The Muros Times nº 30 xuño - xullo 2016

The Muros Times Nº 30 XUÑO-XULLO—2016

REVISTA DIXITAL DE ARTE E CULTURA 1

The Muros Times Nº 30—XUÑO—XULLO —2016

Indice: Fonte e lavadoiro de Cuchariños (p/ Xocas Figueiras)

Páx. 3

Poder que los Reyes Católicos otorgaron á D. Diego de Muros III

páx. 4-5

A fragata da Virxe do Camiño (p/ Manuel Lago Álvarez)

páx. 6-7

Acta municipal que relaciona las casas quemadas por los Franceses, en la villa de Muros el 28-3-1809

páx. 8-11

Repaso pola historia de Esteiro: O asentamento dos Cataláns (I) (Santi Llovo)

páx. 12-15

Garzas y Garcetas (p/ Amado Barrera)

páx. 16

Cousas do Facebook (p/ Nieves Formoso Vidal)

páx. 17

Dúbidas doi Galego: Grazas e Noraboa (p/ César Lorenzo Gil)

páx. 18-19

Declaración Conxunto Histórico Artístico

páx. 20-21

¿Cuál es la causa de un ataque cerebral (Dr. Ricardo Castillo)

páx. 22-23

Novas de onte (p/ Manuel Lago álvarez)

páx. 24-25

Os alcumes de Muros (p/ Antón Lago Barreiros)

páx. 26-28

Arquivos parroquiais de Muros

páx. 29

Entrevista a Alejandro Miguel Cruz (p/ Cintia París)

páx. 30-31

Resumindo: Un ollo de vidro

páx. 32-33

A misa de “Mixirica” (p/ José Mª García Rodríguez)

páx. 34

A voz dos nosos poetas (Manuel Mª Pena Silva—Manuel Silva Fernández)

páx. 35

Franco, sincero e veraz (p/ Marcelino García Lariño)

páx. 36

Na noite de San Xoán (p/ M. Lago Álvarez)

páx. 37-39

“THE MUROS TIMES” non se responsabiliza nin se identifica coas opinions verquidas por parte dos seus colaboradores nos materiais publicados.

Director: Jorge Lago Rama - Editor: Manuel Lago Álvarez Difusión da Cultura—

Depósito legal : C2437-2013 2

Fonte e lavadoiro de Cuchariños p/ Xocas Figueiras.

Categoría do Ben: Catalogado (Catálogo da Xunta e dos PXOM)

Tipo de ben: Fonte, Lavadoiro,

Referencias bibliográficas:

Concello: Muros Parroquia: Louro (Santiago)

“Louro, guía de fontes”. Equipo de Normalización

Outra denominación do ben:

Lingüística do Colexio Público de Louro, coa cola-

Cronoloxía: Descoñecida,

boración da Mancomunidade de Montes en Man

Descrición: A fonte-lavadoiro sitúase en Cuchari-

Común de Louro.

ños, ao carón do río do mesmo nome. Non se coñe-

http://www.planeamentourbanistico.xunta.es/

ce a data de construción, malia que na década pa-

siotuga/documentos/urbanismo/MUROS/

sada sufriu unha importante reforma financiada polo

documents/22396CA018.pdf (pax. 15)

concello. Consistiu na colocación de tres arquetas, a construción dun muro de contención e o cementa-

Afeccións:

do do chan. Ten unha pía dobre, torno e billa. Ade-

Ten camiño de acceso?: Si

mais, un rego de pedra capta a agua da fonte para

Está cuberto de maleza: Si

o lavadoiro. O seu caudal é de 8928 litros diarios a

Está afectado por algunha obra: Non

a súa temperatura de 15,5º.

Estado de conservación: Bo

Propiedade: Pública

Atópase en perigo nestes momentos?:

Uso actual: Outros

Onde está localizado: Latitude: 42.7632301481

Código no Catálogo da Xunta:

Lonxitude: -9.08455610275

3

Poder que los Reyes

la santa iglesia para faser e hedificar el dicho ospi-

Católicos otorgaron á

entradas e salidas e todas las cosas cumplideras e

tal con todas sus oficinas corrales huertas vergeles necesarias para ello e asi elegido el dicho sytio e

D. Diego de Muros III

suelo podades en nuestro nombre e para el dicho ospital e pobres del comprar el suelo casas huer-

para construír el

tas corrales de los duenos cuyos fueren e les pertenecieren por los precios e con las moderaciones

Hospital Real de Santiago

que justas fueren e pagar a su ducno e duenos el precio que con ellos convinyeredes e se tasare por

(3 de mayo de 1499).

las personas para esto deputadas por el nuestro gobernador e alcaldes mayores e qualquier dellos

Don fernando e doña isabel por la gracia de dios

de los dineros que nos vos mandamos librar para

Rey e Reyna de castilla de leon de Aragon de Secilia de granada de toledo de valencia de gallicia de mallorcas de Sevilla de cerdena de cordoua de corcega de murcia de jahen de los Algarbes de Algeciras de Gibraltar e de las yslas de canarias conde e condesa de barcelona e senores de vizcaya e de molina duques de athenas e de neopatria condes de Rosellon e de cerdania Marqueses de oriste e de goçiano. Por cuanto nos somos ynformados e certificados que en la dicha cibdad de Santyago donde concurren muchos peregrinos e pobres de muchas naciones a visitar el bienaventurado señor Santyago Apostol e Patron de nuestras españas ay mucha necesidad de un espital donde se acojan los pobres peregrinos e enfermos que alli vinieren en Romeria e por falta del tal hedificio han perecido e perecen muchos pobres enfermos e peregrinos por los suelos de la dicha yglesia e otras partes por no tener donde se acojer e quien los Reciba e aposente. e agora nos por servicio de dios e devocion del dicho Santo Apostol e por facer merced e limosna a los dichos pobres peregrinos y enfermos mandamos para ello facer un ospi-

la dicha obra e sobre ello Recibir los contratos e

tal a nuestras costas el qual entendemos dotar de

seguridades e saneamientos que para ello se Re-

nuestras propias Rentas segun lo Requería la cali-

quieren. E otrosy para que podades convenir e

dad del tal hedeficio, e confiando de la fidelidad

concertar la dicha obra con cualesquier maestros e

diligencia e buena conciencia de vos don diego

oficiales e con las condiciones pactos e contratos

de muros dean de la dicha santa yglesia de San-

que con ellos asentaredes e concertaredes e a vos

tiago nuestro capellan e que con toda diligencia e

bien visto fuere e solas penas vinculos e firmesas

yndustria e fidelidad entendereis en lo que cerca

submisiones e obligaciones que con ellos asenta-

desto por nos vos fuere mandado por la presente

redes e concertaredes las cuales nos desde agora

VOS mandamos e cometemos e damos poder e

para entonces e de entonces para agora nos ave-

facultad para que vayades a la cibdad de Santiago

mes e mandaremos ayer por firmes Ratas e gratas

e elijays e concerteys el sytio lugar e suelo que vos

como sy las nos mandaremos fazer e concertar e

pareciere ser mas comodo e convyniente cerca de

otro sy para que podades fazer abrir e sacar las

4

maderas canteras e caleras herrerías por mar e

e hogares del dicho Reyno e a cada uno e qual-

por tierra e todas las otras cosas e pertrechos que

quier dellos en sus lugares e jurediciones que den

convengan para la dicha obra de personas particu-

a vos el dicho dean e a las personas que para la

lares. Y podades convenir e concertar con las tales

dicha obra nombrardes e deputardes todo el favor

personas por los precios e con las clausulas e con-

e ayuda que ouierdes menester para lo susodicho

diciones que a vos e a las personas deputadas por

e parte dello seyendo Requeridos por vos el dicho

el dicho gobernador e alcaldes mayores e cual-

dean o por los dichos vuestros factores segun en

quier d ellos pareciere. item mas sy para la dicha

nuestras cédulas a ellos derigidas se contiene. E

obra e para todo lo a ello concerniente vierdes que

los unos ni los otros non fagades nin fagan ende al

es menester tomar carros e carretas o varcos e trincados o pinaças o peones e otros peones oficiales los podades tomar en los puertos de la mar o en los lugares e tierras llanas del dicho Reyno de Galicia por los precios Rasonables que con ellos concertardes vos o la persona e personas que para ello deputardes e sellalardes. Otro sy vos damos poder e facultad para que podades gastar en el dicho hedeficio e ospital e en las cosas a el necesarias todos los maravedis que para ello vos mandamos librar e libraremos e asy mismo to-do lo

por alguna manera so pena de la nuestra merced e

que ha Rentado e rentare la tercia parte de los vo-

de dies mili maravedises para Ia nuestra camara a

tos de granada que nos Usemos merced para el

cada uno que lo contrario fesyere e demas manda-

dicho espital con mas lo que el prior de San venito

mos al ome que les esta carta mostrare que los

de vallid e el abad de San martin de Santiago e

emplase que parescan ante nos en la nuestra cor-

sus factores dieren e señalaren para la dicha obra

te doquier que nos seamos del dia que los empla-

segund son obligados por bullas apostolicas e

zare fasta guiase días primeros siguientes so la

mandamiento de nuestro muy Santo Padre e con

dicha pena so la qual mandamos a qualquier escri-

todas las limosnas e otras qualesquier cosas que

bano publico que para esto fuere llamado que de

fueren aplicadas dadas e mandadas e legadas en

ende al que vos la mostrare testimonio sygnado

testamento o en otra cualquiera manera al dicho

con su signo porque nos sepamos en como se

ospital e hedificio e pobres del del qual dicho espi-

cumple nuestro mandado dada en la villa de ma-

tal obras e hedí cios nos por la presente vos da-

drid a tress días del mes de mayo año del nasci-

mos cargo general e especialmente de todo ello

miento de nuestro Señor JhuXpo de mili e quatro-

segund mejor lo podemos dar e otorgar e quand

cientos e noventa e nueve anos.= yo el Rey =yo la

cumplido e bastan te poder nos tenemos para todo

Reyna= yo gaspar de gazio secretario del Rey e

lo susodicho e cada cosa e parte dello otro tal e

de la Reyna nuestros señores la fise escribir por su

tan cumplido e aquel mismo damos cedemos e

mandado. (Al dorso) Licenciado Çapata.= Martinus

traspasamos a vos el dicho dean con todas sus

doctor.= Registrada Bar*(bachalareus) Ochenea =

yncidencias, dependencias emergencias anexida-

(esta sellada) Francisco Dias Canciller derechos

des e conexidades e prometemos de ayer por fir-

nicht (Al pie) poder que v. al. da al dean de santia-

me Rato e grato e valedero para syempre jamas

go para haser el ospital de santiago e comprar los

todo lo que vos cerca de lo susodicho e cada cosa

suelos e convenio con los maestros e oficiales en

e parte dello fisyerdes concertardes e trataredes e

forma etc.

procuraredes. E otro sy por la presente mandamos

—-X—-

al dicho nuestro gobernador e alcaldes mayores del dicho nuestro Reyno de galisia e a otros qualesquier justicias de guaita. quier cibdades e villas

5

A fragata da Virxe do Camiño p/ Manuel Lago Alvarez

que, capitán, oficiais ou mariñeiría, fixesen ofrenda da maqueta á Virxe do Camiño, seguramente despois de

Na igrexa da Virxe do Camiño, á dereita do presbiterio, no

verse envolvida a nave nalgún perigo de naufraxio, ata-

altar maior, hai unha bellísima maqueta dun buque de

que ou persecución, dos que se librou grazas á mediación

guerra do século XIX: unha fragata de tres paus, que os-

da Virxe do Camiño.As fragatas a vela eran buques de

tenta o nome de "Tránsito". Esta maqueta, de antigo,

guerra cun desprazamento de entre 2000 e 5000 tonela-

estaba encostada á parede da esquerda, fronte ao primei-

das de rexistro bruto. De tres paus e velas cadradas, dis-

ro arco carpanel do coro alto.

poñían de baterías de canóns que nunca superaban o

Non existen datos que fagan historia da presenza

número de cincuenta. A maqueta da fragata Tránsito,

da maqueta no Santuario. Tampouco a tradición oral foi

dispón de vinte e oito por costado, polo que é de supoñer

capaz de achegamos aos feitos de mar que motivaron

que fose artillada como navío de liña.

