłady” w zachodnich mediach staje się oczywiste. Dla wielu europejskich społeczeństw, szczególnie zaś dla tych, których terytoria były okupowane przez III Rzeszę, lata II wojny światowej okazały się okresem niezwykle ważnym dla kształtowania się ich współczesnej tożsamości. Polscy respondenci wymieniają wydarzenia z lat 1939-45 jako najważniejsze w historii swoich miejsc zamieszkania oraz w historii narodu7. Mimo podzielania ogólnej tendencji do wskazywania na wydarzenia, w których głównymi aktorami byli członkowie własnej grupy narodowej, w Polsce znacznie częściej niż np. na Ukrainie pojawia się także pamięć Zagłady Żydów. Podobnie polskie podręczniki do historii nie tylko poświęcają szczególnie dużo miejsca okresowi II wojny światowej, ale także wspominają o Holokauście, kładąc zarazem nacisk na pomoc udzielaną Żydom z narażeniem życia przez Polaków – co niekiedy prowadzi do niepełnego przedstawienia faktycznych postaw Polaków wobec Żydów w czasie okupacji hitlerowskiej8. Czasy II wojny, zinterpretowane w ten szczególny sposób, stały się bardzo ważnym elementem polskiej tożsamości. Wskazania na polską proweniencję obozów zagłady uderza zatem w tą dominującą w Polsce narrację o przeszłości. Tego typu wypowiedzi stanowią zagrożenie dla wypracowanego w ramach edukacji szkolnej schematycznego postrzegania lat okupacji: odróżnienia Polaków, którzy Żydów wyłącznie ratowali, od ich katów – o wyłącznie niemieckim rodowodzie. To zderzenie narracji historycznych nakłada się na faktyczną mylność stwierdzenia „polskie obozy zagłady”, przeciw której protestują nie tylko Polacy – lecz również amerykańskie organizacje żydowskie (np. American Jewish Committee).

3. Podziały zbyt proste, by były prawdziwe Wobec tragedii Holocaustu, dla której rozmiaru nie sposób znaleźć historycznego porównania, powrót do normalnego życia dla wielu 6

M. Lewicka, Historical ethnic bias in urban… ; M. Lewicka, Historical ethnic bias in collective… 7 M. Lewicka, Psychologia… 8 H. Węgrzynek, Prezentacja Holokaustu i dziejów Żydów w aktualnych podręcznikach historii, [w:] A. Żbikowski (red.), Nauczanie o Holokauście, ASPRA-J, Pułtusk 2006, s. 13-74; R. Szuchta, Czego uczeń polskiej szkoły może się dowiedzieć o Holokauście na lekcji historii w dziesięć lat po „dyskusji jedwabieńskiej”?, Maszynopis złożony do druku.

Michał Bilewicz, Anna Stefaniak, Marta Witkowska

Europejczyków, świadków rzezi na ich żydowskich sąsiadach, wydawał się niewyobrażalny. Tym trudniejsze musiały być zmagania kolejnych pokoleń urodzonych w powojennych Niemczech, gdzie nawet plakaty na ulicach przypominały – „Te zbrodnie to Wasza wina!” (niem. Diese Schandtaten: Eure Schuld!), a lekcje historii w szkołach zdominowało omawianie lat hitleryzmu9. Pamięć o milionach europejskich Żydów, wymordowanych na terenach okupowanych przez III Rzeszę, kainowym piętnem naznaczyła powojenną Europę, która długo po podpisaniu traktatów pokojowych nie mogła otrząsnąć się z koszmaru wojny. Ustanowione na nowo granice przypieczętowały podział na tych, którzy powinni czuć się winni i pozostałych, uprawnionych do przypisywania winy, predestynując tym samym członków każdej z tych grup do przeżywania odmiennych emocji oraz do specyficznych wzajemnych postaw10. Budowanie powojennej polskiej tożsamości jako antytezy tożsamości niemieckiej wyraża powszechną jeszcze w latach pięćdziesiątych tendencję do upatrywania przyczyn tragedii wojny we wskazaniu na szczególne cechy osobowości zbrodniarzy, specyficznie związanych z niemiecką kultura i historią11. Nie jest ono także odległe od nadal dominującej w badaniach nad Holokaustem narracji. Opiera się ona na zaproponowanej przez Raula Hilberga triadzie: „sprawcy-ofiary-świadkowie”, którą – nie do końca zgodnie z intencjami autora – zwykło się upraszczać do triady etnicznej: „Niemcy-Żydzi-Polacy”12. Najbardziej prominentnym wyznawcą tej koncepcji jest Daniel Goldhagen, który odpowiedzialnością za zbrodnie nazistowskie explicite obarcza kulturowe cechy Niemców, jako narodu 13. Oczywistą zaletą tego podziału jest pozór bezpieczeństwa, który stwarza: wskazanie winnych i jasne oddzielenie ich od pozostałych uczestników wydarzeń. To skądinąd wygodne ujęcie okazuje się jednak nieuprawnio9 M. Janowitz, German reactions to Nazi atrocities, “The American Journal of Sociology”, 52/1946, s. 141–146, [cyt. za:] R. Imhoff, M. Bilewicz, H.-P. Erb, Collective regret versus collective guilt: Different emotional reactions to historical atrocities, “European Journal of Social Psychology”, 42/2012, s. 729–742. 10 M.J.A. Wohl, N.R. Branscombe, Y. Klar, Collective guilt: Emotional reactions when one’s group has done wrong or been wronged, “European Review of Social Psychology”, 17/2006, s. 1-37. 11 J. Duckitt, Psychology and prejudice: A historical analysis and integrative framework, “American Psychologist”, 47/1992,s. 1182-1193. 12 R. Hilberg, Sprawcy ofiary świadkowie. Zagłada Żydów 1933-1945, Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2007. 13 D. Goldhagen, Gorliwi kaci Hitlera: Zwyczajni Niemcy i Holokaust, Prószyński i ska, Warszawa 1999.

Etnicyzacja odpowiedzialności: psychologiczne aspekty wadliwych...

nym uproszczeniem, odpowiadającym raczej potrzebom psychologicznym niż faktom historycznym. Wiedza o kolejnych odstępstwach od tej reguły – prześladowanych przez nazistów niemieckich komunistach (a więc też Niemcach), członkach niemieckiego ruchu oporu, a z drugiej strony: o litewskich szaulisach, ukraińskich strażnikach i katach w obozach zagłady, w końcu o posłusznej okupantowi granatowej policji i szmalcownikach polskiej narodowości – nie pozostawia wątpliwości. Zbrodnie te nie były wyłącznie niemieckie: były to zbrodnie nazistowskiego systemu władzy który znalazł posłusznych wykonawców również wśród innych narodów okupowanej Europy.

4. Dlaczego ideologia? Rola ideologii w kształtowaniu ludzkiego zachowania jest często niedoceniana, a dzieje się tak między innymi ze względu na powszechne mechanizmy, rządzące wnioskowaniem o przyczynowości, tj. podstawowy i krańcowy błąd atrybucji. Zgodnie z podstawowym błędem atrybucji ludzie spontanicznie poszukują przyczyn zachowania w cechach działającej osoby (np. jej osobowości) i nie doceniają uwarunkowań sytuacyjnych14. Ten mechanizm, odnoszący się początkowo jedynie do zachowań i atrybucji dokonywanych przez jednostki, znajduje odzwierciedlenie również w relacjach międzygrupowych. Thomas Pettigrew wykazał, że oceniając negatywne zachowania grup obcych (np. sprawców historycznej przemocy) ludzie na ogół dokonują wewnętrznych atrybucji przyczyn takich zachowań (tj. uznają, że dana grupa zachowała się tak, a nie inaczej „bo taka jest”), podczas gdy w przypadku zachowań pozytywnych dużo częściej rozważane są przyczyny zewnętrzne (jak np. sytuacja)15. W przypadku oceniania zachowań grupy własnej ten wzór jest dokładnie odwrotny – co nazwano krańcowym błędem atrybucji16. Przypisywanie odpowiedzialności za przemoc międzygrupową narodom raczej niż ideologiom wiąże się także z powszechnością ich esencjalistycznego

E. E. Jones, V.A. Harris, The attribution of attitudes, “Journal of Experimental Social Psychology”, 1967, Vol. 3, s. 1–24; L.D. Ross, The intuitive psychologist and his shortcomings: Distortions in the attribution process [w:] L. Berkowitz (red.), Advances in experimental social psychology, Academic Press, New York 1997, s. 173–220). 1977. 15 T.F. Pettigrew, The ultimate attribution error: Extending Allport’s cognitive analysis of prejudice, “Personality and Social Psychology Bulletin”, 1979, No. 5, s. 461–476. 16 M. Hewstone, The ‘ultimate attribution error’? A review of the literature on intergroup causal attribution, “European Journal of Social Psychology”, 1990, Vol. 20, 311–335; T.F. Pettigrew, The ultimate…

Michał Bilewicz, Anna Stefaniak, Marta Witkowska

rozumienia17. Zgodnie z pojęciem psychologicznego esencjalizmu, grupy ludzkie stanowią nie tylko zbiory jednostek wyodrębnione na podstawie pewnych charakterystyk, ale mają one także wspólną „esencję” czy „naturę”. Owa esencja sprawia, że grupy te są postrzegane jako twory, które trwają w czasie18. Tego typu przekonania sprawiają, że bardzo łatwo jest uznać, że dzisiejsi Niemcy są tacy sami jak ich przodkowie, którzy w latach czterdziestych ubiegłego wieku mordowali Żydów. Mimo powszechnego przeceniania roli stałych cech aktora w determinowaniu jego zachowania, badania psychologii społecznej wykazują konsekwentnie, że to sytuacja, w której ma miejsce dane zachowanie, determinuje je znacznie silniej niż jakiekolwiek cechy indywidualne. Silna ideologia, będąca zbiorem poglądów na świat, kształtuje sposób widzenia tego świata przez osoby ją wyznające. Interpretacja sytuacji skutkuje zaś dostosowanym do tej interpretacji zachowaniem.

5. Sytuacyjne uwarunkowania zachowania Bardzo ważnych dowodów na rzecz sytuacyjnych uwarunkowań wszelkiego przemocowego zachowania dostarczyły dwa klasyczne i niezwykle kontrowersyjne eksperymenty przeprowadzone przez amerykańskich psychologów Stanleya Milgrama i Philipa Zimbardo19. Tuż po drugiej wojnie światowej naukowcy społeczni, a wśród nich wielu psychologów, zadawali sobie pytanie o to, co sprawia, że jednostki i grupy ludzkie dopuszczają się tak straszliwych czynów jak Holokaust. Podczas procesów norymberskich nazistowscy zbrodniarze konsekwentnie tłumaczyli, że są niewinni, gdyż wypełniali jedynie rozkazy wydawane im przez przełożonych. Ich zeznania stanowiły wsparcie dla hipotezy badaczy o roli posłuszeństwa wobec autorytetów dla zbrodni hitleryzmu. 17 D.L. Medin, Concepts and conceptual structure, “American Psychologist”, 1989, Vol. 44, s. 1469–1481; D. Medin, A. Ortony, Psychological essentialism [w:] s. Vosniadou, A. Ortony (red.), Similarity and analogical reasoning, Cambridge University Press, Cambridge 1989, s. 179–195. 18 F. Sani, M. Bowe, M. Herrera, C. Manna, T. Cossa, X. Miao, T. Zhou, Perceived collective continuity: Seeing groups as entities that move through time, “European Journal of Social Psychology” 2007, Vol. 37, s. 1118-1134; F. Sani, M. Herrera, M. Bowe, Perceived collective continuity and ingroup identification as defence against death awareness, “Journal of Experimental Social Psychology”, 2009, Vol. 45 s. 242-245. 19 C. Haney, W. C. Banks, P. G. Zimbardo, Interpersonal dynamics in a simulated prison. „International Journal of Criminology and Penology” 1973, Vol. 1, s. 69–97; s. Milgram, Obedience to Authority; An Experimental View. Harper-Collins, Nowy Jork, 1974.

Etnicyzacja odpowiedzialności: psychologiczne aspekty wadliwych...

Powodowany pytaniem o źródła nazistowskich zbrodni Milgram zaprojektował eksperyment, którego celem było określenie źródła i granic posłuszeństwa autorytetom. W badaniu brali udział ochotnicy, którzy odpowiedzieli na ogłoszenie prasowe dotyczące udziału w eksperymencie nad mechanizmami uczenia się. Ochotnicy byli na pozór losowo przydzielani do roli „nauczyciela” lub „ucznia” (w rzeczywistości wszyscy ochotnicy zostawali „nauczycielami”, a „uczniem” był współpracownik badacza). Procedura badawcza zakładała, że „uczniowie” będą zapamiętywać pary słów. „Nauczyciele” mieli testować pamięć „uczniów”, przy czym każdy błąd mieli karać aplikując „uczniowi” coraz mocniejsze szoki elektryczne. Chociaż „uczniowie” w rzeczywistości nie doznawali żadnych szoków, cała sytuacja badawcza była zaaranżowana w taki sposób, aby przekonać „nauczycieli”, że jest jak najbardziej prawdziwa. Po kolejnych błędach „ucznia” „nauczyciele” używali prądu o coraz większym napięciu. Z pokoju, w którym przebywał „uczeń” dochodziły coraz intensywniejsze odgłosy odczuwanego bólu. „Nauczyciele” prędzej czy później przestawali czuć się komfortowo sprawiając ból „uczniowi”. Wówczas zwracali się po poradę do eksperymentatora, ubranego w biały kitel, który przez cały czas przebywał z nimi w jednym pomieszczeniu. Eksperymentator wywierał na nich wzrastającą presję mówiąc: „Proszę kontynuować”, „Jest nieodzowne, abyś kontynuował” lub „Nie masz wyboru, musisz kontynuować”. Te proste komunikaty sprawiały, że uczestnicy badania posłusznie aplikowali „uczniowi” coraz silniejsze szoki elektryczne. Wszystkie osoby badane doszły w ten sposób do szoku o sile 285V, a 65% (26 osób) z nich aż do maksymalnego, oznaczonego jako bardzo niebezpieczne, napięcia 450V. Wyniki wstępnego badania były prawdziwie wstrząsające: zwykli ludzie, znajdujący się w specyficznej sytuacji, okazali się ulegać naciskowi osoby prowadzącej badanie na tyle, że byli gotowi zadać innemu człowiekowi śmiertelnie niebezpieczny szok elektryczny. Rezultaty te tłumaczono specyfiką sytuacji, w której znaleźli się uczestnicy badania. Biały kitel badacza, reprezentującego renomowaną instytucję (Uniwersytet Yale) w prosty sposób odwoływał się do zakorzenionej w procesie socjalizacji normy poważania autorytetów. Ponadto, sytuacja była dla uczestników czymś nowym, co tym bardziej sprzyja zawierzeniu informacyjnemu wpływowi społecznemu – tj. zwiększonemu poleganiu na instrukcjach badacza oraz wierze w to, że on sam „wie co robi”. Podobnie szokującym świadectwem roli sytuacji w kształtowaniu zachowania człowieka jest eksperyment więzienny przeprowadzony na uniwersytecie Stanforda przez Zimbardo20. Grupa 24 studentów, pochodzących 20

Ibidem.

Michał Bilewicz, Anna Stefaniak, Marta Witkowska

z klasy średniej, bez historii kryminalnej, cechujących się całkowicie zrównoważonymi osobowościami zostało losowo przydzielonych do ról „więźniów” i „strażników” w eksperymencie nad zachowaniem więziennym. Uczestnicy zostali umieszczeni w przerobionej na więzienie piwnicy jednego z budynków uniwersyteckich. Również w tym przypadku sytuacja eksperymentalna została zaaranżowana tak, aby jak najlepiej odwzorowywała realny kontekst, tj. aby była jak najbliższa prawdziwemu więzieniu. Strażnicy otrzymali mundury i pałki, więźniowie musieli się przebrać w jednakowe uniformy. Już po pierwszym dniu eksperymentu jego uczestnicy bardzo wysoko zidentyfikowali się ze swoimi rolami. „Strażnicy” stawali się coraz bardziej agresywni i coraz bardziej prześladowali „więźniów”. Sytuacja przerosła najśmielsze oczekiwania eksperymentatora i cały eksperyment został zakończony przedwcześnie (w stosunku do planowanej długości) – po zaledwie 6 dniach. Podobnie jak w eksperymencie Milgrama, tu również okazało się, że to sytuacja, bardziej niż indywidualne cechy uczestników, wpływała na ich zachowanie. Warto pamiętać, że wyselekcjonowani studenci zostali losowo przydzieleni do swych ról i dopiero wejście w rolę sprawiło, że ich zachowanie uległo zmianie.

6. Rola przekonań odnośnie grup ofiar Istotną częścią kontekstu, który ułatwia zrozumienie zbrodni z przeszłości, jest ukształtowany w danym okresie historycznym obraz grupy prześladowanej. Wspólną cechą ideologii, które doprowadziły do ludobójstw w tak zróżnicowanych miejscach jak Niemcy, Rwanda czy Turcja było stworzenie specyficznego obrazu przyszłych ofiar. Obraz ten cechował się z jednej strony przypisaniem im niebezpiecznych dla grupy sprawców intencji oraz obarczeniem za spotykające ją niepowodzenia, a z drugiej – wyłączeniem z „moralnej wspólnoty”21. Analizując dwa przykłady współczesnych ludobójstw: w Rwandzie i Turcji, dostrzegamy podobieństwo mechanizmów, które ułatwiły uzasadnienie dokonanej zbrodni. Tutsi w Rwandzie, podobnie jak Ormianie w Turcji byli przedstawiani jako grupy politycznie zagrażające grupie sprawców. Ormianie zostali okrzyknięci przez ówczesną turecką propagandę pro-rosyjską „piąta kolumną”. Tutsi, cieszący się w czasach Kolnlnych przywilejami 21

S. Opotow, Moral exclusion and injustice: An introduction, “Journal of Social Issues”, 46/1990, s. 1–20; E. Staub, Psychologia świadków, sprawców i ratujących bohaterów [w:] L.S. Newman, R. Erber (red.), Zrozumieć Zagładę: Społeczna psychologia Holokaustu, PWN, Warszawa 2009, s. 15-42.

Etnicyzacja odpowiedzialności: psychologiczne aspekty wadliwych...

i większą władzą, zaczęli być traktowani w ramach narodowej ideologii Hutu jako odrębna rasa, która zawłaszczyła sobie nienależną im uprzywilejowaną pozycję i dąży do coraz większej dominacji tych pierwszych. W obydwu powyższych, oraz w wielu innych przypadkach, kluczową rolę w nakręcaniu spirali przemocy odegrała dehumanizacja grupy ofiar – odmawianie jednostkom i grupom cech ludzkich, związane z wykluczeniem ich z kręgu, w którym obowiązują zasady i wartości moralne22. Wykluczenie ofiar dehumanizacji poza ramy ludzkiej wspólnoty pozwala uniknąć negatywnych konsekwencji stosowania wobec nich przemocy23. Naturalną reakcją człowieka, który jest świadkiem cierpienia innej jednostki ludzkiej jest odczuwanie dyskomfortu bliskiego temu, gdy sami odczuwamy ból24. Wykluczenie ofiar ze wspólnoty ludzi, skutkujące brakiem empatii wobec ich cierpień, pozwala na uniknięcie tych nieprzyjemnych odczuć oraz negatywnych ocen własnego zachowania25. Zasady moralne stanowiące podstawę funkcjonowania grup ludzkich (np. zakaz zabijania) przestają odnosić się do grup wyłączonych z moralnej wspólnoty. Haslam wyróżnił dwa typy dehumanizacji: animalistyczną, wiążącą się z przypisywaniem przedstawicielom grupy obcej cech zwierzęcych oraz mechanistyczną, polegającą na traktowaniu ich jako nieposiadających kluczowych elementów ludzkiej natury, takich jak emocjonalność, ciepło, czy elastyczność poznawcza, a w konsekwencji do postrzegania ich jako bliskich bezuczuciowym robotom 26. Ten pierwszy typ jest charakterystyczny dla kontekstu międzygrupowego. Ideologia była jednym z głównych narzędzi propagowania dehumanizacji przyszłych ofiar zarówno w hitlerowskich Niemczech jak i targanej konfliktami plemiennymi Rwandzie. Nazizm oraz rasowe koncepcje wyznawane przez Hutu cechowały się wieloma podobieństwami w zakresie tworzenia obrazu grupy ofiar. Propaganda nazistowska przedstawiała Żydów jako przedstawicieli gorszej rasy, a także porównywała ich do szczurów, wszy i pająków, często odwołując się do metafory „wysysania” przez nich aryjskiej krwi. Tutsi byli przedstawiani jako karaluchy. 22

N. Haslam, Dehumanization: An integrative review, “Personality and Social Psychology Review”, 2006, Vol. 10, s. 252–264. 23 A. Bandura, Selective moral disengagement in the exercise of moral agency, “Journal of Moral Eveluation”, 2002, Vol. 31, s. 101-119. 24 M. Jha, A.P Botvinick, L.M., Bylsma, s. A., Fabian, P.E., Solomon, K.M. Prkachin, Viewing facial expressions of pain engages cortical areas involved in the direct experience of pain, “NeuroImage” 2005, Vol. 25, s. 312–319. 25 A. Bandura, Selective moral disengagement in the exercise of moral agency, “Journal of Moral Evaluation”, 2002, Vol. 31, s. 101-119. 26 N. Haslam, dz.cyt.

Michał Bilewicz, Anna Stefaniak, Marta Witkowska

Tego typu obraz grup ofiar ułatwiał popełnianie wobec nich różnorodnych niegodziwości, aż po fizyczną eksterminację włącznie. Dehumanizacja, jako proces społeczny i psychologiczny, nie ogranicza się do grup sprawców historycznych zbrodni, ale towarzyszy różnego rodzaju konfliktom międzygrupowym. Psychologiczne analizy ludobójstw ukazują jednoznacznie, że łączy je specyficzna ideologia – która bynajmniej nie była unikalnie niemiecka, turecka bądź rwandyjska27. Co gorsza – badania Milgrama czy Zimbardo sugerują, że podobnych zbrodni moglibyśmy dokonać również my: współcześni Amerykanie, Anglicy, Francuzi czy Polacy.

7. Skutki etnicyzacji pamięci Pomijanie roli ideologii, skutkujące obarczaniem grup narodowych winą za historyczne zbrodnie, a także esencjalistyczne przekonania na temat narodów (tj. że ich przeszli i współcześni członkowie podzielają wspólną naturę, a więc i wspólne cechy) wiąże się z negatywnymi konsekwencjami zarówno dla potomków sprawców, jak i dla stosunków między potomkami sprawców i ofiar współcześnie. Przypominanie o zbrodniach popełnionych przez własną grupę w przeszłości skutkuje odczuwaniem nieprzyjemnych emocji moralnych, nawet jeśli samemu nie jest się bezpośrednim sprawcą przemocy28. Roland Imhoff i współpracownicy wykazali, że potomkowie sprawców, odczuwający poczucie winy za działania przodków, są silnie motywowani do uwolnienia się od tego nieprzyjemnego przeżycia psychicznego poprzez działania reparacyjne (np. zadośćuczynienie materialne). Jednakże, chęć rozładowania dyskomfortu wiąże się u nich z niechęcią do kontaktu z bodźcem, który go wywołuje, czyli z potomkami ofiar29. Ważną konsekwencją etnicyzacji jest zatem istotne utrudnianie kontaktu pomiędzy potomkami sprawców i ofiar, a zatem pośrednio – utrwalanie wzajemnej niechęci i nieufności. Przekonujących wyników na rzecz wpływu etnicyzacji pamięci na stosunek potomków ofiar do potomków sprawców dostarcza seria badań Michaela Wohla i Nyli Branscombe30. Osoby badane (Amerykańscy Żydzi) w dwóch 27

M. Bilewicz, J.R. Vollhardt, Evil transformations: Psychological processes underlying genocide and mass killing [w:] A. Golec De Zavala, A. Cichocka (red.), Social psychology of social problems. The intergroup context, Palgrave Macmillan, New York 2012, s. 280-307. 28 M.J.A. Wohl, N.R Branscombe i Y. Klar, dz.cyt. 29 R. Imhoff, M. Bilewicz i H.-P. Erb, dz.cyt. 30 M.J.A. Wohl, N. R. Branscombe, Forgiveness and collective guilt assignment to historical perpetrator groups depend on level of social category inclusiveness, “Journal of Personality and Social Psychology” 2995, Vol. 88, s. 288–303.

Etnicyzacja odpowiedzialności: psychologiczne aspekty wadliwych...

grupach eksperymentalnych czytały krótki tekst na temat Holokaustu. W jednym Zagłada była przedstawiona jako krzywda, którą jedni ludzie wyrządzili innym (kategoryzacja ogólnoludzka), w drugim, jako krzywda wyrządzona przez Niemców Żydom (kategoryzacja międzygrupowa, etnicyzująca). Przeprowadzony eksperyment wykazał, że kategoryzacja międzygrupowa wiąże się przypisywaniem współczesnym Niemcom istotnie więcej winy zbiorowej oraz mniejszą gotowością do wybaczenia im. Kolejne badania potwierdziły tę tezę i dodatkowo ujawniły, że kategoryzacja międzygrupowa wzmaga niechęć do kontaktu ze współczesnymi Niemcami. Mechanizmem odpowiedzialnym za bardziej pozytywne postawy wobec Niemców – większą gotowość do wybaczania i obniżenie przypisywanej im zbiorowej winy – okazały się przekonania na temat powszechności ludobójstwa, tj. traktowania ludobójstwa nie jako czynu typowego dla Niemców, ale zjawiska, które może wydarzyć się w różnych kontekstach. Te wyniki wydają się zgodne z poglądami Ervina Stauba, który od lat prowadzi interwencje na rzecz pojednania w Rwandzie31. Jednym z elementów prowadzonego przez niego programu warsztatów jest uczenie członków ruandyjskiej społeczności o tym jakie społeczne i psychologiczne procesy prowadzą do ludobójstwa. Podczas warsztatów uczestnicy dyskutują o tym, że ludobójstwo, do którego doszło w ich kraju nie było wydarzeniem wyjątkowym. Autor przekonuje, że prowadzi to do wytworzenia przekonania, że „jeśli takie rzeczy wydarzały się także w innych miejscach świata, i jeśli są możliwymi do ogarnięcia umysłem procesami ludzkimi, to zbrodnie do których doszło w Rwandzie, niezależnie od ich okrucieństwa, nie wykluczają sprawców z gatunku ludzkiego” – tego typu przekonania mogą w konsekwencji doprowadzić do pojednania między dawnymi sprawcami i ofiarami32.

8. Nigdy więcej! Przypisywanie odpowiedzialności za historyczne zbrodnie grupom narodowym jest zarówno niesprawiedliwe, jak i niezgodne z faktografią. Kwalifikuje ono do grupy sprawców osoby walczące z dominującą ideologią (np. niemieckich komunistów czy pomagających mordowanym Tutsi osobom z grupy Hutu) oraz wyklucza z niej wielu faktycznych sprawców, 31

E. Staub, Genocide and mass killing: Origins, prevention, healing and reconciliation, “Political Psychology”, 21/2000, s. 367-382; E. Staub, Reconciliation after genocide, mass killing, or intractable conflict: Understanding the roots of violence, psychological recovery, and steps toward a general theory, “Political Psychology”, 27/2006, 867-894. 32 E. Staub, Genocide…, s. 378.

Michał Bilewicz, Anna Stefaniak, Marta Witkowska

tylko ze względu na odmienne pochodzenie etniczne (np. litewskich, belgijskich czy ukraińskich współpracowników SS). Etnicyzacja niesie ze sobą także poważne konsekwencje dla współczesnych relacji międzygrupowych – zarówno dla potomków ofiar, jak i sprawców przemocy. Z jednej strony, zakwalifikowanie całego narodu (np. Niemców) jako winnego wyrządzonej w przeszłości krzywdy skazuje go na izolację, ponoszenie kosztów negatywnej samooceny grupowej i jawny ostracyzm. Z drugiej zaś, samo zawężenie odpowiedzialności za tragedię (np. za Zagładę Żydów) do jednej grupy narodowej może ograniczać zdolność rozumienia tego wydarzenia przez ofiary i postronnych obserwatorów. Zgoda na etnicyzację odpowiedzialności zmniejsza umiejętność rozumienia procesów, które doprowadziły do tragedii i osłabia wrażliwość na groźby rozwoju ekstremizmu we własnym narodzie, a w efekcie prowadzi do niedostrzegania wczesnych niepokojących sygnałów. Krótko po wyzwoleniu obozu w Buchenwaldzie na jego murach pojawiły się napisy o treści: Nigdy więcej! Imperatyw ten, powtórzony w wielu językach, stał się główna lekcją, i zadaniem cywilizacyjnym po Auschwitz33. Myśl, że przez edukację historyczną, a w szczególności wprowadzenie do szkół tematyki Holokaustu, można zapobiec powtórzeniu się podobnej tragedii w przyszłości, jest ważnym założeniem europejskich systemów edukacji. Tematyka związana z Zagładą Żydów jest wprowadzana do polskich szkół, ale jej efektywność wciąż pozostawia sporo do życzenia, na co wskazują niedawne badania naszego zespołu34. Etnicyzacja odpowiedzialności, która poprzez skupienie uwagi uczniów na kwestiach narodowych zaburza percepcję ideologii jako głównego mechanizmu odpowiedzialnego za ludobójstwo, jest uproszczeniem, na które nie możemy sobie pozwolić jako społeczeństwo.

T. Adorno, Kulturkritik und Gesellschaft, [w:] Prismen. Kulturkritik und Gesellschaft, Berlin-Frankfurt am Main 1955; Y. Klar, N. Schori‐Eyal, Y. Klar, The “Never Again” state of Israel: The emergence of the Holocaust as a core feature of Israeli identity and its four incongruent voices, “Journal of Social Issues” 2913, Vol. 69, s. 125-143. 34 M. Bilewicz, A. Stefaniak, M. Witkowska, Polish youth confronting Jewish past: Antagonistic history and pathways to reconciliation, [w:] J. Kurczewski (red.), Reconciliation in the Bloodlands, Peter Lang. Frankfurt. a/M 2003; R. Schuchta, Nauczanie o Holokauście – zalecenia programowe a praktyka szkolna, [w:] A. Żbikowski (red.), Nauczanie o Holokauście, Pułtusk 2006, s. 75-83.

Etnicyzacja odpowiedzialności: psychologiczne aspekty wadliwych...

Bibiografia: Adorno T. W., Kulturkritik und Gesellschaft. w: “Prismen. Kulturkritik und Gesellschaft” T. W. Adorno, Suhrkamp Verlag, Berlin 1955 Bandura A., Selective moral disengagement in the exercise of moral agency, “Journal of Moral Eveluation”, 31/2002 Baumeister R. F., Hastings S., Distortions of collective memory: How groups flatter themselves, [w:] Pennebaker J. W., Paez D., Rimé B., Collective memory of political events. Social psychological perspective Lawrence Erlbaum Associates, Mahwah, NJ 1997 Bilewicz M., Stefaniak A., Witkowska M., Polish youth confronting Jewish past: Antagonistic history and pathways to reconciliation. [w:] Kurczewski J. (red.), Reconciliation in the Bloodlands, Peter Lang: Frankfurt a/M 2013 Bilewicz M., Vollhardt J. R, Evil transformations: Psychological processes underlying genocide and mass killing, [w:] Golec De Zavala A., Cichocka A. (red.), Social psychology of social problems. The intergroup context, Pelgrave Macmillan: New York 2012 Botvinick M., Jha A. P., Bylsma L. M., Fabian s. A., Solomon P. E., Prkachin K. M., Viewing facial expressions of pain engages cortical areas involved in the direct experience of pain, “NeuroImage” 25/2005,Branscombe N. R., Wann D. L., Collective self-esteem consequences of outgroup derogation when a valued social identity is on trial, “European Journal of Social Psychology”, 24/1999 Duckitt J., Psychology and prejudice: A historical analysis and integrative framework. “American Psychologist”, 47/1992 Goldhagen D. J., Gorliwi kaci Hitlera: Zwyczajni Niemcy i Holokaust, Prószyński i ska, Warszawa 1999 Haney C., Banks C., Zimbardo P., Interpersonal dynamics in a simulated prison, „International Journal of Criminology and Penology”, 1/1973 Haslam N., Dehumanization: An integrative review, „Personality and Social Psychology Review”, 10/2006 Hewstone M., The ‘ultimate attribution error’? A review of the literature on intergroup causal attribution, „European Journal of Social Psychology”, 20/1990 Hilberg R., Sprawcy ofiary świadkowie. Zagłada Żydów 1933-1945, Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2007 Imhoff R., Bilewicz M., Erb H-P, Collective regret versus collective guilt: Different emotional reactions to historical atrocities, „European Journal of Social Psychology”, 42/2012 Jones E. E., Harris V. A, The attribution of attitudesJournal of Experimental Social Psychology”, 3/1967 Klar Y., Schori‐Eyal N., Klar Y., The “Never Again” state of Israel: The emergence of the Holocaust as a core feature of Israeli identity and its four incongruent voices, „Journal of Social Issues”, 69/2013 Lewicka M., Historical ethnic bias in urban memory: The case of central European cities, „Magazine for Urban Documentation: Opinion + Theory”, 2008 Lewicka M., Historical Ethnic Bias in collective memory of places: Cognitive or motivational? [w:] Brun W., Keren G., Kirkebøen G., Montgomery H. (red.), Perspectives on Thinking, Judging, and Decision Making, Universitetsforlaget, Oslo 2011 Lewicka M., Psychologia miejsca, Scholar, Warszawa 2012. Liu J.. H., Hilton D. J., How the past weighs on the present: Social representations of history and their role in identity politics. „British Journal of Social Psychology”, 44/2005

Michał Bilewicz, Anna Stefaniak, Marta Witkowska

Liu J. H., Wilson M. C., McClure J., Higgins R. T. Social identity and the perception of history: cultural representations of Aotearoa/New Zealand, „European Journal of Social Psychology”, 29/1999 Luhtanen R., Crocker J., A collective self-esteem scale: Self-evaluation of one’s social identity, „Personality and Social Psychology Bulletin”, 18/1992 Medin D., Concepts and conceptual structure, „American Psychologist”, 44/1989 Medin D., Ortony A., Psychological essentialism, [w:] Vosniadou S., Ortony A. (red.), Similarity and analogical reasoning, Cambridge University Press, Cambridge 1989 Milgram S., Behavioral study of obedience, “Journal of Abnormal and Social Psychology”, 67/1963 Milgram S., Obedience to Authority, HarperCollins Publishers, New York 2009. Opotow S., Moral exclusion and injustice: An introduction, „Journal of Social Issues”, 46/1990 Pettigrew T. F, The ultimate attribution error: Extending Allport’s cognitive analysis of prejudice, „Personality and Social Psychology Bulletin”, 5/1979 Ross L. D., The intuitive psychologist and his shortcomings: Distortions in the attribution process, [w:] Berkowitz L. (red.), „Advances in experimental social psychology”, 10/1977, Academic Press, New York 1977 Sani F., Bowe M., Herrera M., Manna C., Cossa T., Miao X., Zhou Y., Perceived collective continuity: Seeing groups as entities that move through time, „European Journal of Social Psychology”, 37/2007Sani F., Herrera M., Bowe M., Perceived collective continuity and ingroup identification as defence against death awareness, „Journal of Experimental Social Psychology”, 45/2009 Staub E., Genocide and mass killing: Origins, prevention, healing and reconciliation, „Political Psychology”, 21/2000 Staub E., Reconciliation after genocide, mass killing, or intractable conflict: Understanding the roots of violence, psychological recovery, and steps toward a general theory, „Political Psychology”, 27/2006 Staub E., Psychologia świadków, sprawców i ratujących bohaterów, [w:] Newman L. S., Erber R. (red.), Zrozumieć Zagładę: Społeczna psychologia Holokaustu, PWN, Warszawa Szuchta R., Nauczanie o Holokauśce – zalecenia programowe a praktyka szkolna, [w:] Żbikowski A. (red.), Nauczanie o Holokauście, ASPRA-JR, Pułtusk 2006 Szuchta R., Czego uczeń polskiej szkoły może się dowiedzieć o Holokauście na lekcji historii w dziesięć lat po „dyskusji jedwabieńskiej?, Maszynopis złożony do druku Tajfel H., Turner J. C., An integrative theory of intergroup conflict. [w:] Austin W. G., Worehel s. (red.), The Social Psychology of Intergroup Relations, Brooks/Cole, Monterey, CA 1978 Węgrzynek H., Prezentacja Holokaustu i dziejów Żydów w aktualnych podręcznikach historii, [w:] Żbikowski A. (red.), Nauczanie o Holokauście, ASPRA-JR, Pułtusk 2006 Wohl M. J. A., Branscombe N. R., Forgiveness and collective guilt assignment to historical perpetrator groups depend on level of social category inclusiveness, „Journal of Personality and Social Psychology”, 88/2005 Wohl M. J. A., Branscombe N. R., Klar Y., Collective guilt: Emotional reactions when one’s group has done wrong or been wronged, „European Review of Social Psychology”, 17/2006

WADLIWE KODY PAMIĘCI O ZBRODNIACH LUDOBÓJSTWA. PODSTAWOWE PROBLEMY OCENY AKSJOLOGICZNEJ I PRAWNEJ Artur Nowak-Far

„Myśmy byli brudni i umierali naprawdę. Oni byli estetyczni i dyskutowali na niby. Nie ma piękna, jeśli w nim leży krzywda człowieka. Nie ma prawdy, która tę krzywdę pomija. Nie ma dobra, które na nią pozwala.” Tadeusz Borowski (nr 119198), U nas, w Auschwitzu, w: Janusz Nel Siedlecki (nr 6643), Krystyn Olszewski (nr 75817), Tadeusz Borowski (nr 119198), Byliśmy w Oświęcimiu, Oficyna Warszawska na Obczyźnie, München 1946.

1. Wstęp Wadliwe kody pamięci to rodzaj syntagm eliptycznych, które zazwyczaj są pozornie emotywnie i informacyjnie neutralne, ale zawierają w sobie wadliwy przekaz. Ich wadliwość przejawia się najczęściej przemieszaniem w nich wyrażeń, które jednoznacznie spełniają wymogi kwalifikacji prawdy z wyrażeniami, które albo tych wymogów nie spełniają, albo posługują się wyrażeniami wieloznacznymi bądź skrótami myślowymi (zwłaszcza w formie metonimii), które – w stosunku do osób niemających wiedzy o istotnych elementach kontekstu, którego owe wyrażenia dotyczą – mogą albo wręcz mają prowadzić je do błędnych wnioskowań. Wadliwe kody pamięci prowadzą więc do formułowania nieprawdziwych wniosków co do rzeczywistości historycznej wyrażanej z użyciem tych wadliwych kodów. Mogą mieć także istotny wpływ na kolektywną pamięć całych społeczeństw. W dobie globalnej wymiany informacji mogą więc skutkować nie tylko tworzeniem równoległych narracji o istotnych zdarzeniach historycznych, z których pewne będą zasadniczo fałszywe, lecz również rozprzestrzenianiem się fałszywej narracji w skali ponadnarodowej – czemu należy się przeciwstawić.

Artur Nowak-Far

Przykładem użycia w syntagmie wadliwego kodu pamięci jest używanie przez niektóre media za granicą Polski nieprawidłowego wyrażenia „polskie obozy koncentracyjne”. Dla osób znających kontekst, w jakim owa syntagma się pojawia może ona budzić albo zdumienie, albo – ewentualnie – jakąś neutralizującą owo zdumienie (właściwie zaś dysonans poznawczy) racjonalizację wewnętrzną. Jak się wydaje, najczęściej okazywane w takim gronie osób zdumienie wynika z zaskoczenia wynikającego z opatrywania określenia „obozy koncentracyjne” przymiotnikiem „polski” – co zważywszy na znaną tym osobom prawdę historyczną brzmi jak oksymoron – w odbiorze mogą bowiem nieprawdziwie sugerować jakąś odpowiedzialność Polski jako państwa lub jej obywateli za zorganizowanie obozów koncentracyjnych (zwłaszcza zaś obozów masowej zagłady), które na mocy decyzji zbrodniczych władz III Rzeszy zostały zlokalizowane w Polsce). Racjonalizacja neutralizująca wspomniane zdumienie polega zaś na przeprowadzeniu jakiejś wewnętrznej egzegezy tego przecież zadziwiającego określenia poprzez odwołanie do szerszego kontekstu semantycznego i składniowego takiej wypowiedzi. Tego rodzaju wadliwe syntagmy (a więc i podobne modele racjonalizacji neutralizującej dysonans poznawczy) mogą odnosić się do wszelkich komunikatów dotyczących zbrodni ludobójstwa. Stąd analiza tu przedstawiona wykracza poza doświadczenie jednego państwa i narodu – choć, jak się wydaje, w odniesieniu do Polski i Polaków jest ono w tym zakresie najbogatsze i najlepiej rozpoznane zarówno w nauce jak i praktyce monitoringu mediów zagranicznych.

2. Wadliwe kody pamięci w dyskursie publicznym: konteksty i funkcje Używanie wadliwych kodów komunikacji, których szczególnym rodzajem są wadliwe kody pamięci, jest znanym w historii dyskursów społecznych zabiegiem retorycznym. Jego zasadniczym skutkiem, a często wręcz celem, jest spowodowanie trwałych zmian opisu, oceny, rozumienia i wręcz postrzegania rzeczywistości nie tylko indywidualnie, ale przede wszystkim w wymiarze szerszym – odnoszącym się do pamięci zbiorowej (kolektywnej). W oparciu o prace Karla Mannheima pamięć zbiorową można zdefiniować jako wspólny dla jakieś grupy społecznej zapamiętany obraz jej przeszłości, wynikający z jej zbiorowego doświadczenia1. W ujęciu międzygeneracyjnym Barry’ego Schwartza, zbiorowa pamięć jest traktowana jako 1

K. Mannheim, The Problem of Generations, w: Karl Mannheim, Essays on the Sociology of Knowledge, Routledge-Kegal Paul, London 1952, s. 276-322.

Wadliwe kody pamięci o zbrodniach ludobójstwa

system kulturowy, który łączy publicznie dostępne przedstawienia przeszłości (w jakiejkolwiek formie) z doświadczeniami teraźniejszymi w celu konstrukcji teraźniejszego sensu i zapewnienia łączności następujących po sobie pokoleń2. Wspomnianymi wadliwymi kodami komunikacji są zwłaszcza eufemizmy, których funkcją w nowożytnej historii świata często było gruntowne zafałszowanie istoty tego, do czego się one odnosiły. Tak pojęta eufemizacja nabrała wręcz charakteru programowego w III Rzeszy – co zostało znakomicie rozpoznane i opisane przez Victora Klemperera, który owe eufemizmy określił mianem niem. Schleierworter3. Miała także wyraźny wymiar pragmatyczny: jej celem było bowiem zniekształcenie rzeczywistości po to, by odpowiednio do zbrodniczych celów systemu kształtować postawy społeczne, w tym zwłaszcza usypiać odruchy moralne. U ofiar Schleierworter miały rodzić poczucie niższości, rezygnacji oraz usypiać nieufność wobec poczynań nazistowskich oprawców. Jak na to wskazuje także analiza Ronalda J. Bergera, wspomniane zabiegi sprowadzały się najczęściej do neutralizacji zła poprzez zeufemizowanie narracji, w tym w szczególności pozbawienie go predykatów podmiotowych lub nieprawidłowe przypisanie tych predykatów4. Innymi słowy, zabieg ten polegał na stworzeniu fałszywej narracji służącej zdepersonalizowaniu ofiar, neutralizacji moralnej kwalifikacji planowanych i realizowanych czynów, jak zmyleniu przyszłych ofiar. Wadliwe kody pamięci są rodzajem wadliwych kodów komunikacji. Dotyczą one zbiorowej pamięci historycznej, którą w odniesieniu do istotnych jej predykatów zniekształcają. Czynią to poprzez eufemizację bądź poprzez zawarcie w wykorzystywanych w nich syntagmach informacji znacząco przeinaczonej – zwykle oczywiście niezgodnej z rzeczywistością o tym, do czego się one odnoszą. Wadliwe kody pamięci są więc zniekształceniem pamięci historycznej, dla każdego rozsądnego człowieka stanowiącej przecież część składową wiedzy o świecie i o sobie samym, a tym samym tożsamości indywidualnej i grupowej. To zaś rzutuje na model odkodowywania otaczającego świata, stanowi źródła uzasadnień własnych form bytu i funkcjonowania – także w społeczności międzynarodowej. Stanowi przez to rodzaj zjawiska określonego przez Williama H. Sewella jako „agencja ludzka” (ang. human agency), którego istotą jest tworzenie takich sytuacji (w tym sytuacji językowych), które pozwalają na uzyskanie przez jakąś osobę bądź grupę 2

B. Schwartz, Memory as a Cultural System: Abraham Lincoln in World War II, “American Sociological Review” 1996, Vol. 61, s. 908-927. 3 V. Klemperer, LTI – Notizbuch eines Philologen, Aufbau Verlag, Berlin 1947. 4 R. J. Berger, Fathoming the Holocaust: A Social Problem Approach, Aldine de Gruyter, New York 2002, s. 1-19.

Artur Nowak-Far

osób jakiegoś stopnia kontroli nad relacjami, w jakich inne osoby tkwią. Ów wpływ może być tak duży, że prowadzić do ich ukierunkowanej transformacji tych relacji5. Na gruncie filozofii języka, np. w ujęciu Ludwiga Wittgensteina, wadliwe kody pamięci mogą być traktowane jako rodzaj narzędzi prowadzenia tzw. gier językowych (niem. Sprachspiele) – nazwanie rzeczy w dyskursie w znacznym zakresie determinuje bowiem jego szerszą treść, wręcz ustanawia jego logiczny kontekst, a tym samym określa reguły dyskursu6. Można więc ową postać Sprachspiele uznać za jedną z wykonawczych form Sewellowskiej „agencji”. W takim kontekście użycie wadliwego kodu pamięci, zwłaszcza wtedy, gdy odnosi się do istoty bądź zasadniczych wątków danego dyskursu, jest zawsze działaniem intencjonalnym. Polega przecież na: (a) świadomym przerwaniu kontynuacji dotychczasowego, właściwego (tzn. przede wszystkim zgodnego z prawdą) kodu zbiorowej pamięci poprzez zastąpienie go kodem wadliwym (przy czym indywidualne cele tego zabiegu mogą być tu zróżnicowane), albo (b) świadomym zaakceptowaniem własnej niekompetencji (niewiedzy o właściwym kodzie pamięci) oraz użyciem – właśnie w takich warunkach – wadliwego kodu pamięci, co należy wiązać z liczeniem się przynajmniej z niektórymi z możliwych skutków takiej ignorancji, w tym zaakceptowaniem ewentualnych skutków perwersyjnych. W każdym takim przypadku zakłócona jest kontynuacja narracji o prawdzie historycznej – następuje to, co można określić przewróceniem paradygmatów dyskursu. W warunkach, w których nie ma wystarczająco silnej negatywnej reakcji społecznej na takie zakłócenie, może nastąpić wręcz przechwycenie przez używającego wadliwych kodów pamięci dominującej pozycji w interakcji międzypodmiotowej (w tym przypadku w dyskursie) – uzyskanie tego, co na gruncie nauki niemieckiej określa się jako Interaktionsherrschaft (z jego antytezą – Herrschaftsfreie Interaktion)7. Brak społecznie efektywnych mechanizmów zapobiegających używaniu oraz – już na zasadzie swoistego „wdrukowywania” (ang. imprint) czy gruntowania semantycznego – upowszechnieniu wadliwych kodów 5

W. H. Sewell, A Theory of Structure: Duality, Agency, and Transformation, “American Journal of Sociology” 1992, Vol. 98, No. 1, s. 20. 6 L.Wittgenstein, Philosophische Untersuchungen, Suhrkamp, Berlin 2003, paragraph 27 (s. 22-23). 7 Np. J. Habermas, Erkenntnis und Interesse, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1968, s. 177

Wadliwe kody pamięci o zbrodniach ludobójstwa.

pamięci jako syntagm automatycznych, może, przynajmniej w niektórych kontekstach, być interpretowane jako celowe społeczne przyzwolenie na grę językową o treści zasadniczo wyznaczonej przez te właśnie wadliwe kody pamięci. Warto wspomnieć, że właśnie w programie politycznym III Rzeszy to, co określamy wadliwymi kodami pamięci, stało się istotnym elementem realizowanej z niezwykłym wręcz natężeniem nazistowskiej wizji przebudowy świata (niem. Weltanschauung) – której składnikiem miało być stworzenie „nowej” historii, z „nową” interpretacją faktów, ich „nowym” nazwaniem i nowym wskazaniem związków przyczynowo-skutkowych8. Zjawisko używania wadliwych kodów komunikacji, w tym wadliwych kodów pamięci jest bardzo stare. Płaszczyzny czy obszary dyskursu, w którym mogą się pojawić wadliwe kody pamięci są i były bardzo zróżnicowane. Na przykład w historii stosunków polsko-niemieckich przez dłuższy czas obszar ich stosowania był wyznaczony konfliktami o definicję obszaru terytorialnego, który miał być uznany za „naturalnie” legitymowany, aby znaleźć się w granicach państwa narodowego. To zabarwienie konfliktów zostało wręcz wzmocnione zasadniczą logiką traktatu wersalskiego, dla którego ważniejszym kryterium przynależności danych obszarów do określonego państwa była jego „etniczna tożsamość”. Stąd np. w niemieckich i polskich publikacjach okresu okołowersalskiego wręcz celowo stosowano wadliwe kody pamięci – pomijam tu kwestię, która ze stron czyniła to z większym natężeniem i bardziej wplatała to w konsekwentnie realizowaną politykę globalną i regionalną9. Dopiero jednak III Rzesza wykorzystała programowo i w sumie, w wielu przypadkach, z perwersyjną skutecznością, wadliwe kody pamięci (a szerzej dyskursu/komunikacji), korzystając szeroko ze wszystkich mediów masowego komunikowania10. 8 Zob. zwłaszcza Hitler’s Table Talk 1941-1944: His Private Conversations, Phoenix Press, London 2000, s. 88. W szerszym ujęciu program ten zob. w: A. Hitler, Mein Kampf, Zentralverlag der NSDAP, Frz. Nachf., München 1939, s. 376-431, zwłaszcza s. 413-441 9 Wadliwe kody pamięci wkradły się tu nawet do dyskusji naukowej, np. na gruncie prahistorii. Reprezentatywnym w tym zakresie przykładem jest praca G. Kossinna, Die Deutsche vorgeschichte – eine hervorragend nationale Wissenschaft, Johaann Ambrosius Barth Verlag, Leipzig 1941. 10 Zob. np. przegląd środków w: E. C. Król, Propaganda i indoktrynacja narodowego socjalizmu w Niemczech 1919-1945, s. 281-507. W odniesieniu do konkretnych typów mediów zob. np. K. Witte, Film im Nationalsozialismus. Blendung und Überblendung, w: W. Jacobsen, A. Kaes, H. H. Prinzler (Hsgb.), Geschichte des Deutschen Films, J. B. Metzler Verlag, Stuttgart 2004, s. 117-166, K. Kanzog, „Staatspolitisch besonders wertvoll”. Ein Handbuch zu 30 deutschen Spielfilmen der Jahre 1934 bis 1945, Diskurs Film Verlag, München 1994, s. 13-53; K. Hickethier, Geschichte des deutschen Fernsehens, J. B. Metzler Verlag, Stuttgart 1998, s. 33-59

Artur Nowak-Far

Jak wspomniano, używanie wadliwych kodów pamięci wpływa na treść przekazu dotyczącego rzeczywistości historycznej. Pewna część kodów pamięci używanych w narodowych historiografiach i w przestrzeni publicznej jest zróżnicowana z punktu widzenia społeczności, które je generują. Zróżnicowanie to bierze się z różnicy ocen i perspektyw dotyczących faktów historycznych11. Wadliwe kody pamięci sensu stricto nie są jedynie wyrazem tego zróżnicowania – one „odwzorowują” rzeczywistość historyczną zupełnie opacznie, wbrew niebudzących pierwotnie nigdzie wątpliwości faktom. Stanowią jawną bądź nieco zawoalowaną formę fałszerstwa. W tym względzie ich kluczową funkcją jest naruszenie stabilności znaczeniowej terminologii służącej nie tylko narracji o historii, a poprzez to – w społeczeństwach, dla których ma to doniosłość – wyrażaniu i interpretacji tożsamości grupowej. Użycie wadliwego kodu pamięci może mieć znaczenie dla postrzegania grup społecznych, których on dotyczy przez inne grupy; może także mieć na celu ukształtowanie określonego modelu samopostrzegania się danej grupy. To właśnie ta szczególna właściwość wadliwych kodów pamięci skłaniała inspiratora i wykonawców zbrodniczego Weltanschauung do uznania znacznej przydatności „nowego” napisania historii w realizacji planu kolonizacji wschodniej Europy. Pozwalałaby bowiem na przeprogramowanie świadomości historycznej narodów tego regionu, a tym samym wpłynęłaby na ich własną tożsamość. Samo pojęcie tożsamości można odnieść do cech, które – z uwagi na swoją własną unikatowość lub występowanie w unikatowym powiązaniu z innymi cechami – przesądzają o możliwości wyraźnego wyróżnienia posiadającego je zjawisk(a), przedmiotu(ów) lub osób spośród wszystkich innych. W takim przypadku stwierdzenie tożsamości oznacza uznanie możliwości ich wydzielenia w oparciu o przyjęte zobiektywizowane kryteria przypisywania rzeczom, osobom i zjawiskom cech oraz ich oceny. Takie podejście jest bliskie pojęciu tożsamości w postaci używanej w języku potocznym. Korzystający pojęcia tożsamości odwołują się zwykle do bardziej subiektywnego, ale również opartego na jakiś w miarę obiektywnych przesłankach kwalifikacyjnych poczucia wspólnoty. W psychologii społecznej jest ona ujmowana jako „strumieniowa świadomość indywidualna” (ang. streamlike consciousness) zapewniająca grupie jej odrębność oraz przetrwanie12. 11

Studiów w tym zakresie jest bardzo dużo. Np. w odniesieniu do rozbieżności historycznej oceny kluczowych faktów z dziejów stosunków polsko-niemieckich w Prusach zob. szeroką analizę: H Boockmann, Deutsche Geschichte im Osten Europas. Ostpreuβen und Westpreuβen, Siedler Verlag, Berlin 1992, s. 11-74 oraz przykładową wąską: S. Ekdahl, Tannenberg/Grunwald – ein politisches Symbol in Deutschland und Polen, “Journal of Baltic Studies” 1991, Vol. 22, Issue 4, s. 271-324. 12 Np. O. Flanagan, Consciousness Reconsidered, MIT Press, Cambridge 1994, s. 155.

Wadliwe kody pamięci o zbrodniach ludobójstwa.

W ujęciu socjologicznym, np. Petera L. Bergera, tożsamość wykazuje związki z rzeczywistością psychologiczną; w takim wymiarze określa ona psychologiczne więzy z konkretnym, społecznie konstruowanym światem; determinantą tożsamości jest nie tylko samoidentyfikacja, lecz zwłaszcza usytuowanie jednostki/grupy w tym świecie – ich identyfikacja przez innych13. Tożsamość jest więc również ważną kategorią psychologii społecznej i socjologii. Może być ona bowiem odnoszona do grup społecznych wyróżniając je i opisując. W najprostszym ujęciu, cechą pozwalającą na wyodrębnienie grup społecznych oraz na określenie stopnia ich podobieństwa między sobą jest ich raison d’être, a więc choćby implicytywnie akceptowany przez ich członków cel, dla którego one istnieją. Odrębność tego celu stanowi podstawową determinantę tożsamości grupowej. Z drugiej strony, skoro można uczestniczyć w wielu grupach społecznych jednocześnie, takie ujęcie sprawy skłania do wniosku, że można z takiego uczestnictwa wywodzić wielorakie tożsamości. Stanowi także podstawę do formułowania dalszych konkluzji co do charakteru tożsamości jako kategorii społecznej: że odzwierciedla ona kontekst interakcji społecznych stanowiących „strukturalne tło ich tworzenia”, że determinuje ona relacje społeczne, że jest źródłem motywacji działań oraz że podlega ona ciągłemu procesowi negocjacji społecznej, w której duże znaczenie ma wywoływanie indywidualnych reakcji na bodźce strukturalne14. W ujęciu posługującym się szerokim kontekstem społecznego funkcjonowania, większe grupy społeczne dbają o swoją kontynuację ucząc swoich członków „tożsamości”. Czynią to za pomocą historycznie uwarunkowanych środków indoktrynacji i perswazji (rozumianych przez mnie neutralnie). W procesie owego „uczenia” grupy wykorzystują rozmaite instytucje oraz atrybuty – zarówno o charakterze fizykalnym (np. pomniki), jak i niefizykalnym (np. przekazane członkom grupy idee, wyrażone w pomnikach). Jaki jest modelowy skutek używania wadliwych kodów pamięci? Odpowiedź na to pytanie jest trudna, gdyż dotyczy dwu modeli funkcjonowania tych kodów. Pierwszy nakazuje odwołanie się do intencji konkretnej osoby, która wadliwych kodów pamięci używa oraz oceny zdatności jej działań obejmujących użycie wadliwego kodu pamięci do przypisanych jej celów. Drugi model wymaga zaś określenia obiektywnych skutków korzystania z wadliwego kodu pamięci – bez względu na intencje osoby, która korzysta z tego kodu. 13

P. L. Berger, Identity as a Problem in the Sociology of Knowledge, “European Journal of Sociology”, 1966, Vol. 7, No. 1, s. 105-115. 14 B. Simon, Identity in Modern Society: A Social Psychological Perspective, Blackwell Publishing, Malden 2004, s. 23-26, 156-179.

Artur Nowak-Far

Odpowiedź nawiązująca do drugiego ze wskazanych modeli jest prostsza niż odpowiedź dotycząca pierwszego z nich. Obiektywnym skutkiem użycia wadliwego kodu pamięci (pomijam sam fakt tego użycia, który ma charakter z definicji skutkowy) jest wprowadzenie do przestrzeni publicznej nieprawdziwej informacji, która może (ale nie musi) być podstawą sylogizmów odnoszących się do kwestii, której taki wadliwy kod pamięci dotyczy. O zakresie oddziaływania decyduje wtedy odporność środowiska, w którym wadliwego kodu pamięci użyto na tego typu zniekształcające bodźce komunikacyjne. O tej odporności decyduje zaś istnienie: (a) powszechnej wiedzy o prawdzie, z którą wadliwy kod pamięci jest sprzeczny, (b) sprawnych mediów komunikacji, pozwalających na szybkie wykrycie wadliwych kodów pamięci i publiczne skorygowanie błędnych informacji obecnych w takich kodach, (c) sprawnego modelu piętnowania aktów korzystania z wadliwych kodów pamięci. W przypadku takich kodów pamięci, które mają charakter krótkich syntagm i postać wypowiedzi, które bez uwzględnienia konkretnego kontekstu, mają postać wieloznaczną, wspomniana odporność jest obniżona. Obniżenie odporności danego społeczeństwa w opisanym zakresie może także brać się z niedoceniania negatywnej społecznej doniosłości takich syntagm, czy wręcz z szerokiego na nie społecznego przyzwolenia. W układzie, w którym dana syntagma stanowiąca wadliwy kod pamięci dotyczy innych grup społecznych niż ta, do której dane osoby należą, osoby te mogą także nie zdołać wytworzyć wystarczającego poziomu odporności. W modelu nawiązującym do intencji osoby, która wadliwego kodu pamięci używa, należy dokonać analizy przyczyn, którymi się ona kieruje w swoim działaniu. Takie ujęcie przesuwa punkt ciężkości oceny z samego aktu użycia wadliwego kodu pamięci i jego ewentualnych skutków na ocenę motywów, które skłoniły kogoś do użycia takiego kodu oraz ewentualnie na ocenę sprawności przyjętego modelu działania w realizacji zidentyfikowanych, przypisywanych danej osobie celów. Warto zwrócić uwagę, że właśnie ten model ma zastosowanie w stosowanej w różnych systemach prawnych ocenie użycia wadliwych kodów pamięci, jeżeli tylko wypełnia ono znamiona deliktu prawa cywilnego bądź karnego, albo jest jakkolwiek inaczej kwalifikowane prawnie.

