The Muros Times
Nº 36 FEBREIRO—MARZO 2017
REVISTA DIXITAL MURADANA DE ARTE E CULTURA
1
The Muros Times Nº 36—FEBREIRO—MARZO—2017
Indice: A Pega (pica-pica) (p/ Amado Barrera)
páx. 3
Cabaceira dos Romaní (p/ Xocas Figueiras)
Páx. 4
Conxunto de Solleiros (p/ Elixio Vieites)
páx. 5
Os apelidos das xentes de Muros (III)
páx. 6-7
As manifestacións do 1º de Maio en Muros (1932 e 1933). (M. Lago Álvarez) páx. 8-9 Como podes colaborar cunha asociación animalista? (p/ Cintia París)
páx. 10-11
Muros: composición da poboación por procedencia
páx. 12-13
A nosa Lingua
páx. 14-15
Un poder otorgado polos sastres de Muros, no ano 1761.
páx. 16-18
Dubidas do Galego: Canteirán (p/ César Lorenzo Gil)
páx. 19
Resumindo: Queixumes dos Pinos.
páx. 20-21
Ateroesclerosis (Dr. Ricardo Castillo)
páx. 22-23
Carta de Fernando de Pulgar a Don Diego de Muros I (p/ M. Lago Álvarez)
páx. 24
O Convento de Louro
páx. 25-27
Don Diego de Muros III despide a dous médicos do Hospital Real de Santiago (ano de 1521)
(p/ Manuel Lago Alvarez)
páx. 28-29
Novas de onte de abril de 1912
páx. 30-31
Centro de Interpretación e musealización do patrimonio mariñeiro
páx. 32-33
A mi Tierra (p/ Ramón Martínez Esparís)
páx. 34
A voz dos nosos poetas (Manuel Mª Pena Silva—Agustín González López) páx. 35 O Susiño (p/ Marcelino García Lariño)
páx. 36
A rúa Muros de San Pedro, en Bilbao (p/ M. Lago Álvarez)
páx. 37-39
“THE MUROS TIMES” non se responsabiliza nin se identifica coas opinions verquidas por parte dos seus colaboradores nos materiais publicados.
Director: Jorge Lago Rama - Editor: Manuel Lago Álvarez Difusión da Cultura—
Depósito legal : C2437-2013 2
A PEGA (Pica pica) dores… Almacenan alimentos en agochos secretos
p/ Amado Barrera
e poden ser ensinadas a imita-la voz humana e po-
“A pega no espello se mira e
de identificar a persoas coñecidas. Tamén é famoso
dela mesma se admira.”
o seu costume de colleitar obxectos brillantes de todo tipo con que “adornan” o interior, tapizado con
Non son moitos os animais dos que ata o de
musgo, teas, fibras e plumas, dos seus magníficos
agora se sabe que se recoñecen no espello: Oran-
niños, que son grandes plataformas, ás veces pro-
gután, Gorila, Chimpancé, Bonobo, Elefante, Delfín,
texidas con “parasol”, moi ben traballadas e reforza-
Orca… e Urraca!!
das con lama, no alto de grandes árbores ou mesmo de torres eléctricas, a salvo de depredadores gateadores.
Certo que é algo moi significativo, indica un nivel de consciencia, pero ollo ao piollo: Que un animal non se “vexa” a si mesmo no espello non quere
É a Pega un animal moi beneficioso pola súa
necesariamente dicir que non teñan consciencia de
variada dieta insectívora e carroñeira, aínda que
si mesmos, pode que non sexa a vista o seu senti-
moito lle gustan os ovos e pitiños doutras aves, o que a fixo obxectivo de cazadores, que a consideraban por ese o seu gusto culinario un exterminador de perdices, mira quen foi falar. Como curiosidade anatómica temos un trazo distintivo da subespecie ibérica (Pica pica melanotos): a ausencia de plumas detrás do ollo. Nos últimos anos é notable a diminución da cantidade de pegas pola nosa bisbarra. Non sabemos
do máis fiable, por exemplo así pasa cos cans, que
cómo explicar esta evidente observación, porque a
si que se recoñecen polo seu propio olor, como era
única especie depredadora de pegas que vai en
de esperar, pois é o olfacto o seu sentido principal.
aumento é a gatuna, seguramente moi hábil en chegar de noite aos niños, pois cada vez hai menos
Esta chamada “proba do espello” ten outras
árbores tan altos coma antes, e devorar ovos e pi-
críticas e suscita dubidas varias, pero todas elas
tos... Pero o certo é que non é especie precisamen-
apuntan a non darlle moita fiabilidade aos resulta-
te en perigo de retroceso, todo o contrario, pois os
dos negativos como para “descualificar” a una es-
cazadores disque xa non a cazan como facían an-
pecie. Cando o resultado é positivo, como pasa coa
tes, cando a consideraban inimiga mortal das perdi-
PEGA, as positivas conclusións son menos cuestio-
ces, e mesmo tampouco non hai tantos miñatos e
nadas. Está claro que a Pega éche un paxaro moi
aínda que os campos de cultivo si que foron moito a
listo. Consecuencia dun seu encéfalo proporcional-
menos, coa súa variada dieta non deben ter moitos
mente tan grande coma os dos chimpancés, oran-
problemas para criar a súa niñada.
gutáns e humanos. A intelixencia e astucia da pega está fora de toda dúbida, e a súa capacidade de
A vindeira vez que vexades unha pega, lem-
comunicación coas demais pegas: avisa dos peri-
brade que ela tamén os ve.
gos, xúntanse para incomodar e acosar a depreda-
3
Cabaceira dos Romaní p/ Xokas Figueiras.
to, a dúas augas con cuberta de tella, foi cambiado
Tipo de ben: Hórreo,
por outro feito de lousas de pedra que impedirían a
Concello: Muros
entrada de ladróns. O conxunto, nun principio, care-
Parroquia: Louro (Santiago)
cía de cumios, mais actualmente estánselle enga-
Lugar: Louro
dindo uns de nova construción.
Outra denominación do ben: Cronoloxía: Idade Moderna (XVI-XVIII),
Propiedade: Privada
Descrición: Gran hórreo de cantería construído
Uso actual: Sen uso
en 1722 por “Avión”, mestre canteiro de Louro. A
Código no Catálogo da Xunta:
data de construción, aparece nunha das caras inter-
Categoría do Ben: Catalogado (Catálogo da Xun-
nas da construción.
ta e dos PXOM) Ben de Interese Cultural
Esta data de construción é a mesma que a da veci-
Afeccións:
ña igrexa de Louro, de feito, naqueles momentos o
Ten camiño de acceso?: Si
propietario da cabaceira era o párroco de Louro.
Está cuberto de maleza: Non
Para a súa construción foi preciso ir buscar as pe-
Está afectado por algunha obra: Non
dras ao monte Naraio, sendo traballadas dentro da
Estado de conservación: Bo
mesma finca onde se atopa. A cabaceira componse
Atópase en perigo nestes momentos?:
de oito pares de pés que o sosteñen e converten
Onde está localizado: Latitude: 42.7663246466
nun dos exemplares máis grandes de Louro. O tei-
Lonxitude: -9.09034377333
4
Conxunto de Solleiros comunicaba con Muros e Noia, puido ser a causa
p/ Elixio Vieites.
da súa conservación. Por aquí pasaba este antigo
Tipo de ben: Conxunto de vivendas (Cascos
camiño e neste lugar había una “casa de posta”,
históricos, barrios, aldeas),
que eran os establecementos onde se facía o cam-
Concello: Muros—Parroquia: Esteiro (Sta Mari-
bio de cabalerías das carruaxes, coma a “dilixencia
ña)
de Belarmino” de principio do XX, que podemos ver
Lugar: Esteiro—Cronoloxía: Descoñecida,
na foto secundaria da ficha. Algunhas destas casas de posta tiñan pousada para os viaxeiros. As casas están a ambos lados do camiño a teñen tellado a dúas aguas e ventanas enrasada, algunhas delas amosa fermosos balcóns de forxa e bo traballo de mampostería e sillería de granito nos seus muros. Propiedade: Privada—Uso actual: Residencial Categoría do Ben: Catalogado (Catálogo da Xunta e dos PXOM) Referencias bibliográficas: Agrelo Hermo, Xosé. Abeijón Núñez, Francisco. A
Descrición: Conxunto de vivendas tradicionais
freguesía de Santa Mariña de Esteiro, Cuadernos:
que o PXOM de Muros do ano 2010 define como :
Cruceiro do Rego. Ed. Toxosoutos. 2004. ISBN: 84-
“Conxunto de edificacións en cantería con planta
96259-31-5
rectangular con balcóns á fachada”. Este conxunto salvouse da degradación da súa arquitectura tradi-
http://www.planeamentourbanistico.xunta.es/
cional e a día de hoxe as casas están a ser rehabi-
siotuga/documentos/urbanismo/MUROS/
litadas dunha maneira máis acorde as súas carac-
documents/22396CA012.pdf—(páxina 15 de 26)
teríticas estruturais. O non estar situado preto da
Afeccións
costa e da vía de comunicación máis importante, a
Ten camiño de acceso?: Si
estrada C-550 que substituíu ao Camiño Real que
Está cuberto de maleza: Non Está afectado por algunha obra: Non Estado de conservación: Bo Atópase en perigo nestes momentos?: Onde está localizado Latitude: 42.7942197439 Lonxitude: -8.98833990097 Empregamos o sistema de coordenadas WGS84
5
Os apelidos das xentes de Muros (III) MARTINEZ é o cuarto apelido máis común en MuDistribución en España:
ros. Un total de 814 en muros levan este apelido, sendo o 0,72 % do total de Galicia. En España o
No estado español: podémolo atopar nas provin-
teñen 841.250 persoas como primeiro apelido, e
cias de Murcia, Madrid, Barcelona, Valencia, Ala-
844.743 como segundo apelido.
cante, Xaén, Albacete, Granada, Almería, Asturias, León, Sevilla, Cuenca, Biscaia, Zaragoza, Burgos, A
Etimoloxía:
:
Rioxa, Cádiz, Cantabria, Navarra, Cordoba, Ba-
Apelido Patronímico derivado do nome próprio Mar-
daxoz, Guadalaxara, Castelló, Cidade Real, Illas
tín ou Martiño. Ven grafiado antigamente en Galiza
Baleares,
como MARTIZ.
púscoa, Toledo, Soria, Huelva, Xirona, Palencia,
Valladolid,
Málaga,
Tarragona,
Gui-
Martínez é un apelido patronímico moi difundido
Zamora, Álava, Lleida, Teruel, As Palmas, Cáceres,
en España e América, sen unha orixe común. Deri-
Huesca, Tenerife, Melilla, Salamanca, Ávila, Sego-
va do nome de Martín máis o patronímico -ez. Se-
via e Ceuta.
gundo datos do INE, é o sexto apelido máis estendido entre os españois, tras López, lévano como
Antigas e diversas casas solares do apelido Martí-
primeiro apelido 840.436 españois.
nez: As casas máis antigas que se coñecen de Martí-
Distribución do apelido:
nez estiveron situadas en Asturias e Galicia. Por
6
tanto, todas as ramas parten dos devanditos luga-
2. Muros
res xeográficos, estendidas despois polo resto da
3. A Coruña
Península.
4. Xinzo de Límia
En Galicia: houbo numerosas casas deste ape-
5. Etc.
lido e entre elas:
Proba nobreza repetidas veces nas Ordes Militares
- Na provincia de Pontevedra, atópase unha das
de Santiago, Calatrava, Alcántara, Montesa, Carlos
máis antigas, a que radicou na Parroquia de San
III e San Xoán de Xerusalén, así como nas Reais Chancillarias de Valladolid e Granada, Real Audiéncia de Uvieu-Oviedo e Real Compañía de Gardas Mariñas. Pedro Martínez Feixoo fixeronlle conde de Troncoso en 1762.
Salvador do Poyo, do Concello de Poyo, e partido xudicial de Pontevedra. Desta casa lémbrase, como fundador a don Jacobo Martínez, natural de San Salvador de Poyo, que casou con dona Juana Martínez, do mesmo lugar e Concello, entre cuxos descendentes se atopa don Fernando Martínez e Barba de Figueroa, natural de Pontevedra, e Caballero da Orde de Carlos I, na que ingresou no 30 de marzo de 1.829. - Na provincia da Coruña, Houbo outra casa galega que radicou na Vila de Muros, fundada por Matías Martínez Porrúa, entre cuxa descendencia podemos citar ao doutor Francisco Martínez Pastor que foi fiscal de Trasfogueiro no ano 1.816.