6

Chama a atención que no mastro de proa do barco hai unha bandeira a cadros azuis e brancos. Estas bandeiras utilízanse na navegación marítima para transmitir mensaxes, xa sexa entre dúas ou máis barcos, ou entre un barco e a terra ou o porto. Para ese efecto existen bandeiras de diferentes formas e cores, das cales cada unha representa unha mensaxe. Cando un barco necesita transmitir unha mensaxe consistente nunha ou varias palabras, ou números, iza no mastro de proa as bandeiras que representan as letras e números da mensaxe, aliñadas de arriba cara abaixo. Se a mensaxe é máis longo, repetirase a operación cunha letra do alfabeto internacional, así como os números do 1 ao O. No caso da maqueta da fragata 'Tránsito", a bandeira a cadros azuis e brancos (NOVEMBER) é visible, pero nalgún momento debeu estar acompañada da bandeira "CHARLIE", o que significaría que o buque anunciaba que estaba en perigo e necesitaba auxilio inmediato.

A situación de perigo na que se viu a fragata "Transito", debeu suceder despois do ano 1857, xa que a partir dese ano fíxose mundial o uso do Código Internacional de Sinais (CIS). Con toda seguridade, o nome de Tránsito que ostenta a maqueta, non pertence ao buque orixinal. Nos arquivos da Armada Española non existe buque algún, que fose botado co nome de "Tránsito". Pola contra hai unha referencia a unha Corveta con ese nome, da que foi terceiro piloto o recoñecido mariño Don Mariano de la Lastra e Aranberry, nacido en Santander no ano 1827.

7

Acta municipal que relaciona las casas quemadas, por los Franceses, en la villa de Muros el 28 de Marzo de 1809 <<En la Villa de Muros á cinco do Abril de mil

asciendo á sesenta mil; sin Exercito ni comando,

ochocientos y nueve: El Sr. Dn Joaquín Beiro

determi-naron, con los pocos fusiles y escopetas

Regidor Decano del Ayuntamiento de esta dicha

que conserbaban y reusaron entregar quando el

Villa que como tal á falta de Juez y Alcaldes ad-

Govierno frances mandó recogerlas, hacer varias

ministra Justicia en ella y su jurisdicción, Dn Tomás

correrias, juntandose y formando Guerrillas, con

do Lois y don Benito Costa, Diputados del Común,

las que han descalabrado mucha gente do di-

y este hace veces do Procurador Sindico General

chas tropas, sin embargo do no te-ner una plaza

por no haverlo, y Dn Luis Antº. Llanos y Castilla,

en donde reunirse y de allí repartir fuerzas que

Canónigo Cura de esta misma villa, juntos y

au-xiliasen a les que andaban en dichas Guerrillas, sinó situandose en qualquiera punto que se hallaba libre de la dominacion francesa, uno de ellos fue esto Pueblo en donde se reunieron los vecinos de el con los Paisanos de la Jurisdicción, armandose cada uno con las que tenia y tomando las municiones del castillo, que sabido por los Franceses que ocupaban á Santiago mandó, su General, una División para sugetarlos, y aun que

reunidos por ante mi Escribano digeron: ser bien

hicieron alguna resistencia al fin se apoderaron

publica la Guerra que la Nación Española tiene

del Pueblo, declarando á sus havitantes por in-

con el Emperador do los Franceses Napoleón

surgentes, é incursos en las penas que han esta-

prime-ro sobre la detención en Francia do Ntro.

blecido para los que no quisiesen someterse á su

legitimo Rey y Sr natural el Sr Don Fernando

govierno y reconocer su monarca, por lo que die-

Séptimo, y derecho que pretende a su Corona

ron orden de entrar á saqueo, y enseguida que el

dicho Emperador por medio de la fuerza, y gran

Pueblo fuese incendiado, lo que verificaron; y á

numero do Exercitos Franceses. Alemanes, y Po-

no ser por algunos vecinos, que se refugiaron

lacos quo ocupan todas las Provin-cias de Espa-

por mar y han observado su salida, sin duda se

ña para obligar á sus naturales á que desistan

huviera reducida á cenizas todo él; pero aunque

de la constancia, y firme resolución que tienen do

consiguieron cortar el fuego no pudieron evitar

defender los Derechos do la Nación, la restaura-

pereciesen enteramente ciento ochenta y dos ca-

ción do su legítimo Rey, y la conservación de la

sas, sin que de ellas se reserbase la menor cosa.

Fé Católica quo profesan, y no prestarle ovedien-

Y afin do que en todo tiempo haiga luz de uno y

cia al Sr don José Napoleón primero, hermano del

otro lo atestan por cierto y ver-dadero, y á mayor

citado Emperador á quien eligio por Rey do las

abundamiento pasaron personalmente á recono-

Españas, para cuyos motivos los Vasallos de es-

cer las casas quemadas especificando los dueños,

ta Provincia y Reyno de Galicia apesar de verso

quienes las havitan, y situación en donde se halla-

rodeados do mu-cho número de dichas Tropas

ban, cuya lista es como sigue>>.

quo lo, imbadieron en principios de este alto y

8

1.

Manuela Piñeiro.

41.

Herederos de María Ignacia Vaamonde.

2.

D. Domingo Gómez de Reloba.

42.

3.

Juana de Montes, mujer de Juan A. de Hevia

María Antonia Junco, muger de Alverto Gil.

43.

4.

Mar ía Anto nia Hev ia.

Josefa Orjás y Castilla, muger do D. Andres Lojo.

5.

Herederos de Francisco Louro.

44.

D. Vicente Lojo.

6.

María Teresa Martínez, muger de D. Antonio Ameijenda.

45.

Ma nuel Reg uer a.

7.

Herederos de Javier Caamaño.

8.

Flor e nc io Go nzá lez.

9.

Luisa Suárez.

10.

Herederos de Javier Caamaño.

11.

Dª J osefa Mac eiras.

12.

Dª J osefa Mac eiras.

1 3.

D . J o aq uí n Be ir o.

14.

María do Castro, muger do José Lojo.

15.

Lorenza Calderón, muger do Lorenzo Lago.

46.

Lor enzo Olivar i.

16.

Teresa Junco, muger de D. An-tonio Lamela.

47.

M a r i a F e r r e ir o .

48.

Alo ns o Orj ás.

17.

Pedro Ameijenda.

49.

Mar ía J ua na Orj ás.

18.

Dª J os efa Mac eir as .

50.

Pas tor a Fabeir o.

19.

Ros ar io Piñeir o.

51.

20.

D. J os é Bueno

María Lorenza Ameijenda mu-ger de Lorenzo Malvarez

21.

María Antonia Mayan.

52.

José Asencion.

22.

L or e nz a Go nz á le z.

53.

D. Teresa Beiro, muger do Don Juan Olveira.

23.

Francisco Nobo.

54.

Ramon Orjás.

2 4.

J ua n A nt o nio G óm ez.

55.

D. Bartolom e Patiño..

25.

Herederos de D.ª Gaspara Arre-dondo.

56.

26.

Dª Josefa Vaamonde, muger de D. Domingo Gómez de Reloba..

Dª María Calderón, muger de D. Bartolo Patiño.

57.

Jacinta Gonzalez.

27.

Dª J os ef a Mac e ir as .

58.

Ana Orj ás.

28.

Herederos de D. Pedro Sendón.

59.

D. José Chic harr o.

29.

Francisco da Vila.

60.

Felipa Belo.

30.

D. Josefa Porrua.

61.

D. Domingo Gomez de Reloba.

31.

Viuda Juan A. Reloba.

62.

D. José Caamaño.

32.

Herederos de Pedro Porrua.

63.

Baltasar Caamaño.

33.

Dª Josefa Porrua.

64.

Henrique Dominguez.

34.

Dominga Iglesias.

65.

D. Bartolome Patiño.

35.

Francisco Barreiros.

66.

Agustina (no trae apellido).

36.

D. Vicente Lojo.

67.

D. José do Sil.

37.

Herederos de D. Domingo Gómez de Reloba.

68.

Viuda do Pedr o Lam ela.

38.

María San Miguel y Figueroa.

69.

María Teresa Martínez, muger do D. Antonio Ameijenda.

39.

Teresa Horjas.

7 0.

Ma r í a F er r e ir o.

40.

María Josefa Priegue mujer de Pedro Caamaño.

7 1.

J os ef a L us tr es .

72.

Santiago Galleg o

9

73.

Vicenta Perez, muger de José Nobo.

115. Ramón Priegue.

74.

Jos é Nobo

116. Francisco López.

75.

Felipe Lag o.

117. D. Joaquín Martínez.

76.

D. J os é Duq ue.

118. Jacoba Sendón.

77.

Idem.

119. Lorenzo Gil.

78.

Idem.

120. Josefa Sanchez, muger de José Fdez.

79.

Idem.

121. D. Joaquín Tizón.

80.

D. Andrés Lojo.

122. Dominga Bermúdez.

81.

D. Roq ue González

123. D. Simón Gomez de Relova.

82.

J uan Somoza.

83.

Herederos de D. Domingo Martinez.

84.

Benit a Barr eir os.

85.

Marcela Pardiñas.

86.

Henriq ue Doming uez.

87.

J o s é B ue no .

88.

Josefa Fontefria, muger de José Bueno.

89.

Lorenzo Olveira.

90.

D. Juan Antonio Malvarez

91.

Idem.

92.

idem.

93.

Fernando Figueroa.

94.

Manuela Piñeiros.

95.

María Vaamonde, muger de Don Manuel Marino.

96.

D. Pedro Benito do Castro.

130. Josefa Suarez

97.

Francisco Figueroa.

131. D. Juan Manuel Suárez.

98.

Bernarda Figueroa

132. Luisa Hermida.

99.

Juana Alborés, mujer de Baltasar Llanes

133. D. José Lojo

124. María Antonia Granero.

125. Luis Avilés 126. Idem.

127. Pedro Figueroa 128. Juan Antonio París 129. D. Francisco Granero

100. D. Juan Riveiro

134. Mateo Priegue

101. María Ascensión.

135. Tadea Hermida, mujer de Angel Luces.

102. María Josefa Romero.

136. D. José Malvarez.

103. Herederos de Ramón Lojo.

137. D. José Calderón

104. María Antonia Caamaño, mujer de D. Roque Diaz

138. Dª Manuela Patiño, mujer de D. José Malvarez.

105. Idem.

139. Idem.

106. Juana Rama mujer de D. Juan J. Lojo Revellón

1 4 0. Dª Ma nue la P or r ua, m uj er de D. J os é C a ld er ó n.