Wadliwe kody pamięci o zbrodniach ludobójstwa.

3. Szczególna odpowiedzialność za jakość wypowiedzi o zbrodniach ludobójstwa Powszechnym przekonaniem społeczności międzynarodowej jest, że w przypadku zbrodni ludobójstwa wymaga się zwiększonego stopnia odpowiedzialności za jakość wypowiedzi ich dotyczących. Niektóre kody komunikacyjne uważa się wręcz za moralnie, a niekiedy prawnie, niedopuszczalne. Niedopuszczalność dotyczy zarówno formy, jak i treści takich kodów. Stąd nie uważa się za moralnie niewłaściwe przedstawianie ludobójstwa – bez zachowania powagi i ostrożności co do istoty czynu bądź czynów, które wypełniają jego znamiona. Tak samo traktuje się wypowiedzi, które odwracałyby moralny porządek odpowiedzialności za zbrodnie ludobójstwa – w szczególności ofiarom przypisując bezwzględnie cechy katów zaś katom – ofiar15. Zasadniczym źródłem ocen w tym zakresie są kryteria aksjologiczne: moralne lub obyczajowe. W niektórych systemach prawnych, w tym w systemie Austrii, Francji, Holandii, Izraela, Kanady, Litwy, Niemiec, Rumunii i Szwajcarii uznano za przestępstwo tzw. kłamstwo oświęcimskie, zasadniczo polegające na negowaniu faktu istnienia w czasie II wojny światowej obozów masowej zagłady (oraz faktu samego holokaustu). Użycie niektórych wadliwych kodów pamięci (implikujących nieistnienie wspomnianych obozów) nie jest więc w prawie wspomnianych państw zjawiskiem ambiwalentnym. Aby kryteria aksjologiczne, obyczajowe, a nawet prawne działały prawidłowo, poszczególne pokolenia muszą skutecznie wypełnić swój moralny obowiązek przekazywania wiedzy historycznej bez zafałszowań. Ujmując tę kwestię bardzo szeroko (i z pominięciem stricte prawnych definicji ludobójstwa, które nie mogą odnosić się do bardzo dawnych zdarzeń), oznacza to, że prawda o spartańskich κρυπτεία musi pozostać historią o zbrodni Spartan na helotach, każda relacja o rzezi Indian na Santo Domingo – w świetle relacji Bartolomeo de Las Casas – musi przypisać rolę oprawców Hiszpanom, o obozach zagłady w Polsce – Niemcom, zaś o ludobójstwie w Rwandzie – Hutu. Moralnym zobowiązaniem jest wręcz zapewnienie takiej prawdy, która – jeżeli to tylko możliwe – identyfikuje ofiary i katów wręcz z imienia i nazwiska. Oczywiście możliwe i dopuszczalne są również w tym zakresie dookreślenia podmiotowe, w szczególności te służące wyjaśnieniu mechanizmów, które ludobójstwo umożliwiły – w żadnym przypadku nie mogą one jednak prowadzić do zafałszowania historii, także 15

G. H. Stanton z organizacji pozarządowej Genocide Watch uznaje owo odwrócenie porządku wręcz za ostatni z etapów szeroko rozumianego procesu ludobójstwa. Zob. G. H. Stanton, The 8 Stages of Genocide, www. genocidewatch.org/aboutgenocide/8stagesofgenocide.htlm.

Artur Nowak-Far

poprzez zupełnie zastąpienie kodu konkretnego, wskazującego na tożsamość katów, kodem ogólnym, sprowadzającym narrację wyłącznie do doświadczeń bliżej nieokreślonych grup ludzkich, a więc swoistej uogólniającej parenezy o „złu” traktowanym archetypicznie. Odpowiedzialność za tak rozumianą jakość wypowiedzi o historii jest, w konkretnych wymiarach sytuacyjnych, jednak różna. Zasadniczo zależy ona od szeroko rozumianego kontekstu wypowiedzi, a zwłaszcza od jej społecznej konwencji. Dużo większa odpowiedzialność za właściwą jakość wypowiedzi – zarówno co do formy jak i treści – spoczywa przy tym na członkach tej zbiorowości, z której jednoznacznie, a bywa że i jednolicie, wywodzili się kaci. Społeczność ofiar ma w tym względnie nieco większą swobodę – choć i ona ponosi odpowiedzialność za zasadniczą jakość dyskursu. W odniesieniu do świadków (także świadków-ofiar) zbrodni ludobójstwa formułuje się w nauce wymóg przestrzegania zasady uczciwości (ang. principle of integrity) ich przedstawienia/relacji. Na przykład w ujęciu Francesa Guerina i Rogera Hallasa definiuje się ten wymóg jako obowiązek zdania relacji „w sposób, który raczej współodczuwa z niemą ofiarą niż się nad nią znęca” (ang. „in a manner that emphatizes with, rather than violates, the silent victim”)16. Tym bardziej wymóg ten jest aktualny w stosunku do wszystkich tych osób, które mówią już jedynie – w stosunku do artefaktów ludobójstwa oraz relacji jej świadków – metajęzykiem. Do tej grupy należą w szczególności członkowie społeczności, które brały bezpośredni udział w wydarzeniach stanowiących kanwę prywatnej i publicznej o nich narracji metajęzykowej. Istnieje w tym zakresie silny moralny argument za tym, by żądać od takiej narracji szczególnej dbałości o zachowanie wymogu prawdy – co najmniej co do podmiotowego wskazania, kto odgrywał jakie role w konkretnych wydarzeniach. Fundamentalnym uzasadnieniem wymogu jakości wypowiedzi o zbrodniach ludobójstwa (zarówno co do wyboru zakresu, jak i sensu użytych treści i ich formy) jest moralna odpowiedzialność żywych za właściwe (a więc przede wszystkim zgodne z prawdą) opowiedzenie historii tych, którzy głosu nie mają – a więc ofiar zbrodni. Podstawowym celem takiej narracji jest przywrócenie ładu moralnego zbiorowej pamięci. Ów ład ma bowiem służyć za źródło dyrektyw postępowania tych, którzy przeżyli oraz następnych pokoleń. Pozwala więc na ciągły proces rekompozycji tej pamięci stosownie do form stosowanych przez dane pokolenie – zawsze jednak zgodnie z zasadniczymi wymaganiami zgodności z obiektywną prawdą (co najmniej w już wskazanym zakresie zachowania prawidłowego wskazania ról uczestników opowiadanych zdarzeń). 16

F. Guerin, R. Hallas, Introduction, w: F. Guerin, R. Hallas (eds.), The Image and the Witness: Trauma, Memory and Visual Culture, Wallflower Press, London 2007, s. 15.

Wadliwe kody pamięci o zbrodniach ludobójstwa.

Szczególny poziom odpowiedzialności za jakość dyskursu o ludobójstwie wynika z ról społecznych pełnionych przez jego poszczególnych uczestników oraz z konkretnych konfiguracji sytuacji społecznych, w których ten dyskurs może przebiegać. Jak już wspomniano, inaczej wygląda tu rola bezpośrednich świadków ludobójstwa (ofiar i katów), inaczej zaś tych osób, które w stosunku do ich relacji i świadectw materialnych mogą już jedynie używać swoistego metajęzyka. Także niepubliczny albo publiczny charakter wypowiedzi zmienia poziom aksjologicznie uzasadnionych oczekiwań dotyczących jakości danej wypowiedzi. Od dyskursu publicznego oczekujemy bowiem wyższej jakości – przede wszystkim zaś poszanowania pamięci ofiar. Także społeczny charakter dyskursu określa podstawowe wymogi jego kodu komunikacyjnego – np. w artystycznej interpretacji ludobójstwa dopuszcza się istotne odejścia od prawdy (na zasadzie licentiae poeticae), wszakże z zachowaniem zasadniczych elementów prawidłowego kodu pamięci (zwłaszcza niezniekształcania porządku podmiotowego wyznaczającego relacje „ofiara-kat”). W leżącej poniekąd na przeciwnym od przedstawień artystycznych sferze interpretacji naukowej właśnie prawda jest podstawowym kryterium wymaganej jakości dyskursu – niedopuszczalne jest tu w szczególności niedowartościowanie bądź przesada w przedstawianiu faktów; wymaga się w tym wypadku solidnego udokumentowania przytaczanych faktów, formułowanych argumentów i ocen. Szczególna odpowiedzialność za jakość wypowiedzi o ludobójstwie spoczywa na mediach masowych. Jest to odpowiedzialność za utrzymanie w przekazie zasadniczego kodu prawdy. Media te mają więc zgodnie z prawdą zdawać relację o przebiegu zbrodni ludobójstwa, a także zgodnie z prawdą opisywać rolę w nich poszczególnych osób i grup społecznych. Ich obowiązkiem jest więc wskazanie winnych zbrodni i ich ofiar – jeżeli się da konkretnie, jeżeli zaś nie – poprzez wskazanie zasadniczych cech wyróżniających ich wystarczająco od członków społeczności międzynarodowej – także więc poprzez identyfikację ich przynależności etnicznej, państwowej czy organizacyjnej. Użyte w przekazie medialnym predykaty są konieczne zwłaszcza wtedy, gdy właśnie wedle kryteriów etnicznych, państwowych czy organizacyjnych następowało przypisywanie sobie przez poszczególnych ludzi roli sprawczej w danym mechanizmie ludobójstwa. Jest to o tyle istotne, że pozwala nie tylko zidentyfikować i napiętnować sprawców, ale także wskazać bliższych i dalszych współsprawców ludobójstwa, jak również pokazać jego – niekiedy bardzo skomplikowany – mechanizm. Oznacza to, że w przypadku relatywnie krótkich wypowiedzi medialnych (w tym takich, które występują w postaci krótkich z natury syntagm) powinny one być intelektualnym zalążkiem zgodnych z prawdą dalszych (niewypowiedzianych

100

Artur Nowak-Far

już w nich) narracji – a contrario, nie powinny być one formułowane tak, by insynuować narracje z prawdą niezgodne. Szczególna odpowiedzialność mediów masowych wynika z misji, którą one same sobie przypisują, jak również z technologii, która zapewnia im znaczną siłę perswazji. Powszechnie legitymowaną misją mediów jest informowanie. Uznaje się przy tym, że działania w tym zakresie obejmują również interpretowanie zdarzeń bieżących czy historycznych – zgodnie z tzw. linią programową danego medium. Oznacza to, że przekaz przez nie oferowany jest więc jakoś intelektualnie programowany. Jako taki podlega zarówno ocenom moralnym i obyczajowym, jak i prawnym. W tym ostatnim wymiarze oceny media mają obowiązek przestrzegania obowiązującego prawa: w tych porządkach prawnych, w których obowiązuje zakaz wspomnianego już tzw. „kłamstwa oświęcimskiego” osoby tworzące przekaz medialny (a bywa, że i same media, jeżeli w danym porządku prawnym mają one taką legitymację bierną) podlegają sankcjom karnym za jego naruszenie. Wspomniane podmioty mogą również – także poprzez użycie wadliwych kodów pamięci w konkretnym kontekście sytuacyjnym – naruszyć inne normy prawne, w szczególności chroniące fundamentalny ład społeczny w zakresie relacji z mniejszościami narodowymi, innymi państwami i narodami, a w najszerszym ujęciu, zapewniające przestrzegania praw podstawowych. Warto zaznaczyć, że te z kolei wywodzi się najczęściej z koncepcji indywidualnej godności – w postaci, która – jak się wydaje – ostatecznie jest wynikiem tumultu intelektualnego Oświecenia17. Warto wspomnieć, że – zwłaszcza po doświadczeniu holokaustu – podjęto szereg prób określenia ogólnego moralnego kanonu dyskursu na temat tej konkretnej postaci ludobójstwa. Najbardziej znanym w tym zakresie kanonem jest ten który wymaga, by nie uznawać za dopuszczalne w nim takie wypowiedzi, których człowiek przyzwoity nie wypowiedziałby w obecności właśnie mordowanej ofiary. Przyjęcie takiego kanonu powoduje, że nie wszystkie gry językowe, z którymi mamy obecnie do czynienia w kontekście holokaustu (a – w szerszym ujęciu – ludobójstwa w każdym miejscu i chwili) są moralnie dopuszczalne. Z tej perspektywy niedopuszczalne jest zwłaszcza odwracanie fundamentalnego „porządku” ludobójstwa, wyznaczonego przez tożsamość katów i ofiar.

Zob. w szczególności: J. I. Israel, Radical Enlightenment: Philosophy and the Making of Modernity 1650-1750, Oxford University Press, Oxford 2001, s. 258-274; J. I. Israel, Democratic Enlightenment: Philosophy, Revolution, and Human Rights 1750-1790, Oxford University Press, Oxford 2011, s. 1-35.

Wadliwe kody pamięci o zbrodniach ludobójstwa.

101

4. Semiotyka wadliwych kodów pamięci Ujęcie semiotyczne wadliwych kodów pamięci przede wszystkim pozwala intelektualnie zorganizować konkretne pola dyskursu na ich temat. W takim ujęciu wadliwe kody pamięci należy traktować jako narzędzia komunikacji o istotnej społecznie (choć błędnej – bo niezgodnej z prawdą) zawartości treściowej. Klasyczne ujęcie Ch. s. Peirce’a, pozwala umiejscowić je w ramach aktu semiozy, dokonywanego w ramach współdziałania trzech czynników, czyli w tzw. układzie triady znaków (ang. signs, także określane jako sign-vehicles i representamens), ich przedmiotów (ang. objects) oraz przedmiotu desygnowanego (ang. interpretant, obecnie częściej określany jako referent)18. Semiotyka zna również, także uznawane za klasyczne, ujęcia semiozy jako zjawiska dwuelementowego, w której wyróżnia się w niej dwa składniki: signifiant i signifié, a więc tego, co sygnifikuje (w postaci wypowiedzi) i tego, co jest sygnifikowane (w postaci wyobrażenia konkretnego desygnatu)19. Nie oznacza to nieistnienia desygnatów, lecz raczej redukcji systemowej analizy do relacji pomiędzy dwoma systemami ontologicznymi, w których branie ich pod uwagę nie jest już istotne20. W tym ujęciu wadliwe kody pamięci prowadzą do semiozy, której wynikiem jest istotne zakłócenie w odbiorze przekazu. Mianowicie, zamiast przedmiotu desygnowanego odpowiadającego prawdzie (w ujęciu semantycznym, w którym prawdziwym zdaniem jest to odpowiadające obiektywnie istniejącej rzeczywistości – także w jej ujęciu historycznym) u odbiorców powstaje inne, niezgodne z taką prawdą, wyobrażenie o rzeczywistości. W tym ujęciu staje się jasne, dlaczego to właśnie mediom przypisuje się szczególną odpowiedzialność za jakość wypowiedzi, określaną również w kategorii prawdy. Media mają bowiem zdolność tworzenia szczególnie intensywnego przekazu komunikacyjnego – przez co proces semiozy jest tu także bardzo intensywny, a przez to i perswazywny, a przez to wręcz zdolny do wywoływania wspomnianego już wdrukowywania i gruntowania semantycznego. Jednocześnie ujęcie semiotyczne nakazuje zauważyć, że szczególnie istotny w procesie semiozy jest kontekst, w którym dany proces przebiega. Tworzy on bowiem z samą treścią przekazu nierozerwalny związek. Stąd w ocenie etycznej, obyczajowej, a nawet prawnej, kontekst ten należy brać pod uwagę. Kontekst ten tworzy w szczególności sytuacja społeczna, 18

Ch. S. Peirce, The Collected Papers Vol. 1: Principles of Philosophy, Ch. Hartshorne, Paul Weiss (eds.), Cambridge University Press, Cambridge 1931. 19 F. de Saussure, Cours de linquistique générale, Payot & Rivages, Paris 1916, s. 23-27. 20 Zob. np. B. S. Jackson, Semiotics and Legal Theory, Routledge & Kegan Paul, London 1985, s. 15

102

Artur Nowak-Far

w której dany komunikat jest przekazywany, medium, za pomocą którego następuje jego przekazanie/odbiór, intencje i wszystkie inne relewantne właściwości podmiotów komunikujących oraz tych, do których komunikacja jest kierowana. Warto w tym zakresie podkreślić, że same intencje komunikujących nie tworzą kontekstu procesu semiozy. Tym bardziej nie są jego zasadniczym elementem. Innymi słowy, o logicznym sensie, społecznym rezonansie czy moralnej albo prawnej ocenie danej komunikacji decydują zarówno treść w niej przekazywana, jak i wszystkie elementy kontekstu, w którym owa komunikacja następuje. Oznacza to w szczególności, że np. z punktu widzenia odpowiedzialności prawnej, ten, kto cokolwiek komunikuje ponosi ryzyko odpowiedzialności, zakres której może być określony nie tylko poprzez odwołanie się do jego intencji, lecz również – i to koniecznie – poprzez wzięcie pod uwagę tego, jaki rezonans wywołuje on u osób, których jego komunikat dotyczy czy osób postronnych w modelu racjonalizacyjnym, w którym ewentualne ich reakcje są oceniane przy wzięciu pod uwagę jakiegoś stereotypu komunikacji w warunkach uwzględniających zwłaszcza formę, moment i konwencję danego przekazu. W odniesieniu do ewentualnych wadliwych kodów pamięci dotyczących zbrodni ludobójstwa, ocenie (moralnej, obyczajowej, prawnej) podlega nie tylko sama intencja osoby, która ich użyła, lecz również intelektualne kwalifikacje tej osoby oraz osób, do których komunikat był skierowany, motywów przekazu, medium przekazu, jak również wspomnianej konwencji, w której komunikat i jego odbiór nastąpił. Z punktu widzenia wielu dziedzin życia społecznego (systemów społecznych), w szczególności prawa, taki model oceny nie jest niczym wyjątkowym. Z punktu widzenia prawa każdy człowiek podejmujący jakieś działanie ponosi ryzyko naruszenia jego norm. Owo naruszenie nie jest oceniane tylko poprzez odwołanie się do jego intencji, lecz nakazuje analizować to zdarzenie w dużo szerszym zakresie, w szczególności poprzez dokładne rozpoznanie skutków (w prawie karnym, to przecież w tym obszarze definiowane są znamiona czynów karalnych). W odniesieniu do wadliwych kodów pamięci istotne jest nie tylko to, co używający je deklaruje jako model swojego działania, w szczególności odwołując się do własnych intencji, lecz to, co jest rzeczywistym tego działania skutkiem i modelem. Zdaniem Dariusza Tkaczewskiego, który analizował procesy manipulacji językowej w komunistycznej Czechosłowacji, przynajmniej pewna liczba użyć wadliwych kodów pamięci (na zasadzie cui bono – zwłaszcza użyć członków tych grup, które mają jakiś interes w zafałszowaniu prawdy o ludobójstwie) ma charakter takich szczególnych wypowiedzi performatywnych (według klasyfikacji Austina21), w których „poprzez zmianę kontekstu 21

J. L. Austin, How to Do Things with Words, Harvard University Press, Cambridge 1962, s. 261.

Wadliwe kody pamięci o zbrodniach ludobójstwa.

103

znaczeniowego danego terminu następuje redefinicja pojęcia i nadanie nowego sensu fragmentowi rzeczywistości”22 przez co następuje zamierzona deprecjacja, neutralizacja lub odwrócenie oceny. Innymi słowy celem takiego działania jest manipulacja zmierzająca do trwałej zmiany postrzegania danego zjawiska czy zdarzenia.

5. Modele użycia wadliwych kodów pamięci Jak już wspomniano, użycie wadliwych kodów pamięci może zawsze być interpretowane jako gra językowa. Ma więc zawsze, bez względu na ujawnienie, nieujawnienie bądź kłamliwą identyfikację intencji osób z nich korzystających, wymiar pragmatyczny. Objawia się on określoną reakcją odbiorców komunikacji z ich użyciem zależną od ich kompetencji oraz – jak to już podkreślono – społecznej odporności na nie. Praktyka taka odpowiada mechanizmom manipulacji językowej w ujęciu Ruperta Laya, który podkreślił, że służy jej dokonywanie celowych błędów po pierwsze, po stronie nadawcy komunikatu (w szczególności poprzez przekazanie informacji celowo nieprawdziwej, niepełnej, nieprecyzyjnej itd.), oraz po drugie, po stronie odbiorcy – wtedy, gdy niewłaściwie intelektualnie przetworzy on odebraną treść23. Należy zauważyć, że rozpatrywanie „modelu” użycia wadliwych kodów pamięci zakłada uwzględnienie wszystkich istotnych czynników kontekstualizujących – to bowiem one w ogóle determinują, czy mamy do czynienia z wadliwością kodu pamięci, czy nie. Rozważmy następujący, hipotetyczny, przykład wypowiedzi nauczyciela skierowany do uczniów pierwszy raz słyszących o niemieckich nazistowskich obozach koncentracyjnych: „W czasach nazizmu, Niemcy założyli wiele obozów koncentracyjnych. Były one wpierw lokalizowane w samej Rzeszy, zaś po Anschlussie Austrii, zajęciu Czech, a zwłaszcza po rozpoczęciu okupacji Polski, także w tych państwach. Z nich wszystkich największy był obóz polski – Auschwitz-Birkenau położony w Oświęcimu i nieodległej od tego miasta Brzezince. Jego obecna, uznana międzynarodowo nazwa to „były niemiecki, nazistowski obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau.”

Wypowiedź ta raczej nie musi budzić szczególnych wątpliwości interpretacyjnych wiodących do zniekształcenia prawdy historycznej. Użyta w nim syntagma ”obóz polski” nie stanowi wadliwego kodu pamięci, dlatego że w kontekście skonstruowanej tu wypowiedzi stanowi metonimię 22 D. Tkaczewski, Mechanizmy wpływu społecznego i manipulacja językowa – czeskie przypadki, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Katowice 2010, s. 19. 23 R. Lay, Manipulation durch Sprache. Rethorik, Dialektik und Forensik in Industrie, Politik und Verwaltung, Ullstein-Buchverlage, Frankfurt am Main 1990, s. 17-27.

104

Artur Nowak-Far

(przerzutnię) posługującą się dopuszczalnym skrótem myślowym na oznaczenie, że ze wszystkich obozów zlokalizowanych w różnych państwach, ten zlokalizowany w Oświęcimiu był największy. Rozważmy jednak inną wypowiedź tego samego hipotetycznego nauczyciela, która do tej samej grupy odbiorców o jeszcze niskiej wiedzy historycznej kieruje następującą wypowiedź: „W czasach nazizmu, największym ze wszystkich obozów koncentracyjnych był polski obóz koncentracyjny zlokalizowany w Oświęcimiu. Nazywał się Auschwitz-Birkenau”

W przypadku niepełnego kontrolowania sytuacji przez nauczyciela (np. poprzez zdanie się przez niego tylko na dalsze pytania uczniów), sens tej wypowiedzi może być odkodowany następująco: (a) że w czasach nazizmu (tu może nastąpić wyjaśnienie nauczyciela, że chodzi o totalitarny ustrój III Rzeszy) istniało wiele obozów koncentracyjnych (tu nauczyciel może wyjaśnić, że chodziło o rodzaj więzienia o bardzo ciężkim rygorze, w którym trzymano także zupełnie niewinne osoby zatrzymane choćby na ich przynależność narodową, poglądy, orientację seksualną albo tryb życia; nauczyciel może przy tym zaznaczyć, że część z obozów koncentracyjnych była jednocześnie obozami masowej zagłady – zwłaszcza Żydów), (b) że te obozy koncentracyjne były różnej wielkości, (c) że z nich wszystkich obóz „polski” był największy, (d) że obóz ten był „polski”, gdyż został zlokalizowany w Oświęcimiu (a więc mieście położonym obecnie w Polsce), (e) że obóz ten nazywał się Auschwitz-Birkenau. Ta sama syntagma, która była użyta w pierwszej wypowiedzi prawidłowo, w wypowiedzi drugiej jest już wadliwym kodem pamięci. Jego wadliwość bierze się z niepełnej wiedzy uczniów o materii, której cała wypowiedź dotyczy, a także z nieodpowiedzialnej komunikacji dodatkowej, która jakkolwiek umożliwiła nauczycielowi stworzenie dodatkowego kontekstu dla użytej w wypowiedzi problematycznej syntagmy, to jednak nie mogła doprowadzić do przekazania zasadniczej prawdy o obozach koncentracyjnych. W krótkich wypowiedziach medialnych (prasowych, telewizyjnych, radiowych czy dokonanych za pośrednictwem Internetu) problem użycia wadliwych kodów pamięci jest jeszcze większy. Jest tak po pierwsze dlatego, że wspomniane wypowiedzi bywają bardzo właśnie krótkie i pozbawione kontekstu. Po drugie, częstą naturą tych mediów jest przemieszanie, zmiana

Wadliwe kody pamięci o zbrodniach ludobójstwa.

105

przypisania czy ponowne włączenie do obiegu informacyjnego (ang. remixing, reappropriation, recirculation)24 – co wręcz wiąże się z dekontekstualizacją kodów pamięci. Dokładnie z powodu zupełnie wątłej kontekstualizację wadliwym kodem pamięci byłoby zatytułowanie krótkiej notatki prasowej o wizycie głowy państwa X następująco: „Kanclerz X składa wizytę w polskim obozie koncentracyjnym”, albo umieszczenie takiego bądź podobnego sformułowania w szerszej relacji prasowej z takiej wizyty, w której nie będzie już żadnego wyjaśnienia, czym dokładnie były obozy koncentracyjne. Zupełnie szczególną kategorią wadliwych kodów pamięci są wydzielone graficznie tytuły materiałów prasowych i tych umieszczanych w Internecie. Jakkolwiek mogą one być kontekstualizowane przez tekst, którego dotyczą, to jednak – zwłaszcza w ujęciu ikonicznym – pełnią funkcję samodzielną. Są nie tylko informacją, lecz przede wszystkim swoistego rodzaju „wabikiem” – mają bowiem przyciągać uwagę do materiału. Tak więc dla większości odbiorców – tych, którzy nie chcieli zapoznać się za kontekstualizującym tekstem, jedynie te tytuły stają się autonomicznym kodem komunikacyjnym. Nie powinny więc być one wadliwymi kodami pamięci. Implikuje to wymóg szczególnej staranności w ich formułowaniu takich tytułów i wydzielonych graficznie materiałów.

6. Użycie wadliwych kodów pamięci w modelu naruszenia dóbr prawnie chronionych Nie ulega wątpliwości, że użycia wadliwych kodów pamięci w niektórych kontekstach społecznych stanowi naruszenie norm etycznych, obyczajowych, a bywa też i prawnych. Z pewnością stanowi poważne sprzeniewierzenie się zasadzie uczciwości relacji, o której była już tu mowa. Czy jednak użycie wadliwych kodów pamięci może naruszać czyjeś dobra, zwłaszcza dobra prawnie chronione? Odpowiadając na to pytanie trzeba na wstępie zauważyć, że – szczególnie w odniesieniu do tak delikatnej kwestii, jaką jest istnienie zjawiska wadliwych kodów komunikacji – systemy prawne poszczególnych państw mogą stanowić tetyczne odzwierciedlenie panującej w społeczeństwach tych państw jego oceny aksjologicznej, przede wszystkim moralnej. W odniesieniu do wadliwych kodów pamięci, taka ewentualna ocena musi być wystarczająco silnie negatywna, aby zarówno w normach prawnych, jak 24

S. Gregory, Human Rights Made Visible: New Dimensions to Anonymity, Consent, and Intentionality, w: M. McLagan, Y. McKee (eds.), Sensible Politics: The Visual culture of Nongovernmental Activism, Zone Books, New York 2012, s. 555.

106

Artur Nowak-Far

i w praktyce ich stosowania zadziałał mechanizm zapewniający efektywność funkcjonowania normy zakazującej ich używania. Mechanizm ten musi działać w oparciu o ustanowioną właściwie normę prawną, w oparciu o którą da się, w odniesieniu do użycia wadliwego kodu pamięci w określonej sytuacji społecznej, zrekonstruować znamiona czynu zabronionego (czy to prawa cywilnego, czy karnego), co z kolei warunkuje dokonanie przez sąd odpowiedniej subsumcji takiej normy do swoistej konfiguracji zdarzeń, w której jakąś rolę odgrywają wadliwe kody pamięci. Jak już wskazano, przykładem regulacji prawnej służącej zwalczaniu pewnych wadliwych kodów pamięci są regulacje zakazujące tzw. kłamstwa oświęcimskiego. Należy jednak zauważyć, że regulacje te mają bardzo wąskie zastosowanie ze względu na szczególnie wąsko ustalone w nich znamiona czynu zabronionego. Większość wadliwych kodów pamięci nie wypełnia tych znamion. Najbardziej wygodne wydaje się natomiast zastosowanie w odniesieniu do wadliwych kodów pamięci konstrukcji naruszenia dóbr osobistych. W Europie i w Ameryce Północnej najbardziej znane są w tym zakresie przykłady powództw wytaczanych przez osoby prywatne, które starają się o wykazanie, że zastosowanie w mediach masowych konkretnie wskazanego wadliwego kodu pamięci naruszyło ich dobra osobiste. W najbardziej rozwiniętej postaci, ta koncepcja procesowa zostało zastosowana w Polsce, w której znalazła ona również pewne wsparcie w nauce prawa25. Zasadniczą konstrukcją, na której opiera się wspomniana koncepcja skargi sądowej jest naruszenie dóbr osobistych, jednym z konstytutywnych elementów których jest tożsamość narodowa. Innymi słowy, powodowie skarżą się tu na to, że poprzez użycie w określonym medium komunikacji masowej wadliwego kodu pamięci naruszono ich dobro osobiste: poczucie tożsamości narodowej, której częścią składową jest określona zbiorowa pamięć historyczna. Warto zaznaczyć, że wspomniana konstrukcja ma zasadnicze zakorzenienie w koncepcji tożsamości narodowej, jedną z konstytutywnych części której jest istotnie wspomniana pamięć historyczna. Koncepcja ta jest zgodna z istotnym z prawnomiędzynarodowego punktu widzenia poglądem wyrażonym w 1960 roku przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych, które wypowiedziało się o znamionach takiej tożsamości (w kontekście rozważania istnienia prawa narodów do samostanowienia) zaliczając do nich 25

Zob. zwłaszcza obszerne opracowanie F. Rakiewicza, Poczucie tożsamości narodowej jako dobro osobiste w świetle polskiego prawa cywilnego, cz. 1 „Studia Prawa Prywatnego” 2011, rocznik 6, Zesz. 2, s. 93-113, cz. 2. „Studia Prawa Prywatnego” 2011, rocznik 6, Zesz. 3-4, s. 69-101, cz. 3 „Studia Prawa Prywatnego”, rocznik 7, Zesz. 1, s. 59-92.

Wadliwe kody pamięci o zbrodniach ludobójstwa.

107

– jako kryterium pomocnicze – posiadanie przez daną grupę terytorialną także własnej historii26. Wspomniana konstrukcja jest przy tym o tyle ciekawa, że rozstrzygając kwestię jej uzasadnienia, sądy będą musiały odnieść się do koncepcji szkody (naruszenia dobra osobistego), której udowodnienia albo uprawdopodobnienia większość systemów prawnych w takich sytuacjach wymaga. Gdyby sprawa była rozstrzygana w Anglii, miałaby zastosowanie ugruntowana zasadą prawa wymagająca wykazania, że naruszenie jakoś utrudniło życie powoda (w szczególności poprzez obniżenie jego statusu społecznego a przez to stworzenie barier społecznych utrudniających mu społeczne funkcjonowanie). William Blackstone pisał: „…for scandalous words (…) that may endanger a man in law, may exclude him from society, may impair his trade (…), without proving any particular action to have happened, but merely upon the probability that it might happen”.27 […proces można wszczynać za nieprzyzwoite sformułowania (…) które mogą zagrozić człowiekowi w prawie, wyłączyć go ze społeczeństwa (…), bez udowodnienia, że cokolwiek szczególnego się stało, a jedynie przez powołanie się na prawdopodobieństwo, że stać się mogło”]

Obecnie słowa Blackstone’a muszą być interpretowane poprzez odwołanie do obecnego kontekstu, w którym prawnie chroniona podmiotowość człowieka ma szeroki wymiar terytorialny – co, w kontekście procesów globalizacji i technologii przepływu informacji, wynika z możliwego jej globalnego zasięgu. Tak więc wspomniane „utrudnienie życia” musi obecnie być oceniane tak, by to poszerzenie zostało prawidłowo uwzględnione oraz by właściwe uwzględnienie znalazł również zasięg oddziaływania medium do tego użytego. Istotną kwestią w ponadgranicznych sprawach o naruszenie dóbr osobistych poprzez użycie wadliwych kodów pamięci jest również konstrukcja miejsca powstania szkody, która może determinować prawo właściwe i jurysdykcję sądową. W takim ponadgranicznym ujęciu, wręcz uniwersalną konstrukcją szkody jest taka, która nakazuje zidentyfikować ją „u jej źródła”. Owo źródło nie musi być koncepcyjnie ograniczone do czynu sprawcy – tak, jak został on dokonany, a zwłaszcza tak, jak jest on subiektywnie konstruowany przez sprawcę szkody. Konstrukcja źródła odnosi się raczej do skutków czynu w jego pełnym rozwinięciu sytuacyjnym. Stąd pojęcie 26

General Assembly Resolution 1541, Annex, Principle V. W. Blackstone, Commentaries on the Laws of England, Book III, Clarendon Press, Oxford 1768, s. 124 27

108

Artur Nowak-Far

szkody stosowane w regulacjach dotyczących sytuacji ponadgranicznych obejmuje także obiektywną rekonstrukcję szkody w miejscach, w których zaistniały skutki działań sprawcy. Owa obiektywna rekonstrukcja może również zmierzać do stwierdzenia naruszenia dóbr osobistych – w konstrukcji stosowanej w prawie właściwym dla miejsca zaistnienia szkody. W odniesieniu do używania wadliwych kodów pamięci oznacza to, że osoby, które z nich korzystają w przestrzeni ponadgranicznej (a właściwie intersemiotycznej) muszą liczyć się z poniesieniem znacznego ryzyka wynikającego ze zmiennej kontekstualizacji (właśnie intersemiotyczej) oceny ich czynu. Krótko mówiąc, użycie niektórych wadliwych kodów pamięci nie musi być oceniane jednolicie w prawie różnych państw – jednak należy się liczyć z tym, że w niektórych państwach zaistnieje szczególna kontekstualna wrażliwość odnosząca się do tych wadliwych kodów pamięci. W konsekwencji systemy prawne tych państw, jak również ich praktyka stosowania prawa może wykazywać w stosunku do takich kodów niższą tolerancję, a tym samym traktować je relatywnie surowo. Oznacza to podejmowanie przez osoby używające w przestrzeni publicznej znacznego ryzyka nie tylko społecznej krytyki, lecz nawet odpowiedzialności karnej. Owo ryzyko jest jednak poniekąd „przestrzennie” proporcjonalne do wysiłku podejmowanego przez wspomniane osoby aby rozpropagować ich poglądy wraz z wyrażającymi je jakimikolwiek syntagmami. Skoro więc ktokolwiek korzysta w tym zakresie z mediów masowych publikowanych w językach o znacznym stopniu popularności w świecie (co dotyczy zwłaszcza języka angielskiego, francuskiego, hiszpańskiego i niemieckiego), ponosi z tego powodu odpowiednie ryzyko odpowiedzialności za naruszenie w różnych obszarach kulturowych zróżnicowanej stosownie do wrażliwości tych obszarów odpowiedzialności za ewentualne szkody stąd wynikające.

7. Wnioski Wadliwe kody pamięci są rodzajem syntagm eliptycznych, które zawierają w sobie nieprawdziwe informacje o historii, a przez to są zalążkiem nieprawidłowej narracji historycznej. W kontekście dyskursu o zbrodniach ludobójstwa, mają one istotną rolę jako narzędzia gier językowych potencjalnie skutkujących ustanowieniem nowego, obecnie społecznie nieakceptowanego, porządku dyskursu historycznego, w którym nastąpiłoby odwrócenie moralnego porządku odpowiedzialności za przestępstwa ludobójstwa. Obecnie nie ma jednolitego poziomu odporności poszczególnych społeczeństw na oddziaływanie wadliwych kodów pamięci. Stąd w niektórych

Wadliwe kody pamięci o zbrodniach ludobójstwa.

109

państwach społeczne przyzwolenie na nie jest większe niż w innych. Konsekwencją tego zróżnicowania jest różnorodność reakcji systemów prawnych na tzw. kłamstwo oświęcimskie, a także na inne formy fałszowania historii – także w postaci używania wadliwych kodów pamięci. Ten palący moralnie problem dotyczy nawet systemów prawnych tych państw, których doświadczenie historyczne odnosi się do zbrodni ludobójstwa. Waga tego problemu jedynie się zwiększa z uwagi na to, że wadliwe kody pamięci są coraz częściej składnikiem treści propagowanych przez niektóre media masowe o zasięgu międzynarodowym, a wręcz globalnym. Stawarza to poważne zagrożenie zatracenia ciągłości prawdziwej narracji historycznej, do której podtrzymania obecne i przyszłe pokolenia są moralnie zobowiązane wobec „milczących ofiar” ludobójstwa. W zwalczaniu wadliwych kodów pamięci skuteczne są akcje nacisku podejmowane przez organy państw, które aktywnie o to zabiegają (np. polskie Ministerstw Spraw Zagranicznych). Jednym z ciekawszych prawnych zabiegów mających na celu społeczne napiętnowanie podmiotów stosujących wadliwe kody pamięci, a zatem i wyeliminowanie takich kodów z przestrzeni publicznej, jest kierowanie przez osoby prywatne skarg sądowych na naruszenie przez używanie wadliwych kodów pamięci dóbr osobistych. Szczególną grupę spraw w tym zakresie stanowią sprawy polskie, w których skarżący przedstawili konstrukcję prawnie chronionych dóbr osobistych, których składnikiem jest tożsamość narodowa. Wspomniane skargi są znakomitą ilustracją tego, że społeczna doniosłość wadliwych kodów pamięci jest w każdym państwie inna. Fundamentalną przyczyną tego zróżnicowania jest wynikająca z ugruntowanej praktyki odporność danego społeczeństwa na oddziaływanie takich kodów biorąca się z siły/braku siły ich społecznego napiętnowania. Jednocześnie skargi te ilustrują zasadnicze kody dyskursu, który poszczególne społeczeństwa są gotowe podjąć o swojej własnej tożsamości i miejscu w niej pamięci zbiorowej. Nie ulega jednak wątpliwości, że nadszedł już moment, w którym należy podjąć międzynarodowe działania przeciwko wadliwym kodom pamięci. Jest to nasz obowiązek. Wadliwe kody pamięci sprowadzają przecież dyskusję o istotnych doświadczeniach historycznych do dyskusji na niby. Krzywdzą ofiary, poprzez świadome tworzenie pozornych „prawd” medialnych. Należy więc koniecznie dać odpór ich destrukcyjnemu dla światowej pamięci historycznej wpływowi.

110

Artur Nowak-Far

Bibliografia Austin J. L., How to Do Things with Words, Harvard University Press, Cambridge 1962 Berger R. J., Fathoming the Holocaust: A Social Problem Approach, Aldine de Gruyter, New York 2002 Blackstone W., Commentaries on the Laws of England, Book III, Clarendon Press, Oxford 1768 Boockmann H., Deutsche Geschichte im Osten Europas. Ostpreuβen und Westpreuβen, Siedler Verlag, Berlin 1992 Ekdahl S., Tannenberg/Grunwald – ein politisches Symbol in Deutschland und Polen, “Journal of Baltic Studies” 1991, Vol. 22, Issue 4, s. 271-324. Flanagan O., Consciousness Reconsidered, MIT Press, Cambridge 1994 Gregory S., Human Rights Made Visible: New Dimensions to Anonimity, Consent, and Intentionality, w: M. McLagan, Y. McKee (eds.), Sensible Politics: The Visual Culture of Nongovernmental Activism, Zone Books, New York 2012, Guerin F., R. Hallas, Introduction, w: F. Guerin, R. Hallas (eds.), The Image and the Witness: Trauma, Memory and Visual Culture, Wallflower Press, London 2007 Habermas J., Erkenntnis und Interesse, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1968 Hickethier K., Geschichte des deutschen Fernsehens, J. B. Metzler Verlag, Stuttgart 1998 Hitler A., Mein Kampf, Zentralverlag der NSDAP, Frz. Nachf., München 1939 Hitler’s Table Talk 1941-1944: His Private Conversations, Phoenix Press, London 2000 Israel J. I., Radical Enlightenment: Philosophy and the Making of Modernity 1650-1750, Oxford University Press, Oxford 2001 Israel J. I., Democratic Enlightenment: Philosophy, Revolution, and Human Rights 1750-1790, Oxford University Press, Oxford 2011 Jackson B. S., Semiotics and Legal Theory, Routledge & Kegan Paul, London 1985 Kanzog K., „Staatspolitisch besonders wertvoll”. Ein Handbuch zu 30 deutschen Spielfilmen der Jahre 1934 bis 1945, Diskurs Film Verlag, München 1994 Klemperer V., LTI – Notizbuch eines Philologen, Aufbau Verlag, Berlin 1947. Kossinna G., Die deutsche vorgeschichte – eine hervorragend nationale Wissenschaft, Johann Ambrosius Barth Verlag, Leipzig 1941 Krappmann L., Soziologische Dimensionen der Identität. Strukturelle Bedigungen für die Teilnahme an Interactionprozessen, Klett-Cotta, Stuttgart 2005. Król E. C., Propaganda i indoktrynacja narodowego socjalizmu w Niemczech 1919-1945, s. 281507 Lay R., Manipulation durch Sprache. Rethorik, Dialektik und Forensik in Industrie, Politik und Verwaltung, Ullstein-Buchverlage, Frankfurt am Main 1990 Mannheim K., The Problem of Generations, w: Karl Mannheim, Essays on the Sociology of Knowledge, Routledge-Kegan Paul, London 1952 Peirce Ch. S., The Collected Papers Vol. 1: Principles of Philosophy, Charles Hartshorne, Paul Weiss (eds.), Cambridge University Press, Cambridge 1931 Rakiewicz F., Poczucie tożsamości narodowej jako dobro osobiste w świetle polskiego prawa cywilnego, cz. 1 „Studia Prawa Prywatnego” 2011, rocznik 6, Zesz. 2, s. 93-113, cz. 2. „Studia Prawa Prywatnego” 2011, rocznik 6, Zesz. 3-4, s. 69-101, cz. 3 „Studia Prawa Prywatnego”, rocznik 7, Zesz. 1, s. 59-92 Saussure F. de, Cours de linquistique générale, Payot & Rivages, Paris 1916 Sewell W. H., A Theory of Structure: Duality, Agency, and Transformation, “American Journal of Sociology” 1992, Vol. 98, No. 1, s. 1-29

Wadliwe kody pamięci o zbrodniach ludobójstwa.

111

Schwartz B., Memory as a Cultural System: Abraham Lincoln in World War II, “American Sociological Review” 1996, Vol. 61, s. 908-927 Simon B., Identity in Modern Society: A Social Psychological Perspective, Blackwell Publishing, Malden 2004 Stanton G. H., The 8 Stages of Genocide, www. genocidewatch.org/aboutgenocide/8stagesofgenocide. htlm (dostęp 9 sierpnia 2013) Tkaczewski D., Mechanizmy wpływu społecznego i manipulacja językowa – czeskie przypadki, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Katowice 2010 Witte K., Film im Nationalsozialismus. Blendung und Überblendung, w: W. Jacobsen, A. Kaes, H. H. Prinzler (Hsgb.), Geschichte des Deutschen Films, J. B. Metzler Verlag, Stuttgart 2004 Wittgenstein L., Philosophische Untersuchungen, Suhrkamp, Berlin 2003

WYPOWIEDZI O TZW. „POLSKICH OBOZACH KONCENTRACYJNYCH” JAKO NARUSZENIE DÓBR OSOBISTYCH – UJĘCIE CYWILNOPRAWNE Filip Rakiewicz

1. Uwagi wstępne Cywilnoprawna ochrona dóbr osobistych jest nakierowana wprost na zapewnienie nienaruszalności wartości ściśle związanych z osobowością człowieka, stanowiących przesłankę jego samorealizacji, a obejmujących m.in. psychiczną integralność, indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie1. Zgodnie z art. 23 Kodeksu cywilnego2: „Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach”. Katalog dóbr osobistych, wyliczonych przykładowo w Kodeksie cywilnym, jest otwarty, dynamiczny w czasie i zapewnia operatywność ochrony wartości osobistych3. Lista dóbr osobistych i ich treść (zasięg), a w konsekwencji także pojęcie (sposób) naruszenia tych dóbr są bowiem zmienne, co umożliwia reagowanie na różne zagrożenia ściśle osobistego wymiaru egzystencji ludzkiej bez konieczności ingerencji prawodawczej. Taką właściwością strukturalną nie 1

Zob. m.in.: Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2013, s. 157; J. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1975, s. 29; M. Pazdan[w:] M. Safjan (red.), System Prawa Prywatnego, t. 1, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2012, s. 1233 i n. oraz cytowane tam piśmiennictwo. 2 Ustawa z 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r., poz. 121). 3 Por. uchw. SN (7) z 16.7.1993 r., I PZP 28/93, OSNCPiUS 1994, nr 1, poz. 2; wyr. SN z 12.9.2001 r., V CKN 440/00, OSNC 2002, nr 5, poz. 68; P. Księżak, [w:] M. Pyziak-Szafnickiej (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Część ogólna, pod red., Warszawa 2009, s. 242; P. Sobolewski, [w:] K. Osajda, Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Przepisy wprowadzające (art. I–LXV PWKC), Część ogólna, Własność i inne prawa rzeczowe (art. 1–352 KC), Warszawa 2013, s. 390.

114

Filip Rakiewicz

zawsze odznaczają się, niekiedy spóźnione, regulacje prawa publicznego4. Istotną zaletą cywilnoprawnej ochrony dóbr osobistych jest również wyjątkowa jej cecha – możliwość żądania ochrony już na etapie zagrożenia, a nie dopiero wtedy, gdy naruszenie tych dóbr stało się faktem i wywołało trudne do odwrócenia skutki5. Na podstawie art. 24 § 1 zd. 1 k.c. ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. Sformułowanie (syntagma) „polskie obozy koncentracyjne” (jego odpowiedniki np. w języku niemieckim czy angielskim) i podobne określenia używane przez zagraniczne media (jak np. „polskie obozy zagłady”) są z gruntu fałszywe oraz sugerują odpowiedzialność Polski i Polaków za zbrodnie popełnione przez Niemców w czasie II wojny światowej. Wypowiedzi te mogą doprowadzić do nieprawdziwego przekonania, że to Polacy, a nie Niemcy, byli twórcami niemieckich obozów koncentracyjnych, które znajdowały się na okupowanych terenach polskich, tudzież wykonawcami zbrodni popełnionych w tych obozach. Istnieje poważne ryzyko, że u odbiorców takich wypowiedzi utrwali się fałszywy kod pamięci o czasach nazistowskich Niemiec i wydarzeniach z tego okresu. Wypowiedzi o „polskich obozach” godzą w wartości leżące u podstaw ochrony dóbr osobistych – przede wszystkim czci w obu jej aspektach (tj. czci rozumianej jako dobre imię, dobra sława – obraz jednostki w oczach innych, oraz czci pojmowanej jako godność osobista, wyobrażenie o własnej wartości, szacunek dla samego siebie i jego oczekiwanie od innych osób)6. Zniekształcają one bowiem obraz tego, kim człowiek będący Polakiem jest dla siebie i dla innych społeczności, w sensie biografii (historii) wspólnoty narodowej, w której żyje lub z którą co najmniej się utożsamia. Analiza przekazów o „polskich obozach” pod kątem naruszenia dóbr z art. 23 k.c. wymaga jednak odmiennego punktu widzenia aniżeli ten, 4 Nie zmienia to faktu, że sankcje za naruszenie dóbr osobistych, w tym czci, przewidziane przede wszystkim w ustawie z 6.6.1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 ze zm.), są niezbędne. Por. szerzej A. Nowicka, Pomawianie a cywilnoprawna ochrona dóbr osobistych, [w:] A. J. Szwarc (red.), Prawnokarne granice dopuszczalnego pomawiania. Materiały Zjazdu Katedr Prawa Karnego (Gniezno, 26-29 września 2006 r.), Poznań 2008, s. 25 i n.; wyr. TK z 30.10.2006 r., P 10/06, OTK ZU 2006, seria A, nr 9, poz. 128. 5 Zob. A. Cisek, Dobra osobiste i ich niemajątkowa ochrona w kodeksie cywilnym, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 1989, nr 1016, Prawo CLXVII, s. 32. 6 Na temat pojęcia czci por. m.in.: Z. Radwański, A. Olejniczak, dz.cyt.., s. 160 i n.; M. Pazdan, dz.cyt.,s. 1238 i n.; uchw. SN (7) z 28.5.1971 r., III PZP 33/70, OSNCPiUS 1971, nr 11, poz. 188; wyr. SN z 29.10.1971 r., II CR 455/71, OSNCPiUS 1972, nr 4, poz. 77; wyr. SN z 25.4.1989 r., I CR 143/89, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 1990, z. 9, poz. 330; wyr. SN z 15.11.2000 r., III CKN 473/00, LEX nr 51881; wyr. SN z 21.3.2007 r., I CSK 292/06, LEX nr 308851.

Wypowiedzi o tzw. „Polskich obozach koncentracyjnych”

115

który przy ocenie naruszenia czci tworzy perspektywa zarzutu skierowanego względem określonej zbiorowości i jego odniesienia do konkretnej osoby wchodzącej w jej skład (co, jeśli chodzi o stwierdzenie naruszenia czci, wymaga wypełnienia określonych warunków7). Niezbędne jest głębsze spojrzenie, sprowadzające się do przyjęcia, że przekazy te naruszają bezpośrednio wartości związane ściśle z osobowością człowieka już w jego wymiarze jednostkowym, jeśli tylko jest on polskiej narodowości (przynależności narodowej). Takie właśnie ujęcie umożliwia wartość, jaką stanowi „poczucie tożsamości narodowej”. Celem niniejszego opracowania jest wykazanie, że formułowanie i rozpowszechnianie wypowiedzi o obozach zagłady funkcjonujących w czasie II wojny światowej na okupowanych ziemiach polskich z jednoczesnym odniesieniem (za pomocą różnych środków językowych) do Polski i Polaków w taki sposób, który czyni choćby nawet niezamierzone sugestie o rzekomym udziale Polaków w tworzeniu tych obozów i w zbrodniach tam popełnionych, może stanowić naruszenie dobra osobistego w postaci poczucia (polskiej) tożsamości narodowej. Uzasadnienie tej tezy musi obejmować kilka etapów: (1) ustalenie znaczenia i charakterystykę pojęcia poczucia tożsamości narodowej jako wartości powszechnie uznawanej w społeczeństwie, a przy tym akceptowanej przez system prawny8; (2) kwalifikację poczucia tożsamości narodowej jako jednego z dóbr osobistych w rozumieniu Kodeksu cywilnego; (3) ustalenie sytuacji powodujących bezprawną ingerencję w jego zakres. Problematyka ta została poddana szerszej, pogłębionej analizie przez autora w trzyczęściowym studium „Poczucie tożsamości narodowej jako dobro osobiste w świetle polskiego prawa cywilnego”, opublikowanym w kwartalniku „Studia Prawa Prywatnego” pod red. Zbigniewa Radwańskiego (cz. 1 – SPP 2011, z. 2, cz. 2 – SPP 2011, z. 3–4, cz. 3 – SPP 2012, 7

Kwalifikacja prawna wypowiedzi o „polskich obozach koncentracyjnych” jako godzących w cześć napotyka trudności. Dotyczą one nie tyle stopnia natężenia negatywnych treści zawartych w tym sformułowaniu, co innych przesłanek oceny, że do naruszenia czci doszło. Otóż dla stwierdzenia takiego naruszenia niezbędne jest m.in. pozytywne ustalenie, że zarzut dotyczy osoby, która domaga się ochrony swojej czci. Por. m.in.: J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, Warszawa 2002, s. 73 i n.; J. Barta, R. Markiewicz [w:] J. Barta, R. Markiewicz (red.), Media a dobra osobiste, Warszawa 2009, s. 36 i n.; wyr. SN z 26.10.2001 r., V CKN 195/01, LEX nr 53107; wyr. SN z 21.9.2006 r., I CSK 118/06, OSNC 2007, nr 5, poz. 77. Sam zwrot o „polskich obozach” nie spełnia zaś raczej tego wymogu, tj. przesłanki naruszenia czci w postaci identyfikacji osoby (w przyjmowanym znaczeniu). Możliwość odmiennej oceny pojawiałaby się dopiero wtedy, gdyby treść zarzutu lub kontekst jego wyrażenia zawierały dodatkowe wskazówki w tej mierze, dające podstawy do odniesienia zniesławiającej wypowiedzi do konkretnej osoby. 8 Każde dobro osobiste jest wartością powszechnie uznawaną w społeczeństwie, a racje aksjologiczne, uzasadniające wyróżnienie każdego z poszczególnych typów tych dóbr, są przez system prawny aprobowane.

116

Filip Rakiewicz

z. 1). Poniższe rozważania zostały uzupełnione o zagadnienia właściwości sądów oraz właściwości prawa w sprawach o charakterze transgranicznym, dotyczących ochrony dóbr osobistych w kontekście przekazów o „polskich obozach koncentracyjnych”.

2. Pojęcie i charakterystyka poczucia tożsamości narodowej jako wartości uznanej w społeczeństwie oraz w systemie prawnym, a także jego kwalifikacja jako jednego z dóbr osobistych w rozumieniu Kodeksu cywilnego 2.1. Poczucie tożsamości narodowej w ogólności Samo słowo „tożsamość” (ang. identity) zawiera pewną znamienną podwójność znaczeniową. Sens pierwotny, etymologiczny (idem – to znaczy „ten sam”), wskazuje na jakąś identyczność (tożsamość). Sens drugi wyraża się w różnicy, w odrębności. Odpowiedź na pytanie o czyjąś tożsamość winna zatem uwzględniać obydwa te aspekty9. Podstawowe kategorie socjologiczne i antropologiczne służą zazwyczaj odnoszeniu jednostki do społeczeństwa lub jakiejś innej społecznej całości; dotyczą relacji między jednostką a określoną zbiorowością. Tożsamość jest taką kategorią pojęciową, za pomocą której usiłuje się właśnie łączyć jednostkę i określoną grupę (grupy) wspólnotowe10. W generalnym ujęciu pojęcie „tożsamości” może mieć na względzie jednostkę lub grupę. Takie terminy, jak „tożsamość grupy”, „tożsamość zbiorowa” czy „kulturowa”, dotyczą pewnych społecznych całości. Mówiąc o „tożsamości jednostki” (ale także i grupy), zwykle ma się na myśli jej sens niejako „obiektywny”, „zewnętrzny”, tzn. pewien sposób postrzegania jednostki (lub grupy) przez innych, ich próbę odpowiedzi na pytanie „kim ona jest?” (jednostka lub grupa). Z kolei termin „poczucie tożsamości jednostki” (ale już nie grupy) używany jest odnośnie do subiektywnego sposobu postrzegania siebie przez jednostkę, gdy stara się ona ustalić, „kim ja jestem?”11. Badając daną grupę 9

Zob. M. Melchior, Kategoria tożsamości jako wyzwanie badawcze, [w:] A. Jawłowska, M. Kempny, E. Tarkowska (red.), Kulturowy wymiar przemian społecznych, Warszawa 1993, s. 231. 10 Zob. M. Melchior,dz.cyt., s. 229. Szeroko na ten temat, z powołaniem się na bogatą literaturę: Z. Bokszański, Tożsamości zbiorowe, Warszawa 2007, s. 13 i n. 11 Robert Frank, zastanawiając się nad wzajemnym stosunkiem takich pojęć, jak m.in. „tożsamość”, „świadomość” i „poczucie”, proponuje dla „tożsamości” następującą definicję:

Wypowiedzi o tzw. „Polskich obozach koncentracyjnych”

117

można także interesować się subiektywnym wymiarem jej tożsamości, ale wówczas nie powinno się raczej mówić o „poczuciu tożsamości”, lecz o „świadomości zbiorowej” danej grupy. Każdemu człowiekowi przysługuje – jak przekonuje Małgorzata Melchior – tożsamość w sensie „obiektywnym”, czy „zewnętrznym”, o ile zostanie on wyodrębniony spośród innych ludzi przez jakiegoś „innego” (np. przez badacza lub partnera interakcji), i to niezależnie od tego, czy zostanie wówczas dostrzeżony w swej niepowtarzalności czy typowości. Natomiast aby można było mówić o „poczuciu własnej tożsamości” danego człowieka, musi on posiadać – przynajmniej w pewnym stopniu – świadomość własnych atrybutów i doświadczeń, jakie składają się zarówno na jego odrębność, jak i na podobieństwo z innymi, na jego „poczucie ciągłości w czasie i przestrzeni oraz poczucie uczestnictwa w zmieniającej się sieci stosunków społecznych”. Autoidentyfikacje jednostki wyznaczają jej umiejscowienie w świecie, w przestrzeni społecznej, jej zakorzenienie12. Istotny wzrost socjologicznych zainteresowań jednostką spowodowało „odkrycie” przez antropologów problematyki tożsamości oraz uczynienie z kultury jednej z głównych kategorii wyznaczających naturę rzeczywistości współczesnego świata. To z kolei miało wpływ na badania zjawisk narodowych. Naród pojmowany jest obecnie jako jedna z ważniejszych grup naturalnych w obiektywnym procesie ewolucji społecznej – stał się częścią kultury, „przeżywanym splotem znaczeń”, „zapisem indywidualnego doświadczenia wspólnoty wartości z innymi ludźmi”13. Badacze reprezentujący różne dyscypliny humanistyki są zgodni co do tego, że naród to dynamiczna wspólnota ponadstanowa, ponadwarstwowa i ponadklasowa o charakterze historycznym, wyposażona w cechy (warunki) obiektywne (np. terytorium, państwo, język)14 i przymioty subiektywne, wyrażające się „jest to poczucie przynależności do tej samej zbiorowości, rodzinnej, wiejskiej, miejskiej, regionalnej, narodowej czy ponadnarodowej”; współistnienie przynależności do różnych zbiorowości oznacza też współistnienie różnych tożsamości. Jest zatem tożsamość zjawiskiem ze sfery świadomości. Zob. R. Frank, Identités, conscience et construction européennes: phases et déphasage du politique, de l’économie et de l›imaginaire, [w:] T. Schramm (red.) L’Europe au XXe siècle. Eléments pour un bilan, Poznań 2000, s. 31 i n. Cyt. i tłum. za: T. Schramm, Wyznaczniki polskiej tożsamości narodowej u progu odzyskania niepodległości, opubl.: http:// jazon.hist.uj.edu.pl/zjazd/materialy/schramm.pdf [dostęp: 15.12.2013 r.]. Por. też m.in. M. Budyta-Budzyńska, Socjologia narodu i konfliktów etnicznych, Warszawa 2010, s. 99 i n. 12 Zob. M. Melchior, op. cit., s. 231. 13 Zob. szerzej: J. Kurczewska, Naród (hasło), [w:] H. Domański i in. (red.), Encyklopedia socjologii, t. 2, K-N, pod red. Warszawa 1999, s. 294 i n. 14 Nie można jednak twierdzić, że wymienione czynniki są niezbędne, aby naród mógł istnieć i trwać w czasie. Wskazać można narody, które mówią kilkoma językami (np. Szwajcarzy). Żydzi żyli ponad tysiąc lat bez własnego terytorium państwowego, a także dziś

118

Filip Rakiewicz

w świadomości przynależności do wspólnoty, przy czym znaczenie czynnika świadomościowego w czasach współczesnych rośnie15. W nowej literaturze przedmiotu przeważają te podejścia, które na różny sposób odwołują się właśnie do świadomości lub tożsamości16. Na użytek dalszych refleksji przyjęto definicję narodu zaproponowaną przez Zygmunta Ziembińskiego: „Naród jest grupą wspólnotową, opartą na wspólnym dla jej członków odniesieniu do pewnych wartości związanych z tradycją wspólnych losów, ze wspólnymi elementami kultury oraz dążeniami do zachowania ich odrębności”17.