Fontes-bibliografía
- Na provincia de Lugo a de Fornelo.
Boullón Agrelo, A.I.; Sousa Fernández, X.,
- Na provincia de Ourense, a de Vozqueimado.
Cartografía dos apelidos de Galicia, Instituto da Lin-
Nobiliaria
gua Galega - USC, 2001. INEbase, Aplicativo Apellidos,, INE, 2011.
As Casas Solarengas máis antigas atopanse na
INEbase, Aplicativo Apellidos, INE, 2011.
Galiza e en Asturies. Os galegos tiveron en: 1. San Salvador de Poio.
7
As manifestacións do 1º de Maio en Muros (1932 e 1933). p/ Manuel Lago Álvarez.
do o seu legado e un depósito de 900 dólares de unha sociedade muradana de Socorros en América do Norte, para con todo elo e o edificio municipal do Hospitalillo poder facer unha fundación benéfica que resolvería moitas necesidades do pobo. No mesmo escrito recollíase a solicitude de creación de un Cuarto de Socorros con médico permanente a fin de atender a calquera persoa pobre antes de ser levada ao Hospital de Santiago. Tamén se pedía a instalación de dous urinarios na Vila e dous retretes no muelle e contramuelle, e a construción dun camiño dende Valdexería ao cemiterio de Serres, e o arranxo de dito cemiterio. O escrito remataba afirmando que as peticións eran xustas e que co seu cumprimento remediaríase en parte, a crise de traballo existente en Muros. O alcalde, Don Isidro García Dubert e os membros
No ano 1932, con grande fervor republicano, celebrouse en Muros a primeira manifestación conmemorativa do Primeiro de Maio. A manifestación, que congregou un gran número de persoas, foi convocada polas sociedades “Traballadores do Mar e Terra de Muros”, “Agrupación de Traballadores
e
Agricultores
de
Serres”
e
“Protección Social Esteirana, de Esteiro”, que coas súas directivas ao fronte, con bandeiras republicanas ao vento e algunha pancarta reivindicativa, percorreron as rúas da Vila con grande animación e orde, entoando cantos e coplas. A manifestación rematou diante da casa do conce-
da comisión portadora das peticións saíron ao bal-
llo, ao que accedeu unha comisión de manifestan-
cón da Casa Consistorial, dende o cal se dirixiron
tes para entregar ao alcalde Don Isidro García Du-
aos numerosos manifestantes congregados.
bert un escrito que contiña, entre outras, as seguin-
O Alcalde, na súa disertación, fixo un gran eloxio
tes peticións:
da orde coa que se celebrou a manifestación e pro-
Creación inmediata da Bolsa de Traballo; cumprir o
meteu estudar as petición feitas e realizalas na me-
testado por Dona Ángela González Argís, unifican-
dida que o permitiran os presupostos municipais.
8
Finalmente fixo uso da palabra un xóven orador
ces paralizadas as obras.
esteirano, que explicou o que aquel acto significa-
Tamén solicitaron que se sacara a urxente subasta
ba, ao mesmo, que invitou e pediu a cantos do
a construción do varadoiro para embarcacións me-
traballo viven a manterse unidos, xa que sen a
nores e a subasta urxente da ponte do Xallas sobre
unión nunca podería alcanzar as súas reivindica-
o río o mesmo nome na estrada de Muros a Corcu-
cións o proletariado.
bión; unha obra de urxente necesidade, pois dába-
Ao ano seguinte tamén se celebrou a manifesta-
se o caso de que habendo 36 quilómetros de dis-
ción do Primeiro de Maio. A prensa de Galicia re-
tancia entre Muros e Corcubión, había que recorrer
colleu a nova de forma despectiva con frases co-
máis de cen para comunicarse.
mo: “por elementos de trabajadores de Esteiro,
O escrito recollía outras peticións, das que o Alcal-
Serres y Muros, se ha organizado una gran ma-
de tomou nota, manifestando que se terían en con-
nifestación”. Pese a elo, o certo foi que concen-
ta a medida que os ingresos o consentiran, pois a
tración de persoas manifestándose foi inmensa,
maioría eran obras, que eran necesarias e permiti-
superando en moito a calquera outra que se cele-
rían minorar o paro obreiro, agravado en Muros
brara. Tamén nesta ocasión, unha representación
pola crise da industria conserveira e o retorno dos
dos manifestantes entregou ao alcalde do concello,
emigrados de América sen traballo.
Don Isidro García Dubert, un escrito solicitando diversas obras no concello, entre outras: A conti-
Unha vez presentadas as súas peticións, disolveu-
nuación das obras de construción do faro na
se a manifestación pacificamente. Non se sabe si
“Punta da Boia”, na entrada a ría de Muros, proxec-
existen fotografías destas manifestacións. As que
to que levaba moito tempo aprobado e varias ve-
neste artigo se amosan son contemporáneas, pero non son as das manifestacións de Muros.
9
Como podes colaborar cunha asociación animalista? Cintia París As protectoras e asociacións de animais sempre necesitarán a axuda desinteresada das persoas que así queiran facelo. A labor das asociacións que se dedican a coidar do mundo animal téñense que enfrontar día tras día a unha dura e crúa realidade: as ganas enormes de axudar aos peludos cuns medios escasos e unhas necesidades que teñen que ser cubertas sexa como sexa. Na vila de Muros espertou, fai pouco máis dun ano, unha asociación animalista chamada Anajata. Un grupo de persoas xuntáronse para pórense en loita, concienciadas de que non ía ser sinxelo pero si satisfactorio. Non se equivocaban, non. A loita cada día e máis forte, cada día aprenden máis sobre o duro que resultar ver como un dos acollidos falece ou resulta gravemente enfermo mais, por que seguen? Pois por iso, porque resulta satisfactorio ver como a gran maioría se recuperan, encontran unha casa, volven a confiar no ser humano e os seus ollos xa inspiran felicidade. Por iso paga a pena todo o esforzo e sufrimento, por velos felices, así de simple. Sen máis. Non se pode resumir todo en pura axuda altruísta, xa que o que se recibe a cambio non ten paridade ca máis grande das fortunas, é moito máis. Aínda así, se non formas parte desta familia e gustaríache ofrecer a túa valiosa axuda tes moitas formas de facelo, non te preocupes, hai moitas cousas que podes facer. Voluntariado Se gozas dalgún tempo libre que lle queiras dedicar á asociación serás recibido cos brazos abertos. Terás que ter compromiso e ser consciente das tarefas a desenvolver, tales como coidar aos peludos, levalos ao veterinario, colaborar cos eventos ou ir ao rescate dalgún animal que se encontre en situación crítica de abandono. Cada un aporta o tempo e desenvolve os faceres que pode, iso si, sempre cun compromiso. Se te animas, unha vez que teñas contacto co primeiro peludo, saberás que non existe mellor traballo no mundo. Acollida Se non podes comprometerte co voluntariado non pasa nada, podes seguir axudando e dunha maneira tamén imprescindible para as asociacións animalistas: facerte casa de acollida. En que consiste?
En compartir o teu fogar temporalmente cun dos peludos. As veces non hai sitio ou as súas condicións de saúde non lle permiten estar nun canil, por exemplo, entón é aí onde entra a túa marabillosa labor. Mentres non lle sae un adoptante, quedará ao teu cargo e baixo un teito quente e cómodo. Adopción Pero, que pasa as veces? Que dunha vez que os coñeces xa non te queres despedir deles nunca máis, e adoptas. Que apareza un adoptante é a principal salvación das protectoras e asociacións, xa que iso implica que por fin ese animal vai ter un sitio estable, cariñoso e onde non lle falte de nada, é dicir, un fogar para sempre. Hai que recalcar o de “para sempre” porque os animais non son xoguetes e levan a unha grandísima responsabilidade, pasarán o resto da súa vida contigo. Se queres adoptar un gato ou un can, pénsao, consúltao coa familia e valorade entre todos se é o momento de asumir esa nova incorporación. Os animais necesitan vacinas, microchip, comida e outros posibles gastos; iso si, terás un amor incondicional ata o seu último suspiro. Apadriña Se o desexas, podes apadriñar a un animal que o
10
necesite. Se non tes espazo na casa e tampouco tempo para dedicarlle, tes a opción de facerte cargo dos gastos veterinarios e axudalo, así, a recuperarse. En todo momento terás información do seu avance e do seu estado, e poderás visitalo e estar na súa compañía sempre que queiras. Faite socio Toda axuda económica é boa e, por iso, podes valorar a opción de facerte socio aportando unha cota mínima de 5 euros, no caso de Anajata, ou unha cantidade maior todos os meses. A unión dos socios fai que mensualmente entren cartos que fan moita falta. Faite teamer A maioría das persoas non están informadas da opción do teaming. O teaming é unha ferramenta online na que se pode recadar fondos grazas a doazóns de 1 euro ao mes. Con moitas microdoazóns pódense facer grandes cousas. En Anajata hai un grupo de teaming que podes atopar accedendo na seguinte dirección: https:// www.teaming.net/anajataasociacionanimalista Doazóns Mantas, produtos veterinarios de primeira necesidade, comida, correas, transportíns, etc. Cas doazóns estás a evitar máis gastos para as asociacións animalistas e asegurando de que non lles falten produtos básicos aos peludiños. Tamén se poden doar cousas que, posteriormente, véndense nos mercadiños de segunda man. Tamén se poden facer doazóns económicas puntuais ca cantidade que ti queiras. Pensa que toda axuda sempre é boa. Asiste aos eventos No caso de Anajata, fan eventos de diversa índole nos que podes pasar un bo rato e, ademais, podes colaborar ca manutención dos animais. Xa sexa un concerto, unha chocolatada ou un mercadiño, se ti estás presente para facer o teu achegamento xa pagou a pena. Todos os cartos recadados son destinados na súa totalidade ao coidado animal. Ofrece apoio veterinario Esta opción vai dirixida a un grupo reducido, aos veterinarios. Se tes unha clínica veterinaria ou dedícaste á profesión, serás unha parte moi valiosa da asociación. Poderás facer tarifas especiais cuns prezos máis baixos. Difunde a través das redes sociais Cada vez que compartes unha publicación, estarás dando a posibilidade que dita información che-
gue a máis xente e que poidan xurdir novos colaboradores. Respecta aos animais da rúa Se de todas formas non queres colaborar de ningunha maneira polos motivos que sexan, terás que cumprir unha regra básica de civismo: respectar aos animais que viven na rúa. Non lles pegues, non os maltrates, non os asustes, non os molestes. As asociacións, como Anajata en Muros, es-
tán para velar pola boa convivencia entre animais e veciños, non o interrompas. Ademais, calquera mala intención e mal acto sobre os animais é penado pola lei de protección animal. Son moitas as formas polas que se pode axudar, todas moi importantes e respectables. Anímate a dar a túa man xa que entre todos podemos seguir facendo grandes cousas. Medrar, entre todos, é moito máis sinxelo.
11
M u ro s : c o m p o s i c i ó n d a p o b o a c i ó n p o r p ro c e d e n c i a . Muros - Habitantes según lugar de nacimiento. Según los datos publicados por el INE procedentes del padrón municipal de 2016 el 80.97% (7.153) de los habitantes empadronados en el Municipio de Muros han nacido en dicho municipio, el 16.38% han emigrado a Muros desde diferentes lugares de España, el 12.72% (1.124) desde otros municipios de la provincia de La Coruña, el 1.31% (116) desde otras provincias de la comunidad de Galicia, el 2.34% (207) desde otras comunidades autónomas y el 2.65% (234) han emigrado a Muros desde otros países.
En el siguiente gráfico podemos ver la evolución de la estructura de la población en el municipio de Muros si lo comparamos con 2015 vemos
Disminuyen (-103) los habitantes nacidos en Muros, pasando del 80.98% al 80.97%.
Disminuyen (-11) los habitantes nacidos en la provincia de La Coruña, pasando del 12.67% al 12.72%.
Disminuyen (-3) los habitantes nacidos en la la
resto de España, pasando del 2.39% al 2.34%.
Disminuyen (-2) los habitantes nacidos en otros países, pasando del 2.63% al 2.65%.
y si lo comparamos comenzando en 1996 hasta 2016
comunidad de Galicia, pasando del 1.33% al 1.31%.