141. A n a N e i r a , m u g e r d e L u c a s B e lo

107. Andrés Lago.

108. D. José Bueno

142. M a t e o G ó m e z

109. Pedro Caamaño.

143. Bernardo Pérez.

110. Rosa Hevia.

144. D. Juan Antonio de Loys

111. D. Francisco Guiance

145. Manuela Suárez

112. Ambrosio Lestón.

146. Idem.

113. D. Andrés Patiño.

147. Tomás Chouza

114. Benito Figueroa.

148.Tomás Lojo

10

149. Julián Relova

171. Baltasar Fernández

150. Alons o Orj ás.

172. Francisco Fernández

1 5 1 . T a d e a H e r m i d a , m uj e r d e A n g e l L u ces

173. Luis González 174. Ramón Lago

1 5 2. D om i ng o B ar r e ir os .

175. D. Pedro Díez Porrua

153. Franc is c o Lag o

176. Idem.

1 5 4. J os ef a S uá r e z, m uj er d e Mar c os V a am a o nd e

177. Julián Relova

155. Felipa Belo, muger de Lorenzo Gil

178. D. Julián Gil.

156. J os é Fer nández

180. Dª María Cruces de la Cruz, mujer de D. Andrés I Gil.

179. Idem.

157. J ulián Relov a 1 5 8 . Ma n u e l G o nz á le z 1 5 9 . L u is L a g o 160. Juliana Relova 161. José Torrens 162. Ambrosio Leston.

163. Dª María Antonia Calderón, mujer de D. Joaquín Bueno 1 6 4 . A ng e la G il, m uj e r d e Ma t e o P r ie g ue 165. Manuel Fer nández 166.D. Juan Anguiano 167. Idem.

168. Her eder os de D. Manue l Por r ua 1 6 9 . R o s a M a lv a r e z 170. D. Julián Gil.

Y no obstante que algunas otras fueron incendiadas, por no haberlo sido en un todo no se espresan aqui: con lo cual dichos sono-ros Regidor y restantes dan por concluso esto reconocimiento que firman.

Y visto por el Señor Presidente ofrece, en orden á dicha quema, recibir informacion para mas bien justificarlo, de todo lo qua! Yo Escribano hago fe=Joaquin Beyro=Benito Costa=Luis Anto. Llanos y Castilla=Thomas Lois=

Ante mi Luis Cayetano Cereijo=rubricado

Do ataque francés tamén quedou constancia nos

Felix de Lariño

arquivos parroquiais de Muros. Concretamente no

Juan Francisco Figueroa, barrio de la mano iz-

libro 32 de defuncións da parroquia de Muros,

quierda

agora depositado no Arquivo Histórico Diocesano

Antonia Rodríguez, id

de Santiago, nunha das súas follas hai unha nota

Josefa Maceiras, id”

marxinal que dí: “Estos ocho fallecidos lo fueron

O día 27 de marzo aparece inscrito, José das

en el ataque de los franceses... ocurrido el 26 de

Fontes, alias Cubelo, do barrio da man derei-

marzo de 1809:

ta, do que non se describe a causa da súa

Luis Suárez, del barrio de la mano derecha

morte. Non hai incripcións posteriores ata o

Ramón Caamaño, id

día 6 de abril, e que resulta ser un párvulo.

Ramón Porrúa, id Pedro Caamaño, id

11

REPASO POLA HISTORIA DE ESTEIRO. O ASENTAMENTO DOS CATALÁNS (I) Do libro de Santi Llovo

"MEMORIA SALGADA DUN POBO" Os mariñeiros e industriais cataláns establecéronse nun primeiro momento en lugares onde existía xa algunha actividade pesqueira ou de salgadura.

Na nosa Ría, probablemente nas vilas de Muros e Noia. Posteriormente, aproveitando a ausencia de piratas e corsarios, buscaron outros lugares aínda sen infraestrutura portuaria e industrial pero que estiveran ben situados para a pesca e de fácil abrigo. Nese contexto, nos primeiros anos do século XIX Esteiro foi, xunto con Portosín, o lugar onde se estableceu unha das colonias de cataláns máis importantes de Galicia que, partindo practicamente de cero, converteu á localidade nunha referencia, tanto da industria da salgadura como do cabotaxe asociado.

salgaduras, xa como mestres pescadores para introducir as novas artes pesqueiras, ou mesmo como capitáns ou pilotos das embarcacións complementarias da súa actividade industrial, nesta época chegaron e se estableceron en Esteiro familias de cataláns cos seguintes apelidos: Boris, Bruset, Costa, Cruz, Domenech, Fábregas, Ferrer, Gallart, Gelpi, Gil, Jover, Portals, Pou, Ribas, Rius, Rollá, Romaní, Rutllá, Torrent, Urgell, Vieta, Vilas, Vilat, Villoch e Xemper, apelidos que en moitos casos desapareceron totalmente da nosa bisbarra. Nembargante, houbo dous, Portals e Romaní, que están totalmente espallados por ela.

Aproveitando as potentes ferramentas que nos

Aínda que con seguridade en Esteiro existía tradición pesqueira e probablemente contaba con algunha pequena salgadura, cando os cataláns chegaron á bisbarra atopáronse unha sociedade famenta e moi deteriorada pola leva da Marina derivada das guerras. A idoneidade do lugar, xunto coa pouca ou nula oposición inicial da veciñanza, fixo que se estableceran un considerable número deles.

Os terreos onde construíron os seus almacéns eran normalmente improdutivos dende o punto de vista agrícola e gandeiro, de pouco valor. Polo que, ou ben se asentaron sen máis ou ben os compraron a moi baixo prezo. Tanto os Portals como os Romaní construíron as súas infraestruturas practicamente na praia. Así como noutros lugares son abundantes as escrituras notariais de foro e subforo outorgadas aos cataláns por institucións eclesiásticas ou por titulares de casas nobiliarias, na bisbarra de Esteiro non fun quen de atopar ningún documento que acredite negocios xurídicos similares.

Xa fora como propietarios ou encargados das

aporta internet, podemos saber que aproximadamente a metade das persoas empadroadas na actualidade en toda España que levan o apelido Portals, viven en Galicia. Das cales, a súa vez, máis da metade viven no Concello de Muros, unhas 50 persoas. Polo que se refire ao apelido Romaní, aínda que é máis numeroso non está tan concentrado como o de Portals. En Galicia existen 361 persoas que levan ese apelido, que supón o 23% do total nacional, das cales no concello de Muros viven 96, o que a súa vez supón máis dunha cuarta parte. Pódese concluír que, salvo error, a práctica totalidade dos galegos que levan 12

algún deses dous apelidos proceden dos cataláns que se estableceron en Esteiro a principios do século XIX .

A primeira referencia sobre os cataláns e Esteiro atopámola na constitución en Blanes da compañía denominada “Joseph Romany i Itllas” para explotar a pesca no Reino de Galicia. Nesa sociedade estaba inicialmente, aparte de José, que daba nome á compañía, o seu irmán Mariano. Con posterioridade incorporáronse José Portals e Francisco Romaní, o outro irmán de José Romaní, que tamén se estableceu en Esteiro.

que quedaba do exército español comandado polo Marqués da Romana, pero nin españois nin ingleses foron quen de facer fronte ás tropas francesas.

Na súa retirada, o exército inglés, despois de perder Lugo e Betanzos, foi derrotado na cidade dá Coruña . O groso das tropas británicas embarcan na Royal Navy, mentres que Romana e a súa xente retirábase á zona sur da provincia ourensá, preto dá fronteira portuguesa.

Retirado o exército inglés de Galicia, a capitulación e ocupación das principais cidades galegas polas tropas napoleónicas fíxose en pouco máis

Vista da praia de Blanes a primeiros do século pasado

Non hai certeza de quen foi o primeiro catalán que se estableceu en Esteiro, quizais o propio José Romaní, pero o que si está claro é que todos viñeron do mesmo sitio, Blanes, unha vila mariñeira da Costa Brava na provincia de Girona. De igual xeito que está a suceder na actualidade, un foi turrando por outro. A maioría dos cataláns que naqueles tempos se estableceron na Ría de Muros e Noia viñan desa localidade e, en Esteiro, practicamente todos.

A chegada dos cataláns a Esteiro coincidiu coa guerra da independencia contra os franceses. As tropas francesas chegaron a Galicia a primeiros do ano 1809, en persecución do exército británico de John Moore .

En Astorga, as tropas de Moore atopáronse co

de dúas semanas. Así pois, rendida a cidade da Coruña, as demais foron caendo sen dificultade para as tropas francesas: o xeral Franceschi, pertencente á división do mariscal Soult, toma Santiago o día 17 de xaneiro de 1809 e catro días despois cae Padrón. A ela seguiranlle Caldas e Pontevedra (a entrada na cidade do Lérez foi o 26). O día 30 os franceses toman Redondela e ao día seguinte cae Vigo. Poucos días despois, o 3 de febreiro, toman Tui e xa controlan a fronteira portuguesa. Na zona norte de Galicia a ocupación tamén foi rápida. Ferrol, con parte da Armada española e os seus castelos, caeu tras catro días de asedio, do 24 ao 27 de xaneiro.

En maio dese ano 1809, o xeneral español Nicolás Mahy coa súa división, unha das do exército de Galicia que mandaba o marqués de La Roma13

na, composta de 6.000 infantes e 200 xinetes, achegouse a Lugo co intento de recuperala do exército francés. O xeneral francés Fournier, ó mando da guarnición da cidade, saíulles ó paso en Feria de Castro, a dúas leguas de Lugo, cunha columna de 1.500 homes, pero viuse obrigado a refuxiarse dentro da cidade, que naqueles tempos estaba perfectamente amurallada.

Fálase da Guerra da Independencia e especialmente do sitio a esta cidade de Lugo porque alí faleceron varios soldados veciños de Esteiro. Segundo unha inscrición no libro sacramental de defuntos de 10 de outubro de 1810 , o párroco daba conta do pasamento, un ano antes, no sitio

Ao día seguinte, Fournier coa maior parte dos seus homes saíu da cidade dispoñendo as súas forzas en liña, apoiando a súa esquerda nos muros da praza e a dereita nun piñeiral próximo, contando con escarmentar aos soldados de Mahy. Nembargante, os forzas asaltantes, logo de loitar bravamente pero con moitas baixas, venceron aos

de Lugo dos seguintes veciños: José Montes, Manuel Veloso, Jacobo do Maio, Manuel Martínez, Felipe Rama e José Olveira.

Xeneral Moore

franceses que volveron a guarecerse dentro da cidade. Mahy e a súa xente cercaron a praza, pero a aproximación do exército francés ao mando do mariscal Soult, en retirada de Portugal, obrigou aos españois a repregarse a Mondoñedo o 22 de maio, desistindo por entonces da empresa.

Aparte do recrutamento obrigado para servir nos diferentes exércitos, que trouxo moita desgraza e fame para a maioría de familias, a Guerra de Independencia non se sufriu directamente na bisbarra, agás na vila de Muros, que foi arrasada por varios barcos franceses, dando morte a algúns veciños e queimando preto de 200 vivendas, aparte de moitos documentos que de vello había nos arquivos. Por outra banda, segundo consta no libro de actas das sesións da corporación municipal de Muros, dende 1808 ata 1814 non se celebrou ningún pleno. No ano 1814, unha vez rematada a contenda, restituíuse nos seus cargos ás persoas que os ostentaban en 1808 e aparecen novos apuntes no mencionado libro de actas.

No terreo socioeconómico, a guerra supuxo para España unha perda neta de poboación moi importante, por causa directa da violencia e da fame. Á 14

devastación humana e material sumouse a debilidade internacional do país que, privado do seu poderío naval e excluído do panorama xeopolíti-

tos, como os que aconteceron en Esteiro en 1812, que foron os máis graves que se produciron en toda Galicia contra os cataláns.