Cytowany autor prawidłowo oddał istotę tego pojęcia. Objął nim bowiem rudymentarne elementy wyróżniające „naród” spośród innych zbiorowości, w tym na ogół akceptowane czynniki narodotwórcze (kultura, tradycja, tworzące się przecież w rozwoju historycznym narodu), oraz zaakcentował rolę czynnika świadomościowego, wyrażającego się we wspólnym dla członków narodu odniesieniu do pewnych wartości. Definicja ta jest przy tym bliska intuicjom występującym w dyskursie prawniczym, uprawianym m.in. w socjologii prawa. Antonina Kłoskowska zauważa, że realny człowiek stanowiący przedmiot badań w swej pełnej indywidualności jest jak dzieło sztuki. Konstruuje swoją tożsamość tylko częściowo pod wpływem biologicznych konieczności i sytuacyjnych wpływów społecznych. „Dopełnia i wieńczy swój twór z wolnego, a przynajmniej coraz to bardziej endogennego wyboru, ulegając teleologicznym modelom członka klasy, profesji, narodu”18. Osoba ludzka jest mianowicie członkiem wielu wspólnot, np. rodziny, wielu innych zbiorowości, grup celowych i społeczności. Oznacza to, że jednostka w różnej mierze i w różnym stopniu identyfikuje się z wieloma społecznościami i grupami. Człowiek jest umieszczony lub sam sytuuje się w obrębie tych różnorodnych związków, nie wyczerpując się przy tym w powiązaniu z żadnym z nich bez reszty, lecz z każdego czerpiąc pewne elementy swego samookreślenia. Dopiero te wszystkie elementy czerpane z różnych związków są rozproszeni po całym świecie. W okresie zaborów Naród Polski trwał w obrębie trzech różnych systemów społeczno-ekonomicznych. Zob. A. Redelbach, Wstęp do prawoznawstwa. Podstawowe pojęcia nauk o władzy, państwie i prawie w perspektywie Unii Europejskiej, Toruń 1999, s. 94. 15 Zob. J. Kurczewska, dz.cyt., s. 289. 16 Na temat różnych ujęć „narodu” zob.: F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości…, op. cit., cz. 1, s. 101 i n. oraz cytowane tam źródła. 17 Z. Ziembiński, [w:] s. Wronkowska, M. Zmierczak (red.), Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie, Warszawa 1998, s. 27. Podejście to jest najbliższe „narodowi” w ujęciu kulturowym. 18 Zob. A. Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996, s. 91 i n.

Wypowiedzi o tzw. „Polskich obozach koncentracyjnych”

119

wraz z innymi, psychicznymi czynnikami składają się na tożsamość jednostki19. Poczucie narodowej przynależności jest zaś ważnym, a często „bardzo ważnym uświadamianym kompleksem czynników kulturowych tożsamości”20. Oczywiście nie wyczerpuje ono tożsamości osobniczej, ale na ogół wywiera jednak na tożsamość w jej całości wpływ silniejszy niż liczne inne cząstkowe identyfikacje (np. związane z zawodem, z członkostwem w grupach celowych). Niektóre jednostki wykazują trwałe i silne przejawy narodowej identyfikacji – są „wirtuozami kultury narodowej”, a używając języka potocznego – patriotami21. Kłoskowska zauważa, że „…[z]bieżność subiektywnych postaw wielu ludzi odnoszonych do własnej grupy kulturowej może być właśnie uznana za zbiorową tożsamość narodową”, a także, iż „…[u]zasadnione jest przyjęcie stwierdzenia, że pełne ukształtowanie narodu wymaga zarówno świadomości pewnej odrębności od innych, jak i poczucia związku z grupą swoich i świadomości ciągłości, historycznego trwania tej grupy i jej zbiorowej filiacji – wywodzenia się od wspólnych przodków czy przodka. Można te czynniki określić właśnie jako postać zbiorowego poczucia tożsamości”22. W świetle dotychczasowych uwag, w tym uwzględniając kulturowe rozumienie wspólnoty narodowej, prezentowane m.in. w nauce socjologii, można zaproponować następującą definicję poczucia tożsamości narodowej: jest to zespół zachowań, przekonań i poglądów człowieka związanych z uczestnictwem we wspólnocie narodowej, z którą identyfikuje się osoba ludzka. Należy przy tym wyjaśnić, że jakkolwiek podana definicja wyrasta z pozaprawnych dyscyplin naukowych, to jest ona zarazem zrelatywizowana systemowo – chodzi tu o prawne ujęcie badanego zagadnienia, uwzględniające różne rozwiązania normatywne zawarte w wielu obowiązujących w Polsce aktach prawnych (o czym jeszcze będzie mowa). Ponadto, zaproponowane określenie wyraża istotę (poczucia) tożsamości narodowej w jej wymiarze jednostkowym, aczkolwiek autor nie neguje, lecz podziela tezę o dopuszczalności odnoszenia tej kategorii również do zbiorowości, którą jest wspólnota narodowa. Poczucie tożsamości narodowej w tym ostatnim aspekcie będzie określane jako „świadomość narodowa”23. 19

Zob. ibidem, s. 103 i n. Eadem, Tożsamość i identyfikacja narodowa w perspektywie historycznej i psychologicznej, „Kultura i Społeczeństwo” 1992, nr 1, s. 138 i n.; eadem, Kultury…, op. cit., s. 141. 21 Zob. eadem, Tożsamość…, op. cit., s. 138 i n. 22 Ibidem, s. 134. 23 Z uwagi na zaznaczone wcześniej dystynkcje pojęciowe. Poza tym, z punktu widzenia cywilnoprawnej ochrony dóbr osobistych, tożsamość narodowa w jej aspekcie jednostkowym ma podstawowe znaczenie. Prawo polskie nie przewiduje bowiem „zbiorowych” dóbr osobistych i praw służących ich ochronie. Dobro i prawo podmiotowe osobiste jest zawsze 20

120

Filip Rakiewicz

2.2. Poczucie tożsamości narodowej jako wartość uznana w społeczeństwie oraz w systemie prawnym Wspólne dla licznych objaśnień jest sprowadzanie istoty dóbr osobistych do kategorii „wartości”, przy jednoczesnym podkreślaniu związku tych wartości z osobowością 24 i godnością25 człowieka. Tak dobra osobiste pojmowane są również w wielu orzeczeniach sądów26. Katalog wartości z art. 23 k.c., skonstruowany przez prawodawcę jako otwarty, umożliwia ustalenie poszczególnych ich typów niewymienionych w ustawie przez judykaturę, kierującą się m.in. funkcjonującymi ocenami społecznymi27. Argumentuje się, że „panujące w danym społeczeństwie zapatrywania prawne, moralne i obyczajowe rozstrzygają o tym, czy w konkretnym wypadku mamy do czynienia z dobrem osobistym”28. Zarówno te wartości, dobrem i prawem konkretnej, pojedynczej (indywidualnej) osoby, brak tutaj „wspólności” dóbr i praw. 24 Zob. B. Gawlik, Ochrona dóbr osobistych. Sens i nonsens koncepcji tzw. praw podmiotowych osobistych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1985, „Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej”, z. 41, s. 124. Por. M. Pazdan, dz.cyt., s. 1229 i n. 25 Np. według Pawła Suta (P. Sut, Problem twórczej wykładni przepisów o ochronie dóbr osobistych, „Państwo i Prawo” 1997, z. 9, s. 35 i n.) i Marka Safjana (M. Safjan, Refleksje wokół konstytucyjnych uwarunkowań rozwoju ochrony dóbr osobistych, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2002, z. 1, s. 243 i n.), dobra osobiste są wartościami ściśle związanymi z osobą ludzką w tym sensie, że ochrona tych dóbr jest ochroną szeroko rozumianej godności każdego człowieka. Podobnie T. Sokołowski, [w:] A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Część ogólna, Warszawa 2009, s. 110, dla którego zróżnicowane dobra osobiste stanowią wyraz ochrony jednego, najważniejszego stanu rzeczy, a mianowicie „osobistego, godnego wymiaru egzystencji człowieka” („zasługującej na generalną ochronę godności żyjącej osoby ludzkiej”). Por. też M. Pazdan, op. cit., s. 1232, 1271. 26 Np. w wyr. z 19.9.1968 r., II CR 291/68, OSNCPiUS 1969, nr 11, poz. 200, SN stwierdził, że dobra osobiste to „wartości związane z wewnętrzną stroną życia ludzi”. Natomiast w wyr. z 21.3.2007 r., I CSK 292/06, loc. cit., SN podał następującą definicję dóbr osobistych: „Dobra osobiste są niemajątkowymi, indywidualnymi wartościami sfery przeżyć psychicznych wiążącymi się z osobowością człowieka, określającymi jego integralność i pozycję w społeczeństwie w ramach uznawanych przez system prawny. Jako takie mają charakter przyrodzony, nieprzenoszalny i niezbywalny”. Z kolei w wyr. z 16.12.2009 r., I CSK 160/09, OSNC 2010, nr 7-8, poz. 114, SN przyjął, że wręcz istotą dóbr (praw) osobistych jest „związek z osobowością człowieka”, określając je przy tym jako „niemajątkowe wartości jakie dla każdego człowieka przedstawiają: jego fizyczna i psychiczna integralność oraz przejawy jego twórczej działalności”. 27 Zob. Z. Radwański, A. Olejniczak, op. cit., s. 158; wyr. SN z 26.10.2001 r., V CKN 195/01, loc. cit. Por. też P. Księżak, dz.cyt.., s. 241; uchw. SN (7) z 16.7.1993 r., I PZP 28/93, OSNCPiUS 1994, nr 1, poz. 2. 28 A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1979, s. 106. Por. też m.in. A. Wojciszke, Katalog dóbr osobistych w świetle przepisów Konstytucji i Kodeksu cywilnego, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2000, t. 7, s. 663.

Wypowiedzi o tzw. „Polskich obozach koncentracyjnych”

121

które kryją się pod nazwą dóbr osobistych wymienionych w art. 23 k.c. i innych przepisach prawa, jak i te ustalane przez orzecznictwo, obejmuje się ochroną prawną ze względu na ich obiektywną (intersubiektywną) doniosłość w ocenie społecznej; przy czym ta obiektywizacja dokonana zostaje metodą etnocentryczną29 – za dobra osobiste mogą zostać uznane tylko te wartości, które mają charakter powszechny w danym środowisku społecznym. Docelowy punkt odniesienia oceny w tym zakresie powinny zaś stanowić zapatrywania rozsądnie i uczciwie myślących ludzi, a w dalszej kolejności – nauki moralne pochodzące od ludzi kompetentnych w tej mierze, cieszących się niekwestionowanym autorytetem30. Jedną z podstaw do pozytywnej odpowiedzi na pytanie, czy poczucie tożsamości narodowej jest wartością w powszechnej ocenie społecznej, dostarczają m.in. wyniki empirycznych badań opinii społecznej z ostatnich lat (przeprowadzonych przez TNS Polska31 oraz CBOS32), ukazujących znaczenie poczucia tożsamości narodowej w społeczeństwie polskim z różnych punktów widzenia. Były to badania koncentrujące się zwłaszcza wokół: (1) stopnia poczucia tożsamości narodowej (świadomości narodowej) w porównaniu z innymi strukturami przynależności grupowej (źródłami samoidentyfikacji jednostki), w tym tzw. „tożsamości europejskiej”, (2) dumy narodowej Polaków oraz (3) kryteriów decydujących o przynależności do Narodu Polskiego33. Wyniki tych badań w pełni uzasadniają twierdzenie, że poczucie tożsamości narodowej jest wartością w powszechnej ocenie społecznej – „wysoko cenionym stanem rzeczy”. Polacy w wysokim stopniu deklarują bowiem polską przynależność narodową oraz dumę narodową, czują się związani z polską wspólnotą narodową, a także przywiązują dużą wagę do kryterium odczuwania faktu bycia Polakiem w ramach własnych autodefinicji tożsamościowych. Wartość ta jawi się więc nie tylko jako wartość „potencjalna” w ogólnym ujęciu aksjologicznym (teoretycznym), lecz jako wartość „istniejąca”, tj. doświadczana przez Polaków, choć – w porównaniu z innymi probierzami (źródłami) autoidentyfikacji jednostki – w zróżnicowanym stopniu, uzależnionym od przyjętej perspektywy badawczej. Można generalnie powiedzieć, mając na uwadze tożsamość 29

Na temat etnocentryzmu i absolutyzmu, jako dwóch sposobów obiektywizacji wartości, zob. szerzej: Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii dla prawników, Warszawa 1990, s. 60 i n. 30 Por. wyr. SN z 25.4.1989 r., I CR 143/89, lok. cyt. Zob. też A. Szpunar, op. cit., s. 107; A. Wojciszke, dz.cyt., s. 663; J. Sadomski, Konflikt zasad – ochrona dóbr osobistych a wolność prasy, Warszawa 2008, s. 59 i n. 31 Podmiot zajmujący się badaniem opinii publicznej (wcześniej TNS OBOP). 32 Centrum Badania Opinii Społecznej. 33 Zob. szerzej: F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości…, op. cit., cz. 1, s. 108 i n. oraz tam przywołane i omówione wyniki badań.

122

Filip Rakiewicz

w jej wymiarze zbiorowym, że Polacy cechują się świadomością narodową. W świetle wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 201134 wśród mieszkańców Polski dominuje ludność o jednorodnej, polskiej tożsamości narodowej, obejmująca 36 157 tys. osób (93,9% ogółu ludności)35. Aksjologię konkretnego systemu prawa tworzy zbiór wartości zrelatywizowanych do standardów ocennych, do których system prawny odsyła, a także zawartych w nim samym explicite lub implicite36. W systemie prawnym Rzeczypospolitej Polskiej podstawowe wartości prawa są wyrażone lub zadeklarowane w Konstytucji, w ustawach (w szczególności w kodeksach) oraz w ratyfikowanych przez Polskę umowach międzynarodowych, dotyczących głównie praw człowieka. Wartości te występują w postaci katalogów praw przysługujących ludziom (obywatelom) oraz katalogów dóbr, które prawo chroni, czy też do których zapewnia dostęp37. Poczucie tożsamości narodowej jest nie tylko wartością w powszechnej opinii (ocenie) społecznej, ale i wartością uznaną przez system prawny – poczynając od Konstytucji, przez różne obowiązujące w Polsce akty prawa międzynarodowego, aż na ustawodawstwie zwykłym kończąc. Szczegółowe omówienie tej problematyki wykraczałoby poza ramy niniejszego opracowania38, dlatego w tym miejscu zostaną zawarte tylko zasadnicze uwagi na ten temat. Przepisy Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.39, zwłaszcza dotyczące wolności i praw człowieka i obywatela, stanowią szczególnie ważną podstawę do uznawania dalszych dóbr osobistych40. Określenie „tożsamość” odniesiono do Narodu w art. 6 ust. 1 Konstytucji, zgodnie z którym „Rzeczpospolita Polska stwarza warunki 34

Przeprowadzono go w dniach 1.4.-30.6.2011 r. Zob. szerzej: Raport z wyników. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s. 105 i n., http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/ gus/lud_raport_z_wynikow_NSP 2011.pdf [dostęp: 15.12.2013 r.]. 36 Zob. W. Lang, Aksjologia prawa, [w:] B. Czech (red.), Filozofia prawa a tworzenie i stosowanie prawa. Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej zorganizowanej w dniach 11 i 12 czerwca 1991 roku w Katowicach, Studia i Prace Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości Ośrodka Terenowego przy Sądzie Wojewódzkim w Katowicach, t. 1, Katowice 1992, s. 125. 37 Zob. ibidem, s. 127. 38 Zob. szerzej: F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości…, op. cit., cz. 2, s. 69 i n. oraz omawiane tam regulacje prawne. 39 Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm. 40 Por. Z. Radwański, A. Olejniczak, op. cit., s. 158; M. Safjan, dz.cyt.., s. 226 i n.; A. Wojciszke, dz.cyt.., s. 659 i n.; M. Pazdan, op. cit., s. 1232 i n. „Promieniowanie” Konstytucji na poszczególne gałęzie prawa przejawia się w szczególności we wpływaniu na wykładnię prawa (m.in. cywilnego), a także w dostosowawczej działalności legislacyjnej, realizującej nakazy wprowadzania odpowiednich instrumentów prawnych do systemu prawa pozytywnego, które urzeczywistniają gwarancje ustrojowe związane m.in. z pozycją jednostki w państwie. 35

Wypowiedzi o tzw. „Polskich obozach koncentracyjnych”

123

upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju”. Konstytucja posługuje się terminem „Naród” (Preambuła, art. 4 ust. 1 i 2, art. 104 ust. 1 i 2, art. 127 ust. 1, art. 130) oraz sformułowaniami pochodnymi, w formie przymiotników „narodowy” lub „narodowościowy” (art. 5, art. 6 ust. 2, art. 13, art. 27 oraz art. 35 ust. 1 i 2). Skłonność do odwoływania się do Narodu stała się w Polsce szczególnie silna w następstwie doświadczenia rozbiorów, zaborów, okupacji i pojałtańskiej zależności. Począwszy od Konstytucji 3 Maja i powstania kościuszkowskiego poczucie samoidentyfikacji narodowej było w naszym kraju kojarzone z dążeniem do odzyskania pełnej suwerenności państwowej. Tłumaczy to wagę przywiązywaną do używania pojęcia „Naród” zarówno w języku potocznym, jak i w aktach prawnych, które – jak zaznacza Andrzej Kubiak41 – „w specyficznie polskich warunkach nabiera szczególnego, historyczno – emocjonalnego zabarwienia”42. Już w Preambule mowa jest o trosce „o byt i przyszłość naszej Ojczyzny”, o wdzięczności „naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach”, o zobowiązaniu, „by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponad tysiącletniego dorobku”; nie brak również nawiązania „do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej”. Konstytucja pozwala na stwierdzenie, że związek (więź), jaki jednostkę łączy z Narodem43, stanowiący przesłankę poczucia tożsamości narodowej człowieka, jest wartością aprobowaną, zasługującą na ochronę. Uzasadniają to m.in. wnioski płynące z wykładni art. 6 ust. 2 Konstytucji, który głosi: „Rzeczpospolita Polska udziela pomocy Polakom zamieszkałym za granicą w zachowaniu ich związków z narodowym dziedzictwem kulturalnym”. Chodzi tu – z jednej strony – o związek „Polaków”, a nie tylko obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, podobnie jak nie tylko o obywateli Rzeczypospolitej Polskiej chodzi w sformułowaniu Preambuły „złączeni więzami wspólnoty z naszymi rodakami rozsianymi po świecie”. Z drugiej strony Konstytucja ma na uwadze wyłącznie związek „Polaków”, a nie 41

Zob. A. Kubiak, Określenie podmiotu suwerennej władzy państwowej (Uwagi de lege fundamentali ferenda), „Państwo i Prawo” 1989, z. 1, s. 8, [przyp. 22]. 42 Por. M. Gulczyński, Zasada zwierzchnictwa narodu, [w:] W. Sokolewicz (red.), Zasady podstawowe polskiej Konstytucji, Warszawa 1998, s. 109. 43 Tj. z „Narodem” w rozumieniu kulturowym, ustalonym w zaproponowanej wcześniej definicji, a nie tylko z „Narodem” w sensie politycznym (czyli wspólnotą wszystkich obywateli Rzeczypospolitej Polskiej). Szerzej na temat różnych znaczeń pojęcia „Narodu” w ujęciu Konstytucji zob. F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości…, op. cit., cz. 2, s. 70 i n. oraz cytowaną tam literaturę.

124

Filip Rakiewicz

osób o dowolnej przynależności narodowej. Następnie należy zaznaczyć, że drugim biegunem podmiotowym tego związku nie jest Państwo Polskie jako polityczna organizacja obywateli, lecz „narodowe dziedzictwo kulturalne”. Kultura jest zaś w świetle art. 6 ust. 1 Konstytucji „źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju”. „Dziedzictwo narodowe kształtuje tożsamość narodową, można nawet rzec, że jest, obok języka i historii narodu, podstawowym elementem ją budującym”44. Wobec tego związek z narodowym dziedzictwem kulturalnym jest przejawem poczucia tożsamości narodowej jednostki – poczucia polskiej tożsamości narodowej Polaka chcącego zachować więź nie tylko z Państwem Polskim, lecz przede wszystkim z Narodem Polskim, innymi słowy – wyrazem polskiej tożsamości narodowej. Chodzi tu – sytuując drugi biegun podmiotowy tego związku na nieco innej płaszczyźnie – o związek z Ojczyzną, pojmowaną jako kombinacja cech wyodrębniających również Naród spośród innych zbiorowości, do których to cech należy m.in. kultura (dziedzictwo kulturowe)45. Analizując art. 6 ust. 246, Bogusław Banaszak trafnie argumentuje: „Sama deklaracja woli więzów z rodakami rozsianymi po świecie w Preambule nie wystarczy, zdaniem ustrojodawcy, dla zaakcentowania roli tych więzów. Stąd nałożenie na władze publiczne obowiązku udzielania pomocy Polakom zamieszkałym za granicą w zachowaniu ich związków z narodowym dziedzictwem kulturalnym. Ma to istotne znaczenie dla zachowania przez nich tożsamości narodowej dzięki możliwości zapoznawania się i korzystania z materialnego i duchowego dorobku narodu”47. Nie inaczej Piotr Winczorek: „Wszyscy Polacy mają prawo do zachowania tożsamości narodowej i związków z ojczyzną. Mają je też nasi rodacy przebywający za granicą. Rzeczpospolita składa obietnicę, iż będzie im w tym względzie udzielać pomocy – materialnej, organizacyjnej, technicznej, politycznej i moralnej”48. Poczucie polskiej tożsamości narodowej leży przeto u podstaw 44 K. Zeidler, Pojęcie „dziedzictwa narodowego” w Konstytucji RP i jego prawna ochrona, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2004, t. 12, s. 345. 45 Na temat pojęcia „Ojczyzny” por. m.in.: s. Ossowski, O ojczyźnie i narodzie, Warszawa 1984, passim; A. Kłoskowska, Kultury narodowe…, s. 52 i n.; A. Pawełczyńska, O istocie narodowej tożsamości. Polacy wobec zagrożeń, Lublin 2010, s. 21 i n. 46 Przepis ten dotyczy tylko osób zamieszkałych za granicą, a przy tym wyłącznie o polskiej narodowości, wyrażając jeszcze dobitniej potrzebę zachowania poczucia polskiej tożsamości narodowej jednostki, która mieszkając poza Polską, najczęściej w warunkach silnego wpływu obcych wzorców kulturowych, w większym stopniu narażona jest na zatracenie tego wymiaru własnej tożsamości. 47 B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009, s. 56. 48 P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008, s. 27.

Wypowiedzi o tzw. „Polskich obozach koncentracyjnych”

125

związku z narodowym dziedzictwem kulturalnym, który z tego powodu tworzy wartość zasługującą na ochronę prawną49. Spełnieniem nakazu konstytucyjnego z art. 6 ust. 2 było bez wątpienia uchwalenie ustawy z dnia 7 września 2007 r. o Karcie Polaka50, która już w Preambule51 eksponuje wartość w postaci poczucia tożsamości narodowej Polaków zamieszkałych za granicą52. System prawny uznaje jeszcze wyraźniej poczucie tożsamości narodowej, jako wartość zasługującą na ochronę, na innych poziomach tego sytemu, stosownie do założonego celu i metody danej regulacji (instytucje prawa karnego, administracyjnego itd.). Chodzi tu zarówno o poczucie polskiej tożsamości narodowej, jak i o świadomość narodową mniejszości narodowych w Polsce (poczucia tożsamości narodowych członków tych mniejszości). Unormowania konstytucyjne charakteryzują się bowiem z istoty swej dużym 49 Konstytucja respektuje również poczucie tożsamości narodowej (świadomość narodową) obywateli Rzeczypospolitej Polskiej o innej, niż polska, narodowości. Tego m.in. wyrazem są obowiązki władz publicznych z art. 35 ust. 1 (zapewnianie wolności i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury) i prawa mniejszości narodowych z ustępu drugiego tego artykułu (prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej). Z art. 35 wynika zakaz prowadzenia przez władze publiczne w stosunku do mniejszości narodowych (i etnicznych) jakichkolwiek jednostronnych akcji asymilacyjnych (polonizacyjnych). „Przeciwnie, państwo gwarantuje im zachowanie odrębności i tożsamości narodowej oraz ich umacnianie (rozwój)”. Ibidem, s. 93. 50 Dz. U. Nr 180, poz. 1280 ze zm. 51 In extenso brzmi ona następująco: „realizując postanowienia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie udzielania pomocy Polakom zamieszkałym za granicą w zachowaniu ich związków z narodowym dziedzictwem kulturalnym, wypełniając moralny obowiązek wobec Polaków na Wschodzie, którzy na skutek zmiennych losów naszej Ojczyzny utracili obywatelstwo polskie, spełniając oczekiwania tych, którzy polskimi obywatelami nigdy wcześniej nie byli, lecz ze względu na swoje poczucie tożsamości narodowej pragną uzyskać potwierdzenie przynależności do Narodu Polskiego, w celu wzmocnienia więzi łączących Polaków na Wschodzie z Macierzą oraz wspierając ich starania o zachowanie języka polskiego oraz kultywowanie tradycji narodowej, postanawia się, co następuje”. 52 Ustawa ta określa uprawnienia osoby, której przyznano Kartę Polaka, zasady jej przyznawania, utraty ważności i unieważniania oraz właściwość i tryb postępowania organów w tych sprawach (art. 1). Karta Polaka może być przyznana osobie, która deklaruje przynależność do Narodu Polskiego i spełni łącznie określone warunki wymienione w tym akcie prawnym (m.in. wykaże swój związek z polskością przez przynajmniej podstawową znajomość języka polskiego, który uważa za język ojczysty, oraz znajomość i kultywowanie polskich tradycji i zwyczajów – zob. art. 2 ustawy). Karta Polaka jest dokumentem potwierdzającym przynależność do Narodu Polskiego oraz poświadcza uprawnienia wynikające z ww. ustawy. Szerzej na temat unormowań omawianej ustawy por. J. Jagielski, D. Pudzianowska, [w:] J. Jagielskiego (red.), Ustawa o Karcie Polaka. Komentarz, Warszawa 2008, passim.

126

Filip Rakiewicz

stopniem ogólności, co wynika z ich szczególnej roli, gdyż stanowią podstawę całego systemu prawa53. W ustawodawstwie zwykłym54 poczucie tożsamości narodowej chronione jest – po pierwsze – od strony „negatywnej”, tj. z perspektywy zasady równości, poprzez zakaz dyskryminacji w różnych sferach stosunków społecznych. Między innymi, na podstawie art. 113 Kodeksu pracy55 jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośrednia, w szczególności ze względu na narodowość, jest niedopuszczalna. Kodeks karny zabrania pod groźbą kary: zachowań, które zmierzają do wyniszczenia w całości albo w części grupy narodowej (zob. art. 118 k.k.), stosowania przemocy lub groźby bezprawnej wobec grupy osób (poszczególnej osoby) w szczególności z powodu przynależności narodowej (zob. art. 119 k.k.), publicznego nawoływania do nienawiści m.in. na tle różnic narodowościowych (zob. art. 256 k.k.) oraz publicznego znieważania grupy ludności (poszczególnej osoby), w tym z uwagi na przynależność narodową, względnie – naruszania z tego powodu nietykalności cielesnej innej osoby (zob. art. 257 k.k.). Co więcej, w art. 133 k.k. 56 zostało stypizowane przestępstwo znieważenia Narodu Polskiego. Polski system prawny zawiera – po drugie – instrumenty działające w sposób „pozytywny”, tj. stwarzające warunki do zachowania poczucia tożsamości narodowej poprzez kultywowanie własnej odrębności. Przykładowo, stosownie do treści art. 13 ust. 1 ustawy z 7.9.1991 r. o systemie oświaty57 szkoła i placówka publiczna „umożliwia uczniom podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności naukę języka oraz własnej historii i kultury”. Przywołane ustawy oraz inne akty prawne58 chronią jednak analizowaną wartość fragmentarycznie, mając na względzie jedynie niektóre jej aspekty, odniesione tylko do wybranego, regulowanego „wycinka” stosunków 53

Por. m.in. P. Tuleja, [w:] P. Sarnecki (red.), Prawo konstytucyjne RP, Warszawa 2008, s. 49 i n. 54 Co do aktów prawa międzynarodowego (zarówno systemu uniwersalnego ONZ, jak i systemu Rady Europy) oraz prawa Unii Europejskiej zob.: F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości…, cz. 2, s. 82 i n. Nie można zapominać także o umowach o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, które Polska zawarła m.in. ze wszystkimi państwami sąsiednimi. Umowy te w większości gwarantują prawo do ochrony tożsamości narodowej, w tym Polaków za granicą. 55 Ustawa z 26.6.1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94 ze zm.). 56 „Kto publicznie znieważa Naród lub Rzeczpospolitą Polską, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”. 57 Tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r., Nr 256, poz. 2572 ze zm. 58 Zob. np. art. 21 ustawy z 29.12.1992 r. o radiofonii i telewizji (Dz. U. z 2011 r., Nr 43, poz. 226 ze zm.).

Wypowiedzi o tzw. „Polskich obozach koncentracyjnych”

127

społecznych. Nie antycypują więc one wielu potencjalnych zagrożeń, jakie mogą wystąpić w praktyce. To w prawie prywatnym, w ramach instytucji dóbr osobistych, można zapewnić najszerszą ochronę poczucia tożsamości narodowej.

2.3. Kwalifikacja poczucia tożsamości narodowej jako dobra osobistego w rozumieniu Kodeksu cywilnego Wszystkie dobra osobiste są nieodłącznie (nierozerwalnie) związane z człowiekiem, z jego osobowością oraz godnością. Poczucie tożsamości narodowej spełnia każdą z tych cech i jest dobrem osobistym w rozumieniu Kodeksu cywilnego59. Można zaproponować następującą jego definicję: jest to stan wolny od ingerencji w zespół zachowań, przekonań i poglądów człowieka związanych z uczestnictwem we wspólnocie narodowej, z którą identyfikuje się osoba ludzka. Chodzi tu więc o suwerenność i wypływającą z niej nietykalność tej sfery osobowości człowieka, jaka związana jest z uczestnictwem we wspólnocie narodowej, z którą identyfikuje się, czyli utożsamia, uznaje za własną, jednostka ludzka. Wartość ta jest dobrem osobistym nie tylko osób o polskiej przynależności narodowej (narodowości), ale i członków mniejszości narodowych w Polsce60. Obszar analizy tożsamości człowieka tworzy jego osobowość – frapujący „wytwór kultury i natury”61, kojarzący się intuicyjnie przede wszystkim z różnorodnymi przejawami życia psychicznego, ich organizacją wewnątrz 59

W ślad za F. Rakiewiczem, poczucie tożsamości narodowej zostało już uznane (w ramach oceny prawnej bulwersującego miniserialu „Nasze matki, nasi ojcowie”, wyprodukowanego przez niemiecką telewizję publiczną ZDF, któremu zarzuca się szkalowanie pamięci żołnierzy Armii Krajowej i przedstawienie Polaków czasów II wojny światowej jako skrajnych antysemitów) za dobro osobiste przez Arkadiusza Radwana i Magdalenę Jabczugę-Kurek, Wasza produkcja, nasze roszczenia, „Dziennik Gazeta Prawna” z 26.8.2013 r., nr 164, s. B9; ciż, Kto może pozwać za niemiecki serial, „Dziennik Gazeta Prawna” z 6-8.9.2013 r., nr 173, s. C6. Poczucie to jako dobro osobiste kwalifikują także Lech Obara i Szymon Topa, (L. Obara, s. Topa, Tożsamość narodowa podlega ochronie, „Dziennik Gazeta Prawna” z 8.10.2013 r., nr 195). 60 Otwarta pozostaje dyskusja, czy poczucie tożsamości narodowej jest dobrem osobistym wyłącznie członków mniejszości narodowych w Polsce w rozumieniu art. 2 ustawy z 6.1.2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz. U. Nr 17, poz. 141 ze zm.), a więc m.in. osób utożsamiających się „z narodem zorganizowanym we własnym państwie”. Historia zna istnienie narodów pozbawionych własnej państwowości. Nie można wykluczyć sytuacji, w których dla ochrony analizowanej wartości konieczne okaże się oparcie na czystym kryterium obiektywnym, skupiającym się tylko na socjologicznie stwierdzalnym fakcie istnienia narodu. 61 Por. P. K. Oleś, Wprowadzenie do psychologii osobowości, seria: Wykłady z psychologii, J. Brzeziński (red.), t. 11, Warszawa 2005, s. 15.

128

Filip Rakiewicz

jednostki. Operatywność tej pierwszej kategorii odniesionej do osobowości polega na tym, że pozwala ona spojrzeć na „osobę” pod określonym kątem. Innymi słowy, nie musi tu chodzić koniecznie o pytanie o tożsamość „totalnej”, całościowo pojmowanej osobowości człowieka, lecz o określony jej aspekt, zrelatywizowany do wybranych stron ludzkiej egzystencji. Przy tym podejściu można pytać o tożsamość związaną np. z życiem zawodowym, prywatnym, z płcią, a także – z samoidentyfikacją narodową. Osobowość ludzka ma bezsprzecznie charakter społeczny, tj. „uczestniczący” w różnorodnych splotach interakcji międzyludzkich, najogólniej mówiąc. „Człowiek rodzi się «ludzki», ale swą osobowość kształtuje pod wpływem społeczeństwa i jego kultury”62. „Osobowość wszakże jest zjawiskiem nie tylko «egzystencjalnym», lecz również kulturowym. Nie jestem osobą, nie należąc do rozmaitych zbiorowości, których jestem częścią (z czego nie wynika, że nie jestem niczym więcej jak ich częścią ani że nie należąc do nich, jestem dosłownie niczym)”63. „Każdy z nas przynosi ze sobą na świat wrodzone wyposażenie biologiczne, z którego może wyniknąć tysiące różnych życiorysów. Jednakże fizyczne, a w szczególności społeczne środowisko od chwili narodzin zaczyna nam wytyczać kierunki rozwoju”64. Pełne przeto „stawanie się” człowieka, tzn. jego pełne życie, możliwe jest w kontekście szeroko ujmowanego życia społecznego. Społeczeństwo jest nośnikiem i gwarantem wielorakich wartości, które stanowią „zbiorową własność wspólnoty”, charakteryzuje się całym systemem ich tworzenia, gromadzenia, przechowywania, przetwarzania i korzystania. Jako rama ciągłego przeżywania wartości dotyczących sfery materialnej, duchowej, intelektualnej, moralnej, religijnej, społeczeństwo wyznacza ich preferencje i udostępnia jednostkom ludzkim65. Ten aksjologiczny wymiar bardzo ogólnie pojmowanej społeczności konkretyzuje się przede wszystkim i szczególnie intensywnie w jednej z jej naturalnych, podstawowych i najważniejszych form, którą jest – obok rodziny – wspólnota narodowa. Życie osoby ludzkiej nieustannie krzyżuje się z losami narodowej zbiorowości, a proces włączania we wspólnotę narodową rozpoczyna się zwykle już w dzieciństwie. Częściowo dokonuje się to z początku bezrefleksyjnie, poprzez bezpośredni kontakt i naśladowanie najbliższych, dojrzałych członków grupy narodowej. Na takiej drodze większość ludzi przyswaja sobie 62

J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Lublin 1994, s. 42; tenże, Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin 1999, s. 37 i n. 63 L. Kołakowski, O tożsamości zbiorowej, tłum. s. Amsterdamski, [w:] Tożsamość w czasach zmiany. Rozmowy w Castel Gandolfo, przyg. K. Michalski, Kraków 1995, s. 48. 64 R. J. Dubos, Pochwała różnorodności, Warszawa 1986, s. 85. 65 Zob. H. Skorowski, [w:] Preambuła Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2009, s. 97.

Wypowiedzi o tzw. „Polskich obozach koncentracyjnych”

129

język ojczysty, będący bardzo ważnym elementem narodowości, nazywany w wielu innych kulturach, poza polską, językiem macierzystym (np. niem. Muttersprache), co podkreśla związek z sytuacją wychowania w kontakcie z pierwszą osobą oddziałującą na dziecko w rodzinie66. Proces ten nabiera tempa wskutek kontaktów z innymi członkami tej samej grupy narodowej i oddziaływania różnych instytucji: szkoły i ośrodków upowszechniania kultury, dzięki którym człowiek „absorbuje” symbole i wartości składające się na kulturę narodu, poznaje jego historię i tradycje, po czym wiedzę tę przekazuje w dorosłym życiu następnym pokoleniom67. Instytucje wychowawcze starają się upowszechniać te zobiektywizowane konfiguracje symboliczne, które są szczególnie szanowane przez wspólnotę narodową. „Każde z pól kultury, sztuki, nauk przyrodniczych i prawoznawstwa nosi znamię społecznej samoświadomości narodowej ich uczestników. Choć kryteria prawdy i piękna mają moc uniwersalną, zbiorowa samoświadomość narodowa odciska na nich piętno, które indywidualizuje wytwory”68. Instytucje państwowe okresowo czczą narodowość w związku z rocznicami sławnych rodaków, bohaterów narodowych, wielkich pisarzy itp. Instytucje wojskowe związane są z narodem; barwy państwowe są barwami narodowymi; święta państwowe są świętami narodowymi, czci się wielkich rodaków i wielkie wydarzenia z historii narodowej69. Wielopłaszczyznowe uczestnictwo w życiu zbiorowości narodowej powoduje, że w człowieku z wiekiem zakorzenia się, rozwija i dojrzewa refleksyjne poczucie narodowości, któremu towarzyszy wzmożona samowiedza i wewnętrzna myślowa lub zewnętrzna czynna narodowa samoidentyfikacja70. W ten sposób poczucie tożsamości narodowej, określające refleksyjny stosunek podmiotu wobec samego siebie oraz determinujące sposób postrzegania innych członków tej samej zbiorowości narodowej, jak również członków odrębnych grup narodowych (i na odwrót), staje się naturalnym elementem osobowości człowieka i przesłanką jego samorealizacji w społeczeństwie71. Uczestnictwo we wspólnocie narodowej pogłębia ludzką podmiotowość. Narodowość odpowiada potrzebie naszej egzystencji. „Znajdowanie sacrum nie tylko w duchowej sferze transcedentalnej, ale również w transcedentalnej sferze pierwotności wypływa z potrzeby ludzkiego umysłu”72. 66

Zob. A. Kłoskowska, Kultury…, op. cit., s. 108. Por. szerzej: ibidem, s. 108 i n. 68 E. Shils, Naród, narodowość i nacjonalizm a społeczeństwo obywatelskie, tłum. Krzysztof Kwaśniewski, „Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa” 1996, t. 5, z. 1, s. 11. 69 Zob. ibidem. 70 Por. A. Kłoskowska, Kultury…, op. cit., s. 87. 71 Zob. F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości…, op. cit., cz. 2, s. 96. 72 E. Shils, op.cit., s. 22. 67

130

Filip Rakiewicz

Kultura narodowa jest zaś „tym, przez co człowiek jako człowiek staje się bardziej człowiekiem: bardziej «jest» (…). Naród bowiem jest tą wielką wspólnotą ludzi, którą łączą różne spoiwa, ale nade wszystko właśnie kultura. Naród istnieje «z kultury» i «dla kultury». I dlatego właśnie jest ona tym znamienitym wychowawcą ku temu, aby «bardziej być» we wspólnocie, która ma dłuższą historię niż człowiek i jego rodzina”73. „Istnieje podstawowa suwerenność społeczeństwa, która wyraża się w kulturze narodu. Jest to ta zarazem suwerenność, przez którą równocześnie najbardziej suwerenny jest człowiek”74. Kultura narodowa zapewnia człowiekowi „osobową integralność, w pełni wyraża jego sposób bycia w świecie, słowem – świadczy o jego osobowej i społecznej tożsamości”75. I wprawdzie w życiu prywatnym, w bieżących sprawach życia codziennego, poczucie tożsamości narodowej być może nie zawsze jest w jakiś szczególny sposób eksponowane, to jednak permanentnie kształtuje ono naszą teraźniejszość, nasz „sposób bycia”76. Zasadność zakwalifikowania poczucia tożsamości narodowej jako dobra osobistego znajduje wsparcie – poza argumentem o społecznym wymiarze osobowości człowieka i jej „osadzeniem” w kulturowej rzeczywistości narodu – w społecznym aspekcie godności ludzkiej. Ważną podstawę do uznawania dóbr osobistych stanowi art. 30 Konstytucji dotyczący godności człowieka77, który brzmi: „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”. Godność człowieka określa przyrodzona mu wartość, jaką reprezentuje z tytułu swego człowieczeństwa, społecznie zdeterminowane potrzeby oraz zdolności, które pozwalają jednostce na funkcjonowanie w organizmie społecznym78. Człowiek, jako istota społeczna, „żyje w różnych społecznościach i wspólnotach (naród, wspólnoty religijne, grupy etniczne) i jest ich członkiem. Oczernianie, ośmieszanie tych wspólnot, wyrażana pogarda są formą przemocy duchowej podstępnie stosowaną do ich członków. Przemoc ta jest przejawem poniżania ich godności”79. Społeczny komponent godności człowieka dostrzega się przy tym nie tylko 73

Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość. Rozmowy na przełomie tysiącleci, Kraków 2005, s. 89. Ibidem, s. 90. 75 J. Bakalarz, Duszpasterstwo a tożsamość emigrantów. Kościół a emigracja, „Znaki Czasu” 1986, nr 4, s. 79. 76 Zob. F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości…, op. cit., cz. 2, s. 96. 77 Por. Z. Radwański, A. Olejniczak, dz.cyt.., op. cit., s. 158. 78 Zob. W. Kulesza, Zniesławienie i zniewaga (Ochrona czci i godności osobistej człowieka w polskim prawie karnym – zagadnienia podstawowe), Warszawa 1984, s. 165. 79 F. J. Mazurek, Godność osoby ludzkiej podstawą praw człowieka, Lublin 2001, s. 83. 74

Wypowiedzi o tzw. „Polskich obozach koncentracyjnych”

131

w nauce prawa80, ale i w orzecznictwie81 – ustrojowy nakaz poszanowania i ochrony tej wartości obejmuje bowiem m.in. konieczność zapewnienia pewnej sfery autonomii, w ramach której człowiek może w pełni realizować się społecznie. Jako wytwór rozwoju natury ludzkiej godność człowieka jest uwarunkowana kulturowo82. W wyroku z 28 października 1998 r.83 Sąd Apelacyjny w Łodzi zaznaczył: „Dóbr osobistych nie można pojmować abstrakcyjnie nie odnosząc się także do tradycji, kultury, doświadczeń historycznych zbiorowości, w której osoby fizyczne żyją i funkcjonują”. Wprost w godności ugruntowany jest społeczny charakter bytu ludzkiego w wymiarze określonym w art. 1 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka84 mianem braterstwa85. W art. 30 Konstytucji nadano zaś godności człowieka znaczenie ustrojowe, czyniąc z niej płaszczyznę odniesienia dla systemu wartości, wokół którego zbudowano Konstytucję, a zarazem fundament całego porządku prawnego w Państwie86. Skoro osobowość i godność człowieka stanowią „spoiwo” dla wszystkich dóbr osobistych, będące punktem odniesienia w zabiegach mających na celu m.in. wyróżnianie kolejnych wartości osobistych, to nie można zapominać o społecznym zdeterminowaniu człowieka. Ten zaś aspekt godności i jednocześnie osobowości jednostki ludzkiej każe otoczyć ochroną prawną tę sferę jej egzystencji, która związana jest z uczestnictwem we wspólnotach stanowiących „naturalne środowisko” 80

Por. też np. L. Garlicki, [w:] L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. 3, Warszawa 2003, s. 17. 81 Zob. np. wyr. TK: z 4.4.2001 r., K 11/00, OTK ZU 2001, nr 3, poz. 54, z 24.2.2010 r., K 6/09, OTK ZU 2010, seria A, nr 2, poz. 15 oraz z 7.3.2007 r., K 28/05, OTK ZU 2007, seria A, nr 3, poz. 24. 82 Tak SN w wyr. z 25.4.1989 r., I CR 143/89, lok.cyt. 83 I ACa 612/98, OSA 1999, nr 6, poz. 26. 84 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (Universal Declaration of Human Rights), uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 10.12.1948 r., tekst angielski opubl.: http://www. un.org/en/documents/udhr/ [dostęp: 15.12.2013 r.], tekst polski opubl. [w:] Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów, oprac. A. Przyborowska-Klimczak, Lublin 1995, s. 184 i n. 85 Zob. M. Piechowiak, Filozofia praw człowieka. Prawa człowieka w świetle ich międzynarodowej ochrony, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Prace Wydziału Filozoficznego 81, Lublin 1999, s. 345, 100 i n. W oryginalnej, angielskiej wersji językowej art. 1 Deklaracji brzmi następująco: All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood. Natomiast w polskim tłumaczeniu: „Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w swej godności i prawach. Są one obdarzone rozumem i sumieniem i powinny postępować w stosunku do siebie w duchu braterstwa. Tłum. za: H. Andrzejczak, Filozoficznoprawne podstawy Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, „Roczniki Filozoficzne” 1966, „Etyka”, t. 13, z. 2, s. 87. 86 Tak TK w wyr. z 4.4.2001 r., K 11/00, lok. cyt.

132

Filip Rakiewicz

rozwoju człowieka i jego osobowości, będących przy tym źródłem samoidentyfikacji (tożsamości) osoby ludzkiej. Taką wspólnotą jest nie tylko rodzina, ale i naród87. Poczucie tożsamości narodowej, wyrastające z podwalin narodowej kultury, które tworzy m.in. przeszłość (historia) wspólnoty narodowej i pamięć społeczna o tej przeszłości (historii), bez których naród nie może istnieć (o czym za chwilę), jest ważnym, trwałym elementem ludzkiej osobowości i godności, zasługującym na ochronę prawną jako dobro osobiste w rozumieniu Kodeksu cywilnego.

3. Naruszenie poczucia polskiej tożsamości narodowej poprzez wypowiedzi o „polskich obozach koncentracyjnych” 3.1. Treść poczucia polskiej tożsamości narodowej – podstawowe zagadnienia Człowiek nie tylko podlega nurtowi wydarzeń, nie tylko w określony sposób działa i postępuje jako jednostka i jako należący do grupy, ale ma zdolność refleksji nad własną historią i obiektywizacji, opisywania jej powiązanych biegów zdarzeń. Narody, podobnie jak pojedynczy człowiek, są obdarzone pamięcią dziejową. Dzieje narodów są jednym z istotnych elementów kultury – elementem, który stanowi o tożsamości narodu w wymiarach czasowych88. Naród jest wspólnotą o charakterze historycznym, a sama historia tworzy jeden z podstawowych i najważniejszych czynników narodotwórczych, bez którego naród nie może powstać i istnieć. Pewne wydarzenia z przeszłości, a także sposób ich „przeżywania” w teraźniejszości, zbliżają do siebie członków wspólnoty narodowej. Przecież aby powstały dzieła kultury narodowej oraz zakorzeniły się jej symbole i wartości, musi wpierw dokonać się jakiś proces historyczny. Niezwykle ważna jest więc świadomość historyczno-kulturowej ciągłości89. Jak zauważyła Jadwiga Żylińska, „…[m]ury można zburzyć, krajobraz przeorać czołgami, napisy na ścianach zamalować, granice zmienić, ludzi zdziesiątkować, przesiedlić lub zamknąć, ale nie można unicestwić symboli obecnych w świadomości 87

Zob. F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości…, op. cit., cz. 2, s. 101. Zob. Jan Paweł II, op. cit., s. 78 i n. 89 Zob. A. Ławniczak, Ewolucja pojęcia „Naród” w polskich konstytucjach, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 1992, nr 1290, Prawo CC, s. 141. „Na pojęcie narodu składa się więc historia, kultura, pamięć o przodkach i nadzieja na dalsze trwanie we wspólnocie narodowej”. Ibidem. 88

Wypowiedzi o tzw. „Polskich obozach koncentracyjnych”

133

spadkobierców”90. Naród „to nie tylko suma jednostek zamieszkujących dane państwo. Naród to nie jest tylko pokolenie aktualnie żyjące. Są to również przeszłe i przyszłe pokolenia”91. Zbędne przeto dowodzić, że tożsamość (świadomość) narodowa wymaga „pamięci historycznej”. Żaden naród nie może trwać, nie będąc świadomy, że jego obecna egzystencja jest przedłużeniem istnienia w przeszłości, i że im dalej w przeszłość sięgają wspomnienia, tym mocniej ugruntowana jest jego tożsamość narodowa92. W tym sensie pamięć społeczna działa „w służbie” tożsamości wspólnoty narodowej93. Jest ona nośnikiem wartości i wzorów zachowań akceptowanych i pożądanych w danej grupie, współtworząc jej tożsamość, której podwaliną jest wspólna przeszłość, wspólne istnienie i ciągłość w czasie, wspólnota losu, przodków i repertuaru symboli. Jako taka, pamięć społeczna jest raczej ogniskiem tradycji94 i swoistego rodzaju materiałem spajającym wspólnotę niż katalogiem zdarzeń95. Konkretna, prawnie relewantna treść poczucia tożsamości narodowej człowieka stanowi jak gdyby „odbicie” treści świadomości narodowej wspólnoty narodowej96. Współczesna, polska świadomość narodowa została uformowana m.in. przez nawarstwiającą się i utrwaloną w kulturze zbiorowej pamięć okrutnej 90

J. Żylińska, Jeszcze o polskości, „Znak” 1988, nr 3, s. 72. R. Piestrzyński, Naród w państwie, Warszawa 1934, s. 86. 92 Zob. L. Kołakowski, op. cit., s. 49. 93 Zob. szerzej: F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości…, cz. 3, s. 70 i n. oraz przywoływaną tam literaturę. Pamięć społeczna, która obejmuje m.in. w najróżniejszy sposób upamiętniane postacie i wydarzenia z przeszłości wspólnoty narodowej, składa się z dwóch segmentów: obiektywnego (faktograficznego) i subiektywnego (interpretacyjnego). Pierwszy z nich zawiera sekwencje faktów, nazw, imion i dat, jak np. „Jaruzelski, stan wojenny, 1981”, istniejących niezależnie od jednostki lub grupy, która przywołuje dane wydarzenia. Z kolei część subiektywna obejmuje opinie i emocje nieodłączne od tej jednostki lub grupy, gdyż zostały przez nią wytworzone. Pierwszy składnik ma naturę pasywną – jest po prostu magazynem danych. Drugi zaś stanowi mechanizm rekonstrukcji, uświadamiania. Jest dynamicznym procesem, na którego przebieg wpływają rozmaite czynniki: kontekst, doświadczenia grupowe, język. I to właśnie przede wszystkim drugi z nich działa w służbie tożsamości. Zob. A. Grabowska, Pamięć zbiorowa w służbie tożsamości, [w:] I. Borowik, K. Leszczyńska (red.), Wokół tożsamości: teorie, wymiary, ekspresje, Kraków 2008, s. 363. 94 Tradycja, pomimo, że tworzy zjawisko trudne do uchwycenia w karby skonkretyzowanej wiedzy, jest trwałym składnikiem życia społecznego, w tym w obrębie wspólnot narodowych. M. Budyta-Budzyńska, dz.cyt., s. 103, zauważa: „Tożsamość narodowa ma swoje źródła w tradycji. Nawiązanie do tradycji daje wspólnocie narodowej poczucie kontynuacji i zakorzenienia, stąd trudno sobie bez niej wyobrazić istnienie wspólnoty narodowej. Do tradycji należy ta część dorobku kulturowego grupy, który ma dla niej szczególne znaczenie i wyjątkową wartość w danym momencie”. 95 Zob. A. Grabowska, op. cit., s. 362. Por. A. Pawełczyńska, op. cit., s. 72 i n. 96 Zob. szerzej: F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości…, op. cit., cz. 3, s. 68 i n. 91

134

Filip Rakiewicz

opresji, która była wynikiem konfliktów kolejnych pokoleń Polaków z ich sąsiadami, przede wszystkim z Niemcami i Rosją. Lata II wojny światowej mają w tej kwestii znaczenie szczególne ze względu na formy, zakres i natężenie opresji, w jakiej znalazł się wówczas Naród Polski97. Polacy w latach okupacji stanęli w obliczu zagłady fizycznej – przyniosły nam one zagrożenie totalnym zniszczeniem nie tylko w zakresie świadomości narodowej i kultury, ale także w sensie samego biologicznego istnienia. Zbrodnicza polityka niemieckiej Trzeciej Rzeszy przewidywała wymordowanie znacznej części Polaków i zredukowanie pozostałych przy życiu do roli niewolniczej siły roboczej98. Przekonanie – najzwięźlej mówiąc – o walce prowadzonej przeciwko okupantowi przez Naród Polski w czasie II wojny światowej, o stawianiu oporu najeźdźcom (nie wyłączając świadomości ogromu ofiar i krzywd wyrządzonych Polakom), stanowi wyraźny, powszechnie doświadczany element polskiej świadomości narodowej. Można powiedzieć, że jest on elementem tradycji narodowej i w istocie – świadomością faktów historycznych. Znajduje on odzwierciedlenie w obrębie poczucia polskiej tożsamości narodowej, współkształtując treść tak nazwanego dobra osobistego. Pozostaje z nim w związku m.in. silna pamięć społeczna o obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu (nazwanym w 2007 r. zgodnie z propozycją rządu polskiego przez Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO: „Auschwitz-Birkenau. Niemiecki Nazistowski Obóz Koncentracyjny i Zagłady (1940-1945)”99), jako miejscem zagłady Żydów oraz męczeństwa m.in. Narodu Polskiego100. Potrzeba ochrony wspomnianego wyżej elementu istnieje m.in. ze względu na wypowiedzi o „polskich obozach koncentracyjnych”. Jego wyodrębnienie w ramach poczucia polskiej tożsamości narodowej usuwa wątpliwości w zakresie ustalenia – dyskusyjnego na gruncie cywilnoprawnej ochrony czci – do jakiej zbiorowości nawiązują słowa o „polskich obozach”. Mogą i powinny być one odnoszone do wspólnoty narodowej, której egzystencja jest niejako przedłużeniem istnienia w przeszłości. Właściwą płaszczyzną odniesienia i odbioru wypowiedzi o „polskich obozach” jest poczucie polskiej tożsamości narodowej, obejmujące m.in. przekonania 97

Zob. szerzej: ibidem, s. 75 i n. oraz podane tam źródła, w tym dotyczące badań empirycznych. 98 Por. m.in.: M. Bogucka, Kultura, Naród, Trwanie. Dzieje kultury polskiej od zarania do 1989 roku, Warszawa 2008, s. 427; A. Pawełczyńska, op. cit., s. 154 i n. 99 Auschwitz Birkenau. German Nazi Concentration and Extermination Camp (1940-1945). Zob. Decyzja Komitetu Światowego Dziedzictwa UNESCO w sprawie zmiany nazwy obiektów byłego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, 27.06.2007 r., Nowa Zelandia, http:// whc.unesco.org/en/decisions/1306 [dostęp: 15.12.2013 r.]. 100 Zob. szerzej: F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości…, op. cit., cz. 3, s. 76 i tam wskazane opracowania.