Disminuyen (-7) los habitantes nacidos en el
Disminuyen (-2.530) los habitantes nacidos en Muros, pasando del 87.51% al 80.97%.
12
Disminuyen (-19) los habitantes nacidos en la
provincia de La Coruña, pasando del 10.33% al
12.72%.
Disminuyen (-9) los habitantes nacidos en la la
dos en América.
comunidad de Galicia, pasando del 1.13% al 1.31%.
71 habitantes, 39 hombres y 32 mujeres nacidos en Europa.
Aumentan (93) los habitantes nacidos en el resto de España, pasando del 1.03% al 2.34%.
145 habitantes, 50 hombres y 95 mujeres naci-
12 habitantes, 7 hombres y 5 mujeres nacidos en Asia.
Aumentan (234) los habitantes nacidos en otros
6 habitantes, 4 hombres y 2 mujeres nacidos en África.
países, pasando del 0.00% al 2.65%.
Según los datos ofrecidos por el INE en la estadística del padrón los habitantes empadronados en Muros que han nacido en otros paises ascienden a 234.
13
Palabras máis consultadas no Dicionario da
TÓNIMO MENOS. 2 Expresa ponderación a inten-
web da Real Academia Galega.
sidade de algo nun grao moi elevado. Que abrigo
esmorga
máis bonito levas! SINÓNIMO TANsubstantivo
Diversión buliciosa e esaxerada. Pasou toda a noite de esmorga. SINÓNIMOS: ALGUEIRADA, CARALLADA, CHOLA, FESTA, FOLIADA, GANDAINA,
REXOUBA,
RIOLA,
RUADA,
TROULA,
TROULEO, XOLDA CONFRONTAR GARULADA. 2 Comida abundante que toman varios amigos
masculino3 Signo matemático (+) que indica suma de elementos. Tes que poñer o máis á altura da raia do quebrado.4 Signo matemático (+) que diante dun número que non se relaciona con outro indica o seu valor positivo. Os números enteiros positivos levan diante un máis.
xuntos. Xuntábanse os xoves á noite para faceren
porén
unha esmorga.
conxunción. Introduce unha oposición ou pun-
nese
tualización a algo que se dixo anteriormente. Aínda
(feminino: nesa) contracción Contracción da preposición en e do demostrativo ese, esa, eses, esas. Está nese caixón.
lugar substantivo masculino
ten que facer moita rehabilitación, mais, porén, non perde os ánimos. SINÓNIMOS ASÍ A TODO, ASÍ E TODO, CON TODO, EMPORISO, NO ENTANTO, NON OBSTANTE, SECASÍ
presa substantivo feminino. 1 O que se apreixa du-
1 Porción determinada de espazo. Que cada un
nha soa vez coas mans. Unha presa de herba.
ocupe o seu lugar no escenario. SINÓNIMOS
Unha presa de sal. SINÓNIMOS MAÍNZO, MAN-
1
POSTO, SITIO Non sei a que lugar irei de vaca-
CHEA, MANDA2, PRESADA, PUÑADO CON-
cións este ano. SINÓNIMO SITIO12 Núcleo peque-
FRONTAR BRAZADA, BRAZADO. 2 Construción
no de poboación en que se divide unha parroquia,
feita nunha corrente de auga, consistente nun muro
con poucos veciños e de carácter rural. No meu
que detén a auga para acumulala. Atravesamos o
lugar vivimos quince familias. SINÓNIMO ALDEA3
río pola presa. SINÓNIMOS ENCALCO, ENCORO,
Sitio que algo ou alguén ocupa nunha serie ou nun
REPRESA, VAIRA. por extensión: Volume de
conxunto. Chegou á meta en último lugar. SINÓNI-
auga almacenada por esta construción. Fómonos
MOS POSICIÓN, POSTO: En primeiro lugar falou
bañar á presa. SINÓNIMOS ENCALCO, ENCORO,
o secretario e despois o presidente. 4 Circunstan-
REPRESA: Canle que conduce a auga desde o río
cia concreta en que alguén se atopa. Eu no teu
ao lugar a que é destinada. Esta presa leva a auga
lugar non iría.
ao muíño.5 Cousa ou conxunto de cousas que se
máis
collen á forza despois dunha loita. Naquela guerra
adverbio.
as presas gañadas foron moitas. SINÓNIMOS BO-
1 Indica un aumento ou superioridade en cantidade intensidade ou número que pode expresarse en
TÍN2, PREA6 Animal que se captura. O can traía a presa na boca.
comparación con outro elemento ou de maneira
gabeta
absoluta. Gústame máis a auga ca a cervexa. Gas-
substantivo feminino.
ta máis do que gaña. É o máis alto de todos. Faime
Especie de caixa corrediza e sen tampa, que vai
falta máis tempo. Xa non quero comer máis. AN-
axustada a un oco en certos mobles, como arma-
14
rios, mesiñas etc. Gardaba as xoias na gabeta do
TAR, PERDER4 Producir unha persoa, un animal
roupeiro. SINÓNIMOS CAIXÓN, ESTOXO
ou un vexetal [unha parte nova que complete o seu
ola
organismo ou o seu desenvolvemento]. Botar follas
substantivo feminino.
1 Recipiente de forma
redonda, xeralmente de barro e coa boca ancha, usado para cociñar. Xa tirei a ola do lume. SINÓNI-
unha árbore. O neno xa botou os dentes.5 Mover ou inclinar [o corpo ou un membro] en determinada dirección. Bota a cabeza para o lado.6 Pór [unha cousa] sobre ou en contacto con outra. Botoulle un remendo ao pantalón.7 Obrigar a marchar dun lugar. Botárono da clase por armar escándalo. SINÓNIMOS CHIMPAR, EXPULSAR Dixo que os querían botar do piso.8 Obrigar a abandonar un traballo ou unha ocupación. Vano botar da empresa. SINÓNIMOS CHIMPAR, DESPEDIR9 Facer que escape ou marche [un animal] asustándoo. Bota ese gato de aí. SINÓNIMOS ESCORRENTAR, TORNAR10 Realizar ou levar a cabo [aquilo que indican certas palabras]. Botar a sesta. Botar unha ollada. Botar unha firma.11 Ofrecer ao público. Que película botan? Hoxe botan un programa de animais na televisión. SINÓNIMO DAR12 Facer varias partes de [unha cousa ou un conxunto de cousas] e dalas a
MO POTA CONFRONTAR CAZOLA, TARTEIRA. Recipiente xeralmente de barro, con dúas asas, coa boca e o fondo estreitos e a barriga ancha, que tradicionalmente se usaba para carrexar a auga, para conservar os chourizos en aceite ou graxa, para mazar o leite etc. Escachoume a ola polo camiño. CONFRONTAR CÁNTARO. Medida de capacidade para líquidos que leva polo xeral 16 litros. Merquei unha pipa de seis olas. SINÓNIMOS CABAZO, CÁNTARA, CÁNTARO
botar
diferentes persoas. Botar a comida. SINÓNIMO REPARTIR Botar cartas. SINÓNIMOS DAR, REPARTIR. 13 Calcular ou supoñer [unha cantidade]. Cantos anos lle botas? Bótalle o que me custaron os libros.14 Empregar ou investir [certo tempo] en algo. Botei tres horas intentando amañar o coche.15 Estar [durante certo tempo] nun lugar. Botou cinco días na cidade.16 Expresar [algo] en voz alta. Botar un discurso. Botar blasfemias.17 Provocar [un animal] para que ataque. Botoulle os cans.18 Enterrar [unha planta nova ou semente] para que prenda e medre. Están na leira botando o millo. SINÓNIMO
verbo transitivo.
SEMENTAR19 Facer entrar na auga [un navío]
1 Facer chegar [unha cousa] a un sitio mediante un
despois de construído ou reparado. Botaron o barco
impulso. Bótame as chaves pola ventá. Botar o ri-
na rampla principal do estaleiro.20 Facer que [un
són. CONFRONTAR LANZAR2 Facer caer [algo]
animal macho] cubra a femia. Botáronlle o carneiro
nun lugar determinado. Hai que botar a roupa no
á ovella. .verbo pronominal. Precipitarse ou lanzar-
cesto.3 Deixar saír ou facer saír fóra de si [algo]. O
se bruscamente cara a algo ou alguén. Botouse á
dragón botaba lume pola boca. SINÓNIMOS EXPE-
auga para salvar o rapaz. Botouse cara a min.
LER, EXPULSAR O tubo de escape comezou a
pór
botar un fume negro. Esta estufa bota moita calor.
verbo transitivo e pronominal. Poñer. Onde po-
SINÓNIMOS DESPEDIR, DESPRENDER Tamén
ría o xersei? Vai pór o coche á sombra.
absoluto Este caldeiro bota. CONFRONTAR DEI-
15
Un poder otorgado polos sastres de Muros, no ano 1761. Gremio de Sastres de Muros. Transcrito por M. Lago Álvarez. O documento transcrito forma parte do protocolo do notario de Muros, D. Thomás de Campelo e atopase depositado nas dependencias do Arquivo Universitario de Santiago. Resumen: No ano 1761, existía en M uros, unha Cofradía Gremial de Sastres, que baixo a advocación de Santa Lucía representaba os intereses do gremio ante as autoridades. Os maestros sastres que comparecen ante o notario suponen máis dos dous tercios dos asociados, o que é significativo, cara a entender o apoxeo económico que naqueles anos tiña Muros. Os sastres elexían dous maiordomos para representalos, días antes da celebración da festa de Santa Lucía (1 de decembro). Os elexidos nese ano non puderon tomar posesión do seu cargo porque os anteriores, apoiados por un coengo da Colexiata, non queren dimitir. O provisor arzobispal dalles a razón e os sastres recurren á Real Audiencia en busca de xustiza.