Antes de relatar os pormenores do acontecido en outubro dese ano 1812 en Esteiro, cómpre lembrar a situación de partida e o que estaba a acontecer dende a chegada dos fomentadores.

Os problemas coa pesca na Ría de Muros e Noia veñen de lonxe, antes incluso da chegada dos cataláns. Segundo Manuel R. Pazos, autor do libro “Un pleito de pesca en la Ría de Muros y Puerto del Son” existiu, dende mediados do século XVI ata finais do século XVIII, un enfrontamento permanente entre os mariñeiros de Muros, pescadores de sardiña co xeito, e os do Porto do Son, pescadores a súa vez de pescadas e abadexos coas volantas, rodaballo, raia, centola e lagosta coas

co de Europa, vía perder unha tras outra as súas prezadas colonias. No plano político interno, o conflito fraguou a identidade nacional española e abriu as portas ao constitucionalismo. No ano de 1812 promulgouse a primeira constitución do pais, a Constitución de Cádiz, popularmente chamada “A Pepa”.

Nese contexto xeral, a Galicia costeira estaba a sufrir unha auténtica revolución contra outros “invasores”, os cataláns, que tivo o seu punto álxido nos graves enfrontamentos ocorridos en 1812 na Ría de Muros e Noia e especialmente en Esteiro.

Como é ben sabido, a chegada dos cataláns ás nosas costas a mediados do século XVIII supuxo unha grande transformación, tanto da pesca como do tratamento, explotación e comercialización da incipiente industria da sardiña. Se respecto aos innovadores métodos de salgado e á apertura de novos mercados significou para os veciños importantes melloras sen excesivos traumatismos, os novos sistemas de pesca e a propia explotación en terra, deron lugar a importantes enfrontamen-

raeiras. Os mariñeiros de Muros botábanlle a culpa aos do Son no sentido de que as súas volantas e raeiras espantaban a sardiña. O asunto foise complicando con accións violentas (perda e queima de aparellos) duns e outros, ata que o conflicto chegou aos tribunais. Estes, logo de moitas instancias e informes periciais, déronlle a razón definitivamente aos mariñeiros de Porto do Son en 1787. O certo foi que o litixio non contentou a ningún dos dous bandos, xa que os gremios de pescadores de ambas localidades quedaron arruinados polos custos dos longos procesos xudiciais.

Os mariñeiros de Muros, ao igual que o resto de pescadores de Galicia e simultaneamente co final do litixio cos do Son, empezaron a ter problemas cos cataláns que ían chegando as súas costas. Segundo o ilustrado José Antonio Cornide de Saavedra os primeiros cataláns chegaron a Galicia en 1750. (continuará)

15

GARZAS Y GARCETAS despistado de tamaño adecuado, que pue-

p/ Amado Barrera

de ser apreciable, porque tiene un pico bien grande.

Gráciles Garcetas y Reales Garzas ya se están yendo, ya se nos van a las tierras del Norte a veranear, que hace mucho calor para ellas en la Europa Meridional.

Que no se van todas, que va. Se quedan algunas, no muchas, a nidificar acá. Por el cambio climático será, o no será, pero el caso es que se quedan cada vez más.

Vuelan garzas y garcetas con el cuello en S, curiosa cosa: toda la familia (Ardeidae) vuelan así, mientras que todas las demás zancudas lo llevan bien estirado cuando volando van.

La garceta, ágil ella, para pescar utiliza tácticas variadas, la muy espabilada: A la espera, a la carrera, al salto, incluso se las

Mucho gustan garcetas y garzas de posar-

puede ver cómo corren por la orilla del

se bien alto, en los árboles de la ribera. La Real Garza se siente feliz en lo más alto de un pino, la garceta no suele subirse tan arriba.

Ambas son muy asustadizas, pero todo es cuestión de acosumbrarse: en Noia no se espantan de la gente que pasa por el puente, a pocos metros de ellas, pero en las playas de Muros levantan el vuelo, especialmente las Garzas, a muchísima más

agua cuando un cormorán anda pescando

distancia.

cerca, para capturar los peces que de ése

Qué bonitas son las unas y las otras, con

escapan.

sus penachos al viento y sus "capas" col-

La Garza Real es más metódica, improvisa

gando de los hombros.

menos y es menos variado su repertorio,

—-=—-

aunque sus presas son más variadas: Invertebrados, Peces, Ranas y cualquier otro 16

Cousas de facebook Baixar vídeos

https://m.facebook.com/xocasrt/videos/

p/ Nieves Formoso Vidal.

t.100003883403448/4770600300319/? type=2&theater

Son moitas as veces que nos encontramos en Facebook con un vídeo que nos gustaría gardar. Hai unha maneira sinxela que non precisa de baixar ao PC ningunha aplicación. A forma é:

Clicamos co botón dereito sobre o vídeo, abrirase una nova ventana de comandos, na que escollemos “guardar vídeo” e pediranos que lle deamos nome e onde queremos gardar o vídeo. Gardado o vídeo,

Simplemente entramos no vídeo que queremos descargar e no navegador cambiamos “www” por

xa podemos reproducilo sin necesidade de estar conectados a internet.

unha “m”. dámoslle “play”, i estando reproducíndose o vídeo dámoslle clic co botón dereito sobre o vídeo. Aparecerá unha ventana de comandos. Cli-

Si pondo a reproducir o vídeo no navegador apare-

camos “guardar vídeo”, e listo·. Por exemplo:

ce a dirección: https://www.facebook.com/, clicar co

Entramos ao vídeo e aparecerá no navegador un

botón dereito sobre a pantalla. Aparecerá unha ventana con comandos. Escoller o que pon “show vídeo URL”. Copiar a URL do vídeo (control + C). Unha vez copiada a URL pegámola (control + V) no navegador, e de aí seguimos os outros pasos. (cambiar a “www” por unha “m”, etc.).

link como este:

https://www.facebook.com/xocasrt/videos/ t.100003883403448/4770600300319/? type=2&theater Cambiamos “www”. Pola letra “m”, e vai quedar así:

17

Dúbidas do Galego Grazas e Noraboa P/ César Lorenzo Gil

contar con ferramentas que a priori parecen desti-

Grazas

nadas para outras cousas. O galego, pola súa propia condición de lingua subalterna a nivel legal e por sufrir preconceptos de todo o tipo que reprodu-

Grazas e graciñas son as formas do galego para mostrar agradecemento, sexa este auténtico ou obrigado polos protocolos sociais. É certo que a forma máis habitual na fala viva é gracias, entre outras cousas porque foi a forma admitida no galego até o cambio normativo de primeiros do século XXI. É por iso que a forma grazas gaña usuarios día a día entre os galegofalantes. Como ocorre con todas as formas pouco habituais ao oído, faise necesario un período de adaptación, un adestramento que só se consegue escoitando e lendo unha palabra en variados contextos até que se naturali-

cen moitos dos seus falantes, ve como anómalos procesos que son “habituais” noutros idiomas. Por exemplo, considerar que o galego “cambia a todas as horas” ou que “o galego normativo é inventado, o auténtico é o da aldea” é un pensamento que non se lle aplica ao castelán, malia que incorpora palabras novas ano tras ano e incluso fracasa en aplicacións normativas superficialmente innovadoras, caso da eliminación do acento diacrítico en sólo, unha reforma que a Academia Española tivo que enterrar. za. Non é un caso moi diferente ao da música fór-

Xosé Ramón Freixeiro Mato, un dos gramáticos

mula. Cantos de nós marmuriamos o soniquete da

máis importantes da lingua galega, recomenda que

canción de moda logo de sentila unha única vez na

para que sexa máis doada a transición entre o gra-

radio? Poucos. En cambio, a base de oíla e oíla,

cias e o grazas, podemos usar o graciñas. A forma

acaba colonizando a melodía o noso cerebro e ca-

graciñas está moi estendida, marca complicidade e

se sen sermos conscientes cantamos a canción do

incluso cariño.

momento na ducha, por moi pouco que nos preste.

A forma grazas como xeito de agradecemento xa

Afortunadamente, o idioma non ten unha dimen-

se documenta no galego medieval.

sión vírica tóxica coma as cancións das emisoras comerciais pero na normalización do idioma é bo

18

Noraboa

éxito laboral e demais momentos de felicidade compartida.

A palabra noraboa é unha contracción da frase feita en hora boa, un dos xeitos de felicitar algunha efeméride, boa noticia… Noraboa está considerada unha forma incorrecta pola Real Academia Galega, seguramente por considerala un castrapismo, calco do castelán norabuena, hoxe en desuso pero admitido polas autoridades lingüísticas.

O caso é que noraboa é unha palabra que xa aparece nos dicionarios do século XIX e foi referida por Eladio Rodríguez e Xosé Luís Franco Grande, entre outros lexicógrafos. Ademais, a fórmula noraboa xeneralizouse na linguaxe institucional da autonomía e a través da radio e da televisión gale-

Ao tempo, non se debería apartar a forma nora-

gas. Hoxe é unha forma habitual entre galegofalan-

boa. Malia o seu uso crecente entre os galegofa-

tes de todas as idades e todos os rexistros. Até

lantes aínda nos encontramos diariamente con

que punto é conveniente apartala do noso vocabu-

quen utiliza habitualmente a forma enhorabuena.

lario?

Coma noutros casos, estas galeguizacións son sempre preferibles, a pesar dos “pecados” etimo-

Tras o rexeitamento a noraboa está o intento de

lóxicos de palabras como noraboa, aos castelanis-

darlle pulo á forma parabén (ou parabéns). Esta é

mos puros e duros.

Coas palabras boa e hora en galego tamén contamos coa forma embora (en boa hora). Tampouco está aceptada pola norma estándar pero é grande a súa presenza histórica, como se transmite nos distintos dicionarios. Xa no século XVIII frei Martiño Sarmiento a anotaba no seu vocabulario galego como fórmula admirativa para desexar un bo fin a algunha angueira.

a fórmula xeneralizada en portugués hoxe en día, apartada da tradición galega por noraboa. Para-

Embora é unha palabra moi usada no portugués,

béns é, por tanto, a mellor opción para as nosa

idioma no que tanto se usa para enfatizar algúns

comunicacións en galego e cómpre revitalizala do

actos: “Vou embora sem vocês” coma co significa-

único xeito que se coñece: usándoa en todos os

do de non obstante. Na nosa lingua é preferible

contextos posibles, desde o encabezamento dunha

circunscribir o seu significado á fórmula de felicita-

felicitación de Nadal ou aniversario até as cotiás

ción ou alegría: “Embora vos encontro, compañei-

congratulacións por un bo resultado nun exame, un

ras!”

19

Declaración Conxunto Histórico Artístico Texto do Decreto

bajo su mando de todos los mares conocidos.

1774/1970, de 23 de maio

El Caserío de Muros esta situado en una curva

polo que se declara Conxunto Histórico Artístico á Vila de Muros.

La villa marinera de Muros, en La Coruña, conserva sus valores ambientales típicos y pintorescos, al lado de la severa grandeza monumental de góticos palacios y templos como el de la anti-

de la ría, <<la conca>>. Una plaza abierta al

gua Colegiata y el Santuario de la Virgen del Ca-

mar, divide a uno y otro lado las dos zonas de le

mino.

villa. Del costado Sur el barrio de la Cerca y el

Los duros picachos del monte Pindo. que coro-

Castillo, presidido por Ja Colegiata y formado por

nan los alrededores de la villa han contribuido

las casas de mayor prestancia, alzadas varias de

formar la erudita tradición que pretende asignar

ellas sobre tres arcos apuntados góticos o de

a Muros remotos orígenes griegos.

tradición gótica.