Wypowiedzi o tzw. „Polskich obozach koncentracyjnych”

135

związane z uczestnictwem w polskiej wspólnocie narodowej, z którą identyfikuje się człowiek. Autor słów „polski obóz koncentracyjny” godzi we wspomniane przekonanie uczestników wspólnoty narodowej, zaprzeczając jego zasadności. W odbiorze społecznym mogą one bowiem zostać zinterpretowane jako pogląd (przekonanie) przeciwny – tj. że Naród Polski współdziałał, a nie walczył z Niemcami i stawiał im opór, i to w dodatku w najstraszliwszy sposób – popełniając w obozach śmierci, rękoma swoich reprezentantów, zbrodnie ludobójstwa i inne zbrodnie przeciwko ludzkości. Przekonanie będące elementem poczucia polskiej tożsamości narodowej zostaje w ten sposób dotkliwie naruszone nie tylko w subiektywnej, emocjonalnej warstwie utrwalonej w nim pamięci społecznej. Wypowiedź taka zaprzecza treści już jej składnika obiektywnego, faktograficznego – stanowi bowiem obiektywny fakt historyczny, że to Niemcy czasów nazistowskich są sprawcami zbrodni popełnionych w tych obozach101. Formułowanie i rozpowszechnianie przekazów o obozach zagłady funkcjonujących w czasie II wojny światowej na okupowanych terenach polskich, z jednoczesnym, generalizującym odniesieniem do Polaków (za pomocą różnych środków językowych, takich jak np. przymiotnik „polski”), może przeto doprowadzić do naruszenia dobra osobistego – poczucia tożsamości narodowej. Przekazy te godzą bowiem w wewnętrzne przekonanie człowieka o jego własnej wartości (nieposzlakowaniu) jako członka Narodu Polskiego, w poczucie i wolę zachowania istniejących więzi ze swą wspólnotą narodową. Sformułowania te w dużo większym stopniu naruszają jednak integralność psychiczną człowieka poprzez to, że wzbudzają w nim w pełni uzasadniony niepokój psychiczny o to, w jaki sposób może on być (jest) postrzegany jako Polak przez członków innych grup (narodów). Omawiane przekazy rodzą niebezpieczeństwo powstania fałszywego, negatywnego obrazu członków Narodu Polskiego. W obu sytuacjach chodzi o w ten sposób pojmowaną godność osobistą i dobre imię każdego Polaka, podkreślmy: o godność osobistą i dobre imię każdego członka Narodu Polskiego102. Innym aspektem analizowanego naruszenia jest poczucie niesprawiedliwości i krzywdy, jakie powstaje wskutek tych przekazów – w zestawieniu z pamięcią ofiar i bezmiarem cierpień oraz szkód wyrządzonych Polakom przez Niemców w czasie II wojny światowej. Odpowiednią i de lege lata jedyną metodą ochrony tej właśnie, indywidualnej sfery osobistej człowieka, jest cywilnoprawna ochrona dóbr osobistych. Dla uznania naruszenia poczucia tożsamości narodowej wskutek wypowiedzi o „polskich obozach koncentracyjnych” nie jest niezbędne zawarcie 101 102

Zob. ibidem. Zob. ibidem, s. 77.

136

Filip Rakiewicz

w jej treści odniesienia do konkretnej osoby, jako wchodzącej w skład polskiej wspólnoty narodowej. Wypowiedzi te godzą bowiem wprost w wartości związane z uczestnictwem człowieka w społeczności w sposób naturalny kształtującej jego osobowość, która ma charakter społeczny, i towarzyszące tej osobowości już w jego wymiarze jednostkowym. Inna rzecz, że skoro ze względu na treść wypowiedzi chodzi tu o poczucie polskiej tożsamości narodowej, dla przyznania ochrony prawnej niezbędne jest, aby człowiek doświadczał tego poczucia, tj. miał poczucie (polskiej) tożsamości narodowej. Ten ostatni fakt powinien zostać ustalony przez sąd w procesie o ochronę dóbr osobistych – i w tym sensie dla powstania roszczeń przewidzianych w Kodeksie cywilnym konieczne jest pozytywne ustalenie, że wypowiedź dotyczy osoby, która domaga się ochrony swojego dobra osobistego. Sąd dysponuje środkami, które umożliwiają poddanie twierdzeń powoda weryfikacji z obiektywnego punktu widzenia i ustalenie spełnienia obiektywnych kryteriów faktycznych103. Dla przesądzenia (bezprawnego) naruszenia poczucia tożsamości narodowej wskutek wypowiedzi o „polskich obozach koncentracyjnych” konieczne będzie uwzględnienie całokształtu okoliczności analizowanej sytuacji, w tym stopnia złożoności przekazu medialnego, sposobu rozpowszechnienia i możliwości zinterpretowania. Jednak już samo rozpowszechnianie tych sformułowań jest sprzeczne z prawem, gdy publikowane są one przez prasę. Naruszają one bowiem obowiązki prasy związane z korzystaniem z wolności wypowiedzi oraz prawdziwym przedstawianiem omawianych zjawisk (zob. uwagi zawarte w pkt. 2 poniżej). Poczucie (polskiej) tożsamości narodowej obejmuje oczywiście również inne elementy treściowe. Mianowicie, „każde” poczucie tożsamości narodowej (tj. zarówno poczucie polskiej tożsamości narodowej, jak i każdej innej, wchodzącej w obręb tego dobra osobistego), da się sprowadzić do wspólnej podstawy treściowej, polegającej na wyodrębnieniu dwóch jego sfer: odrębności oraz kontynuacji104. Tworzą one kontury dobra osobistego. Pierwsza sfera obejmuje to, co stanowi o odrębności w samoświadomości podmiotu, skupia się na tych elementach, które pozwalają indywidualnej osobie odróżnić siebie od innych jednostek (tj. spoza danej wspólnoty narodowej) i na odwrót. Natomiast sferę kontynuacji tworzą elementy pozwalające na utrzymanie ciągłości, „bycie tym samym”, w poczuciu 103

Zob. szerzej ibidem, s. 60 i n., 78 i n. Poczucie tożsamości narodowej zakłada bowiem, że człowiek identyfikuje się z określoną wspólnotą narodową, a ewentualny brak takiej samoidentyfikacji uchyla potrzebę ochrony tego dobra osobistego. 104 Por. Z. Bokszański, Tożsamości…, op. cit., s. 109 i n.; J. Błuszkowski, Stereotypy a tożsamość narodowa, Warszawa 2005, s. 143 i n.

Wypowiedzi o tzw. „Polskich obozach koncentracyjnych”

137

tożsamości narodowej. Na polu tak wyznaczonych konturów dobra osobistego o wiele łatwiej jest odnaleźć przykłady ujętych rodzajowo (typologicznie) zachowań, objętych poczuciem „każdej” tożsamości narodowej. I tak, w ramach sfery odrębności mieści się: branie udziału w czynnościach i uroczystościach związanych z wyrażaniem świadomości narodowej przez daną wspólnotę narodową (np. podczas świąt narodowych), tworzenie i uczestniczenie w organizacjach w celu realizacji zadań wynikających z uczestnictwa we wspólnocie narodowej (np. stowarzyszeń zajmujących się ochroną i wyrażaniem świadomości narodowej, upowszechnianiem wiedzy o danej wspólnocie narodowej), głoszenie swoich przekonań i poglądów związanych z własną przynależnością narodową, wychowywanie dzieci zgodnie z tymi przekonaniami i poglądami, utrzymywanie kontaktów z innymi członkami wspólnoty narodowej, i to w języku tej wspólnoty, korzystanie ze źródeł informacji na jej temat. Z kolei sfera kontynuacji obejmuje: swobodę decyzji osoby o traktowaniu jej jako należącej bądź nienależącej do danej wspólnoty narodowej, bez jakichkolwiek niekorzystnych skutków związanych z takim wyborem lub korzystaniem ze związanych z nim praw, zakaz obowiązku, inaczej niż na podstawie ustawy, ujawnienia informacji o własnej przynależności narodowej (zachowywanie milczenia w sprawie swojej samoidentyfikacji narodowej), zakaz stosowania środków mających na celu asymilację osoby o danej przynależności narodowej wbrew jej woli. Jak widać, pierwsza sfera nosi charakter bardziej „pozytywny”, polega na uzewnętrznianiu własnego poczucia tożsamości narodowej, a druga – bardziej „negatywny”, sprowadzający się do nieingerowania w określone sprawy. Obie sfery nie są jednak w pełni rozgraniczone, lecz przenikają się wzajemnie (np. utrzymywanie kontaktów z innymi członkami wspólnoty narodowej w języku tej wspólnoty służy kontynuacji poczucia tożsamości narodowej, ale zarazem pozwala często na odróżnienie osoby od jednostek spoza tej wspólnoty). Jako kontury dobra osobistego tworzą one przy tym wspólnie obszar wolny od ingerencji, obszar „suwerenności” człowieka, swobody jego decyzji w pewnych sprawach105.

3.2. Wypowiedzi o „polskich obozach koncentracyjnych” w świetle przepisów regulujących wolność wypowiedzi, słowa, prasy Formułowanie i rozpowszechnianie wypowiedzi o „polskich obozach koncentracyjnych” nie może być usprawiedliwiane gwarancjami dotyczącymi wolności „wypowiedzi”, „słowa”, „prasy” (zob. art. 14 i 54 ust. 1 105

Zob. F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości…, cz. 3, op. cit., s. 66 i n.

138

Filip Rakiewicz

Konstytucji oraz art. 10 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności106). Analizowane przekazy, godząc w poczucie (polskiej) tożsamości narodowej, wywołują – jak wspomniano – efekt podobny do sytuacji, w której następuje wkroczenie w sferę wartości leżących u podstaw ochrony czci. Znamiennym jest, że w świetle zarówno art. 31 ust. 3 Konstytucji, jak i art. 10 ust. 2 EKPCz (tu expressis verbis), dopuszczalne jest ograniczenie odpowiednio „wolności wyrażania swoich poglądów” oraz „wolności wyrażania opinii” m.in. ze względu na konieczność zapewnienia prawa do ochrony prawnej „czci i dobrego imienia” („ochrony dobrego imienia”). Prawo do ochrony „czci i dobrego imienia” (art. 47 Konstytucji) oraz wolność wyrażania swoich poglądów, pozyskiwania i rozpowszechniania informacji (art. 54 ust. 1 Konstytucji) są ujęte w tym samym porządku normatywnym, co oznacza, że żadne z nich nie jest hierarchicznie podporządkowane drugiemu107. Silne względy aksjologiczne, wyrażające się w bliskim podobieństwie rozważanego przypadku z naruszeniem czci, uzasadniają zwrócenie uwagi w szczególności na postanowienie Sądu Najwyższego z 22 czerwca 2004 r.108 Interpretując art. 54 ust. 1 Konstytucji oraz art. 10 ust. 2 EKPCz w kontekście przestępstwa zniesławienia (art. 212 k.k.), Sąd Najwyższy podzielił pogląd wysunięty w doktrynie109 i stwierdził jednoznacznie: „granicą wolności słowa i wolności prasy jest kłamstwo; tam gdzie się ono zaczyna, kończy się wolność prasy”. Dodał nadto m.in.: „Naruszanie godności i dobrego imienia przez podnoszenie i rozgłaszanie nieprawdziwych zarzutów ma w naszym kręgu cywilizacyjno-kulturowym jednoznacznie negatywną ocenę z powodu fundamentalnych racji moralnych i etycznych. W tym zatem zakresie ingerencja prawa – respektującego te racje – w niczym nie narusza wolności wypowiedzi, która nie jest przecież równoznaczna z prawem do całkowitej dowolności, ani zgodą na działanie wolnego rynku werbalnego zła, lecz pozytywną wartością dojrzałej i odpowiedzialnej wolności. Nieprawda nie realizuje idei wolności wypowiedzi i nie służy żadnej innej wartości, a więc i obronie społecznie uzasadnionego interesu, bo czynienie zła nie przysparza dobra. Nie oczekuje jej również odbiorca informacji, skoro nie urzeczywistnia jego prawa do informacji rzetelnej, lecz lekceważy go, dezinformuje i traktuje przedmiotowo. Nieprawda sprzeniewierza się idei wolności wypowiedzi, deprecjonując samą jej istotę. Inne rozumienie swobody wyrażania poglądów, w tym prawa do krytyki, wyrażałoby aprobatę 106 107 108 109

Dz. U. z 1993 r., Nr 61, poz. 284 ze zm. Zob. A. Nowicka, op. cit., s. 54. V KK 70/04, OSNKW 2004, nr 9, poz. 86. Zob. J. Sobczak, Ustawa Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 1999, s. 92.

Wypowiedzi o tzw. „Polskich obozach koncentracyjnych”

139

dla stałego obniżania kulturowych standardów oraz redukcji poziomu przyzwoitości, wrażliwości i odpowiedzialności”. „Podnoszenie obiektywnie nieprawdziwych zarzutów, niezależnie od tego czy wynika z rażącej niestaranności, nierzetelności i nieodpowiedzialności, czy z celowego posłużenia się nieprawdą (jak w niniejszej sprawie) – nie realizuje idei swobody wypowiedzi i pozostaje ab ovo poza granicami dopuszczalnej krytyki. Nie służy również – co oczywiste – obronie jakiegokolwiek społecznie uzasadnionego interesu. Służyć może jedynie doraźnym interesom zniesławiającego, nigdy zaś interesowi publicznemu, który nie odnosi przecież żadnej korzyści z informacji fałszywej, wprowadzającej opinię publiczną w błąd, niedającej się zatem wykorzystać zgodnie z tym interesem, bo nieprzyczyniającej się do opisu rzeczywistości. Przeciwnie, informacja nieprawdziwa działa na szkodę tego interesu, obniżając zaufanie jej odbiorcy do źródła informacji. O ile niesporne jest zatem, że interes prywatny może być również uzasadniony społecznie, o tyle rozważanie tej kwestii w wypadku nieprawdziwości zarzutu jest całkowicie bezprzedmiotowe”110. Stanowisko Sądu Najwyższego spotkało się z szeroką aprobatą w judykaturze111. Wypowiedź „polski obóz koncentracyjny” uzasadnia określenie jej mianem fałszu – odbiorca może ją zinterpretować jako informującą o udziale Narodu Polskiego w tworzeniu obozów koncentracyjnych znajdujących się niegdyś na ziemiach polskich (lub udziale w zbrodniach tam popełnionych). I wprawdzie w części przypadków kontekst użycia tego sformułowania najprawdopodobniej pozwoli (przy założeniu braku złej woli autora co do prawdziwego przedstawienia rzeczywistości) na stwierdzenie, że chodzi wyłącznie o historyczną lokalizację geograficzną niemieckich obozów koncentracyjnych, usytuowanych podczas II wojny światowej na ziemiach polskich, to jednak mimo to wypowiedź ta budzi sprzeciw z powodu swej niejednoznaczności w odbiorze, zwłaszcza masowym. Neutralny (tj. nie pomawiający, nie zniesławiający) sens może bowiem „nie przebić się” na tle bardzo często schematycznej (uproszczonej) i zwięzłej reszty przekazu (np. w telewizji)112. Obawę tę dodatkowo uzasadnia 110

Kluczowa teza SN brzmi następująco: „Zniesławienie dokonane ze świadomością nieprawdziwości informacji i ocen o postępowaniu oraz właściwościach innej osoby (art. 212 § 1 i 2 KK) nigdy nie służy obronie społecznie uzasadnionego interesu (art. 213 § 2 KK)”. „Zachowanie takie nie korzysta z ochrony udzielanej wolności wypowiedzi i prawu do krytyki przez art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, ani art. 10 ust. 2 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności”. Szerzej na temat tego orzeczenia zob. A. Nowicka, op. cit., s. 28 i n. 111 Zob. F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości…, cz. 3, s. 82, [przyp. 154] i podane tam orzecznictwo. 112 Dotyczy to także publikacji w prasie drukowanej oraz publikacji w Internecie – niejednokrotnie czytelnik ogranicza swoje zainteresowanie tylko do brzmienia tytułu, bez poznawania całej treści artykułu.

140

Filip Rakiewicz

nikły stan wiedzy o czasach II wojny światowej w niektórych środowiskach (państwach)113. Rozpowszechnianie już samych sformułowań „polskie obozy koncentracyjne” i określeń podobnych (np. „polskie obozy zagłady”) jest sprzeczne z prawem, gdy publikowane są one przez prasę, której część przedstawicieli w sposób nieuzasadniony tłumaczy je jako tzw. „skróty myślowe”. Przepisy prawa prasowego114 pozwalają na zrekonstruowanie najważniejszych, szczególnych obowiązków prasy, znajdujących uzasadnienie w unormowaniach konstytucyjnych, w tym w art. 14 interpretowanym w związku z art. 54 ust. 1 i art. 31 ust. 3. Otóż prasa zobowiązana jest – jak zwięźle ujął to Sąd Najwyższy w postanowieniu z 22 czerwca 2004 r.115 – do: (1) urzeczywistniania prawa obywateli do ich rzetelnego informowania, „a więc uczciwego, niewprowadzającego błąd co do istoty opisywanych zaszłości”; (2) prawdziwego przedstawiania omawianych zjawisk; (3) działania zgodnego z etyką zawodową, zasadami współżycia społecznego oraz pozostającego w granicach określonych przepisami prawa; (4) zachowania szczególnej staranności i rzetelności przy zbieraniu i wykorzystaniu materiałów prasowych, zwłaszcza sprawdzenia zgodności z prawdą uzyskanych wiadomości lub podania ich źródła, a także (5) chronienia dóbr osobistych. Każdorazowe spełnienie tych wymogów stanowi nieodzowny warunek działania w zgodzie z zasadą wolności prasy, rozumianą jako „realizacja prawa obywateli do rzetelnej, czyli prawdziwej, uczciwej, jasnej, nie wprowadzającej w błąd, odpowiedzialnej informacji”116. Zadań dziennikarza (prasy) nie można rozumieć w ten sposób, że ma on jedynie dostarczać informacji, natomiast ich interpretacja należy do czytelników117. Obowiązki dziennikarza wykluczają istnienie wszelkich manipulacji, takich jak np. fragmentaryczność informacji118, 113

Zob. szerzej ibidem, s. 77 i n. Ustawa z 26.1.1984 r. – Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24 ze zm.). 115 V KK 70/04, op. cit. 116 Wyr. SN z 29.9.2000 r., V KKN 171/98, OSNKW 2001, nr 3-4, poz. 31, a za nim TK w wyr.: z 29.9.2008 r., SK 52/05, OTK ZU 2008, seria A, nr 7, poz. 125 oraz z 30.10. 2006 r., P 10/06, op. cit. 117 Tak trafnie SN w post. z 7.2.2007 r., III KK 236/06, OSNKW 2007, nr 6, poz. 50, z powołaniem się na wyr. Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 8.7.1986 r. w sprawie Lingens przeciwko Austrii, skarga nr 9815/82, Series A No. 103. 118 Zob. I. Dobosz, Prawo i etyka w zawodzie dziennikarza, Warszawa 2008, s. 56; B. Michalski, Podstawowe problemy Podstawowe problemy prawa prasowego, Warszawa 1998, s. 81. I. Dobosz, mówiąc o obowiązku „głoszenia prawdy”, zakaz wspomnianych manipulacji odnosi do „prasy” w szerokim tego słowa znaczeniu, co oznacza, że obowiązek taki spoczywa nie tylko na wszelkich dziennikarzach (prasy, radia, telewizji), ale też na redaktorach oraz wydawcach i nadawcach, a nawet osobach uczestniczących w przekazach, jak np. operatorzy, fotoreporterzy. Manipulacje nie są przeto dopuszczalne z punktu widzenia prawa na żadnym etapie działalności medialnej. 114

Wypowiedzi o tzw. „Polskich obozach koncentracyjnych”

141

dająca podstawy do różnych odniesień i stwarzająca przez to ryzyko wprowadzenia w błąd. Wyrażenie „polski obóz koncentracyjny” (i sformułowania mu podobne) stanowi zaprzeczenie rzetelnego przedstawienia opisywanego zjawiska. Jego rozpowszechnianie pozostaje w sprzeczności z obowiązkiem działania przez dziennikarza zgodnie z etyką zawodową, nakazującą prawdziwe opisywanie rzeczywistości, nie stanowi ono działania w służbie społeczeństwu, lecz wywołuje w nim negatywne skutki. Ze względu na swoją niejednoznaczność, stwarzającą co najmniej ryzyko wprowadzenia w błąd, stwierdzenie to narusza obowiązek rzetelnego wykorzystania materiału prasowego. W tym stanie rzeczy nie sposób zgodzić się ze stanowiskiem, że występuje tu dopuszczalny przez prawo „skrót myślowy”. Krytykując przed paru laty sprowadzanie znaczenia do „określenia geograficznego” i dostrzegając, jak „bardzo trudno jest przebić się z prawdą na temat wydarzeń sprzed 60 lat w takich państwach jak Kanada, Stany Zjednoczone, Włochy czy Norwegia”, pedagog i były polski Minister Spraw Zagranicznych Adam Daniel Rotfeld trafnie zauważył: „Przecież nikt – ze względu na to, że w obozach mordowano Żydów – nie określi Auschwitz «żydowskim obozem koncentracyjnym»”119.

3.3. Jurysdykcja (właściwość sądów) i właściwość prawa w sprawach o charakterze transgranicznym, dotyczących ochrony poczucia polskiej tożsamości narodowej Polak, którego poczucie (polskiej) tożsamości narodowej zostało bezprawie zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie120. Na zasadach przewidzianych w Kodeksie cywilnym może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny (art. 24 § 1 k.c.)121. Jeżeli wskutek naruszenia poczucia (polskiej) tożsamości narodowej została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia 119

Nie pozwolimy na szkalowanie naszego kraju. Rozmowa z Ministrem Adamem Danielem Rotfeldem, rozmawiał Piotr Zychowicz, „Rzeczpospolita” z 25.1.2005 r., nr 20, s. A6. 120 Np. oświadczenia w prasie lub w telewizji, zwanego często potocznie „przeprosinami”. 121 Zgodnie z art. 448 k.c. w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia.

142

Filip Rakiewicz

na zasadach ogólnych (art. 24 § 2 k.c.). Powyższe roszczenia mogą zostać skierowane przeciwko podmiotom, które formułują i rozpowszechniają przekazy o „polskich obozach koncentracyjnych”, w tym przeciwko prasie zagranicznej. Warto zaznaczyć, że odnośnie do roszczenia o zaniechanie oraz o usunięcie skutków naruszenia dóbr osobistych, odpowiedzialność ma charakter obiektywny, tzn. jest niezależna od winy sprawcy naruszenia122. Powoływanie się na cele lub intencje działania naruszyciela (np. twierdzenie, że w publikacji prasowej chodziło wyłącznie o historyczną lokalizację geograficzną niemieckich obozów koncentracyjnych, usytuowanych podczas II wojny światowej na ziemiach polskich) jest bez znaczenia dla powstania odpowiedzialności. Przywołane przepisy Kodeksu cywilnego wyznaczają przy tym minimalny standard ochrony, tzn. ewentualne inne unormowania, jeśli dotyczyłyby ochrony poczucia tożsamości narodowej, nie eliminują wskazanych wyżej roszczeń ochronnych (art. 23 in fine w zw. z art. 24 § 3 k.c.)123. Obowiązujące w Polsce regulacje z zakresu właściwości sądów oraz właściwości prawa, dotyczące ochrony dóbr osobistych w kontekście przekazów o „polskich obozach koncentracyjnych”, umożliwiają wniesienie pozwu o ochronę poczucia (polskiej) tożsamości narodowej do polskiego sądu, który będzie orzekał na podstawie prawa polskiego, jako prawa właściwego. W związku z tym, że wypowiedzi o „polskich obozach koncentracyjnych” rozpowszechniają podmioty obce, tj. spoza Polski (przede wszystkim w prasie), najczęściej będą to (i już są) sprawy o charakterze transgranicznym. Ponieważ Polska jest państwem członkowskim Unii Europejskiej, zagadnienie właściwości sądów w omawianych tu sprawach, rozumianej jako kompetencja sądu danego państwa członkowskiego do ich rozpatrywania, jest przedmiotem regulacji rozporządzenia Rady (WE) Nr 44/2001 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych124 (tzw. Bruksela I), zastąpionego przez rozporządzenie 2015/2012.125 Na podstawie art. 5 pkt. 3 tego 122

Por. Z. Radwański, A. Olejniczak, op. cit., s. 170. Por. ibidem, s. 178. W celu przeciwdziałania wypowiedziom o „polskich obozach” może być wykorzystywana w niektórych przypadkach instytucja sprostowania (odpowiedzi) prasowego. Zagrożenie lub naruszenie dóbr osobistych przez przekaz medialny uzasadnia jednak przede wszystkim cywilnoprawną odpowiedzialność prasy z art. 23 i 24 k.c., niezależną od wspomnianych instytucji. Poza tym, dotychczasowe próby prostowania tych sformułowań często spotykały się z oporem lub nawet odmową ze strony osób odpowiedzialnych za ich rozpowszechnianie. 124 Dz. U. UE 2001 L 12, s. 1 ze zm. 125 Dz. U. UE 2012, L 351, s. 1. Akt ten podlega stosowaniu od 10 stycznia 2015 r. 123

Wypowiedzi o tzw. „Polskich obozach koncentracyjnych”

143

rozporządzenia osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, może być pozwana w innym państwie członkowskim przed sąd miejsca, gdzie nastąpiło lub może nastąpić zdarzenie wywołujące szkodę, jeżeli przedmiotem postępowania jest czyn niedozwolony lub czyn podobny do czynu niedozwolonego. W wyroku z 25 października 2011 r.126 Trybunał Sprawiedliwości UE – po pierwsze – przypomniał, że zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem w sprawach o ochronę dóbr osobistych127 sformułowanie „miejsce, gdzie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę” (zawarte obecnie w art. 5 pkt. 3 wspomnianego rozporządzenia) obejmuje zarówno miejsce, w którym nastąpiło zdarzenie powodujące powstanie szkody, jak i miejsce, w którym szkoda się zmaterializowała. Jeżeli chodzi o zastosowanie tych dwóch łączników do powództwa o zadośćuczynienie za krzywdę spowodowaną publikacją, w wypadku naruszenia dóbr osobistych za pośrednictwem materiału prasowego rozpowszechnionego w większej liczbie państw, pokrzywdzony może wytoczyć powództwo bądź przed sąd państwa, w którym wydawca ma swoją siedzibę (przy czym są one właściwe w przedmiocie zadośćuczynienia za całość doznanych przez pokrzywdzonego krzywd), bądź przed sąd każdego państwa, w którym publikacja została rozpowszechniona i w którym zostały naruszone jego dobra osobiste (przy czym sąd ten jest właściwy jedynie w przedmiocie zadośćuczynienia za krzywdy doznane w państwie jego siedziby). Po drugie, TSUE, potwierdzając aktualność tego stanowiska, objął nim również sytuacje naruszenia dóbr osobistych w Internecie, a ponadto dopuścił w tego typu sprawach wytoczenie powództwa przed sąd państwa, w którym znajduje się centrum interesów życiowych pokrzywdzonego. Co więcej, ten ostatni sąd może orzekać o odpowiedzialności za całość krzywd i poniesionych szkód (co dotychczas było możliwe tylko w postępowaniach przed sądem siedziby wydawcy)128. 126 Wyr. TSUE (wielka izba) w sprawach połączonych C-509/09 i C-161/10 eDate Advertising GmbH przeciwko X oraz Olivier Martinez, Robert Martinez przeciwko MGN Limited, Zb. Orz. 2011, s. I-10269. Szerzej na temat tego wyr. por.: Marta Kręcisz, Glosa do wyroku TS z dnia 25 października 2011 r., C-509/09 i C-161/10, LEX/el. 2013; A. Radwan, M. Jabczuga-Kurek, Za niemiecki serial można pozwać przed sąd polski, „Dziennik Gazeta Prawna” z 2.10.2013 r., nr 191. 127 Zob. wyr. TSUE z 7.3.1995 r. w sprawie C-68/93 Shevill i in. v. Presse Alliance SA, ECR 1975, s. I-415. 128 Rozporządzenie Bruksela I zostanie 10.1.2015 r. zastąpione przez rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 1215/2012 z 12.12.2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. UE 2012 L 351, s. 1). Nowe rozporządzenie zawiera w art. 7 pkt. 2 rozwiązanie analogiczne do unormowania z art. 5 pkt. 3 obecnie obowiązującego rozporządzenia.

144

Filip Rakiewicz

Orzecznictwo TSUE znajduje odzwierciedlenie w praktyce sądów polskich129. W sprawie o ochronę poczucia polskiej tożsamości narodowej przeciwko pozwanemu wydawcy mającemu siedzibę w RFN (w związku z użyciem w artykule opublikowanym w „Die Welt”, dostępnym również w Internecie, zwrotu o „polskim obozie koncentracyjnym” w Majdanku) Sąd Apelacyjny w Warszawie w postanowieniu z 27.10.2010 r.130 stwierdził, że „już sama dostępność wskazanego artykułu przez sieć komputerową (Internet) m.in. w Polsce pozwala uznać, że miejscem naruszenia dóbr osobistych powoda jest także Polska. Nadto (…) papierowe wydanie gazety „Die Welt” jest również rozpowszechniane na terenie Polski”. Sąd polski, mający jurysdykcję w sprawie o ochronę poczucia tożsamości narodowej, wytoczonej przez obywatela polskiego, orzeka zgodnie z prawem polskim, jako prawem właściwym, na podstawie przepisów ustawy z 4 lutego 2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe131. W myśl art. 16 ust. 1 tej ustawy dobra osobiste osoby fizycznej podlegają jej prawu ojczystemu. Prawo to wyznacza katalog dóbr osobistych i towarzyszących im praw podmiotowych, decyduje o ich powstaniu, treści, zasięgu i ustaniu132. Jeśli zaś chodzi o prawo właściwe dla określenia instytucji służących ochronie prawnej dóbr osobistych, katalogu i przesłanek roszczeń, którymi dysponuje pokrzywdzony, a także przesłanek i zakresu obowiązku odszkodowawczego, to należy je ustalać zgodnie z art. 16 ust. 2 ww. ustawy. Stosownie do jego treści osoba fizyczna, której dobro osobiste jest zagrożone naruszeniem lub zostało naruszone może żądać ochrony na podstawie prawa państwa, na którego terytorium nastąpiło zdarzenie powodujące to zagrożenie naruszenia lub naruszenie, albo prawa państwa, na którego terytorium wystą129

Trzeba zaznaczyć, że w sprawach z elementem obcym, w których rozporządzenie Bruksela I nie znajduje zastosowania (tj. przede wszystkim w sprawach dotyczących pozwanych spoza UE), właściwość sądu powinna być ustalana zgodnie z wiążącymi Polskę umowami międzynarodowymi dotyczącymi zagadnień jurysdykcji, a w razie ich braku – zgodnie z przepisami ustawy z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r., poz. 101 ze zm.) o jurysdykcji krajowej w procesie (zob. art. 11037 pkt 2). Por. A. Hrycaj, Komentarz do art. 1103(7) Kodeksu postępowania cywilnego, [w:] H. Dolecki, T. Wiśniewski (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 5, Artykuły 1096-1217, LEX, objaśnienie nr 5. 130 I ACz 1602/10, niepubl. 131 Dz. U. Nr 80, poz. 432. Sięgnięcie do krajowej ustawy kolizyjnej jest konieczne z powodu wyłączenia problematyki dóbr osobistych z zakresu regulacji rozporządzenia (WE) Nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 11.7.2007 r. dotyczącego prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych („Rzym II”) (Dz. Urz. UE 2007 L 199, s. 40) – zob. art. 1 ust. 2 lit. g tego rozporządzenia. 132 Zob. M. Pazdan, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2012, s. 115.

Wypowiedzi o tzw. „Polskich obozach koncentracyjnych”

145

piły skutki tego naruszenia. Mając na względzie wcześniejsze uwagi, przyjąć trzeba, że jest to prawo polskie133.

6. Podsumowanie W opracowaniu, po uwzględnieniu m.in. otwartego katalogu dóbr osobistych z art. 23 Kodeksu cywilnego, sformułowano i uzasadniono zasadniczą tezę, że istnieje dobro osobiste w postaci „poczucia tożsamości narodowej”. Jest to wartość powszechnie uznawana w społeczeństwie, a przy tym akceptowana przez polski system prawny. Spełnia ona zarazem wszystkie wymogi niezbędne do zakwalifikowania jej jako jednego z dóbr osobistych w rozumieniu Kodeksu cywilnego. Autor definiuje wymienione dobro osobiste, wykazuje, że jest ono ugruntowane w społecznym wymiarze osobowości i godności człowieka, określa jego zasięg (treść) i omawia sposoby jego sądowej ochrony. Potrzeba ochrony poczucia tożsamości narodowej w ramach dóbr osobistych istnieje w szczególności z uwagi na liczne wypowiedzi o „polskich obozach koncentracyjnych”. Wypowiedzi te nie są obojętne dla obrazu tego, kim człowiek będący Polakiem jest dla siebie i dla innych społeczności, w sensie biografii (historii) wspólnoty narodowej, w której żyje lub z którą co najmniej się utożsamia. Deprecjonują one wewnętrzne przekonanie człowieka o jego własnej wartości jako członka Narodu Polskiego oraz wzbudzają w nim niepokój psychiczny o to, w jaki sposób może on być (jest) postrzegany jako Polak przez członków innych grup społecznych (narodów). Rodzą dotkliwe poczucie niesprawiedliwości i krzywdy – w zestawieniu z pamięcią ofiar i bezmiarem cierpień oraz szkód wyrządzonych Polakom przez Niemców w czasie II wojny światowej.

Bibliografia: Andrzejczak H., Filozoficznoprawne podstawy Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, „Roczniki Filozoficzne” 1966, „Etyka”, t. 13, z. 2 Bakalarz J., Duszpasterstwo a tożsamość emigrantów. Kościół a emigracja, „Znaki Czasu” 1986, nr 4, Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009 Barta J, Markiewicz R., [w:] Media a dobra osobiste, Barta J., Markiewicz R. (red.), Warszawa 2009 Bogucka M., Kultura, Naród, Trwanie. Dzieje kultury polskiej od zarania do 1989 roku, Warszawa 2008 133

Por. ibidem; M. Pilich, Prawo właściwe dla dóbr osobistych i ich ochrony, [w:] J. Poczobut (red.), Współczesne wyzwania prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa 2013, s. 234 i n.

146

Filip Rakiewicz

Bokszański Z., Tożsamości zbiorowe, Warszawa 2007 Budyta-Budzyńska M., Socjologia narodu i konfliktów etnicznych, Warszawa 2010 Cisek A., Dobra osobiste i ich niemajątkowa ochrona w kodeksie cywilnym, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 1989, nr 1016, Prawo CLXVII Dobosz I., Prawo i etyka w zawodzie dziennikarza, Warszawa 2008 Dubos R.J., Pochwała różnorodności, Warszawa 1986 Frank R., Identités, conscience et construction européennes: phases et déphasage du politique, de l’économie et de l’imaginaire, [w:] Schramm T. (red.), L’Europe au XXe siècle. Eléments pour un bilan, Poznań 2000 Garlicki L., (w:) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. 3, pod red. L. Garlickiego, Warszawa 2003, Gawlik B., Ochrona dóbr osobistych. Sens i nonsens koncepcji tzw. praw podmiotowych osobistych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1985, „Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej”, z. 41 Grabowska A., Pamięć zbiorowa w służbie tożsamości, [w:] Borowik I., Leszczyńska K (red.) Wokół tożsamości: teorie, wymiary, ekspresje, Kraków 2008 Gulczyński M., Zasada zwierzchnictwa narodu, [w:] Sokolewicz W. (red.), Zasady podstawowe polskiej Konstytucji, Warszawa 1998 Hrycaj A., Komentarz do art. 1103(7) Kodeksu postępowania cywilnego, [w:] Dolecki H., Wiśniewski T. (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 5, Artykuły 1096-1217, LEX Jagielski J., Pudzianowska D, Ustawa o Karcie Polaka. Komentarz, pod red. J. Jagielskiego, Warszawa 2008, Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość. Rozmowy na przełomie tysiącleci, Kraków 2005 Kłoskowska A., Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996 Kłoskowska A., Tożsamość i identyfikacja narodowa w perspektywie historycznej i psychologicznej, „Kultura i Społeczeństwo” 1992, nr 1 Kołakowski L., O tożsamości zbiorowej, tłum. Amsterdamski S., [w:] Tożsamość w czasach zmiany. Rozmowy w Castel Gandolfo, przyg. Michalski K., Kraków 1995 Kręcisz M., Glosa do wyroku TS z dnia 25 października 2011 r., C-509/09 i C-161/10, LEX/el. 2013 Księżak P., [w:] Małgorzata Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Część ogólna, Warszawa 2009., Kubiak A., Określenie podmiotu suwerennej władzy państwowej (Uwagi de lege fundamentali ferenda), „Państwo i Prawo” 1989, z. 1Kulesza W., Zniesławienie i zniewaga (Ochrona czci i godności osobistej człowieka w polskim prawie karnym – zagadnienia podstawowe), Warszawa 1984 Kurczewska J., Naród (hasło), [w:] Domański H. i in. (red.), Encyklopedia socjologii, t. 2, K-N, Warszawa 1999 Lang W., Aksjologia prawa, [w:] Czech B. (red.), Filozofia prawa a tworzenie i stosowanie prawa. Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej zorganizowanej w dniach 11 i 12 czerwca 1991 roku w Katowicach, Studia i Prace Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości Ośrodka Terenowego przy Sądzie Wojewódzkim w Katowicach, t. 1, Katowice 1992 Ławniczak A., Ewolucja pojęcia „Naród” w polskich konstytucjach, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 1992, nr 1290, Prawo CC Mazurek F. J., Godność osoby ludzkiej podstawą praw człowieka, Lublin 2001 Melchior M., Kategoria tożsamości jako wyzwanie badawcze, [w:] Jawłowska A., Kempny M., Tarkowska E., Kulturowy wymiar przemian społecznych, Warszawa 1993

Wypowiedzi o tzw. „Polskich obozach koncentracyjnych”

147

Michalski B., Podstawowe problemy Podstawowe problemy prawa prasowego, Warszawa 1998 Nie pozwolimy na szkalowanie naszego kraju. Rozmowa z Ministrem Adamem Danielem Rotfeldem, rozmawiał Piotr Zychowicz, „Rzeczpospolita” z 25.1.2005 r., nr 20, Nowicka A., Pomawianie a cywilnoprawna ochrona dóbr osobistych, [w:] Szwarc A. J. (red.), Prawnokarne granice dopuszczalnego pomawiania. Materiały Zjazdu Katedr Prawa Karnego (Gniezno, 26-29 września 2006 r.), Poznań 2008 Obara L., Topa S., Tożsamość narodowa podlega ochronie, „Dziennik Gazeta Prawna” z 8.10. 2013 r., nr 195 Oleś P. K., Wprowadzenie do psychologii osobowości, seria: Wykłady z psychologii, pod red. Jerzego Brzezińskiego, t. 11, Warszawa 2005 Ossowski S., O ojczyźnie i narodzie, Warszawa 1984 Pawełczyńska A., O istocie narodowej tożsamości. Polacy wobec zagrożeń, Lublin 2010 Panowicz-Lipska J., Majątkowa ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1975 Pazdan M., Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2012 Pazdan M., [w:] Safjan M. (red.), System Prawa Prywatnego, t. 1, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2012 Piechowiak M., Filozofia praw człowieka. Prawa człowieka w świetle ich międzynarodowej ochrony, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Prace Wydziału Filozoficznego 81, Lublin 1999 Piestrzyński R., Naród w państwie, Warszawa 1934 Pilich M., Prawo właściwe dla dóbr osobistych i ich ochrony, [w:] Poczobut J. (red.) Współczesne wyzwania prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa 2013 Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów, oprac. Przyborowska-Klimczak A., Lublin 1995 Radwan A., Jabczuga-Kurek M., Wasza produkcja, nasze roszczenia, „Dziennik Gazeta Prawna” z 26.8.2013 r., nr 164 Radwan A., Jabczuga-Kurek M., Kto może pozwać za niemiecki serial, „Dziennik Gazeta Prawna” z 6-8.9.2013 r., nr 173 Radwan A., Jabczuga-Kurek M., Za niemiecki serial można pozwać przed sąd polski, „Dziennik Gazeta Prawna” z 2.10.2013 r., nr 191 Radwański Z., Olejniczak A., Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2013 Rakiewicz F., Poczucie tożsamości narodowej jako dobro osobiste w świetle polskiego prawa cywilnego. Część pierwsza, „Studia Prawa Prywatnego” 2011, z. 2 Rakiewicz F., Poczucie tożsamości narodowej jako dobro osobiste w świetle polskiego prawa cywilnego. Część druga, „Studia Prawa Prywatnego” 2011, z. 3–4 Rakiewicz F., Poczucie tożsamości narodowej jako dobro osobiste w świetle polskiego prawa cywilnego. Część trzecia, „Studia Prawa Prywatnego” 2012, z. 1 Raport z wyników. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s. 105 i n., http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/lud_ raport_z_wynikow_NSP 2011.pdf [dostęp: 15.12.2013 r.] Redelbach A., Wstęp do prawoznawstwa. Podstawowe pojęcia nauk o władzy, państwie i prawie w perspektywie Unii Europejskiej, Toruń 1999 Sadomski J., Konflikt zasad – ochrona dóbr osobistych a wolność prasy, Warszawa 2008, Safjan M., Refleksje wokół konstytucyjnych uwarunkowań rozwoju ochrony dóbr osobistych, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2002, z. 1 Sobczak J., Ustawa Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 1999

148

Filip Rakiewicz

Sobolewski P., [w:] Osajda K., Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Przepisy wprowadzające (art. I–LXV PWKC), Część ogólna, Własność i inne prawa rzeczowe (art. 1–352 KC), Warszawa 2013 Schramm T., Wyznaczniki polskiej tożsamości narodowej u progu odzyskania niepodległości, opubl.: http://jazon.hist.uj.edu.pl/zjazd/materialy/schramm.pdf [dostęp: 15.12.2013 r.] Shils E., Naród, narodowość i nacjonalizm a społeczeństwo obywatelskie, tłum. Kwaśniewski K., „Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa” 1996, t. 5, z. 1 Skorowski H., [w:] Preambuła Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2009 Sokołowski T., [w:] Kidyba A. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Część ogólna, Warszawa 2009 Sut P., Problem twórczej wykładni przepisów o ochronie dóbr osobistych, „Państwo i Prawo” 1997, z. 9 Szpunar A., Ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1979 Tuleja P., [w:] Sarnecki P. (red.), Prawo konstytucyjne RP, Warszawa 2008 Turowski J., Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Lublin 1994 Turowski J., Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin 1999 Wierciński J., Niemajątkowa ochrona czci, Warszawa 2002 Winczorek P., Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008 Wojciszke A., Katalog dóbr osobistych w świetle przepisów Konstytucji i Kodeksu cywilnego, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2000, t. 7 Zeidler K., Pojęcie „dziedzictwa narodowego” w Konstytucji RP i jego prawna ochrona, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2004, t. 12 Ziembiński Z., [w:] Wronkowska S., Zmierczak M. (red.), Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie, Warszawa 1998 Ziembiński Z., Wstęp do aksjologii dla prawników, Warszawa 1990 Żylińska J., Jeszcze o polskości, „Znak” 1988, nr 3

WADLIWE KODY PAMIĘCI A ZBIOROWA PAMIĘĆ JAKO DOBRO SPOŁECZNE CHRONIONE PRAWEM KARNYM Witold Kulesza

1. Zbrodnie przeciwko ludzkości popełnione w okupowanej Polsce jako przedmiot wiedzy powszechnej i zbiorowej pamięci W II wojnie światowej – jak się szacuje – Polska straciła 6 milionów swych obywateli, w tym połowę ofiar niemiecki okupant zamordował z tym tylko uzasadnieniem, że były narodowości żydowskiej i dlatego uznanych za rasę niższą. Rozmiary popełnionych zbrodni sprawiły, że także współcześnie trudno znaleźć w kraju rodzinę, która w pokoleniowej pamięci nie zachowałaby swych bliskich, jako ofiar wojny i okupacji. Obecnie w Polsce znajduje się kilka tysięcy miejsc, w których okupant dokonywał zbrodni, oznaczonych znakiem „Miejsce pamięci narodowej” z informacją o czasie jej popełnienia, sprawcach i ofiarach. Systematyczne mordowanie mieszkańców Polski rozpoczęło się od pierwszych dni wojny tj. od początku września 1939 roku w wykonaniu planu przygotowanego w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) w Berlinie jeszcze przed napaścią III Rzeszy na sąsiedzki kraj. Plan ten odpowiadał wyobrażeniom o wyzwaniach przyszłości, jakie motywowały m.in. Hermanna Vossa, gdy pisał w swym pamiętniku 4 lata wcześniej „Naród polski mnoży się dwa razy szybciej aniżeli niemiecki i to jest decydujące! Ten bardzo prymitywny słowiański naród pożre [naród] niemiecki, jeżeli ten nie powiększy się wystarczająco”. 1 Autor ten ustanowiony przez niemieckie władze okupacyjne na stanowisku profesora anatomii na „Uniwersytecie Rzeszy” w Poznaniu stwierdził: „Myślę, że na kwestię polską (polnische 1

G. Aly, Das Posener Tagebuch des Anatomen Hermann Voss, [w:] G. Aly, P. Chroust, H. D. Heilmann, H. Langbein, Biedermann und Schreibtischtäter, Materialen zur deutschen Täter – Biografie, Beiträge zur nationalsozialististischen Gesundheits- und Sozialpolitik: 4, Berlin 1989, s. 19. Oryginał dziennika H.Vossa znajduje się w archiwum Instytutu Zachodniego w Poznaniu.

150

Witold Kulesza

Frage) trzeba patrzeć czysto biologicznie. Musimy ich zgładzić (vernichten) w przeciwnym razie oni zgładzą nas. I dlatego cieszę się z każdego już martwego Polaka” 2. Eksterminacji podlegali ci Polacy, którzy mogliby organizować opór przeciwko najeźdźcom i utrudnić przez to realizację planu sprowadzenia polskiego społeczeństwa do roli bezrozumnej siły roboczej, a także niezdolni do wykonywania poleceń okupanta chorzy psychicznie, jak również wszyscy Żydzi. Masowa zagłada dokonana została jako realizacja planu państwowego Rzeszy powstałego w pełnym jego wymiarze, z określeniem sposobów i etapów jego realizacji, w głowach Hitlera, Himmlera i Heydricha, co potwierdzają powszechnie znane dziś dokumenty i komentarze do nich ukazujące – jak syntetycznie określił to Dieter Schenk – że „zamierzano uczynić z narodu polskiego niewolników rasy germańskiej” 3. Naoczny świadek – niemiecki oficer Wilm Hosenfeld opisywał w listach do żony przebieg akcji likwidacji polskiej warstwy przywódczej w Pabianicach i w Łodzi, gdzie aresztuje się „każdego Polaka, który wyróżnia się ponad przeciętność”, ponieważ „chce się inteligencję wytępić na wzór Rosjan (die Intelligenz ausrotten will nach dem Vorbild der Russen)”. Autor określa te działania władz własnego państwa w stosunku do Polaków jako „zbrodnie na ludzkości” (Verbrechen an der Menschheit)”4. Akcja mordowania warstw przywódczych (Intelligenzaktion) jesienią 1939 roku i na początku 1940 roku pochłonęła jak się oblicza ponad 100 tys. ofiar rozstrzelanych w masowych egzekucjach. Najeźdźca stwierdził jednak, że przeprowadzenie tej akcji nie złamało ducha oporu Polaków i zaplanował na wiosnę 1940 roku „nadzwyczajną akcję pacyfikacyjną” (AB – Ausserordentliche Befriedungsaktion) mającą na celu dalsze niweczenie „warstwy przywódczej” poprzez kolejne obławy, aresztowania i egzekucje osób podejrzanych o stawianie oporu. Akcję tą przedstawił w swym dzienniku urzędowym generalny gubernator Hans Frank, który powołując się na Führera 2 Ibidem, s. 19. Kierując Instytutem Anatomii Uniwersytetu Rzeszy w Poznaniu oferował Voss europejskim muzeom czaszki „podludzi” Polaków i Żydów wypreparowane ze zwłok zamordowanych przez niemiecką policję i władze sądowe, które miały służyć jako eksponaty w „gabinetach ras”. Zwłoki były następnie palone w piecu krematoryjnym instytutu – w latach 1939-1945 spalono 4916 zwłok. W 1941 r. napisał Voss w swym pamiętniku: „Miasto Poznań naprawdę mi się podoba, tylko muszą zniknąć z niego wszyscy Polacy, a wtedy będzie już tutaj bardzo pięknie.” Ibidem, s. 36. 3 D. Schenk, Hitlers Mann in Danzig. Gauleiter Forster und die NS-Verbrechen in Danzig-Westpreußen, Bonn 2000, s. 164. Wyd. polskie: Albert Forster gdański namiestnik Hitlera, Gdańsk 2002, s. 236. 4 W. Hosenfeld, Ich versuche jeden zu retten. Das Leben eines deutschen Offiziers in Briefen und Tagebüchern, München 2004, s. 286. Wyd. polskie: Staram się ratować każdego. Życie niemieckiego oficera w listach i dziennikach, Warszawa 2007, s. 137.

Wadliwe kody pamięci a zbiorowa pamięć jako dobro społeczne...

151

nakazującego „zlikwidować warstwę przywódczą w Polsce, a to, co odrośnie, znów wyciąć”, wywodził na naradzie w swej siedzibie na zamku wawelskim w Krakowie: „Przyznaję zupełnie otwarcie, że to będzie kosztowało życie kilku tysięcy Polaków, przede wszystkim z warstwy przywódców duchowych. Na nas jako narodowych socjalistów ten czas nakłada obowiązek zadbania o to, żeby w narodzie polskim nie zrodził się już żaden opór. (…) jest jasne, że możemy i musimy to zrobić” 5. W tym też czasie zapadła decyzja utworzenia w Oświęcimiu nowego miejsca odosobnienia dla masowo aresztowanych, co uzasadniano przepełnieniem licznych więzień i obozów policji bezpieczeństwa, w których przebywali uwięzieni jeszcze jesienią 1939 roku. Do urządzonego w wykonaniu rozkazu Himmlera z końca kwietnia 1940 roku w Oświęcimiu obozu KL Auschwitz przywieziono w pierwszej połowie czerwca 1940 roku 728 polskich więźniów politycznych. W kolejnych miesiącach przywożono do niego Polaków oskarżonych o działalność konspiracyjną, a także ujętych w łapankach i podczas rewizji w domach. Do marca 1942 roku polscy więźniowie polityczni stanowili największą grupę więźniów osadzonych w KL Auschwitz. Rozbudowę obozu opisał jego komendant Rudolf Höss w zeznaniu złożonym w charakterze świadka przed Międzynarodowym Trybunałem w Norymberdze (15.04.1946): „W lecie 1941 roku zostałem wezwany do Berlina do Reichsführera SS Himmlera, który miał mi osobiście dać pewne zlecenia. Powiedział mi mniej więcej – nie pamiętam dokładnie słów – że Führer wydał rozkaz definitywnego rozwiązania sprawy żydowskiej. My, SS, mamy ten rozkaz wykonać. Gdyby nie został wykonany teraz, Żydzi zniszczyliby później naród niemiecki. Wybraliśmy Oświęcim, ponieważ miał on dobre połączenia kolejowe oraz ponieważ można tam było łatwo zbudować duży, dobrze izolowany obóz”. Następnie powtórzył swą relację o zastosowaniu cyklonu, wrzucanego w postaci kryształków do komór gazowych, z których każda z czterech zbudowanych w Brzezince, „mieściła 2000 ludzi na raz (wystarczyło 3 do 15 minut, by zabić ludzi… Orientowaliśmy się co do tego, czy ludzie ci byli martwi po tym, że ustawały krzyki; zwykle czekaliśmy pół godziny)”, i o zdejmowaniu pierścionków i wyrywaniu złotych zębów ze szczęk trupów przed ich spaleniem w krematoriach6. Dalej świadek Höss opisał selekcję na rampie kolejowej przeprowadzaną 5

Dintsttagebuch (dziennik służbowy ) 1940/II zapis pod datą 30.05.1940. Oryginał w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie, sygn. 336. Zob. także: s. Piotrowski, Dziennik Hansa Franka, Warszawa 1957, s. 55. 6 Stenogram zeznania Hössa [w:] T. Cyprian, J. Sawicki, Sprawy polskie w procesie Norymberskim, Poznań 1956. s. 427- 441. Stenogram całego procesu [w:] Trial of The Major War Criminals before International Military Tribunal. Official Tekst, Nuremberg 1947.

152

Witold Kulesza

przez dwóch lekarzy SS „pod kątem widzenia zdolności do pracy” – zdolni do pracy odsyłani byli „do Oświęcimia lub obozu w Brzezince, a niezdolnych do pracy zabierano […] do nowo zbudowanych krematoriów” 7. Świadek zaznaczył, że: „Małe dzieci były zgładzane z reguły, gdyż były za młode, by pracować. Podkreślił także: „… w Oświęcimiu stosowaliśmy lepszą politykę [niż w Treblince], dążąc do zwodzenia ofiar, że mają przejść odwszenie” lub „udać się do natrysku”. Tak opisaną metodę mordowania stosowano do każdej serii kolejowych transportów Żydów z Niemiec, Holandii, Francji, Belgii, Polski, Węgier, Czechosłowacji, Grecji i innych krajów, w których jak określił to – komendant Höss – „przeprowadzano w nieregularnych odstępach czasu pewne akcje, tak że nie można mówić o stałym dopływie”. Rezultatem owych akcji wyłapywania Żydów w wymienionych krajach były codzienne transporty kierowane z nich do Auschwitz, przez okres „czterech do sześciu tygodni”. Każdego dnia docierały na rampę w Birkenau dwa lub trzy pociągi, a „każdy z tych pociągów obejmował około dwóch tysięcy ludzi”. Swą relację o technologii zagłady potwierdził w całej rozciągłości Rudolf Höss rok później, gdy składał wyjaśnienia jako oskarżony przed polskim Najwyższym Trybunałem Narodowym, we własnym procesie w Warszawie w dniach 11.03. – 02. 04.1947 roku 8. Dodatkowe szczegóły zamieścił na kartach autobiografii napisanej w polskim więzieniu śledczym w oczekiwaniu na proces, wyjawiając, że był przy rozbieraniu się ofiar i opisał rozgrywające się tam dantejskie sceny, podkreślając następnie „ja sam musiałem przez okienko komory gazowej przyglądać się śmierci” i dodając „dniem i nocą byłem obecny przy wyciąganiu i spalaniu zwłok, godzinami przyglądałem się wyrywaniu zębów…” 9. Wśród jego wynurzeń znalazło się zdanie: „Stojąc nocą przy transportach, przy komorach gazowych, przy płomieniach – myślałem często o swojej żonie i dzieciach nie wiążąc tych myśli bliżej z tym wszystkim, co się działo dookoła”10. Na końcu rękopisu zaznaczył: „Niniejsze notatki obejmują 114 kart. Wszystko to spisałem z własnej woli i bez przymusu. Rudolf Höss”11. Na podstawie tego samego olbrzymiego materiału dowodowego, na którym oparł się Najwyższy Trybunał Narodowy skazując komen7

Określenie „nowo zbudowane krematoria” odnosiło się do czterech komór gazowych połączonych z krematoriami, które zbudowano w części obozu określanym jako Birkenau (Brzezinka). Pierwszą komorę gazową i krematorium urządzono w „starym Auschwitz”. 8 J. Gumkowski, Procesy Oświęcimskie [w:] J. Gumkowski, T. Kułakowski, Zbrodniarze hitlerowscy przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, Warszawa 1967, s. 81 i n. 9 Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Wspomnienia Rudolfa Hössa komendanta obozu oświęcimskiego, Warszawa 1965, s. 157. 10 Ibidem, s. 159. 11 Ibidem, s. 183.

Wadliwe kody pamięci a zbiorowa pamięć jako dobro społeczne...

153

danta Auschwitz przeprowadzony został w dniach 25 listopada-22 grudnia 1947 roku w Krakowie proces 40 jego podwładnych członków obozowej załogi. Materiał ten gromadzony był od kwietnia 1945 roku przez powołaną na terenach wyzwolonych spod niemieckiej okupacji Komisję Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. Jako generalne założenie Komisja ta przyjęła, że podstawą do aktu oskarżenia i osądzenia organizatorów i wykonawców ludobójstwa dokonanego w Auschwitz miały być zgromadzone i utrwalone dowody, setki zeznań ocalonych i innych świadków, szczegółowe oględziny całego terenu obozu, baraków, komór gazowych, krematoriów, dołów spaleniskowych, (w których palono zwłoki zagazowanych ofiar, gdy okazywało się, że krematoria mają niewystarczającą „przepustowość”) i wszystkich innych urządzeń, a także obszerne opinie biegłych, dokładnie opisujących etapy rozbudowy i funkcjonowania maszynerii zagłady, jak również wszystkie zachowane dokumenty. Akta procesu liczyły około 15 tys. kart.

2. Oskarżeni nie przyznają się do winy, twierdząc że nie wiedzieli o zbrodniach W Polsce przeprowadzono śledztwa w sprawach prawie 100.000 osób podejrzanych o zbrodnie ścigane na podstawie dekretu z 31.08.1944 roku o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego. Prawie 18.000 oskarżonych zostało skazanych po przeprowadzeniu postępowań sądowych wśród nich 5.450 Niemców, Austriaków i Volksdeutschów. Alianci wydali ze swych stref okupacyjnych Niemiec do osądzenia w Polsce 1.817 podejrzanych o zbrodnie wojenne i przeciwko ludzkości, z których 193 zostało skazanych prawomocnie na karę śmierci. Łącznie skazano na tą karę ponad 900 oskarżonych o zbrodnie hitlerowskie – w stosunku do 767 skazanych wyroki zostały wykonane. Postępowania sądowe, w których osądzono sprawców tych zbrodni spełniały warunki określone przez pojęcie uczciwego procesu (fair trial), ponieważ oskarżonym zapewniono w pełni prawo do obrony i respektowano zasady postępowania dowodowego12. 12

W wyżej wzmiankowanym procesie członków załogi KL Auschwitz–Birkenau, w którym zapadły 22 wyroki skazujące na karę śmierci uniewinniony został z braku dostatecznych dowodów i w zgodzie z zasadą in dubio pro reo, dr Hans Münch oskarżony o dokonywanie zbrodniczych eksperymentów medycznych. W wywiadzie zamieszczonym w tygodniku „Der Spigel”, Nr. 40/ 1998 r. (B. Schirra, Die Erinnerung der Täter) Münch opowiedział o swej działalności w sposób, który wskazywał na to, że przeprowadzał on eksperymenty medyczne i brał udział w selekcji na rampie w Birkenau. Nowe śledztwo w tej sprawie zostało umorzone

154

Witold Kulesza

Temu, co na salach sądowych mówili w trakcie rozpraw oskarżający prokuratorzy, świadkowie, biegli, oskarżeni i ich obrońcy, przysłuchiwały się tłumy i także w ten sposób powiększała się i utrwalała wiedza powszechna o zbrodniach, ich sprawcach i motywach jakimi się kierowali, biorąc udział w popełnianiu zbrodni na skalę nieznaną w historii. W trakcie procesów głównych zbrodniarzy, którzy odgrywali kierownicze role w systemie zbrodnii (inaczej aniżeli w procesie Hössa, komendanta Auschwitz) miały miejsce przypadki nie tyle negowania przez oskarżonych faktów zbrodni szczegółowo dokumentowanych przez oskarżenie, opisywanych przez świadków i wyjaśnianych przez biegłych, lecz często zdarzały się zaprzeczania przez nich, że posiadali wiedzę o popełnianiu tych zbrodni, które wymienione były w aktach oskarżenia przeciwko nim. W procesie w Poznaniu w 1946 roku przed Najwyższym Trybunałem Narodowym przeciwko namiestnikowi Rzeszy i gauleiterowi Arturowi Greiserowi, który sprawował najwyższą władzę w tej części okupowanej Polski, którą włączono w granice III Rzeszy jako Kraj Warty (Wathegau), ukazano rozmiary popełnionych na tym terenie zbrodni, które miały zapewnić trwałe zniemczenie tego obszaru. Cel miał zostać osiągnięty poprzez całkowitą zagładę ludności żydowskiej i fizyczną likwidację lub wysiedlenie do pozostałej części okupowanego kraju, (w której utworzono tzw. Generalne Gubernatorstwo z Hansem Frankiem jako najwyższym urzędnikiem Rzeszy), wszystkich Polaków nie nadających się z różnych przyczyn do wykorzystania ich w roli służących niemieckiej rasie panów. Oskarżony Greiser wyjaśnił: „Otrzymałem nakaz Hitlera zniemczenia kraju” i dodał, że: „Himmler miał bzika rasowego. Dowodzi tego przede wszystkim jego decyzja o przesunięciu tzw. granicy narodowej niemieckiej na wschód.”13 Przekonywał, że nie wiedział o „metodach postępowania w sprawie żydowskiej, z którymi naród niemiecki i reszta świata dopiero teraz [tj. po wojnie] w 2000 roku przez Główną Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu ponieważ, jak ustaliła niemiecka prokuratura, podejrzany Münch z powodu stanu zdrowia stał się niezdolny do udziału w postępowaniu karnym. W. Kulesza, Kriegsverbrecherprozesse in Polen – historische Dimensionen und weitere Forschungen [w:] H. Radtke, D. Rössner, T. Schiller, W. Form (Hrsg.) Historische Dimensionen von Kriegsverbrecherprozessen nach dem Zweiten Weltkrig. Sudien zum Strafrecht, Bd. 9, Baden-Baden 2007, s. 191. 13 Stenogram „mowy osk. Greisera” [w:] Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, Proces Artura Gisera przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, Warszawa 1946, s. 151-160. Szerzej o procesie Greisera W. Kulesza: Der Beitrag der polnischen Nachkriegsjustiz zum europäischen Rechtskulturerbe am Beispiel zweier Prozesse wegen der Massenmorde im Warthegau (Posen, Kulmhof) [w:] C. Kuretsidis-Heider, Winfried R. Garscha (Hrsg.) Gerechtigkeit nach Diktatur und Krieg. Transitional Justice 1945 bis heute: Strafverfahren und ihre Quellen, Graz 2010, s. 125 i n.