Jacobo Alvorés, Alejos de Noya, mayordomos actuales del gremio y cofradía de la Gloriosa Santa
Velaiqui a transcripción do documento:
Lucía inclusa en la Parroquial Iglesia del patrón
Poder otorgado por los Cofrades Gremiales de la Cofradía de Santa Lucia al Procurador de la Real Audiencia de este Reino para litigar. (1761)
San Pedro de ella, Manuel Fernández de Lago,
En la Villa de Muros a veinte y ocho días del mes
mingo de Lago, Andrés y Antonio da Hermida, to-
de Diciembre año de mil setecientos sesenta y uno,
dos Cofrades Gremiales de la citada cofradía que
ante mí notario y testigos, parecieron presentes
la sirven los Maestros de Sastre de esta dicha villa
Egidio Suárez de Fuentes, Antonio Maceiras, Domingo Gil Figueroa, Gaspar García Vermudez, Juan Antonio López de Mouza = Eugenio Rodríguez, Félix Fernández, Manuel de la Torre, y Do-
16
donde son vecinos los otorgantes, y sus términos,
ellos en el Phelipe Piñeiros sobrino del prevenido
confieren ser más de los dos terceras partes de los
Andrés también gremial y nada abonado, de cuya
Cofrades gremiales de que se compone la referida
instancia procedió y procede la resistencia de dicho
cofradía y dijeron que siendo practica y costumbre
Andrés su thio, y del citado Diego González su com-
universal observada desde la erección de dicho
pañero, y estos dos tienen y han husado de otra de
Gremio asta ahora sin ninguna contradición eligir
dichos caudales, y no solamente tienen executado
cada año por los Cofrades Gremiales Mayordomos
esto, sino que dichos dos Mayordomos despedidos
que sirvan la citada cofradía y tengan a su cuidado
queriendo que la Cofradía quede aniquilada, y
la cera, Alajas y Caudales de ella, para lo que di-
quando ellos lleguen a dar garantías de dichos cau-
chos cofrades se juntan en cavildo el día festivo últi-
dales, no tengan vienes suficientes para el pago, a
mo y antecedente al en que se celebra la festividad
llegado a noticia de los otorgantes que aquellos los
de dicha santa, y al salir de víspera que se dicen
ban decipando, demanera que los que al presente
por la tarde del día doce de Diciembre de cada un
tienen son bien reducidos, llegando a importar la
año, se publican los dichos mayordomos asi electos
cera, Alajas y caudales de laprenotada cofradía
quienes el día catorce de dicho mes empiezan en
más de un mil Ducados: Y con efecto dicho Canóni-
su empleo: Y siguiendo esta costumbre, los otor-
go procediendo a contemplación de los tres nomina-
gantes dicho día doce de diciembre presente mes y
dos y para sus fines particulares, lo que hizo fue
año eligieron por tales Mayordomos para el año pró-
obcurrir delante el Juez de la Audiencia y Arzobis-
ximo venidero de sesenta y dos bajo el orden que
pado de Santiago dando Querella contra los otor-
queda referido a Jacobo Alvorés y Alejos de Noya
gantes, pretestando ser Capellán de dicha Cofradía,
otorgantes cofrades Gremiales, y a quienes corres-
y que como tal le correspondía a el privativamente
pondía dicha Mayordomía por antelación; Y devien-
la elección de Mayordomos, y no a los otorgantes,
do Andrés Fernández y Diego González Mayordo-
pidiendo que a tenor de su petición se le xecurció
mos que despidieron el día de dicha santa, en fuer-
información; Y dicho Juez eclesiástico sin atender a
za de este nombramiento, de luego a luego pasar a
que tanto los otorgantes, como dicha Cofradía y
la entrega de la cera y Alajas de la propia cofradía
Gremio son meramente legos, y esta erigida por
los ansi electos para que pudiesen dar el correspon-
tales, y deciendo por estas razones mandar que
diente cumplimiento a su empleo, no solamente no
dicho Canónigo obcurxiere (¿) aquella instancia de-
lo han echo sino que se valieron de don Francisco
lante la justicia ordinaria del Domicilio de los otor-
Guiance Canónigo de la colegiata de esta dicha villa
gantes, unibrendose de conocer y proceder en nin-
para estorbar esta elecion pretendiendo quedar en
guna Causa contra ellos intentada, ni eso, ni otro
dicha Mayordomía el referido año siguiente a causa
excrito y si mandar recibir Información a tenor de la
de que los caudales de la referida cofradía según
petición presentada por ocho Canónigos: Por todo
llegó a noticia de los otorgantes los tienen distribui-
lo qual desde luego en la mejor forma y manera qe
dos en poder de barias personas, y mucha parte de
aya lugar en derecho, dan y otorgan todo su poder
17
cumplido el que tienen, se requiera y sea necesario,
laciones, oir aplicaciones asta su difinitiva, y agan
mas pueda y deba valer a Juan Varela de Seijas,
en dichos asumptos todas las mas agencias y dili-
Francisco Estevan de Santiago, y Piñeiro, Antonio
gencias concernientes, favorables a los otorgantes
Ramos Fronceda, y Antonio Vicente Suárez de Cer-
y dicha cofradía y gremio, las mismas que estos
nadas Procuradores del número de la Real Audien-
hicieran si se allaren pressenciales que el poder
cia de este Reyno, a cada uno, y qualquiera de
que para todo ello se requiera, y sea necesario, el
ellos insolidum con cláusula expresa de que lo pue-
mismo les dan, y otorgan, y bastante sin limitación
dan firmar y substituhir en los mas procuradores
de cosa alguna con todas la cláusulas, vínculos,
agentes, y personas que les pareciere, para que en nombre de dichos otorgantes, y representando las propias suyas, puedan parecer y parezcan delante sus excelencias los Jueces de dicha Real Audiencia dando Querella de fuerza contra dicho Juez eclesiástico pidiendo se declara por nulo todo lo (¿) el echo y obrado en lo referido y que a lo en adelante se iniba de conocer y preceder en todas las causas correspondientes a dicho Gremio, y que interin se
fuerzas y firmezas para su blidación necesarias,
Declara, se sirvan mandar su excelencia dichos
que aunue aquí no vayan espresadas las han por
señores se ponga sequestro, y embargo en todos
tales, y con las mas de aprobación relevación, po-
los bienes y efectos pertenecientes a dichos Andrés
derío, y sumisión que hacen de sus personas y bie-
de Piñeiros y Diego González Mayordomos que
nes a los Jueces y Justicias seglares de Su Mages-
despidieron haciendo de ellos formal depósito, asta
tad, de su fuero y Jueces para que ansi se lo hagan
entanto queden garantías a dicha Cofradía y Gre-
executar, guardar y hacer de firme como por sen-
mio: Y el mismo poder dan a Pedro Chanv Monte-
tencia difinitiva de Juez competente consentada, y
negro, Luis Antonio Requeijo, Juan Varela de Seifar
pasada en autoridad Juzgada, renumpciaron a to-
procuradores del Numero de las Audiencias ecle-
das leyes fueros y derechos de su favor y la general
siásticas y seculares de la Audiencia de Santiago,
qe las prohive en forma ansi lo digeron otorgaron y
también acadauno y qualquiera de ellos insolidum,
firmaron los que supieron y por los que no con tes-
y cláusula expresa de que la puedan firmar y subs-
tigo luego de los presentes ue lo fueron Balthasar
tuir en los mas procuradores y personas qe les pa-
de Maneiro Roque Ameijenda y Juan de Loys veci-
recieren, para qe igualmente en nombre de los otor-
nos de esta dicha villa, y de todo ello, y conocimien-
gantes y representando sus mismas personas les
to de los otorgantes yo notario doy fe = endo = e = y
defiendan en todos sus pleitos y Causas, Civiles y
= entre iL = Andres Fr J Antonio da Hermida = Va =
Criminales, movidos y por mover, tanto demandan-
Ino lotdo = dijeron = (Siguen las firmas) (Cerrando
do como defendiendo en cualesquiera Audiencias y
firmas: Ante mí, Thomas de Campelo).
Tribunales qe sea preciso, y sean correspondientes
Abajo a la izquierda: “Conthaduría mes y año de su
a dicha Cofradía y Gremio, para todo lo cual unos y
otorgamiento, doy copia a los otorgantes en un plie-
otros procuradores presenten todo genero de pedi-
go entero de papel de tercero sello de que doy
mentos demandas, y Papeles, hagan recusaciones,
fe” (sigue una firma simple).
ofrezcan y den Informes y Provanzas, Aleguen tachen y deduzcan, Oygan autos y sentencias interlo-
Más abajo: “Doy fe de que con fecha de 16 del
cutorias, y definitivas, consientan las favorables, y a
enero de 1762 di otra copia a Jacobo Alvores uno de los otorgantes en un pliego entero de papel del
las de en contrario apelen, o ripliquen para donde y
tercero sello=” (sigue una firma simple).
con derecho puedan, y deban, sigan las tales Ape-
18
Dúbidas do Galego: Canteirán p/ César Lorenzo Gil
(do seu blog
https://
entre si por chegaren antes a algún lugar a pé ou a
dubidasdogalego.wordpress.com/
bordo dalgún vehículo… En definitiva, nunha situación de gran necesidade expresiva nun campo se-
Din que a sociedade, en toda a súa expresión,
mántico moi limitado. A necesidade de conciliar o
sempre vai por diante da norma. É coma se hoube-
bo estilo, a eufonía e a atención dos espectadores
se unha especie de carreira infinita entre a imaxi-
obriga a inventar e reiventar a linguaxe.
nación humana e as leis que intentan (nin sempre
O castelanismo canterano define de marabilla un-
o conseguen) ordenar esa imaxinación.
ha figura chave nalgúns deportes, especialmente o
Algo así ocorre tamén coa lingua, que, nun-
fútbol. Antes de que se impuxese o mercado de
ca debemos esquecelo, é un vehículo para comu-
fichaxes, especialmente o de futbolistas estranxei-
nicar e expresar, suxeito a razóns de economía e
ros, definir un futbolista como canterano non era
eficiencia. Un exemplo deste comportamento é a
tan importante mais logo esa marca tiña un valor
palabra canteirán-canteirá, neoloxismo non admitido pola Real Academia Galega que vén definir o deportista que milita nalgún equipo das categorías inferiores (denominadas vulgarmente como canteira) dalgún club. “O canteirán céltico Dani Abalo prometía moito máis do que logo deu na súa madurez”. Esta palabra non se admite no galego estándar por considerarse calco do castelán canterano. De feito,
significante moi necesario. As perífrases para refe-
en galego sería impropio usar canteira como esco-
rirse a un xogador “da casa” ou “criado nas catego-
la deportiva, cuxo uso tamén se considera castela-
rías inferiores” son ben menos expresivas que as
nismo.
palabras canteira e canteirán, polo que a norma
Mais o caso é que a palabra canteirán úsase da-
debería incluír ambas como estranxeirismos nece-
bondo nos escasos medios en galego. Por que, a
sarios. En canto ao seu significado, estaría ben
pesar de que, por exemplo, tanto a Radio Galega
dilucidar cando un deportista pertence ou non a
coma a TVG contan cun equipo de filólogos que
unha determinada canteira. Case sempre se consi-
están para velar pola calidade do idioma? Pola
dera nos medios de comunicación que para formar
sinxela razón de que canteirán é unha palabra efi-
parte dunha canteira, un xogador debe pertencer
ciente, que economiza a comunicación e polo tan-
ao mesmo equipo entre os 14 e os 16 anos; mais
to, triunfa. A prensa deportiva precisa dun gran
outras veces a prensa deportiva utiliza a palabra
cadal de vocabulario, especialmente a televisiva.
canteirán como sinónimo de xogador que habitual-
Durante unha retransmisión ou para a redacción
mente pertence ao equipo filial mais que é convo-
dunha crónica, o equipo de xornalistas e comenta-
cado para un determinado encontro co primeiro
ristas pasan unha chea de minutos (ou unha chea
equipo. Esta segunda opción parece menos pro-
de parágrafos) falando deseguido sobre o mesmo
pia. Un futbolista criado nas escolas deportivas do
tema: dous individuos ou dous equipos enfrontán-
Almería, por exemplo, que fiche polo Celta B con
dose por mostraren mellor habelencia e técnica
22 anos e xogue, por ventura, un partido de Copa
sobre un balón, unha bóla, pelota ou algún ele-
co Celta nunca debería definirse como canteirán.
mento semellante; grupos de persoas competindo
19
Resumindo: QUEIXUMES DOS PINOS (Do blog http://marlou-
guía á cabeza. Talvez por iso, Pondal convertiuse no poeta oficial dos rexionalistas.
literaturagalega.blogspot.com.es).