Del otro lodo de la plaza <<La

la

Xesta>> barrio de pescadores tendido a lo largo

«Puebla del Muro>> y también <<Puebla de Mu-

de la ribera. Irregular y pintoresca, hasta rematar

ros>> son de mil doscientos ochenta y seis, a

en el Santuario de le Virgen del Camino, fruto de

Las

primeras

menciones

históricas

de

nombre de Sancho IV, de Fernando IV en su donación a la Mitra compostelana, ambas con reconocimiento de muy anterior existencia. El Gremio del Mar dio a Muros su mayor esplendor, a mediados del siglo XVI. Aquellos tiempos nos traen el recuerdo de las fortificaciones del obispo don Alonso de Fonseca, la victoria de don Álva-

la expansión de rutas jacobeas, de arquitectura

ro de Bazán sobre las naves francesas; las Ata-

gótica como la Colegiata, unido después el hos-

razanas famosas y, sobre todo, la memoria de

pital de San Lázaro. Termina la Villa por ente

aquellos capitanes de navío, contratados a porfía

lado un pintoresco grupo de hórreos que acen-

por las flotas europeas de entonces, surcadoras

túan la nota original típica de todo el conjunto.

20

Destaca sobre todo la fachada frente al mar, constituida por casas de dos a tres pisos montadas sobre porches, de arco encristaladas o con balcón corrido en lo alto. De allí nacen las calles cerradas y estrechas, alguna con sugestivo nombre corno la de Don

presente Decreto.

Así lo dispongo por el presente Decreto, dado en Madrid a veintinueve de mayo de mil novecientos setenta. Francisco Franco. El Ministro de Educación y Ciencia, José Luís Villar Palasí.

Diego, recuerdo aún permanente de aquel Don Diego de Muros gran mecenas del Renacimiento en Compostela.

Tanta historia, tanta tradición y tan definido y autentico carácter justifican la necesidad de incluir a Muros en el Catálogo de Conjuntos Históricosartísticos, mediante' la oportuna declaración para preservarlo de reformas e innovaciones que pudieran perjudicar su ambiente.

En su virtud, a propuesta del Ministerio de Educación y Ciencia y previa deliberación del Consejo de Ministros en su reunión del día veintidós de mayo de mil novecientos setenta.

DISPONGO: Artículo primero—Se declara Conjunto Históricaartístico a la villa de Muros (La Coruña). Artículo segundo.--La Corporación Municipal. así como los propietarios de las inmuebles enclavados en el mismo, quedan obligados a la más estricta observancia de las Leyes del Tesoro Artístico, del Suelo y Ordenación Urbana.

Artículo tercero.--La tutela de este Conjunto, que queda bajo la protección del Estado. Será ejercitada a través de la Dirección General de Bellas Artes por el Ministerio de Educación y Ciencia, el cual queda facultado para dictar cuantas disposiciones sean necesarias para el mejor desarrollo v ejecución del

21

¿Cuál es la causa de un ataque cerebral? p/ Dr. Ricardo Castillo.

didos por un ataque isquémico transitorio al cerebro.

A esto también se le llama AIT o "ataque cerebral de

El ataque cerebral es una enfermedad que afecta

advertencia". El AIT tiene los mismos síntomas de

los vasos sanguíneos que irrigan sangre al cerebro.

un ataque cerebral pero sólo duran algunos minutos.

Se produce cuando un vaso sanguíneo que trans-

Los síntomas del ataque cerebral duran mucho más

porta oxígeno y nutrientes al cerebro estalla (ataque

y con frecuencia son permanentes. Si alguien expe-

hemorrágico al cerebro) o está obstruido por un coá-

rimenta un AIT, debe buscar atención médica urgen-

gulo u otra masa (ataque isquémico al cerebro).

te en forma inmediata.

Cuando ocurre una ruptura o una obstrucción, algu-

¿Qué es una embolia cerebral?

nas partes del cerebro no reciben la sangre y el oxí-

Un coágulo que viaja (émbolo) u otra partícula que

geno que necesitan. Sin oxígeno, las neuronas del

se forma lejos del cerebro, generalmente en el cora-

área afectada del cerebro no pueden funcionar ade-

zón, también podría causar un ataque isquémico al

cuadamente y mueren en pocos minutos (por lo ge-

cerebro. A esto se le llama embolia cerebral. El coá-

neral de 3 a 4 minutos). Cuando las neuronas no

gulo viaja por el torrente sanguíneo hasta que se

funcionan, la parte del cuerpo que controlan tampoco funciona. Los efectos devastadores de un ataque cerebral grave con frecuencia son permanentes porque las neuronas muertas no se reemplazan.

Existen dos tipos de ataque cerebral: Uno, el ataque isquémico al cerebro, es causado por la obstrucción de un vaso sanguíneo, mientras que el otro, el ataque cerebral hemorrágico, es provocado por sangrado. Los ataques cerebrales sangrantes tienen un índice de mortalidad mucho más alto que los causados por coágulos.

¿Qué es un ataque isquémico al cerebro?

Es el tipo más común de ataque cerebral. Representa, aproximadamente, el 87 por ciento de todos los ataques cerebrales. Se produce cuando se forma un coágulo (trombo) y obstruye el flujo sanguíneo en una arteria que transporta sangre a parte del cerebro. Los coágulos generalmente se forman en las arterias dañadas por la acumulación de grasa, llamada aterosclerosis.

Cuando un coágulo se forma dentro de una arteria del cerebro, se llama ataque cerebral trombótico.

Con frecuencia, estos ataques ocurren por la noche o en las primeras horas de la mañana. Otra características distintiva es que con frecuencia están prece-

aloja en una arteria del cerebro o que conduce al cerebro y obstruye el flujo de sangre.

La causa más común de estos émbolos son los coágulos que se forman durante la fibrilación auricular (FA). La fibrilación auricular es un trastorno presente en cerca de 2.2 millones de personas en los Estados Unidos. Es responsable de entre 15 a 20 por ciento de todos los ataques al cerebro. En la fibrilación articular, las dos cavidades superiores del corazón (las aurículas) tiemblan como un plato de gelatina en lugar de latir con fuerza y efectividad. Parte de la sangre no se expulsa completamente fuera de ellas cuando late el corazón, por lo que se acumula y se pueden formar coágulos. Cuando un coágulo entra en circulación y se aloja en una arteria estrecha del cerebro, se produce un ataque cerebral. A esto se le llama ataque cardioembólico al cerebro,

22

es decir, un ataque cerebral que se produce debido

acumulada de la arteria estallada también puede

a un problema cardiaco.

ejercer presión sobre el tejido cerebral circundante

¿Qué es un ataque hemorrágico al cerebro?

e interferir con el funcionamiento del cerebro. En

Hay dos tipos de hemorragias cerebrales: hemorra-

consecuencia, puede haber síntomas graves o leves, según la cantidad de presión.

La cantidad de sangrado determina la gravedad de las hemorragias intracerebrales. En muchos casos, las personas con hemorragia intracerebral mueren debido al aumento de la presión en el cerebro. Sin embargo, quienes sobreviven se recuperan mucho más que aquellos que sufrieron ataques cerebrales causados por un coágulo. Esto se debe a que cuando se obstruye un vaso sanguíneo, parte del cerebro muere y no se regenera, es decir, las neuronas

gia subaracnoidea y hemorragia intracerebral. Una hemorragia subaracnoidea se produce cuando un vaso sanguíneo de la superficie del cerebro se rompe y sangra en el espacio entre el cerebro y el cráneo (pero no en el cerebro mismo).

La hemorragia cerebral ocurre cuando una arteria enferma (por lo general una muy pequeña) en el cerebro estalla e inunda de sangre el tejido circundante.

La hemorragia (o sangrado) de una arteria en el cerebro puede ser causada por la ruptura de un pequeño vaso sanguíneo o de un aneurisma. Los aneurismas son bolsas llenas de sangre que se hinchan y sobresalen en áreas débiles de las paredes arteriales. Con frecuencia son causados por la presión arterial alta o empeoran con ésta. Los aneurismas no siempre son peligrosos, pero si un aneuris-

no se pueden reemplazar. Sin embargo, cuando

ma estalla en el cerebro provoca un ataque hemo-

estalla un vaso sanguíneo del cerebro, la presión de

rrágico al cerebro.

la sangre comprime parte del cerebro. Si la persona

Cuando ocurre una hemorragia intracerebral, hay

sobrevive, la presión desaparece gradualmente.

una pérdida de irrigación sanguínea constante y las

Entonces, el cerebro podría recuperar parte de su

células cerebrales dejan de funcionar. La sangre

función anterior.

23

Novas de onte P/ Manuel Lago Álvarez

A prensa de 1974 faciase eco do concerto da orquesta de Cámara Checa LEOS JANACEK, que na súa xira por Europa foi escollida pola Obra Cultural da Caixa de Aforros de Santiago, para ofrecer un concerto na Ex-Colexiata de Muros, o 9 de novembro de 1974.

24

Novas de Agosto de 1910

altamente grato felicitar desde estas columnas.

Bien venido

El día 6 se celebró en la Virgen del Camino la tradi-

Regresó de la Capital de la Región, nuestro muy

cional romería, viéndose muy concurrido el flore-

querido Vicepresidente y valiente concejal de la mi-

ciente y alegre pueblecillo de pescadores.

noría D. Jacobo Formoso Porrúa.

Fallecimiento

Enhorabuena

Después de larga y penosa enfermedad falleció en

Ha tomado posesión de su cargo de Actuario, de

esta villa el piloto de la marina mercante D. Manuel

este Juzgado el joven abogado Don Cesar Varela

María Romero. ¡Descanse en paz!

Enríquez, a quien gustosos felicitamos muy de ve-

Nuevo Capitán de Puerto

ras.

Hace unos días tomó posesión de su destino el

Buque de guerra.

muevo Ayudante de Marina D. Fernando Bruquetas,

Estuvo en nuestro puerto, girando su acostumbrado

a quien enviamos un cariñosísimo saludo de bien-

Crucero por las rías gallegas, el cañonero español

venida, deseando que su permanencia entre noso-

Hernán Cortés. . .

tros le sea grata y satisfactoria.

De veraneo

Fiestas

Con objeto de pasar una temporada en nuestra

Estos días se vienen celebrando las funciones

villa han llegado de Carballo el presbítero D. Fran-

anuales en honor al glorioso San Roque. Para el 4

cisco Fernández Iglesias, de Santiago, D. Manuel

de Septiembre se anuncia una animada Romería en

Romería

Louro y D. Joaquín Malvarez Dubert, y de Madrid D. Javier Hidalgo. A todos damos, desde estas columnas, nuestra felicitación de bien venidos.

Cargamento de sal Fondeó en bahía el Bergantín Goleta «Paquito> con una importante partida de sal para la industria de esta plaza. ¡Por fin…….¡ Tras larga ausencia etc. etc. apareció por fin la sardina en nuestra ría. Deseamos que su permanencia

el Santuario de Muestra Señora de las Nieves a

sea duradera.

cuyo efecto nuestro. querido consocio D. José Pi-

Tren de dragado

ñeiro, de Alivia, como organizador, de la fiesta re-

El 6 llegaron remolcadas por el vaporcito <Pasaje>,

parte con profusión programas anunciadores. Nues-

las dragas destinadas a las obras de abrigo de

tra felicitación al Sr. Piñeiro.

nuestro puerto.

Buen negocio

Cargamento de pinos

Acaba de llegar a esta población el acaudalado

Con destino a Cardiff, salió con un importante car-

banquero corcubionés, nuestro particular amigo D.

gamento de pinos un buque inglés.