Wadliwe kody pamięci a zbiorowa pamięć jako dobro społeczne...

155

się zapoznały”14 i zaprzeczał wbrew dowodom, że wizytował utworzony na podległym mu terenie ośrodek natychmiastowej zagłady, w Chełmnie (Kulmhof), gdzie uśmiercano w samochodach komorach gazowych ofiary przywożone z getta w Łodzi. Twierdził, że nie wiedział o masowych egzekucjach Polaków, ponieważ jako najwyższy funkcjonariusz w Warthegau: „Można powiedzieć, że byłem zamknięty w zamku. Zdawało mi się, że czuję się jak pasażer samolotu, który patrzy daleko pod względem politycznym, ale który traci związek bezpośredni z ziemią”15. Wyjaśnienia oskarżonego Greisera, których słuchała publiczność zgromadzona w największej auli Uniwersytetu Poznańskiego, gdzie odbywał się proces (w czasie wojny Greiser wygłaszał w niej buńczuczne przemówienia o 1000-letnim trwaniu III Rzeszy), a także dzięki ustawionym na zewnątrz megafonom, wiele tysięcy mieszkańców miasta, gromadzących się każdego dnia na ulicach wokół gmachu, konfrontowane były w ponurym milczeniu z utrwaloną w pamięci słuchających wiedzą o egzekucjach, o których informowały niemieckie plakaty z podpisem „Reichsstatthalter Greiser”. Oskarżony utrzymywał przed sądem, że podpis taki umieszczali jego podwładni urzędnicy pod obwieszczeniami, których treści nie znał, natomiast on sam poczuwał się do odpowiedzialności tylko za treść tych dokumentów, które podpisywał własnoręcznie. Wartość dowodową swego własnoręcznego podpisu zakwestionował natomiast przed sądem apelacyjnym w Bydgoszczy oskarżony w procesie w 1949 roku Richard Hildebrand – wyższy dowódca SS i policji w Gdańsku i Prusach Zachodnich, który sporządził raport dla Himmlera o działalności podległego mu oddziału SS-Wachsturmbann Eimann. W raporcie tym donosił o „zlikwidowaniu” przez ten oddział 3.400 chorych psychicznie, „zabezpieczaniu” transportów Żydów z Wiednia i Bratysławy (niem. Pressbug) i wskazywał, że jednostka ta jest przygotowana do przeprowadzenia planowanej deportacji do centralnej Polski z podległego mu terenu 400.000 osób określonych jako „polski element”. Oskarżony Hildebrant przekonywał sąd, że jego władza nad tym oddziałem była tylko pozorna, lecz nierzeczywista, tak jak nie miał wpływu na to, kto był więziony w KL Stutthof, w którym przeprowadzał inspekcje i wywodził na swą obronę w procesie: „Odnosiłem wrażenie, że niektórzy siedzą w obozie tylko dlatego, że są Polakami, ale funkcjonariusze gestapo temu zaprzeczyli”16. 14

Stenogram „ostatniego słowa oskarżonego” Ibidem, s. 384-400. Wypowiedź oskarżonego w sprawie publicznej egzekucji 100 Polaków 20.03.1942 r. w Zgierzu, Ibidem, s. 85. 16 W. Kulesza, Volkermord vor Gericht in Polen. NS – Verbrechen im Reichsgau DanzigWestpreußen im Liche des Strafprozesses gegen Richard Hildebrandt [w:] H. Halbrainer, C. Kuretsidis- Heider, Kriegsverbrechen, NS – Gewaltverbrechen und die europäische Strafjustiz von Nürnberg bis Den Haag, Graz 2007, s. 209. Szczegółowy raport zakończony własnoręcz15

156

Witold Kulesza

Zaprzeczenia nie przyznających się do winy oskarżonych, że wiedzieli o zbrodniach opisywanych w aktach oskarżenia i relacjonowanych szczegółowo przez świadków w trakcie procesów, traktowano jako korzystanie z przysługującego im prawa do obrony, a stworzenie w trakcie postępowań sądowych realnych możliwości korzystania bez ograniczeń z tego prawa, legitymowało procesy w kategoriach wymiaru sprawiedliwości. Sądy cierpliwie wysłuchiwały zapewnień oskarżonych, że nie wiedzieli oni nic o tym, co działo się na podległym ich władzy terenie okupowanej Polski, a dodatkowe pytania zadawane były oskarżonym dla zrozumienia przyjętej przez nich linii obrony. Niekiedy wywody oskarżonych powodowały reakcję sądowej publiczności odnotowywaną w stenogramach sądowych wzmianką: „Poruszenie na sali”17. O procesie Josefa Bühlera, drugiej postaci po Generalnym Gubernatorze (Hansa Fanka osądzono w Norymberdze18), przeprowadzonym w Krakowie w 1948 roku, poprzedzonym śledztwem, w którego 139 tomach akt zgromadzono dokumentację dowodową zbrodni popełnionych w tej części okupowanej Polski, napisano przed jego rozpoczęciem: „Za chwilę rozpocznie się rozprawa sensacyjna dla mieszkańców Krakowa i całej Polski, a zarazem sprawa o znaczeniu historycznym i wywołująca oddźwięk nym podpisem sporządził Jakob Lölgen, który jako dowódca Einsatzkommando 16 kazał, w okresie 2.10.- 17.11. 1939, rozstrzelać w Bydgoszczy 349 osób (nauczycieli, adwokatów, notariuszy, urzędników finansowych i administracji miejskiej, przedstawicieli innych zawodów), donosząc, że: „Akcja przeciwko polskiej inteligencji jest już prawie zakończona”. D. Schenk, Hitlers Mann..., s. 168. Wyd. polskie: Albert Forster ..., s. 241. Oskarżony w procesie przed sądem krajowym w München w 1966 roku Lolgen tłumaczył, że podawał w raporcie nieprawdziwe, albowiem zawyżone liczby rozstrzelanych, ponieważ chciał zadowolić przełożonych i obawiał się zesłania do obozu koncentracyjnego w razie nieposłuszeństwa rozkazom. Monachijski sąd uniewinnił oskarżonego Lolgena przyjmując, że działał on w przekonaniu, że znajduje się stanie wyższej konieczności spowodowanym rozkazem wojskowym (Befehlsnotstand) uznając przy tym, że brak jest dowodów przeciwnych. W. Kulesza, Die Ausstrahlung der bundesdeutschen NS – Strafverfolgung auf andere Staaten, insbesondere Polen [w:] Dokumentation. Festakt und Symposium aus Anlass des 50 – jährigen Bestehens der Zentralen Stalle der Landesjustizverwaltungen zur Aufklärung nationalsozialistischer Verbrechen am 1.und 2 Dezember 2008 in Ludwigsburg. Die Ausstrahlung der Zentralen Stelle auf die juristische und gesellschaftliche Auseinandersetzung mit der NS – Verbrechensgeschichte. Hrsg.: Justizministerium Baden – Württemberg. Stuttgart 2009, s. 147-148. 17 Adnotacja „Wesołość na sali” znajduje się w stenogramie procesu po zapewnieniu Greisera, że gdyby wykonał zadanie zniemczenia podległego mu Kraju Warty to, jak się wyraził odnośnie Polaków „…bardzo usilnie starałbym się o zwrócenie mi również tych, którzy zostali przesiedleni do Generalnego Gubernatorstwa”, Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, Proces Artura Gisera …, s. 156. 18 S. Piotrowski, Proces Hansa Franka i dowody polskie przeciw SS, Warszawa 1970, s. 23 i n.

Wadliwe kody pamięci a zbiorowa pamięć jako dobro społeczne...

157

w międzynarodowej opinii publicznej”19. Oskarżony Bühler stał na czele rządu Generalnego Gubernatorstwa i w tej roli jako wysłannik Franka uczestniczył w konferencji w Wannsee (20 stycznia 1942 r.) wyrażając – jak zapisano w jej protokole – „prośbę: żeby kwestię żydowską rozwiązać na tym terenie tak szybko, jak to możliwe”. Stojąc przed Najwyższym Trybunałem Narodowym w zdumiewający i poruszający wszystkich śledzących przebieg procesu sposób, odpierał zarzut brania udziału ludobójstwie. Nie przecząc swemu udziałowi w konferencji i wezwaniu przezeń do niezwłocznego rozwiązania „Judenfrage” twierdził, że nie był świadom co to oznaczało dla Żydów, ponieważ słowa Heydricha, organizatora konferencji wyjaśniającego tą kwestię „wypadły mu z pamięci”20. Wielokrotnie stanowczo zapewniał Bühler, że nie wiedział o obozach koncentracyjnych, nie znał nazwy Konzentrationslager Majdanek („słyszał tylko”, że w jednym z obozów używa się więźniów do pracy i dodał w innym fragmencie swych wyjaśnień, że chodziło o „przeróbki futer” ), rzekomo nie wiedział, że masowo wywożono ludzi do Oświęcimia i „nie wyobrażał sobie, aby tam istniały jakieś urządzenia do uśmiercania ludzi”. Odpowiadając prokuratorowi, który wskazał jako dowód kłamstwa oskarżonego jego list do Hitlera z czerwca 1943 roku, w którym była mowa o Majdanku i Oświęcimiu, odpowiedział Bühler w sposób zaskakujący wszystkich obecnych na sali sądowej: „Użyłem tego słowa »Majdanek«, podobnie jak »Oświęcim«, będąc zdania, że są to nazwy miejscowości, które leżą poza terenem Generalnego Gubernatorstwa” 21. Linia obrony przyjęta w procesie w 1946 roku przed Najwyższym Trybunałem Narodowym przez Amona Goetha, oskarżonego o branie udziału w ludobójstwie komendanta obozu pracy w Płaszowie k. Krakowa, polegała na zaprzeczaniu wszystkim zarzutom, natomiast odnośnie tych, co do których niezbite dowody, w tym zeznania naocznych światków, sprawiały, że nie sposób było je kwestionować, oskarżony wyjaśniał kategorycznie, iż wykonywał tylko rozkazy. W stenogramie jego ostatniego słowa zanotowano: „Nie odpowiedziałem na odnośne pytanie pana prokuratora, czy mogło istnieć prawo gwałtownego rozwiązania kwestii żydowskiej, czy nie. To pozostawało poza moją kompetencją. Faktem jest, że jako osoba cywilna, gdyby ta wojna nie wybuchła, nie miałbym żadnego powodu do zabijania ludzi”22. 19

Ibidem, s. 178. T. Kułakowski, Proces Józefa Bühlera szefa rządu Generalnego Gubernatorstwa [w:] J. Gumkowski, T. Kułakowski, op. cit., s. 223. 21 Ibidem, s. 227. 22 Centralna Żydowska Komisja Historyczna w Polsce, Proces ludobójcy Amona Leopolda Goetha przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, Warszawa, Łódź, Kraków 1947, s. 463- 464. 20

158

Witold Kulesza

Opracowania książkowe ukazujące przebieg wymienionych powyżej postępowań karnych opierały się na oryginalnych aktach śledztw przeprowadzonych przez Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce oraz na aktach procesowych i uwypuklały materiał dowodowy, który Najwyższy Trybunał Narodowy przyjął za podstawę dla swych orzeczeń. Publikacje te ukazywały się w dużych nakładach, co sprawiało, że wiedza czytelników wyniesiona z rodzinnych przekazów była poszerzana przez dodatkowe informacje o rozmiarach i szczegółach zbrodni.

3. Zaprzeczenia zbrodniom – „Auschwitzlüge” Wiedza powszechna o zbrodniach popełnionych w okresie II wojny światowej sprawiała, że niewyobrażalne było, aby w Polsce ktokolwiek zaprzeczał ich dokonaniu, tak samo, za nieprawdopodobne uznano pochwalanie faszyzmu23. Dlatego zdumienie w Polsce wywołały komentarze towarzyszące wielkiemu procesowi członków załogi Auschwitz, we Frankfurcie nad Menem, (1963-1965) z którego przebiegu – według doniesień ówczesnej prasy – niemiecka opinia publiczna po raz pierwszy, w dwadzieścia prawie lat po pokonaniu Rzeszy, dowiedziała się o istnieniu tego obozu zagłady i popełnionych w nim zbrodniach. Faktem jednak było, że dopiero w 1964 roku po raz pierwszy przedstawiciele niemieckiego wymiaru sprawiedliwości przybyli do KL Auschwitz, żeby przeprowadzić na terenie obozu wizję lokalną24. Do frankfurckiego procesu strona polska wniosła istotny wkład dowodowy (60 świadków przybyło z Polski). Z polskiej perspektywy patrząc wydawało się także, iż stała współpraca z utworzoną w 1958 roku Centralą Badania Zbrodni narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu, do której przekazywano wszczęte śledztwa z ich dokumentacją dowodową (największy zbiór kopii dokumentów-80.000, 23 Odpowiedzialność karną za publiczne pochwalanie faszyzmu ustanowiono w polskim prawie karnym w 1944 roku, jeszcze przed zakończeniem wojny. Za zachowania stanowiące przestępstwo sądy uznają także współcześnie mające incydentalnie miejsce publiczne oddawanie hitlerowskiego pozdrowienia, a także umieszczenie w miejscu publicznym znaku swastyki. W praktyce sądowej nie są przyjmowane jako usprawiedliwienie, wyjaśnienia młodych wiekiem sprawców, że zachowania takie miały charakter „wygłupu”. W. Kulesza, Pochwalanie faszyzmu i komunizmu w świetle prawa karnego (uwagi de lege praevia, lata et ferenda [w:], A. Michalska – Warias, I. Nowinkowski, J. Piórkowska – Flieger (red.), Teoretyczne i praktyczne problemy współczesnego prawa karnego. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Bojarskiemu, Lublin 2011, s. 415 i n. 24 W. Kulesza, Przedmowa do polskiego wydania [w:] H. Langbein, Auschwitz przed sądem. Proces we Frankfurcie nad Menem 1963-1965. Dokumentacja, Wrocław –WarszawaOświęcim 2011, s. XVII.

Wadliwe kody pamięci a zbiorowa pamięć jako dobro społeczne...

159

pochodzi z Polski), sprawiła, że jako całkowicie nieprawdopodobne jawiło się przypuszczenie, iż ktokolwiek poza korzystającymi z prawa do obrony ich sprawcami, mógłby zaprzeczać tym zbrodniom lub deklarować niewiedzę o ich popełnieniu. Dlatego najpierw niedowierzanie, a następnie szok wywołały w polskiej opinii publicznej doniesienia prasy o tym, że w Niemczech mają miejsce publiczne zaprzeczenia nazistowskiemu ludobójstwu przybierające m.in. postać, napisów zawieszonych na szyjach prawicowych ekstremistów, uczestników demonstracji w 1978 roku w Hamburgu, które głosiły: „ja osioł wierzę ciągle, że w niemieckich obozach koncentracyjnych »gazowano« Żydów”; „ja osioł wierzę w kłamstwo o gazowaniu…”; „ja, osioł, wierzę stale w kłamstwa propagandowe zwycięskich mocarstw.” Sceny z „marszu osłów” pokazywała wielokrotnie, przez dłuższy czas polska telewizja, wywołując takie same, pełne zrozumiałego oburzenia, reakcje w całej opinii publicznej niezależnie od istniejących w niej podziałów politycznych i stosunku do tego środka propagandy politycznej.

4. Polska reakcja na „Auschwitzlüge” – geneza kryminalizacji Przez długi czas uważano w Polsce, że wystarczającą reakcją na zaprzeczenia zbrodniom popełnionym pod panowaniem III Rzeszy jest dalsze publikowanie dokumentacji tych zbrodni, relacji świadków i opracowań historycznych, a także prawniczych, ukazujących wielowymiarowo zbrodnie popełnione przez niemieckiego okupanta i zagadnienia odpowiedzialności karnej ich sprawców. Ukazały się w dużych nakładach setki poważnych publikacji, których dokumentalna i naukowa wartość także współcześnie nie ulega dewaluacji. Ze wskazaniem na potrzebę przeciwstawienia się w taki właśnie sposób zjawisku zaprzeczania w Niemczech zbrodniom dokonanym pod niemiecką okupacją opublikowano m.in. dokumentację procesu Hansa Biebowa, komendanta getta w Łodzi 25. Ponieważ zjawisko „Auschwitzlüge” 25

We wstępie do opublikowanego w 1987 roku stenogramu procesu Hansa Biebowa komendanta getta w Łodzi, który odbył się przed Sądem okręgowym w Łodzi, w 1947 r. napisano, że ukazuje się on w reakcji na narastające w Niemczech zjawisko „Auschwitzlüge” postrzegane z polskiej perspektywy jako świadome i cyniczne usiłowanie negowania praktyki ludobójstwa i próbę oswobodzenia od koszmarnego dziedzictwa. Proces Hansa Biebowa. Zagłada getta Łódzkiego. Akta i stenogramy sądowe. oprac.: J. Lewiński, wprowadzenie J. Waszczyński, wyd. Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce – Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 1987, s. 5. Biebow, występując wcześniej jako świadek w procesie Greisera zeznał, że otrzymał polecenie dostarczenia temu najwyższemu funkcjonariuszowi Rzeszy w Kraju Warty złota „które miało służyć do zrobienia większego serwisu stołowego”,

160

Witold Kulesza

miało miejsce zagranicą, przyjęto, że nie ma potrzeby przeciwdziałania mu za pomocą odpowiedniego przepisu polskiego prawa karnego, który opisywałby jako czyn zabroniony negowanie faktów historycznych zakładając, że zachowania takie nie będą miały miejsca w kraju, w którym niemiecki okupant dokonał tych zbrodni. Prace nad projektem stosownego rozwiązania w polskim prawie karnym niejako wymusiło skierowane w połowie lat dziewięćdziesiątych do Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu pytanie o ocenę prawnokarną zarejestrowanych w tym czasie na potrzeby filmu dokumentalnego na terenie obozu Auschwitz-Birkenau, wypowiedzi niemieckiego neonazisty, które stanowiły „Auschwitzlüge” w rozumieniu niemieckiego prawa karnego. Ukazanie tej kwestii wymaga zacytowania fragmentów tego, co powiedział do kamery Ewald Althans26. Kupując w kiosku obok bramy obozu książkę dokumentującą zagładę przeczytał z niej słowa: „ u nas w Auschwitz” i dodał „chętnie !”, a w chwilę później dorzucił „będzie się z czego pośmiać w drodze powrotnej”. Idąc wzdłuż ulicy obozowej komentował: „ To jest całkowite, olbrzymie zasraństwo, to co się tu widzi. To jest po prostu absolutne nic. A do Birkenau przecież nikt prawie nie przyjeżdża, oprócz papieża na przykład.” W pomieszczeniu komory gazowej Althans kwestionował, że mogła służyć mordowaniu ofiar cyklonem B. („…jak działa cyklon B? Co to jest cyklon B … tlenek cyjanku i cegła dają w związku błękit pruski!), a upomniany przez obecnego tam starszego Niemca („Pan jako Niemiec przychodzi tu! Wstydzę się [ za Pana]. Niech się pan stąd wynosi!) odpowiedział : „Tak, ja jako Niemiec przychodzę tu i bronię się przed tym, żeby miliony ludzi przechodziły tu przed tymi atrapami. Bronię się przed tym, że tu się szerzy kłamstwa i następnie młodzi ludzie całkiem po prostu w to wierzą, co im…”. W chwilę później w rozmowie z młodym Amerykaninem stwierdził o Auschwitz: „…to był obóz koncentracyjny, ale nie obóz zagłady…”. O Żydach w Auschwitz powiedział „… my ich nie a „później był postawiony wniosek o dostarczenie srebra w ilości 40 do 50 kg”. Na pytanie prokuratora, czy urzędnicy podlegli Greiserowi wiedzieli, że kosztowności i odzież pochodzą po zamordowanych w Chełmnie odpowiedział: „Jestem głęboko przekonany, że wiedzieli”. Zeznał przy tym, że on sam jeździł po kosztowności do Chełmna „trzy czy cztery razy” i że: „Można było sądzić, że Żydzi, których tam wywożono nie żyją” Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, Proces Artura Greisera…, s. 302, 304. We własnym procesie oskarżony Biebow twierdził – jak odnotowano w stenogramie rozprawy – że „nie miał absolutnej pewności” że Żydzi wywożeni transportami kolejowymi, które osobiście odprawiał z łódzkiego getta, mordowani byli w obozie śmierci w Chełmnie, ponieważ, jak przekonywał, „oficjalnie nie powinienem był wiedzieć”. Proces Hansa Biebowa…, s. 94. 26 Wszystkie cytaty z maszynopisu, który sporządził Rolf Seubert z ścieżki dźwiękowej filmu dokumentalnego „Nazi von Beruf”.

Wadliwe kody pamięci a zbiorowa pamięć jako dobro społeczne...

161

niszczyliśmy, bo wszyscy oni przeżyli i wszyscy teraz otrzymują pieniądze z Niemiec. Na całym świecie są ci, którzy przeżyli i robią propagandę przeciwko nam.” Na końcu oświadczył: „Ja walczę o prawdę” i określił Auschwitz jako „Disneyland dla Wschodniej Europy!.” Analiza semantyczna przytoczonych wynurzeń wiodła do wniosku, że nie poddają się one kwalifikacji prawnokarnej w kategoriach pochwalania faszyzmu, opisanego w art. 270 § 2, obowiązującego wówczas Kodeksu Karnego (k.k.) z 1969 roku. Nie było również możliwym uzasadnienie uznania ich za przestępstwo nawoływania do waśni na tle różnic narodowościowych lub rasowych w rozumieniu art. 272 k.k., ani też za wypełniające znamiona poniżania grupy ludności, o którym traktował art. 274 § 1 k.k. Dlatego przyjęto za podstawę ustalenia ich bezprawności przepis art. 284 § 2 k.k. statuujący odpowiedzialność karną tego „kto znieważa pomnik lub inne dzieło wystawione publicznie w celu upamiętnienia zdarzenia historycznego lub uczczenia osoby.” Używane przez Althansa określenia „olbrzymie zasraństwo”, „atrapy”, „Disneyland dla Wschodniej Europy” miały bez wątpienia – także w intencji mówiącego – obelżywy charakter i dlatego przyjęto, że zostały wypowiedziane z zamiarem znieważenia. Jednakże wątpliwości budziło to, czy sprawca znieważył „pomnik”, a więc czy pojęciem tym jako ustawowym znamieniem przestępstwa, ustawodawca objął także obóz zagłady Auschwitz-Birkenau. Według komentarza do art. 284 § 2 k.k. z 1969 r. „pomnik” to dzieło architektoniczne lub architektoniczno-rzeźbiarskie w formie posągu, płyty itp. wzniesione dla upamiętnienia i uczczenia osoby lub zdarzenia historycznego27. Auschwitz nie został „wzniesiony” ani „wystawiony”. lecz zachowany w stanie w jakim się znajdował w czasie wyzwolenia obozu w styczniu 1945 roku po to, żeby stanowił dowód dokonanego w nim ludobójstwa. Uwzględniając wiele aspektów prawnych, przeprowadzono wykładnię rozszerzającą przepisu w taki sposób, aby obejmował on swą treścią także pomnik historii, jakim niewątpliwie jest ten zachowany obóz zagłady. Wykładnia taka nie rozwiązywała jednak kwestii odpowiedzialności karnej za słowne wypowiedzi i publikacje, które w swej treści zaprzeczają ludobójstwu, jeżeli ich forma nie ma charakteru znieważającego. Innymi słowy pozostawało otwartym pytanie, czy wypowiedź Althansa stanowiłaby bezprawie w świetle polskiego prawa karnego, gdyby została inaczej sformułowana – to znaczy przy zachowaniu niezmienionej treści, jej forma nie dawałaby podstawy do zarzutu znieważenia pomnika historii, będącego miejscem pamięci narodowej. Trudności, jakie powstały w związku z potrzebą dokonania na gruncie polskiego prawa kwalifikacji wypowiedzi zawierających „Auschwitzlüge”, 27

I. Andrejew, W. Świda, W. Wolter, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973, s. 846.

162

Witold Kulesza

uzasadniały postulat wprowadzenia przepisu, który pozwalałby sędziom na wydanie jednoznacznego orzeczenia, gdyby sprawcy stanęli przed polskimi sądami. Uwzględniając ewolucję niemieckiego prawa karnego zaproponowano następujące jego brzmienie: „Kto publicznie, wbrew faktom historycznym podnosi lub rozgłasza nieprawdę o zbrodniach ludobójstwa dokonanych na Narodzie Polskim lub na terytorium Państwa Polskiego w okresie II wojny światowej, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”28. W zmienionej formie stylistycznej przepis znalazł się w ustawie z 18.12.1998 roku o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, której art. 55 głosi: „ Kto publicznie i wbrew faktom zaprzecza zbrodniom, o których mowa w art. 1 pkt. 1 [zbrodniom nazistowskim, zbrodniom komunistycznym, a także zbrodniom przeciwko pokojowi, ludzkości lub zbrodniom wojennym, popełnionym od dnia 1 września 1939 r.] podlega grzywnie, lub karze pozbawienia wolności do lat 3. Wyrok podawany jest do publicznej wiadomości.”

5. Pamięć zbiorowa jako dobro chronione prawem karnym Dobrem chronionym w przytoczonym powyżej przepisie jest pamięć zbiorowa, stanowiąca element szerszego pojęcia jakim jest ludzka godność tych wszystkich, którzy z racji przynależności narodowej lub rasowej, zaliczeni zostaliby według kryteriów ideologii narodowo socjalistycznej do kategorii „podludzi”29. Przyjęto, że współczesna pamięć zbiorowa obejmuje wojenne i okupacyjne losy narodu polskiego od 01.09 1939 roku, rozumianego jako kategoria prawna, którą objęto – już przed wojną – nie tylko obywateli narodowości polskiej, ale wszystkie składające się na polskie społeczeństwo „pierwiastki etniczne”30, Takie rozumienie pojęcia narodu polskiego pozwala na twierdzenie, że obrazą narodowej godności jest współcześnie zaprzeczanie zbrodniom popełnionym na ofiarach, które należały do polskiego 28

W. Kulesza, Zaprzeczenie prawdy o ludobójstwie dokonanym w okresie II wojny światowej w świetle prawa karnego, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Iuridica 1995, nr 63, s. 59 i n. 29 W. Kulesza, „Kłamstwo o Auschwitz” jako czyn zabroniony w polskim i niemieckim prawie karnym, [w:] . Ł. Pohl (red.), Aktualne problemy prawa karnego. Księga pamiątkowa z okazji Jubileuszu 70. urodzin Profesora Andrzeja J. Szwarca,. Poznań 2009, s. 307. 30 J. Makarewicz, Wykładnia kodeksu karnego. Naród Polski, „Gazeta Sądowa Warszawska” 1934, nr 26 oraz Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1938, s. 402-405. O racji, dla której Makarewicz przyjął takie rozumienie narodu vide: W. Kulesza [w:] I. Andrejew, L. Kubicki, J. Waszczyński (red.) System prawa karnego. O przestępstwach w szczególności, t. IV, cz. II, Warszawa 1989, s. 736.

Wadliwe kody pamięci a zbiorowa pamięć jako dobro społeczne...

163

społeczeństwa przed wybuchem wojny, niezależnie od ich narodowości tj. zarówno na Polakach jak i na Żydach, a także Cyganach31. Prawda historyczna o zbrodniach popełnionych w okresie II wojny światowej jest częścią narodowej świadomości współczesnych, która stanowi podstawę dla samookreślenia się poszczególnych jednostek w ich poczuciu przynależności do narodu i związanego z nim odczuwania własnej godności, właśnie jako członka wspólnoty pamięci. Współczesna pamięć kolektywna jest zatem funktorem godności ludzkiej tych wszystkich, którzy tworzyli polskie społeczeństwo, gdy stało się ono przedmiotem zbrodni dokonywanych w imię urzeczywistnienia narodowosocjalistycznej ideologii. Zaprzeczanie faktom historycznym, które szczególnie głęboko tkwią w narodowej świadomości, także gdy odnoszą się do poszczególnych części tworzących naród polski w rozumieniu prawnym, oceniane przeto być może jako czyn naruszający pamięć kolektywną, a przez to godność wszystkich jednostek poczuwających się do wspólnoty pamięci. Przepis karny chroni w ten sposób nie tylko zasługujące w pełni na szczególne uwzględnienie żyjących członków rodzin ofiar zbrodni nazistowskich i komunistycznych, lecz – szerzej – obejmuje ochroną pamięć narodu o tym, że przed wojną tworzyły go także inne aniżeli polski „pierwiastki etniczne”, które stanowiły 1/3 jego składu. Innymi słowy rzecz ujmując: pamięć o losach tych wszystkich, którzy tworzyli naród i stali się ofiarami zbrodni przeciwko ludzkości i zbrodni wojennych jest prawnie chronioną podstawą do samoidentyfikacji narodowej współczesnych Polaków, niezależnie od obywatelstwa i miejsca zamieszkania, a także należących do innych narodowości, zamieszkałych w Polsce w chwili wybuchu II wojny światowej, które stały się celem prześladowań. W takim ujęciu wypowiedzi stanowiące „Auschwitzlüge” pomimo, że nie mogą zmienić ani nawet zagrozić prawdzie historycznej o zbrodniach nazistowskich, gdyż jako taka pozostaje ona niezmienną, stanowią jednakże akty bezprawia wobec zbiorowej pamięci współczesnych o tych zbrodniach i ich sprawcach. Podstawę prawną dla oceny takich wypowiedzi w kategoriach bezprawności stało się postanowienie ustawy o karalności tego, „kto publicznie i wbrew faktom zaprzecza” zbrodniom nazistowskim. Auschwitz-Birkenau stał się w ten sposób jednym z głównych ogniw łańcucha 31

Takie rozumienie przedmiotu ochrony nawiązuje do głównej tezy aktu oskarżenia przedłożonego Międzynarodowemu Trybunałowi Wojskowemu w Norymberdze, w którym napisano: [oskarżeni] kierowali przemyślanym i systematycznym ludobójstwem (genocide), tj. eksterminacją grup rasowych i narodowych, w celu wyniszczenia określonych ras i klas ludzkich i grup narodowych, rasowych lub religijnych, w szczególności Żydów, Polaków, Cyganów i innych. Trial of The Major War Criminals before International Military Tribunal. Official Text, Nuremberg 1947, vol. I, s. 43-44.

164

Witold Kulesza

genetycznego kodu pamięci, przy czym ochroną prawnokarną objęto pamięć o wszystkich zamordowanych tam ofiarach, niezależnie od ich obywatelstwa, narodowości i kraju, z którego zostały przywiezione. Polskie rozwiązanie wyprzedziło zatem filozofię, na której oparła się decyzja ramowa z 2008 roku wskazująca na potrzebę ochrony w krajach UE pamięci kolektywnej o Holokauście. Podkreślić trzeba, że najnowsze studium porównawcze rozwiązań prawnych przyjętych w Niemczech, Francji, Polsce i Anglii wiedzie do wniosku, że ich wspólnym celem jest właśnie ochrona tak samo określonego dobra prawnego jakim jest pamięć kolektywna. Ustanowienie w wymienionych krajach ochrony prawnokarnej daje asumpt do określenia odnośnych przepisów prawa jako tworzących nowy jego dział – „prawo karne pamięci” (Erinnerungsstrafrecht), który to termin użyty został jako tytuł obszernego studium prawnoporównawczego i dobrze oddaje istotę analizowanych rozwiązań ustawowych32. Szczególnego znaczenia nabiera przeto zrozumienie, że „łańcuch genetycznego kodu pamięci zbiorowej” podlega ochronie prawnokarnej, jako dobro prawne w interesie społeczności europejskiej, a nie tylko z racji ochrony interesów narodowych w poszczególnych krajach Europy, w których dokonane zostały nie ulegające przedawnieniu zbrodnie przeciwko ludzkości. Z tego punktu widzenia stwierdzić trzeba, że zaprzeczanie temu co stało się w Auschwitz-Birkenau narusza to samo dobro prawne, chronione w zarówno w Polsce jak i w innych krajach europejskich, w tym – co oczywiste – także w Niemczech 33.

6. Określenie „polskie obozy koncentracyjne” a karalne zaprzeczanie zbrodniom nazistowskim Użycie w wypowiedzi określenia „polskie obozy koncentracyjne”, które samo w sobie pozostaje w oczywistej sprzeczności z powszechnie znanymi faktami historycznymi, jest prawnokarnie relewantne. Określenie to odbierane jest bowiem jako implikujące przypisanie polskiego sprawstwa zbrodni przeciwko ludzkości dokonanych w tych obozach. Semantyka sformułowania 32

M. Matuschek, Erinnerungsstrafrecht. Eine Neubegründung des Verbots der Holocaustlungnung aus rechtsvergleichender und sozialphilosophischer Grundlage, Berlin 2012, s. 130 i n, 195 i n., 247. 33 W. Kulesza, Auschwitz – Lüge [w:] J.C. Joerden, U. Scheffler, A. Sinn, G.Wolf, (Hrsg.), Vergleichende Strafrechtswissenschaft. Frankfurtem Festschrift für Andrzej J. Szwarc zum 70 Geburstag, Berlin 2009, s. 336 i n.

Wadliwe kody pamięci a zbiorowa pamięć jako dobro społeczne...

165

„polski obóz koncentracyjny” nie jest odczytywana przez polskie społeczeństwo jako wskazująca na niemiecki obóz w okupowanej Polsce, lecz – w powszechnym odbiorze – w kategoriach przypisania Polakom zorganizowania takiego obozu i odpowiedzialności za to, co zostało w nim popełnione. Takie właśnie odczytanie tego określenia, niezależnie od intencji osoby, która się nim posłużyła, uzasadnia protest wszystkich poczuwających się do wspólnoty pamięci. W kolektywnej pamięci obejmującej fakty powszechnie znane nie ma desygnatu terminu „polski obóz koncentracyjny”, dlatego użycie go wywołuje zdecydowany sprzeciw z powodu rozpoznawalnej dla każdego oczywistej i rażącej sprzeczności z tym, co zostało w tej pamięci zakodowane. Wypowiedź taka – w istocie przecząca faktom – rozumiana jest jako zawierająca implicite równoczesne zanegowanie niemieckiego sprawstwa zbrodni przeciwko ludzkości. Podkreślić przy tym trzeba, że publiczne mówienie o „polskich obozach koncentracyjnych” pozostaje w rażącej kolizji nie tylko z pamięcią kolektywną polskiego społeczeństwa, ale również pamięcią społeczeństw innych krajów okupowanych przez III Rzeszę, z których przywożono ofiary do niemieckich obozów koncentracyjnych i ośrodków zagłady zorganizowanych przez okupanta w pokonanej we wrześniu 1939 roku Polsce. Warunkiem karalności wypowiedzi rozumianych przez słuchaczy lub czytelników jako zaprzeczanie zbrodniom nazistowskim uzależniona jest od tego, czy autor inkryminowanej enuncjacji, mając świadomość faktów historycznych objętych dostępną mu wiedzą powszechną, umyślnie tj. chcąc by jego słowa były zrozumiane jako twierdzenie, że fakty zbrodni nie maiły miejsca, lub przewidując możliwość takiego ich odbioru, godzi się na to. Ustawa o IPN w art. 55 statuuje bowiem odpowiedzialność karną tylko za umyślne zaprzeczanie zbrodniom, pozostawiając niekaralnymi wypowiedzi, których autorzy nieumyślnie naruszają pamięć zbiorową, jako dobro prawem chronione. Znaczy to, że naruszenie dobra prawnego, jakim jest pamięć kolektywna, poprzez użycie w publicznej wypowiedzi sformułowania „polskie obozy koncentracyjne” jawi się jako czyn karalny według prawa polskiego w tych przypadkach, w których mówiący, świadom tego, że w okupowanej przez III Rzeszę Polsce funkcjonował system zbrodni, którego elementami były niemieckie obozy koncentracyjne, nazywa je „polskimi”, negując w ten sposób fakty historyczne i równocześnie wskazuje przez takie określenie na rzekome polskie sprawstwo dokonanego w nich ludobójstwa. Prawnokarnie nieuchwytnymi pozostają wypowiedzi z użyciem sformułowania „polskie obozy koncentracyjne”, których autorzy ex post wyjaśniają, że ich jedyną intencją było wskazanie na geograficzne położenie tych obozów poza granicami Niemiec, nie zaś zaprzeczanie niemieckiemu sprawstwu ich utworzenia i popełnionemu w nich ludobójstwu. Zauważyć jednak

166

Witold Kulesza

trzeba, że nie jest używane określenie „austriacki obóz koncentracyjny Mauthausen ”, gwoli wskazania, że znajdował się poza granicami Niemiec, ani nie nazywa się Dachau niemieckim obozem dla wskazania miejsca jego położenia, ograniczając się do określania go jako „nazistowski”. Wyjaśnienia autorów publikacji prasowych skonfrontowanych z zarzutem posłużenia się słowami „polski obóz koncentracyjny” sprowadzają się niekiedy do twierdzenia, że chodziło o „skrót myślowy”, który miałby być usprawiedliwiony „gorączką pracy redakcyjnej”, a także ograniczeniami co do długości zdań, jakie mogą być umieszczone w kolumnie teksu gazetowego. Wypowiedzi publiczne, a więc w obecności większej liczy słuchaczy, tłumaczone są zwykle tym, że przemawiający zakładał, iż wypowiedziane słowa zostaną zrozumiane zgodnie z jego intencją tj. jako odnoszące się do niemieckich obozów koncentracyjnych ulokowanych w okupowanej w czasie II wojny światowej Polsce. Najkrótszym wyjaśnieniem jest przyznanie, że wypowiedź stanowiła lapsus linguae. Choć wyjaśnienia autorów tego rodzaju wypowiedzi jawić się mogą jako swego rodzaju samousprawiedliwienie, nie wystawiające im dobrego świadectwa, jako wykonujących określony zawód – dziennikarza, publicysty, lub uczestnika życia publicznego, to jednak z reguły nie jest możliwe przeprowadzenie dowodu, że wypowiedzi te stanowiły realizację zamiaru publicznego i wbrew faktom zaprzeczania zbrodniom nazistowskim. Wyraźnie zaznaczyć trzeba, że nie pozostają w sprzeczności z kodem pamięci, określenia, które w swej treści nie przeczą temu, że III Rzesza realizowała na zawładniętym terytorium plan zagłady i nie zawierają sugestii polskiego sprawstwa zbrodni, lecz wskazują nazwy miejscowości, wykorzystanych dla zorganizowania w nich etapów zbrodni, jakimi były getta. Dlatego w zgodzie z pamięcią zbiorową pozostają określenia takie jak „warszawskie getto”, „łódzkie getto” (do którego przywożono Żydów z całej okupowanej Europy)34 „obóz oświęcimski”, „ośrodek natychmiastowej zagłady w Chełmie nad Nerem, „obóz koncentracyjny Majdanek”. Natomiast sprzeczne z faktami utrwalonymi w zbiorowej pamięci i jako takie bezprawne byłyby określenia w rodzaju „polskie getto w Warszawie”, „polski obóz koncentracyjny Majdanek”.

7. Wnioski Bezprawność określenia „polskie obozy koncentracyjne” implikowana jest przez prawnokarną ochronę pamięci zbiorowej, która jest dobrem 34

Zob. A. Löw, Getto łódzkie/ Litzmannstadt Getto. Warunki życia i sposoby przetrwania, Łódź 2012.

Wadliwe kody pamięci a zbiorowa pamięć jako dobro społeczne...

167

społecznym, objętym ochroną w polskim prawie karnym, a także w systemach prawnych państw uznających za czyny zabronione publiczne wypowiedzi stanowiące „Auschwitzlüge”. To dobro prawem chronione ma zatem charakter ponadnarodowy i transgraniczny, dlatego niezależnie od miejsca zdarzenia użycie w wypowiedzi określenia „polski” w odniesieniu do niemieckiego obozu koncentracyjnego traktować trzeba, jako czyn bezprawny wyrządzający uszczerbek w dobru o znaczeniu uniwersalnym. Powszechna dostępność wiedzy o ludobójstwie – jego ofiarach, miejscach jego dokonania i sprawcach sprawia, że wiedza ta jest znamieniem poziomu cywilizacyjnego współczesnych społeczeństw. Posłużenie się inkryminowanym sformułowaniem o „polskim obozie koncentracyjnym” jest w każdym przypadku zachowaniem bezprawnym w świetle normy prawnej chroniącej pamięć kolektywną, przy czym warunkiem odpowiedzialności karnej sprawcy jest ustalenie, że działał on z zamiarem tj. ze świadomością i wolą zaprzeczania niemieckim zbrodniom. Brak takiego zamiaru, przy równoczesnym naruszeniu z lekkomyślności lub niedbalstwa reguł ostrożności w obchodzeniu się w formułowaniu publicznych enuncjacji z pamięcią zbiorową ukształtowaną na gruncie powszechnie znanych faktów historycznych, nie jest w świetle prawa karnego wystarczającą przesłanką dla stwierdzenia, że sprawca popełnił umyślnie czyn zabroniony. Umyślność sprawcy z jaką zaprzecza on faktom zbrodni jest bowiem warunkiem jego odpowiedzialności karnej – elementem konstytutywnym przestępstwa „kłamstwa o Auschwitz”. Brak umyślności w realizacji znamion przestępstwa, pomimo że wyłącza odpowiedzialność karną sprawcy, to jednak nie odbiera naruszonej normie prawnokarnej funkcji potępiającej sprawcę nieumyślnie atakującego dobro chronione prawem. Inaczej rzecz ujmując – w tych przypadkach, w których mówiący o polskich obozach koncentracyjnych nie działa cum animo negationis (z zamiarem negowania) faktów zbrodni nazistowskich odpada jego odpowiedzialność karna, lecz nie zostaje uchylona bezprawność wypowiedzi. Ocena bezprawia przejawiającego się publicznym używaniu określenia „polskie obozy koncentracyjne” wymaga uwzględnienia, że – jak zauważa psychologia społeczna – publikacjom prasowym przysługuje domniemanie dobrej wiary, z jaką odbiorcy masowej informacji odnoszą się do treści publikowanych enuncjacji. Dlatego brak możliwości udowodnienia wypowiadającemu się, że czyni to z zamiarem negowania faktów historycznych, nie anuluje bezprawia zawartego w treści jego wypowiedzi godzącej w pamięć zbiorową. Przepis karny o zaprzeczaniu wbrew faktom zbrodniom nazistowskim, pomimo, że nie znajdzie zastosowania jako uzasadnienie sądowego skazania autorów posługujących się inkryminowanymi sformułowaniami, to jednak jest podstawą dla potępienia ich wypowiedzi jako bezprawnych w świetle prawnie chronionej kolektywnej pamięci o ludobójstwie

168

Witold Kulesza

dokonanym w okresie II wojny światowej. Przepis ten jako podstawa dla oceny w kategoriach bezprawia wypowiedzi sprzecznych z elementarną normą kulturową opartą na prawdzie historycznej obejmuje również pamięć o ofiarach zbrodni. Przeto czynienie zarzutu posłużenia się wadliwym kodem pamięci i potępienie wypowiedzi uznać trzeba, w każdym przypadku za swego rodzaju akt obrony koniecznej dobra prawnego, jakim jest pamięć kolektywna narodów uczestniczących w II wojnie światowej. Taka forma reakcji na słowa „polskie obozy koncentracyjne” wydaje się być właściwą i niezbędną dla ochrony także godności ludzkiej tych, którzy poczuwają się do moralnej powinności pamiętania i kształtowania języka, w którym współcześnie mówimy o tym, co zostało zapisane na czarnych kartach historii XX wieku. Inkryminowane sformułowanie nie powoduje wprawdzie erozji samego kodu pamięci w którym zapisano, jako jego podstawowe ogniwa Auschwitz – Birkenau, Bełżec, Kulmhof, Majdanek, Sobibór, Treblinka, albowiem objęta trwałą pamięcią, udokumentowana prawda historyczna pozostaje niezmienną, jednakże użycie sformułowania „polskie obozy koncentracyjne” jest aktem perwersji języka mówionego i pisanego użytego dla określenia miejsc zagłady. Konieczność reakcji i potępienia takich wypowiedzi wynika także z niebezpieczeństwa jakie stwarza zdegenerowany język dla młodych ludzi, ponieważ zaniechanie napiętnowania użytego sformułowania może dawać im asumpt do przypuszczenia, że mieści się ona w przyjętej powszechnie formule mówienia i pisania o zbrodniach przeciwko ludzkości popełnionych w czasie II wojny światowej w okupowanej Polsce. Publiczne przeciwstawienie się aberracji mowy, i zwrócenie uwagi na aspekt prawny wydaje się wreszcie niezbędne dla uchronienia samego mówiącego od niebezpieczeństwa recydywy – jak powiedziałby prawnik karnista, tj. powtarzania słów stanowiących bezprawny atak na godność bliźnich, których współcześnie łączy ponadpokoleniowa wspólnota pamięci. W konsekwencji ustanowienia w 1998 r. karalności publicznego zaprzeczania wbrew faktom zbrodniom nazistowskim, która oznaczała kryminalizację, w przedstawionym powyżej zakresie, określeń „polski obóz koncentracyjny”, w ustawie z dnia 7 maja 1999 r. o ochronie terenów byłych hitlerowskich obozów zagłady zdefiniowane zostało normatywnie pojęcie „Pomników Zagłady”, którymi są: Pomnik Męczeństwa w Oświęcimiu, Pomnik Męczeństwa na Majdanku, Muzeum „Stutthof” w Sztutowie, Muzeum Gross-Rosen w Rogoźnicy, Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Treblince, Muzeum Martyrologiczne – Obóz w Chełmnie nad Nerem, Muzeum Byłego Obozu Zagłady w Sobiborze oraz były Obóz Zagłady w Bełżcu. Na powtarzające się w zagranicznych mediach określenia hitlerowskich obozów zagłady jako „polskich obozów śmierci” zareagował polski rząd wnioskiem skierowanym do UNESCO o nadanie obozowi Auschwitz-

Wadliwe kody pamięci a zbiorowa pamięć jako dobro społeczne...

169

Birkenau nowej nazwy. Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO uwzględnił ten wniosek na posiedzeniu w dniu 27 czerwca 2007 r. podejmując decyzję o zmianie nazwy na: „Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady 1940–1945”.

Bibliografia Aly G., Das Posener Tagebuch des Anatomen Hermann Voss, [w:] Aly G., Chroust P., Heilmann H. D., Langbein H. (Hrsg.), Biedermann und Schreibtischtäter, Materialen zur deutschen Täter – Biografie, Beiträge zur nationalsozialististischen Gesundheits- und Sozialpolitik: 4, Berlin 1989. Andrejew I., Kubicki L., Waszczyński J. (red.) System prawa karnego. O przestępstwach w szczególności, t. IV, cz. II, Warszawa 1989. Andrejew I., Świda W., Wolter W., Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973. Centralna Żydowska Komisja Historyczna w Polsce, Proces ludobójcy Amona Leopolda Goetha przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, Warszawa, Łódź, Kraków 1947. Cyprian T., Sawicki J., Sprawy polskie w procesie Norymberskim, Poznań 1956. Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce: Wspomnienia Rudolfa Hössa komendanta obozu oświęcimskiego, Warszawa 1965. Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, Proces Artura Gisera przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, Warszawa 1946. Gumkowski J., Procesy Oświęcimskie [w:] Gumkowski J., Kułakowski T., Zbrodniarze hitlerowscy przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, Warszawa 1967. Hosenfeld W., Ich versuche jeden zu retten. Das Leben eines deutschen Offiziers in Briefen und Tagebüchern, München 2004, wyd. polskie: Staram się ratować każdego. Życie niemieckiego oficera w listach i dziennikach, Warszawa 2007. Kulesza W., Auschwitz – Lüge [w:] Joerden J.C., Scheffler U., Sinn A., Wolf G., (Hrsg.), Vergleichende Strafrechtswissenschaft. Frankfurtem Festschrift für Andrzej J. Szwarc zum 70 Geburstag, Berlin 2009. Kulesza W., Der Beitrag der polnischen Nachkriegsjustiz zum europäischen Rechtskulturerbe am Beispiel zweier Prozesse wegen der Massenmorde im Warthegau (Posen, Kulmhof) [w:] Kuretsidis- Heider C., Garscha W. R. (Hrsg.) Gerechtigkeit nach Diktatur und Krieg. Transitional Justice 1945 bis heute: Strafverfahren und ihre Quellen, Graz 2010. Kulesza W., Die Ausstrahlung der bundesdeutschen NS – Strafverfolgung auf andere Staaten, insbesondere Polen [w:] Dokumentation. Festakt und Symposium aus Anlass des 50 – jährigen Bestehens der Zentralen Stalle der Landesjustizverwaltungen zur Aufklärung nationalsozialistischer Verbrechen am 1.und 2 Dezember 2008 in Ludwigsburg. Die Ausstrahlung der Zentralen Stelle auf die juristische und gesellschaftliche Auseinandersetzung mit der NS – Verbrechensgeschichte. Hrsg.: Justizministerium Baden – Württemberg. Stuttgart 2009. Kulesza W., „Kłamstwo o Auschwitz” jako czyn zabroniony w polskim i niemieckim prawie karnym, [w:] . Pohl Ł. (red.), Aktualne problemy prawa karnego. Księga pamiątkowa z okazji Jubileuszu 70. urodzin Profesora Andrzeja J. Szwarca,. Poznań 2009. Kulesza W, Kriegsverbrecherprozesse in Polen – historische Dimensionen und weitere Forschungen [w:] Radtke H., Rössner D., Schiller T., Form W. (Hrsg.) Historische Dimensionen von Kriegsverbrecherprozessen nach dem Zweiten Weltkrig. Sudien zum Strafrecht, Bnd. 9, Baden-Baden 2007.

170

Witold Kulesza

Kulesza W., Pochwalanie faszyzmu i komunizmu w świetle prawa karnego (uwagi de lege praevia, lata et ferenda [w:] Michalska– Warias A., Nowinkowski I., Piórkowska – Flieger J. (red.), Teoretyczne i praktyczne problemy współczesnego prawa karnego. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Bojarskiemu, Lublin 2011. Kulesza W., Przedmowa do polskiego wydania [w:] Langbein H., Auschwitz przed sądem. Proces we Frankfurcie nad Menem 1963-1965. Dokumentacja, Wrocław –WarszawaOświęcim 2011. Kulesza W., Volkermord vor Gericht in Polen. NS – Verbrechen im Reichsgau Danzig-Westpreußen im Liche des Strafprozesses gegen Richard Hildebrandt [w:] Halbrainer H., Kuretsidis- Heider C., Kriegsverbrechen, NS – Gewaltverbrechen und die europäische Strafjustiz von Nürnberg bis Den Haag, Graz 2007. Kulesza W., Zaprzeczenie prawdy o ludobójstwie dokonanym w okresie II wojny światowej w świetle prawa karnego, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Iuridica 1995, nr 63. Kułakowski T., Proces Józefa Bühlera szefa rządu Generalnego Gubernatorstwa [w:] Gumkowski J. Kułakowski T, Zbrodniarze hitlerowscy przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, Warszawa 1967. Löw A., Getto łódzkie/ Litzmannstadt Getto. Warunki życia i sposoby przetrwania, Łódź 2012. Makarewicz J., Wykładnia kodeksu karnego. Naród Polski, „Gazeta Sądowa Warszawska” 1934, nr 26. Makarewicz J., Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1938. Matuschek M., Erinnerungsstrafrecht. Eine Neubegründung des Verbots der Holocaustlungnung aus rechtsvergleichender und sozialphilosophischer Grundlage, Berlin 2012. Schenk D., Hitlers Mann in Danzig. Gauleiter Forster und die NS-Verbrechen in Danzig-Westpreußen, Bonn 2000, wyd. polskie: Albert Forster gdański namiestnik Hitlera, Gdańsk 2002. Piotrowski S., Dziennik Hansa Franka, Warszawa 1957. Piotrowski S., Proces Hansa Franka i dowody polskie przeciw SS, Warszawa 1970. Proces Hansa Biebowa. Zagłada getta Łódzkiego. Akta i stenogramy sądowe. oprac.: Lewiński J., wprowadzenie Waszczyński J., wyd. Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce – Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 1987. Trial of The Major War Criminals before International Military Tribunal. Official Tekst, Nuremberg 1947.

MOŻLIWOŚĆ POSTĘPOWAŃ O UŻYWANIE WADLIWYCH KODÓW PAMIĘCI W NIEMCZECH Natalia Sienkiewicz-Bożyk Magdalena Sykulska-Przybysz

1. Wstęp Na przestrzeni ostatnich lat dochodziło do częstego stosowania w mediach o zasięgu międzynarodowym wadliwego określenia (tzw. wadliwego kodu pamięci) „polskie obozy koncentracyjne” na określenie niemieckich narodowosocjalistycznych obozów koncentracyjnych. Jedna z takich sytuacji stała się przyczyną zawiśnięcia sporu przed Sądem Okręgowym w Warszawie z powództwa Zbigniewa Osewskiego przeciwko wydawnictwu Axel Springer. Powód domagał się od wydawnictwa przeprosin jego oraz wszystkich Polaków jak i wypłaty zadośćuczynienia w wysokości 500.000 zł na rzecz organizacji pożytku publicznego1. Przyczyną pozwu był artykuł w opublikowany w „Die Welt” z dnia 24 listopada 2008 roku zatytułowany „Podróż Asafa dookoła świata”, w którym znalazło się następujące zdanie: „Grupa uczniów z Izraela miała zdjęcie w swej podróży do byłego polskiego obozu koncentracyjnego Majdanek”2. Redaktor Naczelny Thomas Schmid przeprosił za to zdanie w formie pisemnej. Przeprosiny te zostały opublikowane w dniu 26 listopada 2008 roku w gazecie „Die Welt”. Powód uznał przeprosiny za niewystarczające i wystąpił z pozwem, którego żądanie oparte zostało o polskie prawo materialne. Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie konsekwencji prawnych naruszania ogólnego prawa do osobowości3 przez prasę i ich egzekwowania za pomocą środków przewidzianych w niemieckim prawie cywilnym.

Szerzej o sprawie zob. http://www.lex.pl/czytaj/-/artykul/die-welt-przed-polskimsadem-za-polski-oboz-koncentracyjny (dostęp: 02.01.2014 r.) 2 Niem. „Eine israelische Schulgruppe hatte das Foto auf ihrer Reise in das ehemalige polnische Konzentrationslager Majdanek dabei.“ 3 Niem. allgemeine Persönlichkeitsrecht.

172

Natalia Sienkiewicz-Bożyk, Magdalena Sykulska-Przybysz

2. Ochrona w ramach wywiedzionego z niemieckiej Ustawy Zasadniczej prawa do osobowości Tak zwane prawo do osobowości, jest prawem podstawowym4 służącym ochronie osobowości ludzkiej przez atakami na obszar jej życia i wolności. Niemieckie prawo nie zawiera wyraźnej regulacji prawa do osobowości . Powszechne prawo do osobowości wywodzi się, od czasu utworzenia Federalnego Trybunału Konstytucyjnego w 1951 roku i rozwijania prawa w drodze wykładni dokonywanej przez sędziów tegoż Trybunału, z art. 1 ust. 1 n.u.z. i zawartego w niej pojęcia godności ludzkiej w zw. z art. 2 ust 1 zd. 1. n.u.z. chroniącym swobodny rozwój osobowości. Powszechne prawo do osobowości w międzyczasie uzyskało status prawa podstawowego5. Ponieważ prawo to jest szerokie i pojemne, w orzecznictwie niemieckiego Trybunału Konstytucyjnego zostały rozwinięte kategorie spraw, służące uporządkowaniu i bliższemu określeniu zakresu zastosowania tego prawa. Do najważniejszych – choć nie jest to wyliczenie wyczerpujące – kategorii przypadków, rozwiniętych przez Trybunał Konstytucyjny należy m. in. ochrona sfery prywatnej, poufnej i intymnej, która gwarantuje także ochronę odizolowanego zakresu rozwoju osobowości. Do tej grupy spraw zalicza się na przykład problematykę związaną z kartami lekarskimi dokumentującymi np. historię choroby. Prawo do wypowiedzianego słowa, natomiast, gwarantuje ochronę przed potajemnym nagrywaniem. Z kolei prawo do słowa pisanego chroni przed nieuprawnionym opublikowaniem notatek z pamiętników. Roszczenie o prawidłowe cytowanie wynika z ochrony przed zniekształceniem lub przypisaniem wypowiedzi. W kategoriach tych mieści się także prawo jednostki do określenia zastosowania oraz przechowywania danych jej dotyczących jako prawo do informatycznego samostanowienia6. W ramach grupy spraw, które dotyczą ochrony prawa do własnego wizerunku dochodzi często do postawienia pytania o osoby względnie publiczne 4 W niemieckim prawie konstytucyjnym używa się pojęcia Grundrechte – prawa podstawowe, dla praw określanych powszechnie jako prawa człowieka (niem. Menschenrechte), tj. prawa przysługujących jednostce o charakterze ponadpaństwowym i niezależnym od uznania ich w krajowej konstytucji. Katalog praw podstawowych zawarty w niemieckiej ustawie zasadniczej, dalej jako n.u.z., odmiennie niekiedy od międzynarodowych regulacji wskazuje, iż niektóre z tych praw przysługują wyłącznie obywatelom niemiecki, nie zaś każdej osobie, jak wynika to z norm prawa międzynarodowego (tak np. w części korzystania z prawa do stowarzyszania się – art. 9 n.u.z.). Szerzej o pojęciu Grundrechte: zob. Creifelds Rechtswörterbuch, C- H: Beck, München 2011, s. 554 i n. 5 T. Maunz, G. Dürig i in., Kommentar zum Grundgesetz,C. H. Beck, München 2013, art. 2 n. u.z., n.b. 127. 6 Ibidem, 142.