En 1877 publica Rumores de los pinos, 21 poemas, 11 en galego, 8 en español e 2 nas dúas linguas. O celtismo, a misoxinia e o bardismo xa están aquí: son as compo-
Eduardo Pondal (1835-1917) é un aristócrata. Así o afirma don Ricardo Carvalho Calero. Se no Banquete de Conxo (1856) declara liquidadas as distincións sociais, pasada a fervenza progresista dos seus anos mozos, a súa actitude será sempre a dun prócer. Entende a nobreza como guía e condución dun pobo (o galego) e este como a raza escolleita. O poeta considérase membro dunha oligarquía espiritual que representa a voz e a conciencia da comunidade. Por iso a poesía de Pondal non é popular, como a dos Cantares de Rosalía, se ben si é, moitas veces, rural na súa temática, mais o estilo é clásico. Seguindo a Carvalho Calero, Rosalía prolonga a poesía popular, é como a voz do pobo mesma, colectiva, anónima. Rosalía entrégase á terra porque é unha moza de Ortoño que rompe a cantar (despois, cando os demais seguen cantando, ela aprende a falar). Pola contra, Pondal apodérase da terra, porque é un señor de Ponteceso de caste fidalga, que elabora literariamente o mundo en que vive, grazas á súa excelente formación clásica. Así, aínda que escribiu sobre o pobo, Pondal nunca se dirixiu, ao xeito rosaliano, ao pobo; porque é un aristócrata e fala para unha elite, para unha minoría, desde a súa torre de marfil. Non lle interesou a lingua galega como fala do seu pobo, interesoulle como lingua do pobo de Breogán. A partir do descubrimento, en 1867, dos poemas de Ossián (falso poeta celta do século III, creado polo poeta prerromántico Macpherson, no século XVIII), Pondal xirará en torno a un único tema central na súa produción poética: Galicia é a patria celta e el o bardo, o poeta da patria galega, autoenxalzado como home superior ao resto da tribo, pois el é a conciencia da raza. O seu ossianismo, espallado pola Cova Céltica, compartida a orixe celta do noso pobo con M. Murguía, acubillarase no Rexionalismo e farase cívico, é dicir, adquirirá intención patriótica, unha vontade de superación colectiva. O Ossianismo, Celtismo ou Bardismo pondaliano non constitúen un fin en si mesmos, non son mero ornamento, son a base histórica na que se fundamenta a súa ideoloxía e a de moitos rexionalistas, co seu amigo Mur-
ñentes temáticas e ideolóxicas básicas. Pero habería que agardar a que Rosalía de Castro publicase Follas Novas en 1880, para que Pondal se decidira a refundir os seus Rumores en Queixumes, segundo afirmación de Murguía: “…la influencia que tuvo sobre él, se comprende cómo sorprendieron a Pondal Follas Novas, y cómo se decidió a entrar desde luego por el mismo camino, rehaciendo sus Rumores”. Así en 1886 publicou a súa obra intitulada Queixumes dos pinos (91 poemas, 89 en galego e 2 bilingües; incluíndo 17 dos poemas de Rumores: todos os textos en galego, os dous bilingües e catro dos textos inicialmente escritos en español; todos eles corrixidos e modificados, ademais estes últimos traducidos), dándolles a razón aos historiógrafos que, con posterioridade, sitúan a obra do noso bardo na estela do incipiente simbolismo estreado por Rosalía. O novo poemario, ademais de continuar a senda do Celtismo, bardismo, Ossianismo
20
e misoxinia do primeiro libro, engade agora o Helenismo ou, se o preferimos, o clasicismo. Estes son os elementos que fan inconfundíbel a súa poética. Deste xeito, Pondal, tendo bebido na fonte do Romanticismo, constrúe unha estética persoal e orixinal, que desemboca no Simbolismo e, segundo Ferrín, colócase á fronte da Escola Formalista Galega, en consonancia cronolóxica coa poesía europea de finais do século XIX. Foi Pondal o escritor galego do século XIX que máis se esforzou en crear un rexistro culto, refinado e literario para o idioma. O galego era para el a lingua antiga que revelaba o pasado e a natureza. A lingua da Galicia celta, da que non coñecía o cristianismo, da anterior á romanización, da Galicia rústica onde a paisaxe e os seres que a poboaban cobran vida propia. Ademais esta lingua antiga é o escudo contra o avance do castelán e o maior sinal de identidade do pobo galego, porque é o elo que une a Galicia co seu pasado máis nobre. Como lingua de Breogán, o galego de Pondal, sostén X. L. Méndez Ferrín, practica a virtude dunha dición rigorosa e sabia, divórciase das formas lingüísticas máis familiares, arróupase brillantemente de cultismos, procura perífrases clásicas… Porque clásica é a súa formación, a pesar de que o profesor Ferrín vincule todo isto co Idealismo e coa Escola Formalista, que segundo el inaugura o noso autor. O abundante uso de cultismos, a ansia de perfeccionismo estilístico, os moldes versificadores, o modelo heroico, o tratamento do mundo rural, o tratamento da muller… teñen fondo raizame clásico, segundo asegura o profesor Carvalho Calero. Este pouso clásico apréciase especialmente no tratamento da muller. Pondal achégase ao feminino de dúas maneiras: ao estilo dos trobadores medievais, seguindo o modelo cortés e cabaleiresco, ou ben ao estilo dos heroes clásicos, espartanos, pois os guerreiros ossiánicos son demasiado sentimentais e, en palabras do profesor Carvalho Calero, son demasiado namoradizos e choran moito. Por iso Pondal prefire ao heroe clásico, porque non é sentimental, non hai lugar nel para as coitas amorosas, pero si precisa descargar o seu desexo sexual. Entón aparece a muller como obxecto, sen vontade propia, como descanso do guerreiro ou como froito que se morde sen miramentos. Segundo Carvalho Calero, nada hai nisto de perverso ou sádico (estudosas actuais, como Mª Xosé Queizán non o ven da mesma maneira), pero tampouco hai nada de brando, idealista ou requintado. Os poemas eróticos de Pondal (case sempre brevísimos) son debedores, na súa franqueza primitiva e no seu naturalismo, da poesía popular, iso si, adornada cun traxe clásico. Esta última concepción da
muller, sen ser a única na obra pondaliana, si é a que chama máis a nosa atención e a que maior importancia ten na súa obra, pois aparece no seu mundo poético o concepto do feminino asociado a termos con connotacións negativas (especialmente chamativo é o adxectivo muliebre). E non debemos esquecer que a Galicia de Pondal é unha terra masculina.
Á par deste clasicismo narrativo, coincidente coa visión que da obra pondaliana nos dá o profesor Carvalho Calero, sostén o profesor Méndez Ferrín outras dúas características (o distanciamento vaticinante e a vaguedade elusiva) da Escola Formalista, para el inaugurada por Pondal. Mais neste caso os estudosos posteriores non lle dan a razón. Así, en resumo e seguindo as palabras do profesor Francisco Rodríguez, Rosalía e Pondal, podendo catalogárense de realistas, son, a un tempo (especialmente a primeira, en aspectos parciais) románticos, modernistas, simbolistas, mesmo surrealistas, ou clásicos (no caso de Pondal). Na situación convulsiva que viviron os tres (Rosalía, Pondal e Curros) fixeron unha epopeia elexíaca (respecto do presente, Rosalía e Curros; desde o presente, respecto do pasado e do futuro, Pondal). A modernidade, como problemática de fondo, aboia nos tres e, nos aspectos formais, de maneira senlleira en Rosalía.
21
ATEROESCLEROSIS p/ Dr. Ricardo Castillo. La aterosclerosis es una enfermedad que consis-
Factores de riesgo Colesterol elevado.
te en la acumulación de una placa de grasa en las arterias. Esta placa está compuesta principalmente de grasa, colesterol y calcio. A medida que pasa el tiempo, las arterias se van estrechando y disminuye el flujo de sangre y oxígeno a los órganos vitales del cuerpo. Esto puede producir problemas severos llamados eventos aterotrombóticos, como infartos cardíacos, embolias cerebrales (conocidos como accidentes cerebrovasculares) y hasta la muerte. La aterosclerosis puede afectar cualquier arteria
El exceso de colesterol se acumula en las arterias.
en el cuerpo. Se conoce como enfermedad corona-
A medida que pasa el tiempo, éstas se van estre-
ria cuando tapa las arterias del corazón y es una de
chando. El tratamiento del colesterol incluye comer
las principales causas de muerte en el mundo. Tam-
una dieta sana y hacer ejercicio. Si ya existe ateros-
bién puede tapar las arterias carótidas, que llevan
clerosis documentada, la mayoría de los pacientes
sangre al cerebro y por ello, causar embolias cere-
necesitan medicamentos también.
brales. Otros órganos vitales afectados por la falta
Hipertensión .
de oxígeno incluyen los riñones. Las extremidades del cuerpo como piernas y brazos también pueden sufrir de aterosclerosis, llegando a amputacines en el peor de los casos. Usualmente la aterosclerosis no produce síntomas hasta muy tarde en el progreso de la enferme-
La presión alta también aumenta el riesgo de aterosclerosis. Además de los cambios del estilo de vida, se necesitan medicamentos para controlarla en la gran mayoría de los casos. Es un factor muy determinante en el riesgo de la enfermedad cerebrovascular.
dad. Hace falta un estrechamiento muy severo de las arterias para producir síntomas como dolor de pecho, dificultad para respirar o dolor en las piernas. Es muy frecuente que el primer síntoma sea una emergencia como un infarto o una embolia cerebral. Muchos factores aumentan el riesgo de aterosclerosis. Estos incluyen la Diabetes, presión alta o Hipertensión arterial, fumar, historia familiar de infartos, obesidad y falta de ejercicio. El diagnóstico de aterosclerosis se realiza en la visita médica por medio de la historia clínica del paciente y de unas pruebas de sangre o estudios adicionales. El tratamiento de la aterosclerosis incluye cambios de estilo de vida, además de medicamentos y procedimientos médicos que pueden incluir cirugía.
Fumar . El cigarrillo daña las arterias significativamente, además de aumentar el riesgo de infartos y embolias cerebrales, entre otros problemas.
22
Diabetes . En la diabetes, el cuerpo no puede regular bien el azúcar y aumentan los niveles de glucosa. Los pacientes diabéticos tienen un riesgo muy alto de enfermedad cardiovascular, particularmente cuando está descontrolada. Cerca del 50% de los diabéticos presentarán complicaciones cardiovasculares en su vida. Obesidad . La obesidad, así como la falta de ejercicio aumenta y hasta acelera el proceso de aterosclerosis. Proceso incluye desde la niñez. Historia Familiar . Es importante saber si existe antecedentes cardíacos en la familia. Aunque el estilo de vida es importante, también existe un factor hereditario que predispone a la aterosclerosis. Es uno de los factores más fuertes y determinantes. Signos y síntomas de aterosclerosis Como hemos mencionado antes, la aterosclerosis no presenta síntomas por años e incluso décadas. Los síntomas ocurren cuando las arterias están severamente obstruidas y van a depender del órgano que afectan.
para disminuir sus complicaciones. A menudo, es
Por ejemplo, la angina se presenta como dolor de
necesario también realizar procedimientos menores
pecho, o dificultad respiratoria y significa arterias
o cirugías más avanzadas.
tapadas en el corazón (enfermedad coronaria). Una
Cambios en la dieta
embolia cerebral puede ser resultado de una obs-
La dieta es quizás uno de los factores más im-
trucción a nivel de las carótidas (arterias en el cuello
portantes en el tratamiento de la aterosclerosis. El
que irrigan al cerebro).
enfoque es comer pocas grasas y aumentar la can-
Exámenes diagnósticos
tidad de frutas y vegetales. Hay que evitar las car-
Además de la historia médica y un examen físico,
nes rojas. Se puede consumir pescado y carnes
su doctor puede ordenar varias pruebas.
blancas. Las carnes blancas incluyen pollo y pavo
En la sangre se puede detectar el colesterol total,
sin piel. Las fibras solubles también ayudan a bajar
así como sus partículas que se conocen como co-
el colesterol, en particular la avena.
lesterol bueno (HDL), colesterol malo (LDL) y triglicéridos.
Se aconseja disminuir la cantidad de sal en la
Otros exámenes comunes incluyen el electrocardiograma, las pruebas de esfuerzo, el ecocardiogra-
dieta. No solamente la del salero, sino la que está
ma y el cateterismo cardíaco.
en las comidas procesadas. Al comprar alimentos, hay que fijarse en la cantidad de sal o sodio
Tratamiento de la aterosclerosis
(sodium en inglés). El alcohol se debe limitar a no
El tratamiento consiste en cambios de estilo de vi-
más de dos tragos al día.
da, así como una combinación de medicamentos
23
Carta de Fernando de Pulgar a Don Diego de Muros I p/ Manuel Lago Álvarez.
preso estovo, y aun buena bofetada le dieron por-
No ano 1478, Don Diego de Muros I, bispo e Tui, foi preso por orde de D. Pedro Alvarez de Sotomayor (Pedro Madruga). O seu cautiverio durou quince meses. Fernando de Pulgar, cronista dos Reis Católicos, na súa obra ·”Claros Varones Castellanos”, escribe unha irónica e cruel carta a Don Diego de Muros, na que lle recomenda que se encomendé máis a casa da moeda da Coruña, que as oracións. A recomendación de Fernando de Pulgar de encomendarse a Casa da Moeda non era outra cousa que decirlle que pagara o rescate que lle esixían e se deixara de oracións para lograr o fin do seu cautiverio.
que profetaba verdad contra todos los otros que persuadían al rey Acab que entrase en Ramoth Galat; y bien sabéis cuántos golpes resciben los ministros de la verdad, la cual se aposenta de buena voluntad en los constantes, porque allí reluce ella mejor con los martírios: Herculem duri celebrant labores. ¿Pensáis vos, señor, que ese vuestro ingenio tan sotil, esa vuestra ánima tan apta é dedicada por su habilidad para gozar de la verdadera claridad, había de quedar en esta vida sin prueba de trabajos que la limpiasen, porque limpia torne al lugar limpio dónde vino? no lo creáis. Aquellas que van al lugar sucio es de creer que
Velaiqui a carta:
vayan sin lavatorio de tentación en esta vida. Gre-
LETRA VIII.
gorio in Pastorali dice: De spe aternae haereditatis
Al obispo de Tuy, que estaba preso en Portu-
gaudium sumant, quos adversitas vitae temporalis
gal, en respuesta de otra (1).
humiliat. Mas os diría desto, sino que pienso que querriades mas cuatro remedios de idiotas que cin-
R. Señor: Encomendaros a la Virgen María no era
co consuelos de filósofos, por filósofos que fuesen.