Plácido Castro, con el objeto de entrar en negocia-

Diploma de honor

ciones para la adquisición del vapor Inglés que car-

En el certamen histórico que acaba de celebrarse

gado de maíz cerca de dos meses se halla surto en

en Santiago, fue premiado con mención honorífica

nuestra bahía, con el fin de dedicarlo a pontón de

el tema 8º San Francisco de Asís y su orden terce-

carbón en nuestro puerto. Deséanosle buen nego-

ra, obra de nuestro paisano el culto escritor, y Cro-

cio en la adquisición y celebraríamos fuese pronto

nista de la villa, nuestro buen amigo D. Ramón de

un hecho la inauguración de los pontones.

Artaza y Malvarez, á a quien con tal motivo, nos es

25

Os alcumes de Muros. p/ Antón Lago Barreiros.

Os alcumes forman parte da cultura autóctona de moitos pobos. Algúns nacen suscitados por un apelido, outros por pura deformación da linguaxe e outros tantos se xeran de maneira totalmente anecdótica e particular.

Hai varios tipos de alcumes, existen os alcumes ofensivos e os 'aceptados' que, en ocasións, enorgullecen ao posuidor honrando a súa imaxe. Da mesma forma, poden dividirse en individuais, que só afectan a unha persoa, ou familiares que se transmiten de xeración en xeración e forman parte da herdanza da liñaxe.

Un gran grupo de alcumes son os referentes a labores profesionais existentes desde épocas inmemorables. Outras veces, apelan a determinadas características físicas máis peculiares e que resaltan.

Tamén poden xurdir como derivados do nome dalgún familiar, dun lugar de procedencia, animal ou vexetal... As posibilidades son infinitas na arte de crear alcumes, disciplina que require de sobriedade, perspicacia, enxeño e dunha técnica sobradamente aguda.

A gran maioría de alcumes están creados desde o agarimo dos veciños e de forma totalmente desintencionada, como un xogo ou un entretemento co que se estreita a unión na súa contorna máis próxima e créanse tradicións locais propias.

Aí vai, (un pouco ordenada), unha pequena escolma dos alcumes polos que conocemos a moitos amigos e veciños de Muros.

Xeografía Galega Baonas Camañeras Carnotiñas Carnotáns Currubedos Lariñáns Muxías Palmeirana Toreáns Vimianseira e de máis alá Alemán Arxentino de América Asturianos (Muros e Tal) Cataláns Chinitas Chinotes Cubanos Españoles (Esteiro) do Iraní da Meca Portugheses do Ruso da Valensia

da Saraghosa Concretando máis na oroxenía do Arro do Cabo Cacholos (Esteiro e Badernado) de Campio Carballeira (Abelleira) Cobiñas da Costa da Costiña Cuneta (Abelleira) Montañeses do Outeiro Pardiñas (1) do Prado da Posa das Pontes da Vila (1)coto, chousa.

Ou na Arquitectura do Bar de Brecha (1) Cabaseira Casiña (Esteiro) 26

de Castro Cubelo (2) Murrillas Tejadas (Esteiro) (1)fenda nunha parede. (2)torre militar.

Patronímicos Antonáns Catuxa (1) Leladas Leletas Manelos Petriñas Petruscas Petróns Puchetos Ricardóns Roi (Pepe) (1) Sildas Xancadas (Esteiro) Xandemón Xanquias Xelotos Xoaneras Oficios Albeite (1) Boleira

Canteiro Carabeira (2)(Esteiro) Carpintero Sereiro (3) Churrero Cunqueiro Ferreiro (Tal) Florera Latoneiro Laghoeiro (4) Meleiro Mineiro Panadeiro Paraghuero (Abelleira) Santero Sistillero Turrilo (5)(Tal) Sapateiro (1)veterinario sen ítulo. (2)a que coida as cabras. (3) o que fai as velas. (4) os que limpan os camiños. (5) encargado de vixiar da torre.

Titulos e mandamais Conde (Tal e Sestaio) Marquesa da Reina da Rondina (1) Mandelo Patronsiño Gerente (Esteiro) (1)o que comproba que todo está en orde.

E como non... do mar Ballena Baleiró (1) Caramuxas Caruxas (2)(Tal) de Chona de Chopas Fanecas Focas do Ghaxapo da Lura da Malla Maraghotas (Baño) do Mariñeiro Mexillóns

Mugherita de Xan Pequeno (Abelleira) (1)pequeno e poludo.(2)que xunta os xeonllos ao andar. (3)fermosa.

(4)vello e achacoso. (5)pouco agraciado da cara. (6)pouco delicado.

Papo de Orola Parrotas Pateiros da Pesca do Pesco de Pica Pintos (Abelleira) Rabato (3) Rederos Salitre Tolete Trillas (4) da Veta (1)que pesca co balo (2)especie de solla.(3) cría do bacallau. (4) arte de pesca parecida á rapeta.

Aparencia do Ancho da Largha Cachote (1) Canchín (2) Calilas (3) Camastróns Carcamán (4) Delicadas Fetas (5) Fetosas (5) Maghachas (6) de Pepe Ghordo da Pequena Lindas Hermosas Presiosas Saladas Sequita Rucho Rapasona 27

Segundo o Xeitiño Andares Canchanas (1) (Esteiro) Chimpotes (2) do Chulo (Abelleira) da Cula do Firme Landáns (3) (Tal) Latáns (4) do Manso Pachudas (5) Pousa Tóquenes (6) (1)que xunta as pernas o camiñar.

(2) que chimpa lonxe cando pega.

(3)mozo talludo que gosta de xogar cos rapaces. (4)folgazán. (5) parsimonia. (6)escotrado, que deita para unl ado.

Gastronómicos Biandeira Boroeira (Abelleira) Cachelada Cachasa (1) Caldeirada Calleira Carocho Chichapán Chourisa Comeghalos Comelóns Empanada do Forno da Tahona Freixán Ghindas Pasitas Madalenas Moletes (Esteiro e Acea) Papeiros Recho (2)

Salghadas Talladas (1)augardente. (2)estómago de vaca para facer callos

Relixión Angel Rebelde Anxeliñas (Baño) Beneditas (Baño) do Cristo do Cura Curiñas Jesuitas Pereghrinas Romaxes Santeros Cores Bighote Pinto Barrigha Verde Vaca Negra de Blanco da Negra do Roxo (Abelleira) do Rubio Pardelo Colorada Sexual Boliñas Coghonudos de Cachas do Chocho Cocoño Chochóns da Cuca Coñito de Oro Coneros Cochechas Fochechas Fuchicas (Esteiro) Ghodienda Pichita Perechas Perrechas Cursileria Cucurulo Chinchina Marujita Pu Pepita Oñó

Pepudita Pituscas do Tupé Utensilios, apaños artesanais Buriñas (Esteiro) Cacharola Cacharros Cadolos (Muros e Abelleira) Campana (Esteiro) Canisa Canllóns Cascarillas Chatolas Ferro Vello

Trincheros (1)nome que se lles daba aos Carlistas nas guerras de idem.

Enredos Carracás Cotelos Moñecas Pichichana (1) Pitilán (1)¿o que marca máis goles?.

Parentesco da Curmán de Hermano (Louro) de Mamá (Baño) do Neto (Esteiro e Baño) de Primo do Sivil Indumentaria Biseras Caxutos (1) (Esteiro) Chalecos (1)bastón

da Ghancha de Laghar Lerexos Minguilete (1) Pistillas Piogha (Abelleira)(2) Pioghito Sachaso (1)trade pequeno.

(2) corda ca que se amarran as vacas o xugo.

Motorizados Carretos do Ghaldrán Ghincanas Motorrolas Belicosos Carabinas Carcallos (1) Requetés Tiritos 28

Alusions Corporales Barrigha Verde Bighote Pinto Cabesas Cabesa Douro de Cachas Carrillos (Esteiro) de Comechona Pes de Plomo Sete Linguas Xan Ollete Economía Cachiños de Chica da Moca Perra Chica (Abelleira) Peseta (Esteiro) Ricos (Abelleira) Ricotonos Flora: Fiunchala Parra

Arquivos parroquiais de Muros: Abelleira: Bautizados: desde 1605 a 1908 Casados: desde 1630 a 1910

A partir do Concilio de Trento, desde 1563 as

Defuntos: desde 1630 a 1897

parroquias quedaron encargadas de recoller en

libros

os

datos

dos

seus

fregueses,

Esteiro:

Bautizados: desde 1620 a 1918 Casados: desde 1636 a 1895

especialmente os datos sobre nacemento,

Defuntos: desde 1619 a 1934

matrimonio e defunción. Estes documentos son fundamentais para o coñecemento de datos familiares, a través das partidas de

Louro:

non depositados no AHDS

Muros:

Bautizados: desde 1605 a 1908 Casados: desde 1630 a 1910 Defuntos: desde 1630 a 1897

Tal:

Bautizados: desde 1620 a 1918 Casados: desde 1636 a 1904 Defuntos: desde 1619 a 1934

Torea:

Bautizados: desde 1689 a 1930 Casados: desde 1689 a 1895 Defuntos: desde 1689 a 1895

bautismo, matrimonio e defunción, grazas á

Serres:

información que inclúen de cada persoa.

Casados: desde 1648 a 1886

Estos libros tamén ofrecen outro tipo de datos

Defuntos: desde 1661 a 1960

moi variados. Son as notas marxinais que os

Sestaio:

sacerdotes encargados de facer os rexistros

Defuntos: desde 1661 a 1960

inscripcións que facían nos libros.

Salvo os da parroquia de Louro, os libros do restos das parroquias do concello de Muros están depositados nas instalacións do Arquivo Histórico Diocesano de Santiago, onde poden ser consultados de forma gratuíta.

de

libros

coas

datas

Bautizados: desde 1646 a 1858 Casados: desde 1648 a 1886

redactaban para clarexar datos sobres as

Relación

Bautizados: desde 1646 a 1858

que

comprenden:

29

Entrevista a Alejandro Miguel Cruz p/ Cintia París ¿Cantos anos levas exercendo o adestramento canino?

Como cada mércores, achegámonos á sede de Anajata onde se encontra Alejandro Miguel Cruz, Director de Pasakan9, disposto a resolver as nosas

Llevo trabajando con perros de forma profesional

dúbidas respecto ó mundo canino. Falaremos dos

desde el año 1996.

adestramentos que desenrola e das prácticas que

“Sería interesante que

ofrece a todo aquel interesado no mundo do adiestramento.

todo propietario de un perro acuda a clases para

Boas Alex, antes de profundar na túa labor, sería convinte establecer a diferenza entre entre-

saber cómo tratarlo”

namento e adestramento.

En realidad la diferencia entre adiestramiento y entrenamiento es poca pero, sin embargo, la dispari-

Dende a Asociación Anajata, estamos informa-

dad entre adiestramiento y educación canina sí que

dos sobre a posibilidade de poder aprender e

varía bastante. Desde mi punto de vista, el término

participar nunha serie de clases a cargo de Pa-

de educación canina se refiere a todo lo relacionado

sakan9 ¿Que tipos de cursos impartes?

En Pasacank9 ofrecemos diferentes cursos y programas formativos: Cursos de obediencia básica para propietarios.

Curso de ciudadano canino ejemplar.

Cursos de socialización de cachorros.

Cursos de Educador canino.

Curso de Adiestrador canino profesional.

Cursos de guías de perros detectores.

También tenemos grupos de mantrailing que consiste en la búsqueda de personas por olor de referencia entre otros servicios dedicados al perro.