Możliwość postępowań o używanie wadliwych kodów pamięci...

173

i osoby publiczne par excellence7. Należy zauważyć znaczące praktyczne znacznie, nadane ochronie osobowości w związku z przekazami w prasie i radiu w sprawach z zakresu prywatnego prominentnych osobistości, ewentualnie przy opublikowaniu materiału zdjęciowego z ich sfery prywatnej. Ochrona w ramach prawa prywatnego zwraca się przede wszystkim przeciwko uwłaczającym lub kłamliwym twierdzeniom osób trzecich8. O ile w prawie niemieckim zasadniczo dopuszczalnym jest powiedzenie prawdy, o tyle nie należy zasadniczo godzić się na twierdzenia nieprawdziwe9.

3. Konsekwencje prawne naruszenia prawa do osobowości Prawa i wolności mediów pozostają w relacji konfliktu z częściowo sprzecznymi interesami osoby poszkodowanej przez przekaz medialny. O ile media na tyle powinny być chronione, aby móc wykonywać w sposób nieskrępowany swoje czynności i móc wykonywać swoją funkcję, o tyle z drugiej strony także osoba dotknięta przekazem wiadomości musi mieć ochronę przed negatywnym przekazem, czy też w ogóle przed niechcianym przedstawieniem jej w mediach10.

3.1. Roszczenie o zaniechanie (Der Unterlassungsanspruch) Zauważyć należy, że w niemieckim prawie cywilnym nie ma regulacji dotyczącej ochrony osobistych praw jednostki, analogicznej do art. 23, 24 polskiego kodeksu cywilnego11. Roszczenie o zaniechanie oparte jest na analogii do § 823 ust.1 n. k.c.12 w związku z § 1004 n.k.c.13 i stanowi 7

Niem. „relativen und absoluten Personen der Zeitgeschichte“. Maunz-Dürig, dz.cyt, art. 2 n.u.z, n.b. 142. 9 O. Stegmann, Tatsachenbehauptungen und Werturteil in der deutschen und französischen Presse, Mohr Siebeck, Tubingen 2004, s. 527. 10 D. Dörr, J. Kreile, M. D. Cole, Handbuch des Medienrechts, C. H. Beck, München 2009, s. 384. 11 Szerzej na temat odpowiedzialności deliktowej w niemieckim prawie cywilnym i wypełnienia tego braku w drodze wykładni zob. J. Kuźmicka-Sulikowska, Odpowiedzialność deliktowa w prawie wybranych państw obcych, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2011, s. 83-207. 12 Paragraf 823 ust. 1 n.k.c. stanowi co następuje: „kto rozmyślnie albo z niedbalstwa narusza bezprawnie życie, ciało, zdrowie, wolność, własność lub inne prawo drugiego, jest obowiązany do wynagrodzenia drugiemu powstałej stąd szkody” (niem. Wer vorsätzlich oder fahrlässig das Leben, den Körper, die Gesundheit, die Freiheit, das Eigentum oder ein sonstiges Recht eines anderen widerrechtlich verletzt, ist dem anderen zum Ersatz des daraus entstehenden Schadens verpflichtet.). 13 Zgodnie z § 1004 n.k.c. jeżeli ogranicza się własność w inny sposób, aniżeli przez odebranie lub wstrzymanie posiadania, właściciel może żądać od tego, kto własność zakłóca, aby 8

174

Natalia Sienkiewicz-Bożyk, Magdalena Sykulska-Przybysz

ochronę przed przyszłymi naruszeniami dóbr prawnych jednostki. W praktyce roszczenie to, obok roszczenia o przedstawienie zdania przeciwnego, stanowi najczęściej wykorzystywany instrument obrony pokrzywdzonego przed publikacjami prasowymi14. Warunkami koniecznymi dla dochodzenia tego roszczenia są naruszenie prawa, bezprawność, jak również niebezpieczeństwo popełnienia naruszenia (niebezpieczeństwo powtórzenia lub popełnienia po raz pierwszy). Ogólne prawo do osobowości chronione jest § 823 ust. 1 n.k.c. Pokrzywdzony, w ramach ciężaru dowodu wynikającego z tego paragrafu musi wystarczająco wykazać, że konkretne przedstawienie jest nieprawdziwe lub z innych przyczyn niedopuszczalne i naruszyło jego prawo. Roszczenie to może być skierowane zarówno przeciwko twierdzeniom co do faktów, jak i przeciwko wypowiedziom o opiniach15. Roszczenie o zaniechanie może być dochodzone szczególnie przeciwko nieprawdziwym twierdzeniom o faktach, prawdziwym ale naruszających prawo twierdzeniom o faktach lub przeciwko wypowiedziom opinii, które zawierają hańbiącą krytykę. Swoboda wypowiedzi musi w takiej sytuacji ustąpić, ponieważ jedynie prawdziwe twierdzenia o faktach mogą przyczyniać się do tworzenia opinii. Powyżej wskazano, że naruszenie ogólnego prawa do osobowości musi być sprzeczne z prawem. W przeciwieństwie do naruszenia innych, chronionych przez par. 823 ust. 1 n.k.c. dóbr prawnych, sprzeczność z prawem musi zostać ustalona, ponieważ ogólne prawo do osobowości posiada zasięg oddziaływania o charakterze klauzuli generalnej i nie jest w tak znacznym stopniu ograniczona, jak pozostałe stany faktyczne objęte dyspozycją tego paragrafu16. Do dnia dzisiejszego nie zostało przez praktykę orzeczniczą określony wyczerpujący opis czy w ogóle definicja zakresu ochrony. Przeciwnie, Federalny Trybunał Konstytucyjny podkreśla, otwartość na rozwój ochrony tego prawa17. W jej ramach należy także zbadać, w jaki sposób wypowiedź ograniczenie to usunął. Jeżeli istnieje obawa ograniczeń, właściciel może wystąpić z żądaniem zaniechania. Roszczenie jest wykluczone, gdy właściciel jest obowiązany do znoszenia. (niem. (1) Wird das Eigentum in anderer Weise als durch Entziehung oder Vorenthaltung des Besitzes beeinträchtigt, so kann der Eigentümer von dem Störer die Beseitigung der Beeinträchtigung verlangen. Sind weitere Beeinträchtigungen zu besorgen, so kann der Eigentümer auf Unterlassung klagen. (2) Der Anspruch ist ausgeschlossen, wenn der Eigentümer zur Duldung verpflichtet ist. 14 H-P Götting, Ch. Schertz, W. Seitz, Handbuch des Persönlichkeitsrechts, C. H. Beck, München 2008, § 47, n.b. 1. 15 R. Ricker, J. Weberling, Handbuch des Presserechts, C. H. Beck, München 2012, rozdz. 44, n.b. 1. 16 Bundesgechitshof, sygn.: VI ZR 9/56 z dnia 2 kwietnia 1957 r., BGHZ 24, 72, 80. 17 T. Maunz, G. Dürig, dz.cyt., art. 2 n.u.z., n.b. 147, zob. wyrok FTK, sygn. 1 BvR 185/77 z dnia 3 czerwca 1980 r., BVerfGE 54, 148 (153).

Możliwość postępowań o używanie wadliwych kodów pamięci...

175

zostanie przyjęta przez przeciętnego czytelnika i czy wypowiedź odpowiada faktom. Nie zależy ona jednak od tego, czy naruszenie prawa wywodzi się18 z celowego czy lekkomyślnego naruszenia obowiązku staranności dziennikarskiej19. Ponieważ roszczenie o zaniechanie dotyczy także przyszłości, może ono obejmować również podawanie faktów, których nieprawdziwość ujawniła się dopiero po ich wypowiedzeniu. Jeśli zobowiązany dopełnił pierwotnie swojego obowiązku staranności i działał on w związku z tym w obronie uzasadnionych interesów, powinien on zaniechać wypowiedzi w przyszłości, jeśli ich nieprawdziwość ujawniła się później20. Roszczenie o zaniechanie nie jest wykluczone także przy różnych interpretacjach wypowiedzi, wówczas jednak obowiązuje tak zwana zasada uprzywilejowania. Zgodnie z nią, jeśli możliwe są różne, wzajemnie się nie wykluczające znaczenia wypowiedzi, należy poddać ocenie prawnej tę, która jest korzystniejsza dla osoby pozwanej o zaniechanie i mniej obciąża osobę dotkniętą wypowiedzią21. Roszczenie o zaniechanie zakłada ryzyko popełnienia czynu, to znaczy, że musi istnieć poważna obawa naruszenie prawa. W praktyce głównym przypadkiem jest ryzyko powtórzenia czynu. Jeśli już doszło do naruszającej prawo publikacji, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, przypuszczenie to jest uzasadnionej już przez to, że podobna publikacja, mogłaby się powtórzyć22. Ryzyko pierwszego popełnienia czynu, które istnieje przed publikacją, zakłada w sobie poważne i możliwe do uchwycenia rzeczywiste punkty wyjścia dla nadającego się do skonkretyzowania naruszenia prawa w bliskiej przyszłości23. Zgodnie z domniemaniem prawnym, ryzyko powtórzenia czynu po naruszającej prawo wypowiedzi istnieje tak długo, dopóki osoba odpowiedzialna za naruszającą prawo wypowiedź, nie złoży oświadczenia o zaniechaniu dalszych naruszeń zagrożonego karą24. Osoba, przeciwko której występuje się z roszczeniem, musi być osobą zakłócającą porządek prawny. Osobą zakłócającą jest ta, pomiędzy której 18 M. Paschke, W. Berlit, C. Meyer, Hamburger Kommentar Medienrecht, Nomos, Baden Baden 2008, cz. 39, n.b. 1 i nast. 19 Obowiązek staranności dziennikarskiej przewidują ustawy o prawie prasowym poszczególnych krajów związkowych, np. w Nadrenii – Westfalii reguluje to § 6 ustawy z 24 maja 1966 r. prawo prasowe dla Nadrenii- Westfalii. 20 A. Beater, Medienrecht, Mohr Siebeck, Tubingen 2007, n.b. 1917. 21 Bundesgerichtshof, sygn. VI ZR 205/97, wyrok z dnia 16 czerwca 1998 r., BGH Z 139, s. 95. 22 Bundesgerichtshof, opubl. Neue Juristische Wochenschrift, 1998, s. 1392, 1393. 23 E. Wanckel, Die Durchsetzung von presserechtlichen Unterlassungsansprüchen, [w:] „Neue Juristische Wochenschrift”, 2009, s. 3353,3354. 24 K. Wenzel, E. Burkhardt, W. Gamer, Das Recht der Wort- und Bildberichterstattungen, OVS, Koln 2003, rozdz. 12, n.b. 17.

176

Natalia Sienkiewicz-Bożyk, Magdalena Sykulska-Przybysz

działaniami lub sprzecznymi z obowiązkami zaniechaniem a naruszeniem istnieje adekwatny związek przyczynowy25. W sytuacji naruszającego prawo jest także ten, kto utrzymuje stan naruszenia, o ile usunięcie stanu co najmniej pośrednio zależy od jego woli i jest on w stanie ten stan usunąć. Jeśli przy ingerencji brała udział większa grupa osób, roszczenie może być skierowane przeciwko każdej z nich naruszającemu porządek prawny. Za wypowiedzi powinien odpowiadać przede wszystkim ten, który ich dokonał. W zasadzie może jednak może stać się współodpowiedzialny za wypowiedzi lub za sprzeczną z prawem publikację ten, kto nie zapobiegł im, mimo istniejącego obowiązku nadzoru. Może również odpowiadać ta osoba, która jest w stanie zapobiec powtórzeniu wypowiedzi lub usunięciu konsekwencji wypowiedzi.26 Jeśli zostały spełnione powyższe przesłanki, przeciwnik powinien wezwać do złożenia oświadczenia o zaniechaniu naruszeń pod groźbą kary.27 Przez to oświadczenie, osoba wypowiadająca się, winna się zobowiązać do nieużywania lub zaniechania rozpowszechniania konkretnie określonej wypowiedzi, a przy naruszeniu tego zobowiązania, do zapłacenia kary umownej osobie zainteresowanej. Realizacja roszczenia o zaniechanie, z uwagi na konieczność sprawnej reakcji, może nastąpić zarówno w ramach postępowania o udzielenie zabezpieczenia przeciwko przedsiębiorstwu prasowemu, jak i w drodze pozwu.28

3.2. Roszczenie o przedstawienie zdania strony przeciwnej (der Gegendarstellungsanspruch) Przy naruszeniu honoru i podobnych wartości przez wypowiedziane opinie lub w mediach, konieczne jest dokonanie rozważnej oceny. Prawo podstawowe wymaga efektywnej ochrony jednostki przed ingerencją mediów w jego sferę indywidualną29. Dlatego też z punktu widzenia prawa konstytucyjnego wymagane jest skuteczne prawo do odrębnego przedstawienia swojej opinii30. 25

O. Palandt, Bürgerliches Gesetzbuch, Kommentar, C. H Beck, München 2013, § 1004,

n.b. 6. 26

Szerzej zob. A. Beater, dz.cyt. n.b.1896-1913, wraz z podanym orzecznictwem i litera-

turą. 27

Ibidem, n.b. 1920 i 1984, wraz z podanym tam orzecznictwem. Ibidem,n.b. 1920. 29 FTK sygn. 1 BvF 1/84, wyrok z dnia 4 listopada 1986 r., BVerfGE 73, 118/201; 30 FTK, sygn. 1 BvL 20/81, wyrok z dnia 8 lutego 1983 r., BverfGE 63, 131/142f., FTK, sygn. 73, 118/201. W orzeczeniu tym FTK stwierdził niezgodność z konstytucją i nieważność normy ustawy, która wprowadzała obowiązek zgłoszenia prawa najpóźniej w terminie dwóch 28

Możliwość postępowań o używanie wadliwych kodów pamięci...

177

Kompetencja ustawodawcza w zakresie prawa prasowego w znacznej mierze przysługuje parlamentom krajów związkowych. Dlatego też, poza roszczeniem o zaniechanie, na podstawie właściwej dla danego kraju związkowego normy, osoba poszkodowana ma możliwość domagania się przedstawienia opisu z własnego punktu widzenia. Opisywane roszczenie jest silnym uprawnieniem, które winno służyć w pewien sposób poszanowaniu równości broni. Zakłada ono, że zostały rozpowszechnione fakty, które niekoniecznie muszą być fałszywe. Czy zatem chodzi o twierdzenia o faktach czy też o twierdzenie o wartościach, ustala się według tego, czy wypowiedź zasadniczo może być udowodniona przed sądem, bez konieczności, aby dowód w konkretnym przypadku także faktycznie musiał powieść się31. Prawo do roszczenia o przedstawienie zdania strony przeciwnej zakłada zatem rzeczowe wyłożenie zakwestionowanej wypowiedzi32, jednakże media, mimo zobowiązania do opublikowania go, mogą się zdystansować od jego treści, ponieważ chodzi głównie o to, aby osobie uprawnionej do skorzystania z tego roszczenia umożliwić przedstawienie swojego stanowiska. Osoba pokrzywdzona musi mieć uzasadniony interes w rozpowszechnieniu stanowiska przeciwnego. Należy go stwierdzić wówczas, gdy osoba została dotknięta w swojej własnej sferze powszechnego prawa do osobowości. Nie jest istotne przy tym, czy twierdzenie o faktach jest prawdziwe czy fałszywe33. Przedstawienie zdania strony przeciwnej musi nastąpić we właściwej formie34. Forma ta winna być oceniana przez pryzmat wielkości i odmienności pierwszej wiadomości, przeciwko której zostaje ono kierowane. Przedstawienie zdania strony przeciwnej musi nastąpić w krótkim, określonym prawem terminie po przedstawieniu publikacji i, zależnie od przepisu prawa prasowego każdego z krajów związkowych, być podpisane osobiście.35

3.3. Sprostowanie i odwołanie (Berichtigung und Widerruf) Obok roszczenia o zaniechanie oraz roszczenia o zamieszczenie zdania przeciwnego, niemieckie orzecznictwo rozwinęło z analogicznego zastosowania przepisów par. 823 i 1004 n.k.c. roszczenie o usunięcie skutków tygodni po kwestionowanej audycji, zob. także H. Jarass, B.Pieroth, Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland, Kommentar, C. H. Beck, München 2011, Art. 2 n.b. 71. 31 F. Fechner, Fälle und Lösungen zum Medienrecht, Mohr Sie beck, Tubingen 2012, kazus nr 6. 32 BVerfG-K, „Neue Juristische Wochenschrift”, 2008, 1658f. 33 D. Dörr, J. Kreile, M. D. Cole, dz.cyt., s. 392. 34 BVerfG-K, Wyrok FTK z 25 sierpnia 1998 r., „Neue Juristische Wochenschrift” 1999, s. 484 35 Szerzej zob. D. Dörr, J. Kreile, M. D. Cole, dz.cyt.,s. 392-393.

178

Natalia Sienkiewicz-Bożyk, Magdalena Sykulska-Przybysz

bezprawnego działania w szczególności roszczenie o sprostowanie. Podobnie jak przy roszczeniu o zaniechanie i roszczeniu o odszkodowanie pieniężne nie istnieje żadna wyraźna regulacja ustawowa, bardziej chodzi o ukształtowanie roszczenia jako wytworu praktyki prawnej36. Zainteresowanemu przysługuje roszczenie o złożenie własnego oświadczenia w medium, które jest odpowiedzialne za zakwestionowaną publikację37. Przedmiotem sprostowania mogą być wyłącznie twierdzenia o faktach, to znaczy wypowiedzi, których prawidłowość jest możliwa do zbadania za pomocą środków dowodowym, w przeciwieństwie do osądów wartości38. Aby uzasadnić roszczenie o sprostowanie, musi zostać spełnione bezwarunkowe założenie, że uczynione stwierdzenie jest nieprawdziwe. W związku z tym należy mieć na uwadze, iż ciężar dowodu nieprawdziwości twierdzenia o faktach spoczywa na osobie występującej z roszczeniem. Tenże dowód, jednakże jest nieco ułatwiony poprzez rozszerzony obowiązek substancjonowania po stronie osoby twierdzącej, tj. wskazania wszystkich faktów uzasadniających żądanie pozwu39. Roszczenie o odwołanie zakłada nadto, że podmiot występujący z żądaniem został zraniony poprzez twierdzenia o nieprawdziwych faktach, nie obejmuje zatem on samego tylko rozpowszechniania tych faktów40. Naruszenie prawa do osobowości musi trwać. Stan taki nie jest osiągnięty przez to, że osoba, która dokonała naruszenia, już nie powtórzy wypowiedzi lub się od niej zdystansuje. Trwające naruszenie przyjmuje się na przykład w przypadku, gdy twierdzenie o faktach naruszające cześć lub szkodzące opinii zapadnie w pamięć ludności, tak, że naruszenie prawa do osobowości trwa nadal i także w przyszłości należy oczekiwać z tego powodu szkód. Sprostowanie może nastąpić poprzez odwołanie, zmianę (następnie poprawienie-sprostowanie) lub uzupełnienie dokonanej wypowiedzi. Odwołanie wchodzi w grę zawsze wtedy, gdy dokonana wypowiedź jest w sumie fałszywa, natomiast poprawienie, o ile część twierdzenia jest nieprawdziwa, uzupełnienie zaś, gdy brakuje określonych faktów, które są niezbędne dla prawidłowości opisu. Potrzeba sprostowania może odpaść wówczas, gdy poprzez dobrowolne oświadczenie redakcji może dojść do zakończenia oddziaływania naruszenia. W takiej sytuacji może odpaść także roszczenie o sprostowanie. Jednocześnie jednak, także w takim przypadku należy 36

H-P Götting, Ch. Schertz, W. Seitz, dz.cyt.., § 49, n.b. 1. D. Dörr, J. Kreile, M. D. Cole, dz.cyt.,s. 393. 38 Tak stałe orzecznictwo, por. Bundesgerichtshof, wyrok z dnia 4 czerwca 1974, opublikowany w:„Neue Juristische Wochenschrift”, 1974, s. 1371. 39 H-P Götting, Ch. Schertz, W. Seitz, dz.cyt., § 49, n.b. 15. 40 A. Beater, dz.cyt. n.b. 1945. 37

Możliwość postępowań o używanie wadliwych kodów pamięci...

179

sprawdzić, czy zostały uwzględnione i zachowane formalne przesłanki co do rodzaju sprostowania jak również, tu zarówno orzecznictwo jak literatura wskazują na zasadę równości broni roszczenia o przedstawienie zdania przeciwnego, takie wymagania formalne, takie jak zamieszczenie w takim samym miejscu jak nieprawdziwe stwierdzenia. W tym miejscu należy jednak wskazać, że sprostowanie nie służy zadośćuczynieniu osobie poszkodowanej, jak wielokrotnie wyraźnie wskazywał niemiecki Sąd Najwyższy41.

3.4. Odszkodowanie (der Schadensersatz) O ile prawo do osobowości osoby zainteresowanej zostało naruszone umyślnie lub nieumyślnie przez niedopuszczalną wypowiedź i z tego powodu powstała u poszkodowanego szkoda materialna, może on dochodzić odszkodowania pieniężnego od osoby, która naruszyła jego prawo, stosownie do § 823 ust. 1 n.k.c. Roszczenie o odszkodowanie powstaje, w przeciwieństwie do roszczenia o zaniechanie i o sprostowanie, nie tylko w sytuacji nieprawdziwie podanych twierdzeń o faktach, ale także w razie wszystkich wypowiedzi niedopuszczalnych i naruszających prawo do osobowości. Jeżeli przez naruszenie prawa do osobistości dochodzi do uzyskania korzyści, należy ją wydać osobie poszkodowanej.42 W określonych okolicznościach wchodzi w grę odszkodowanie pieniężne, obok lub po restytucji naturalnej w drodze odwołania i przedstawienia zdania strony przeciwnej w odniesieniu do uprzednio zaistniałego naruszenia prawa do osobowości, jako rekompensata krzywd niematerialnych. O ile z § 253 ust. 2 n.k.c. wprost należy wywodzić co najwyżej odszkodowanie za ingerencję w sferę cielesną w najszerszym sensie, orzecznictwo także w przypadkach naruszenia ogólnego prawa do osobowości gwarantuje roszczenie o wyrównanie szkody niematerialnej43, przy czym, przyznanie odszkodowania pieniężnego ma swoje korzenie w prawie konstytucyjnym i nie stanowi sankcji o charakterze karnym44. Roszczenie o odszkodowanie za szkody niematerialne dotyczy idealnych części składowych prawa do osobowości i przysługuje tylko żyjącym osobom fizycznym głównie z uwagi na konieczność zadośćuczynienia i prewencji. Bez tego roszczenia ciężkie naruszenia ludzkiej godności i czci pozostałyby 41

Szerzej D. Dörr, J. Kreile, M. D. Cole, dz.cyt.,s. 393, por. także H-P Götting, Ch. Schertz, W. Seitz, dz.cyt., § 49, n.b. 37 z dalszymi odniesieniami. 42 Szerzej zob. A.Beater, dz. cyt., n.b. 1978-1979 wraz z podaną literaturą i orzecznictwem. 43 Niem. Geldentschädigung für immateriellen Schaden. 44 Bundesgerichtshof, sygn. VI ZR 255/03,wyrok niemieckiego Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2004 r., „Neue Juristische Wochenschrift”, 2005, s. 215.

180

Natalia Sienkiewicz-Bożyk, Magdalena Sykulska-Przybysz

często bez sankcji. Odszkodowanie, na podstawie zlecenia ochrony zawartego w art. 1 i 2 n.u.z. wynika bezpośrednio z § 823 n.k.c., nie zaś z § 253 ust.2 n.k.c. i nie jest karą. Zgodnie z niebudzącym wątpliwości orzecznictwem konstytucyjnym istnieją dwa założenia ograniczające. Po pierwsze musi zaistnieć ciężkie naruszenie ogólnego prawa do osobowości, przy którym, po drugie ingerencja ze względu na jej rodzaj i naruszenie nie może być wyrównana w inny zadowalający sposób (zadośćuczynienie przez zaniechanie, opublikowanie zdania strony przeciwnej czy też odwołanie). O tym, czy zachodzi tego typu naruszenie, winna zadecydować ocena całokształtu okoliczności sprawy45. Przedstawione rozwiązania prawa i judykatury niemieckiej wskazują, że mimo braków regulacji ustawowych, orzecznictwo zarówno konstytucyjne jak i Sądu Najwyższego znalazło rozwiązania prawne dla skutecznej ochrony jednostki w razie naruszenia jej prawa do osobowości. Rozwiązania te zmierzają przede wszystkim do usunięcia skutków naruszeń poprzez możliwość domagania się sprostowania czy zamieszczenia zdania strony przeciwnej, sięgają jednak także do instytucji prawa cywilnego, aby zabezpieczyć jednostkę przed ponownym naruszeniem jej dobra przez krzywdzącą wypowiedź. Szczególnie interesujące z punktu widzenia prawa polskiego wydaje się sięgnięcie do instytucji kary umownej, jako środka przeciwdziałającego ponowieniu naruszenia w przyszłości. W kontekście tematu konferencji i zawisłych już oraz potencjalnych postępowań przeciwko podmiotom posługującym się pojęciem „polskie obozy koncentracyjne”, istotne jest dostrzeżenie, że roszczenie odszkodowawcze w takich postępowaniach nie powinno być traktowane jako sankcja karna, z uwagi na korzenie tej instytucji w innej dziedzinie prawa. Oznacza to, że potencjalne domaganie się wielotysięcznych kwot zadośćuczynienia które miałoby stanowić prewencyjny środek zapobiegania stosowania w przyszłości wadliwego stwierdzenia „polskie obozy koncentracyjne” w przyszłości, nie znajduje w prawie ani orzecznictwie niemieckim podstawy.

H. Sprau [w:] Palandt, Bürgerliches Gesetzbuch, Kommentar, 72. wydanie 2013, § 823, n.b. 124, wyroki niemieckiego Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 1995 r., „Neue Juristische Wochenschrift” 1996, s. 984, z dnia 1 grudnia 1999 r., „Neue Juristische Wochenschrift 2000, s. 2195-97, z dnia 20 marca 2012 r., „Neue Juristische Wochenschrift” 2012, s. 1728.

Możliwość postępowań o używanie wadliwych kodów pamięci...

181

Załącznik: Skrócony wybór orzeczeń sądowych uporządkowany według wysokości odszkodowania pieniężnego a) 5.000 marek niemieckich (2.500 euro) – za opublikowanie zdjęcia studentki bez jej zgody, w związku z tekstem, w którym czytelnicy opowiadają o swoich wczesnych doświadczeniach seksualnych46. b) 10.000 marek niemieckich (5000 euro) – za publikację prasową przed terminem wyznaczonym do złożenia oświadczenia o wyjawieniu majątku, która stanowiła ciężkie naruszenie prawa do osobowości i uzasadniała roszczenia o odszkodowanie47. – za przedstawienie powoda w opublikowanym artykule w gazecie, m. in. jako „ śmiesznego numeru” i leniwego urzędnika który mimo niskiego poziomu świadczonej pracy nadal otrzymuje wynagrodzenie w pełnej wysokości. Sąd uznał, że pozwany wystawił powoda na pośmiewisko w szerokim kręgu swoich znajomych i sąsiadów, znacznie zaniżył jego zdolności zawodowe i w ciężki sposób osobiście zniesławił48. – za zawarcie opinii w ponadregionalnym dzienniku, że prominentna polityk dałaby się sfotografować nago za 80.000 marek, czy też może nawet już to uczyniła49. – za zawarcie w artykule zarzutu, że powód winien jest śmierci sportowca i nie został pociągnięty do odpowiedzialności, ponieważ kryła go Stasi. Co prawda powód nie został wspomniany z nazwiska, to jednak został zidentyfikowany przez przyjaciół, znajomych i rodzinę50. – za sprzeczny z prawdą przekaz prasowy o karalnych zachowaniach osoby napiętnowanej przez pełne podanie jej danych. Sąd ustalił, że jest bez znaczenia, czy chodzi o osobę prominentną czy też nie. 46

OLG Hamburg, AZ: 3 U 106/94, wyrok z dnia 22.09.1994, [w:] „Neue Juristische Wochenschrift – Rechtsprechungsreport” 1995, s. 220. 47 OLG Bremen, sygn.: 1 U 20/92, wyrok z dnia 20.05.1992, [w:] „Monatsschrift für Deutsches Recht”, 1992, s. 1033. 48 OLG Frankfurt, sygn.: 16 U 61/92, wyrok z dnia 4.03.1993 r., [w:] s. Hacks, A. Ring, P. Böhm, Schmerzensgeld Beträge 2011, wyd. 29, Bonn 2010, poz. 1098. 49 OLG Hamburg, sygn.: 3 U 49/86, wyrok z dnia 21.05.1987, [w:] „Neue Juristische Wochenschrift – Rechtsprechungsreport” 1988, ss. 737-738. 50 OLG Hamburg, sygn.: 3 U 49/86, wyrok z dnia 21.05.1987, [w:] „Neue Juristische Wochenschrift – Rechtsprechungsreport” 1993, s. 735.

182

Natalia Sienkiewicz-Bożyk, Magdalena Sykulska-Przybysz

Przyznane odszkodowanie pieniężne winno być raczej umiarkowane i skromne, aniżeli zbyt wysokie51. c) 15.000 marek niemieckich ( 7500 euro) – za określenie wysokiego rangą urzędnika administracji w nagłówku gazety ogłoszeniowej, bez merytorycznego powodu jako „największy głupek” (niem. allergrößte Pfeiffe)52. d) 70.000 euro Powyższa suma została przyznana za przywołanie z powodu jej nazwiska małoletniej uczestniczki konkursu piękności w programach telewizyjnych z pornografią. Sąd wskazał, że szczególna wysokość zadośćuczynienia opiera się na następującym uzasadnieniu: przy ustalaniu odszkodowania należy uwzględnić, także z punktu widzenia prewencji ogólnej, rozmyślne naruszenie prawa do osobowości stanowiące środek do zwiększenia nakładu względnie liczby odbiorców programu i zastosowanie go w ten sposób dla osiągnięcia interesów komercyjnych. Odszkodowanie należy ustalić na tak wysokim poziomie, aby stało się ono czynnikiem rozważanym przez osoby odpowiedzialne w prasie lub telewizji przy przyszłych decyzjach za lub przeciwko rozpowszechnianiu publikacji naruszających prawo do osobowości53. e) 75.000 euro Sąd przyznał odszkodowanie w tej wysokości za naruszenie prawa do osobowości poprzez opublikowanie dziewięciu artykułów, z których każdy zawierał potajemnie wykonane zdjęcia niewiele wcześniej urodzonej córki, wykonane bez zgody jej rodziców – księżnej Karoliny von Hannover i księcia Ernsta Augusta von Hannover. Szczególna wysokość zadośćuczynienia oparto na następującym uzasadnieniu: dzieci wymagają szczególnej ochrony przed niebezpieczeństwami, które wynikają z zainteresowania informacjami na ich temat lub ich wizerunków wykazywanymi przez media i ich odbiorców. Sąd przypomniał także, że przyznanie odszkodowania pieniężnego ma swoje korzenie w prawie cywilnym i konstytucyjnym i nie stanowi żadnej sankcji karnej54. 51

OLG Karlsruhe, sygn.: 14 U 67/94, wyrok z dnia 25.11.1994 r., [w:] „Neue Juristische Wochenschrift – Rechtsprechungsreport” 1995, s. 477. 52 LG Oldenburg, sygn.: 5 O 932/94, wyrok z dnia 27.10.1994 r., „Neue Juristische Wochenschrift – Rechtsprechungsreport” 1995, s. 1427. 53 OLG Hamm, sygn.: 3 U 168/03, wyrok z dnia 04.02.2004, [w:] „Neue Juristische Wochenschrift – Rechtsprechungsreport 2004, 919-923 54 Bundesgerichtshof, sygn. VI ZR 255/03, wyrok z dnia 05.10.2004 r., [w:] BGHZ 160, s. 298.

Możliwość postępowań o używanie wadliwych kodów pamięci...

183

f) 90.000 euro Kwotę tę przyznano za ciężkie naruszenie prawa do osobowości przez trzy publikacje w czasopiśmie ilustrowanym z wymyśloną treścią, z czego jedna stanowiła wymyślony wywiad o problemach życia prywatnego i stanu psychicznego Karoliny księżniczki Monaco z wypowiedziami, których osoba ta nie udzieliła. Sąd w uzasadnieniu wskazał, że pozwany, w celu wzrostu sprzedaży i swojej komercyjnej korzyści wystawił sferę prywatną powódki na ciekawość i żądzę sensacji setek tysięcy czytelników. Przy ustalaniu wysokości odszkodowania nad wyraz istotnym jest uwzględnienie kwestii zadośćuczynienia ofierze, jak i idei prewencji w odniesieniu do sprawcy szkody55.

Bibliografia: Beater A., Medienrecht, Tubingen 2007. Creifelds Rechtswörterbuch, wyd. 20, München 2011 Dörr D. Kreile J., Cole M. D., Handbuch des Medienrechts, München 2009. Fechner F., Fälle und Lösungen zum Medienrecht, wyd. 3, Tubingen 2012. Götting H-P, Schertz Ch., Seitz W., Handbuch des Persönlichkeitsrechts, München 2008. Jarass H., Pieroth B., Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland, Kommentar, wyd. 11, München 2011. Kuźmicka-Sulikowska J., Odpowiedzialność deliktowa w prawie wybranych państw obcych, Wrocław 2011, opubl. http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/34500 (dostęp: 02.01.2014 r.). Maunz T., Dürig G. i in., Kommentar zum Grundgesetz, München 2013. Palandt O., Bürgerliches Gesetzbuch, Kommentar, wyd. 72. München 2013. Paschke M., Berlit W., Meyer C., Hamburger Kommentar Medienrecht, Baden Baden 2008. Ricker R., Weberling J., Handbuch des Presserechts, wyd. 6, München 2012. Stegmann O., Tatsachenbehauptungen und Werturteil in der deutschen und französischen Presse, Tubingen 2004. Wanckel E., Die Durchsetzung von presserechtlichen Unterlassungsansprüchen, [w:] „Neue Juristische Wochenschrift”, 2009. Wenzel K., Burkhardt E., Gamer W., Das Recht der Wort- und Bildberichterstattungen, wyd. 5, Koln 2003.

OLG Hamburg, wyrok z dnia 25.07.1996 r., [w:] s. Hacks, A. Ring, P. Böhm, dz.cyt., poz. 2764.

O TZW. „POLSKICH OBOZACH KONCENTRACYJNYCH” – UJĘCIE PROBLEMU Z PERSPEKTYWY PRAGMATYKI LOGICZNEJ Ewa Rosiak-Zięba

Wyrażenie „polskie obozy koncentracyjne” (w odniesieniu do niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych na terenie okupowanej Polski z okresu II wojny światowej) jeśli się pojawia w dyskursie publicznym, to przeważnie poza granicami naszego kraju1. Szczególne zainteresowanie, z oczywistych względów, budzą przypadki jego użycia w mediach niemieckich2. Problem, który jest przedmiotem tego artykułu, dotyczy właściwie nie tylko tytułowego terminu, ale całej grupy wyrażeń. W światowych mediach oprócz „polskich obozów koncentracyjnych” pojawiają się bowiem również zwroty takie, jak „polskie obozy zagłady”, czy „polskie 1

W Polsce mówi się raczej o przypadkach użycia terminu „polskie obozy koncentracyjne”, nie używa się go zaś w ramach wspomnianej relacji denotowania. Innymi słowy: jeśli się pojawia, to występuje w tzw. supozycji materialnej. 2 Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej na swojej stronie zamieszcza informacje dotyczące udanych interwencji, w tym: także w mediach niemieckich (od mediów o zasięgu lokalnym aż po serwis niemieckiej agencji DPA i serwisy niektórych niemieckich stacji telewizyjnych). [zob. Przeciw „polskim obozom”, strona internetowa MSZ RP z informacjami na temat wybranych interwencji, [w:] http://www.msz.gov.pl/pl/p/msz_pl/ polityka_zagraniczna/przeciw_polskim_obozom/, dostęp: 30.10.2013 r.]. Trzeba podkreślić, że interwencji podejmują się nie tylko polskie władze, aktywne są także polskie media. Dla przykładu: dziennik „Rzeczpospolita” w styczniu 2005 r. wystosował Apel przeciw „Polskim Obozom Śmierci”. W ramach tejże akcji m.in. do redakcji wiodących mediów w innych krajach został również wysłany list byłego naczelnego redaktora dziennika, Grzegorza Gaudena [zob. Apel przeciw „Polskim Obozom Śmierci” / Appeal against „Polish Death Camps”, list otwarty, serwis dziennika „Rzeczpospolita” z dn. 18.05.2009 r., [w:] http://blog.rp.pl/ listotwarty/2009/05/18/apel-przeciw-polskim-obozom-smierci-appeal-against-polish-deathcamps/]). Indywidualnych interwencji podejmują się także polscy obywatele. Dla przykładu: polską opinię publiczną poruszyła także niedawno sprawa pewnej niemieckiej państwowej stacji telewizyjnej, przeciwko której – za użycie sformułowania „polskie obozy zagłady” – proces wytoczył były polski więzień obozu w Auschwitz, pan Karol Tendera [zob. Z. Bartuś, Więzień Auschwitz skarży Niemców za „polskie obozy”, „Dziennik Polski” z dn. 22.07.2013 r.].

186

Ewa Rosiak-Zięba

obozy śmierci”. Terminy te nie zawsze dają się stosować wymiennie3, polskie sprzeciwy wzbudzają jednak z tych samych powodów. Wobec powyższego w eseju tym poprzestaniemy na analizie wyrażenia „polskie obozy koncentracyjne”, wnioski jednakże będą dotyczyć także pozostałych sformułowań z tej grupy. Posługiwanie się tego rodzaju wyrażeniami często bywa tłumaczone pewnego rodzaju „skrótem myślowym”, mianowicie tym, iż występujący w nich przymiotnik „polskie” ma odnosić się do geograficznego położenia owych obozów, z wyłączeniem odpowiedzialności za ich powstanie. Kłopot jednak w tym, że w językowym obiegu funkcjonują także inne wyrażenia o podobnej budowie, które interpretuje się w odmienny sposób. Przyjrzyjmy się trzem spośród nich (traktując je wyłącznie jako przykłady): (A) „chorwackie obozy koncentracyjne” (B) „niemieckie obozy koncentracyjne w Afryce (Połud nio woZachodniej)” (C) „brytyjskie obozy koncentracyjne podczas wojny burskiej” Wyrażenie (A) odnosi się do obozów koncentracyjnych założonych i zarządzanych przez Chorwatów (faszystowskich Ustaszy) w okresie II wojny światowej na terenie proklamowanego wówczas Niepodległego Państwa Chorwackiego4. Przymiotnik „chorwackie” wskazuje więc nie tylko na geograficzną lokalizację obozu, ale również na narodowość tych, którzy nim zarządzali. Termin (B) odnosi się z kolei do obozów funkcjonujących na początku XX w. na terenie ówczesnej niemieckiej kolonii, w Afryce PołudniowoZachodniej (obecnie Namibia)5. Wyrażenie to różni się od (A) składnikiem 3

W obozach koncentracyjnych więźniowie (na ogół bez wyroku sądowego) podlegali w pierwszym rzędzie powolnemu wyniszczaniu poprzez pracę ponad siły, głód i niezwykle okrutne traktowanie. „Obozami śmierci” lub „obozami zagłady” nazywa się zaś takie obozy koncentracyjne, w których deportowani nie byli przetrzymywani, tylko masowo mordowani (przede wszystkim w komorach gazowych) bezpośrednio po przybyciu na miejsce. Niektóre obozy miały charakter łączony (np. obóz Auschwitz-Birkenau). W sprawie obozów zob. np. witrynę edukacyjną Instytutu Pamięci Narodowej Truth About Camps / W imię prawdy historycznej, [w:] www.truthaboutcamps.eu, dostęp: 30.10.2013 r. 4 Zob. m.in. Jasenovac and the Holocaust in Yugoslavia: Analyses and Survivor Testimonies, B. Lituchy (ed.), Jasenovac Research Institute, 2006. Warto podkreślić, że nie wszyscy Chorwaci zaliczali się do Ustaszy. 5 Zob. w tej sprawie zwłaszcza D. Olusoga, C. W. Erichsen, The Kaiser’s Holocaust: Germany’s Forgotten Genocide and the Colonial Roots of Nazism, Faber & Faber, London 2010. O tej odsłonie historii obozów mówi się wciąż niewiele. Podobnie, jak o obozach, jakie zakładali włoscy faszyści. Niektóre spośród nich funkcjonowały na terenie Włoch, m.in.

O tzw. „polskich obozach koncentracyjnych” – ujęcie problemu...

187

dodatkowym, który doprecyzowuje lokalizację owych obozów („w Afryce Południowo-Zachodniej”). W kontekście wyraźnego odniesienia geograficznego występującego w (B) przymiotnik „niemieckie” wskazuje bezpośrednio na narodowość tych, którzy nim administrowali, na lokalizację zaś tylko pośrednio. Nietrudno się wprawdzie domyślić, że chodzi o teren pozostający pod jakąś niemiecką protekcją (skoro stosowny przymiotnik w (B) występuje), niemniej oba te komponenty interpretacyjne w wyrażeniu tym wskazywane są osobno. Etniczna interpretacja przymiotnika występującego przed nazwą „obozy koncentracyjne” przeważa również w wyrażeniu (C). Odnosi się ono do obozów założonych przez Brytyjczyków dla Burów podczas tzw. II wojny burskiej6. W odróżnieniu od (B) pojawiające się w (C) doprecyzowanie („podczas wojny burskiej”) nie dotyczy wprost lokalizacji obozów, lecz historycznych okoliczności ich założenia i dopiero te ostatnie wskazują na ich geograficzne położenie. Natomiast występujący w (C) przymiotnik „brytyjskie”, podobnie jak „niemieckie” w (B), w pierwszym rzędzie wskazuje na narodowość sprawców, nie zaś lokalizację (choć i w tym przypadku łatwo się domyślić, że chodzi o tereny pozostające wówczas pod kontrolą Brytyjczyków). Analiza przykładów prowadzi do wniosku, że w przypadku omawianego typu wyrażeń „lokalizacyjna” interpretacja przymiotników, z pominięciem kwestii sprawstwa, nie jest regułą. Rola, jaką w (A)-(C) one pełnią, nie sprowadza się do wskazania geograficznego położenia obozów. Właśnie za sprawą tych przymiotników jesteśmy w stanie określić, kto za powstanie tych obozów odpowiada. Na podstawie analizy (B) i (C) nasuwa się wniosek, że ta druga funkcja bywa nawet ważniejsza od pierwszej. Przypuszczenie to zdają się potwierdzać funkcjonujące w użyciu zwroty, w których termin „obóz koncentracyjny” występuje w połączeniu z przymiotnikiem pochodzącym od nazwiska konkretnej osoby. Dobrą ilustrację w tym względzie stanowią wyrażenia takie, jak „hitlerowskie obozy koncentracyjne” czy „frankistowskie obozy koncentracyjne”. To ostatnie wyrażenie odnosi się do obozów założonych i prowadzonych na terenie Hiszpanii przez w Gonars, inne – na terenach przez nich okupowanych m.in. na wyspie Rab (obecnie na terytorium Chorwacji) [zob. np. Pirjevec J., The Strategy of the Occupiers, [w:] Resistance, Suffering, Hope. The Slovene Partisan Movement 1941-1945, J. Pirjevec, B. Repe (eds.), National Committee of Union of Societies of Combatants of the Slovene National Liberation Struggle, Lubljana 2008, s. 24-35; oraz materiały zamieszczone na witrynie projektu Audiodoc „I Campi Fascisti”, www.campifascisti.it, dostęp 30.09.2013 r.]. Warto podkreślić, że wśród więźniów wymienionych obozów, obok Słoweńców, byli także m.in. liczni Chorwaci. 6 Zob. w tej sprawie m.in. The Times History of the War in South Africa, E. Childers (ed.), London, Sampson Low, Marsten, 1907, s. 22-26.

188

Ewa Rosiak-Zięba

zwolenników generała Franco w latach trzydziestych i czterdziestych XX w.7 Przymiotnik „frankistowskie”, występujący w omawianym sformułowaniu, wprost wskazuje na osobę, którą obarcza się odpowiedzialnością za powstanie tych obozów. Co więcej, odbywa się to kosztem bezpośredniego wskazania ich lokalizacji (choć skądinąd łatwo się domyślić, że chodzi tutaj o teren, który pozostawał pod kontrolą frankistów). Wydaje się więc, że dla interpretacji wyrażeń, w których termin „obozy koncentracyjne” poprzedzony jest przymiotnikiem odetnicznym (jak i pochodzącym od imienia własnego), znaczenie pierwszorzędne ma pytanie o to, komu można przypisać odpowiedzialność za daną zbrodnię, nie zaś to, na jakim terenie miała ona miejsce. Nie oznacza to, że kwestie „lokalizacyjne” są bez znaczenia. Pytanie o miejsce, w którym dokonano zbrodni, jest bardzo ważne, jednak nie zawsze jest ważniejsze od pytania o to, kto tej zbrodni dokonał. Termin „polskie obozy koncentracyjne” ma budowę analogiczną do (A), w którym przymiotnik odetniczny wskazuje zarazem na sprawstwo, jak i lokalizację obozów. Rozważmy teraz dwie wypowiedzi: (*) Poruszył Pan wątek obozów koncentracyjnych, jakie Niemcy pozakładali w okupowanych krajach Europy. Te polskie obozy wyróżniały się na tle pozostałych choćby liczbą ludzi (głównie Żydów), których niemieccy naziści do nich zwozili z całej Europy. (**) To zdjęcie przedstawia nieznaną kobietę. Prawdopodobnie zginęła w polskim obozie koncentracyjnym w połowie 1944 r. W przykładzie (*) kontekst, w jakim użyty jest omawiany termin, wyraźnie narzuca sposób jego interpretacji. Przymiotnik „polskie” wskazuje na geograficzne położenie obozów (w celach identyfikacyjnych). W przypadku (**) sprawa nie jest już taka jasna. Zasadniczy kłopot związany z tytułowym wyrażeniem dotyczy takich wypowiedzi, w których odbiorca nie dysponuje wyraźnymi wytycznymi co do sposobu interpretacji. Zachodzi więc obawa, że może je zinterpretować zgodnie ze sposobem, w jaki interpretuje się (A). Tymczasem taki sposób rozumienia wyrażenia „polskie obozy koncentracyjne” budzi poważne zastrzeżenia. Po pierwsze: stoi w rażącej sprzeczności z faktami historycznymi. Polacy, w odróżnieniu od faszystowskich Ustaszy, ani nie założyli obozów, o które w tytułowym wyrażeniu chodzi, ani też nimi nie zarządzali. Polacy, którzy się w nich znaleźli (a grupa ta była

Zob. m.in. H. Graham, The Spanish Civil War. A Very Short Introduction. Oxford University Press, 2005, s. 129-130 ; J. Bandrés, R. Llavona, Psychology in Franco’s Concentration Camps, „Psychology in Spain”, 1997, vol. 1. No 1, s. 3-9.

O tzw. „polskich obozach koncentracyjnych” – ujęcie problemu...

189

liczna), przebywali tam w charakterze ofiar, a nie katów8. Nawet terytorium, na którym obozy te funkcjonowały, nie znajdowało się wówczas w rękach polskich, lecz niemieckich. Część przedwojennego terytorium naszego kraju została w wyniku inwazji bezpośrednio wcielona do III Rzeszy (jako tzw. Kraj Warty), pozostałe weszły w skład tzw. Generalnego Gubernatorstwa i pozostawały w całej rozciągłości pod administracją nazistowskich Niemiec. W przeciwieństwie do pewnych innych krajów europejskich, które także znalazły się pod niemiecką okupacją, w Polsce nie było żadnego kolaborującego rządu, czy też innego oficjalnego przedstawicielstwa władzy, które (choćby nominalnie) mogłoby zarządzać jakąś wydzieloną częścią przedwojennego terytorium państwa. Wzmiankowane obozy w okresie, w którym funkcjonowały, znajdowały się zatem na terytorium III Rzeszy9 lub terenach bezpośrednio przez nią zarządzanych. Zważywszy na kontekst historyczny zatem określanie ich mianem „polskich” należy uznać za nieuprawnione. Po drugie zaś: jeśli omawiane wyrażenie będzie się interpretować w duchu (A), to w rezultacie może powstać błędne przekonanie, iż odpowiedzialność 8

W myśl założeń niemieckiej polityki okupacyjnej Polacy mieli być zdegradowani do nacji niewolników, pozbawionych własnej kultury „podludzi”. Jednym z elementów tej strategii była systematyczna eliminacja przedstawicieli szeroko rozumianej polskiej inteligencji i elit przywódczych (osób o szlacheckim rodowodzie, naukowców, artystów, duchownych, nauczycieli, lekarzy, prawników, aktywistów społecznych, polityków etc.). Akcja ta realizowana była na różne sposoby – drogą bezpośredniej fizycznej likwidacji (m.in. w ramach licznych masowych egzekucji), jak i poprzez osadzanie polskich intelektualistów w obozach koncentracyjnych [w sprawie tzw. „Itelligenzaktion” zob. M. Wardzyńska [w:] Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce „Intelligenzaktion”, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2009; B. Musiał, Niemiecka polityka narodowościowa w okupowanej Polsce w latach 1939–1945, „Pamięć i Sprawiedliwość”, 2004 nr 2(6), s. 15-21]. Dla przykładu: choć obóz w Auschwitz kojarzony jest głównie z miejscem zagłady Żydów, to pierwotnie został utworzony właśnie w związku z masowymi aresztowaniami Polaków [zob. m.in. B. Musiał, dz. cyt., s. 19]. Według szacunkowych danych w Auschwitz-Birkenau Polacy byli drugą co do wielkości grupą etniczną wśród więźniów. Trzeba dodać, że do obozów koncentracyjnych trafiali nie tylko intelektualiści, ale także ludność cywilna łapana w ramach różnych akcji władz niemieckich mających na celu zastraszenie polskiego społeczeństwa (m.in. zatrzymywana w ulicznych „łapankach” i w ramach akcji przesiedleńczych) [por. Auschwitz-Birkenau. Historia i teraźniejszość, broszura Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, 2010, s. 4, 8, 12, dostępna (w różnych wersjach językowych) pod adresem: http://pl.auschwitz.org/m/index. php?option=com_docman&task=cat_view&gid=85&Itemid=82; F. Piper, Number of Victims, [w:] http://en.auschwitz.org/h/index.php?option=com_content&task=view&id=14&Itemid=13&limit=1&limitstart=1]. 9 Niektóre spośród owych obozów, które określa się mianem „polskich”, na terytorium Polski w sensie ścisłym znalazły się dopiero po II wojnie światowej (np. Stutthof, czyli Sztutowo, które w okresie międzywojennym leżało na terytorium Wolnego Miasta Gdańska).

190

Ewa Rosiak-Zięba

za powstanie i działalność tych obozów należy przypisywać Polakom. Obecność takiego przeświadczenia w dyskursie publicznym zaś budzi poważne zastrzeżenia natury nie tylko faktograficznej, ale także moralnej. W konsekwencji prowadzi ono bowiem do przerzucania winy za nazistowskie zbrodnie z katów na część spośród ich ofiar. Posługiwanie się terminem „polskie obozy koncentracyjne” w takiej interpretacji wiąże się więc z pewnym niebezpiecznym nadużyciem. I to stanowi właściwą przyczynę polskich protestów przeciwko używaniu tego terminu. Przy próbie wyjaśnienia, w jaki sposób może dochodzić do tworzenia takich fałszywych przeświadczeń, przydaje się teoria implikatury konwersacyjnej Herberta Paula Grice’a. Punktem wyjścia dla tej koncepcji jest spostrzeżenie, iż konwersacja, którą można byłoby określić mianem racjonalnej, zazwyczaj wiąże się z podjęciem pewnego rodzaju współpracy pomiędzy jej uczestnikami. Realizacja celów, jakie za sprawą danej wymiany zdań planują oni osiągnąć (np. przekazanie/uzyskanie informacji), wymaga, by strony przestrzegały pewnych określonych reguł postępowania10. Ogólną zasadę tak pojętej konwersacji, czyli Zasadę Współpracy, Grice formułuje następująco: (ZW) Wnoś swój wkład do konwersacji tak, jak tego w danym jej stadium wymaga przyjęty cel czy kierunek wymiany słów, w której bierzesz udział11 Z zasadą naczelną związane są także pewne zasady bardziej szczegółowe, czyli tzw. maksymy konwersacyjne. Głoszą one, iż w ramach danej konwersacji powinniśmy wyrażać się możliwie jasno i przejrzyście (maksyma sposobu), zasadniczo trzymać się tematu (maksyma stosunku), nie udzielać ani więcej, ani mniej informacji, niż potrzeba na danym etapie wymiany zdań (maksyma ilości) i powstrzymywać się od wygłaszania twierdzeń nieprawdziwych, czy choćby niedostatecznie uzasadnionych (maksyma jakości)12. Trzeba podkreślić, że reguły kooperatywnej konwersacji nie mają charakteru normatywnego, tylko opisowy. Innymi słowy: koncepcja ta nie została stworzona po to, by kogokolwiek nakłaniać do przestrzegania ZW. Grice 10

Zob. H. P. Grice, Logika a konwersacja, tłum. B. Stanosz, [w:] (wyb.) B. Stanosz, Język w świetle nauki, Czytelnik, Warszawa 1980; s. 96-101; M. Tokarz, Elementy pragmatyki logicznej, PWN, Warszawa 1993, s. 219-220; R. Wójcicki, Wykłady z logiki z elementami teorii wiedzy, Scholar, Warszawa 2003, s. 170-171. 11 H. P. Grice, dz. cyt., s. 96, M. Tokarz, Elementy..., dz. cyt., s. 220. W literaturze polskiej nazwę zasady naczelnej (oryg. „Cooperative Principle”) tłumaczy się jako „Zasada Kooperacji”, lub „Zasada Współpracy”. 12 Por. H. P. Grice, dz. cyt., s. 97-98; M. Tokarz, Elementy..., dz. cyt., s. 219-220.

O tzw. „polskich obozach koncentracyjnych” – ujęcie problemu...

191

opisuje zasady, których ludzie trzymają się wtedy, kiedy chcą się skutecznie porozumiewać, tj. osiągać za sprawą konwersacji pewne cele (np. związane z przekazywaniem informacji). Nie wszyscy muszą chcieć, nie wszyscy też stosują się do tych zasad umiejętnie (dla przykładu: są na świecie ludzie, którzy mówią wprawdzie dużo, ale rzadko kiedy na temat). Kiedy w ramach jakiejś rozmowy reguły opisane przez Grice’a nie są respektowane w stopniu wystarczającym, cel związany z tą wymianą zdań po prostu nie zostanie osiągnięty13. Takie rozmowy w naszym życiu codziennym również się zdarzają. Przestrzeganie zasady naczelnej dla każdego z uczestników rozmowy wiąże się z realizacją odmiennych zadań. Zadaniem nadawcy komunikatu, o ile chce skutecznie zrealizować swój cel konwersacyjny (np. przekazać komuś informację), jest takie sformułowanie wypowiedzi, by była zgodna z ZW i związanymi z nią maksymami. Z kolei od odbiorcy (który chce np. uzyskać ową informację) oczekuje się, że interpretując wypowiedź – tak długo, jak to tylko możliwe – będzie zakładać, że nadawca stara się owe reguły respektować. Co to oznacza? Jeśli odbiorca zauważy, że wypowiedź nadawcy narusza jakąś maksymę (lub maksymy), będzie się starał zinterpretować ją ponownie – w taki sposób, by (o ile to tylko możliwe) pozostawała ona w zgodzie z zasadą naczelną. W takim przypadku mamy do czynienia z tzw. eksploatacją maksym konwersacyjnych14. Jest ona kluczowa dla wyjaśnienia tego, w jaki sposób jesteśmy w stanie m.in. interpretować dowcipy, wykrywać w wypowiedziach ironię, rozumieć aluzje, sugestie czy zawoalowane insynuacje. Proces ten przebiega w oparciu o pewne rozumowanie zmierzające do uzgodnienia interpretacji „osobliwego” komunikatu z zasadą naczelną. Odbywa się to drogą ustalenia tego, co trzeba przyjąć, by wypowiedź ta była zgodna z ZW. Przyjrzyjmy się następującemu dialogowi: (i) Klient: Czy sprzęt z tej serii często się psuje? Sprzedawca: Prawie nikt go nie kupuje. Na pierwszy rzut oka odpowiedź sprzedawcy narusza maksymę stosunku. Pytanie Klienta dotyczy bowiem własności wskazywanego towaru, a nie tego, ile osób decyduje się na jego zakup. Niemniej Klient nie ma dostatecznych powodów, by odrzucić założenie, że Sprzedawca stara się z nim współpracować, tj. przekazać mu pożądaną informację, choć jego odpowiedź wydaje się nie na temat. Tok rozumowania Klienta można przedstawić następująco: 13

Zob. w tej sprawie M. Tokarz, Elementy..., dz. cyt., s. 219; J. Malinowski, Pragmatyczne interpretacje wypowiedzi, „Kognitywistyka i Media w Edukacji”, 2003 nr 1-2, s. 229-230. 14 por. H. P. Grice, dz.cyt., s. 102-103; J. Malinowski, dz.cyt., s. 228-229.