mal consejo, si ese vuestro cuñado os lo aconseja-
Pero con todo eso tengo creido que por algo bien
ra antes que os prendiera; mas consejándolo des-
vuestro hobistes este trabajo: Saepé majori fortu-
pués de preso, deberíades decir: Ya no poide, se-
nae (dice Séneca) locumn fecit injuria, según habe-
gún que todo buen gallego debía responder. Bien
mos visto é leído en muchas partes. Así me vala
es, señor, que tengáis devoción en los milagros de
Dios, señor, cuando no nos cataremos os espero
alguna casa de oración, según lo conseja el cuña-
cargado de tratos para poner paz en la tierra. Aquí
do; pero junto con ella no dejéis de encomendaros
nos dijeron que el señor rey de Portugal se quería
a la casa de la moneda de la Coruña, o a otra se-
meter en religión; agora nos dicen que se quería
mejante; porque entiendo que allí se facen los mi-
meter en guerra. ¿Lo uno o lo otro es de creer?
lagros porque vos habéis de ser libre. Por ende,
Ambas cosas, seyendo tanto contrarias, lejanas
señor, prometed algo a una casa destas, é luego
son de un juicio tan excelente como el suyo. Algu-
veréis por experiencia el milagro que vos esperáis,
nos castellanos aficionados a Portugal ban andado
é vuestro cuñado os conseja ; y abreviad cuanto
por aquí cargados de profecías; dellas salen incier-
pudieres, porque según acá anda vuestra hacien-
tas, otras hay, en la verdad, que no valen nada. Y
da, poco tenéis agora para ofrecer a la casa, é ter-
pues andamos á profetizar, yo profetizo que si el
néis menos o nada si mucho os tardais. Decís, se-
Sr. rey de Portugal deliberare entrar otra vez en
ñor, que no os hallaron otro crimen sino haber re-
éstos reinos á ponellos en guerra é trabajos, muer-
prehendido en sermones la entrada del señor rey
tes é robo, e á Portugal á vueltas,--no lo dudo, a
de Portugal en Castilla. En verdad, señor, algunos
menos dudo que faga los fechos de los desconten-
predicadores la aprobaron en sus sermones; pero
taos; pero facer el suyo como lo desea, no lo creáis
yo libres los veo andar entre nosotros, aunque creo
en vida de los vivos. Plega á nuestro Señor e á
que tienen tanta pena por ser inciertos predicado-
nuestra Señora que presto seas libre e á vuestra
res, cuanta gloria vos debéis tener por ser cierto,
honra.
aunque preso. Ya sabéis que Miqueas, profeta,
24
O Convento de Louro O libro publicado no ano 1722 e titulado “Primera Parte del Árbol Cronológico de la Santa Provincia de Santiago”, do que foi autor o P. Fray Jacobo de Castro, predicador xeral e cronista franciscano, dedica unhas páxinas a relatar a historia do Convento franciscano de Louro, ao mesmo que fai mención á importancia que tivo Muros en séculos anteriores. O autor aporta datos xa coñecidos e outros que non o eran tanto. Escrita en un castelán antigo pero entendible, toda a obra é un canto eloxioso ao facer dos franciscanos en Galicia, con referencias históricas a tódolos conventos da provincia e pequenas biografías dos relixiosos franciscanos máis singulares. Traemos as páxinas de TMT, os textos que fan referencia ao Convento de San Francisco de Louro. Villa y Convento de San Francisco de Muros. No hay duda que esta Villa fue uno de los puertos mejores, y más ricos de Galicia, en cuya descripción se alaba la destreza y el valor en defender aquella aquella costa. Hoy está esta Villa menoscabada, aunque sus mareantes muy diestros en la náutica para viajes de Indias, con cuyo comercio se hizo rica.
Conservan el porte de los tiempos
antiguo, principalmente las mujeres. Los pueblos vecinos a Muros se llamaron “Clamerianos”, donde hizo vida eremítica San Teodoro, Monje que floreció en milagros. Ya hubo quien en la Universidad de Salamanca en unos Quodlibetos, defendió con razones autorizadas y antiguas tradiciones, que cerca de esta Villa en el monte Pindo, o Píndaro, estaba el Paraíso. Cuando no tenga otra gloria, la es de superior jerarquía ser Patria del Ilustrísimo Señor Don Diego de Muros, Confesor de los Reyes Católicos Don Fernando y Doña Isabel, Obispo de Oviedo y fundador del Colegio Mayor de Oviedo en Salamanca,
25
y Obispo de aquella ciudad, Varón de eterna memoria por sus muchas obras, y Fundador de la Colegiata de esta Villa. Otro Don Diego de Muros, Obispo de Tuy, escribe el Señor Sandoval en el catálogo de los Prelados de aquella Santa Iglesia. Yo dudo si es el mismo de Oviedo. Media legua delante de la Villa, tiene asiento nuestro convento, cuya fundación refieren fue año de 1280, por D. Pedro Álvarez Mariño, cuya opinión refuta el analista Gonçaga la entiende al de 1432, aunque no lo asegura, pareciéndole ser más antigua, y valiéndose solo de una Bula de Eugenio IV en que concede indulgencias a los que visitaren la Iglesia en ciertos días. Para la primera opinión dice Gonçaga fundamento la noticia del monumento antiguo, que llama Apócrifo, y solo conviene con el Analista, en que su primitiva fundación no fuere por D. Pedro Álvarez Mariño, sino por los fieles de
resta saber el sitio que tuvo y hoy conserva. Parece lo tenía destinado la providencia del Altísimo para un devoto y gustoso desierto de esta Provincia, y muy del genio de Nuestro Padre San Francisco. Aquí, la abstracción casi continua de humanas criaturas aprovecha todo el tiempo conversar
esta Villa, sumamente afectos a nuestro santo hábito: Y en esto último también yo convengo. Para quitar equivocaciones es preciso distinguir Eremitorio y Convento, debiendo asignarse la fundación del primero antes, o en el año de 1223, cuando el de San Lorenzo, su contemporáneo, como allí diré. Es cierto que el Ilustrísimo Señor Don Pedro Muñiz, Arzobispo de Santiago, vivía recluso en San Lorenzo el dicho año de 1223 y su muerte fue el 1224, de que se infiere, que habiendo consagrado la Iglesia de San Lorenzo por aquel tiempo,
solo en los Cielos.
pudo obtener licencia para ir a consagrar la de Mu-
Océano se conoce el Poder infinito de Dios, y moti-
ros. Ni obsta decir no pudo consagrase en honra
va a conocer los peligros de la vida humana, fiada
de Nuestro Padre San Francisco, cuyo tránsito fue
del leño frágil su tempestuosa carrera. Aquí dan
el año de 1226, pues de esto solo se inferirá no
lecciones las plantas a los racionales, avisándole
fuese a su honra consagrada la Iglesia, sino a otro
la obligación de la espiritual vida por gozar de tan
Santo; pero no, que no se hubiere hecho la consa-
buen terreno. Aquí el frio dice lo que es la Reli-
gración. También se infiere que este Eremitorio
gión, cuyo campo es espacioso, llano, ameno, sua-
pasó a ser Convento año de 1431, o antes, como
ve y delicioso; y fuera toda habitación, es árida,
opina Uvadingo, sin señalar tiempo fijo, dejando
estéril, desierta, cueva y morada de silvestres ani-
lugar para la opinión al mínimo año, que refuta, lo
males. Hasta los montes empinados que circun-
que se hace muy creíble de la devoción de los de
dan por la mayor parte de este Convento, por in-
Muros, costeándole ansi Eremitorio, como Conven-
fructíferos, alegorizan los soberbios que quiso
to de sus limosnas, y demás fieles.
apartar Dios del humilde valle, en que han de vivir
Descubiertos ya los años de sus fundaciones,
Aquí, en la inmensidad del
los hijos de San Francisco. No es ponderación de
26
hijo suyo, pues es cierto, que solo el valle en que está el Convento, simboliza la bondad de la Religión, gozando dentro de sus murallas lo más bueno. Hay dos dilatadas huertas, dos jardines de sabrosas frutas, limones, naranjas, limas, cidras, y otras plantas, en cuyos troncos tal vez se hallan cuatro diferentes frutas. Dos miradores al mar; uno alto y otro bajo. Desde el alto se divisa el Promontorio Nerio, o cabo de Finis terrae, y la inmensidad del océano fin termino. El Bosque muy dilatado, poblado lo más de laureles y castaños. Atraviésale una copiosa corriente de agua en que se pescan algunos peces, principalmente anguilas. Goza también de dos fuentes; y la una hoy se entró en la cocina. Últimamente el desierto aquí es recreo, la soledad gusola, la pereza devota, la abstracción dulce, y la habitación, Paraíso. Todo el Convento se mejoró. La Iglesia, pequeña pero muy hermosa en Retablo, y colaterales. La vivienda bastante y acomodada a la necesidad, no al fausto. A este Convento, por tan devoto, se retiraron algunos Padres, buscando en esta soledad cuanto deseaba el espíritu. Aquí vivió el Padre Antonio de Acuña, hijo de Don Gaspar de Acuña, natural de Toro. A este Religioso debe el Convento la librería, que es muy buena. De la Guardianía sacó la obediencia para Provincial de Zacathecas el Venerable Padre Fray Gaspar de Mondragón, natural de Santiago y de la noble estirpe de su apellido. De este Convento salieron también algunos de aquellos esforzados campeones, que en Filipinas y Japón rubricaron las verdades de nuestra Fe Católica.
Sus
nombres se ignoran. Desde el principio fue, y es, Casa de Noviciado, y aunque también falta la memoria de sus hijos, se conserva la del Venerable Fr. Juan de Muros, natural de esta Villa, y de quien se dará mayor noticia a su tiempo. Yace en el Convento de San Antonio de Salamanca.
Aquí están sepultados un venerable Lego, que murió de puro caritativo; y el Venerable Padre Fray Arias del Fresno, natural de Castropol, de cuya vida se dará también extensa noticia a su tiempo.
27
Don Diego de Muros III despide a dous médicos do Hospital Real de Santiago (ano de 1521) p/ Manuel Lago Álvarez.
Hospital (Gonzaluo Prego e Miguel de Cabrera) para que paguen e despidan aos dous médicos,
Don Diego de Muros III, procurador da obra do Hospital Real de Santiago e por mandato dos Reis Católicos, o seu administrador perpetuo, aínda na distancia, sendo bispo de Oviedo, ocupábase con singular preocupación de tódolos asuntos relacionados coa boa marcha do Hospital Real. As constitucións do Hospital, dábanlle amplas competencias para facer e desfacer. A súa preocupación sempre foi a de que pobres e peregrinos dispuxeran de asistencia médica gratuíta no Hospital de Santiago, e para elo non descoidaba que os profesionais que alí exercían foran xentes entendidas e de bo levar. As constitucións que rexían o funcionamento do Hospital Real eran extremadamente rigorosas, e non deixaban nada ao azar. Tanto así, que en un dos seus apartados dispoñían que o médico que non curase aos enfermos debía ser despedido. Nos días de hoxe, iso pode parecer i sería unha arbitrariedade porque a medicina nada ten que ver
en data de 21 de decembro de 1521, non deixa
coa aritmética nin coas matemáticas, pero neses
lugar a dúbidas: cumpride o que vos mando, ou
séculos era algo habitual nos hospitais; o que non
poreivos unha multa de 15.000 marabedís. Cum-
sabía curar aos enfermos, ou ben os enfermos
priron... e máis pronto que tarde. O un de xaneiro
non curaban das súas doenzas…. pois que dedi-
de 1522, notificaron o seu cese aos dous galenos,
caran a outros oficios.
que, por suposto non se quedaron quietos, e amo-
Nese ano de 1521, Don Diego de Muros dispuxo o despido de dous licenciados que traballaban no Hospital: Bodin e Guadalupe eran os seus nomes. Exercían como médico e curuxan, e a dicir de Don Diego: “no syruen los dichos officios como deven y son obligados”. A comunicación que fai Don Diego aos oficiales do
28
saron a súa protesta: “Respondieron aella y dixeron que apelavan y suplicaban dela dicha provisyon para ante su señoria del Sr. obispo de ouiedo por quanto dizen que han informado tanto y maliciosamente a su señoría e que entienden de provarlo contrario”. Aquí vai o texto da chamada “Provisión” do bispo Diego de Muros III, e a notificación que se lles fixo
aos despedidos:
la dicha casa y curen los enfermos della e cerca dello encargamos vuestras consciencias. Entesti-
“Nos el obispo de Oviedo don diego de muros
monio de lo qual mandamos dar la presente firmada
del consejo desus majestades et administrador
de nuestro nombre e sellada con nuestro sello e
general del hospital rreal de señor santiago haze-
Refrendada del notario yn-frascrito fecha a diez e
mos saber a vos el mayordomo gonzaluo prego e
ocho dias del mes de diz.e de mili e quinientos e
miguel de cabrera officiales dela dicha casa como
veynte y vn anos = D. epus. oueten = Adm.°r (sello
hemos sydo ynformado por diuersas personas di-
de placa) = Por M.do Del oBpo. mi señor = luys al-
nas de fee que los licenciados bodin y guadalupe
mezres Not.° = (rúbrica) = .”