Cóntanos un pouco en que consisten os adestramentos que levas a cabo.

con establecer unas rutinas básicas en el perro que, a su vez, garanticen una mejor adaptación de este

Los entrenamientos que hago están enfocados a

en la sociedad. Sería establecer un programa de

mejorar la relación de los perros con sus dueños,

obediencia básica para tener un mejor control del

hacerlos más educados y que se adapten mejor a la

perro y crear un fuerte vínculo con su propietario. El

sociedad. También hago modificaciones de conduc-

término adiestramiento lo enfoco más a trabajos

tas no deseadas, trato fobias y ansiedad y trabajo

específicos como perros de rescate, perros detectores o perros de alta competición.

30

con perros de búsqueda y rescate y perros detectores de sustancias.

Todos os mércores pola mañá estás na sede de Anajata para atender as consultas caninas dos voluntarios da asociación. ¿Poden persoas alleas achegarse para aclarar dúbidas sobre os seus cans?

Sí, estoy todos los miércoles en la sede de Anajata

Moitas grazas Alex.

atendiendo las consultas de los socios y voluntarios para ayudar a resolver los problemas que tengan

Recordamos que o horario de atención é todos os

con sus perros. Estas consultas están abiertas a

mércores de 10:00 a 14:00 na sede de Anajata, en

todo propietario que esté interesado; para ello, deben ponerse en contacto con la asociación donde les informarán cómo tienen que hacer.

Muros. As consultas son gratuítas para os socios e colaboradores de Anajata e teñen un custo de 15 euros para calquera persoa que necesite unha con-

¿Cres que todas as persoas que teñen cans de-

sulta. Para máis información non dubidedes en cha-

berían asistir ós cursos?

mar ó 622730333.

Sería interesante que todo propietario de un perro acuda a clases para saber cómo tratarlo y saber, también, cómo premiarlo o corregirlo y establecer, así, un buen vínculo social con su perro. En estas clases se le enseña a ser dueños responsables y así evitar que el perro se descontrole y cause problemas y, del mismo modo, rehuir posibles abandonos. ¿De que maneira motivarías á xente a participar nos adiestramentos e nas clases que ofreces?

Lo de motivar a un propietario a que acuda a estas clases es un poco complicado porque es una actividad que tiene que hacer por el bien de su perro pero, si finalmente lo hace, debe de hacerlo a conciencia pues es una responsabilidad que asume desde el minuto uno. De todas maneras, una vez que decide contar con nuestros servicios, le ofertamos un sistema de trabajo basado en el respeto por el perro, un sistema de educación en positivo, un ambiente de relax donde podrá disfrutar, aprender y conocer a más personas con la misma ilusión de tener un perro educado.

31

Resumindo:

Un ollo de vidro a) Nome do autor: Alfonso Rodríguez Castelao.

za, conectando literatura e política e teoría do ga-

b) Título da obra: Un Ollo de Vidro.

leguismo, o que o fai e un dos principais impulso-

Breve resumo: O protagonista da historia é un es-

res do Estatuto Galego de 1936. Castelao é sen

quelete que contanos a súa vida de morto,as his-

dúbida o galego máis destacado do século XX. En

torias dos seus compañeiros os esqueletes e o

1964 adicanrolle o Día das Letras Galegas

que lle pasou o seu pai.

2.Temas principais e secundarios da obra: O tema

1.Autor.Bibliografía e obra: Alfonso Rodríguez

principal da obra é a vida do esquelete o que lle

Castelao

pasou co seu ollo de vidro,e os temas secundarios

Alfonso Daniel Manuel Rodríguez Castelao, naceu

son as breves historias que conta das vidas dos seus compañeiros os esqueletes.

3. Argumento: O protagonista cóntanos que un día enfermoulle un ollo e foi o médico, non lle fixeron nada pero quitáronlle unha chea de cartos. Un día estaba agachado dándolle de comer da man o seu galo Tenorio; acercouse e picoulle no ollo deixan-

en Rianxo no ano 1886, e morreu no exilio -en Bos Aires- en 1950. Foi emigrante nos primeiros anos da súa vida. Pai do nacionalismo galego, Castelao foi un intelectual comprometido coa terra e co país. Estudiou medicina, pero confesaba: "Fíxenme médico por amor a meu pai; non exerzo a profesión por amor á humanidade". Polifacético novelista, debuxante, caricaturista, pintor, teórico da arte, político, sempre reflexou na súa obra o seu compromiso co galeguismo e co mundo. Durante o exilio franquista, e no 1944 publica "Sempre en Galiza", e convértese en primeiro presidente do Consello de Galiza, o goberno do país no exilio.

Os seus debuxos, complementados con agudos textos, amosan a Galicia rural, o caciquismo, os pobres, os cegos, os desamparados, o pobo que sofre... E nos últimos álbumes, os horrores da Guerra Civil. Como narrador, comeza con 'Un ollo de vidro' en 1922 e con Cousas, Retrincos e Os

dolle o seu ollo torto. Volveu o médico e despois

dous de sempre, establece un conxunto único na

de quitarlle outra chea de cartos puxéronlle un ollo

narrativa galega que culmina con Sempre en Gali-

de vidro.

32

Morreu entre cobertores como morren os bos ho-

Desde facía uns días ía reparando a un home de

mes, afeitado, peiteado e co seu traxe de festa. En-

carne e óso que saía dunha cova e ía cara á cida-

terráronno sen quitarlle o seu ollo de vidro. Despois

de. Unha noite foi detrás del. O principio cría que

de que os vermes deixáronno sen nada ata que

era un pantasma pero non,era un vampiro.Como

quedouse sen a pouca febra que levaba.

non estaba tranquilo foi a informarse e preguntar

Unha noite de luar foi cando erguiuse e saiu por primeira vez da súa cova. Estaba sorprendido aquel ollo que non lle servía para nada de vivo servíalle para ver de morto. Estaba tolo de contento e foi cara ó rueiro dos esqueletes.Fixouse nun esquelete que tiña a calivera ladeada,axiña decatouse que era un esquelete de muller e preguntoulle porque razón había morto.A muller díxolle que morrera de tristura,morrera namorada do home que descansaba debaixo da pedra que estaba sentada.Non quixo saber nada máis daquela muller e foise.

Para matar o tempo acercouse o cemiterio civil,alí todos son máis serios.Acercouse a un grupo de esqueletes pero ningún de eles falaba galego.

Un esquelete varudo e forte afastouno do grupo. ¡Era un inglés que falaba galego! É moi amigo do inglés, xuntos paseaban moitas veces.Explica que hai moitos esqueletes que aprobeitanse de outros,como por exemplo un esquelete que era poeta pedíalle a outro a calivera para poder recitar o poema de Hamlet. Agora entendía porque

sobre os vampiros…O seu amigo,cheo de ciencia

o inglés tíñalle tanto aprecio,pedíalle o ollo para po-

oficial cría que os vampiros eran os mortos que mo-

der ver pero el dixéralle que non.

rreron cos ollos abertos,o coiro sonrsado,a boca e a

Empezou a contarlle a unha moza a historia da sua

nariz chea de sangre fresca ....

vida.Lembraba que cando era pequeno o seu pai

Despois de acabara de decir todo iso...preguntou

viñera da América pero non trouxera nada máis que

como se lle podía dar morte a un vampiro e o seu

uns borceguíns vellos e un tarro de bicarbonato;o

amigo respondeulle que queimando o cadávere.

seu pai viña enfermo e morreu axiña.Mais el dicía

Non quixo saber máis e foise pensando que debían

que era digno de voltar millonario e san.

queimar a tódolos cacíques.

Un día estaban no rueiro falando das súas vidas e

4. Personaxes: Os persoaxes principais son dous:

tocoulle o turno de contar a súa.Aínda non rematara

- O Esquelete: conta que lle tiveron que sacar un

de contar a súa cando un esquelete ergueuse e

ollo e de vivo non vía con el e de morto ese ollo ser-

deulle unha forte aperta. ¡Era o seu pai!

víalle para ver.

Despois duns días o seu pai cun lagarto nas masn

-O Inglés: é o seu mellor amigo e a pesar de ser

díxolle que tiña que ir a San Andrés de Teixido para

inglés fala galego.

cumprir unha ofrenta que non cumpliu en vivo.

Contoulle que a súa alma tíñase que encarnar en aquel lagarto e que iba tardar bastante en voltar; así que encargouno de cuidar a súa cova.

33

A MISA DE "MIXIRICA" p/ José Mª García Rodríguez.

C am b e a o lib r o d im p ó is , q ue e r g ue nd o a Cr is t o es t ó u x a .

E u s o n o c ur a d e Mur o s , e c hám a nm e " Mix ir ic a" ,

—A x o e llá d e v o s , x e nt e ,

p o r q ue os la t í ns b ar b o lle o ,

p ó nd e o p e ns am e nt o e n D e us , q ue tr o ux o s a ú d e a o m und o ,

g r o liñ o a g r o lo , na m is a.

e a to d o s no s r e d im é u.

T am é n m e c ham a n " O R á p id o ", —

p o r d ic ir lle a un f e lig r és : — ir m a uc iñ o , v é n p r a e ir e x a, q ue e u m is o nu n s a nt ia m é n.

Ma r ic o la d es p er t ó um e .

—D o m ing o d e Ad e v e nt o ho x e é . E nx e rg ue a s g áv e as , v a ia a os s e us d e b er es c e d o.

D u n p u liñ o c he g o a lá .

A x e nt e m e c um pr im e nt a : —Mo i b o n d í a , no s o a ba d e , q ue o S e ñ or no lo p r o t e x a.

N a s a nc r is tí a r ev ís t om e: e s t o la , a lb a e c as ula .

—C o m a é d í a d e c o lle it a , t é nd e p r e p ar a d a a uc ha .

I nt r o ib o a d a lt ar e D e i. ..

H a i x e nt e q ue no n c he g ó u.

V ind e c or r e nd o , m e us v e llo s , q ue v ó u no K yr ie E le is ó n.

D om in us v o b is c um , s e x a.

R e p et id e o P a t er no s t er , p r a q ue no s p o z os d o inf e r no , n u nc a L uc if e r v os t os t e .

O q ue q ue r v e n c om ung a r .

A o s d em á is d e ix o b ie it o s , e c o n tr es Av e Ma r í as , a m is a d e ho x e f ec ho .

—I d e v os e n p a z , m e us f illo s , c um pr ir c o as o b r ig ac ió s .

Os m e niñ o s a br inc a r ,

A e p ís t o la f ó i t a f e d e nd o

os m á is m o z os a tr o ula r ,

e o ev a nx e o t am é n.

N o Cr e d o , t o d os c r e em os . ¡ S e x a a b e nz o a d o D e us!

O s er m ó n t am p o uc o e lo ng o :

os hom es a t r a b a lla r , a s m ulle r e s a lav a r , o s v e lliñ o s a r e z ar , e q ue v os g ar d e o S e ñ or .

—L e v á d ev os c om a ir m á ns ,

C om p a ñ e ir iñ o s , c a nt a d e,

d á d e s ú a es m o la ao c ur a ,

c a nt a d e e c a nt a d e b e n,

io s pr o b iñ o s m o it o m á is .

p o r q ue t é n un b ó c r eg o , no n s a b e b e n o q ue t é n.

— B o t a v iñ o e t oc a a S a nc t us , e u d íg o lle a o s ac r is t á n.

34

A voz dos nosos poetas Manuel Silva Fernández (Manuel da Roura)

Soledades.