192

Ewa Rosiak-Zięba

(1) Nie mam powodów, by sądzić, że Sprzedawca nie chce respektować ZW. (2) Odpowiedź Sprzedawcy byłaby zgodna z ZW, gdyby przyjąć, że sprzęt jest uznawany za wysoce zawodny i z tego powodu prawie nikt go nie kupuje. (3) Sprzedawca zapewne zdaje sobie sprawę z tego, że założenie zawarte w (2) jest niezbędne, bym był w stanie jego wypowiedź zinterpretować (4) Sprzedawca nie uczynił nic, by założenie zawarte w (2) wykluczyć. (Nie zastrzegł np. że sprzęt ten dopiero pojawił się na rynku i wobec tego nie ma jeszcze wyrobionej opinii itp. itd.) W rezultacie Klient dochodzi do wniosku, że Sprzedawca chce mu przekazać informację, że sprzęt jest zawodny, choć nie czyni tego wprost. Z perspektywy terminologii Grice’a należałoby powiedzieć, że Sprzedawca mówiąc „Prawie nikt go nie kupuje” konwersacyjnie implikuje, że sprzęt, o którym mowa, jest zawodny15. Wykrywanie implikatury zawartej w wypowiedzi opiera się na rozumowaniu uwzględniającym pewne elementy wiedzy założonej. Aby proces ten był skuteczny, uczestnicy konwersacji powinni podzielać w jakimś zakresie (najlepiej: wystarczającym dla porozumienia) wspólną wiedzę przedmiotową. Dla przykładu: w (i) niebagatelne znaczenie ma fakt, iż rozmowa odbywa się w sklepie, a wobec tego Sprzedawca ma obowiązek udzielania klientom informacji na temat oferowanych towarów – o czym wie i Sprzedawca, i Klient. Ten ostatni zapewne zdaje sobie także sprawę z tego, że sprzedawcom nie wypada wypowiadać negatywnych opinii o produktach znajdujących się w ich sklepie. Istotną rolę odgrywa więc w tym przykładzie nie tylko kontekst sytuacyjny, ale również m.in. znajomość praktyk życia społecznego. Z różnymi konwersacjami mogą się wiązać odmienne zakresy wymaganej wiedzy wspólnej. Nie należy też oczekiwać, że każdy z uczestników będzie ją posiadał w stopniu wystarczającym, tak, jak nie należy oczekiwać, że każda wymiana zdań będzie spełniała wymogi konwersacji racjonalnej. Z oczywistych względów nieodzowna jest znajomość języka, w którym rozmowa jest prowadzona, oraz wdrożenie do stosowania ZW. Trzeba jeszcze wspomnieć o poziomie meta-pragmatycznym kooperatywnej konwersacji: każdy z jej uczestników zakłada, że do ZW stosuje się nie tylko on, ale także pozostali16. Sprzedawca w (i) nie zaryzykowałby swojej sugestii, gdyby nie sądził, że Klient będzie w stanie ją odczytać (drogą eksploatacji pogwałconej maksymy stosunku). Z kolei Klient nie byłby w stanie jej odczytać, gdyby nie założył, iż Sprzedawca wbrew pozorom chce z nim 15 16

Por. H. P. Grice, dz. cyt., s. 102-104, 114. Por. J. Malinowski, dz. cyt., s. 229-240.

O tzw. „polskich obozach koncentracyjnych” – ujęcie problemu...

193

współpracować (czyli, że przestrzega ZW, pomimo jawnego naruszenia maksymy stosunku). Konwersacja nie byłaby zatem owocna, gdyby ten warunek nie został spełniony. Co z tego wynika dla kwestii związanych z wyrażeniem „polskie obozy koncentracyjne”? Załóżmy, że Polacy zgodziliby się traktować poważnie „lokalizacyjne” uzasadnienia dla stosowania tego terminu także wtedy, gdy kontekst nie wyróżnia określonego sposobu jego interpretacji (tak, jak w przypadku (**)). W takim wypadku – gwoli uniknięcia faktograficznych błędów – do zakresu wymaganej wiedzy wspólnej należałoby zaliczyć określony stopień znajomości historii i geografii naszej części Europy. Oczekiwanie, by każdy, kto się nim posługuje, ten warunek spełniał, jest mało realistyczne. Uczestnik rozmowy może posiadać dostateczną wiedzę z tego zakresu, albo nie. Jeśli odbiorca komunikatu, w którym występuje wyrażenie „polskie obozy koncentracyjne”, taką wiedzę posiada, będzie w stanie odpowiednio tę wypowiedź zinterpretować – i to niezależnie od kontekstu wypowiedzi. Inaczej zaś przedstawia się sytuacja odbiorcy, który wymaganej wiedzy nie posiada. Zasadniczy kłopot pojawia się w sytuacjach typu (**), w których brakuje jednoznacznych wskazówek co do sposobu interpretacji terminu „polskie obozy koncentracyjne”. Odbiorca skazany jest wówczas na inne składowe wiedzy, które mogą się okazać niewystarczające. Zachodzi obawa, że kluczową rolę może w tym wypadku odgrywać obyczaj językowy, związany z interpretacją wyrażeń typu (A). O ile odbiorca jest przekonany, że uczestniczy w konwersacji racjonalnej, będzie się starał jak najdłużej podtrzymywać założenie, że jego rozmówca stara się przestrzegać ZW. Przyjmie więc, że skoro ten ostatni używa terminu „polskie obozy koncentracyjne”, to zapewne uważa, że jest to w jakimś stopniu uprawnione. Ocena, czy te powody rzeczywiście są dostateczne, czy nie (tj. ocena, czy została naruszona maksyma jakości), wymagałaby wiedzy, której odbiorca nie posiada. W rezultacie, o ile nie wykluczy tego kontekst, w jakim użyte jest to wyrażenie17, odbiorca może dojść do wniosku, że wszystko, co powinien wiedzieć o tych obozach, mieści się w sformułowaniu „polskie obozy koncentracyjne”. To ostatnie zaś zinterpretuje zgodnie z konwencją reprezentowaną przez (A). Innymi słowy: dojdzie do wniosku (fałszywego), że chodzi o obozy, za które odpowiedzialność ponoszą Polacy18. 17

Z szeroko pojmowanego kontekstu wypowiedzi nie będzie więc wynikało, że np. nadawca w jakiś sposób się od takiej wypowiedzi dystansuje (np. wypowiedź ma charakter ironiczny), że omawiane wyrażenie używane jest w danej wypowiedzi w supozycji materialnej (tj. mowa jest o samej nazwie „polskie obozy koncentracyjne”) itp. itd. 18 Ciekawy przykład w tym względzie można znaleźć w liście Edmunda Lewandowskiego do dziennika „Rzeczpospolita” pt. „Moratorium o zakazie szerzenia nienawiści”, w którym opisuje on m.in. rozmowę z uczniami pewnego liceum [„Rzeczpospolita” z dn. 15.12.1998;

194

Ewa Rosiak-Zięba

Elementów wiedzy ogólnej, z której w takiej sytuacji może skorzystać odbiorca, jest więcej. Dla przykładu: dodatkową okolicznością, która może sprzyjać realizacji powyższego scenariusza, jest m.in. to, na ile często omawiany termin występuje w dyskursie publicznym. Jeśli w obiegu językowym pojawia się regularnie, odbiorca może w swoim rozumowaniu uwzględnić to, że „tak mówią wszyscy” i dojść do wniosku, że używanie tego terminu jest w jakiś sposób uzasadnione19. Zwłaszcza wtedy, gdy wyrażenia tego używają osoby cieszące się autorytetem (np. autorzy podręczników szkolnych czy prominentni politycy). Po pierwsze: dlatego, że o autorytetach zwykle sądzi się, że wiedzą, co mówią. Po drugie zaś: jeśli jakiegoś zwrotu używa autorytet, często przekłada się to na popularność, z jaką zwrot ten jest stosowany. A wyrażenia, które nabierają cech utartego zwrotu, zazwyczaj ciężko jest wyplenić – nawet jeśli budzą zastrzeżenia natury moralnej. Tłumaczy to determinację, z jaką Polacy podejmują interwencje, kiedy omawiane wyrażenie pojawia się w dyskursie publicznym. Wyrażenie „polskie obozy koncentracyjne”, jeśli intencją nadawcy komunikatu jest wskazanie sprawców, narusza maksymę jakości jako błędne faktograficznie. Natomiast jeśli nadawca chce tylko wskazać obecne geograficzne położenie owych obozów, abstrahując od kwestii odpowiedzialności, narusza maksymę sposobu, gdyż taki sposób posługiwania się tym terminem (z powodów przedstawionych wyżej) może być mylący. Można również mówić o pogwałceniu maksymy ilości, gdyż zakres treści, które zamierza przekazać, może różnić się od treści implikowanych. Wszystkie te zarzuty można stawiać pod warunkiem, że nie ma pewności, czy odbiorca komunikatu dysponuje odpowiednią wiedzą, nadawca nie sygnalizuje swoich zamiarów w inny sposób, a szeroko pojmowany kontekst wypowiedzi takiej „lokalizacyjnej” interpretacji nie narzuca. wersja angielska w tłumaczeniu W. Kolankiewicza dostępna [w:] http://www.poloniasf.org/ english/article9801n01.pdf, dostęp 30.09.2013 r.]. 19 W połączeniu z niewystarczającą znajomością geografii tej części Europy może to niekiedy prowadzić do kuriozalnych rezultatów. Wydaje się, że w taki właśnie sposób należy tłumaczyć przynajmniej część przypadków używania wyrażeń, takich jak „polski obóz w Dachau” [za: J. Przybylski, „New York Times”: obóz Dachau był w Polsce, „Rzeczpospolita” z dn. 20.03.2011 r.]. Dachau, rzecz jasna, nie jest (i nigdy nie było) miastem polskim, tylko niemieckim. Osławionym obozem zarządzali Niemcy. Był to więc obóz bezdyskusyjnie niemiecki – zarówno w sensie sprawstwa, jak i lokalizacji (także w ujęciu historycznym). Inny przykład wart odnotowania pochodzi ze wspomnień amerykańskiego pilota z okresu II wojny św., który pisze, iż został osadzony w „polskim obozie koncentracyjnym w Berlinie” (ówczesnej i obecnej stolicy Niemiec) [R. D. Cox, World War II and Prisoner of War Experiences, [w:] witryna TRACES Center for History and Culture, http://www.traces.org/USPOW.cox. html, dostęp 30.09.2013 r.].

O tzw. „polskich obozach koncentracyjnych” – ujęcie problemu...

195

Trzeba podkreślić, że używanie omawianego wyrażenia nie musi świadczyć o złośliwych intencjach. Takie podejrzenia mogą powstawać wtedy, gdy nadawca jest świadom tego, że termin ten może budzić uzasadnione zastrzeżenia, zdaje sobie sprawę z tego, iż są one uzasadnione, a wyrażeniem tym posługuje się w celach manipulacyjnych. W sposób naturalny takie wątpliwości mogą budzić przypadki, w których terminem „polskie obozy koncentracyjne” posługują się Niemcy. Od nich bowiem z całą pewnością możemy oczekiwać wystarczającej wiedzy na temat historii własnego kraju (czyli też wiedzy na temat tego, kto prowadził omawiane obozy). Jak również, dodajmy, szczególnej dbałości o to, by w ich dyskursie publicznym terminy w rodzaju „polskie obozy koncentracyjne” się nie pojawiały. Niemniej, pomijając przypadki ewidentne, nie ma podstaw, by przyjąć, że ze złą wolą mamy do czynienia przy każdym, czy choćby wielu takich incydentach. Mogą one być wynikiem także m.in. niewystarczającej wiedzy, zwykłego niedbalstwa, czy specyficznie pojmowanej wygody (pośrednio może się do tego przyczyniać np. fakt, iż termin „polskie obozy koncentracyjne” jest krótszy niż „niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne w okupowanej Polsce”). Co oczywiście nie znaczy, że nie powinno się podejmować interwencji także w takich przypadkach. Oprócz powodów przedstawionych już wyżej warto pokrótce wspomnieć o jeszcze jednym. Za sprawą języka potrafimy nie tylko przekazywać informacje, ale również wywierać wpływ na naszego rozmówcę – możemy m.in. wywołać określone reakcje emocjonalne. Tę właściwość języka można wykorzystać w celach perswazyjnych, tj. dla kształtowania postaw i przekonań innych ludzi. Wyrażenia należące do języka naturalnego można podzielić na na emocjonalnie aktywne i emocjonalnie neutralne. Z tymi pierwszymi związany jest jakiś ładunek emocjonalny – pozytywny (np. bohater) lub negatywny (np. łajdak). Wyrażenia emocjonalnie neutralne na ogół takiego ładunku nie mają (np. słowo żelazko)20. Warto zauważyć, że ładunek emocjonalny, o którym tutaj mowa, nie może mieć charakteru czysto subiektywnego, w przeciwnym razie perswazja nie byłaby skuteczna. Chodzi zatem o skojarzenia emocjonalne związane z danym terminem na mocy pewnej społecznej konwencji. Zabarwienie emocjonalne terminu nie jest niezmienne. Pod wpływem rozmaitych czynników wyrażenia np. o pozytywnym ładunku emocjonalnym 20

Zob. T. Pawłowski, Definicje perswazyjne, [w:] Eadem, Pojęcia i metody współczesnej humanistyki, PWN, Warszawa 1986, str. 125-129; M. Tokarz, Argumentacja, perswazja, manipulacja. Wykłady z teorii komunikacji, GWP, Gdańsk 2006, s. 194-197; J. Maciaszek, Performatywny aspekt perswazji językowej: kilka uwag o definicjach perswazyjnych profesora Tadeusza Pawłowskiego, „Ruch Filozoficzny” 2006 nr 3, s. 409-410. W tym krótkim omówieniu pomijam kwestie związane z teorią aktów mowy.

196

Ewa Rosiak-Zięba

mogą zyskać zabarwienie negatywne (lub odwrotnie), albo stać się neutralne. Z kolei wyrażenie neutralne może w wyniku zmiany zyskać ładunek emocjonalny – czy to pozytywny, czy też negatywny. Możliwych transformacji jest więcej21. Kilka spośród nich omówimy na przykładach związanych z interesującym nas tematem. Przede wszystkim zauważmy, że wyrażenie „obóz koncentracyjny” nie jest emocjonalnie neutralne. Posiada silny i negatywny ładunek emocjonalny. Nie jest to bez znaczenia dla zabarwienia emocjonalnego terminu, który jest z nim skorelowany. Po II wojnie światowej w Polsce z czasem coraz częściej zaczął pojawiać się w użyciu zwrot „hitlerowskie obozy koncentracyjne”, na Zachodzie zaś – „nazistowskie obozy koncentracyjne”. Oba traktowano jako zamienniki dla „niemieckich obozów koncentracyjnych” (dalej: NOK). Transformacja, o której mowa była wyżej, polega w tym wypadku na zastąpieniu przymiotnika odetnicznego „niemieckie” innym wyrażeniem – pochodzącym od nazwiska osoby odpowiedzialnej za stworzenie nazistowskiego reżimu („hitlerowskie”) lub też od nazwy ideologii i ludzi, którzy w jej imię dopuszczali się zbrodni („nazistowskie”). I właśnie te ostatnie terminy miały przejąć funkcje przymiotnika odetnicznego, a mianowicie: to właśnie na nie miały być przeniesione negatywne skojarzenia emocjonalne z nim związane. Podejmowanie takich prób zapewne podyktowane było chęcią redukcji (bardzo silnego po wojennej traumie) negatywnego stosunku emocjonalnego do przedstawicieli narodu niemieckiego. W pierwszym wypadku negatywny stosunek emocjonalny kierowany jest de facto na Adolfa Hitlera, w drugim – na pozbawiony bezpośrednich odniesień etnicznych nazizm i jego przedstawicieli. Inne wyrażenie, które w obiegu językowym występuje jako zamiennik NOK, to „niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne”. W tym przypadku na zbiór ludzi, którym można przypisać odpowiedzialność za NOK (w myśl konwencji reprezentowanej wyżej przez (A)) nakłada się dodatkowy warunek: bycie nazistą. Ze zmianą zakresu wiąże się zaś wniosek, iż nie wszyscy Niemcy są winni zbrodniom III Rzeszy, a tylko ci, którzy dodatkowo byli nazistami. (Zresztą całkiem słusznie, pośród Niemców byli bowiem i tacy, którzy próbowali stawiać opór, albo zostali poddani przez reżim represjom z innych powodów.) Takie ograniczenie zakresu NOK wiąże się więc z zawężeniem zbioru osób odpowiedzialnych za te obozy tylko do zbioru niemieckich nazistów. Negatywne postawy emocjonalne mają w efekcie dotykać tylko tych ostatnich. 21

Por. T. Pawłowski, dz. cyt., s. 128. Pawłowski w oparciu o niektóre rodzaje owych zabiegów, w tym pojawiające się w dalszej części niniejszego artykułu, wyodrębnia poszczególne typy definicyjne.

O tzw. „polskich obozach koncentracyjnych” – ujęcie problemu...

197

W powyższym kontekście wyrażenie „polskie obozy koncentracyjne”, nawet używane w interpretacji „lokalizacyjnej”, sprawia wrażenie, iż pełni podobne funkcje, jak podane wyżej zamienniki NOK. Kłopot w tym, że w przeciwieństwie do wyrażeń takich, jak „hitlerowskie obozy koncentracyjne”, czy „nazistowskie obozy koncentracyjne” przymiotnik „polskie” ma charakter odetniczny. Używanie tytułowego wyrażenia może więc prowadzić do transferu negatywnych skojarzeń emocjonalnych związanych z obozami koncentracyjnymi właśnie na Polaków, czyli, jak już sygnalizowaliśmy, z katów na część spośród ich ofiar. W tym kontekście można powiedzieć, że termin „polskie obozy koncentracyjne”, używany nawet w celach „lokalizacyjnych” i bez złych intencji, może przynieść nieoczekiwane a niepożądane skutki. Za sprawą tych ostatnich zaś może stać się wygodnym narzędziem manipulacji nie tylko w zakresie pamięci historycznej, ale także dla doraźnych celów politycznych. Niezależnie więc od tego, w jaki sposób w językowym obiegu termin ten się pojawił, i jakie są uzasadnienia dla jego stosowania, powinien być przedmiotem polskich interwencji także z powyższego powodu.

Bibliografia: Bandrés J., Llavona R., Psychology in Franco’s Concentration Camps, „Psychology in Spain”, 1997, vol. 1. No 1, s. 3-9. Graham H., The Spanish Civil War. A Very Short Introduction. Oxford University Press, 2005. Grice H. P., Logika a konwersacja, tłum. B. Stanosz, [w:] (wyb.) B. Stanosz, Język w świetle nauki, Czytelnik, Warszawa 1980 (pierwodruk: Logic and Conversation, [w:] Syntax and Semantics: Speech Acts, vol.3, P. Cole, J. Morgan (eds.), Academic Press, New York 1975, s. 41-58). Jasenovac and the Holocaust in Yugoslavia: Analyses and Survivor Testimonies, B. Lituchy (ed.), Jasenovac Research Institute, 2006. Maciaszek J., Performatywny aspekt perswazji językowej: kilka uwag o definicjach perswazyjnych profesora Tadeusza Pawłowskiego, „Ruch Filozoficzny” 2006 nr 3, s. 407-435. Malinowski J., Pragmatyczne interpretacje wypowiedzi, „Kognitywistyka i Media w Edukacji”, 2003 nr 1-2, s. 217-237. Musiał B., Niemiecka polityka narodowościowa w okupowanej Polsce w latach 1939–1945, „Pamięć i Sprawiedliwość”, 2004 nr 2(6), s. 13-35. Olusoga D, Erichsen C. W., The Kaiser’s Holocaust: Germany’s Forgotten Genocide and the Colonial Roots of Nazism, Faber & Faber, London 2010. Pawłowski T., Definicje perswazyjne, [w:] Eadem, Pojęcia i metody współczesnej humanistyki, PWN, Warszawa 1986, str. 125-150. Pirjevec J., The Strategy of the Occupiers, [w:] Resistance, Suffering, Hope. The Slovene Partisan Movement 1941-1945, J. Pirjevec, B. Repe (eds.), National Committee of Union of Societies of Combatants of the Slovene National Liberation Struggle, Lubljana 2008, s. 24-35.

198

Ewa Rosiak-Zięba

The Times History of the War in South Africa, E. Childers (ed.), London, Sampson Low, Marsten, 1907, s. 22-26, wersja online [w]: https://openlibrary.org/works/OL2606220W/ The_Times_history_of_the_war_in_South_Africa, dostęp: 30.09.2013 r. Tokarz M., Argumentacja, perswazja, manipulacja. Wykłady z teorii komunikacji, GWP, Gdańsk 2006. Tokarz M., Elementy pragmatyki logicznej, PWN, Warszawa 1993. Wardzyńska M., Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce „Intelligenzaktion”, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2009. Wójcicki R., Wykłady z logiki z elementami teorii wiedzy, Scholar, Warszawa 2003.

Źródła prasowe i zasoby online: Auschwitz-Birkenau. Historia i teraźniejszość, broszura Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, 2010, dostępna (różne wersje językowe) pod adresem: http://pl.auschwitz. org/m/index.php?option=com_docman&task=cat_view&gid=85&Itemid=82. Apel przeciw „Polskim Obozom Śmierci” / Appeal against „Polish Death Camps”, list otwarty, serwis dziennika „Rzeczpospolita” z dn. 18.05.2009 r., w: http://blog.rp.pl/listotwarty/2009/05/18/apel-przeciw-polskim-obozom-smierci-appeal-against-polish-deathcamps/, dostęp: 30.10.2013 r. Bartuś Z., Więzień Auschwitz skarży Niemców za „polskie obozy”, „Dziennik Polski” z dn. 22.07.2013 r. Cox R. D., World War II and Prisoner of War Experiences, [w:] witryna TRACES Center for History and Culture, http://www.traces.org/USPOW.cox.html, dostęp 30.09.2013 r. I Campi Fascisti, projekt Audiodoc, [w:] www.campifascisti.it, dostęp 30.09.2013 r. Lewandowski E., Moratorium o zakazie szerzenia nienawiści, (list) „Rzeczpospolita” z dn. 15.12. 1998, wersja angielska w tłumaczeniu W. Kolankiewicza dostępna [w:] http://www.poloniasf.org/english/article9801n01.pdf, dostęp 30.09.2013 r. Piper F., Number of Victims, witryna Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, [w:] http:// en.auschwitz.org/h/index.php?option=com_content&task=view&id=14&Itemid=13&limit=1&limitstart=1, dostęp: 30.10.2013 r. Przeciw „polskim obozom”, strona internetowa MSZ RP z informacjami na temat wybranych interwencji, [w:] http://www.msz.gov.pl/pl/p/msz_pl/polityka_zagraniczna/przeciw_polskim_obozom/, dostęp: 30.10.2013 r. Przybylski J., „New York Times”: obóz Dachau był w Polsce, „Rzeczpospolita” z dn. 20.03.2011 r. Truth About Camps / W imię prawdy historycznej, witryna edukacyjna Instytutu Pamięci Narodowej, [w:] www.truthaboutcamps.eu, dostęp: 30.10.2013 r.

MOŻLIWOŚCI PRZECIWDZIAŁANIA STEREOTYPIZACJI W KONTEKŚCIE WADLIWYCH KODÓW PAMIĘCI Zbigniew Greń

Przedmiotem naszej analizy, przeprowadzonej z wykorzystaniem narzędzi językoznawczych, jest fraza polskie obozy koncentracyjne. Naszym zadaniem jest umiejscowienie tej frazy w leksykonie nacechowanym emocjonalnie, tzn. w stereotypach językowych oraz wskazanie możliwości działania w ramach tzw. polityki językowej. Zdaniem moim, które postaram się udowodnić, zabiegi w kierunku zmiany, a nawet wyeliminowania z obiegu publicznego owej frazy nie powinny ograniczać się do walki jedynie z jej automatycznym (świadomym lub nieświadomym) odtwarzaniem w mediach, lecz winna im towarzyszyć polityka eliminacji przekonania o polskim antysemityzmie (niezależnie od eliminacji z polskiego życia publicznego wszelkich przejawów antysemityzmu). Wniosek ów wyprowadzamy z analizy językoznawczej, zwłaszcza leksykologicznej, omawianego zwrotu i jego pola znaczeniowego (kontekstu leksykalnego). Zaproponuję również semiotyczne metody prowadzenia polityki językowej w stosunku do analizowanego wyrażenia, traktowanego jako kategoria „pseudo-poznawcza”, fałszująca przebieg komunikacji. Fraza polskie obozy koncentracyjne funkcjonuje w obiegu publicznym w tej postaci, jako klisza, przy czym znaczenie jej jest wyprowadzane jako suma znaczeń jednostek składowych: przymiotnika odetnicznego o znaczeniu ‘polski’ (a w zasadzie odpowiedników obcojęzycznych), rzeczownika o znaczeniu lokatywnym ‘obóz’ i przymiotnika odczasownikowego z etapem rzeczownikowym dewerbatywnym, o znaczeniu ‘koncentracyjny’. Fałszywość wykorzystywanych fraz (angielskich, niemieckich) wynika z przesunięcia znaczeniowego w obrębie pierwszego członu. Zakładamy, że fraza jest fałszywa, nie odpowiada prawdzie, gdyż oznaczane w ten sposób desygnaty nie były nimi – nie były to polskie obozy, a obozy w Polsce (na terenie przypisywanym historycznie i współcześnie Polsce). Mamy tu więc do czynienia z przesunięciem / „fałszerstwem” znaczeniowym, gdzie przymiotnik odmiejscowy polski od rzeczownika lokatywnego Polska, staje się przymiotnikiem

200

Zbigniew Greń

charakteryzującym grupę Polaków, przez swoje odagentywne znaczenie – polski obóz to w tym ujęciu ‘wykonany = założony i prowadzony przez Polaków’. To, co umożliwia to fałszerstwo, to fakt polifunkcyjności formacji przymiotników odetnicznych. Dodatkowo, wyrażenie to zostało wyzute ze swych znaczeń „wyjściowych”, zostało sfrazeologizowane do tego stopnia, że fraza ta zaczęła żyć własnym życiem. Jakie są tego przyczyny? Tego typu „fałszerstwo znaczeniowe” jest możliwe, gdy dany termin podlega stereotypizacji. Przyjmuje znaczenie w znacznej mierze niezależne od znaczeń wyjściowych, uproszczone, obarczone dużym ładunkiem afektywnym. Afektywność ta ma dwojakie źródło. Z jednej strony dotyczy sfery znaczeń obarczonych afektywnością – kwestia obozów koncentracyjnych i obozów śmierci ze swej natury jest kwestią emocjonalnie obciążoną. Z drugiej natomiast, fraza ta wpisuje się w pole znaczeniowe o dużej stereotypizacji, a mianowicie pole stosunków międzyetnicznych, w których wszelkie relacje są szczególnie podatne na procesy stereotypizacji1. W znacznej mierze decyduje to o żywotności frazy, ale i wyznacza możliwe kierunki działania w zakresie jej destereotypizacji i eliminacji, jako „bezprzedmiotowej”, nieodpowiadającej rzeczywistości. Stereotypy są przedmiotem badania różnych dziedzin humanistycznych i społecznych, jako że zjawisko tak oznaczane ma różne zakresy funkcjonowania i różne aspekty istotne dla jego analizy i opisu. W ramach tych dziedzin wskazuje się na procesy psychiczne u nosicieli (psychologia), oddaje procesy społecznego ich upowszechniania (socjologia), opisuje się przejawy w różnych sposobach ludzkiego funkcjonowania, np. w literaturze, w kulturze (popularnej, czasem i wysokiej), charakteryzuje historię poszczególnych kategorii. Ze swej istoty, stereotypy mają charakter znakowy, werbalizowany lub przekazywany w sposób niewerbalny (nadając ludzkim uprzedzeniom charakter społeczny). Ich znakowy charakter upoważnia do podejścia semio1

Zjawisko stereotypizacji w stosunkach międzyetnicznych ma swoją bogatą już literaturę przedmiotu, przykładowo: D. Maison, Jak powstają stereotypy narodowe, Warszawa 1997, J. Anusiewicz, J. Bartmiński (red.), Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, Język a Kultura 12, Wrocław 1998, C.N. Macrae, Ch. Stangor, M. Hewstone, Stereotypes and Stereotyping, New York 1996, polskie tłumaczenie: Stereotypy i uprzedzenia. Najnowsze ujęcie, tłum. M. Majchrzak, A. Kacmajor, M. Kacmajor, A. Nowak, Gdańsk 1999; M. Kofta, A. Jasińska-Kania (red.),Stereotypy i uprzedzenia. Uwarunkowania psychologiczne i kulturowe, ., Warszawa 2001, W. Bonusiak (red.), Stereotypy narodowościowe na pograniczu, Rzeszów 2002, J. Błuszkowski, Stereotypy narodowe w świadomości Polaków, Warszawa 2003, J. Błuszkowski, Stereotypy a tożsamość narodowa, Warszawa 2005, J. Bartmiński, Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne, Lublin 2009.

Możliwości przeciwdziałania stereotypizacji w kontekście wadliwych...

201

tycznego w ich analizie, a w wypadku ich werbalizowania w tekstach językowych lub w leksykonie, do podejścia językoznawczego. Z punktu widzenia językoznawstwa stereotypy stanowią określony typ pojęć/konceptów, charakteryzujących się tym, że wnoszą nadmierne uproszczenie do komunikacji językowej, nadmiar afektywności, z reguły negatywnej, etc. Na skali poznania, konceptualizacji i werbalizacji świata, od składników neutralnych do składników nacechowanych (emocjonalnie, nadmiernym uproszczeniem i nadmierną sztywnością) sytuują się bliżej bieguna nacechowanego w opozycji do pojęć/konceptów, sytuujących się bliżej bieguna nienacechowanego2. Stereotypy stanowią jeden ze sposobów konceptualizacji świata, nie jedyny. Reguły rządzące percepcją i konceptualizacją świata w poszczególnych kulturach i językach odnaleźć można w tzw. językowym obrazie świata3. Przez językowy obraz świata rozumiemy tu jeden z możliwych obrazów świata, powstający jako wynik konceptualizacji świata, dokonanej w procesie kategoryzacji jego składników. W wyniku tej kategoryzacji otrzymujemy model odwzorowywania świata rzeczywistego, najbliższy konceptualizacji potocznej4. Stereotypy lokuje się w językowym obrazie świata na biegunie nacechowanym (najczęściej negatywnie), emocjonalnym, nadmiernie sztywnym, nadmiernie uproszczonym i raczej dalekim od obiektywizmu5. Stanowią więc stereotypy pewne zagrożenie dla obiektywizmu przekazywanych informacji w komunikacji językowej. W momencie, gdy na stałe wiążą się z określoną formą – jak to mamy w analizowanym przykładzie, mogą całkowicie zniekształcać komunikację językową z wszystkimi tego negatywnymi konsekwencjami. Jednocześnie próba zmiany stereotypu mocno sformalizowanego jest tym trudniejsza, im trwalsze i znaczeniowo nieuzasadnione jest owo wyrażenie. 2

Poglądy w tym zakresie przedstawiłem w artykule: Z. Greń, Stereotypy jako fenomeny językowe, [w:] M. Kofta, A. Jasińska-Kania (red.), dz.cyt., s. 67-79 i w książce: Z. Greń, Tradycja i współczesność w językowym i kulturowym obrazie świata na Śląsku Cieszyńskim, Warszawa 2004. 3 Literatura z tego zakresu jest już stosunkowo bogata, zwłaszcza w językoznawstwie polskim, przykładowo: Językowy obraz świata i kultura, red. A. Dąbrowska, J. Anusiewicz, Język a Kultura 13, Wrocław 2000, A. Niewiara, Wyobrażenia o narodach w pamiętnikach i dziennikach z XVI-XIX wieku, Katowice 2000, J. Kajfosz, Językowy obraz świata w etnokulturze Śląska Cieszyńskiego, Czeski Cieszyn 2001, L. Kolarska-Bobińska (red.) Obraz Polski i Polaków w Europie, Warszawa 2003, Z. Greń, Tradycja i współczesność w językowym i kulturowym obrazie świata na Śląsku Cieszyńskim, Warszawa 2004, J. Bartmiński, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin 2013. 4 Zob. Z. Greń, Tradycja i współczesność..., s. 12-13. 5 Swoje rozumienie miejsca stereotypów w JOŚ przedstawiłem w: Z. Greń, Stereotypy..., i Z. Greń, Tradycja... .

202

Zbigniew Greń

Zgodnie z językoznawczą typologią stereotypów, w danym przypadku możemy mówić o stereotypie na stałe związanym z określoną formą, którego znaczenie jest jeszcze wyprowadzane jako suma znaczeń składowych, a jego fałszywość polega na fałszu jednej ze składowych jednostek – polski. Jest to więc tzw. formuła w typologii J. Bartmińskiego, rozumiana jako „ustabilizowane połączenia semantyczno-formalne, tj. mające przyjętą formę realizacji”6. Jednocześnie jej funkcjonowanie staje się na tyle zautomatyzowane, a użytkownik nie dokonuje pełnej ich dekompozycji semantycznej, nie zastanawia się nad wartością znaczeniową składnika polski, przyjmując całe wyrażenie w całości, że jest ono na najlepszej drodze do idiomatyzacji – tworzenia całkowicie „bezrefleksyjnego idiomu” symbolizującego rzekomy polski antysemityzm. Zaś „sztywność” semantyczna idiomów stanowi, że z trudnością poddają się zmianom. Nie oznacza to jednak, że zarówno zmiana, jak i eliminacja stereotypów, jako wyrażeń podatnych na fałsz, nie jest możliwa. Frazy te nie funkcjonują bowiem w oderwaniu od reszty słownictwa. Tak jak w wypadku pojęć neutralnych, funkcjonujących w leksykonie w określonych polach znaczeniowych, np. poszczególnych etnonimów w polu nazw etnicznych, pojęcia obóz w polu nazw miejscowych wytworzonych ręką ludzką i zorganizowanych przez ludzi (obóz, obozowisko, koczowisko, biwak; obozować, koczować...), tak i stereotypy współtworzą sieci leksykalne, wzajemnie powiązane, a w związku z ich afektywnym charakterem, również wzajemnie się wzmacniające, por. pole cygan, cygański, cyganić. Z drugiej zaś strony, zgodnie z tym, że każdy element językowy wyznacza się formą i funkcją, w świecie pojęć również istnieją wzajemne zależności między jednostkami znaczeniowymi, tworzące sieci pojęciowe, np. w sieci pojęć etnicznych w podsystemie sąsiadów Polski znajdą się na równych prawach Rosjanie i Niemcy, z ich stereotypowymi odpowiednikami, wyrażanymi przez określenia pejoratywne typu: Szwaby i Moskale. Zastanówmy się, w jakiej sieci pojęciowej i leksykalnej funkcjonuje formuła polskie obozy koncentracyjne. W znaczeniu tej jednostki dominującymi elementami są składniki znaczeniowe ‘antysemityzmu’ i ‘udziału w holokauście’. Jest to, jak mi się wydaje, wspólny mianownik całej siatki pojęciowej i leksykalnej, znajdującej najróżniejsze przejawy, zarówno w postaci idiomów, formuł, jak i wyrażeń topicznych7. Przykładowo, należą tu określenia: szmalcownik, pogromy (pogrom kielecki), granatowy policjant, etc.8 6

J. Bartmiński (red.), Słownik stereotypów i symboli ludowych, (t. 1: Kosmos), Lublin 1966, s. 14-15. 7 Zob. J. Bartmiński, dz.cyt. 8 Zaznaczmy, że istnieją próby tworzenia przeciwległej sieci, o ładunku pozytywnym, nieantysemickim, ewentualnie filosemickim, np. Żegota, pomoc Żydom w getcie etc.

Możliwości przeciwdziałania stereotypizacji w kontekście wadliwych...

203

Podstawę do tworzenia tego rodzaju sieci wyrażeń o nacechowaniu negatywnym, jak i podstawę wszelkich wyrażeń topicznych (o zmiennej jeszcze formie językowej), z treścią eksponującą zakładany antysemityzm Polaków, a co się z tym wiąże, ich rzekomy udział holokauście, są przekonania (czasem przechodzące w uprzedzenia), przekazywane w tradycji pojęciowej różnych nacji. Świadczą o tym wyraźnie wyniki badań ankietowych, wywiadów, interpretacji tekstów z tego zakresu etc. W przekonaniu wielu nacji, cechą konstytutywną Polaków jest antysemityzm. To jest wyróżnik i praprzyczyna generowania określeń typu polskie obozy koncentracyjne i nadawania im zafałszowanego znaczenia. I nie jest istotne, czy i jakiego rozmiaru „jądro prawdy” leży u podstaw tego przekonania. Powołajmy się w tym miejscu na wyniki badań socjologów. I tak przykładowo, w projekcie badawczym Instytutu Spraw Publicznych, pod kierunkiem Leny Kolarskiej-Bobińskiej, poświęconym postrzeganiu Polski i Polaków w Europie, a przeprowadzonym w latach 1998-2001, w pytaniach o skojarzenia związane z Polakami przypisywanie Polakom antysemityzmu potwierdzone zostało u młodzieży francuskiej9 i niemieckiej10, przy czym w badaniach prowadzonych w innych krajach zachodnich brak było pytania o luźne skojarzenia, a w pytaniach zamkniętych kwestii tej nie przewidziano. Podobnie, w raporcie opublikowanym przez ten Instytut, z badań nad zawartością prasy kilku krajów zachodnio-europejskimch w latach 2000-2001, cechę tę potwierdzono w materiale austriackim, francuskim, hiszpańskim i niemieckim11. Tego typu przekonania często są podsycane w obiegu publicznym przez media, zwłaszcza popularne. Również analizowana fraza wnosi i podtrzymuje owe stereotypy. Walka z reprodukcją zafałszowanej frazy nie może ograniczać się tylko do tej jednostki. Załóżmy, że uda nam się, dzięki intensywnej polityce językowej, uświadamiania nieadekwatności owego wyrażenia, wyeliminować je z życia publicznego. Jeżeli jednak w dalszym ciągu, w opinii europejskiej i amerykańskiej (jako decydujących dziś o kształcie dialogu międzynarodowego, medialnego i politycznego), utrzymywać się będzie opinia o Polakach antysemitach, to w każdym momencie może się pojawić inne stwierdzenie, przypisujące Polakom cechy i winy bez pokrycia w rzeczywistości. 9

Z. Bokszański, Młodzież krajów członkowskich Unii Europejskiej o Polakach. Opinie studentów fińskich, francuskich i niemieckich, [w:] L. Kolarska-Bobiński (red.), dz.cyt....., s. 46-63; M. Warchala, Polska – Francja. Wzajemny wizerunek, [w:] L. Kolarska-Bobiński (red.), dz.cyt.., s. 140-172. 10 X. Dolińska, M. Fałkowski, Polska – Niemcy. Wzajemny wizerunek, [w:] L. Kolarska-Bobiński (red.), dz.cyt., s. 203-266. 11 M. Warchala (red.), Wizerunek Polski w prasie krajów Unii Europejskiej, Warszawa 2002.

204

Zbigniew Greń

Warunkiem sine qua non jest oczywiście wyeliminowanie z polskiego życia społecznego i z postaw Polaków wszelkich przejawów ksenofobicznych i antysemickich. Każdy bowiem najmniejszy nawet incydent antysemicki podgrzewa przekonania o polskim antysemityzmie, lokując się w tzw. jądrze prawdy stereotypu (na zasadzie: coś w tym jednak musi być, skoro znowu stało się to i to). Jakie są możliwości oddziaływania na sferę znaczeniową stereotypów – ich zmiany lub eliminacji? Należy pamiętać, że stereotyp stanowi określoną kategorię poznawczą i komunikacyjną, stąd działania w tym zakresie, w ramach tzw. polityki językowej, winno uwzględniać tenże kategorialny charakter. Przypomnijmy, że w sensie kategorialnym jest to analogiczna do pojęć kategoria poznawcza, tyle że nadmiernie uproszczona i emocjonalna, a więc w gruncie rzeczy quasi-poznawcza. Jest rzeczą znaną, że pojęcia w języku ulegają ciągłym przemianom, powodując, że leksykon jest zmienny w czasie. Czy to samo dzieje się ze stereotypami, a wobec tego, czy istnieją szanse na zmianę stereotypów, skoro definicyjną cechą stereotypów jest ich trwałość? Służą jednocześnie do tworzenia uproszczonego obrazu świata, a więc są „wygodne w użyciu”. Są poręcznym narzędziem określania opozycji swój: obcy, przy czym mają komunikacyjnie ujemne strony – z reguły negatywnie wpływają na możliwość bezkonfliktowego przebiegu komunikacji społecznej, są źródłem konfliktów. W okresach, w których dominuje dążenie do kooperacji między grupami – nosicielami różnych stereotypów, stereotypy są niechcianym obciążeniem. Mimo swej trwałości i one podlegają zmianom, tyle że powolniejszym niż neutralne emocjonalnie pojęcia. Można więc poszukiwać narzędzi przyśpieszających zmiany i czyni się to. I tak, już w latach 30. XX wieku została sformułowana w USA hipoteza kontaktu12, zgodnie z którą dążyć należy do mieszania się członków różnych grup społecznych. Spowoduje to lepsze wzajemne poznanie i doprowadzi do wniosków obalających funkcjonujące w tych grupach wzajemne stereotypy. Ten sposób gromadzenia informacji przeczących stereotypom nazwano strategią księgowania, systematycznego zbierania i gromadzenia informacji. Inną strategią, na którą powoływano się w walce ze stereotypami, była strategia nawrócenia – rezultat doznanego wstrząsu po wydarzeniu wywołanym ujemnym odziaływaniem stereotypów (np. po śmierci Martina Luthera Kinga). 12

I. Kurcz, Zmiana stereotypów: jej mechanizmy i granice, [w] M. Kofta, A. Jasińska-Kania (red.), dz.cyt.., s. 1-25; s. 14nn; P. Boski, O stereotypach niestereotypowo, czyli jak badać wiedzę o kulturze grup społecznych i unikać ich stereotypów, [w:] M. Kofta, A. Jasińska-Kania (red.), dz.cyt., s. 164-213.

Możliwości przeciwdziałania stereotypizacji w kontekście wadliwych...

205

Ściśle z językoznawczych podstaw stereotypizacji wychodzi się w działaniach odwołujących się do procesów poznawczych i ich kategorialnego charakteru. W procesie poznania wyróżnić można bowiem trzy fazy: percepcji rzeczywistości, jej konceptualizacji w formach kategorialnych i ewentualnej werbalizacji w procesie dzielenia się informacją – w procesie komunikacji. Wobec nadmiaru otaczającej nas informacji dochodzi bowiem do jej selekcji i klasyfikacji w określonych kategoriach językowych: bardziej regularnych – gramatycznych i mniej regularnych – leksykonie. Uzyskujemy w ten sposób świat odbity w miarę uporządkowany – na tyle, aby odbicia te – jednostki pojęciowe i językowe stały się operacjonalne. Ta sama zasada rządzi stereotypami, tyle że w formie maksymalnie uproszczonej. Na gruncie psycholingwistyki i socjolingwistyki wypracowano więc koncepcje oddziaływania na kategorie porządkujące świat. W wypadku stereotypów, gdzie głównie starano się wprowadzić zmiany, chodzi o stosunki między grupami ludzkimi, zwłaszcza etnicznymi. W ramach operacji na kategoriach wyróżniono, wychodząc od koncepcji społecznej tożsamości, trzy ich typy13: – dekategoryzacja, – subkategoryzacja, – rekategoryzacja. W koncepcji dekategoryzacji promuje się wszelkie indywidualne formy kontaktu między członkami różnych grup w nadziei, że w kontaktach tych znikną ostre granice międzygrupowe. W koncepcji rekategoryzacji zakłada się tworzenie kategorii nadrzędnych w stosunku do skonfliktowanych grup społecznych, etnicznych, np. kategorii Europejczyka nadrzędnego dla grup narodowych w Europie. W koncepcji subkategoryzacji dąży się do różnicowania kategorii stereotypizowanej na kategorie mniejsze, rozmywające ją, z cechami innymi niż cechy stereotypizujące. Pozwala to na tworzenie wyłomów w kategoriach stereotypowych, na zasadzie: wśród tych, których z racji przynależności grupowej oceniamy negatywnie są tacy, których oceniamy pozytywnie, a więc i sama cecha grupowa staje się niepewna. Prowadzi się również do tzw. krzyżowania kategoryzacji14, przez stwierdzenie przynależności określonych jednostek nie do jednej, negatywnie ocenianej kategorii, ale do wielu, z których niektóre mogą mieć ładunek dodatni (a nawet mogą być nam wspólne, np. hiperkategoria Europejczyka). O tym, że zmiany stereotypów są możliwe, świadczą badania cykliczne (np. w USA od 1933 roku, w odstępach 10-letnich lub OBOP-u od 1975 13 14

I. Kurcz, dz.cyt.., s. 15-16. P. Boski, dz.cyt., s. 201-202.

206

Zbigniew Greń

roku15). Jakie są przyczyny tych zmian i czy można je przyspieszyć, stanowi odrębne zagadnienie. Z pewnością jednak odbywa się to w warstwie kategorialnej – konceptualizacji świata. Uzupełnijmy jeszcze, że stereotypy mogą podlegać zmianom również w sposób samoistny. Może to być na przykład rezultat rozprzestrzeniania się zasady politycznej poprawności. Jest to jednak narzędzie niepewne. Może bowiem mieć działanie tylko czasowe, polegające na usunięciu stereotypu ze świadomości kontrolowanej, bez zmian podprogowych. Stereotypy przechodzą wtedy w „stan uśpienia” i w dogodnym dla siebie momencie, np. w wypadku konfliktu lub utraty kontroli jednostki lub grupy nad sobą, dochodzą do głosu. Jeżeli „uśpienie” było wymuszone, stereotypy (i towarzyszące im tzw. „demony przeszłości”) budzą się ze zwiększoną siłą, por. sytuację jugosłowiańską. Stereotypy ulegają zmianom (bez wycofywania się) również pod wpływem aktualnej sytuacji, zwłaszcza z wyraźnymi cechami „emocjonalnymi”, szczególnie o negatywnym charakterze, por. wpływ wojny serbsko-chorwackiej na obraz – stereotyp Serba i Chorwata. Takim zmianom najłatwiej podlegają stereotypy niewyraźne lub uśpione, lub pojęcia do tego czasu niestereotypizowane. Stereotypy mogą też zanikać wraz z rozluźnieniem związku między podmiotem stereotypizującym a przedmiotem stereotypizowanym, por. zanik stereotypu Żyda w niektórych polskich środowiskach, stereotypu Ormianina (ale już nie Kozaka16). W takich wypadkach utrzymanie stereotypu wzmacniane jest przez literaturę i tradycję (np. film), por. żywotność stereotypu Kozaka pod wpływem Trylogii Sienkiewicza, stereotypu Krzyżaka pod wpływem Krzyżaków. Który z trzech mechanizmów wyżej wymienionych (dekategoryzacji, rekategoryzacji i subkategoryzacji) można by zastosować w omawianym przypadku. Jeżeli chodzi o nadrzędną i prototypową w rozpatrywanym tu polu znaczeniowym stereotypizowanym, jednostkę, stereotyp „Polaka antysemity”, każdy z wymienionych wyżej mechanizmów w obrębie kategorii jest do zastosowania. I tak zwiększenie kontaktów młodzieży polskiej i każdej, w obrębie której funkcjonuje stereotyp Polaka antysemity, przy założeniu, że w kontaktach tych nie dojdzie do incydentów antysemickich, może skutkować dekategoryzacją Polaka-antysemity. W ramach mechani15

I. Kurcz, dz.cyt, s. 10. Zob. M. Strycharska-Brzezina, Kozak ukraiński. Studium językowe, Kraków 2005, por. też Z. Greń, Wizerunek Kozaka we współczesnej prasie czeskiej, [w:] Silva rerum philologicarum. Studia ofiarowane Profesor Marii Strycharskiej-Brzezinie z okazji Jej Jubileuszu, red. J.S. Gruchała, H. Kurek, Kraków 2010, s. 109-117. 16

Możliwości przeciwdziałania stereotypizacji w kontekście wadliwych...

207

zmów rekategoryzacji można uświadamiać np. młodzieży francuskiej17, że polska młodzież niczym się od niej nie różni, jest bowiem również, jak francuska, młodzieżą europejską, wyzbytą uprzedzeń do innych nacji. Mechanizm subkategoryzacji winien być wykorzystywany w wypadku ewentualnych incydentów antysemickich, wskazując na wyodrębnienie określonych podgrup, ocenianych pozytywnie, np. licznej grupy Polaków uhonorowanych przez Yad Vashem. Jak się to ma jednak do określonego, omawianego miejsca pola stereotypowego – do tytułowych polskich obozów koncentracyjnych? Niewątpliwie osłabienie stereotypu Polaka antysemity spowoduje zanik tła społecznego i znakowego dla tejże frazy. Możliwe są jednak i pewne działania bezpośrednie. Jako punkt wyjścia przypomnijmy fakt, że stereotypy funkcjonują przede wszystkim w domenie potocznego obrazu świata. Stamtąd przedostają się do medialnego obrazu świata, do obrazu ideologicznego w wypadku dyskursu politycznego, czasem wprost do konkretnych wizji świata proponowanych przez określone tytuły prasowe, określone ugrupowania polityczne, określonych polityków? Oprócz potocznego obrazu świata, czy medialnego obrazu świata, ideologicznego – na potrzeby polityki etc., w przestrzeni publicznej funkcjonuje również naukowy obraz świata. Ze swej natury, dążenia do obiektywizmu i do prawdy, jest to lub winien być obraz najbardziej obiektywny, najbliższy rzeczywistości. Naukowy obraz świata funkcjonuje w komunikacji i wypowiedziach naukowych, ale stamtąd promieniuje i na inne sposoby poznania rzeczywistości, inne zakresy dyskursu publicznego, najczęściej w formie popularno-naukowej, ale nie tylko, a więc może wpływać na obraz medialny (w prasie popularno-naukowej, w prasie opiniotwórczej), a nawet na obraz potoczny. Jedynym więc konkretnym i bezpośrednim sposobem oddziaływania na fałsz w potocznym i medialnym obrazie świata jest odwoływanie się do naukowego obrazu – posiłkowanie się nauką w argumentacji przeciwko zafałszowaniom w obiegu publicznym. W tym wypadku chodzi oczywiście o wyniki badań historycznych. W walce przeciwko takim fałszywym sformułowaniom, w tym również w poczynaniach medialnych lub prawnych, należy posiłkować się argumentami natury naukowej, historycznej. W przeciwnym wypadku działania te będą przyjmowane jako gołosłowne. Z drugiej strony, mając na uwadze fakt, że rozsadnikiem tego stereotypu w znacznej mierze jest określona prasa zagraniczna, proponująca swoją wizję stosunków polsko-żydowskich, z centralnym pojęciem Polaka antysemity, z formułami typu polskie obozy koncentracyjne, należy tym wizjom przeciwstawić 17

Por. potwierdzony w badaniach u tej młodzieży stereotyp Polaka antysemity, zob. przyp. 9.

208

Zbigniew Greń

własne wizje medialne, zobiektywizowane, w których Polska i przymiotnik polski znajdą właściwe, lokatywne zastosowanie, typu obozy koncentracyjne na terenie Polski / na terenach polskich, a sformułowania te poparte zostaną argumentami z naukowego obrazu świata. Należy niestrudzenie wizje te tworzyć i upowszechniać w mediach własnych i zagranicznych18. Niezależnie jednak od tych doraźnych działań, nadrzędną sprawą jest zmiana i eliminacja kategorii prototypowej w danym polu – kategorii Polaka antysemity, a w życiu społecznym i w relacjach z innymi nacjami, unikanie sytuacji, w których nosiciele stereotypu Polaka antysemity mogliby dopatrywać się tzw. jądra prawdy, to jest zwalczanie realnych postaw i działań antysemickich, i ksenofobicznych.

Bibliografia: Anusiewicz J., Bartmiński J. (red.), Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, Język a Kultura 12, Wrocław 1998 Bartmiński J., Językowe podstawy obrazu świata, Lublin 2013 Bartmiński J. (red.), Słownik stereotypów i symboli ludowych, (t. 1: Kosmos), Lublin 1966 Bartmiński J., Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne, Lublin 2009 Błuszkowski J., Stereotypy a tożsamość narodowa, Warszawa 2005 Błuszkowski J., Stereotypy narodowe w świadomości Polaków, Warszawa 2003 Bonusiak W. (red.), Stereotypy narodowościowe na pograniczu, Rzeszów 2002 Dąbrowska A., Anusiewicz J. (red.), Językowy obraz świata i kultura, Język a Kultura 13, Wrocław 2000 Greń Z., Stereotypy jako fenomeny językowe, [w:] Kofta M. i Jasińskia-Kania A. (red.), Stereotypy i uprzedzenia. Uwarunkowania psychologiczne i kulturowe, Warszawa 2001 Greń Z., Tradycja i współczesność w językowym i kulturowym obrazie świata na Śląsku Cieszyńskim, Warszawa 2004 Greń Z., Wizerunek Kozaka we współczesnej prasie czeskiej, [w:] Gruchała J.S., Kurek H. (red.). Silva rerum philologicarum. Studia ofiarowane Profesor Marii Strycharskiej-Brzezinie z okazji Jej Jubileuszu, Kraków 2010 Kajfosz J., Językowy obraz świata w etnokulturze Śląska Cieszyńskiego, Czeski Cieszyn 2001 Kofta M., Jasińska-Kania A. (red.), Stereotypy i uprzedzenia. Uwarunkowania psychologiczne i kulturowe, Warszawa 2001 Kolarska-Bobińska L. (red.), Obraz Polski i Polaków w Europie, Warszawa 2003 Macrae C.N., Stangor Ch., Hewstone M., Stereotypes and Stereotyping, New York 1996, polskie tłumaczenie: Stereotypy i uprzedzenia. Najnowsze ujęcie, tłum. Majchrzak M., Kacmajor A., Kacmajor M., Nowak A., Gdańsk 1999 Maison D., Jak powstają stereotypy narodowe, Warszawa 1997 Niewiara A., Wyobrażenia o narodach w pamiętnikach i dziennikach z XVI-XIX wieku, Katowice 2000 Strycharska-Brzezina M., Kozak ukraiński. Studium językowe, Kraków 2005, Warchala M. (red.), Wizerunek Polski w prasie krajów Unii Europejskiej, Warszawa 2002 18

Nie wyklucza to, w drastycznych wypadkach, stosowania innych narzędzi, np. prawnych.