medico et cirujano desa casa no syruen los dichos
Notificación aos despedidos:
officios como deven y son obligados. E que por su cavsa auia muchas alteraciones vollicios y escan-
“En el hospital real de santiago primero dia de año
dalos en el dicho hospital y eran desobedientes a
nuevo de quinientos e veynte y dos años yo jean de
vos otros y alos otros officiales de casa y los tracta-
torres escrivano del dicho hospital notifique esta
van con mucha presumpcion y soberuia delo qual
provision de su señoría a los licenciados godin y
todo tenemos bastante ynformacion E por que para
guadalupe e gela ley delante de verbo ad verbum
el sosiego e pacificacion de la dicha casa e bien e
segund que en ella se contiene / a la qual respon-
utilidad delos enfermos della conviene que los suso
dieron los dichos godin medico e li.do guadalupe
dichos licenciados salgan della E que en su lugar
Respondieron aella y dixeron que apelavan y supli-
se provea de personas prouechosas habiles e suffi-
caban dela dicha provisyon para ante su señoria del
cientes para los dichos cargos por ende nos vos
Sr. obispo de ouiedo por quanto dizen que han in-
amonestamos y mandamos que syendoos notifica-
formado tanto y maliciosamente a su señoría e que
da la presente dentro de seys días primeros
entienden de provarlo contrario / e pedieronlo por
syguientes hagays quenta con los suso dichos li-
testimonio y traslado della / ts. sebastian de quiros
cenciados e con cada vno dellos y les pagueys lo
e guillen de briviesca boticario e el bachiller Juan
que se les deve del tiempo que han seruido y asy
luengo = = Juan de torres = notario = “ (rúbrica).
pagados los despidays dela dicha casa eno esten mas enella lo qual vos mandamos que asy hagays
Et el S. gonsaluo prego theniente de administrador
e cumplays sopena de cada quinze mili mrs. para
e garcía prego mayordomo e miguel de cabrera di-
Reparos de la casa e cura de los enfermos a cada
xeron q.e estan prestos de hazer lo que manda el
vno de vos que lo contrario hiziere en los quales
Señor obispo de oviedo y de hazer justicia.
vos condenamos desde agora lo contrario hazien-
= ts. quiros e gregorio velero = . (Al dorso de la
do / otro sy vos damos por esta vez poder y facul-
provisión notificada).
tad que en su lugar dellos podays elegir la persona o personas que a vos otros parecera que syrua en
29
Novas de onte de Abril de 1912 Para el Sr. Alcalde
vecinos de Louro, Serres y de los contornos de Mu-
En la calle que va a la del Descanso entre las casas
ros porque se les exige ahora el que paguen nueva-
de don Santos Lago y don Juan Barreiro están los
mente ó enseñen, la papeleta, precisamente a los
obreros del municipio haciendo el caño para recibir
que llevan el maíz al nuevo molino; al público le
las aguas vertidas de la casa cuartel de la Guardia
consta que no so-mos amigos políticos de eses se-
civil propiedad de don Abelardo Dubert Siaba. No
ñores, pero no podemos menos de protestar contra
existe un acta en el municipio en la que se acordó
esas trabas que se le pone a la gente pobre que ,
por unanimidad que si el señor Dubert quería caño
busca algún ahorro en el nuevo molino; ¿o hasta en
de desagüe lo hiciera por su cuenta?. ¿no están
esto quieren los señores, del municipio enseñar la
aún sobre la mesa las quejas de dichos vecinos
oreja para favorecer a personas determinadas? Es-
señores Lago y Barreiros en contra del caño que
peramos cesen esos atropellos sino nos obligarán a
pretendía hacer dicho señor?. Ahora vemos que el
hablar más fuerte en defensa de una causa justa.
municipio está haciendo el caño para servicio de
Esa calle del Príncipe
dicha casa, y preguntamos: ¿así se respetan las
Se cumple la profecía que el concejal don Abelardo
acuerdos del municipio? lo que en meses anteriores
Dubert hizo públicamente, que en cuanto él fuese
no podía hacerse, se puede hacer hoy. Así se sirve
concejal y estuviese en el municipio no se arreglaría
a los amigos a cuenta del municipio haciendo caño
dicha calle. Muchas obras se han hecho y se están
de desagüe que era obligación del señor Dubert y
haciendo en Muros para favorecer a familiares y a
nunca del Ayuntamiento. Así va ello.
los amigos sin tanta necesidad como tiene dicha calle por ser de tanto tránsito e importancia y que solo por tener en ella la casa personas que no les son simpáticas dejan que los vecinos que transitan por la misma se rompan la crisma. Es el colmo. Para Vigo
Salió nuestro amigo el
inteligente electro-técnico
don Eduardo Moreno Fernández, en donde fijará su residencia. Saludo Hemos saludado a nuestro amigo y suscriptor don José Calderón vecino del Freijo, Quejas
que pasó unos días en su pueblo natal.
Son varias las que recibimos de vecinos de Louro y
Nacimiento
otros lugares en contra del proceder de los fieles de
Ha dado a luz con toda felicidad la señora doña
consumos por las exigencias que tienen al llevar el
Rosalía Pardiñas de Lojo; la madre y el recién naci-
maíz al nuevo molino de los señores Iglesias y Her-
do se hallan en perfecto estado de salud.
manos, preguntamos nosotros si están ya todos los
30
Fallecimientos
Conferencia San Vicente de Paul
En Souhtampton (Inglaterra) falleció el joven e inte-
Con muy escasa concurrencia se celebró en esta
ligente muradano, médico de la marina civil don Jo-
villa, Junta general de la benéfica asociación, el día
sé García Roig hijo de nuestro muy querido amigo
21, habiéndose leído un bien escrito discurso en el
don Alfredo García Salgado Juez municipal de este
cual, su autor nos enseña las ventajas que la cari-
término.. Por la casa del señor García Salgado des-
dad reporta a la humanidad. El lector lo hizo bien.
filó numerosísimo público testimoniando con ello las
Sentimos el estado precario de la Conferencia, a la
muchas relaciones que contaba ' el finado, nuestro
cual deseamos prosperidad, invitando a todos los
más sentido pésame a toda la familia y resignación
hombres de buena voluntad se suscriban con algu-
cristiana para sobrellevar tan rudo golpe.
na cuota, por pequeña que sea, para aliviar la miseria.
Después de larga y penosa enfermedad falleció nuestro vecino D. Joaquín Caamaño Lago, numeroso público acompañó el cadáver al cementerio lo mismo que a los funerales celebrados en la iglesia parroquial. A toda la familia le enviamos nuestro sentido péseme. Nuestro particular amigo y convecino el celador de Telégrafos D. Fidel Criado y familia han pasado por el inmenso dolor de ver morir á su hijo, precioso niño que era el encanto del humilde hogar. Encariñado con el vecindario de esta humanitaria villa vino desde Castilla a tomar posesión del cargo que
Al Sr. Alcalde
desempeña y aquí entre nosotros se halla unido por los lazos del cariño y la simpatía; sentimos muy de
¿Qué le pasa al reloj de esta villa, señor Alcalde?
veras la desgracia, acompañándoles en tan grande
¿No podría decirnos el por qué se encuentra en
dolor.
estado... cataléptico, paralítico ó cordelítico? Esperamos, sentados, la respuesta, y a los concejales
Para Inglaterra
ligarios les encargamos la misión de averiguar las
Después de pasar en esta a causa de la huelga dos
preguntas anteriores
meses, salió para Cardiff el vapor Josefita en el que
Felicitación
van nuestros correligionarios Jesús Vaamonde, Carlos Puga Herbón, Ramón Costa Fernández, Jo-
Nuestro querido amigo y entusiasta ligario D. José
sé Zuviela y nuestros muy queridos consocios y
Fuentes Pérez, hi sido nombrado representante de
amigos Darío Gigante Fernández y José Lariño Ba-
la casa de Madrid, Vicente Guardia Pérez, en la
rreiros, a todos les deseamos mucha suerte.
cual se venden pianos, gramófonos y toda clase de instrumentos de música. Las condiciones de venta
Para la República Argentina
son inmejorables para obtener gramófonos. Le
Salió para Buenos Aires nuestro consocio Juan Por-
deseamos suerte al amigo y le felicitamos por su
caz á quien hemos despedido. Le deseamos mu-
elección.
chas prosperidades en el nuevo mundo.
31
Centro de Interpretación e musealización do patrimonio mariñeiro de Muros Fotografías: Manuel María Pena Silva.
3. Conversión da antiga capela de San Pedro nunha recepción de visitantes e interpretación do
As obras acometidas no ano 2015 na capela do
patrimonio.
cemiterio (presbiterio da antiga parroquial de San
4. Elaboración de material informativo e promocio-
Pedro) e contigua capela da Gracia (antiga san-
nal impreso.
cristía) realizáronse coa axuda económica da Xun-
5. Creación dunha páxina web.
ta de Galicia, a través do Grupo de Acción Costeira GAC4.
Aínda que a subvención concedida foi
máis ben escasa, os promotores da actuación souberon administrar extremadamente ben os recursos concedidos pola Administración. Na páxina web do GAC4, leemos:
Estratexias, obxectivos e prioridades do proxecto Principais obxectivos do proxecto:
Principais actividades do proxecto:
1. Creación dunha ruta cultural con sinalización.
Centro de interpretación e musealización do patri-
2. Adecuación da colexiata para visitas.
monio mariñeiro
32
Resultados concretos previstos: O que se espera con este proxecto é dar forza a un servizo cultural que será de interese turístico nunha vila na que a pesar do servizo que xera (conxunto histórico, porto, gastronomía, etc) ten dificultades para manter o sector turístico. Lograr un impacto en Muros tanto pola súa visibilidade física (centro de interpretación) como polo seu contido vinculado á memoria local. Eixo temático do Proxecto: Turismo (incluída pesca-turismo, turismo mariñeiro,
bles no ámbito territorial do grupo).
etc.) patrimonio, cultura e deportes.
Organización de eventos de formación e divulga-
Novos servizos (prestación de servizos non dispoñi-
ción.
33
p/ Ramón Martínez Esparís.
Y v i v e s , q u i z á e n vi d i a d o ,
Coruña, 1903.
con tus lagos y tus peñas; c o n tu s a v e s r i b e re ñ a s ; c o n tu c i e l o a r r e b o l a d o .
Muros, perla de los mares, q u e , p o r tim b re d e tu g l o ria , o s t e n t a s l a v i e j a h i s to r i a d e l os p u eb l os s e cu la re s ; eres encanto y orgullo d e l as c o s ta s de Ga lic i a , que el Atlántico acaricia c o n in a go ta b le a rru llo . E n tu h o sp i tal a ri o s en o cre c e l a m a l va y l a ro s a , l a b r i l l a n t e m a ri p o s a y el verde laurel ameno. Y en tu orilla dilatada, en que el ma r se p reci pi ta , se esconde la margarita y l a c o n c h a n a c a ra d a . No escuchas del bosque umbroso
Con
poderosas,
q u e e l m a r re c o rre n u f a n a s , y tus noches venecianas y t u s m u j e r e s h e rm o s a s . Patria amada, que aun ayer fuiste emporio de riqueza, y alzaste de tu grandeza los trofeos por doquier; ho y que gimes bajo el pe so de la existencia sombría que te da la suerte impía, de su rigor con exceso, deja que en el blando son d e m i s s e n c i l l o s c a n ta r e s , envíe a tus viejos lares mi humilde salutación. A tí vaya, placentera, como suave y manso trino,
los ecos arrobadores, n i o ye s d e lo s ru is e ño re s
como el céfiro marino
el gorjeo melodioso;
q u e va g a p o r tu ri be ra .
Más te dan dulce rumor Vaya, amorosa, hacia tí,
que no casa ni desmaya, los murmullos de la playa;
ya que á ti guardar te cuadre,
l o s c i n to s d e l p e s c a d o r .
las cenizas de mi madre
Tu encierras todo un tesoro
y la cuna en que nací.
de belleza y poesía, viendo bañarse en tu ría al sol como un nimbo de oro. Coruña, 1903.