Soledad que me corroe, soledad que tengo dentro.

Llevadme a mi casa blanca.

Ponedme en medio del pueblo.

Llevadme a mi puerta parda, bajo el tejado bermejo.

Dadme fresco en el verano,

p/ Manuel M Pena Silva

Bendito can de palleiro..!

Dadme cobijo en invierno.

Arda leña en mi cocina como anticipo del sueño y entre un credo y un rosario caiga afuera un aguacero.

Quiero la luna rielando entre el Son y Corrubedo, quiero la nube que tapa a Montelouro en invierno.

Dadme suradas lluviosas, dadme los nordestes secos, dadme el sol de los veranos, dadme los fríos de Enero.

Dame, Dios, mi hermosa tierra, dame, Dios, mi viejo techo, dame mi piedra de lar, la tertulia con mis viejos y el "boas noites" de ley

Vas recibir, sen ter dado, adoptando un compañeiro agarimoso, argalleiro, contra a tristura, apropiado; cando llo indiques, calado; sen llo pedires, porteiro; en campo aberto, aplicado explorador pioneiro;

Cuando nos invade el sueño.

Pongan en mi acera gris una losa como asiento.

Que yo, sentado en la losa, repasaré mis recuerdos.

Vengan, pues, amigos todos, vengan jóvenes y viejos.

Acudan para abrazarme mis queridos compañeros.

Compañeros de la vida, de la escuela y los rueiros. ¡Cómo no querer lo mio!, ¡cómo no querer lo nuestro!, si lo que el pueblo me dio, es lo que tengo de bueno.

sempre gardián de poleiro, fronte ao raposo, arriscado, coma vixía apostado, a pé do lar, cancerbeiro.

Gloria a quen foi desprezado, bendito can de palleiro..!

"¡COMPANEROS DEL ALMA!, ¡COMPAÑEROS!" Nota: El último verso se lo pedí prestado a Miguel Hernández. Yo lo pongo en mayúsculas.

(Rioderradeiro)

35

FRANCO, SINCERO E VERAZ p/ Marcelino García Lariño

dalas freguesías de esta bisbarra e de outras.

Un domingo pola tarde entrou, como tan-

Dicía sempre a defunta de miña avoa (a filósofa,

tas veces, na ex-colexiata de Muros, e como

non a mística), que soamente os tolos e os nenos

adoita facer en tódolos templos da cristiandade

din, en todo momento, a verdade. E é ben certo.

Tamén é ben certo que estes curtos de intelixencia, tolos, parvos, apampados ou pasmados, os mais deles, por non dicir todos, collen a teima relixiosa á que son profundamente afeccionados.

A moitos destes desasisados vémolos con moita frecuencia nas igrexas axudando ou colaborando nos cultos que nelas a cotío se celebran. E aínda que na maioría dos casos non sexan retribuídos, non lle importa. Eles confórmanse e gozan co

nos que entra, foise dereitiño para a sancristía. Ó

chope honorífico que eles mesmo, sen necesida-

pouco comezou a santa misa, e o Xosé, coma

de de acudir ás oposicións, se asignan.

tantas outras veces, axudou ó párroco no servicio

Aí, nas igrexas, ninguén lle priva a súa colabora-

do altar. Rematada a misa, axudou tamén ó cele-

ción, todo á contra, son moi considerados, esti-

brante, don Casimiro, a quitar os ornamentos que

mados e tratados con todo agarimo; por iso eles

puxera para a celebración litúrxica, intre este que

encóntrase tan a gusto e satisfeitos considerán-

aproveitou don Casimiro para, por dicirlle algo,

dose útiles e importantes, que en realidade si que

facerlle esta pregunta.

o son. Non lle pasa iso, por exemplo, nos conce-

–¡Ai Xosé! ¿Cal dos dous predica mellor as

llos ou axuntamentos, que se entra un infeliz des-

homilías, o cura de Lira ou eu?

tes, aínda que sexa coa maior boa intención de

Respondéndolle moi concienciudo e segu-

facer algo de proveito, de seguidiña chímpano a

ro do que dicía, Xosé, con esa espontaneidade e

rúa, e non sempre de boas maneiras. Desgracia-

veracidade propia dos nenos e desta clase de

damente é así.

enfermos mentais:

Pois un destes beneméritos altruístas e filántro-

–Os dous vos facedes moi longos.

pos, aínda que subdesenvolvido, évos Xosé de

—X—

Tiná, da parroquia de Lira, pero coñecido en tó-

36

Na noite de San Xoán... p/ Manuel Lago Álvarez

ras máis consistentes (rachas). A larada tamén é o lume que se acende dentro do fogar (lar).

A festividade de San Xoán Bautista celebrase o

Lembrades o de: lares, manes e penates?. Pois

vinte catro de xuño. Aínda que a Igrexa celebra

iso.

normalmente a festa dos Santos no día da súa morte, no caso de San Xoán Bautista, faise unha excepción e celébrase o día do seu nacemento.

Co da Virxe e o de Xesús, o nacemento de San Xoán Bautista é dos tres únicos que celebra a Igrexa.

A noite de San Xoán é unha festividade que se perde no principio dos tempos, que adoita ir ligada a acender fogueiras ou lumes para festexar a chegada do solsticio de verán. A pesar de que o solsticio -no hemisferio norte- é o 21 de xuño, é na véspera de San Xoán cando se fan os ritos

Vou explicar varias tradicións deste día. Unhas

nunha noite que se considera “máxica” e que es-

aínda se practican e outras caeron en desuso,

tá relacionada con antiquísimas tradicións e len-

pero non elo deixará de ser interesante coñece-

das.

O rito principal consiste en acender unha fogueira. A finalidade deste rito era "dar máis forza ao Sol" que, a partir deses días, ía facéndose máis débil ao facerse os días máis curtos ata o solsticio de inverno. Simbolicamente, o lume tamén ten unha función "purificadora" nas persoas que o contemplan.

En Muros, a tradición máis estendida é a de prender “lumiños” ou “laradas”, para saltar o lume purificador e librarse así de bruxas e malos ollos.

Pese a que hai quen está empeñado en chamarlle “cacharelas”, o noso é chamarlle “lumiños”.

O de “cacharela” é tratar de impor un nome que non é noso. Aínda que no galego existe o termo, non está demais lembrar que os muradáns temos unha FALA PROPIA que temos que coidar e pre-

las. Presentes e futuros temos que coñecelas,

servar. A diferenza entre lumiño e larada non é

como parte que son do noso patrimonio cultural

máis que diferenciar os materiais aos que se lle

inmaterial.

prende lume. No lumiño quéimanse arbustos

Na mañá do 23 era de costume coller auga da

(loureiros, toxos, xestas, etc), e na larada, madei-

37

Fonte Santa, tamén coñecida por Fonte das Nevi-

salten o lumiño un número impar de veces, sen

ñas e que se atopa ao pe da capela. Unha copla

toca-lo lume, casarán dentro dun ano. As nais que

moi muradana di:

están presentes caladiñamente fan esta invoca-

Irás ao abrente do día

ción: "Deus te dou, Deus te criou, Deus che

a auga fresca a catar,

saque esta ollada se alguén cha botou. Antes

da auga do paxariño,

que o mal sexa visto, naceu Cristo. Morra este

que saúde che a de dar.

mal e viva Cristo". Os que saltan, ao calado din:

Esta auga reservase para poñer a mollo as coñecidas como herbas de San Xoán (Fento macho,

Eu paso polo lumiño de San Xoán /

Fiúncho, Herba Luísa, Herba de San Xoán, Malva,

para que non me morda /

Romeu, Sabugueiro, Croque, Nogueira, Trobisco,

nin cadela nin can /

etc). As herbas que nese día acadan o mellor das

nin bicho vivinte /

súas propiedades curativas e máxicas, son atadas

que ande polo chan.

nun feixe, e deixábanse nun caldeiro a remollo e ó E despois, coas brasas tempradas... póñense a asar as sardiñas, que se comen acompañadas de pan de boroa. E veña festa cantando sátiras, e bailando ata que o corpo aguante.

Pero hai máis. Nunha parroquia de Muros, na media noite de San Xoán de curábase tamén ós nenos do enganido (raquitismo infantil) fendendo en dous unha ponla de carballo e pasando ó neno

sereno, toda a noite, mergulladas na auga collida da Fonte Santa. A mañá seguinte, lavábase a cara coa esta auga e gardabanse as herbas logo de secalas ao sol, para logo usar algunhas delas como menciñas e tamén para algúns outros ritos como o de que si as mozas solteiras meten as herbas baixo da almofada, coñecerán quen vai se-lo

polo arco da fenda. O propio era que estiveran

seu home ou o de que, pendurando da cabeceira

presentes dúas Marías, ou unha María e un Xoán,

da cama as herbas de San Xoán, pódese sabe-la

dicindo:

sorte dos ausentes.

"Toma María, toma Xoán.

Doucho crebado.

Xa na noite préndense os lumiños e arredor

Darasmo san".

deles a xente contemplado como arde todo o que ten que arder: o material e o inmaterial. E no inma-

Logo disto, atan de novo a ponla ao árbore e se

terial: malos ollos, pesares, envexas, encantamen-

solda, o neno cura.

tos, etc. Cando o lume baixa, a xente ponse a saltar os lumiños, cos que se quer tamén afumar ás

Noutra, a borralla do lumiño tírase ao río

bruxas e as malas persoas. Mozas e mozos que

dicindo: "Demo maldito vaite de aí. Aí vai a bo-

38

rralla de San Xoán atrás de ti. Deus te leve ó

nunha praia de areas gordas, como maneira de

mar onde non cantou galiña nin galo. E a que

curarse de certos males de corpo e cabeza. Ta-

cantou, levouna o diaño".

mén era de costume que mozos e mozas, na noite máxica, e logo de participar nos lumiños, se adicaE na noite máxica non podían faltar as artes

sen a cambiar de sitio todo canto atoparan e que

adivinatorias. De costume tamén era estrelar un

se podera mover con facilidade. (carros, macetas,

ovo nun vaso ou prato fondo con auga, remexelo

bancos, etc.), para que os afectados pensaran que

no líquido e deixalo ao orballo. Pola maña apare-

foron as bruxas quen os moveron na súa fuxida,

cerá formando estranas figuras. Si aparece unha

escapando de tanta invocación na súa contra.

raia gorda quererá dicir que teremos moita vida; se aparece a forma dun barco, que vas a embarcar

Para os días de San Xoán hai moitos ditos e

pronto; a forma dunha igrexa, que te vas a casar,

refráns. Entre outros:

e outras formas posibles, que non menciono porque non me gustan nadiña.



Na noite de San Xoán non te deites ata a mañán.

Os mariñeiros, acostumaban poñer unhas



ramas de codeso nas proas dos barcos co fin de

No lumiño de San Xoán, todos caen ao chan.

que as bruxas non lle fixeran mal. Tamén se puña



No San Xoán as bruxas fuxirán.

ramas de codeso tapando o fecho da porta princi-



Polo San Xoán, as nove co día darán.

pal da casa para que durante o ano non entrase



O día de San Xoán, é o día máis longo do

nada malo nos fogares.

verán. 

Mañanciñas de San Xoán, unhas corren e outras van.



Polo San Xoán, calquera burro gaña o pan.



Quen xexuna polo San Xoán, é tolo ou non ten pan.



Na noite de San Xoán, bebe viño e come pan.



Polo San Xoán a sardiña molla o pan.



Os allos postos no San Xoán, son dentes de can.

Tamén de costume, bañarse na alborada

39

COLABORA:

CONCELLO DE MUROS

40