WNIOSKI Artur Nowak-Far

1. Wadliwe kody pamięci (WKP) są rodzajem syntagm eliptycznych nawiązujących do zjawisk (w tym i wydarzeń) historycznych, co do których osoby używające tych syntagm formułują (wyraźnie albo na ogół implicité) roszczenie prawdziwości, jednak które nie spełniają kryterium prawdy (w ujęciu klasycznym). Warstwa semantyczna lub składniowa takich syntagm jest zatem (w świetle kryterium prawdy) wadliwa, przez co mogą być one zalążkiem nowej, także nieprawdziwej narracji o tych wydarzeniach, do których się wadliwe kody pamięci odwołują. W przypadku braku korekty ich konsekwentne użycie w komunikatach może doprowadzić do trwałego przeprogramowania narracji o zjawiskach lub zdarzeniach, do których WKP się odwołują, a przez to do zmiany zbiorowej pamięci nawet dużych grup społecznych, takich jak np. narody czy państwa. Wadliwe kody pamięci mogą również podlegać idiomatyzacji rozumianej jako wprowadzenie do języka zbitki językowej o autonomicznym, nowym znaczeniu, w ich przypadku głęboko zniekształcającej prowadzoną z ich użyciem komunikację, a nawet mogącą powodować poważne skutki stereotypizacyjne. 2. Używanie w narracji o historii wadliwych kodów pamięci jest niepożądane w żadnym typie dyskursu. Na gruncie nauki, jest to działanie negujące jej zasadniczy sens, którym jest odkrycie i dokładne poznanie prawdy. Z punktu widzenia celu narracji historycznej, którym powinno być umożliwianie wnioskowania o teraźniejszości, branie „lekcji z przeszłości” – WKP zupełnie osiągnięcie go uniemożliwiają. Prowadzą przecież do komunikacji gruntownie zafałszowanej – rozpoczęcia gry językowej, która ma wręcz przeformułować intelektualny trzon wniosków możliwych z historii do wyciągnięcia. Także z punktu widzenia aksjologicznego używanie wadliwych kodów pamięci jest niepożądane w prawidłowej narracji, gdyż prowadzi to do rozmycia prawdy, bywa, że w takim

210

Artur Nowak-Far

stopniu, iż niemożliwe są moralne interpretacje zdarzeń historycznych, które są najpoważniejszą „lekcją” historii – w szczególności dokonanych w przeszłości zbrodni ludobójstwa i innych poważnych zbrodni międzynarodowych. WKP mogą wręcz prowadzić do zmiany interpretacji tych zdarzeń w sposób sprzeczny z podstawowymi zasadami moralności – jest tak wtedy, gdy przypisują one rolę katów – ofiarom takich zbrodni, zaś rolę ofiary – katom. W przypadku uznania, że wiedza o tym zasadniczym porządku jest zobowiązaniem moralnym wobec ofiar, trzeba odrzucić wadliwe kody pamięci z dyskursu i podjąć starania o ich trwałą eliminację przede wszystkim właśnie wtedy, gdy jego przedmiotem są najcięższe zbrodnie prawa międzynarodowego, w odniesieniu do których nie powinno być wątpliwości o ich istocie przedmiotowej i o podmiotowej winie tych, którzy za nie są odpowiedzialni. W wielu przypadkach, np. w przypadku zbrodni ludobójstwa, przeciwdziałając WKP należy starać się o indywidualną identyfikację ofiar i katów; nie powinno się również pomijać grupowej kwalifikacji tych grup wtedy, gdy zasadniczym kodem, według którego zbrodnie popełniano była właśnie przynależność grupowa. Trzeba zatem dostrzegać, że w Rwandzie, zbrodni na Tutsi, dokonywali Hutu, a – w czasie drugiej wojny światowej – zbrodni na Żydach, Polakach i wielu innych narodach uznanych za „niższe” – Niemcy. 3. Reakcją na naturalną eliptyczność WKP jest wzmożenie w wielu krajach zainteresowania utrwaleniem wiedzy o konkretnej naturze, przebiegu i skutkach najcięższych zbrodni prawa międzynarodowego. Z zainteresowaniem tym wiąże się również podejmowanie starań o utrwaleniu wiedzy o etnicznej naturze takich zbrodni, z wyraźnym więc skazaniem narodowości sprawców oraz ewentualnego modelu motywacyjnego (w tym ideologii), który uwarunkował sprawców i skłonił do popełnienia owych zbrodni. Predyspozycję do etnicyzowania odpowiedzialności można także tłumaczyć działaniem szeregu czynników psychologicznych (w tym krańcowego i podstawowego błędu atrybucji oraz przekonań esencjalistycznych) – w takim przypadku następuje pewne zubożenie modelu motywacyjnego przyjmowanego jako punkt wyjściowy dla formułowania działań supresyjnych, gdyż zwykle wiedzie to do niedoceniania roli ideologii i czynników sytuacyjnych w kształtowaniu ludzkiego zachowania. Używanie WKP, jak również czysta etnicyzacja odpowiedzialności, ma istotne konsekwencji dla współczesnych relacji międzygrupowych. Podstawową konsekwencją jest to, że w takim dyskursie znaczna uwaga jest skupiona właśnie na tych kwestiach. Dodatkowo następuje wtedy również modyfikacja zachowań międzygrupowych prowadząca do unikania wzajemnych kontaktów oraz supresji krytycyzmu

Wnioski

211

wobec ruchów ekstremistycznych we własnej grupie. Pierwsze zjawisku ujawnia się silniej w grupie, do której w przeszłości należeli sprawcy najcięższych zbrodni prawa międzynarodowe; w grupie drugiej znaczniej reprezentowani są przedstawiciele grup, z których wywodziły się ofiary takich zbrodni. 4. Stwierdzenie istotnych powodów, dla których wadliwe kody pamięci powinny być eliminowane jako kody dyskursu (zwłaszcza dyskursu publicznego) powinno skłaniać do wypracowywania mechanizmów identyfikacji ich użycia i adekwatnego społecznego piętnowania świadomych, a także rażąco niedbałych sprawców. Żadne z tych zadań nie jest wykonywane obecnie wystarczająco dobrze tam, gdzie WKP są używane w przestrzeni międzygrupowej, wręcz międzynarodowej. Reakcje grup, których niektórzy członkowie posługują się tym kodami jest na ogół niewystarczająca, aby WKP wyeliminować; także regulacje prawne bywają w tym zakresie zawodnie – tej nieefektywności sprzyja niska w wielu społecznościach wrażliwość na te kody, jak również na szkody, które mogą one w świadomości grupowej, jak również w stosunkach międzygrupowych poczynić. Nie oznacza to wszakże, że nie jest możliwe piętnowanie użycia WKP zwłaszcza, gdy ma to miejsce w mediach – w tym bowiem przypadku nowoczesna technologia informatyczna powoduje globalne rozprzestrzenienie szkody stąd wynikającej, a tym samym wystawia dany komunikat zarówno na ocenę, jak i prawną interpretację w różnych kontekstach prawno-kulturowych. To zaś zwiększa ryzyko dla sprawców użycia WKP sformułowania i efektywnego wyegzekwowania w niektórych jurysdykcjach roszczenia wobec nich opiewającego na zaprzestaniu tego czynu, jak również wynagrodzeniu wynikającej stąd szkody. 5. Supresji WKP w przestrzeni publicznej można także osiągać poprzez prowadzenie adekwatnej polityki językowej. Jej celem powinno być wymiana potocznego i medialnego obrazu świata na obraz naukowy – zgodny z prawdą, jak również wykorzystywanie innych narzędzi mogących wpłynąć na zachowania ludzi w przestrzeni publicznej (w tym takich, które mogą wpływać na motywację oraz kształtować wiedzę i postawy). W tych działaniach istotne znaczenie ma również eliminacja negatywnie nacechowanego tła społecznego, w którym poszczególne WKP funkcjonują, zwłaszcza eliminacja ewentualnych silnych negatywnych stereotypów. 6. Analiza poszczególnych strategii procesowych w tym zakresie wskazuje, że nie należy rezygnować z środków pozaprawnych zwalczania WKP, w szczególności żądania wprowadzenia w praktyce danego medium

212

Artur Nowak-Far

odpowiedniej modyfikacji stosowania przez nie kodu stylów (ang. stylebook), które ustalają również politykę unikania niektórych syntagm. Gdy idzie o możliwości użycia instrumentarium prawnego do zwlaczania WKP, to analiza możliwości zastosowania przed sądami amerykańskimi środków zmierzających do ich wyeliminowania z dyskursu publicznego wskazuje na znaczne ograniczenia w tym zakresie. W systemie amerykańskim nie ma bowiem satysfakcjonujących ram prawnej interpretacji WKP. Dopiero, gdy używanie WKP jest uporczywe i wskazuje na zamiar złośliwego poniżania określonych osób lub ich grup, mechanizmy prawne stają się bardziej efektywne. W prawie niemieckim, ewentualne skargi dotyczące użycia WKP mogą być formułowane w kontekście rozwiniętej w Niemczech koncepcji ochrony „powszechnego prawa do osobowości” (tożsamości), uznanego za prawo podstawowe każdej jednostki są skomplikowane. Jest to koncepcja, która wykształciła się w orzecznictwie, ale która ma silne podstawy konstytucyjneanalogiczna do ochrony prawa własności. Polega ona na tym, że osoba pokrzywdzona wypowiedziami lub publikacjami na jej temat (także w kontekście jej funkcjonowania w grupie społecznej) może żądać zaniechania tych działań, a także ewentualnego sprostowania podanych informacji; może również starać się o odszkodowanie za poniesione szkody niematerialne. Takie odszkodowanie ma jednak w RFN rozmiary nie wykraczające poza rozmiar rzeczywiście poniesionej szkody – nie ma w nim więc substratu stricte karnego. W ramach roszczeń opiewających na zaniechanie zakazanych działań, dana osoba może również żądać wydania przez osobę, która użyła WKP oświadczenia o zaniechaniu naruszeń w przyszłości. W odniesieniu do zwalczania wadliwych kodów pamięci, efektywne może również okazać się kierowanie do mediów roszczeń formułowanych na podstawie poszczególnych regulacji prawa prasowego państw związkowych RFN – o sprostowanie (przedstawienie zdania przeciwnego). Orzecznictwo dotyczące odszkodowania za szkody niematerialne, wskazuje, że zasądzona kwota nie powinna mieć charakteru kary w rozumieniu prawa karnego, co ma znaczenie przy określaniu jej wysokości. W prawie polskim nie ma ugruntowanej koncepcji WKP; nie ma również szerzej uznanej formuły dochodzenia roszczeń z ich użycia wynikających. Istnieją jednak dobre podstawy dla uznania tego typu roszczeń na gruncie regulacji art. 23 Kodeksu cywilnego, które umożliwia ochronę szerokiego katalogu dóbr osobistych – w tym dobra osobistego w postaci „poczucia tożsamości narodowej”. Argumentem za takim rozumieniem zakresu ochrony wspomnianego przepisu jest to, że właśnie poczucie tożsamości narodowej (które jest pojęciem pojemnym, obejmującym również określone, powszechnie znane i mające podstawę dowodową, narracje o sobie samym) jest

Wnioski

213

wartością powszechnie uznawaną w polskim społeczeństwie. Wartość ta spełnia wymogi niezbędne do zakwalifikowania jej jako jednego z dóbr osobistych w rozumieniu Kodeksu cywilnego, których zasadniczym źródłem jest koncepcja godności, z jej istotnym elementem uznanej społecznie autonarracji. W tym kontekście, WKP stanowią negację tej wartości. W szerszym kontekście, stanowią one narzędzie deprecjonowania wewnętrznego (ale legitymowanego) przekonania tej grupy społecznej, wobec której się owe kody odnoszą o jego własnej wartości zarówno jako podmiotu indywidualnego, jak i jako członka szerszej zbiorowości – w szczególności zbiorowości narodowej. Regulacja polskiego prawa karnego nie zna pojęcia WKP Pamięć zbiorowa jest jednak chroniona w przepisie art. 55 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (o IPN-KŚZPNP), który penalizuje czyn polegający na publicznym i niezgodnym z faktami zaprzeczeniu zbrodniom nazistowskim lub komunistycznym popełnionym od chwili wybuchu II wojny światowej (za tę chwilę uznaje się w prawie polskim 1 września 1939 r.). W świetle tego przepisu WKP dotyczące tych zbrodni, w tym spotykane najczęściej określenia „polskie obozy koncentracyjne” są bezprawne, gdyż odbierane powszechnie w Polsce jako implikujące zaprzeczenie niemieckiego sprawstwa zbrodni popełnionych w tym państwie podczas okupacji hitlerowskiej i wręcz przypisujące Polakom odpowiedzialność za nie. Odpowiedzialność karna za dokonanie czynu przewidzianego w art. 55 ustawy o IPN-KŚZPNP istnieje wtedy, gdy sprawca działał umyślnie i publicznie. a z kontekstu jego wypowiedzi wynika zamiar negowania niemieckich zbrodni. Brak takiego zamiaru nie uchyla jednak bezprawności wypowiedzi, które stanowią fałszerstwo prawnie chronionego kodu pamięci. 6. Różne społeczności mają różną wrażliwość na użycie WKP oraz na ocenę ich społecznych skutków. Niekiedy wykazują one wręcz szczególną selektywność w tym zakresie, co determinuje również selektywność funkcjonowania ewentualnych społecznych mechanizmów supresji tych kodów. Tak jest w przypadku społeczeństwa Republiki Federalnej Niemiec, w którym – przynajmniej w zakresie, w jakim odzwierciedla to dyskurs obecny w mediach masowych – występuje istotny stopień selektywności kształtowania pamięci tak jednostkowej, jak i zbiorowej dotyczącej narracji (w tym interpretacji) odnoszącej się do najcięższych zbrodni popełnionych przez Niemców w czasie drugiej wojny światowej. Skutkiem tej selektywności jest także zdarzające się przenoszenie odpowiedzialności za zbrodnie nazistowskie na inne podmioty – zwłaszcza na ofiary tych zbrodni. Szczególnie rozlegle stosują WKP stosują kręgi rewizjonistyczne

214

Artur Nowak-Far

– tu wręcz występuje otwarte zaprzeczanie zbrodniom nazistowskim w okupowanej Polsce. 7. Relatywnie niska wrażliwość na WKP występująca w wielu krajach powoduje, że kody te stosunkowo często pojawiają się w mediach masowych. Badania prasy niemieckiej wskazują, że nie ma jednego modelu ich funkcjonowania; nie ma w związku z tym jednolitego modelu tłumaczącego przyczyny używania WKP, choć można dostrzec w tym zakresie swoiste trendy zachowań (także wynikające ze wzrastającej z czasem ignorancji, a także niedbalstwa w tworzeniu materiałów komunikatów medialnych), które potencjalnie mogą wieść do przekodowania istniejącej, prawdziwej narracji historycznej w narrację nawet odwracającą moralny porządek owej narracji, a więc także przypisującą rolę ofiary katu i odwrotnie. Wymaga to oczywiście konkretnych zabiegów supresywnych wobec narracji nieprawdziwych, w których WKP są ważnym tworzywem komunikacji. Badania mediów niemieckich (prasy i tworzonej w Niemczech zawartości Internetu) wskazują, że w tej mierze istnieją poważne różnice. W odniesieniu do prasy nie ma bowiem tak społecznie silnej i rozproszonej reakcji supresyjnej, jak w przypadku Internetu. W przypadku reakcji niemieckich użytkowników Internetu na wystąpienie Baracka Obamy z 29 maja 2012 r., w którym użył on WKP, zauważalna jest wyrazista i ostra reakcja krytyczna. W komunikatach stworzonych w jej ramach niemieccy użytkownicy Internetu starali się o uwypuklenie prawdziwego obrazu rzeczywistości historycznej, do której w swojej mowie odniósł się prezydent USA.

STRESZCZENIA

Pozwy o naruszenie dóbr osobistych w USA przeciwko użyciu wadliwych kodów pamięci (Martin Mendelsohn) Analiza możliwości zastosowania przed sądami amerykańskimi środków zmierzających do wyeliminowania wadliwych kodów pamięci z publicznego dyskursu oraz przykładów spraw dotyczących zniesławienia wytoczonych mediom w Stanach Zjednoczonych w kontekście wykorzystania wadliwych kodów pamięci wskazuje na znaczne ograniczenia w tym zakresie. W systemie amerykańskim nie ma satysfakcjonującego prawnego rozwiązania problemu używania błędnego określenia „polskie obozy koncentracyjne”. Można w tym przypadku zastosować jednak rozwiązanie praktyczne, wykorzystujące narzędzia perswazji. Przedstawiciele rządu Polski powinni kontaktować się z poszczególnymi wydawcami i żądać od nich zmiany odpowiednich kodów stylów. W przypadku braku spełnienia tych żądań, z uwagi na powstającą w tym przypadku okoliczność uporczywego stosowania wadliwego kodu pamięci, stworzona zostanie właściwa podstawa do wytoczenia w USA udanego procesu o naruszenie dóbr osobistych.

Wadliwe kody pamięci – złe nawyki, umyślne kłamstwa, niedbalstwo? Perspektywa prawa niemieckiego a rewizjonizm historyczny (Dieter Schenk) Analiza możliwych społecznych i prawnych aspektów oraz kwalifikacji użycia wadliwych kodów pamięci w praktyce życia społecznego Republiki Federalnej Niemiec wskazuje na istotną selektywność kształtowania pamięci tak jednostkowej, jak i zbiorowej, której skutkiem może być przeniesienie odpowiedzialności za zbrodnie nazistowskie na inne podmioty – zwłaszcza na ofiary tych zbrodni. Szczególnie silnie wadliwe kody pamięci rozprzestrzenione są w kręgach rewizjonistycznych – tu wręcz występuje otwarte zaprzeczanie zbrodniom nazistowskim w okupowanej Polsce.

216

Streszczenia

Medialny kontekst „wadliwego kodu pamięci”. Studium przypadków użycia przez prasę niemiecką nieprawdziwych określeń nazistowskich obozów zagłady i obozów koncentracyjnych, założonych przez Niemców w okupowanej Polsce (Ewa Stasiak-Jazukiewicz). Opracowanie stanowi studium przypadków zastosowania „wadliwego kodu pamięci” przez prasę niemiecką. Miało na celu wskazać powody ich użycia. Z braku możliwości przeprowadzenia badań o charakterze eksplanacyjnym cel nie został osiągnięty. Udało się natomiast wskazać szerszy społeczny kontekst „wadliwego kodu pamięci” i wykluczyć zasadność jednego z przywoływanych wcześniej powodów jego stosowania. Opracowanie należy potraktować jako wstęp do kolejnych, szerszych badań.

Wadliwe kody pamięci” – czyli rzecz o reakcji niemieckojęzycznych internautów na treści medialne (Marta Jas-Koziarkiewicz) Internet, a dokładniej specyfika tego medium, zmienia dotychczasowe podziały na twórców i odbiorców komunikatów. Warunkuje także przeobrażenie tradycyjnych mediów i procesu komunikacji. Z tego też względu analizy dotyczące medialnego wizerunku, sposobu prezentacji i omówienia wydarzeń, by były pełne, nie mogą pomijać tego medium. W artykule analizie poddano wpisy internautów komentujących artykuły zamieszczone na oficjalnych stronach internetowych mediów niemieckojęzycznych dotyczące wystąpienia Baracka Obamy z 29 maja 2012 roku. Przyjęto, że w wypowiedziach internautów pojawiają się jedynie ci sami aktorzy i te same wątki tematyczne, które podjęte zostały w artykułach prasowych. Weryfikacji hipotezy dokonano wykorzystując jakościową analizę treści online.

Etnicyzacja odpowiedzialności: Psychologiczne aspekty wadliwych kodów pamięci (Michał Bilewicz, Anna Stefaniak, Marta Witkowska) Wzrastające zainteresowanie polskiego społeczeństwa etnicznym przypisaniem odpowiedzialności za Holokaust można tłumaczyć działaniem szeregu czynników psychologicznych (m.in. krańcowego i podstawowego błędu atrybucji oraz przekonań esencjalistycznych), które sprzyjają niedo-

Streszczenia

217

cenianiu roli ideologii i czynników sytuacyjnych w kształtowaniu ludzkiego zachowania. Uproszczone wskazywanie na odpowiedzialność grup etnicznych jest nie tylko niezgodne z faktografią, ale niesie za sobą poważne konsekwencje dla współczesnych relacji międzygrupowych. Potomkowie sprawców ponoszą koszty negatywnej samooceny społecznej i odczuwają winę zbiorową, która w efekcie powoduje unikanie kontaktu z grupą ofiar. Ofiary z kolei mogą rozwinąć brak wrażliwości na rozwój ekstremizmu we własnej grupie. Rozpoznanie wpływu zbrodniczej ideologii w stymulowaniu międzygrupowej przemocy ułatwia budowę harmonijnych relacji między potomkami ofiar i sprawców.

Wadliwe kody pamięci o zbrodniach ludobójstwa. Podstawowe problemy oceny aksjologicznej i prawnej (Artur Nowak-Far) Wadliwe kody pamięci są rodzajem syntagm eliptycznych, które zawierają w sobie nieprawdziwe informacje o historii, a przez to są zalążkiem nieprawidłowej narracji historycznej. W kontekście dyskursu o zbrodniach ludobójstwa, mają one istotną rolę jako narzędzia Wittgensteinowskich gier językowych potencjalnie skutkujących ustanowieniem nowego, zasadniczo społecznie nieakceptowanego, porządku dyskursu historycznego, w którym nastąpiłoby odwrócenie moralnego porządku odpowiedzialności za przestępstwa ludobójstwa. Poszczególne społeczeństwa mają różne poziomy akceptacji i odporności wobec oddziaływania wadliwych kodów pamięci. W niektórych państwach społeczne przyzwolenie na nie jest większe niż w innych. Konsekwencją tego zróżnicowania jest różnorodność reakcji systemów prawnych na WKP Waga tego problemu jedynie się zwiększa z uwagi na to, że wadliwe kody pamięci są coraz częściej składnikiem treści propagowanych przez niektóre media masowe o zasięgu międzynarodowym, a wręcz globalnym. Stawarza to poważne zagrożenie zatracenia ciągłości prawdziwej narracji historycznej, do której podtrzymania obecne i przyszłe pokolenia są moralnie zobowiązane wobec „milczących ofiar” ludobójstwa. Z punktu widzenia mediów zwiększa zaś niepewność prawną kwalifikacji użytych, choćby przypadkowo, WKP. Największy poziom pewności mogą one uzyskać jedynie wtedy, gdy oferowany przez nie przekaz spełni wymagania najbardziej rygorystycznego w tym zakresie, mającego w danym przypadku zastosowanie, krajowego systemu prawnego. Właśnie jednak dlatego, działania (także o charakterze pozaprawnym, a dokładniej pozalitygacyjnym), zmierzające do ograniczenia używania

218

Streszczenia

WKP, czy wręcz do ich zupełnej eliminacji, mogą być interpretowane nie tylko jako środki wypełnienia moralnego zobowiązania wobec ofiar zbrodni ludobójstwa, lecz także jako ważne środki prewencyjne, ograniczające pole konfliktu różnych systemów prawnych w odniesieniu do WKP.

Wypowiedzi o tzw. „polskich obozach koncentracyjnych” jako naruszenie dóbr osobistych – ujęcie cywilnoprawne (Filip Rakiewicz) Po uwzględnieniu m.in. otwartego katalogu dóbr osobistych z art. 23 Kodeksu cywilnego, uzasadniona jest konstatacja, że istnieje dobro osobiste w postaci „poczucia tożsamości narodowej”. Jest to wartość powszechnie uznawana w społeczeństwie, a przy tym akceptowana przez polski system prawny. Spełnia ona zarazem wszystkie wymogi niezbędne do zakwalifikowania jej jako jednego z dóbr osobistych w rozumieniu Kodeksu cywilnego. Autor definiuje wymienione dobro osobiste, wykazuje, że jest ono ugruntowane w społecznym wymiarze osobowości i godności człowieka, określa jego zasięg (treść) i omawia sposoby jego sądowej ochrony. Potrzeba ochrony poczucia tożsamości narodowej w ramach dóbr osobistych istnieje w szczególności z uwagi na liczne wypowiedzi o „polskich obozach koncentracyjnych”. Wypowiedzi te nie są obojętne dla obrazu tego, kim człowiek będący Polakiem jest dla siebie i dla innych społeczności, w sensie biografii (historii) wspólnoty narodowej, w której żyje lub z którą co najmniej się utożsamia. Deprecjonują one wewnętrzne przekonanie człowieka o jego własnej wartości jako członka Narodu Polskiego oraz wzbudzają w nim niepokój psychiczny o to, w jaki sposób może on być (jest) postrzegany jako Polak przez członków innych grup społecznych (narodów). Rodzą dotkliwe poczucie niesprawiedliwości i krzywdy – w zestawieniu z pamięcią ofiar i bezmiarem cierpień oraz szkód wyrządzonych Polakom przez Niemców w czasie II wojny światowej.

Wadliwe kody pamięci a zbiorowa pamięć jako dobro społeczne chronione prawem karnym (Witold Kulesza) Wiedza o zbrodniach popełnionych w okresie II wojny światowej jest przekazywana w Polsce z pokolenia na pokolenie, a także utrwalona została w opracowaniach historycznych dokumentujących procesy zbrodniarzy nazistowskich osądzonych w Polsce. Oskarżeni w tych procesach z reguły

Streszczenia

219

nie zaprzeczali zbrodniom przeciwko ludzkości dokonywanym na podległych ich władzy terenach okupowanej Polski, lecz przekonywali, że nie wiedzieli o tym, że zbrodnie takie miały miejsce. Wyjątkiem był Rudolf Höss komendant Auschwitz-Birkenau, który przedstawił w swych szczegółowych zeznaniach przebieg mordowania Żydów w tym obozie zagłady. Używane współcześnie określenie „polskie obozy koncentracyjne” nie ma desygnatu, obraża natomiast pamięć zbiorową współczesnych o ofiarach zbrodni, ich sprawcach i miejscach dokonania zbrodni przeciwko ludzkości i ludobójstwa, którymi były niemieckie obozy koncentracyjne. Pamięć kolektywna jest dobrem społecznym, które chronione jest przez przepis art. 55 ustawy z 18.12.1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Przepis ten stanowi, że podlega karze ten, kto publicznie i wbrew faktom zaprzecza zbrodniom nazistowskim lub komunistycznym popełnionym od chwili wybuchu II wojny światowej (1.09.1939.) Określenie „polskie obozy koncentracyjne” jest w świetle tego przepisu bezprawne, ponieważ odbierane jest w Polsce jako zawierające zaprzeczenie niemieckiego sprawstwa zbrodni popełnionych w okupowanym kraju i przypisanie Polakom ich popełnienia. Odpowiedzialność karna za bezprawne zaprzeczanie zbrodniom nazistowskim uzasadniona jest tylko w tych przypadkach gdy sprawca umyślnie publicznie mówi lub publikuje twierdzenie o „polskich” obozach koncentracyjnych, a z kontekstu wypowiedzi wynika zamiar negowania niemieckich zbrodni. Brak takiego zamiaru nie uchyla jednak bezprawności wypowiedzi, które stanowią fałszerstwo prawnie chronionego kodu pamięci.

Możliwość postępowań o używanie wadliwych kodów pamięci w Niemczech (Natalia Sienkiewicz-Bożyk, Magdalena Sykulska-Przybysz) Przyjęte w Niemczech rozwiązania prawne i orzecznictwo sądowe dotyczące wykształconego w orzecznictwie prawnokonstytucyjnym powszechnego prawa do osobowości, uznanego za prawo podstawowe każdej jednostki są skomplikowane. Niemiecki kodeks cywilny nie zawiera norm chroniących wprost dobra osobiste jednostki. Mimo to, także w drodze orzecznictwa, wykształciła się ochrona, analogiczna do ochrony własności, która jednostce pokrzywdzonej wypowiedziami lub publikacjami na jej temat umożliwia skuteczną ochronę swoich praw w drodze roszczenia o zaniechanie naruszeń i odwołanie, roszczenia o sprostowanie oraz roszczenia o odszkodowanie za szkody niematerialne. W ramach roszczenia o zaniechanie, możliwe jest wezwanie do oświadczenia o zaniechaniu naruszeń w przyszłości

220

Streszczenia

pod groźbą kary. Poszczególne ustawy regulujące prawo prasowe w każdym z krajów związkowych przyznają podmiotowi zainteresowanemu naruszającą jego prawa wypowiedzią prawo do przedstawienia zdania przeciwnego. Orzecznictwo dotyczące odszkodowania za szkody niematerialne, wskazuje, że zasądzona kwota nie powinna mieć charakteru kary w rozumieniu prawa karnego, co ma znaczenie przy określaniu jej wysokości.

O tzw. „polskich obozach koncentracyjnych” – ujęcie problemu z perspektywy pragmatyki logicznej (Ewa Rosiak – Zięba) Jednym z wyjaśnień dla posługiwania się tytułowym wyrażeniem jest obecne położenie geograficzne obozów zarządzanych przez niemieckich nazistów w okresie II wojny światowej na terenie okupowanej Polski – z pominięciem kwestii odpowiedzialności. Niemniej termin ten, jak się zdaje, bywa niekiedy interpretowany w zupełnie odmienny sposób. W artykule tym omawia się pewne aspekty tych kwestii z perspektywy teorii implikatury konwersacyjnej Grice’a oraz niektórych zagadnień zjawiska językowej perswazji.

Możliwości przeciwdziałania stereotypizacji w kontekście wadliwych kodów pamięci (Zbigniew Greń) Analiza językoznawcza frazy polskie obozy koncentracyjne, przeprowadzona z punktu widzenia teorii o językowym obrazie świata i stereotypach językowych wskazuje, że właśnie w przypadku tej frazy dominuje medialny, czasami ideologiczny punkt widzenia. Możliwe jest określenie leksykalnego tła występowania tej frazy, to jest sieci pojęć wyznaczających relacje Polaków z innymi narodami, zwłaszcza z Żydami, również podlegające w znacznej mierze stereotypizacji. Istnieje możliwości wyeliminowania samej frazy i destereotypizacji oznaczanego pojęcia (polskich obozów koncentracyjnych) – można ten cel osiągnąć poprzez zaprowadzenie adekwatnej polityki językowej zmierzającej do wymiany potocznego i medialnego obrazu świata na obraz naukowy. Właściwie prowadzona polityka językowa w tym względzie nie wyklucza innych działań, na przykład prawnych. Istotna również z tego względu jest eliminacja negatywnie nacechowanego tła dla funkcjonowania analizowanej frazy, a mianowicie wizerunku Polaka-antysemity. Możliwości jego eliminacji tkwią w mechanizmach kategoryzacji świata, w których stereotypy stanowią specyficzne, bo nacechowane negatywnie, kategorie quasi-poznawcze.

ABSTRACTS Libel actions in the USA against the Use of Defective Code of Memory (Martin Mendelsohn) Litigative scope of maneouvre in libel actions before US courts with the aim to eliminate defective codes of memory from the public discourse is rather limited, as the analysis of such actions indicate. This implies that in the US legal system, there is no satisfactory purely legal recourse to any measure which could effectively stop and deter people from using logically defective phrase “Polish concentration camps”. Rather, non-legal persuasive measures appear to be effective and efficient. Interventions by the Polish government which contacts respective publishers and request adequate changes to these publishers’ style codes is the best example of such a practical, persuasive solution. Moreover, such an approach can create a satisfactory basis for further legal action, as failing to meet the request to stop using defective codes of memory can be interpreted by US courts as acting in manifest negligence with regard to expressly notified, legitimated interests.

Defective codes of memory: Bad habits, intentional lies, or negligence? German law perspective and historical revisionism. (Dieter Schenk) The analysis of the social and legal content of defective codes of memory, as well as of their use in the social life of the Federal Republic of Germany indicates that there is a worthwhile selectivity in shaping individual as well as collective memory in this country. A like consequence of this selectivity is an inter-subjective transfer of historical responsibility for the Nazi-era crimes. This transfer most often occurs from those who committed these crimes to other groups, even to their victims. Such a transfer occurs most frequently in groups where defective codes of memory are wide-spread, i. e. in supporters of historical revisionism. No doubt, in this group, the negation of Nazi crimes in occupied (within the period of 1939-1945) Poland is most prevalent.

222

Abstracts

Media context of a defective code of memory: A study on cases of the German press recourse to false predicates concerning Nazi annihilation camps and concentration camps established by the Germans in occupied Poland (Ewa Stasiak-Jazukiewicz). The study on respective cases where defective codes of memory have been used in German press was to identify the reasons for such a recourse. As no explanative research could have been undertaken, this identification objective has not been met. Nevertheless, the study succeeded to identify a broader social context in which defective codes of memory are normally used. It was also possible to exclude a „one-fits-all” explanation to this phenomenon. Opracowanie należy potraktować jako wstęp do kolejnych, szerszych badań. The study so far presented can, thus, be considered an introduction to further investigations of defective codes of memory in media.

Defective codes of memory, or about the reaction of German Internet users’ to media content (Marta Jas-Koziarkiewicz) The characteristics of the Internet as a mass-medium alternates the beforehand stable categories of creators and recipients of information. The internet also determines the changes within the traditional media and within the process of communication as such. Should the picture be complete, the medium of the internet should not be excluded from the analysis of matters such as public images, the way of presenting and discussing events and so on. The article analyses the internet posts that appeared under the articles about Barack Obama’s public speech delivered on the 29th may 2012. The articles were published on German websites. It has been assumed that the actors and the themes appearing in the comments on the internet are those that have already appeared in the articles published in the press. This hypothesis has been verified by using the qualitative online content analysis.

Abstracts

223

Ethnicization of responsibility: Psychological aspects of defective codes of memory (MichaĹ&#x201A; Bilewicz, Anna Stefaniak, Marta Witkowska) Ethnic explanations of the Holocaust are increasingly popular within Polish society. Motivation to blame the Germans as a nation, rather than Nazi-ideology, for the Holocaust can be explained as a consequence of several psychological mechanisms, such as the fundamental and ultimate errors of attribution and a tendency to essentialize national groups. A simplistic attribution of guilt to ethnic groups is not only inconsistent with historical facts but bears serious consequences for current intergroup relations. Descendants of the former perpetrators suffer from self-esteem threat and experience collective guilt which leads them to avoid the current members of the former victim-group. The latter may become immune to the wrong-doings of their own group. Recognizing the ideological underpinnings of group-violence helps to avoid the aforementioned consequences and to build more harmonious intergroup relations in the present.

Defective codes of memory about genocide crimes: Fundamental problems of axiological and legal assessment (Artur Nowak-Far) Defective codes of memory (DCM) are types of eliptic syntagms which contain false information concerning the past. Since they create logical premise fabric for historical narrative, they form nuclea for the development of distorted collective memory. When considered from the linguistic perspective, DCM have high potential to be idiomatised â&#x20AC;&#x201C; especially when they are used frequently in media. In the context of a discourse about past acts of genocide, DCM are used (intentionally or not) in the Wittgensteinian language play setting. In such a setting, they invisibly distort the so far truthful accounts of history through penetrating the language used in historical (as well as legal, ethical, social) discourse. Various societies appear to have different propensity and public resistance with respect to DCM. In low resistance societies, DCM can be damaging for their collective memories. In most pronounced cases, DCM can even reverse the moral content of genocide accounts attributing the role of victims to their executioners and vice versa. Such a process is bound to trigger differentiated reactions of various national legal systems to DCM. With regard to DCM used in mass media apt to have global reach, this reaction would lead to simultaneous

224

Abstracts

application of different legal standards. As a result, in order to avoid any negative legal ramifications, terms used in these media would have to meet the highest national legal standard applicable. In the same time, differentiation of possible consequences of using DCM would increase legal uncertainty. Thus, also non-litigative efforts to contain the scope of the recourse to DCM in mass media can be interpreted not only as activities fulfilling moral duty, but also as important measures preventing legal friction arising from the differentiation of legal qualification of DCM in different fora.

References to the so-called „Polish concentration camps” as an infringement of personal interest: A civil-law perspective (Filip Rakiewicz) The aim of this paper is to prove that, with regard to e.g. the non-exhaustive list of personal interests provided for in s. 23 of the Civil Code, a “sense of national identity” constitutes a personal interest. It is a value that is widely-acknowledged in society and recognized by Polish legal system. It meets all the requirements necessary to recognize it as a personal interest within the meaning of the Polish Civil Code. The author defined the said personal interest, proved that it is well grounded in terms of human dignity and personality in the social dimension, determined its content and discussed the scope of its judicial protection. The need to protect the sense of national identity as a personal interest is particularly justified by numerous references to “Polish concentration camps”. Such references negatively influence the image of a person who is a Pole in his own eyes and in the eyes of the other members of the community. They depreciate the inner conviction on one’s own value as a member of the Polish Nation and they arouse anxiety regarding the way such person, as a Pole, is or may be regarded by members of other social groups (nations). They awaken a sense of gross injustice and harm – especially when juxtaposed with the remembrance of the victims and damage caused to the Poles by the Germans during World War II.

Abstracts

225

Defective codes of memory versus collective memory as a general interest under the protection of criminal law (Witold Kulesza) In Poland the knowledge about crimes committed during the Second World War is passed on between generations as well as being captured in historical studies documenting the trials of Nazi war criminals convicted in Poland. The defendants in those trials generally did not deny the occurrence of crimes against humanity in occupied Polish territories under their authority, yet argued that they did not know of such crimes taking place. The only exception was Rudolf Höss, commandant of Auschwitz-Birkenau, who presented in his detailed testimony the circumstances of murdering Jews in this extermination camp. The term “ Polish concentration camps” in use today has no referent, while it is insulting to the collective memory of the contemporary victims of those crimes, their perpetrators and the places where those crime against humanity and genocide were committed, which were German concentration camps. Collective memory is a social good that is protected under Article 55 of the Act of December 18, 1998 on the Institute of National Remembrance – Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation. This provision states that is punishable by law to publicly and contrary to facts deny the Nazi or Communist crimes committed since the outbreak of the Second World War (September 1, 1939). Under this provision the term “Polish concentration camps” is unlawful, because it is perceived in Poland as containing negation of German perpetration of the crimes committed in the occupied country and assigning their commission to the Poles. Criminal liability for wrongful denial of Nazi crimes is justified only in cases where the offender intentionally publicly says or publishes a statement about the “Polish” concentration camps, and the context of expression suggests the intention of denying the German crimes. Lack of such intention, however, does not repeal the illegality of statements that constitute a breach of the legally protected memory code.

Accessibility of legal recourse concerning defective codes of memory in Germany (Natalia Sienkiewicz-Bożyk, Magdalena Sykulska-Przybysz) The article presents German law and judicial decisions concerning developed in German constitutional jurisprudence general right to personality

226

Abstracts

recognized as a fundamental right of every individual. German Civil Code does not contain direct norms to protect the personal interests of individuals. Still, the case –law developed analogous to the protection of property, claims which enable the injured through statements or publications persons effective protection of their rights by way of a claim for violations and failure to appeal, a claim for rectification and claims for compensation for non-pecuniary damages. In the context of a claim of abandonment, it is possible to call for a declaration of failure to violations in the future under the threat of punishment. The different laws governing the press law in each country (Land) of Germany grant the person concerned right to submit a statement with the opposite view. The case-law on compensation for non-pecuniary damages, indicates that the adjudicated amount should not be a punishment for the purposes of criminal law, which is important in determining its height.

On so called ‘Polish Concentration Camps’: The logical pragmatics perspective (Ewa Rosiak-Zięba) One of the explanations for using the expression in the title points at present geographical location of camps governed by German Nazis during World War II in occupied Poland – excepting the question of responsibility. This term, however, seems to be sometimes interpreted in quite a different way. This paper examines some points of these issues from a view of Gricean theory of conversational implicature and also some aspects of the problem of lingual persuasion.

Scope of counteractions against stereotyping in the context of defective code of memory (Zbigniew Greń) The aim of this paper is to present an analysis of language phrase ‘polskie obozy koncentracyjne’ (Polish concentration camps) from the point of view of the theory of language picture of the world and language stereotypes. We can pay attention to the fact that in case of this phrase there predominates the point of view of the mass media or the ideological one. We define the lexical background of occurrence of the phrase, i.e. a net of terms connected to the Polish relations to other nations, namely to the Jews. The lexical background is also stereotyped. Possibility to eliminate this phrase and to destereotype the term ‘Polish concentration camps’ may be found in the frame of language politics, i.e. in the changing of the

Abstracts

227

colloquial picture of the world into the scientific one. It does not exclude other actions, for example legal ones. Therefore, for elimination of this phrase we should eliminate the negatively characterized background, especially the picture of Poles as anti-Semitists. We may seek for the possibilities of its elimination in mechanisms of categorisation of the world, in which stereotypes represent specific, negatively characterized cognitive quasi-categories.

AUTORZY Michał Bilewicz – kierownik Centrum Badań nad Uprzedzeniami przy Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Jest doktorem habilitowanym psychologii oraz zajmuje stanowisko Adjunct Assistant Professor na University of Delaware w Stanach Zjednoczonych. Wcześniej pracował na Uniwersytecie Fryderyka Schillera w Jenie oraz – jako stypendysta Fulbrighta – w nowojorskiej New School for Social Research. Jego główne obszary zainteresowań to psychologia społeczna stosunków międzygrupowych. Zajmuje się między innymi emocjami moralnymi dotyczącymi historii (wina zbiorowa, żal, wstyd), procesami odczłowieczania w konflikcie oraz uprzedzeniami (w szczególności antysemityzmem). Zbigniew Greń – profesor zwyczajny w Instytucie Slawistyki Zachodniej i Południowej Uniwersytetu Warszawskiego, dziekan Wydziału Polonistyki UW. Jest m.in. członkiem zwyczajnym Warszawskiego Towarzystwa Naukowego, członkiem Prezydium Czesko-Polskiego Towarzystwa Naukowego, członkiem Międzynarodowej Komisji Socjolingwistycznej przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów. Autor ponad stu publikacji naukowych, w tym 5 książek, z zakresu językoznawstwa slawistycznego, zwłaszcza bohemistycznego i śląskoznawstwa. W centrum jego zainteresowań znajdują się między innymi problemy pograniczy językowych i kulturowych, zagadnienia z zakresu tożsamości regionalnej i etnicznej, językowego i kulturowego obrazu świata, stereotypów etnicznych i religijnych. W pracach swych korzysta z metod socjolingwistycznych i językoznawstwa kognitywnego, wiele prac ma charakter interdyscyplinarny. Najważniejsze prace: Nowy Testament cieszyński i Prorocy cieszyńscy. Analiza językowa staroczeskiego przekładu (Wrocław etc. 1987), Semantyka i składnia czasowników oznaczających akty mowy w języku polskim i czeskim (Warszawa 1994), Śląsk Cieszyński. Dziedzictwo językowe (Warszawa 2000), Tradycja i współczesność w językowym i kulturowym obrazie świata na Śląsku Cieszyńskim (Warszawa 2004), Słownik górali polskich na Bukowinie (Warszawa 2008, z H. Krasowską). Marta Jas-Koziarkiewicz – doktor, politolog i medioznawcza, adiunkt w Instytucie Europeistyki WDiNP Uniwersytetu Warszawskiego. W pracy naukowej podejmuje zagadnienia funkcjonowania mediów w społeczeństwach demokratycznych, działalności mediów środowiskowych – w tym mediów mniejszości narodowych, polityki informacyjnej i medialnej UE.

230

Autorzy

Witold Kulesza – doktor habilitowany, profesor Uniwersytetu Łódzkiego Od ukończenia studiów prawniczych na Uniwersytecie Łódzkim (1973 r.) pracuje na tej uczelni w Katedrze prawa karnego, od 1992 r. kieruje jej Zakładem Prawa Karnego Materialnego. Doktorat 1982 r. na podstawie rozprawy „Zniesławienie i zniewaga (Ochrona czci i godności osobistej człowieka w polskim prawie karnym – zagadnienia podstawowe)”, Warszawa 1984. Habilitacja 1992 r. –„Demonstracja. Blokada. Strajk. (Granice wolności zgromadzeń i strajku w polskim prawie karnym na tle prawa niemieckiego), Łódź 1991. Praca doktorska wyróżniona, habilitacja nagrodzona przez renomowany miesięcznik „Państwo i Prawo” za najlepsze prace doktorskie i habilitacyjne. W latach 1989-1991 staż naukowy na Uniwersytecie w Giessen i Instytucie Maxa Plancka dla prawa karnego zagranicznego i międzynarodowego w Freiburgu (stypendysta Fundacji Humboldta). Wykłady i referaty na uniwersytetach w Giessen, Marburgu, Grazu, Heidelbergu, Budapeszcie, Instytucie Gauck’a w Berlinie, Akademii kształcenia politycznego w Tutzing, Centrali Interpolu w Lyonie, Instytucie im. Adama von Trott w Imshausen, Instytucie Fritza Bauera we Frankfurcie nad Menem, Centrali badania powojennego wymiaru sprawiedliwości w Wiedniu, Centrali ścigania zbrodni nazistowskich w Ludwigsburgu. Autor ponad 80 publikacji. Współpracował społecznie z Okręgową komisją badania zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi od 1994 jako jej przewodniczący. W 1998 r. powołany na stanowisko dyrektora Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie. Współautor projektu ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu z 18.12.1998., w latach 2000-2006 dyrektor Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Główne kierunki badań Witolda Kuleszy to: granice wolności jednostki i ich ochrona w prawie karnym; zbrodnie systemów totalitarnych i odpowiedzialność karna sprawców, przestępczość funkcjonariuszy publicznych, sędziowska niesprawiedliwość w świetle prawa karnego. Martin Mendelsohn – prawnik amerykański, mający bogate doświadczenie w reprezentowaniu (na zasadzie pro bono) ofiar Holokaustu przed sądami USA oraz sądami na całym świecie (reprezentował np. tę grupę osób w sprawie ich roszczeń wobec banków szwajcarskich oraz wobec firm niemieckich i austriackich). Jest zewnętrznym doradcą Centrum Simona Wisenthala oraz reprezentuje członków rodziny Wisenthalów. Prekursor systemowego programu pomocy prawnej oraz programu ścigania zbrodniarzy hitlerowskich – w tym zakresie twórca Special Litigation Unit (obecnie funkcjonującego pod nazwą Office of Special Investigations). Raca Komitetu Sądowego do Spraw Prawa Międzynarodowego 96. Kongresu USA. Ostatnie 30 lat dzia-

Autorzy

231

łał w sektorze usług prawnych; w ramach tej aktywności reprezentował m. in. duże korporacje (także z listy Fortune 500) rozszerzające swoją działalność na rynkach Europy Środkowej i Wschodniej. Aktywny publicysta, piszący dla Washington Post, Washington Times, New York Times, Wall Street Journal oraz International Herald Tribune. Jego opinie były przytaczane m. in. w Life Magazine, Jerusalem Post, Toronto Globe and Mail, wiedeńskim Der Standard, Der Spiegel, w moskiewskiej Prawdzie, jak również w Gazecie Wyborczej, praskim Respekcie czy belgradzkim Politika Svet. W 2007 r. Departament Stanu polecił Martina Mendelsohna jako wykładowcę wykonywania wyroków sądów rosyjskich w sądach amerykańskich w Szkole Prawa Uniwersytetu w Sankt Petersburgu. Współautor (z Aaronem Freiwaldem) The Last Nazi, (W.W. Norton, New York, 1994) oraz autor Negotiating Peace Between Warring Groups in the International Journal on Group Rights (Kluwer Academic Publishers, Haga 1994). Wyróżniony m. in. w 2012 r. medalem prezydenckim Brooklyn College, w 2005 r. czeskim orderem zasługi, wielkim medalem zasługi Republiki Austrii. W 2000 r. Martin Mendelsohn otrzymał również krzyż oficerski Orderu Odrodzenia – za uzyskanie odszkodowania dla polskich ofiar – robotników przymusowych czasów nazizmu. Artur Nowak-Far – profesor zwyczajny prawa (specjalność: prawo europejskie), doktor ekonomii. Pracuje w Katedrze Prawa Europejskiego Szkoły Głównej Handlowej oraz w Instytucie Europeistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Od 2013 r. podsekretarz Stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. W latach 1998-1999 doradca rządowej grupy zadaniowej do spraw harmonizacji technicznej. W latach 2003-2005 doradca Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w zakresie spraw europejskich. Od 2007 do kwietnia 2013, a więc przez prawie dwie kadencje, członek Kolegium Najwyższej Izby Kontroli. Członek Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie. Autor 9 książek oraz ponad 250 innych opracowań naukowych z dziedziny prawa europejskiego, semiotyki prawa, a także administracji publicznej. Filip Rakiewicz – prawnik, absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, przygotowuje rozprawę doktorską dotyczącą cywilnoprawnej problematyki dóbr osobistych na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, autor publikacji z zakresu prawa cywilnego, w tym m.in. trzyczęściowego studium „Poczucie tożsamości narodowej jako dobro osobiste w świetle polskiego prawa cywilnego”, opublikowanego w kwartalniku „Studia Prawa Prywatnego”, pod. red. Zbigniewa Radwańskiego (Cz. I – SPP 2011, z. 2, Cz. II – SPP 2011, z. 3-4, Cz. III – SPP 2012, z. 1), współpracuje z jedną z poznańskich kancelarii prawnych.

232

Autorzy

Ewa Rosiak–Zięba – doktor, absolwentka kulturoznawstwa i filozofii na Uniwersytecie Łódzkim. Specjalizuje się w zakresie filozofii języka i filozofii analitycznej. Pracę doktorską z dziedziny filozofii analitycznej obroniła na Wydziale Filozoficzno – Historycznym Uniwersytetu Łódzkiego w 2005 r. Obecnie pracuje na stanowisku adiunkta w Zakładzie Filozofii w Instytucie Filozofii, Socjologii i Socjologii Ekonomicznej Kolegium Ekonomiczno – Społecznego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Dieter Schenk – urodził się w 1937 r. we Frankfurcie nad Menem, do roku 1989 był dyrektorem kryminalnym w Federalnym Urzędzie Kryminalnym (BKA), który opuścił na własną prośbę w związku ze zbyt daleko idącą różnicą zdań w kwestiach związanych z prawami człowieka. Od roku 1993 zajmuje się badaniem historii okupacji nazistowskiej w Polsce. Od roku 1998 jest profesorem honorowym Uniwersytetu Łódzkiego, gdzie prowadzi wykłady z historii narodowego socjalizmu. Honorowy obywatel miasta Gdańska (2002), Kustosz Pamięci Narodowej (2012), laureat przyznawanej przez Unię Humanistyczną nagrody im. Fritza Bauera (2003). Najważniejsze publikacje: „Poczta Polska w Gdańsku: dzieje pewnego niemieckiego zabójstwa sądowego” (wydanie polskie 1999), „Albert Forster – gdański namiestnik Hitlera” (pol. 2002), „Die braunen Wurzeln des BKA” (2001), „Wie ich Hitler Beine machte” (2003), „Hans Frank – Biografia Generalnego Gubernatora” (wydanie polskie 2009), „Noc morderców. Kaźń polskich profesorów we Lwowie i holokaust w Galicji Wschodniej” (wydanie polskie 2011). Ostatnia publikacja została wyróżniona w konkursie Telewizji Polskiej, Polskiego Radia i Instytutu Pamięci Narodowej jako „Książka Historyczna Roku 2012”. Natalia Sienkiewicz-Bożyk – adwokat, ukończyła studia prawnicze na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Trewirze w Niemczech. Po odbyciu aplikacji przy Sądzie Okręgowym w Dusseldorfie uzyskała w roku 1998 tytuł adwokata (Rechtsanwältin). Od 1999 roku związana jest jako partner z Kancelarią Wunderlich, van der Sanden, Wolf i Sienkiewicz w Trewirze. Od 1998 roku współpracuje z Kancelarią Radców Prawnych Misiewicz, Mosek i Partnerzy. Zajmuje się przede wszystkim reprezentacją polskich klientów przed sądami niemieckimi i organami administracji w Niemczech, a także reprezentacją niemieckich przedsiębiorstw i osób przed organami polskimi. Natalia Sienkiewicz-Bożyk jest wykładowcą w Szkole Prawa Niemieckiego przy Uniwersytecie Gdańskim od początku powstania tej szkoły w 1998 roku. Ewa Stasiak-Jazukiewicz – doktor habilitowana, profesor UW, politolog, medioznawca. Kierownik Zakładu Kultury, Komunikowania i Marketingu

Autorzy

233

Europejskiego Instytutu Europeistyki. Od 1982 roku pracownik Uniwersytetu Warszawskiego (Instytut Dziennikarstwa, od 2009 roku – Instytut Europeistyki). Autor i współautor 8 książek i kilkudziesięciu artykułów naukowych dotyczących komunikowania i mediów. Promotor 4 obronionych doktoratów i około 200 prac magisterskich. Recenzent w przewodzie habilitacyjnym i przewodach doktorskich. Tutor Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności im. Lane’a Kirklanda. Członek rady programowej czasopism naukowych „Media – Kultura – Społeczeństwo” oraz „Przegląd Europejski”. W latach 2009-2011 kierownik Zespołu Badawczego przygotowującego antyterrorystyczną strategię informacyjną dla polskiego rządu. Zainteresowania badawcze koncentrują się wokół roli mediów w społeczeństwie demokratycznym. Przedmiotem analiz szczegółowych są pełnione przez media funkcje społeczne, i te oczekiwane przez system polityczny i te faktycznie realizowane, a zatem: sposoby organizacji i zasady funkcjonowania systemów medialnych (państw europejskich a szczególnie Niemiec i państw skandynawskich); rola mediów w komunikowaniu politycznym; polityka medialna; polityka informacyjna, w tym antyterrorystyczna polityka informacyjna oraz szerzej relacje media a terroryzm. Anna Stefaniak – magister psychologii, doktorantka w Katedrze Psychologii Społecznej Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, członkini Centrum Badań nad Uprzedzeniami oraz Humanity in Action Senior Fellow. Problematyką stereotypów, uprzedzeń, dyskryminacji i metod walki z nimi zajmuje się od 2009 r. Koordynator międzynarodowego projektu badawczego Deconspirator.com. Od 2012 r. zaangażowana w prace Fundacji Forum Dialogu Między Narodami, dla której prowadzi ewaluację programu edukacyjnego Szkoła Dialogu, mającego na celu przybliżenie uczniom gimnazjów i liceów historii i kultury polskich Żydów. Magdalena Sykulska-Przybysz – doktor, adwokat, ukończyła studia na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. Studiowała także na wydziałach prawa Uniwersytetu w Kolonii oraz Uniwersytetu w Birmingham. Od 1994 r. pracownik naukowy UG, od 2002 r. zatrudniona na stanowisku adiunkta w Zakładzie Praw Człowieka. W 1996 r. ukończyła aplikację sądową, w 2003 r. zakończyła egzaminem aplikację adwokacką i od tego roku jest adwokatem, od 2005 roku wykonującym zawód jako wspólnik w spółce Sykulska&Sykulski s. c. W latach 19981998 zatrudniona na stanowisku doradcy Komisarza Rady Państw Morza Bałtyckiego do spraw Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka, w tym Praw Osób Należących do Mniejszości. Prowadzi zajęcia na WPiA UG z zakresu ochrony praw człowieka oraz ustroju organów ochrony prawnej.

234

Autorzy

Od 2000 r. jest wykładowcą w Szkole Prawa Niemieckiego przy Wydziale Prawa i Administracji UG. Członek Komisji Praw Człowieka przy Naczelnej Radzie Adwokackiej. Marta Witkowska – magister psychologii, doktorantka w Centrum Badań nad Uprzedzeniami – Zakładzie Psychologii Stosunków Międzygrupowych Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. W swojej pracy naukowej w sposób szczególny interesuje się możliwością zmiany postaw wobec dyskryminowanych grup oraz rolą edukacji w modelowaniu relacji międzygrupowych. Wraz z zespołem Centrum Badań nad Uprzedzeniami zajmowała się ewaluacją działań antydyskryminacyjnych, mających na celu poprawę stosunku do Czeczenów w Łomży. Jest współautorką raportu na temat stosunku warszawskiej młodzieży szkolnej do Żydów. Brała udział w projektach antydyskryminacyjnych jako wolontariusz (Fundacja Ocalenie, 2012) oraz organizator (projekt „Żywa Biblioteka”, Radom, 2011).

Spis skrótów: Art. Dz. U. Dz. U. UE k. c. k.k. EKPCz KL LEX n. k. c. n. u. z. OSA OSNC OSNCPiUS OSNKW OTK ZU RFN tys. tzw. USA Ust. ZSRR

Artykuł Dziennik Ustaw Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej Kodeks cywilny Kodeks karny Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności Konzentrazionlager System Informacji Prawnej Lex niemiecki Kodeks cywilny niemiecka Ustawa Zasadnicza Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy Republika Federalna Niemiec tysiące tak zwany United States of America, Stany Zjednoczone Ameryki ustęp Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

INDEKS Afryka Południowo-Zachodnia – zob. Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia, zob. Namibia Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW) 32 agencja ludzka 91, 92 aktów mowy teoria 102, 103, 195 „Ausburger Allgemeine” 46, 50, 52 Auschwitz KL (także Auschwitz Birkenau; Niemiecki, Nazistowski Obóz Koncentracyjny Auschwitz-Birkenau) 15, 16, 22, 27-29, 32, 44, 48 52, 75, 86, 89, 103, 104, 134, 141, 151-154, 158, 160-165, 168, 185, 186, 189, 218, 225 Auschwitzlüge – zob. kłamstwo oświęcimskie Austria 15, 30, 97, 103, 140, 153, 166, 203, 230, 231 Belgia 15, 86, 152 Bełżec 16, 43, 168 Bergen-Belsen 47 „Berliner Morgenpost” 50 „Berliner Zeitung” 46, 50, 52 Białoruś 15 błąd atrybucji 79, 210, 216 Buchenwald 47, 86 Chełmno nad Nerem, zob. Kulmhof Chorwacja 13, 15, 186, 187, 206 Czechosłowacja 15, 102, 152 Dania 15 Dekategoryzacja 205, 206 DPA – zob. Niemiecka Agencja Prasowa eksperyment standfordzki Zimbardo i Milgrama 81, 82 ekstremizm 32, 33, 86, 159, 211, 217 „Elbe Wochenblatt” 43, 44, 46, 50-52 Emotywność (ładunek emocjonalny) 89 Estonia 15 etnicyzacja

– odpowiedzialności 73-87, 210, 216 – pamięci 75, 84-86 FAZ (także FAZ.net) 44, 50, 58-64, 69 Federalny Trybunał Konstytucyjny 32, 172, 174 Federalny Urząd Kryminalny 23, 25, 232 Federalny Urząd Ochrony Konstytucji 23, 29, 32-34 Francja 15, 44, 84, 203, 207 „Focus” 12, 44, 46, 50-52, 58-61, 67-70 Fortune 500 231 „Frankfurter Allgemeine Zeitung” – zob. FAZ „Gäubote- Herrenberger Zeitung” 46, 47, 50, 52 „Gazeta Wyborcza” 231 Generalne Gubernatorstwo 16, 157 getto w Łodzi 166, 169, 170 getto w Warszawie 166 Google 26, 73-75 gruntowanie semantyczne 92, 93, 101 gry językowe 92, 93, 100-103, 108, 212 Herero 11 Herrschaftsfreie Interaktion 92 Historiografia 23, 94 Holandia 15, 97, 152 Holocaust 24, 29, 48, 61.68, 77, 86, 87, 91, 97, 110, 164, 170, 197, 186, 223 Hutu 83-85, 97, 210 Idiomatyzacja 14, 202, 209, 223 implikatury 190-192 implikatur konwersacyjnych teoria 190 Imprint – zob. „wdrukowanie” Informatyczne samostanowienie 101 Interaktionsherrschaft 92 internauci (także użytkownicy Internetu) 12, 38, 55-70, 214-216, 222 Internet 12, 26-30, 38, 42-49, 52, 55-70, 104, 105, 139, 143, 144, 214-216, 222

238

Indeks

językowa perswazja 220 językowy obraz świata 201-203, 220 „Junge Freiheit” 30 „Junge Welt” 46 kłamstwo oświęcimskie 29, 97, 109, 158, 159, 162, 167, 169 kod(eks) stylów – zob. stylebook konferencja w Wansee 157 „Kölner Wochenspiegel” 46, 47, 50-52 „Kölnische Rundschau” 38, 47, 50-52 Kulmhof 16, 153-155, 168, 169 lapsus linguae 25, 26, 166 lapsus memorae 26, 27 Litwa 79, 86 locus delicti w wadliwych kodach pamięci LTI 91, 110 Ludobójstwo 11-13, 24, 48, 53, 82-86, 89-103, 108, 109, 135, 153-155, 157-169, 210, 217-219

„Politika Svet” 231 polityka językowa 199, 203, 204, 211, 220 Polska 11, 15-19, 25, 29, 31, 32, 41, 43, 64, 66-68, 90, 103, 114, 115, 118, 122-124, 127, 135, 139, 144, 149, 152-159, 199, 202, 203, 208, 218, 220 przemoc międzygrupowa 79-84, 130, 217 rekategoryzacja 205, 206 „Respekt” „Rheinische Post” 46, 47, 50-53, 58, 71 roszczenie – o odszkodowanie – o przedstawienie zdania strony przeciwnej – o sprostowanie i odwołanie – o zaniechanie rozporządzenie 1215/2012/WE 142-144 rozporządzenie Bruksela I 144 „rtv” 82 Rwanda

Ormianie 11, 82, 206

Schleierworter 91, zob. też LTI Serbia 15, 206 Sobibór 16 „Der Spiegel (także „Spiegel on-line”) 44-46, 49, 58, 60-66, 70, 231 stereotyp – definicja 199-210 – funkcje 201-202 – „jądro prawdy w” 204 – językowy 199-201 Stereotypizacja 199-208 strumieniowa świadomość indywidualna 94 Stutthof KL 155, 189 Stylebook 18, 41, 45, 212 subkategoryzacja 205, 206 supresja WKP 15-20, 97-100, 105-108, 113145, 210-214 „Süddeutsche Zeitung” 41, 46, 59, 60 syntagmy eliptyczne 10, 13, 14, 89-93, 96, 99, 104, 108, 114, 209, 212, 217 sytuacyjne uwarunkowania zachowań 80-82

pamięć – grupowa 90, 91 – indywidualna 90, 91 – zbiorowa 90, 91

„Der Tagesspiegel” 46 tożsamości narodowej poczucie 91 tożsamość – definicja 94, 95, 116

Łotwa 15 Majdanek 16, 28, 29, 35, 42, 43, 47, 144, 157, 166, 168, 171 Maksymy konwersacyjne 190-194 mediów funkcje 47 Namibia 13, 186 Nazi rock 30, 34 Neonazim 27-29, 32-34, 160 „New York Times” 18, 19, 231 Niemcy 15, 16, 24, 30, 33, 41, 42, 48, 54, 62-66, 69, 78, 80, 82, 103, 114, 135, 188, 194-196, 202, 203, 210 Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia – zob. Namibia Niemiecka Agencja Informacyjna (DPA) 25, 42, 185 Norwegia 15, 141

Indeks – europejska 121 – kulturowa 116, 119, 125, 126 – narodowa 91, 106, 109, 110, 115-138, 141-147, 200, 208, 212, 218, 231 – zbiorowa 91, 04, 05, 116-117, 121, 122, 128, 146 Treblinka 16, 152, 168 „Trierischer Volksfreund” 46, 50, 51 Trybunał norymberski 80 Tutsi 81-85, 210 Ukraina 16, 77, 79, 86, 206 UNESCO 68, 134 Urząd Ochrony Konstytucji – zob. Federalny Urząd Ochrony Konstytucji użytkownicy Internetu – zob. internauci, Internet wadliwy kod pamięci – a ochrona dóbr osobistych 12, 13, 106-108, 113-145, 172-179 – definicja 9, 10, 37, 89-90, 209 – etnicyzacja 73-87 – idiomatyzacja 14, 96

239

– jako tzw. formuła 202 – jako tytuł prasowy 50-52 – kwestia kryminalizacji 12, 13, 99-101, 105108, 113-145, 211, 212, 215, 218, 219, 225, 226 – locus delicti 107-108, 141-145 – reakcje na 55-72 wadliwych kodów pamięci przykłady 11, 12, 16, 24-27, 90-92, 95, 103-105 „Washington Post” 17 “wdrukowanie” 92, 101 „Die Welt” 25, 42-44, 46, 50, 52, 59, 60, 144, 171 „Westdeutsche Zeitung” 46 Węgry 16, 152 Włochy 16, 141, 186 wojny burskie 13, 186, 187 „wpisany czytelnik” 59, 60 wykluczenie społeczne 33, 34, 83 zasada współpracy Grice’a 190 ZSRR 16, 63 Żydzi 15, 16, 22, 26, 29, 33, 61, 62, 66-69, 80, 84-88, 104, 117, 134, 141, 149-151, 160. 163, 166, 168, 188, 189, 202, 207, 218, 233, 234