34
A voz dos nosos poetas p/ Agustín González López.
Amarei Estas pedras radiantes, para sempre. O sol salta nos seixos, brilla puro, Polo camiño abaixo. p/ Manuel M Pena Silva
Cun corazón cortés, de contrabando. Tráenme abrazos teus, coma recargo, remorsos de pecados clandestinos;
¡Como, neste brilar, me recoñezo¡ Luz da ladeira en pedra, en vivo verde. Historia desta luz que sempre estala e lostrega no tempo. Historia, non historias. O sol xusto.
teñen os bicos teus sabor amargo e veleno letal coma asasinos.
Todo o que foi con soles ou con lúas. A roda fiel das sombras e das luces
Leo nos labios teus o meu letargo e négome a aceptalo e a combatilo;
na pedra fiel, nas pólas e nas herbas. Digo a luz da ladeira que persiste.
exprópiasme o sentido por embargo, expúlsasme de propio domicilio.
E o meu total amor estes espellos Que amei, amaba, e amarei, brillando.
¿En que mundo habitar? ¿Con canto enxeño pode un necio existir? ¿Como me chamo? ¿Quen son agora entón? ¿Por que reclamo? ¿A que porta petar? Falta de empeño...
A costa esta na luz, bica a ladeira. Arriba. ¡que coroa de arbores me cinxe¡ E a trémula luz das pedras vivas.
A vida este xograr foina inventando
O lugar propio. O sitio. Espellos vivos.
cun corazón cortés, de contrabando.
Lugar no sol. Aquí esta luz única... (Rioderradeiro)
35
O SUSIÑO p/ Marcelino García Lariño
ción do gando. Nada máis chegar, deixaron as
O Susiño sería o mozo máis esvelto e máis pulido
maletas no hotel, e collidiños da man, bicándose
que había na bisbarra. Guapo coma un sol, non
moi amarteladiños como dous namorados que xa
tivera El Señor máis que pintarlle. Moi bo tipo,
o eran e tamén o estaban, foron ó dereito para o
moi elegante e espigado, decote ben traxado e
recinto feiral.
con moito gusto, por onde pasara o Susiño tóda-
E mudadiño e lavadadiño como estaba tanto de
las mulleres, ma-
corpo como de alma que parecía un peperete,
iormente as mo-
cun arrecendo a perfume do bo, do mellor e do
zas, miraban ad-
máis caro, nada máis franquear o Susiño a entra-
miradas para el.
da da mostra, unha condenada vaca (disque era
Era o Susiño o
suíza) que acababa de sufrir de socate unha ma-
vinculeiro dunha casa moi podente, e dedicábase
crodiarrea aguda (segundo o ditame que a peti-
a levar e administrar á perfección o serradoiro de
ción das autoridades estendeu o señor veterina-
seu pai. Se algunha chata, que non a era, se lle
rio), levantou o rabo e xiringoulle un líquido no-
quería apor a este mozo tan xangal e falangueiro,
xento, porcallento, repelente, sucio, pura bosta
sería a de ser moi servizal, moi humano, moi hu-
líquida, que puxo o gallardo do Susiño pingandiño
milde e gozar dun carácter, dun xorne, tan agra-
de arriba a abaixo, dende as unllas dos pés ata o
dable e tan sinxelo que ata fixo exclamar una vez
curuto da cabeza. Rosiña quedou como estaba,
ó crego, que era a mellor prenda que había na
coma unha rosa, que xa o era. Pero el,
parroquia.
¡coitadiño!, no só daba noxo senón que tamén
Tiña outra cousa de bo este mozo, e era que can-
daba pena, mágoa, tristura e compaixón. ¡Que
do lle contaban ou sucedía algunha enfermidade,
cheiro fedento, Señor! Mesmo abafaba. Que pes-
pena ou desgraza, sempre lle tiraba importancia,
te, que bufo, que tufo, que zurro despedía aquel
sempre dicía “menos mal, aínda podía ser peor”,
home rebozado da máis repugnante e porcallenta
e deste xeito e con esta máxima que disque fora
cagarría... Chegaba o bravún a moitas légoas de
inventada por el, consolaba ós que sufrían. Sem-
distancia. E por prescrición das autoridades sanita-
pre, pasase o que pasase, aplicaba o seu adaxio do “menos mal”.
rias co gallo de evitar unha peste por mor de que
Con todas estas excelentes calidades a ninguén
aquel cheiro a merda de vaca apoderárase da
lle estrañou que o Susiño collera moza. Rosiña
atmosfera, ó Susiño, ¡malpocadiño!, puxérono en
chamábase a noiva máis envexada de toda fre-
corentena e non puido consuma-lo matrimonio
guesía, e con ela se casou.
nin na noite da voda nin nos corenta días des-
Tampouco a ninguén lle causou estrañeza que
pois. E non pensedes mal, non coidedes que xa o
esta parella, de sólidos e recoñecidos recursos
consumara antes, que iso si que non é certo; pois
económicos, nada máis casarse e despois do
era de caste moi casta con redundancia ou sen
banquete da voda, encetaran moi felices, ditosos,
ela.
contentos e satisfeitos, a viaxe da súa lúa de mel.
E o Susiño, fiel ó seu invento, a súa máxima de
E para a súa primeira xeira, para a súa primeira
sempre, referíndose á porcona zurrichada que lle
etapa de casados, escolleron a vila de Silleda,
xiringara a vaca, aínda hoxe di: ¡E menos mal
mesmamente o día que se inaugurara a exposi-
que eu tiña a boca cerrada!
36
A rúa Muros de San Pedro, en Bilbao. p/ Manuel Lago Álvarez.
do solicita os planos das poboacións e os concellos vense obrigados a intervir á hora de dar no-
Muros é unha Vila na que os nomes das súas
me ás rúas. Como o século XIX é un século moi
rúas non deixa indiferente a ninguén. Paciencia,
conflitivo, no que hai moitos cambios políticos, os
amargura, soidade, descanso, esperanza, sufri-
que gobernan ven que unha forma de dar publici-
mento, etc., son algúns do nomes das rúas polas
dade ao seu partido é dar nome ás rúas con per-
que transitamos e transitan, propios e alleos. No
sonaxes da súa ideoloxía. Entón póñense nomes
decorrer dos anos algúns nomes
de personaxes ilustres. Tamén se poñen nomes
delas foron
cambiando, pero o saber popular non deixou de chamarlles como sempre e dende antigo se lles coñecía. Actualmente, o que se tenta é que o nome das rúas cambien o menos posible. Un dos motivos é que hai implicacións fiscais e implicacións de localización, é dicir, se se cambia o nome á rúa é máis difícil saber onde está situada. As rúas han de ser localizables no espazo, pero antigamente, os nomes das rúas cambiaban continuamente. Na actualidade, o nome das rúas pono o pleno municipal. En épocas anteriores, os nomes das rúas poñíanos os veciños. Desde a Idade Media, os veciños elixían nomes significativos da zona
de santos (en 1863 a actual rúa do Anxo, chamá-
onde estaba situada a rúa: Rúa dos Fornos,
base rúa de San Antonio), e tamén antigamente
Hospitalillo, Fonte Vella... Tamén se daba nome
dábanse nomes ás rúas onde había lugares de
ás rúas segundo os oficios ou actividades econó-
culto: rúa do Carme, que antes de 1787 era a rúa
micas dos seus habitantes.
do Fortaleza, rúa de San Xosé, San Roque, Virxe
Ata 1850 as autoridades non interveñen á hora
do Camiño, etc.
de poñer nome ás rúas. A partir do 1850, o Esta-
E saíndo de Muros... non é doado atoparse nou-
37
tras poboacións co nome de “rúa de Muros”. En
ción Familiar de dicha Villa de Bilbao, el Ilustre mu-
moi poucas poboacións existe; as poucas son, -
radano D. Antonio Otero Ramos, que por su amor
entre outras-: a rúa Muros de Galicia, en Xixón; a
al pueblo donde reside y este su pueblo natal ha
rúa de Muros, en Roxos; a rúa Vila de Muros, en A
promocionado de modo notable las buenas rela-
Coruña; a rúa Muros de San Pedro, en Bilbao.
ciones entre esta Villa de Muros y la de Bilbao.
Acerca desta última, o acordo de darlle o nome adoptouno o concello de Bilbao en data 28 de febreiro de 1977
(ARCHIVO MUNICIPAL DE BILBAO-
BILBOKO UDAL ARTXIBOA. Acuerdo de la Comisión Municipal Permanente de 28 de febrero de 1977),
acordo adopta-
do gracias ao interese do sempre recordado mura-
Por todo ello estimando que sería un motivo más de estrechamiento de relaciones entre los dos pueblos el materializar el nombre de la Villa de Bilbao en un lugar de esta Villa cuya vista serviría de emocionado recuerdo a los que por allí han pasado y vuelvan a residir aquí o nos visiten, propongo que se dé el nombre de “VILLA DE BILBAO” a una de las calles nuevas de Muros, comunicando el acuerdo que se adopte al Excmo. Ayuntamiento de Bilbao”.
dano Don Antonio Otero Ramos, que naquel intre formaba parte da Corporación Municipal de Bilbao como concelleiro en representación do Tercio Familiar. Por parte do Concello de Muros, o acordo tomouse no pleno celebrado o 29 de novembro de 1976, por unha moción presentada polo entón alcalde Don José María Monteagudo Romaní. O texto da
A Corporación municipal de Muros, por unanimida-
moción decía:
de, fixo súa a moción e acordou logo de tramitar o
“La circunstancia de que muchos vecinos sean
oportuno expediente, dar no nome de “Villa de Bil-
marineros, hace que por razón de embarque y de-
bao” á rúa sen nome que dende o Castillo conduce
sembarque toquen en muchos puertos españoles,
ao barrio de San Roque. Pasados os anos (na
pero de modo especial por su importancia y movi-
década dos oitenta), e xa ao fronte do Concello
miento en el de Bilbao. Consecuencia de ello es
outro alcalde, cambióuselle o nome, polo de Rosa-
que en la Villa de Bilbao se hallan establecidos e
lía de Castro. Merecente foi dedicarlle esta rúa a
modo más o menos permanente muchos murada-
insigne poetisa, pero ben podían trasladarse o no-
nos que hacen notar su presencia en muchas de
me de Rúa de Bilbao, a outra rúa da Vila, pois, que
las actividades de dicha Capital, hasta el punto de
se coñeza, a día de hoxe, Bilbao sigue tendo unha
que en las últimas elecciones municipales haya
rúa que se chama “Muros de San Pedro”.
sido elegido Concejal por el Tercio de Representa-
38
Os actos de inauguración da nova rúa de Bilbao foron moi soados. A case totalidade do Corporación municipal de Muros desprazouse a Bilbao para participar no acto que se celebrou o 23 de abril de 1977.
Con gran afluencia de público,
incluídos moitos muradán que residían en Bilbao, e presidido polo alcalde de Bilbao Don José Luis Berasategui Goicoechea e polo alcalde de Muros, Don José María Monteagudo Romaní, para honra de Muros e as súas xentes, doúselle o nome de Muros a unha rúa da capital vizcaína. A Muros, non fixo falta que chegara a Lei de Memoria Histórica. Na década dos oitenta, sen acordo plenario algún, fóronse cambiando os nomes da rúas que facían mención ao antigo réxime. A praza de José Antonio pasou a chamarse Praza de Galicia; a Avenida Calvo Sotelo, Avenida de Castelao, a Plaza del Generalísimo a Curro da Praza, e así outras. Aínda sen acordo corporativo, nada que reprochar, tan solo dicir, que por moito que se cambien os nomes, a memoria das xentes sabe moito máis. E nese cambio imperativo do nome dalgunhas rúas, pasouse moi por alto, a lembranza dalgún insigne muradán, como foi o caso do Doctor Don Antonio Novo Campelo, (https://themurostimes.com/2015/02/24/a-nosaxente-16/) eminente médico, escritor e publicista, Catedrático e Decano da Facultade de Medicina de Santiago, a quen a ignorancia da historia de Muros e das xentes que lle deron nome, borrou do noso rueiro.
Solo engadir que un pobo que ouvi-
da aos seus é pobo condenado a olvidarse a si mesmo.
39
COLABORA:
CONCELLO DE MUROS
40